Upload
others
View
5
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
MISTERIUM
PASCHALNE
W POLSCE
MODLITWA KOŒCIO£A
8
� � � � � � � � � � �
� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �
� � � � � � � � �
A. R KOPISY 5
Spis tre ci
SKRÓTY U YWANE W TEK CIE ....................................................... 7
BIBLIOGRAFIA .............................................................................. 9
WPROWADZENIE ........................................................................ 17 1. Triduum Paschalne........................................................... 19 2. Rozwój obrz dów z o enia do grobu,
podniesienia krzy a i Eucharystii. ................................... 24 A. Obrz dy z o enia do grobu i podniesienia krzy a
w Ko cio ach wschodnich......................................... 25 B. Obrz dy pogrzebu, podniesienia krzy a
i Eucharystii w Ko ciele zachodnim.......................... 31 3. Nawiedzenie grobu w Ko ciele zachodnim ...................... 38 4. ród a do poznania liturgii Wielkiego Tygodnia
w Polsce........................................................................... 41
Rozdzia IZ O ENIE I PODNIESIENIE KRZY A A DO WIEKU XV ................ 47 1. Z o enie krzy a ................................................................ 48 2. Podniesienie krzy a .......................................................... 58 3. Nawiedzenie grobu........................................................... 66 4. Pochodzenie obrz dów z o enia i podniesienia krzy a
w diecezjach Polski.......................................................... 7 �
Rozdzia II Z O ENIE DO GROBU I PODNIESIENIE KRZY A
I EUCHARYSTII W WIEKU XVI .................................................. 73 1. Z o enie krzy a i Eucharystii w grobie............................. 73 2. Podniesienie z grobu krzy a i Eucharystii. ....................... 81
SPIS TRE CI 6
Rozdzia III WYSTAWIENIE I PODNIESIENIE EUCHARYSTII Z GROBU
OD XVII WIEKU DO NASZYCH CZASÓW ..................................... 87 1. Wystawienie Eucharystii w monstrancji
w Grobie Pa skim. .......................................................... 88 2. Podniesienie Eucharystii z Grobu Pa skiego
i procesja rezurekcyjna .................................................... 94
Rozdzia IV LITURGICZNE I DUSZPASTERSKIE ZNACZENIE
GROBU PA SKIEGO W CZASIE WI TEGO TRIDUUM. ............... 103 1. Znaczenie Grobu Pa skiego w liturgii
Wielkiego Pi tku oraz Wielkiej Soboty ......................... 105 2. Wystawienie Eucharystii w Grobie Pa skim. ................. 108 3. Uroczysta procesja rezurekcyjna
po Wigilii Wielkanocnej................................................ 110
ZAKO CZENIE ......................................................................... 111
Skróty u ywane w tek cie
Acta Apostolicae Sedis,
Ateneum Kap a skie, W oc
Archiv für schlesische Kirchengeschichte,
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vindo-
, Paris
Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum, Ro-
Enciclopedia cattolica,
Jahrbuch für Liturgiewissenschaft,
Liturgisches Jahrbuch,
Lexicon für Theologie und Kirche,
La Maison Dieu,
Mysterium Christi,
Ordines Romani
Patrologia Latina,
Polonia Sacra,
Ruch Biblijny i Liturgiczny,
Sacrum Poloniae Millenium,
Theologie und Glaube,
Zeitschrift für katolische Theologie,
A. R KOPISY 9
Bibliografia
A. R kopisy
Biblioteka kapitu y krakowskiej, Kraków
83 Libellus antiphonarum s. XII/XIII
Liber responsorialis a. 1471
Liber responsorialis s. XV
Biblioteka Uniwersytetu Jagiello skiego, Kraków
Biblioteka konwentu dominikanów, Kraków
sine sign. Missale s. XV
Biblioteka kapitu y gnie nie skiej, Gniezno
Missale Gnesnense s. XV Missale Gnesnense s. XV Missale s. XV 143 Missale s. XV
Missale Gnesnense s. XV Graduale s. XV
Biblioteka kapitu y kieleckiej, Kielce
sine sign. Antiphonarium Kielcense a. 1372
Biblioteka narodowa, Warszawa
Processionale Ordinis Praedicatorum s. XVI
Biblioteka Raczy skich, Pozna
Rubrica Posnaniensis Ecclesiae a. 1474
Biblioteka kapitu y wroc awskiej, Wroc aw
Liber agendarum ecclesiae Wratislaviensis s. XIV 47 n Missale ecclesiae parochialis S. Jacobi Nissae
s. XIV
BIBLIOGRAFIA 10
48 n Missale Nissense a. 1417
21 n Viaticus Wratislaviensis s. XV
Missale Wratislaviensis s. XV IIIa 13a Modus agendi in ecclesia Wratislaviensi et quod est
de officio sacristanorum a. 1448
Biblioteka Uniwersytetu Wroc awskiego, Wroc aw
I F 444 Breviarium Episcopi Preclai a. 1343
I F 445 Breviarium ecclesiae collegiatae Otmuchoviensis
s. XIV
I F 433 Breviarium de tempore et de sanctis (Pragense)
s. XV
I F 443 Breviarium de tempore et de sanctis (Pragense)
s. XIV/XV
I F 450 Viaticus capituli Nissensis a. 1426
I Q 173 Breviarium seu Ordinarium Wratislaviense,
ecclesiae collegiatae Nissensis s. XIV
I Q 246 Breviarium ecclesiae collegiatae Nissensis s. XIV
IV Q 223 Breviarium Glogoviensis ecclesiae s. XV
I Oct 54 Consuetudines ecclesiae Wratislaviensis, ecclesiae
collegiatae Glogoviensis a. 1502
I Oct 55 Consuetudines ecclesiae Wratislaviensis, Conventus
O. Er. S. Augustini Saganensis, a. 1496
I Oct 61 Breviarium seu Ordinarius choralis secundum
rubricam Saganensem s. XV
I Oct 64 Agenda secundum rubricam Wratislaviensem
a. 1432
M 1142 Missale Wratislaviense s. XV
M 1146 Missale Wratislaviense s. XV
R 526 Viaticus Wratislaviensis s. XV
Br. Mus. K 21 Antiphonarium Bregense s. XIV/XV
Muz. Prz. 7564 Missale Wratislaviense s. XV
KN 170 Consuetudines Capituli Wratislaviensis s. XV/XVI
Biblioteka seminarium duchownego, Nysa
I 9, VIa Missale Nissense s. XV
I 12, VIa Missale Wratislaviense s. XV
Biblioteka arcyopactwa w. Piotra, Salzburg
a. IX 11 Graduale S. Petri s. XII
b. XII 39 Breviarium ecclesiae Salisburgensis a. 1486
B. KSI GI LITURGICZNE DRUKOWANE 11
Studienbibliothek, Salzburg
M II 6 Breviarium maioris ecclesiae Salisburgensis
(seu ordinaries choralis) ca. 1160 M II 134 Breviarium Salisburgense s. XV
M III 11 Missale Salisburgense s. XV
B. Ksi gi liturgiczne drukowane
Dla diecezji krakowskiej
Missale Cracoviense, Norymbergae 1494
Liber horarum canonicarum secundum veram rubricam siue notulam ecclesiae Cra-coviensis, Cracoviae 1508
