333

The Formative Period of the Modern University

Abstract This article aims to analyze the process of conceptual and institutional transformation of higher education, notably the transition from medrese to uni-versitas and then to modern university in Islamic culture. It then compares this experience with that of the Western World, placing each in historical context. Me-drese education, which began to take form in its informal setting as early as in the 8th century, evolved and improved from the 11th century, becoming more organized, systematic and coherent in terms of curricula, instructional method and institutional structure, notably with the establishment of the Nizamiye and Mustansriyye me-dreses in Baghdad. The development of the medrese contributed to the elaboration of higher education in various regions of the Islamic World and also in Europe. The scientific revolution that began in the 17th and 18th centuries built on the significant contributions of academies as institutionalised in the 16th century in a process that led to the formation of the modern university in the early 19th century in Europes then most impoverished and marginal countries, i.e. in Germany and Scotland. Their innovative contributions in higher education not only influenced universities in other countries of Europe but also contributed to form modern higher educational insti-tutions in the Ottoman world as well as in other parts of the world. Although the modern university managed to free itself as a legal and living institution from the founding person, foundation, or church, and today endeavors to benefit from such opportunities or to cope with challenges that internationalization or globalization may bring it, yet it still continues to search for its ideal autonomous status as an academic institution.

Keywords: Medrese, Universitas, Higher Learning, Academies, Modern University, Ottoman Imperial School of Engineering, Bildung, Modernization in Higher Edu-cation.

Modern niversitenin Oluum SreciSeyfi Kenan*

Osmanl Aratrmalar / The Journal of Ottoman Studies, XLV (2015), 333-367

* Marmara niversitesi ve RCAC, Ko niversitesi.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

334

Milletler kendi kltr, gelenek, dnya gr ve yaam tarzlarn yanstarak ekillendirdikleri ynetim, din, hukuk, salk, ticaret, sanat ve zanaat sahalarn-da her ada zamann ve toplumlarnn ihtiyalarn karlayacak biimde eitli isimler ve kurumlar altnda, aralarnda ierik, yntem ve nitelik farkllklar olsa da zaman zaman birbirlerinden renerek veya etkilenerek dnemlerinde geer-li ve ilevsel olan yksek seviyede eitim kurumlar meydana getirmilerdir. Bu eitim kurumlar, bulunduklar toplum ve kltr dnyas iinde geerliliklerini ve ilevselliklerini kaybettikleri andan itibaren genellikle farkl bir yksek eitim kurumuna dnerek ve bylece toplumlarnn temel ihtiya alanlar arasnda yer alan zellikle ynetim, din, hukuk ve salk alannda donanml insanlar ye-titirerek varlklarn devam ettirmilerdir. VIII. yzyldan itibaren ekillenmeye balayan medrese, belli konularda verilen temel eitimden sonra aama aama ilerleyen, daha yaplandrlm ve sistematik bir yksek eitim anlay ve dze-ninin XI. yzyldan itibaren hem slm dnyasnn eitli blgelerinde hem de Avrupada yksek eitimin gerek kurumsallama gerek ders ieriklerinin ekillen-mesinde nemli katklar yapmtr.

ncelikle, her nitelikli retim veya renimin nihayetinde olumlu tutum ve davran deiikliinden yaam tarz ve dnya grndeki dnme varncaya kadar bir eitimle gerekletirilebileceini dnen bu makalede, niversite kavra-m incelenirken; metnin ak balamna gre bilinli olarak bazan yksek eitim bazan yksek retim kavramlarnn kullanldn ifade etmek gerekir. Medeni-yetlere kendilerine zg yapy ve zellikleri veren, deer ve idealleridir. Bu ideal ve deerler ise temel kavramlar veya anlaylar retir. Bu kavramlar, bir medeniyetin kurulu ve ykseli aamasnda o medeniyetin doasn ve akn etkileyecek bi-imde tezahr ederler. te bu nedenle corafya farketmeksizin uzun klasik dnem boyunca slm medeniyetinin tanmlayc ve belirleyici kavram, ilim olmutur1. Bylece bu medeniyetin mensuplar, kayna nerede olursa olsun bulduklar her yerde hakikati, bilgiyi ve marifeti bir yandan kaynandan ayrtrarak renirken dier yandan kendilerine zg olan retmek iin aba sarfetmilerdir2. Bu anlay ve tavrn gelimesinin temel sebebi ise, XVI. yzyl Osmanl dnyasnn nde 1 F. Rosenthal, Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam, (Le-

iden: Brill, 2007), s. 1.2 Bu anlay yanstan, pek ok yazma eserden nl Hammerin Fundgruben Des Ori-

entsindeki nszne varncaya kadar eitli eserlerde karlalan mehur deyi akla ilk gelenlerdendir: Unzur mkle, veltenzur men kle (nsann ne sylediine dikkat et! Kimin sylediine bakma!). Bu daha sonra Syleyene deil, sylenene bak! eklinde nl bir Trke deyi haline gelmitir.

SEYF KENAN

335

gelen lim-dnrlerinden Kemal Paazdenin ifade ettii gibi, akln ve insan onurunun, yneldii nesnenin erefiyle llmesi ve bunun da ancak ilim ve edeb, daha ak bir ifadeyle, bilgi ve ahlkn iie yourulmas sonucunda gerekleebi-leceine olan inantan kaynaklanmtr.

slm dnyasnda modern dnemlere gelinceye kadar ilmin eitli alanlarnn dzenli olarak en yksek seviyeye kadar retildii en nemli eitim kurumu medresedir. Hem mefhum hem messese olarak ilk defa ne zaman ve nasl teek-kl ettii henz tam olarak tespit edilemese de medrese, slmn ilk dnemlerinde ibadet yeri olmann yan sra birer eitim merkezi olarak da ilev gren mescidlerin, ehir dndan gelen renciler iin kalacak binalarn eklenmesiyle oluan mescid-han veya cami klliyelerinden sonra ortaya kan ve bir vakfiye ile tzel kiilie kavuarak ileri seviyede eitim veren bir kuruma dnmesiyle ortaya kmtr3. Medreseler balangcndan itibaren din ilimlerin retildii, zellikle ilahiyat ve hukuk (kelam ve fkh) arlkl yksek eitim kurumlardr. Bunun yannda tp ve astronomi arlkl medreseler de bulunmaktadr. Medreselerle parelel bir s-rete ortaya kan ve VII-VIII. yzyllardan itibaren grlmeye balayan ilim ve kltr tarihinde nemli yere sahip olan ve ileri seviyede ilm aratrma ve yetkin tercmeler yapabilen Beytl-hikme ve Drl-hikme adl kurumlar da bir ilimler akademisi hviyetinde faaliyet gstermilerdir. zellikle Beytl-hikmede bir yan-dan din ilimlerde almalar yaplrken dier yandan da felsefeden astronomiye, tptan manta varncaya kadar eitli bilim dallarndaki metinler kayna ve dili hangi kltr ve medeniyete ait olursa olsun Greke ve Sanskrite de dahil olmak zere Arapaya zenle evrilmitir. Modern anlamda olmamak kaydyla aratrma merkezi olarak da adlandrlabilecek byle bir akademide bizzat alm ve ktp-hanesini kullanm olan bn Nedim (.995), bu kurumda eitli dillerden tercme yapabilen 50den fazla evirmenin altndan bahsetmektedir4.

Bir yandan medreseler VIII-IX. yzyldan itibaren her adan olgunlamaya alrken, te yandan orta seviyeden ileri seviyeye kadar yksek eitim veren kurumlar da ortaya kmtr. Bunlardan biri 859da Fezde (Fas) ina edilen ve gnmze kadar gelen el-Camiatl-Karaviyyn (cami ve eitim klliyesi) ve bir dieri de Fatmler dneminde 975de eitim faaliyetlerine balayan Ezher Camii Klliyesidir. Ancak eldeki kaynaklarn isim olarak tespit edebildii en eski med-reselerin 907de Maverannehir ve Horasanda eitime balad anlalmaktadr5. 3 J. Pedersen G. Makdisi, Madrasa, Encyclopedia of Islam, (Leiden: Brill, 1980), s.1123.4 bn Nedim, el-Fihrist, (Beyrut, 1978), s.340-342.5 N. Maruf, Medris kablen-nizamiyye, (Badad: Matbaatu Mecmail-rak, 1973), s.8.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

33

Medreselerin asl geliimi, yaplandrlm kurumsallamas ve yaygnlamas, B-yk Seluklu hkmdar Alparslann veziri Nizmlmlkn Badatta nc-ln yapt ve kendi adn verdii Nizmiye Medresesinin kuruluuyla ger-eklemitir. 1065te inaatna balanan ve 1067de tamamlanan bu medresenin eitim amac, bir yandan din ilimleri, zellikle Ehl-i snnet akdesini glen-dirmek, dier yandan Msrda i Fatmlerin, Abbas ve Seluklulara kar gi-ritikleri din ve siyas propogandalara kar koymaktr. Ksa zaman sonra bu medreseler ayn adla Sultan Melikah dneminde Irk- Arab, Irk- Acem, Ho-rasan, Mvernnehir, Suriye ve Anadolunun eitli ehirlerinde kurulmutur. Devletin giriimiyle ortaya kan bu eitim kurumlar sayesinde nemli bir aama kaydeden medrese iin artk grkemli ve yeni bir dnem balamtr6. Selahad-din Eyyb dneminde hem kendisinin zel ilgisi sayesinde hem de Eyyblerin bulunduu corafyaya hkmetmesiyle medreselerin saylarnda nemli artlar yaanmtr. rnein Kudste ilk medreseyi bu hkmdarn at ve saylarnn sadece Mescid-i Aksa civarnda 40a ulat sylenmektedir7.

Nizmiye Medresesine tayin edilen bir mderrise siyah cbbe giydirildii, taylesan tarz mavi renkli sark ve al hediye edildii, ancak grevden ayrldktan sonra cbbe ve sarn iadesinin zorunlu olduu anlatlmaktadr8. Gazzl bata olmak zere pek ok nl lim zellikle Badat Nizmiye Medresesinde ders vermi, hatta dnemin ulemas burada mderris olmak iin mezhep deitirmek de dahil olmak zere zira bu dnemde mderris olmak iin afi olmak gereki-yordu byk abalar sarfetmilerdir. Yksek seviyede eitim veren bir kurumun nitelikli bir ktphanesi olmadan arzulanan seviyede eitimin gerekleemeyece-inin farknda olan Nizmlmlk, medresenin yan banda olduka zengin bir ktphane ina ettirmitir. Sadece bu ktphanede 6000 cilt kitabn bulunduu anlatlmaktadr9. Bu giriimden yaklak bir asr nce Endlste, bilgiyi herkesin kullanmna sunmak amacyla dzenlenmi 70 halk ktphanesinin bulunduu

6 G. Makdisi, Muslim Institutions of Learning in Eleventh Century Baghdad, BSOAS, XXIV, 1961, s. 1-56.

7 bn Hallikn, Vefeyt, (Kahire, 1948), II, 402-403.8 A. Mazaheri, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, (ev. Bahriye Uok, stanbul, 1972),

s. 166.9 A. zaydn, Nizamiye Medresesi, slm Ansiklopedisi (Ankara: TDV, 2007), XXXIII,

188-191. Daha sonra 1116da meydana gelen bir yangnda binas yanarken ktpha-nesinin kurtarld kaytlara gemitir. Bkz. bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih (nr. C. J. Tornberg, Beyrut 1989), X, 523. Nizamiye medresesinin bilimsel ve kltrel etkileri iin bkz. N. Kesi, Medris-i Nizmiye ve tesirt- ilm ve ferheng-i n, (Tahran, 1374).