Missale Cracoviense, Cracoviae 1509
Missale Cracoviense, Strassburgi 1510
Missale Cracoviense, Cracoviae 1515
Missale Cracoviense, Cracoviae 1517
Agenda secundum rubricam ecclesiae cathedralis Cracoviensis, Cracoviae 1517
Missale Cracoviense, Cracoviae 1520
Missale Cracoviense, Venetiis 1532
Dla archidiecezji gnie nie skiej i ca ej Polski
Agenda sive obsequiale secundum rubricam ecclesiae metropolitanae Gnesnensis,
Cracoviae 1512
Agenda sive obsequiale secundum rubricam ecclesiae metropolitanae Gnesnensis,
Cracoviae 1549
Missale Ecclesiae et povinciae Gnesnensis, Moguntiae 1555
Agendorum Ecclesiasticorum liber in usum provinciae Gnesnensis conscriptus, Colo-
niae 1579
Agenda seu ritus caeremoniarum ecclesiasticarum ad uniformem ecclesiarum per uni-versas provincias Regni Poloniae usum officio Romano conformati. Ex decreto Syn-odi Petricoviensis denuo conscripti et editi cura et studio D. Hieronymi Ponsdonii,
BIBLIOGRAFIA 12
Rituale Sacramentorum ac aliarum Ecclesiae Caeremoniarum ex decreto Synodi Pro-uincialis Petricoviensis ad uniformem Ecclesiarum Regni Poloniae usum recens edi-tum, Cracoviae 1631 (citatur: Rituale Petricoviense)
Rituale Romanum ecclesiis Poloniae adaptatum et a Pio Papa XI approbatum, Ka-
toviciis 1927
Dla diecezji p ockiej
Missale Plocense, Cracoviae 1520
Horarum Canionicarum liber dictus Viaticus secundum veram rubricam seu notulam insignis Ecclesiae Cathedralis Plocensis, Cracoviae 1520
Agenda insignis Ecclesiae Cathedralis et Dioecesis Plocensis, Cracoviae 1554
Dla diecezji pozna skiej
Agenda secundum cursum et rubricam Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis. Ad ritum metropolitanae Gnesnensis quam potuit vicinius reducta Lipsiae 1553
Dla diecezji wroc awskiej
Liber agendarum rubrice dioecesis Wratislaviensis, Strassburgi 1499
Liber agendarum rubrice dioecesis Wratislaviensis emendatus, Strassburgi 1510
Missale Wratislaviense (episcopi Turzonis), Cracoviae 1505
Rituale Wratislaviense iussu episcopi Caroli Ferdinandi editum, Nissae 1653
Rituale Wratislaviense, sede vacante, iussu Capituli editum, Nissae 1682
Rituale Wratislaviense iussu episcopi Francisci Ludovici editum Nissae 1723
Appendix ad Rituale Romanum pro dioecesi Wratislaviensi, Wratislaviae 1929
Dla kongregacji benedykty skiej w Polsce
, Calissii
1776
Dla innych regionów
Obsequiale secundum dioecesis Augustensis morem, Augsburg 1487
Obsequiale vel liber agendorum circa Sacramenta et benedictiones et coeremonias secundum antiquum usum et ritum Ecclesiae Ratisbonensis, Ingolstadii 1570
C. WYBRANE DZIE A ORAZ ICH SKRÓTY 13
Rituale Freisingense ex norma et ritu Romano sumptum, Monachii 1673
Agenda Caerimonialia secundum ritum cathedralis ecclesiae Olomucensis, Cracoviae 1586
Agenda seu Benedictionale secundum usum sancte ecclesie Pataviensis, Venetiis 1498
Missale ecclesiae Saltzburgensis, Nurnberge 1492
Obsequialium benedictionum liber, quem agendam vocant, secundum ritum et con-suetudinem alme Saltzburgensis ecclesiae, Nurnberge 1496
Agenda secundum rubricam Ecclesiae cathedralis Saltzburgensis, Basel 1511
Libri agendorum secundum antiquum usum Metropolitanae Salisburgensis Ecclesiae,mandato D. Joannis Jacobi Archiepiscopi, Pars 2, Dilingae 1575
Rituale Salisburgense ad usum Romanum accomodatum, Salisburgi 1640
C. Wybrane dzie a oraz ich skróty
ANDRIEU NDRIEU, Les Ordines Romani du haut moyen âge, Louvain
BELLOTTE ELLOTTE, Ritus Ecclesiae Laudunensis redivivus, Parisiis 1662.
BENEDICTUS ENEDICTUS XIV, De Festis Domini nostri Jesu Christi, Beatae
Mariae Virginis et quorumdam Sanctorum, Romae 1751.
BORGIA ORGIA, De Cruce Vaticana ex dono Justini Augusti.
APPENDIX: Ritus salutationis Crucis in Ecclesia Antiochena Syrorum servatus, Romae 1759.
BRAUN RAUN, Die liturgische Gewandung, Freiburg in Br. 1907.
BRAUN 1 J. BRAUN, Der christliche Altar in seiner geschichtlicher Entwick-
lung, 1 Band, München 1924.
BROOKS ROOKS, The sepulchre of Christ in art and liturgy, Univer-sity of Illinois Studies in Language and Literature 7, nr 2, Ur-bana 1921.
BROOKS ROOKS, The Sepulchrum Christi and its Ceremonies in
late medieval and modern times, The Journal of English and
BROWE ROWE, Die Verehrung der Eucharistie im Mittelalter, Mün-chen 1933.
BRÜCKNER RÜCKNER, Dziele kultury polskiej, t. 3, Warszawa 1958.
BIBLIOGRAFIA 14
BUGNINI UGNINI RAGA, Ordo hebdomadae sanctae instauratus,
CASEL ASEL, ,
CHEVALIER HEVALIER,
,
CORBIN ORBIN, ,
DALMAIS ALMAIS, ,
DALMAIS ALMAIS,
Saint,
DALMAN ALMAN,
christliche Denkmäler,
DAUSEND AUSEND,
,
DELAMARE ELAMARE, ,
DE RUBEIS DE RUBEIS,
,
DE SANTI DE SANTI, ,
DONOVAN ONOVAN, ,
FIJA EK IJA EK, ko cielna,
Pami
FISCHER ISCHER,
,
FISCHER ISCHER,
,
FRANZ RANZ, , Frei-
GRASS RASS, ,
GRILLMEIER RILLMEIER, ,
C. WYBRANE DZIE A ORAZ ICH SKRÓTY 15
GSCHWEND SCHWEND, Die Depositio und Elevatio crucis in Raum der
alten Diözese Brixen, Thesis ad lauream in Facultate Theologi-ca Treverensi 1963, in manuscripto.
HANSSENS ANSSENS, Amalarii episcopi opera liturgica omnia,
HOEYNCK OEYNCK, Geschichte der kirchlichen Liturgie des Bistums,Augsburg 1889.
J , Die Andacht der vierzig Stunden und das Heili-
ge Grab,
J , Brauch und Liturgie in der Heiligen Woche,Ostern in Tirol, Innsbruck 1957.
JUNGNITZ UNGNITZ, Die Breslauer Ritualien, Breslau 1892.
KÄHLER ÄHLER, Te Deum laudamus, Studien zum Te Deum and zur
Geschichte des 24. Psalms in der alten Kirche, Berlin 1958.
KASTNER ASTNER,und Auferstehungsfeier in der Diöcese Breslau, AsKg 2 (1957),
KHOURI SARKIS HOURI SARKIS, ,
KLAPPER LAPPER, Das mittelalterliche Volksschauspiel in Schlesien.
Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde 19,Breslau 1928.
KORDEL ORDEL, Od kolebki a do grobu, Lwów 1928
LANGE ANGE, Die lateinische Osterfeiern,
LEWA SKI EWA SKI, Nowe dokumentacje polskiego dramatu liturgicz-
nego, Pami tnik Literacki 45, Warszawa 1954.
LEWA SKI EWA SKI, Studia nad dramatem polskiego odrodzenia, Wro-c aw 1956.
LEWA SKI EWA SKI, , Warszawa 1959
ABILLON Ordines Romani, ABILLON, PL 78.
ARTENE ARTENE, De antiquis Ecclesiae ritibus,1738.
ICHALAK ICHALAK, Kilka szczegó ów z dziejów rezurekcji,
ICHALAK ICHALAK, , P ock 1939.
ODZELEWSKI ODZELEWSKI, redniowiecznego dramatu liturgicz-
, Roczniki Humani-
BIBLIOGRAFIA 16
MOHLBERG OHLBERG, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae ordi-
nis anni circuli,
PETERSON ETERSON, Frühkirche, Judentum und Gnosis,
PÉTRÉ GERIA, Pielgrzymka do miejsc wi tych [w:] Do Ziemi wi tej,Ojcowie
PRASZKO RASZKO, De Ecclesia Ruthena catholica sede metropolitana va-
APPENDIX: Vicissitudines ritus byzantino-
RAES AES, Le paix pascale dans le rite chaldéen,
REIL EIL, Die frühchristlichen Darstellungen der Kreuzigung Chris-
ti,
RIGHETTI IGHETTI, Storia liturgica,
S , Bistum Breslau und Erzbistum Gnesen vor allem in
16 und 17 Jahrhunderten,
S , Hebdomada Sancta,
S , Heiliges Grab und Auferstehungsprozession vor
dem Forum der Ritenkongregation,
S , S u ba Bo a w dawnej Polsce, Pozna
S , piewnik ko cielny,
SYMONS Regularis Concordia Anglicae Nationis Monachorum Sanctimo-
nialumque, YMONS,
VOGEL OGEL, Le Pontifical Romano-Germanique du dixième siècle,
Y , The Dramatic Associacions of the Easter Sepulchre,
Y , The Drama of Medieval Church,
, Dramat liturgiczny w Polsce redniowiecznej,
RONA RONA, Dzieje rytua u piotrkowskiego,
Wprowadzenie
Wprowadzenie
Obcokrajowcy odwiedzaj cy Polsk z pewnym zdziwie-
niem zauwa aj , e w Polsce wi to Zmartwychwstania
Chrystusa nie tylko w obr bie ko cio ów, ale tak e w ca ym
yciu Polaków obchodzi si z wi ksz uroczysto ci ni Bo-
e Narodzenie. Sama nazwa wi wiadczy,
e nasi przodkowie od przyj cia wiary chrze cija skiej do-
brze rozumieli znaczenie nocy paschalnej i ca ego wi ta.
Do powstania dobrej tradycji przyczyni y si obrz dy od-
bywaj ce si w atwe do zrozumienia
dla ludu, który w nich uczestniczy.
Ju w pierwszych wiekach wiary chrze cija skiej w Pol-
sce powsta
zwanego Grobu Pa skiego, w którym na zako czenie litur-
tku sk adano krzy , a w pó niejszych wiekach
tak e Eucharysti , któr adorowano a do nocy zmar-
za noc podnoszono krzy , a potem
Eucharysti , z grobu przed Jutrzni Paschaln 1. ten spo-
sób lud wierny obchodzi wi owania, po-2.
Ogólne odnowienie obrz dów liturgii rzymskiej, a zw asz-
cza obrz ob-
1
2. A ,
WPROWADZENIE 18
rz dów krajowych w ró nych diecezjach. W tym dziele
trzeba mie przed oczyma zasad ustalon w Konstytucji
Soboru Watyka skiego II o wi tej Liturgii:
Aby zachowa zdrow tradycj , a jednocze nie otworzy dro-
g do upragnionego post pu, reform poszczególnych cz ci
liturgii powinny zawsze poprzedzi dok adne studia teolo-
giczne, historyczne i duszpasterskie3.
W Polsce nie dokonano dot d dok adnego badania, co
do ewolucji i znaczenia obrz dów wi tego Triduum i nie-
liczne s artyku y o tej sprawie. W ksi kach naukowych
omawiaj cych zwyczaje Wielkiego Tygodnia w Ko ciele a-
ci skim trudno znale wzmiank o obrz dach odprawia-
nych w Polsce.
W ostatnim wieku badaj cy ewolucj dramatu litur-
gicznego og osili liczne teksty takich dramatów, które
znale li w ksi gach liturgicznych ca ej Europy. W ród
tych badaczy wyró nili si N. C. Brooks i K. Young. Ten
ostatni w swoim dziele The Drama of the Medieval Church,
wydanym w 1933 r., stworzy zbiór tekstów dramatu litur-
gicznego, g ównie zwi zanego z Wielkim Tygodniem4.
W tym wielkim dziele opublikowano tylko dwa teksty
z Polski dotycz ce Nawiedzenia grobu, którego zaniechano
ju a XV w. Niedawno S. Corbin usi owa a da jaki synte-
tyczny przegl d rozwoju obrz dów Z o enia krzy a i Eu-
charystii w grobie, lecz z Polski zna a tylko tekst rytua u
opublikowanego w roku 19275. Doda wypada, e K. Young
nie studiowa znaczenia liturgicznego i rozwoju obrz dów.
3
Constitutio de S. Liturgia, nr 23.
4Por. Bibligrafia.
5CORBIN 109.
1. TRIDUUM PASCHALNE 19
S. Corbin za nie maj ca wiedzy liturgicznej, dosz a do
b dnych wniosków6. Dlatego i dla wiedzy liturgicznej i dla
odnowy obrz dów liturgicznych Wielkiego Tygodnia w Pols-
ce, nale y pozna ewolucj tych obrz dów, oraz ich litur-
giczne i duszpasterskie znaczenie.
1. Triduum Paschalne
Wed ug przyj tego zwyczaju, przed generaln odnow
wi o trzy ostatnie dni Wiel-
kiego Tygodnia, to znaczy W. Czwartek Wieczerzy Pa -
skiej, W. Pi tek M ki i mierci Pa skiej i W. Sobot . Nie-
dziela Zmartwychwstania pozostawa a poza obr bem Tri-
duum i by a obchodem samego Zmartwychwstania7. Taki
sposób mówienia i my lenia nie odpowiada dobrze zna-
czeniu wi ta paschalnego, które Ko ció zachowa w tek-
stach liturgicznych. Na pocz tku Wigilii Paschalnej uroczy-
cie zwiastuje si w Or bo-
wiem wi ta paschalne, w czasie których zabija si praw-
piewa si :
Zaprawd godne to i sprawiedliwe, s uszne i zbawienne, aby-
my Ciebie, Panie, zawsze s awili, a zw aszcza tej nocy uroczy-
ciej g osili Twoj chwa , gdy Chrystus zosta
ko nasza Pascha. On bowiem jest prawdziwym Barankiem,
który zg adzi grzechy wiata. On przez swoj mier zniwe-
czy mier nasz i zmartwychwstaj c przywróci nam ycie.
6
Por. recenzja opublikowana przez V. RAFFA [w:] Ephemerides Liturgicae 75
ALMAIS
7Por. P. DUPLOYE, Paque La Sainte,
WPROWADZENIE 20
S owa Aposto a: Chrystus zosta ofiarowany jako nasza
Pascha (1 Kor 5,7) powtarzaj si w piewach Mszy wielka-
nocnej i przypominaj nam znaczenie wi t wielkanoc-
nych.
O. Casel badaj c dokumenty pierwszych wieków Ko-
cio a, znalaz u staro ytnych chrze cijan jasne poj cie
wi ta paschalnego i bardzo rozs dny jego obchód. Owoce
swoich bada przedstawi w tych s owach:
Uroczysto paschalna staro ytnych to jaka ca o , jest to
obchód odkupienia dokonanego przez mier i wywy szenie
Pana, jest to wi to ekonomii zbawienia, którego Bóg chcia
dokona z udzia wi sze,
i jako takie jest kultowym wyrazem istoty religii chrze cija -
skiej8.
A cis ym znaczeniu
okre la tylko samo przej cie Chrystusa z ycia doczesnego
i miertelnego do ycia nie miertelnego, lecz pó niej tym
wyrazem okre lano tak e obchód tego przej cia przez post,
nocne czuwanie i przez Eucharysti , w czasie której prze-
rywa si post i rozpoczyna rado pi dziesi tnicy Zmar-
twychwstania9. Post stanowi integraln cz obchodów
paschalnych10. Pierwotnie trwa tylko przez sobot poprze-
dzaj c Niedziel Zmartwychwstania, potem zosta rozci -
gni ty na pi tek lub na ca y tydzie , lecz ogólny by zwy-
czaj poszczenia przez dwa dni. Znaczenie postu paschalne-
go i jego zwi zek ze wi tem Zmartwychwstania wy o y
8CASEL 93.
9CASEL 97.
10 P.M. GY,
bilan historique, LMD 67 (1961), 25.