SEYF KENAN

33

ilimlere ve sanatlara zel ilgisiyle bilinen II. Hakemin Kurtuba Medresesinin de istifade edebilecei ekilde dzenlenmi nl saray ktphanesinde 400.000 ile 600.000 civarnda eserin yer ald ifade edilmektedir10. Bu ktphanedeki sadece dvnlar ieren kataloun krk drt cildi bulduu anlatlmaktadr11. Ayn ekilde douda, Mera Rasathanesi ki bu gzlemevleri ayn zamanda nemli bilimsel akademilerdi yaknlarnda ina edilen ktphanede de bulunan eser saysnn 400.000 cilt olduu iddia edilmektedir12. slm dnyasnn hem dousunda ve hem batsnda, her ne kadar iinde pek ok mkerrer nshalar bulundurmas kuvvetle muhtemel olsa bile, en azndan Nizamiye ve benzeri medreselerin ktp-hanelerinde binlerce kitabn yer almas, daha z bir ifadeyle, dnemin artlarnda bugn tahayyl edilemez gibi gzken bu hacimli ktphanelerin bizzat varl, medrese veya medrese dnda eitli alanlarda olduka erken tarihlerde nitelikli yksek eitimin verildiinin ikna edici somut delillerinden saylr.

Badatta 1233te yapm tamamlanan, drt mezhep fkhnn ayn at altnda tahsiline imkan vermesinin yan sra tp ve tabiat bilimlerinin de retildii ve 300e yakn rencinin renim grd Mustansriyye Medresesinin, dnemi-ne gre hem kaplad devasa alan ve byleyici mimarisi, hem zengin mfredat ierii bakmndan, modern anlamda olmasa da, an niversite zellii gste-ren en nemli yksek eitim kurumlarndan biri olduuna phe yoktur. XI-XII. yzyldan itibaren hzla gelien ve saylar artan medreselerde, sonraki dnemlerde zellikle douya ve kuzeye doru dikkat ekici ekilde nemli bir art yaand gzlemlenebilir. Sz gelimi XIII. yzylda Hulgnun annesinin Buharada iki byk medrese yaptrd ve sadece her ikisinde 2000 civarnda rencinin ei-tim grd anlatlmaktadr13. Medresenin artk eitim geleneini oluturduu bir dnemde, XIV. yzylda slm dnyasn gezen ve eitli blgelerde gzlemler yapan bn Batuta, baz ehirlerde ileri seviyede dersler dinlediinden bahsetmek-tedir. Medreseler, Orta Asyada Timurlular dneminde bata Semerkant olmak

10 F. Leemhuis, From Memorising to Learning, Centres of Learning: Learning and Loca-tion in Pre-Modern Europe and the Near East (ed. J. W. Drijvers & A. A. MacDonald, Leiden: E. J. Brill, 1995), s. 91; . E. Ernsal, Osmanl Vakf Ktphaneleri: Tarihi Geliimi ve Organizasyonu (Ankara: TTK, 2008), s.18-19.

11 A. Sayl, Ortaa slam Dnyasnda lm alma Temposundaki Arlamann Baz Temel Sebepleri, Aratrma, c.1, Ankara, 1963, s.16. Bu kataloun her cildinin yirmi veya elli yaprakl nshalardan olutuu anlatlmaktadr.

12 A. Sayl, The Observatory in Islam, (Ankara: TTK, 1960), s.194, 205.13 M. Quatremre, Histoire des Sultans Mamlouks, de LEgypte, (Paris: The Oriental Trans-

lation of Fund of Great Britain and Ireland, 1845), I, 56.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

338

zere eitli blgelerde byk bir gelime kaydetmitir. XIII. yzyla kadar slm dnyasnda en nemli ilim merkezi olarak Badat ne karken bu yzyldan sonra Kahire nem kazanm; XV-XVI. yzyldan itibaren ise bilgi ve sanatn pek ok alannda stanbul, nde gelen ekim merkezlerinden biri haline gelmitir.

Medrese, Ortaada eitim faaliyetlerini ve bilginin aktarmn kurumsal-latrarak ve rgn hale getirerek yksek eitimde yeni aamalar, uygulamalar, yntemler ve kendine zg ayrcalklar alan oluturmutur. Hocasndan ald belli bir dersin renimini tamamlayan renci, hocasnn ona verdii icazet ile sz konusu alandaki yetkinliini kazanm ve bylelikle bakalarna retim iznini elde etmi olurdu. X. yzylda slm dnyasnda balayan bu retim izni uygulamas (icze lit-tedrs), XII. yzyldan itibaren Ortaa Avrupasndaki ni-versitelerde licentia docendi olarak grnmeye balayacaktr. Yksek eitimdeki bu uygulamann daha nce ne antik Yunanda ve Roma dneminde ne de H-ristiyan Dou Bizans eitiminde grldn belirtmek gerekir14. Medresedeki retim yntemleri arasnda ezber ok nemli bir yer tutmakla birlikte tekrar ve mzkerenin yan sra yazma yoluyla kavramay mmkn klan ve ezberi muha-kemesiz ve mekanik bir renme yntemi olmaktan karan yntemler de kul-lanlm, zellikle kelam ve hukuk eitiminde uygulanan mnazara yntemi ile retilen konunun iyice kavranmas salanmtr. Bu mnazaralarda bazan tart-malar ok kzabilir, hatta hocann fikirlerinin bile yerden yere vurulduu olurdu, ancak hoca-talebe ilikisi bundan zarar grmez, aralarndaki hrmete dayal iliki devam ederdi. Kelam ve hukuk eitiminde genellikle mnazarayla benzer ekilde kullanlan hilaf ve cedel de sadece bir tartmadan ibaret deil, ayn zamanda soruturarak en etkin bir ekilde gerekleen retme ve renme yntemiydi15.

14 G. Makdisi, The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, (Edin-burgh: Edinburgh University Press, 1981), s.272.

15 . zen, Hilaf, slm Ansiklopedisi (Ankara: TDV, 1998), XVII, 527-538. Klasik d-nemin soruturarak, tartarak bu renme yntemine, 19. yzyln ilk eyreinde ya-plan konumalarda Goethe de dikkat ekmekte ve rencilerin her hangi bir nermeyi veya iddiay ncelikle nasl rtebileceklerinin yolunu veya bu iddiann hilafn/aksini nasl retebileceklerini rendiklerini ve bunun sayesinde hem dncede ve hem ifa-dede ustaklk kazandklarn belirtmektedir. Bkz. J. P. Eckermann, Gesprche mit Goethe in den letzten Jahren seines Lebens 1823-1832 (Berlin: Deutsche Buch Gemeinschaft, ty.), I, 253-255. Eckermannn Goethe ile 1823-1832 yllar arasnda gerekletirdii bu ko-numalarn, Dou-Bat klasikleri erevesinde Trkeye de kazandrldn belirtmek gerekir. Mslmanlarn klasik dnem zellikle felsefe eitiminde uyguladklar sistemin hibir eksiinin bulunmadn, Bat dnyasnn da daha ilerisine gidemediini, hatta kimsenin de bu yntemi aamayacan iddia ettii eitim anlayn 1827de yle

SEYF KENAN

339

Daha sonra Osmanllar, bu retim yntemlerine aamal renmeyi giri (istiksr), orta (iktisd), ileri ve derinlemesine renme (istiks) seviyelerini ek-leyerek yksek eitim uygulamalarn olgunlatrmlardr16. Ayrca medrese, belli sayda rencinin genellikle 20 civar belli bir hocann eitim ve terbiyesine verilmesini salayarak eitim srecini daha sistematik hale getirmesi ynyle de yksek eitim dzeninin gelimesinde nemli bir katk yapmtr. Bununla birlikte baz durumlarda dardan, yerleik eitim dzeninden gelmeyen rencilerin de derslere katldn, ancak modern dnemlerde yksek eitimin tam sistematik bir dzene kavutuunu belirtmek gerekir.

Medrese eitimi erkek renciler iin tasarlanmsa da, bu eitim kurumla-rnda ileri seviyede eitim veren eitli ilim meclislerinde bazan kz renciler de bulunmutur. Bu adan rnekleri fazla olmasa bile kadnlarn ilim dnyasnda-ki etkinliklerde frsat bulduka yer aldklarn grmek mmkndr. Sz gelimi Kurtubada er-Rabatl-ark mahallesinde 160 kadn mstensihin kitap istinsa-hnda birbirleriyle yart bilgisine rastlanabilir17. Ayn ekilde XVIII. yzyl

anlatmaktadr: [Mslmanlara gre] aksi sylenemeyecek hibir ey yoktur. Genlerin kafasn byle iletiyorlar. Bunlarn okul vazifeleri, ileriye srlen her iddiaya aykr bir kanaat bulup ifade etmek esasna dayanyor. Bunun neticesi olarak da gerek dncede gerek szde byk bir ustalk kazanyorlar... Ama her nermenin aksi ileriye srlnce, o zaman da phe doar ve insan bunlardan hangisinin doru olduunu kestiremez. Oysa ki phe ile i rahatlna eriilemez, nk phe kafay daha sk bir aratrmaya, bir tecrbeye sevk eder. te insanolunu tam bir huzura kavuturan hakikat de, iyi yrtlmek artiyle, bu tecrbeden kar. J. P. Eckermann, Goethe ile Konumalar (ev. Ltfi Ay - Sadi Baytn, stanbul: M.E.B., 1947), I, 309-310.

16 Trk eitim dncesinin dnm noktalar zerine hazrladm baka bir makale al-masnda bu retim aamalarnn birincisinin adlandrlmasnda Adnan Advardan ok modern aratrmaclara gvenerek yaptm bir yanl (iktisr), yine onunla (istiksr) dzeltmeliyim. Advar, bu retim yntemlerinin Osmanllarn yararl ilimler olarak grd kelam, fkh, Arap dili ve edebiyat, mantk, matematik, astronomi, anatomi ve tp alannda kullanldn sylemektedir. Bkz. A. Advar, Osmanl Trklerinde lim, (stanbul: Remzi Kitabevi, 1991), s. 176. stiksr aamas olan ilk seviyede alann temel konular ve meseleleri gdlenmi, hazr bulunmu istekli renciye -zira kelimenin banda elif, sin ve te vardr- ispatsz bir ekilde genel hatlaryla retilir; orta seviye olan ve kasd kknden gelen ve alann temel maksadn retmeyi hedefleyen iktisd aamasnda biraz daha alann ayrntlarna girilirken baz kantlamalarn nasl yaplaca veya gerekelerin ortaya konaca retilir; nc ve son seviye olan istiksda ise alann btn meseleleri her trl ispatlamalar veya gerekelendirmelerle retilir ve bylece derin renmenin gereklemesi iin aba sarfedilir.