1. TRIDUUM PASCHALNE 21
w. Ambro y odpowiadaj c na pytanie biskupa Emilii co
do terminu uroczysto ci paschalnej:
Powinni my zachowywa nie tylko dzie M ki, lecz tak e
Zmartwychwstania, aby my mieli dzie alu i dzie rado ci:
w jednym po cimy, w drugim si posilamy. Gdy wi c to wi -
te triduum wypada w najbli szym tygodniu, a w czasie tego
triduum Chrystus zosta um czony i z o ony do grobu i zmar-
twychwsta , i o tym triduum powiedzia : Zburzcie t wi tyni ,
a Ja w trzech dniach wznios j na nowo (J 2,19), có mo e
spowodowa bolesne zw tpienie?11
wi ty Ambro y nie tylko rozwi za przed o one mu
w tpliwo ci, lecz przekaza tak e nauk o znaczeniu wi ta
paschalnego, i zwróci uwag , e sam Jezus mówi o trzech
dniach. w. Augustyn przekaza nauk o triduum mierci
i zmartwychwstania Chrystusa rozwi zuj c trudno egze-
getyczn , która zrodzi a si z typologii biblijnej, mianowi-
cie z porównania trzech dni i trzech nocy, przez które Jo-
nasz by we wn trzno ciach wielkiej ryby (Jon 2,1), z jed-
nym dniem i dwoma nocami, przez które cia o Chrystusa
spoczywa o w grobie (Mt 12,40). W swoim wyja nieniu w.
Augustyn wyra
Pan umar i zmartwychwsta
w dniu przygotowania i ko czy si w nocy Zmartwych-
wstania Chrystusa12. Lepiej opisuje w. Augustyn powszech-
n praktyk odprawiania wi tego Triduum odpowiadaj c
na pytania Januarego:
Zwró uwag na wi te Triduum Chrystusa Ukrzy owanego,
Pogrzebanego i Zmartwychwsta ego13
. W starych Pismach nie
11
12 De consensu Evangeliorum,
13
WPROWADZENIE 22
ma przepisu, w jakim czasie nale y obchodzi Pasch ... po-
niewa jednak w Ewangelii jasno jest okre lone, w którym
dniu Pan zosta ukrzy owany, spoczywa w grobie i zmar-
twychwsta , nakazane zosta o zachowywanie tych dni przez
narady ojców i ca y wiat chrze cija ski jest przekonany, e
w ten sposób nale y obchodzi Pasch14
.
Pod koniec IV wieku wi te Triduum obejmowa o Wiel-
ki Pi tek, Wielk Sobot i Niedziel Zmartwychwstania.
Wielki Czwartek nie nale a do wi tego Triduum i Ojco-
wie nie mówi o nim w zwi zku z misterium paschalnym,
do którego zaliczano dni u wi cone przez mier , spoczy-
nek w grobie i zmartwychwstanie Chrystusa. Wspó czesny
nam badacz jasno przedstawi spraw :
Fundament biblijny triduum paschalnego stanowi y s owa
Zbawiciela o typicznym znaczeniu: proroctwo wzmiankuj ce
o Jonaszu i o zburzonej wi tyni, która zostaje odbudowana
w ci gu trzech dni. Sam Chrystus oznajmi , e Jego mier
i zmartwychwstanie stanowi nierozdzieln ca o : ta sama
wi tynia ulega zburzeniu i zostaje odbudowana w ci gu trzech
dni, ten sam Pan umiera i zmartwychwstaje w misterium jednej
Paschy, jedynego przej cia z tego wiata do Ojca15
.
A do IV wieku brak wiadectw o odprawianiu Euchary-
stii w czwartek Wielkiego Tygodnia na pami tk Wieczerzy
Pa skiej. Wieczerz Pa sk wspomina si w ofierze eucha-
rystycznej w noc paschaln . Msza Wigilii Paschalnej by a
zatem jedyn czynno ci eucharystyczn na pami tk
Paschy Chrystusa. W czasach Ambro ego i Augustyna
Wielki Tydzie nale a do W. Postu, a czwartek ko czy
14 Ep. 55, 27. CSEL 34, 200.
15 P.M. GY, Semaine sainte et triduum pascale, LMD 41 (1955), 9.
1. TRIDUUM PASCHALNE 23
okres przygotowania wiernych, zw aszcza penitentów i ka-
techumenów, na obchód Paschy16.
W IV wieku w Wielki Czwartek zosta a ustanowiona
Msza w. wieczorna na pami tk Ostatniej Wieczerzy, a w
nast pnych wiekach wprowadzono Msze dla pojednania
penitentów i dla konsekracji olejów. W ten sposób Wielki
Czwartek wszed w cis y zwi zek z obchodami Paschy.
Tak e oficjum W. Czwartku u o ono na podobie stwo ofi-
cjów W. Pi tku i W. Soboty. Prawdopodobnie zewn trzne
podobie stwo obrz dów i wprowadzenie wcze niejszego
odprawiania Wigilii Wielkanocy sk oni y Amalariusza
(+ ok. 850) do og oszenia nowej formy wi tego Triduum,
które obejmowa o trzy ostatnie dni Wielkiego Tygodnia
oddzielone od Niedzieli Zmartwychwstania17. Wprowadzo-
ne przez Amalariusza uj cie wi tego Triduum przetrwa o
a do naszych czasów. Dekret wi tej Kongregacji Obrz -
owa
owanego, po-
grzebanego i zmartwychwsta 18, ale do czona Instruk-
cja terminem wi te Triduum okre la trzy ostatnie dni
Wielkiego Tygodnia19. Tak e Kodeks rubryk zachowa re-
dniowieczne uj cie wi tego Triduum wy czaj c z niego
Niedziel Zmartwychwstania. Wigilia paschalna zosta a
w czona do Okresu M ki Pa skiej, Msza tej e wigilii zo-
sta a zaliczona do Okresu Wielkanocnego. Takie uj cie
16
Tam
17 Liber officialis I, 12, 33, ed. I. HANSSENS,
puj ce po sobie dni, to znaczy czwartek, pi tek i sobot ob-
18 SCHMIDT 222.
19 SCHMIDT
WPROWADZENIE 24
znosi o jedno liturgii paschalnej i wi tego Triduum w tra-
dycyjnym znaczeniu20.
Spe niaj c yczenia Soboru Watyka skiego II papie Pa-
we VI w Ogólnych normach roku liturgicznego i kalenda-
rza stwierdzi : ki i Zmartwych-
wstania Pa skiego rozpoczyna si
czerzy Pa skiej, ma swoje centrum w Wigilii Paschalnej
i ko czy si 21.
2. Rozwój obrz dów z o enia do grobu, podniesienia... krzy a i Eucharystii
Historia Ko cio a w Polsce zaczyna si od 966 roku,
w którym przyj chrzest ksi i poddani
zostali ochrzczeni w obrz dku rzymskim przez misjonarzy
nale cych do Zakonu w. Benedykta i od nich Polska przy-
j a liturgi i tradycj Ko cio a aci skiego. W XX wieku
odkryto pewne lady misji uczniów
lecz niczego pewnego nie stwierdzono. Je eli misja tego po-
chodzenia rzeczywi cie dzia a a na terenie Polski, mia a
znaczenie tylko miejscowe i nie zostawi a adnych tradycji
liturgicznych22. Wszystkie znane nam dokumenty z wieków
X i XI nale do tradycji aci skiej. Dlatego warto pozna
20 J. GAILLARD, Le Mystère pascal dans le renouveau liturgique: Esquise
, liturgii paschalnej zo-
sta a rozerwana przez taki podzia
z Przej21
Por. Ogólne normy roku liturgicznego i kalendarza, nr 19.
22 Por. K. LANCKORO SKA, ,
Roma 1961; Z. BUDKOWA, Odkrycia w Wi licy, Warszawa 1963; W. ANTO-
NIEWICZ, ,
Roma 1961.
2. ROZWÓJ OBRZ DÓW Z O ENIA DO GROBU, PODNIESIENIA... 25
formy Z o enia Krzy a oraz Podniesienia Krzy a istniej ce w Ko ciele zachodnim.
W acinie ko o23. o z o eniu krzy a, chodzi
o
Wielkiego Pi aw wi to Zmartwychwstania. Pochodzenia tych obrznale y szuka w y si w u
sz y do Ko cio a zachodniego. Wszystkie elementy obrzo enia do grobu i Podniesienia Krzy
y w obrz y si wrz dkach aci
y ywom wschodnim, to znaczy w 24.
A. Obrz dy z o enia do grobu i podniesienia krzy aw Ko cio ach wschodnich
ca IV wieku da aw swoim Itinerarium Aetheria25. Wedturgiczna Wielkiego Pi oko o godziny drugiej od adoracji relikwii Krzy a wisuje:
Na Golgocie, za krzy fotel dla
nakryty obrusem, doko a stoj srebrn
23 DACL, IV 668.
24ONOVAN; Portugalii: CORBIN; Tyrolu: GRASS.
25 Por. PÉTRÉ, Wprowadzenie,
WPROWADZENIE 26
szkatu , w której znajduje si wi to drzewo krzy a; otwiera si j i k adzie na stole drzewo krzy a i tytu . Gdy drzewo zo-stanie po o one na stole, biskup, siedz c, swoimi r kami chwyta kraw dzie wi tego drzewa, które jest strze one przez diakonów stoj cych doko a. Dlatego tak si pilnuje wi tego drzewa, poniewa jest zwyczaj, e ca y lud przechodzi jeden za
sinad sto em, ca uj wi te drzewo i przechodz . W ten sposób ca y lud przechodzi a pochylaj c si dotyka krzy a i tytu uczo em oraz oczyma i poca owawszy krzy przechodzi; nikt nie wyci ga r ki, aby dotkn krzy a.
Nast pnie przed Krzy em, od godziny szóstej a do dzie-wi tej, odprawia si liturgi s owa, po której nast puje ce-lebracja Nony w wi kszym ko ciele, który nazywa si Mar-tyrium:
Udaj si z Martyrium do Anastasis. Przybywszy tam odczytu-j z Ewangelii owo miejsce, jak Józef prosi Pi ata o cia o Pana i sk ada je w nowym grobie. Po czytaniu tego miejsca nast pu-je modlitwa, a po niej b ogos awie stwo katechumenów oraz wiernych i nast puje rozes anie.
Tego dnia nie wzywa si do czuwania w Anastasis, poniewawiadomo, e lud jest zm czony, jednak w zwyczaju jest, imimo to si czuwa. Ci z ludu którzy chc , a przynajmniej mo-g , zostaj tam do rana, ci którzy nie mog nie czuwaj .Czuwaj te silniejsi lub m odsi duchowni. Przez ca noc ado rana odmawia si hymny i antyfony. Czuwa tu wielki t um, jedni do wieczora, inni do pó e26.
W nast pn noc po Wigilii Paschalnej po czonej z chrztem i po Mszy Wigilii paschalnej, odbywa si procesja do grobu
26
PÉTRÉ,
2. ROZWÓJ OBRZ DÓW Z O ENIA DO GROBU, PODNIESIENIA... 27
Zbawiciela, gdzie jest druga Msza na pami tk Zmartwych-wstania:
Po zako czeniu czuwania w wi kszym ko ciele zaraz z hym-nami udaj si wszyscy do Anastasis i tam znów odczytane zo-staje z Ewangelii owo miejsce o Zmartwychwstaniu. Potem nast puje modlitwa i znowu biskup odprawia msz . Wszystko to odbywa si jednak pr dko, by ludu d u ej nie zatrzymywai zaraz potem zostaje on odes any27.
Z relacji Aetherii wynika, e w Jerozolimie przy ko cu IV wieku w specjalny sposób odprawiano pami tk pogrze-bu Chrystusa, Jego spoczynku w grobie i zmartwychwsta-nia. Dalszy rozwój tych obrz dów dokona si poza Jerozo-lim . Zrabowanie relikwii Krzy a przez Persów w roku 614 po o y o kres adoracji Krzy a w Wielki Pi tek i procesji do Grobu, która nast powa a po adoracji28.
W Jerozolimie nie celebrowano Z o enia krzy a w gro-bie, poniewa obiekt kultu stanowi y autentyczne relikwie M ki, a zw aszcza relikwie wi tego Krzy a i prawdziwy grób Chrystusa. W obrz dkach wschodnich, które w jakisposób kontynuowa y tradycj jerozolimsk , rozwin y siobrz dy, które przedstawia y pogrzeb Chrystusa oraz Jego zmartwychwstanie. Wed ug A. Raes staro ytnym przedmio-tem pogrzebu by prosty krzy , który sk adano do grobu w Wielki Pi tek a w noc paschaln podnoszono z grobu. Wed ug tego autora, dobrze znaj cego obrz dy liturgii wschodniej, pierwotn form pogrzebania i podniesienia krzy a najlepiej zachowa y obrz dki syryjski i maronicki29.
27 PÉTRÉ, 38, 215.
28 DALMAIS 1961, 442.
29 RAES, 67nn.
WPROWADZENIE 28
Wed ug zwyczaju syryjskiego w Wielki Pi tek, przed po-
cz tkiem Seksty, przed zamkni t bram królewsk sanktu-
arium przygotowuje si o tarz przeno ny na stopniach, któ-
ry przedstawia gór Kalwari . Biskup, albo inny celebrans,
którego poprzedza duchowie stwo, niesie na ramionach
krzy z symboliczn Kalwari i stawia
mi dzy dwoma wiecami. Przed krzy em odprawia si Sek-
st i Non , a po ich sko czeniu odbywa si bardzo d uga
adoracja krzy a. Gdy adoracja si sko czy, krzy obmywa
si wod ró an i przenosi si na inne miejsce w ko ciele,
które si
krzy wraz z pachn cymi zio ami w bia y ca un, który
umacnia si fioletow stu . Stu krzy uje si na piersiach
i na plecach. Tak zawini ty krzy biskup sk ada na no-
szach, które czterej kap ani nios w uroczystej procesji do
grobu; biskup poprzedza nosze ko ysz c nieustannie ka-
dzielnic . Gdy procesja idzie, wierni palcami dotykaj no-
szy, a nast pnie warg, oczu i czo a. Grób jest przygotowany
pod wielkim o tarzem w formie ozdobnego sarkofagu. Sam
biskup sk ada w tym sarkofagu krzy , zamyka sarkofag po-
kryw i nak ada trzy piecz cie woskowe, nast pnie grób
otacza si wiat ami i kadzielnicami, które p on a do
podniesienia krzy a30.
Bardzo podobne s obrz dy adoracji i pogrzebu krzy a
w tradycji Maronitów. Grobu nie ustawia si jednak pod
g ównym o tarzem, lecz w nawie ko cio a. W tekstach ado-
racji krzy a wed ug tradycji Maronitów wiele razy podkre-
la si kap a sk godno Zbawiciela. W tak zwanym
an piewa:
30
KHOURI-SARKIS,
2. ROZWÓJ OBRZ DÓW Z O ENIA DO GROBU, PODNIESIENIA... 29
Uwielbienie, dzi kczynienie, chwa , dostojno i majestat wys awiajmy tego najwy szego Kap ana, który siebie samego z o y w ofierze za odpuszczenie naszych grzechów.
Modlitwa o przyj cie okadzenia rozpoczyna si od s ów: szy z kap anów i Kadzid o przeb agania, który sie-
bie samego z o y w ofierze za grzeszników na drzewie i sp onwzywa si sprawiedliwych Starego Testamentu, mi dzy in-nymi wezwaniami znajduj si i te:
Obud si Melchizedeku, kap anie, który nie z o y e cia a na o tarzu, przyjd i zobacz Syna, który jako swoje misteria dachleb i wino. Obud si , Jefte, który swoj jedyn córk z o y-e w ofierze i zobacz Syna, który samego siebie z o y w ofie-
rze na szczycie Kalwarii. Obud si , Samuelu, synu kap anów i zobacz Pana kap anów, poniewa dzisiaj kap ani zgromadzili si przeciw Niemu i ukrzy owali Go mi dzy zbrodniarzami.
piewy towarzysz ce adoracji zamyka doksologia, w któ-rej znowu wspomina si kap a sk godno Chrystusa:
Cze Tobie, Najwy szy Kap anie, który chcia e sta si cz o-wiekiem, i Ojcu Twojemu cze i uwielbienie i Duchowi wi -temu chwa a31.