17 A. Mazaheri, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, (ev. B. Uok, stanbul, 1972), s. 190.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

34

Osmanl dnyasnda, Argosdaki Moral Beir Aa Camii vakfiyesini inceleyen Hedda Reindl-Kielin bir almasnda, dersiam imam, vaiz, hatip ve mezzin-lerden oluan 26 cami mensubu ierisinde gnlk 15 ake maa alan muallime-i nisvn konumunda kadn retmenin/bilginin zira an ulemt denmektedir grev aldn okumak mmkndr18.

Abbasi ve Seluklulardan devraldklar medrese eitimini gelitirerek devam ettiren Osmanllar, ilk nce znik, daha sonra Bursa, Edirne ve stanbul olmak zere imparatorluun pek ok blgesinde orta seviyeden yksek seviyeye varncaya kadar genellikle sadece din ilimlerin retildii bazan tp ve tabiat ilimlerinin de retildii ok programl medreseler ina etmilerdir19. Nfus younluu fark etmeksizin Anadolu ve Balkanlarn eitli blgelerinde temel din eitim veren kurumlarn yaygn bir ekilde bulunmasnn yan sra, eitli ehir ve kasabalarda farkl seviyelerde ileri eitim veren medreseler de bulunmaktayd. XVII. yzyln ilk yarsna gelindiinde sadece stanbulda bulunan medreselerin saylar 200e ulamt20. Temelde ikiye ayrlan medreselerde, Hari blm yksek eitime hazrlk blmn olutururken Dahil ksmnda yksek seviyede ilimler retili-yordu. En nl yksek eitim veren medreseler arasnda Fatih Medreseleri (Sahn- Semn), Tp medresesi21 de dahil olmak zere Sleymaniye Medreseleri, daha son-ra Bursa ve Edirne medreseleri saylabilir. Fatih medreseleri, hem medrese eitimi-ni yeniden seviyelendirmesi hem din ve felsef bilimleri harmanlayarak retmesi hem de eitim mekann bahe ve doayla iie dzenlemesi bakmndan ayr bir

18 H. Reindle-Kiel, The Vakf of Moral Beir Aa in Argos, Monuments, Patrons, Contexts: Papers on Ottoman Europe Presented to Machiel Kiel, (ed. M. Hartmuth & A. Dilsiz, Nederlands Instituut, 2010), s.118-121.

19 Ktahyada XV. yzylda kurulan Vcidiyye Medresesi bu rnekler arasnda yer alr. Bkz. A. Sayl, Vcidiyye Medresesi: Ktahyada bir Ortaa Trk Rasathnesi, Belleten XII/47, 1948, s.655-666.

20 M. Zilfi, The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postclassical Age (1600-1800), (Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988), s.26, 205. Zilfi, yzyln ikinci yarsnda bu sayya 160 yeni medrese daha eklendiini iddia etmektedir. Ancak eldeki ariv belgeleri stanbuldaki (Nefs-i stanbul, Eyp, Galata ve skdar) medrese saylarnn XVII. ve XVIII. yzyl boyunca genellikle toplamda 180-200 civarnda olduunu gstermektedir.

21 Bu medresenin vakfiyesinde eitim anlay, erdemli, gl kavraya sahip, i gr- gelimi, ilmin inceliklerini bilen, alann kll ve cz meselelerine vkf, zamann Eflatunu ve dnemin Aristosunu yetitirmek olarak ifade edilmitir. Bkz. H. Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi: Medrese Programlar-cazetnameler-Islahat Hareketleri (stanbul: Dergah Yaynlar, 1983), s.92-93.

SEYF KENAN

34

neme sahiptir22. te yandan Hocazde ve Hzr elebi gibi Fatih dneminin nde gelen alimleri, taradan bu dnemde bunlara kenar demisi de denmek-tedir gelerek payitahtn ilim evresinde itibarl yerler edinebilirken23, bu durum, Cemal Kafadarn da gzlemledii gibi24, XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren deiecek ve yerlerini ulemazde/mevlizdelere brakacaktr.

1557de tamamlanan Sleymaniye medreselerini dnemindeki dier medrese-lerden ayran en temel zellii, tp medresesine sahip olmasdr. Osmanl medrese-leri genellikle Haiye-i Tecrid (Yirmili) veya btida-i Haric medreseleri ile balayp en yksek seviyede Sleymaniye Drul-hadisi ile bitecek ekilde bazan 7, bazan 10 bazan da 12 mertebe halinde dzenlenmilerdir25. Ayrca medreselerin 20, 30, 40, 50 ve 60 akeli medreseler eklinde ayrld grlmektedir. 30 akeli medre-seleri bugnk ortaretim kurumlar dzeyinde, 40 ve st akeli medreseleri niversite kademesinde, Fatih ve Sleymaniye medreselerini de dneminin art-larnda yksek lisans ve doktora eitimi veren kurumlar seviyesinde dnmek mmkndr26.

lmi, kalbin ve akln ibadeti olarak tanmlayan Osmanl dnce dnyas-nn nde gelen isimlerinden Takprlzde, XVI. yzylda tespit edebildii ilim dallarnn/branlarnn saysnn 316 olduunu belirtmi; genellikle akl ve nakl ilimler eklinde snflandrlan btn ilim dallarn yedi ana balk altnda tasnif etmitir: 1. Yaz, hat ve iml ilimleri (Hattyye), 2. Kelime ve szle ilgili ilimler (Lafzyye), 3. Zihinle ilgili ilimler ve mantk, 4. Metafizik ve doa bilimleri (lm-i

22 Evliya elebi, klliyenin her iki yannda ekilip biilen bahelerin varlna dikkat ek-tikten sonra Sahn- Semaniye medreselerini u ekilde tantr; her bir medresenin sahn bir hadka-i b- Rdvndr. Meyn- ulemda pyesi lidir. O. . Gkyay, Evliya elebi Seyahatnmesi (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996), I, 58, 129.

23 Fatihin Dou ve Bat bilginlerini, taradan gelen ilim insanlarn bakente ekerek stanbulu bilim ve kltr asndan da bir cazibe merkezi haline getirdii bilinmektedir. Bununla birlikte ulemadan kzdklarn hapse att da olmutur. Nitekim Yusuf Sinan Paa, padiahn gazabna maruz kalarak hapse atlm, ancak ulema bu siyasi karara iddetle kar karak, hapisten karlmad takdirde eserlerini yakarak kendi memleket-lerine dnecekleri tehdidinde bulununca dnemin bu nemli alimi Sinan Paa hapisten karlmt. Bkz. Advar, Osmanl Trklerinde lim, s.49-50. Bu srete ulemann da-yanmas ve hakszlk durumunda iktidara kar kma cesaretini gstermesi kadar, bu alan, hatta bu cesaret atmosferini yaratmas bakmndan Fatihin tavr da nemlidir.

24 Yenikydeki bir sohbet nndan.25 M. pirli, Medrese, slm Ansiklopedisi, (Ankara: TDV, 2003), XXVIII, 327-332.26 H. Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s.99.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

34

lah ve ilm-i tabi), 5. Amel hikmet/Uygulamal felsefe (Ahlak ve siyaset), 6. er/Din ilimler, 7. Batn/Manev ilimler. Ayrca medrese eitiminden ayr olarak, hem idar hem asker Osmanl ynetici snfnn giri seviyesinden yksek seviyeye kadar eitim grd ve olduka zengin bir mfredatla eitim ald saraydaki Enderun okulunun, XIX. yzyln balarna kadar varln srdrdn belirt-mek gerekir.

slm dnyasndaki bilimsel gelimelere kar Avrupann tavrna bakt-mzda; bu ktann, baz mnferit temaslar dnda VIII.-XI. yzyllar arasnda Beytl-hikme bilimler akademisi deneyiminden Biruni ve bn Sinann eserle-rine; sorgulanamayacak ve aksi sylenemeyecek hibir ey yoktur anlayndan; bilginin snf, cinsiyet ve rk ayrm yapmakszn herkesin istifadesine sunulmas gerektii ilkesine ve adalet ve hukuk karsnda btn insanlar eit uzakla yerletiren esasa varncaya kadar slm dnyasnda yaanan nemli aydnlanma aamalarn kapsayan pek ok fikr, ilm ve kltrel ilerlemeden genelde habersiz bir ekilde yaad sylenebilir. Ancak XII. yzyldan itibaren Avrupa, slm dnyasnn ilim ve tefekkryle sistemli bir ilikiye gemi, felsefeden matema-tie, tptan optie dair pek ok Arapa eserler Latinceye evrilmeye balanmtr. Avrupa dnyasnda yaanan bu tarihi dnem, Aydn Saylnn dikkat ektii gibi, XVI. yzyl Rnesans ile mukayese edilerek, XII. yzyl Rnesans eklinde adlandrlmtr27. Birinci Rnesans, ikinci aamaya oranla daha nemli grl-mt, nk bu ilim ve felsefede gereklemiti. ngiliz dnr Roger Bacon, bu srete slm bilim insanlarnn katklarn u ifadeyle teslim etmitir: Felsefe Mslmanlardan alnmtr.28

Klasik slm dncesi dneminde retilen bilim ve dnce birikimi hem Bat dncesinin kendi kaynana ulamasn salam, hem de Avrupadaki modern bilimsel gelimelere kaynaklk etmitir. Da Vinci ve Copernicusun, Harezm, bn tr ve Ts gibi Mslman bilim insanlarndan ok ey ren-dii bilinmektedir. talyadaki niversitelerde, rnein Venedik ve komu Padua niversitesinde XIV. ve XVII. yzyllar arasnda Aristo ile birlikte fikirleri en ok tartlan bir dier dnr bn Rd olmutur. Ayn ekilde, Fibonacci ve Nemourslu Jordann matematikle ilgili almalar veya Witelo ya da Freiberg-li Theodoricin optik zerine incelemeleri ancak Harezm, Eb Kmil ve bn

27 A. Sayl, Ortaa slam Dnyasnda, s.24; G. Saliba, Islamic Science and the Making of European Renaissance, (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2007), s.193-233.

28 J. Lyons, The House of Wisdom (Londra: Bloomsbury Press, 2010), s.5; N. Ferguson, Uygarlk: Bat ve tekiler (ev. N. Elhseyni, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2011), s.76.