Wed ug opinii A. Raes w obrz dku maronickim najlepiej zachowa a si pierwotna wschodnia forma Podniesienia Krzy a. Zgodnie z maronick tradycj , po Godzinie czytai pierwszej cz ci Mszy udaje si do grobu procesja. Cele-brans okadza go i e , zmi uj si
krzy i umieszcza na nim bia e p ótno. Nast puje uroczysta procesja do sanktuarium, w czasie której sam celebrans nie-
31
BORGIA, Appendix,
WPROWADZENIE 30
sie krzy , a lud piewa psalmy i hymny, cz sto powtarzaj c
antyfon czeniu pro-
cesji celebrans b ogos awi krzy em cztery strony wiata
i rozpoczyna si uczczenie krzy ród
si do krzy a
i ca uj cu krzy stawia si na o tarzu i odbywa
si Ofiara eucharystyczna32 W wielu ko cio ach adoracja
krzy a odbywa si po Mszy i wierni, którzy jej dokonali,
zaraz wracaj do domu33
W liturgii bizantyjskiej celebruje si równie pogrzeb
tku piewa si
cy o zdj ciu cia a a
i puje
procesja, w której g ówny celebrans niesie ksi g Ewangelii,
a koncelebransi nios un, na któ-
rym namalowany jest wizerunek zmar
cesja zd a do przygotowanego grobu, w którym sk ada si
ca un i ksi g Ewangelii, nast pnie okadza si je i kropi
wod ró an , a grób otacza si
dz do grobu i czcz ca un upadaj c pn
noc odprawia si a obn Wigili , w czasie której piewa si
psalm 118, charakterystyczny dla wschodniej liturgii za
zmar
krótk strof awia
si tajemnic paschaln i zapowiada bliskie zmartwych-
ytnej Wigilii chrzcielnej
z nocy paschalnej na ranek Wielkiej Soboty, wieczorem
odprawia si inn wigili Po jej sko czeniu ca un proce-
sjonalnie przenosi si do wielkiego o tarza i tam pozosta-
32
RAES,
33
2. ROZWÓJ OBRZ DÓW Z O ENIA DO GROBU, PODNIESIENIA... 31
wa on a do Zes ania Ducha wi tego. Teraz to oficjum zast pi a Jutrznia Zmartwychwstania.
Teksty obrz dów Pogrzebu i Podniesienia Krzy a w in-nych Ko cio ach wschodnich pochodz z pó niejszych lat i nierzadko wida w nich wp ywy zachodnie34.
B. Obrz dy pogrzebu, podniesienia krzy a i Eucharystii w Ko ciele zachodnim
W Ko ciele zachodnim pierwsze wiadectwa o istnieniu obrz dów przedstawiaj cych pogrzeb Chrystusa i Jego chwa-lebne zmartwychwstanie znajduj si dopiero w X wieku.
przed ro-kiem 970 skomponowa w. Ethevaldus (+ 984), który ra-zem ze w. Dunstanem (+ 988) i w. Oswaldem reformowa
au o ona pod wp ywem zwyczajów monastycznych konty-nentu europejskiego, a przede wszystkim opactwa z Fleury-sur-Loire, i dlatego wiadczy tak e o zwyczajach liturgicz-nych Galii35. Pogrzeb krzy a, który odbywa si bezpo red-nio po jego adoracji w Wielki Pi tek, tak jest opisany:
Poniewa w tym dniu odprawiamy z o enie w grobie cia a na-szego Zbawiciela, je eli komu wydaje si to po yteczne dla umocnienia wiary prostego ludu i neofitów, pozwalamy wpro-wadzi zwyczaj niektórych zakonników. W pewnej cz ci nie u ywanego o tarza, powinno by zag bienie podobne do gro-bu i zawieszona doko a zas ona. Tam po adoracji krzy a wi -tego odbywa si jego pogrzeb. Przychodz diakoni, którzy
34
DALMAIS
35 T. SYMONS, Sources of the Regularis Concordia, Downside Review 58
WPROWADZENIE 32
przedtem nie li krzy i na miejscu adoracji owijaj go ca u-
nem. Po czym odnosz go piewaj c
dojd o eniu krzy
cia a piewaj antyfon :
towano
o
krzy wi ty jest strze ony z ca do nocy
czuwali piewaj c psalmy36
.
Podniesienie krzy a zupe nie prywatnie
przed Godzin czyta
sorium Godziny czyta 37.
W
puj dkami
z aci skiego oficjum
d
ywo-
cie dzi diecezj w
od roku 923 do roku 97338.
W Wielki Pi tek e
wi te cz y ada w ma-
ym ko ciele ego stoj cym niedaleko od ko cio-
a katedralnego. Gerard nie podaje szczegó ów Z o
36
37
38
2. ROZWÓJ OBRZ DÓW Z O ENIA DO GROBU, PODNIESIENIA... 33
natomiast jasno opisuje uroczyste Podniesienie odprawiane przez w. Ulryka:
Gdy nadejdzie dzie Paschy, po Prymie, wchodzi do ko cio aw. Ambro ego, w którym w Wielki Pi tek umie ci Cia o
Chrystusa i nakry kamieniem. Tam odprawia z asyst kilku duchownych Msz o Naj wi tszej Trójcy. Po sko czeniu Mszy, w czasie której w portyku gromadzi si duchowie stwo, ubrany w uroczyste szaty, nios c ze sob Cia o Pa skie i Ewan-geliarz poprzedza duchowie stwo, które niesie wiece i kadzi-d o, a ch opcy piewaj odpowiednie wiersze. Przez atrium przechodzi do ko cio a w. Jana Chrzciciela. Tam odprawia piewan tercj . Nast pnie, przy piewie antyfon skompono-
wanych na cze tego dnia, w uroczystej procesji, poprzedzo-ny przez duchowie stwo id ce parami i uporz dkowane we-d ug stopni, udaje si do katedry, aby tam odprawi uroczystMsz 39.
Z powodu braku dokumentów nie mo na ustali , czy przed w. Ulrykiem istnia o w Augsburgu Z o enie i Pod-niesienie Eucharystii, czy te wi ty biskup je wprowadzi .Forma jest ju zachodnia.
W wieku X istnia zatem w Ko ciele aci skim dwojaki sposób przedstawienia pogrzebu Chrystusa: albo pogrzeb krzy a bezpo rednio po jego adoracji, albo z o enie Eucha-rystii po komunii wiernych. W niewielu miejscach prze-trwa y te formy oddzielnie, w krótkim czasie dosz o do po-
czenia obydwu przedmiotów w symbolicznym grobie. W samym Augsburgu w XII wieku sk adano w grobie Eu-charysti i krzy 40. Mi dzy 52 wiadectwami Pogrzebu z wie-
o-
39
40 CORBIN, 74.
WPROWADZENIE 34
e samej Eucharystii41. K. Gschwend w nast puj cy spo-
sób wyja nia po czenie Eucharystii z krzy em42. Na Za-
chodzie adoracja krzy a w czasie obrz dów liturgicznych
Wielkiego Pi tku mia a pocz tek w uczczeniu relikwii
Krzy a wi tego w czasie liturgii papieskiej tego dnia43.