SEYF KENAN

343

Heyseme atfta bulunduklarnda kymet bulmu, ciddiye alnmtr29. XVIII. yzylda bile Aydnlanma ann teekkl srecinde, hl hurafe ve Ortaa skolastizminin hakim olduu bir dnemde baz Avrupal yazarlar arasnda slm bilimini, aydnlanma ve ilerlemenin teminat olarak grenler bulunmaktayd. Dier taraftan, hangi corafyada retilmi olursa olsun mrn klasik dnem slm bilim eserlerinin ortaya karlmasna adayan Fuat Sezginin almalarnda belirttii gibi, son birka yzyldr Batda retildii dnlen birok bilimin kaynanda VIII.- IX. yzyldan itibaren slm dnyasnda retilen bilimlerin izlerine rastlamak mmkndr. Hatta beer bilimler, ilk defa VII-VIII. yzyl-larda slm dnyasnn dousunda teekkl etmeye balam, daha sonra olgunla-arak Msr, Kuzey Afrika, Endls ve Sicilyaya, oradan da Avrupaya gemitir30. Baka bir ifadeyle, modern bilimsel disiplinlerin hatr saylr birok alan, bu klasik dnemdeki slm dnyasnda retilen, en kuatc anlamyla, bilimlerin omuzlar zerinde ykselerek gelimesini gerekletirmitir.

Bu karlkl etkileim sadece bilim ve teknoloji alannda deil, eitim ve hukuk alannda da yaanmtr. 1274te modern yksek okul sisteminin (college system) balangc olarak kabul edilen Merton Collegen (Oxford niversitesi) ekillenmesinde ve ngilteredeki vakf sistemi ve anlaynn gelimesinde slm dnyasnda uygulanan vakf hukuku ve sistemi etkili olmutur31. Dou ve Bat dnyasnda yksek eitim kurumlarnn douunu mukayeseli bir ekilde incele-yen George Makdisi, Mslmanlarn am olduu eitim ve bilim kurumlarnn, rnein medrese ve rasathanelerin, asrlarca devam eden manastr dneminden sonra Ortaa Avrupasndaki yksek okul ve niversite sisteminin gelimesine, hatta doktora ve krs gibi uygulamalara da kaynaklk ettiini sylemektedir. Bat dnyasnda niversitenin dou tarihi konusunda nemli incelemeleri olan C. H. Haskins, Bat niversitesinin Atina ve skenderiyenin deil, Paris ve Bolognann mirass olduunu belirtmitir32. Bat ve slm dnyasnda yksek eitimi kar-latrmal bir ekilde inceleyen Makdisi ise, buradan hareketle u sonuca varmtr: 29 R. Rashed & M. Regis (ed.): Encyclopedia of The History of Arabic Science: Astronomy,

Theoretical and Applied, (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1996), I, s.ix-xiv, 284-305.30 G. Makdisi, The Rise of Humanism in Classical Islam and the Christian West: With Spe-

cial Reference to Scholasticism, (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1990).31 M. M. Gaudiosi, The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Development of

the Trust in England: The Case of Merton College, University of Pennsylvania Law Review, vol.136, no.4, (1988) 1231-1261.

32 C. H. Haskins, The Rise of Universities, (haz. L. S. Lewis, Londra: Transaction Publis-hers, 2007), s.4.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

344

Bologna ve Parisin de Badatn mirass olduu sylenebilir33. Bununla birlikte, Antik kltrn klasik dnem Badatnda yksek eitim, felsefe ve kltr hayat-nn ekillenmesindeki katks inkar edilemez bir olgudur. Ancak bu etkileim ve birikim daha sonra, The First Universitiesin yazar Olaf Pedersenin de zerinde durduu gibi, Avrupada yksek eitimin hem yap hem ierik bakmndan yap-lanmasnda rol oynayan en nemli etkenlerden birisi olmu, katedral ve manastr okullarnn zamanla niversiteye dnm srecini balatmtr34.

Daha nce slm dnyasnda medreselerin cami, mescid-hanlardan kmasna benzer ekilde Avrupada da ilk yksek eitim kurumlar (universitas) XII. yzyl-dan itibaren ruhban eitiminin verildii katedrallerden dnerek yaplanmtr. Avrupadaki ilk niversiteler dzenli, sistematik ekilde yksek eitim veren ku-rumlar olarak ina edilmekten ok, zaman ierisinde evrilen ve dnen messe-seler olarak ortaya kmlardr. Ayrca kltr ve corafya snrlarn aarak eitli alanlarda yksek eitim ve retim veren kurumlar olmulardr. XII. yzyln sonlarndan, XIII. yzyln balarna doru Salerno, Bologna, Montpelier, Paris ve Oxford olmak zere farkl alan, yap ve derecelerde aralkl olarak be niversite teekkl etmitir. Bu srete kurumlar karlkl olarak etkilenerek, birbirlerin-den yap veya yntem dn alarak oluumlarn gerekletirmilerdir. Sz gelimi Oxford, Parise yksek renim grmek iin giden ngiliz rencilerin lkelerine geri dndkten sonraki giriimleriyle ina edilmitir. Avrupada yksek eitimde ilk byk gelimenin yaand XIII. yzylda talya, Fransa, spanya, Portekiz ve ngilterede on yedi yeni niversite daha kurulmutur. Rashdall, klasikleen almasnda (The Universities of Europe in the Middle Ages), XVI. yzyl sonlarna doru Avrupa genelinde reformasyonun da etkisiyle Ortaa niversite saysnn 78e ulatn sylemektedir.

Avrupadaki ilk niversite deneyimleri ierisinde Paris ve Bologna, hem yap hem eitim alan itibariyle iki farkl model olarak ne kmaktadr. Paris ilahiyat, Bologna hukuk alannda ne kavumu; XII. yzylda Salerno okulu ise tp ala-nnda benzer bir ekilde ne kmtr. Bu arada Ortaada tp eitiminin temelde, XI. yzylda derlenen ve Hipokrat ve Galenin eserlerinin yan sra bn Sinann

33 G. Makdisi, Baghdad, Bologna, and Scholasticism, Centres of Learning: Learning and Location in Pre-Modern Europe and the Near East (ed. J. W. Drijvers & A. MacDonald, Leiden: E. J. Brill, 1995), s.141.

34 O. Pedersen, The First Universities: Studium Generale and the Origins of University Education in Europe, (ev. R. North, Cambridge: Cambridge University Press, 1997), s.118-121.

SEYF KENAN

345

Kanunu, bn Rdn el-Klliyt fit-tbb (Colliget veya Correctorium), Ebu Bekir Razinin el-Mensr fit-tbb (Almansor) gibi nemli slm tp bilimi eserlerinin yer ald bir metinler btn olan Ars Medecinaeya dayandn belirtmek gere-kir35. Aslnda niversite ncesinde yaygn olan manastrlardaki eitimin tek hedefi, azizlerin araclyla ve sadece ibadet ve dua ile ruhlarn kurtuluunu salamaktr. Salerno, Sicilya, Toledo, Sevilla gibi ehirlerde slm bilim ve dnce eserlerinin Latince bata olmak zere dier yerel dillere evrilmesiyle birlikte Avrupadaki bilim, dnce ve eitim anlaynda nemli bir dinamizm ve canllk domu-tu. bn Rd ve bn Sinaclarn boy gsterdii eitli yksek eitim kurumlar ierisinde Bologna, XII. yzyl ortalarnda hukuk eitimi iin ruhsat alabilmitir. Bologna ilk balarda mfredatn belirlenmesinden hocalarn istihdamna kadar genellikle zengin aile ocuklarndan olan ve ehir dndan gelen rencilerin okul ynetimine hakim olduu bir yksek retim kurumudur, ancak bu yap, daha sonra deiecek ve hocalar da ynetimin bir paras olacaktr. Bu yzyln sonla-rna doru teekkl eden ve ilahiyat eitiminde ne kan Paris niversitesi Peter Abelard gibi bir ilahiyat ve mantk sayesinde, skolastik ynteme kar geli-tirdii hem eitim yntemi hem mfredatla Avrupada teekkl etmeye balayan yksek eitimde bir dnm noktas olacaktr. Abelard, Latincede evet ve hayr anlamna gelen Sic et Non kitabyla, hocalarn ders metnini yksek sesle okuyarak anlatmasn ieren skolastik metodu bir kenara brakmtr. Bunun yerine ilahi-yat eitiminde u yntemi uygular: rencilerini sralara oturtarak birbirleriyle elien iki metni nlerine koyar, hangi metnin veya yntemin doru ya da yanl olduunu gstermek yerine rencilerin birbirlerine soru sormalarn ve aralarnda tartmalarn temin ederek kendi balarna bir sonuca varmalarn salar36. Byk renci kitlelerini ekmeyi baaran bu yntem, ksa zamanda yksek renimde byk yank uyandrr. Bu yntemin gelimesinde Endlsteki eitim merkez-lerinde renim grp lkelerine dnenlerin katks olduu sylenmektedir. Sz gelimi bu hocalardan biri olan ve matematikten manta on beten fazla Arapa bilim ve dnce eserini Latinceye eviren Bathl Adelard, (.1142) Endlsteki eitli eitim kurumlarnda bulunmu, oradaki byk alimlerden ders almtr. almalarnda akl rehber alma yntemini buradaki hocalardan rendiini ifade etmitir. Medrese sadece Avrupadaki niversitenin ekillenmesinde etkili olmakla kalmam ayn zamanda Yahudi eitim anlaynda Yeivann (geleneksel 35 J. Le Goff, Ortaada Entelekteller, (ev. M.A. Klbay, stanbul: Ayrnt Yay., 1994),

s.105.36 H. Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages, (Londra: Oxford University

Press, 1936), I, s.39-72.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

34

nakilci eitim) yan sra Midra (Yorum Evi) okulunun ekillenmesinde de etkili olmutur37, zira Midran kavram olarak medreseden geldii ve 13. yzylda ilk defa hem kavram hem kurum olarak akla ve yoruma dayal yksek seviyede eitim veren anlamnda kullanld dnlmektedir.

niversite, XIV. yzyldan nceye gitmeyen, Ortaa Latincesinde retilen universitas38 kavramndan gelmektedir ve ehirdeki cemiyetler ve loncalar anla-mndadr. Universitas btn, yekpare anlamndaki universusdan tretilen bir tamlamadr. Avrupada ilk defa 1300ler civarnda hem yksek retimin yapld kurum hem de hocalar ve bilim insanlar cemiyeti veya rgt anlamnda kulla-nlan Anglo-Franszca ve eski Franszca (universit) bir terim olarak ortaya km-tr39. XIV. yzyl balarndan itibaren niversite kavram dier Avrupa dillerinde de grnmeye balayacaktr. Ancak Ortaa niversite eitimini en iyi tanmlayan Latince kavram aslnda studium generaledir. Studium eitim iin dzenlenmi kurum ve mfredat demekti; generale ise mahall blgenin dndan gelen ren-cileri de kabul eden okul anlamna geliyordu. Sadece bir blgenin ihtiyacna hitap ederek o blgedeki rencileri kabul edecek ekilde alan okullara da studium particulare deniyordu40. Modern niversiteler kuruluncaya kadar Avrupadaki pek ok niversite genellikle studium generale mfredat uygulamtr. Ortaa Avrupa niversitesi her eyden nce kiliseye, daha sonra Papalka bal bir lonca ve meslek rgt olarak teekkl etmitir ve universitas da ilk nce hocalar veya renciler birlii anlamnda kullanlmtr. Nitekim bu kelimenin ilk defa 1221de Pariste universitas magistrorum et scolarium eklinde, Parisli Hocalar ve Talebeler Birlii anlamnda kayda getiini grmek mmkndr. XII. yzyln sonlarna doru ekillenen studium generale okullar, kent hayatnn geliimiyle birlikte ehirlerdeki ticar ve meslek yaplar etkileyen byk dnme paralel ola-rak evrilmi, herhangi bir ticar rgt ve lonca gibi yaplanmt. Aslnda niversite hocalarnn douuyla tccar snfn ortaya k ayn zamana denk der. nceleri tccar, Tanrya ait olan zaman satarak kr elde etmekle sulanmt, zira uykusunda bile faizden para kazanyordu. Ancak XIII. yzyldan itibaren ok almas ve faydal 37 M. Gdemann, Geschichte des Erziehungswesens und der Kultur der abendlndischen

Juden whrend des Mittelalters und der neueren Zeit, (Wien: A. Hlder, 1880-1888), s. 92.

38 Bkz. H. Rashdall, The Universities of Europe, I, 4-6.39 R. K. Barnhartt, Chambers Dictionary of Etymology (New York: Chambers, 2001),

s.1186. 40 A.B. Cobban, The Medieval Universities: Their Development and Organization (Londra:

Metheun, 1975), s.34-35.

SEYF KENAN

34

iler yapmas gereke gsterilerek ticaret, meru grlmeye balanmtr. Tccarla ayn konumda grlen niversite hocas da sadece Tanrya ait olan bir eyi, bilgiyi satarak para kazanmakla sulanmtr, fakat rencilere ders verme iini gerekle-tirdiinden dolay ayn dnemde eitim-retim faaliyeti karlnda cret almas merulatrlmtr41.

Ortaada niversite yelerinin hepsi kilise hiyerarisinin iinde yer alma-masna ramen niversite mensuplar ruhbandan saylm ve genellikle kilise yargsna tabi olmutur. niversite loncasnn amac yerel dzeyde tekel kurmak olmu, lke genelinde veya yerel apta yaplan giriimlerden geni lde ya-rarlanmlardr. rnein Paris niversitesi Capet hanedanlnn gcnn ge-nilemesinden, Bologna niversitesi talyan komnlerinin canllndan, Oxford niversitesi ngiliz krallnn glenmesinden byk lde istifade etmilerdir. yelerinin Avrupa iinde eitli lkelerden gelen hoca ve rencilerden olutuu, temel faaliyetinin snr tanmayan bir yapya sahip ilim alannda (scientia) olduu ve byk niversitelerden mezun olanlarn konumlar gerei her yerde ders ve-rebilme hakkna ulat (licentia ubique docendi) bu loncalar, btn Hristiyan dnyasna hitap etmeleri sebebiyle benzersiz ve uluslararas bir zellie sahipti. Bu niteliklerinden dolay olutuu ehrin veya blgenin dna taabiliyorlard ve bazan kentlilerle ekonomik olduu kadar, hukuki ve siyasi meselelerde iddete varan yzlemeler ve ztlamalar yaanabiliyordu. Bu nedenle btn toplumsal snflarla yarmaya mahkm edildiini syleyen Le Goff, niversite loncalar-nn snflandrlmasnn mmkn olmadn, nk herkese ihanet etmek zo-runda kalabilen bir durumda kendilerini bulabildiklerini; kilise, devlet ve kent asndan bir Truva atna dnebildiklerine dikkat ekmektedir. XIII. yzyl sonlarnda rlandal bir rahip, Parisin blme ayrldn belirttikten sonra ehri ve niversitesini u ekilde anlatmaktadr: Bunlardan biri tccar, zanaatkr ve halka ait olup byk kent denilmektedir; dieri kraln saraynn, kilisenin ve katedralin bulunduu Cit denilenidir; ncs rencilerin ve kolejlerin kesimi olup, niversite diye adlandrlmaktadr42. Ortaa yksek eitiminde, genel hatlaryla sanatlar alannda (artes liberales) 14-20 yalarndaki renciler alt yl eitim grmekteydi. Tp, hukuk ve ilahiyat eitimi bundan sonra balyordu ve renciler 20-25 yalarnda tp ve hukuk alanlarnda eitimlerini tamamlyordu. lahiyat eitimini tamamlamak ise daha uzun bir sreci gerektirmi, bu alanda 8

41 J. Le Goff, The Birth of Europe, (Oxford: Blackwell Publishing, 2005), s.99-153.42 J. Le Goff, Ortaada Entelekteller, (ev. M.A. Klbay, stanbul: Ayrnt Yay., 1994),

s.99.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

348

yllk doktora eitiminden sonra bu dereceyi elde etmek iin en az 35 ya hkm getirilmiti. Dolaysyla bir ilahiyatnn eitim sresi belli yllar dinleme ve staj da dahil olmak zere uygulamada 15-16 yl srmekteydi. Eitim dilinin Latince olduu ve Avrupadaki herhangi bir niversiteden alnan akademik derecenin k-tada tannd yksek eitim programlarnda genellikle renciler, hocalarna her ders iin ayr cret dyorlard. Latince bilmek, gerekli mali destee sahip olmak ve erkek olmann dnda Ortaa niversitelerine girmek iin belli bir donanm aranmyordu. Derslerde baarsz olma, modern niversitelere oranla olduka faz-layd. te yandan, rencilerin hem kendi geimlerini salamak hem ders iin cret demek zorunda olmalarndan dolay yksek eitim olduka pahalyd ve bu sebeple bir veya iki yldan fazla niversitede kalmay baaran rencilerin say-lar aznlktayd. retim yntemi, genellikle zorunlu metinlerin takriri ve Aristo mantn takip ederek kurgulanan mnazaralardan oluuyordu. Mezun olmak iin yazl snav yerine, srekli szl snavlarla denenmekten ibaret olan bir perfor-mans lmnden gemek gerekiyordu. Ortaan bitimine kadar rencilerin, ok pahal olduundan dolay kitaplara ulam son derece azd ve daima hocalarn ders takririne baml olmak zorunda kalyorlard.

Dier taraftan Avrupada eitli yksek eitim kurumlarnda Dou dilleri ve kltrleriyle (Oriental Studies/ arkiyt) alakal dersler -daha sonra Douyla ilgilenmek adeta bir meslek ve tutku haline gelecektir- olduka erken tarihlerde verilmeye balanmtr. Nitekim XIV. yzyln balarnda, dnemin nde gelen be niversitesinden biri olan ve Papalkn kalbi saylan Roma Curia niversitesinde 1312 gibi erken bir tarihte Arapa, Yunanca ve branice gibi Dou dillerinin -retildiini gzlemlemek mmkndr. Fakat bu retim bilimsel amal olmam; sadece din bir hedefi gerekletirmek, misyonerlik faaliyetleriyle Doudaki Trk-lerin ve Yahudilerin din deitirmesini salamak iin dzenlenmiti43.

XIII-XIV. yzyllarda siyas iktidarlar veya yerel ynetimler tarafndan kurulan yksek retim kurumlar, ancak Papalk tarafndan onaylandktan sonra eitim faaliyetine balayabilmilerdir. Bu dnemde talya ve Fransadan sonra ehirlemenin bu lkelere oranla daha yava yaand Almanya, Polonya, Macaristan ve skoya gibi eitli lkelerde ina edilen ysek eitim kurumlar Avrupada yeni bir canllk meydana getirmitir. Martin Luther, 1517de Wittenberg niversitesinin kilisesinin kapsna 95 maddelik tezini astnda aslnda bir yandan da kilisenin birliine ve Ortaa dnya grne kar yeni ekillenen niversitenin zaferini ilan etmiti. Ksa zamanda Roma kilisesi Cizvitlerin de teekklyle reformasyon kart ataa geerek 43 H. Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages, II, 88.

SEYF KENAN

349

yeni okullar kurmu, bundan sonra uzun bir dnem niversiteler tarafndan retilen veya beslenen sylem ve aygtlarla bu iki taraf arasnda youn bir mcadele balam, Avrupada bu yzyldan sonra din savalar belli bir mddet devam etmitir. 1558 ile 1619 yllar arasnda Avrupa genelinde Katolik ve Protestanlar tarafndan 43 yeni kolej, akademi ve niversite aldn belirtmek gerekir44. Yksek renimdeki bu n genilemeyi tetikleyen temel neden dinydi, nk Katolik niversiteler Katolik yeminini kabul etmeyen veya telaffuz etmek istemeyen rencileri reddetmeye bala-ynca Protestanlar kendi kurumlarn amaya balam, bazan younluklu olarak ya-adklar blgelerde yer alan Katolik niversitelerini, rnein Basel veya Heidelbergi, protestanlatrmlar veya yeni akademi ve niversiteler ina etmilerdir.

te yandan spanya, dnyay ele geiren ilk Avrupa lkesi olmak iin kendi dini inanlarn ve kltrn smrgelerine eitim yoluyla aktarmay planlayan ilk lke olmutur. spanyollar ngilizlerin, Franszlarn ve Kuzey Amerikadaki Hollandallarn koloniletirdikleri toplumlar, yaadklar blgelerden kovmak yerine orta seviyeden yksek eitime eitli kurumlar aarak, zellikle yerli hal-k Hristiyanlatrmak ve Avrupa kltrne entegre etmek iin almlardr. Amerikann fethinden ksa bir zaman sonra her kolonisinde Cizvit okullarnn yan sra 1538de Hispaniola adasnda Santo Domingoda, 1551de Mexico Cityde, 1580de Bogotda (Kolombiya) niversiteler amlardr. XIX. yzylda Latin Amerika bamszlna kavuuncaya kadar ktada spanyollarn at niversite saysnn spanyadakilerden fazla olduu anlatlmaktadr45.