Z Rzymu obrz d przeszed do innych ko cio ów. Nie wszy-
scy jednak mogli mie relikwie Krzy a wi tego, i dlatego
stawiali krzy w pobli u Eucharystii, aby zwi kszy jego
moc. By a ju powszechna praktyka zast powania relikwii
przez Eucharysti . Od wieku IX do XIII w obrz dzie konse-
kracji o tarza zamykano w grobie o tarza razem z relikwia-
mi konsekrowan Hosti , a gdy relikwii nie by o, sam Ho-
sti 44. Równie w procesji z palmami razem z krzy em,
Ewangeliarzem i relikwiami wi tych noszono Eucharysti ,
bez ano j za dope -
nienie krzy a45. Krzy i Eucharystia tworzy y wspólnie znak
Chrystusa i dlatego razem sk adano je w grobie. Hipoteza
K. Gschwend znajduje potwierdzenie w u ywaniu specjal-
nych krucyfiksów z przebitym bokiem Chrystusa, w którym
umieszczano pude eczko zawieraj ce Hosti 46. Znany by
41 CORBIN,
42 GSCHWEND,
43 OR 23; ANDRIEU
44 BRAUN 1, 623nn. Por. GUILELMUS DURANDI, Rationale divinorum offi-
ciorum, wi tych albo tam,
gdzie ich nie mo na mie , bez Cia a Chrystusa nie mo na konsekrowa sta-
ego o45
BROVE
46 DALMAN, 14.
2. ROZWÓJ OBRZ DÓW Z O ENIA DO GROBU, PODNIESIENIA... 35
równie zwyczaj sk adania w grobie Hostii razem z ma ym z otym krzy em47.
Wzrastaj cy kult Eucharystii oraz dok adne przepisy o jej przechowywaniu wprowadzi y oddzielenie krzy a od Eucharystii. Krzy sk adano w grobie, Eucharysti za w ta-bernakulum albo na tronie. Rzym nie przyj Z o enia i Podniesienia krzy a w formach znanych w innych Ko cio-ach wschodu i zachodu. Mo na jednak stwierdzi istnienie
Z o enia krzy a w formie zgodnej z tradycjami Rzymu oraz rozwój obrz dów Podniesienia. Koniec tych obrz dów w Rzymie zosta spowodowany przez wyjazd papie y do Awinionu48.
Razem z adoracj relikwii w. Krzy a zjawiaj si w Rzy-mie obrz dy maj ce wyra ne podobie stwo z obrz dami wschodnimi. W VIII wieku w Wielki Pi tek procesjonalnie zanoszono relikwie w. Krzy a z Lateranu do stacyjnego ko cio a w. Krzy a Jerozolimskiego. W tej procesji papiez dymi c kadzielnic poprzedza diakona nios cego cennrelikwi . Po odbytym nabo e stwie w ko ciele stacyjnym, sam papie odnosi relikwi do Lateranu i sk ada w kaplicy w. Wawrzy ca, któr
W obydwu procesjach 49. W Niedziel Zmartwychwstania, przed proce-
sj do ko cio a N. Maryi Panny Wi kszej, w kaplicy w. Wa-wrzy ca papie og asza Zmartwychwstanie, zgodnie z tra-
47
DE RUBEIS, 324 i YOUNG 1920, 114. 48
DE SANTI,49
OR 23; ANDRIEU ABILLON, PL 78, 1076: pnie powraca do pa acu i wchodz c do kaplicy w. Wawrzy ca sk ada
tam krzy , który wzi z o
WPROWADZENIE 36
dycj , któr ju w. Hieronim nazwa staro ytn 50. Praw-
dopodobnie ceremonia pochodz ca ze Wschodu pierwotnie
czy a si z Jutrzni Wielkanocn , zosta a jednak przenie-
siona na pocz tek procesji stacyjnej, poniewa papie zm -
czony odprawianiem Wigilii Paschalnej nie uczestniczy
w Jutrzni51.
W pierwszej po owie XII wieku w Niedziel Paschaln
po piewie Prymy, papie schodzi
o eniu szat pontyfikalnych, z wyj t-
kiem ornatu, adorowa staro ytny wizerunek Zbawiciela,
nosz cy nazw owa stopy i g o no pie-
wa
z gro-
bu Pan, który za nas zawis na drzewie krzy
a inni powtarzali. Nast pnie papie dawa poca unek poko-
ju wszystkim us uguj cym, wk ada reszt szat pontyfikal-
nych i konno jecha do ko cio a stacyjnego52.
Przy ko cu XII wieku kardyna
daje opis tego obrz du ju rozszerzonego, w nast puj cych
s owach:
Papie wchodzi, aby adorowa Zbawiciela. Odkrywa wizeru-
nek, ca uje stopy Zbawiciela piewaj c g o no trzykrotnie:
:
wiaj krzy na o tarzu i papie go adoruje. Po uca owaniu
Zbawiciela, razem z wszystkimi innymi wraca do siedzenia
i udziela pokoju archidiakonowi, który wraca po uca owaniu
50
RICHETTI 2, 213.
51 DE ANTI, 8.
52 OR 11; MABILLON, napisany mi dzy
rokiem 1140 a 1142.
2. ROZWÓJ OBRZ DÓW Z O ENIA DO GROBU, PODNIESIENIA... 37
stóp tego wizerunku mówisi
wuguj
53.
W ci gu XIII wieku obrz dcz
bierze z o i c go w r
c g . puje .
dsi w obecno u
skie, nie od
si w 55.
siu
V w e z
obrz o
53
ABILLON,
ABILLON,55
R
WPROWADZENIE 38
rystii zachowa y si w rytua ach krajowych i w ró nych
formach odbywaj si a do naszych czasów56.
3. Nawiedzenie grobu w Ko ciele zachodnim
Ewangelie nie daj opisu samego momentu powstania
Chrystusa z grobu, lecz dok adnie opisuj nawiedzenie pu-
stego grobu przez pobo ne niewiasty, ich dialog z anio em
oraz nast pne nawiedzenia grobu przez Aposto ów i Mari
Magdalen , a tak e ukazanie si Aposto om. Ewangeli ci
opisali nie tylko s owa i czynno ci osób, ale tak e ich we-
wn trzne wzruszenie i my li57. Dlatego bardzo atwo by o
w dramatyczny sposób przedstawi wszystko, co dzia o si
obok pustego grobu Zbawiciela. W IX wieku powsta y takie
przedstawienia w zwi zku z Godzin czyta Niedzieli
Zmartwychwstania, których responsoria w formie dialogu
opowiadaj wszystko, co dzia o si obok grobu Chrystusa58.
Najstarszy zapis tej ceremonii pochodzi z X wieku i znajdu-
je si w Regularis Concordia monachorum Angliae59.
Nawiedzenie grobu wzi o pocz tek z dialogu liturgicz-
nego, który cz sto wyst puje w responsoriach, lecz w tej
formie, jak podaj dokumenty, nie mo na Nawiedzenia
grobu zaliczy do obrz dów liturgicznych w cis ym zna-
czeniu. Wykonuj cy ten dialog nie wyst puj jako s udzy
kultu, którzy wykonuj wi te znaki lub modl si w imie-
56
Suffragia atque Adnotationes super decretis SRC, Vol. IV, Romae 1900,
57k
58 RIGHETTI 2, 213.
59 SYMONS,
3. NAWIEDZENIE GROBU W KO CIELE ZACHODNIM 39
niu Ko cio a, lecz na podobie stwo aktorów teatralnych
piewaj s owa i na laduj czynno ci osób biblijnych, oraz
usi uj wyrazi ich wewn trzne wzruszenie. W pó niejszych
stadiach rozwoju Nawiedzenia grobu brali udzia tak e lu-
dzie w maskach. Lecz ju w najstarszym opisie Nawiedze-
nia grobu wyst puj ceremonie dalekie od liturgicznego
sposobu dzia ania.
trzeci lekcj , czterej bracia ubieraj
si . Jeden z nich ubrany w alb i trzymaj c w r ku palm
skrycie udaje si do grobu i tam siedzi. Trzej pozostali
wk adaj kapy i gdy odbywa si trzecie responsorium, nio-
s c w r kach dymi ce kadzielnice, na podobie stwo ludzi
czego szukaj cych id do grobu. Czyni to na laduj c
anio a siedz cego przy grobie i niewiasty nios ce wonno ci,
aby nama ci cia o Jezusa. Gdy wi c brat siedz cy przy
grobie ujrzy trzech, jakby czego szukaj cych i zbli aj cych
si do grobu, delikatnym g osem 60 Gdy to pytanie zako czy, ci trzej jednog o nie od-
powiadaj : c
, jak zapo-
wiedzia . Id cie i oznajmijcie, e powsta z
to polecenie ci trzej bracia zwracaj si do chóru i mówi :
, ten sie-
dz cy, jakby odwo uj c ich, mówi antyfon : cie
i c wstaje, usuwa zas on
i pokazuje miejsce, w którym nie ma krzy a, lecz le tylko
p ótna, w które krzy by zawini ty. Gdy to zobacz , sk a-
daj w grobie kadzielnice, które nie li, zabieraj p ótna
i rozci gaj je przed duchowie stwem, jakby pokazuj c, e
60 Ca e
Tekst uzupe ni SYMONS.