Her ne kadar krallar veya ehir ynetimleri tarafndan ina edilse de hoca tayinlerinden mfredatn belirlenmesine kadar pek ok adan modern dnem-lere gelinceye kadar kilisenin nfuzu altnda kalan niversite dnyas ile bilimsel devrim arasndaki iliki merak edilebilir. Gerek Paduada Galilei veya gerekse Cambridgede Newton olsun Avrupada pek ok bilim insan, en nemli eserle-rini niversitelerden bamsz olarak retmilerdir. Copernicus veya Descartes gibi nemli isimler niversite profesrln formaliteler peinde vakit tketen, beyhde kelam reten bir konum olarak grdklerinden dolay niversitelerin rektrlk de dahil eitli tekliflerini reddetmilerdi. Ortaa niversitesine kar ciddi eletirilerin giderek younlat ve eitimde alternatif araylarn yaand XVII. yzyl balarnda Francis Bacon, okuduu Cambridge niversitesindeki

44 C. Borgeaud, Historie de luniversit de Genve: LAcadmie de Calvin 1559-1798 (Ce-nevre: Georg, 1900), s.192-193.

45 H. Perkin, History of Universities, International Handbook of Higher Education, (ed. James J.F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007), s.159-205.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

35

skolastik eitimden ikayet ederken yine ngilterede nl Roma tarihisi Edward Gibbon, XVIII. yzylda eitim grd Oxforddaki gnlerini hayatnn en verimsiz ve beyhde aylar olarak tanmlam; hocalarn ise, sadece kurucular-nn bahettikleri hediyelerle mutmain olan Magdalenin keilerine benzetmi-ti46. te yandan bu iki yzyln R. Descartes, F. Bacon, J. Locke ve I. Newton gibi gerek niversitede veya gerekse niversite dnda yer alan nemli isimlerin ortaklaa katklaryla bilimsel yntem ve bilimsel gereklik araylarnn e-killendii bir dnem olduunu unutmamak gerekir. Ayrca XVII-XVIII. yzyl niversite eitimi hakknda dile getirilen cidd eletirilerin oluturduu tablo, erken modern dnem bilim insanlarnn yalnz dehalar veya soyutlanm d-nrler olduu sonucuna gtrmemelidir. Dnemin niversitelerinde bulunsun ya da bulunmasn gerekte btn bilim ve dnce insanlar, almalarn ve teorilerini birbirleri ile iie ve srekli etkileim halinde bulunmalarn salayan bir bilimsel ortam, daha doru bir ifadeyle bir bilim cemiyeti (Respublica Litte-rarum47) iinde retmilerdi. Bu bilimsel ve entelektel ortamn beslenmesinde ve ekillenmesinde ise daima u etken nemli rol oynamlard: yksek eitim kurumlar; gayr resmi yazmalar, zel mektuplamalar ve akademik dergiler; niversite dndaki resmi bilimsel akademiler Londrada Royal Society (1662), Parisde Acadmic Royale des Sciences (1666) ve Berlinde Akademie der Wissens-chaften (1700, Berlin Akademisi olarak da bilinir)48 en nde gelenleri arasnda yer alr ve bu tr cemiyet/akademilerin, bilimsel devrimin ekillenmesinde byk 46 Edward, Gibbon: Autobiography (Londra: Oxford Universitey Press, 1907), s.36-40.47 Ne zaman ortaya kt tam tespit edilemeyen bu terim, 17.-18. yzyldan itibaren yo-

unluklu olarak ilk nce Avrupada ve beraberinde Amerikada da kullanlmaya balam-tr. Daha ok bilim insanlarnn ve entelektellerin her trl fikirlerini, gzlemlerini ve bulgularn yeri geldiinde coraf veya ktasal uzakla bakmakszn mektuplama yoluyla birbirleriyle paylamay ifade eden Respublica Litterarum terimini, rahat bir Trke kar-lk vermeyi tercih edersek, snr tanmayan Bilim nsanlar Cumhuriyeti eklinde ifade edebiliriz. Modern dnemle birlikte ekillenmeye balayan bu entelektel cemiyetle ilgili bkz. A. Grafton, Worlds Made By Words: Scholarship and Community in the Modern West (Cambridge: Harvard University Press, 2009). Resm bir zellii bulunmayan ve snr tanmayan bu cemiyetin yeleri arasnda yer alan iki sko doktorun 18. yy. Osmanl Halebinde yaptklar gzlemler, modern dnemde gzlemin doas ve ekillenme sreci hakknda da fikir verebilir. Bkz. M. H. Boogert, Aleppo Observed (Londra: The Arcadian Library, 2010).

48 Byk Frederick 1744de doa bilimleriyle birlikte beeri bilimleri ierecek ekilde bu akademiyi Knigliche Akademie der Wissenschaften ismiyle yeniden yaplandrm ve bana Pierre-Louis de Maupertuis adl nl Fransz bilim adamn getirdiinde, yapt btn fetihler iinde en kymetlisi olduunu belirtmiti.

SEYF KENAN

35

katklar olmutur. Bu arada, ilk hakemli bilimsel derginin de ngilterede 1666da yayna baladn belirtmek gerekir.

Avrupadaki yksek eitimin ekillendii erken modern dnem boyunca ma-tematik retiliyordu ancak mhendislik, niversiteler tarafndan tercih edilen ve programlarnda yer alan bir blm olmamtr. Teknoloji ve uygulamaya ynelik eitim, niversite dnda yer alan zel okullarda, rnein Paris (1698) ve Berlinde (1724) Cerrah Okulu, Viyana (1717) ve Moskovada (1712) Askeri Mhendis-hane gibi eitli alanlarda uzmanlaan yksek okullarda yaplyordu. Nitekim Osmanllarda da durum benzerdi ve Avrupa benzeri ilk teknik okul Hendesehne Humbarac Ahmed Paa tarafndan 1734te, daha sonra Mhendishne-i Bahr 1775te, daha ok mhendislik ve teknik bilimlerde yksek eitim veren modern bir yksekretim kurumu olarak Mhendishne-i Berr ise 1795te almtr49. III. Selim dneminde Haskyde kurulan kara mhendishnesini gezen James Ell-swort De Kay, bu okulun XIX. yzyln balarnda Osmanl mparatorluunda yaanan nemli deiim ve gelimelerin somut rnlerinden biri olduunu gz-lemlemi ve buradan Haskydeki Trk niversitesi eklinde bahsetmiti50.

Yaanan Bilimsel Devrim ve Aydnlanmaya ramen mhendisliin Avru-padaki niversite programna girmesi XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren gerekleecekse de bu zel yksek teknik okullar varlklarn srdrecektir. XVIII.yzyl boyunca kamusal alann ve ynetimin tedric olarak seklerlemesi, aydn-lanm despotizmin rettii eitim politikalar, 1789 Fransz devriminden sonra ulusal niversite yapsnn ve ann gittike rasyonellemesi ve Napolyonun ynetimi altnda merkezlemesi, Avrupada devletin niversite algsn deitir-mi; bu kurumla ilikisini yeniden tanmlamakla sonulanm51 ve baz somut

49 S. Kenan, III. Selim Dnemi Eitim Anlaynda Araylar, Nizm- Kdmden Nizm- Cedde III. Selim ve Dnemi (ed. Seyfi Kenan, stanbul: SAM Yaynlar, 2010), s.130-137; K. Beydilli, Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishne (stanbul: Eren Yaynclk ve Kitaplk, 1995), s.23-94. Trk eitimin dnemlendirilmesi iin ayrca bkz. S. Kenan,

Trk Eitim Dncesi ve Deneyiminin Dnm Noktalar zerine bir zmleme, Osmanl Aratrmalar: The Journal of Ottoman Studies 41 (stanbul), s.1-32.

50 J. E. De Kay, 1831-1832 Trkiyesinden Grnmler, (ev. Serpil Atamaz Hazar, Anka-ra: ODT Yaynclk, 2009), s.106-113. ngilizce aslnda Turkish Academy eklinde gemektedir. Gerek Mhendishanenin ina sreci gerek gelimi mfredat ve dzeni, dnemin yksek eitim koullar dnldnde, ngilizce aslnda geen Turkish Academynin Trk niversitesi eklinde tercme edilmesi isabetli bir eviri olmutur.

51 W. Frijhoff, Universities: 1500-1900, The Encyclopedia of Higher Education, (Oxford: Pergamon Press, 1992), II, 1253.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

35

admlar atlmasn mmkn klmtr. Daha nce yapl ve kademeli bir ekilde ilerleyen bir eitimden getikten sonra yksek eitime gei sz konusu deilken, Prusyada 1788de lise bitirme imtihanlar (Abitur) dzeni getirilmi, baarl olan-lar niversiteye kabul edilmeye balanmtr. ncesinde ise niversiteye kabul iin her hangi bir dzen ve n eitim aranmyordu52. XVIII. yzyln sonlarna gelindiinde niversite eitiminin, modern uluslarn ynetiminde ve ada hu-kuk ve adaletin gerekletirilmesinde yetersizlii veya irtibatszl ortaya km, zellikle Fransz devriminden itibaren modern niversite araylar balamtr. retimin yan sra aratrmay da temel ilevi arasna sokacak modern niver-site fikri, aslnda dnemlerinde marijinal saylabilecek ve ayn zamanda yoksul olan iki lke Almanya ve skoyada XVIII. yzyln sonu, XIX. yzyln banda ekillenmitir.

Modern niversitenin nde gelen fikir babalarndan Wilhelm von Humboldt, 1810da Berlin niversitesini kurduu zaman okulunu toplumun ruhu, ulusun kltr kayna ve varoluunun menba olarak tanmlam ve ylece tasarlamt. Bilginin (wissenschaft) en yksek haliyle elde edilebilmesi iin retim ve re-nimde tam zgrln salanmasn kanlmaz olarak grmt53. Eitim felse-fesinin merkezine yerletirdii wissenschaft kavram sadece bilgi demek deildi; etkin ve canl bir akla, salam bir muhakemeye ve ahlak duyguya ulamay hedef-leyen bir renme yntemiydi. Humboldttan sonra ekillenen Alman aratrma niversitesi ksa zamanda byk yank uyandracak; Kuzey Avrupa, Amerika ve Japonyada rnek alnan bir yksek retim modeli olacak ve Almanya, dardan gelen ve 1930lara kadar sren youn renci akmna urayacaktr. Fakat bu yeni dnemle birlikte modern niversitenin en byk kmaznn, akademik zgrl-n devam ettirebilmek iin devletin bir yandan maddi desteine ve bir yandan da savunmasna muhta olmas, aslnda kendisi iin en byk tehdit oda olan devlete bylece daha ok baml hale gelmesi olmutur54. lk modern niver-sitelere gidebilen rencilerin yksek toplumsal snf oluturan ailelerin 16-25 yalarndaki erkek ocuklar olduunu belirtmek gerekir. XVI-XVII. yzyllarda Ortaa niversiteleri dikkat ekici ekilde genilerken renci saysnda ciddi bir art yaanmam, bu oran Avrupa erkek nfusunun % 2sini aamam, hatta

52 W. Goetz (Ed.), Propylen Weltgeschichte: Das Zeitalter des Absolutismus (1660-1789), (Berlin: Proplen Verlag, 1931), VI, 256-257.

53 J. Osterhammel, The Transformation of the World: A Global History of the Nineteenth Century, (ev. P. Camiller, Princeton: Princeton University Press, 2014), s. 798-807.

54 H. Perkin, History of Universities, s. 177.

SEYF KENAN

353

XIX. yzylda bile bu oran % 1lerde gezinmitir55. Kadnlarn yksek retime girii XIX. yzyln sonlarna doru hem Avrupada hem Osmanllarda rkek bir balang yapacak; modern niversite, XX. yzyln balarndan itibaren baz yer-lerde sorunlar yaandysa da snf, cinsiyet ve din ayrm yapmakszn genellikle btn kitlelere kaplarn amaya balayacaktr.

Avrupada niversite sistemi 1500-1900 yllar arasnda hem kurumsal yaps hem toplumla ilikisi asndan nemli deiimler yaamtr. XV-XVI. yzyllarda Hristiyanlk inancnn hakim olduu bir dnemde genilemeye balayan niversi-teler, bir yandan kiliselerin gittike artan taleplerini yerine getirirken, dier yandan da hmanistlerin reform ideallerinden ve ykselen brokrasinin beklentilerinden etkilenmitir56. XVII. yzylda devlet yaps, meslek ihtiyalar ve bilim alannda yaanan gelimelerle birlikte daha aklc ve sekler bir bilim anlay ortaya km ve sonuta, bilim ve eitim anlaynda nemli deiimler meydana gelmitir. Bu yeni bilim anlay Almanya, Hollanda ve skoya gibi lkelerdeki niversitelere uyarlanm ancak Fransa ve ngilterede zel akademilerde ve bilim cemiyetle-rinde retilmitir. Bu dnemde yksek eitimdeki renci saysnda bir d yaanmtr. Aydnlanmann da etkisiyle XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren meslek eitime ynelik olan teknik okullar, niversitelere kar ciddi bir ykseli-e gemitir. 1780lerde Fransada ekillenmeye balayan devrim buhrannn XIX. yzyln ikinci yarsna doru zirveye varmas, niversitenin kendine gelmesine yardmc olmu; hoca ve talebelerin ilk defa siyas tartmalara mdahil olmaya balamalarn ve iinde yaadklar toplumlarda entelekteller olarak zerlerine den sosyal rollerin farkna varmalarn salamtr. Farkl alanlarda uzmanlaan akademi ve kolej sistemine kar Humboldtun btn bilimleri ayn at altn-da birletirme eklinde ne srd niversite fikri, niversitenin erken modern dnemde kaybolmaya yz tutan bilimsel kimliini yeniden canlandrmtr. Bu giriimden itibaren Bat toplumlarnda yava yava nemli bir endstri alan ol-maya balayan niversitede, retim ve aratrma ama deil sadece daha yksek bir hedef olan bilime ulamak iin sadece bir aratr57.

XVIII. yzyl Avrupasnda ekillenmeye balayan bilimsel devrim ve onu takip eden sanayi inklbnn yardmyla Batnn kresel siyas, asker ve ekono-mik g olarak ortaya k karsnda geleneksel eitim kurumlaryla, bu yzyl 55 W. Frijhoff, Universities: 1500-1900, II, 1256.56 L. Stone, The Educational Revolution in England, 1560-1640, The Past and Present

Society 28, (1964), s.41-80.57 W. Frijhoff, Universities: 1500-1900, II, 1258.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

354

ierisinde gerekletirdii reformlarla aralarna katlan Rusyann da bulunduu bu yeni Avrupayla baedemeyeceini farkeden Osmanllar, bata teknik ve as-keri alanda alternatif eitim araylarna girimi; nihayet bu teebbs, dardan gelen uzmanlarn istihdamyla eitime balamak zere 1775de Mhendishne-i Bahrnin kurulmasyla sonulanmtr.

Yksek eitim veren bu mhendishnede zellikle yabanc hocalara ihtiya duyulmas, bu hocalarn da siyas veya baka nedenlerle zaman zaman lkeleri-ne dnmesi sebebiyle sonuta baarsz olmas, tahta geer gemez imparatorluk genelinde yeniden bir yaplanma srecine girien III. Selimin, 1795te daha kap-saml Mhendishne-i Berr-i Hmyunu ina etmesine gtrmtr. Sadece yerli hocalarn retim iin istihdam edilmesine nem verilen bu Mhendishnede, snflarda rencilerin sralarda eitim grmesinden mfredatta yabanc dil -renimine yer verilmesine, hatta ders kitaplar, bror vs. basm iin okul iinde matbaann kurulmasna (1797) varncaya kadar grlen yeni zellikler dolaysyla bu okul, Trk eitim tarihinde ilk modern yksek eitim veren kurum olmutur. Hoca shak Efendi gibi nemli bilim insanlarn da mezun etmeye balayacak olan bu okul sayesinde Osmanllar, bilimsel gelimeleri kiilerin veya meslek r-gtlerinin zel ilgilerine brakmayarak XVIII. yzyl sonundan itibaren bilimsel ve teknolojik gelimeleri yakndan takip eden ve bilen insanlarn yetimesini, mo-dern yksek eitim veren bir kurum erevesinde Mhendishneleri ina ederek kurumsallatrmtr. Eitimsiz, ancak eitime dknlyle bilinen Msr valisi Mehmed Ali Paa, memleketi Kavalada yaptrd byk klliye iinde 1820de pek fazla bilinmeyen bir Mhendishne-i Hayriye de amtr58.

XIX. yzyln balarndan itibaren kurulu felsefesini, zeminini ve nemini kaybeden medrese, ilim ve renme alanndaki imtiyazn ve tekelini de kaybet-mi, bu alan artk maarif ve bununla beraber gelen modern eitim anlay ve kurumlaryla, dnemin yeni okul tipi olan mektep ile bir sre daha paylamak durumunda kalmtr. Bu arada genelde ulemann, adalama giriimlerinin ba-zan gerisinde kalmakla birlikte bazan yannda bazan da nnde yer ald, III. Selim dnemi yenilenme srecinde her iki mhendishnede de ders veren hocalar arasnda eitli mderrislerin yer almasndan anlalabilir. Sz gelimi mantk ve ma-tematik alannda verdii eserlerle n kazanan Gelenbev, bu mderrislerin en nde gelenleri arasnda yer alr. XIX. yzyl balarndan itibaren Fransada ekillenen 58 H. W. Lowry, ve . E. Ernsal, Remembering Ones Roots: Mehmed Ali Paa of Egypts

Links to the Macedonian Town of Kavala: Architectural Monuments, Inscriptions & Do-cuments, (stanbul: Baheehir University Press, 2011), s. 16.

SEYF KENAN

355

grandes coles tarznn da etkisiyle eitli alanlarda yksek eitim veren okullar al-m, stanbulda Mekteb-i Tbbiye 1827de (Kahiredeki Tbbiye 1826da), Mekteb-i Harbiye 1834te kurulmu, bunlar daha sonra Ziraat Mektebi, Mlkiye, Hukuk ve Ticaret mektepleri takip etmitir. Sadece bir alanda eitim vermek zere kurulan bu okullar, zamanla gnmzde mevcut olan baz niversitelere, rnein stanbul Teknik, Marmara, Mimar Sinan ve Yldz Teknik niversitelerine dnmlerdir.

Adyla ve mevzuatyla birlikte ilk modern Trk niversitesinin oluum ha-zrlklar 1846da balam, 1863te halkn da derslere katlmyla eitime kapla-rn am, 1869da ise daha sistematik ve dzenli bir yksek retim programna kavuarak olgunlam ve takip eden yllarda da Osmanl adalamasnn oda haline gelmitir59. Fenler ve sanatlar evi anlamnda Drlfnn ad verilen bu niversite, ismiyle daha batan Osmanl geleneksel eitiminden, medreseden ne kadar ayracan gstermi ve Osmanl dnyasnda modern bilimlerin ve sanat-larn retildii bir merkez haline gelmeyi hedeflemiti60. Ancak eitli nedenler-le, zellikle temel eitimin kurumsallaarak aama aama ilerleyen daha dzenli ve sistematik hale gelmesi, yaygnlamasnn balamas (ibtidi-rdiye-iddi) ve temel eitim aldktan sonra yksek eitime devam eden nitelikli rencilerin sa-ylarnn arzulanan sayda olmamas ve dier sebeplerle bu okulda eitim zaman zaman sekteye uram, ancak 1900de Darlfnn-i ahne ad ile tekrar alm ve yeni kurulan Ulum-i Aliye-i Diniye, Edebiyat, Ulm- Riyaziye ve Tabiiye ubelerinin yan sra daha nce kurulmu olan Tbbiye ve Hukuk mektepleri de bu niversiteye balanmtr.

Yksek eitimde yaanan bu uzun soluklu ve gecikmeli kurumlama veya olgunlama Osmanllara mahsus olmayp, bizzat bu alandaki eitimin ve yeni olmann doasndan kaynaklanan bir husustu, zira hem eitim hem aratrma yapan modern niversiteyi ilk defa 19. yzyln balarnda balatan Almanya ancak yzyln ortalarna doru bu fikri kurumsallatrabilmi; A.B.D. de bam-szlndan yaklak yzyl sonra Almanyaya gnderdii rencilerin dnnden sonra 1870lerin ortalarndan itibaren modern niversiteye geebilmitir. Nitekim 1876da Baltimoreda kurulan Johns Hopkins niversitesi, bu lkedeki ilk modern aratrma niversitesi olarak kayda gemi, daha sonra Harvard ve Columbia gibi pek ok yksek eitim kurumu kolejden niversiteye dnmtr.

59 E. hsanolu, Drlfnn: Osmanlda Kltrel Modernlemenin Oda, (stanbul: IRCICA, 2010), I, 89-275.

60 N. Berkes, Trkiyede adalama, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002), s.229-239.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

35

Osmanllarn Eitim a XIX. yzylda, medresenin dnda yeni ei-tim kurumlar ina ederek kendilerine mahsus eitli giriimlerde bulunduu bir dnyada, bu yzyln balarndan itibaren yava yava kendi topraklarnda grn-meye balayan ve temel eitimden yksek eitime varncaya kadar eitli alanlar-da Franszlar, ngilizler, Amerikallar, Avusturyallar, Almanlar, talyanlar, Ruslar (zellikle Beyrutta) tarafndan alan ve farkl blgelerde XIX. yzyln ikinci ya-rsndan itibaren saylar hzla artmaya balayan nemli sayda yabanc okullarn, sonuta hizmet verdii halklar arasnda btnlemeye deil ayrtrmaya katkda bulunan bir sre yaadklarn belirtmek gerekir. Msrda ilk modern niversite (el-Camiatl-Msriyye el-Ehliyye) Ezher, Heidelberg ve Sorbonnedan uyarlanarak Kral Fuad adna zenli bir mimariyle Kahirede 1908de alm, daha sonra 1925te Msr Devlet niversitesine, nihayet 1952de Kahire niversitesine dnmtr. 2005 itibariyle Msrda 12 devlet ve son yirmi ylda alan 9 zel niversite bu-lunmaktadr. Irakta alan ilk modern yksek retim kurumu, Badatta 1908de Osmanllar tarafndan kurulan Hukuk Mektebi olmutur61. Eitim dilinin Rusa ancak Trkenin zorunlu ders olduu Azerbeycandaki Bak Darlfnnunda ise ilk ders 1919da balamtr62. Uzakdouda da ilk modern niversiteler XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kmaya balamtr.