WPROWADZENIE 40
Pan zmartwychwsta i ju nie jest zawini ty w p ótno.
piewaj antyfon ad p ótno na
o tarzu.
Chocia Nawiedzenie grobu czy si z Godzin czyta
i u ywa si szat i naczy liturgicznych, ca
a cy Nawie-
dzenie maj na ladowa czynno
Ewangelie. Ceremonia Nawiedzenia grobu wcielony do
o one dla
teatru. Nic wi c dziwnego, e cy genezy
jego pocz
turgicznym61. Nawiedzenie grobu przyci gn o ich uwag
i sta o si przedmiotem wielu studiów62. Fundamentalne
dzie o napisa ni trzy rodzaje Na-
wiedzenia, wed ug ich zawarto ci63.
przez Langego zosta a przyj ta przez nast pnych badaczy.
Pierwszy rodzaj stanowi
stawia si dialog anio a z niewiastami nios cymi wonno ci,
e scena po piesznego
udania si Piotra i Jana do grobu. Nawiedzenia trzeciego
rodzaju zawieraj dialog anio a z niewiastami oraz dialog
Chrystusa Zmartwychwsta ego z Mari Magdalen . Czasem
61
Por. M. SEPET, Origines catholiques du théatre moderne, Paris 1901;
O. CARGILL, Drama and Liturgy, ICOLL, Dzieje teatru,
Warszawa 1959; A. NICOLL, Dzieje dramatu, Warszawa 1962. 62
A. CIONI, Bibligraphia delle sacrae reppresentazioni, Firenze 1961.
W j bibliografi poda Z. MODZELEWSKI, Estetyka re-
dniowiecznego dramatu liturgicznego, por. Bibliografia. 63
LANGE,17.
4. RÓD A DO POZNANIA LITURGII WIELKIEGO TYGODNIA W POLSCE 41
dialogi trzeciego rodzaju zawieraj tak e scen z Aposto a-mi, lecz nie zawsze.
W XV wieku znik o Nawiedzenie grobu z ko cio ów i znalaz o kontynuacj w przedstawieniach teatralnych.
4. ród a do poznania liturgii Wielkiego Tygodnia w Polsce
Do tradycji liturgicznej Polski nale wszystkie prowin-cje, które niegdy nale a y do metropolii gnie nie skiej, powsta ej przy grobie w. Wojciecha w 1000 roku64, i pro-wincja lwowska, która powsta a w 1367 roku i mia a trady-cj liturgiczn wspóln z gnie nie sk 65. Mo na doda , eprowincja mohylewska, która powsta a w 1783 roku66, i do której nale a y wszystkie parafie obrz dku aci skiego w cesarstwie rosyjskim, z wyj tkiem Kaukazu, przyj a ob-rz dy Wielkiego Tygodnia w takiej formie jak w Polsce. Obrz dy te by y wi c odprawiane tak e nad brzegami Oce-anu Spokojnego. Z o enie do grobu i Podniesienie Krzy alub Eucharystii odbywa y si w zwi zku z innymi czynno-ciami liturgicznymi. Dlatego dla wygody duchowie stwa
umieszczano je w ró nych ksi gach liturgicznych, miano-wicie w msza ach, brewiarzach, antyfonarzach i rytua ach. Najwi ksz ilo tekstów zawieraj rytua y, które w re-
64
L. LOCZY, Chrzest Polski, bibliografi .Por. tak e
65 W. ABRAHAM, Pocz tki arcybiskupstwa aci skiego we Lwowie, Lwów
1909. Por. tak e66
E. ELTER, Z. SZOSTAKOWICZ, Ko cio y katolickie na obszarach Rosji
, e
WPROWADZENIE 42
dniowieczu nosi y nazw
A do po
y w asne ksi
w a a Msza i
a Piusa V67
dy Z o a
y cio a
Z dy w
si
a
wyda
o si 68 ci
ksi a w u y
y
u a Paw a
nie
u
do u
c
nie osi wydanie
u cio
67
Acta et constitutiones Synodi Prov. Gnesnensis Provinciae AD 1577 cele-
bratae68
Agendorum Ecclesiasticorum liber in usum provinciae Gnesnensis con-
scriptus Agenda seu ritus caeremoniarum ecclesiasticarum ad
studio Hieronimi Ponsdonii
Synodus Provincialis Gnesnensis A.D. 1621 celebrata
4. RÓD A DO POZNANIA LITURGII WIELKIEGO TYGODNIA W POLSCE 43
polskich pod tytu
70. W ugi tytu
g . W
72.o
u 73.c si o
74
d Z osi
u
70
Ksi ci si
Rytua rzymski a piotrkowski
72u
cioe
kim e si
pism y
y cych e i
73RONA
74 S
WPROWADZENIE 44
75, wed ug którego odprawiano obrz dy
Z o enia w grobie i Podniesienia a do czasu reformy Sobo-
ru Watyka skiego II. Diecezja wroc awska w 1929 roku
wyda a ksi k pod tytu em Appendix ad Rituale Romanum
pro dioecesi Wratislaviensi76.
Zatem przez sze pierwszych wieków ycia Ko cio a
w Polsce diecezje u ywa y ró nych ksi g liturgicznych, któ-
re trzeba zbada , aby pozna rozwój obrz dów Wielkiego
Tygodnia w Polsce. R kopisów jest niewiele, poniewa ar-
chiwa Polski ponios y wielkie straty. P ock posiada cenny
zbiór r kopisów liturgicznych. Zosta y one wywiezione
z P ocka w czasie II wojny wiatowej i tylko nieliczne zosta-
y zwrócone. Na szcz cie przed wojn J. Michalak sporz -
dzi dosy dobr relacj o obrz dach Wielkiego Tygodnia
opisanych w r kopisach przechowywanych w P ocku77. Wi -
cej szcz cia mia y r kopisy krakowskie, których seria zaczy-
na si od XIII wieku, oraz r kopisy wroc awskie, których se-
ria zaczyna si od XIV wieku. Cz tekstów wroc awskich
opublikowa J. Klapper78, lecz dost pne s tak e w oryginale.
Teksty liturgiczne wydane drukiem zachowa y si w wy-
starczaj cej ilo ci, chocia nie wszystkie wydania z XVI
wieku s dost pne. Niewielk pomoc stanowi uchwa y sy-
nodów, poniewa nie wchodz w szczegó y obrz dów.
Pierwsza wzmianka o obrz dach Wielkiego Tygodnia znaj-
duje si w tekstach Synodu prowincjalnego z 1420 roku,
lecz dotyczy obrz dów Komunii w. w Wielki Pi tek, a nie
75
Tytu kompletny w Bibliografii.
76 Tytu kompletny w Bibliografii.
77 Patrz w bibliografii MICHALAK 1931 oraz MICHALAK 1939.
78 KLAPPER, patrz Bibliografia.
4. RÓD A DO POZNANIA LITURGII WIELKIEGO TYGODNIA W POLSCE 45
obrz dów Z o enia w grobie. Konstytucje wydane przez na-st pne synody nak adaj , albo przypominaj , obowi zek zachowania przepisów rytua u i nie wnosz nowych ele-mentów do rozwoju obrz dów, których istnienie i forma by y ju zakorzenione w ca ej prowincji.
Ksi ki omawiaj ce ycie kulturalne narodu w dziedzi-nie literatury, sztuki i obyczajów wykazuj cis y zwi zek Grobu Chrystusa z yciem kulturalnym narodu. Z tych prac mo na si dowiedzie , jak przepisy rytua u by y wy-konywane i jakie owoce przynosi y dla ycia religijnego ludzi.