Japonyada ilk modern yksek eitim kurumu 1858de Tokyoda alan ve ilk dnemlerinde Bat aratrmalarnda younlaan Keio Okulu (daha sonra niversite) olmutur. Bu lkede ilk modern niversite, eskiden Shogun saraynn zel okulu iken 1877de Meiji hkmetinin, imparatorluk idaresini ve Japonyay glendir-mek iin gerekli irfan ve bilimi btn dnyada arayp bulmak amacyla kurduu Tokyo mparatorluk niversitesi olmu63, bunu 1897de Kyoto, 1907de Tohoku ve 1910da Kyushu takip etmitir64. inde ise modern niversite, 1895te meydana ge-len ve malubiyetle sonulanan in-Japon savandan sonra geleneksel yksek ei-tim veren antik Guozijian okulunun yerine 1898de kurulan Pekin niversitesidir65.

61 A. Hilli, Tariht-talim fil-Irak fil-ahdil-Osmani: 1638-1917, (Badat: Vizaretl-Marif, 1959), s. 215.

62 Y. Mahmudov (ed.), Bak Dvlet Universiteti, Azerbaycan Halk Cmhuriyyeti Ensik-lopediyas, (Bak: Lider Neriyat, 2005), I, 216225.

63 S. Esenbel, Japon Modernlemesi ve Osmanl: Japonyann Trk Dnyas ve slam Politi-kalar (stanbul: letiim Yaynlar, 2012), s.162-167.

64 B. Platt, Burning and Building: Schooling and State Formation in Japan, 1750-1890, (Cambridge: Harvard University Asia Center, 2004), s.100-112.

65 X. Cong, Teacherss Schools and the Making of the Modern Chinese Nation-State, 1897-1937, (Vancouver: UBC Press, 2007), s.26-32.

SEYF KENAN

35

Birinci ve kinci Dnya Savandan sonra Arap dnyasndaki niversite sa-ylarnda yava yava bir art yaanm, 1939da 10 olan niversite says, 1961de 20ye km, nihayet ounluu 1990dan sonra almak ve trleri de genilemek zere 2000lere gelindiinde 200 amtr. Smrge dneminin bitimine yakn veya hemen sonrasna denk decek ekilde yksek eitimde yaanan bu hareket-len menin ilk dnemlerinde hkmetler, eldeki kurumlar dntrerek veya yeni-lerini kurarak genellikle mill niversite aray ierisinde olmulardr. Arap dn-yas, niversite eitiminde bir yandan zaman zaman birbirleriyle elien ve atan ideolojik ayrmalara sahne olurken, te yandan akademik zgrln arzulanan seviyede gereklememesi, siyas ve ekonomik umutsuzluk, baz blgelerdeki sos-yal, siyas ve asker istikrarszlklardan dolay nitelikli ve yksek eitimli bireylerin baka lkelere g etmesi nedeniyle cidd bir beyin g sorunu yaamaktadr66.

Osmanllar, gerek XVIII. yzyl sonunda Mhendishne deneyimi gerek-se XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Drlfnn giriimiyle, daha sonra benzeri eitim kurumlarnn takip edecei slm dnyasndaki yksek eitimin hem kurumsallamasnda hem ieriinin ekillenmesinde etkili olmutur. Arapa aslndan alnarak Osmanl dnyasnda XIX. yzyl balarnda retilen ve eitim araclyla aydnlanma anlamnda da kullanlan maarif kelimesi, daha son-ra eitimle ilgili kavramlatrmalar zerinde etkili olmann yan sra Maarif Nezreti kavram da dahil Trkiyedeki kurumsal ve ynetimsel baz dzenle-melerin, Arap dnyasnda eitim ve kltrle ilgili yaplanmalar zaman zaman etkiledii grlebilir. Bu durum, Osmanl Devletinin yklyla birlikte Arap dnyasyla ilikinin kesildii 1920li yllardan sonra da belli bir dnem devam etmitir. Szgelimi 1924te gerekleen Tevhid-i Tedrist ile Trkiyede eitimde uyumu, birlii ve standartlar belirleme teebbsnn, ok gemeden 1928de baz Arap lkelerinde ayn kavram ve benzer bir anlayla, fakat farkl erevede uygulandn grmek mmkndr.

Cumhuriyetin ilanndan sonra balatlan eitim seferberlii ile yksek -retim kurumlarnn Anadoluya yaylmasndaki ilk admlar, Ankarada Hukuk Mektebi (1924), Gazi Eitim Enstits (1926), Ziraat Enstitsnn (1930) ku-rulmasyla atlmtr. Cumhuriyetin yksek eitim felsefesinde, Osmanllarn son aamalarnda yaayan nl eitimci-air Tevfik Fikretin de srarla zerinde dur-duu gibi, fikri hr, vicdan hr, irfan hr bireyler yetitirmek yer almtr. Zira byle bir eitimden sonra gelien zgr bireyin herkesle insan erevede etnik, 66 L. Herrera, Higher Education in the Arab World, International Handbook of Higher

Education, (ed. James J. F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007), s. 414-416.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

358

kltrel veya din kimlie bakmakszn iliki kurabilecei dnlmt. Aslnda zgrle yaplan bu vurgunun yeni olmadn, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, idrki kaldrmak ne kadar imkanszsa hrriyet fikrini imh etmenin de o derecede imkansz olduuna dikkat eken Namk Kemalin nl Hrriyet Kasidesiyle birlikte, modern Trk dnce tasavvurunda kkl bir ekilde yerini aldn belirtmek gerekir67.

Cumhuriyetin kuruluu ve Tevhid-i Tedristn kabulnden hemen son-ra mfredattan okul yapsna varncaya kadar 1924ten itibaren lkedeki btn okullarn birbiriyle tam uyum ierisinde ileyen68 ve kaynaan bir eitim sistemi erevesinde yeniden yaplandrlmas iin ciddi abalar sarfedilmitir. Bu ereve-de, Trkiye genelinde sosyal, hukuk, siyas ve kltrel alanda gerekleen byk inklbn bir sonucu olarak 1933te yksek eitimdeki nemli bir deiim yaan-m ve stanbul Darlfnnu kapatlmtr. Yerine stanbul niversitesi kurulur, hocalarn yardan fazlasnn grevlerine son verilir (tensikat sreci) ve yeni hocalar greve balar69. zellikle, 1933te nasyonel sosyalistlerin iktidara gelmesinden son-ra siyasi fikirleri veya dnya grleri dolaysyla grevlerinde devam edemeyen akademisyenler, Almanyadan g ederek Trkiyeye gelmiler ve bata bu niver-sitede olmak zere dier yksek eitim kurumlarnda istihdam edilmilerdir70.

niversite, Faklte, Rektr, gibi kavramlarn ilk defa Trkede kullanmaya

67 Hrriyet kavram Namk Kemal ile birlikte hem kltrel, hem siyasal balamda milli bir terim haline gelmitir. Bkz. B. Ayvazolu, Yahya Kemal: Eve Dnen Adam (stanbul: Kap Yaynlar, 2008), s. 349.

68 M. Ergn, Atatrk Devri Trk Eitimi, (Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1982), s.49-61; C. ztrk, Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2007), s.4-35.

69 E. hsanolu, Drlfnn, s.323-335. Bu tensikat srecinde 1932de niversite reformu iin davet edilen svireli eitimci Prof. Albert Malchenin gzlem ve raporunun etkili olduu dnlse de, Drlfnnun cumhuriyetin kuruluuyla birlikte gerekleen nemli reformlarda sessiz kalmas, hatta baz reformlarn karsnda durmas tensikat hazrlayan gerekeler arasnda olduu sylenebilir. Tarafsz ve nyargsz bir ekilde raporunu hazrladn syleyen Malche, yeni niversitenin bilimsel adan zerk, y-netim asndan Maarif Nezaretine bal ve hukuk-finansal adan tzel kiilie sahip bir kurum olmasn savunurken dneminde Avrupadaki modern niversite anlayyla rten nerilerde bulunmutur. Raporu iin bkz. E. Hir, Dnya niversiteleri ve Trkiyede niversitelerin Gelimesi, (stanbul: Ankara niversitesi Yaynlar, 1950), I, 228-295.

70 H. Widmann, Atatrk niversite Reformu, (ev. A. Kazancgil, S. Bozkurt, stanbul: stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi, 1981, s.41-151; E. Dlen, Trkiye ni-versite Tarihi, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yay., 2010), III, 445-534.

SEYF KENAN

359

baland 1933 Reformu, lkede ada niversitenin gerek balangc olarak kabul edilmektedir.

Yksek Mhendis Mektebi 1944te yeniden dzenlenerek stanbul Teknik niversitesine dnm; Ankarada daha nce alan yksek mektep, faklte ve enstitlerin bir araya getirilmesiyle 1946da Ankara niversitesi olumutur. II. Dnya Savan takip eden bu ylda, bir nceki niversite dzenlemesi yrr-lkten kaldrlm, 4936 sayl yeni Kanunla niversitelere muhtariyet verilmitir. 1955-1957 yllar arasnda kurulan Ege niversitesi, Karadeniz Teknik niversitesi, Orta Dou Teknik niversitesi ve Atatrk niversitesi sayesinde yksek eitim, Anadoluda daha da yaygn hale gelmitir. 1967de alan Hacettepe niversitesi ve 1971 ylnda kurulan Boazii niversitesinden sonra 1973-1981 arasnda, lke-nin her bakmdan zor artlar altnda bulunmasna ramen Diyarbakr, Eskiehir, Adana, Sivas, Malatya, Elaz, Samsun, Konya, Bursa ve Kayseride on yeni ni-versitenin ina edilmesiyle yksek eitim ve retim, gerek anlamda Anadoluda yaygnlk kazanmtr. Artk 2011 itibariyle ise lkede niversitesiz ehir kalma-mtr. Ayrca, Trkiyede renci saysnn fazla oluu nedeniyle renciler ara-snda gven sorunu yaratmayacak ekilde bir snav yapabilmek amacyla 1974te renci Seme ve Yerletirme Merkezi kurulduunu da belirtmek gerekir. Bu tarihten itibaren oktan semeli sorulara dayanan merkezi snavla bazan tek bazan iki basamakl yaplan niversiteye giri snav, dnyann birok lkesine model oluturacak seviyededir71.

1933ten sonra 1981de kan Yksekretim Kanunu ile niversitelerin en kap-saml ikinci deiimi yaanm, yksek eitimin yaps ve ileyii nemli biimde deitirilmi, yksek retimi dzenleyecek st kurulular olarak Yksekretim Kurulu (YK) ve niversiteleraras Kurul (AK) ihdas edilmitir. 1982de karlan 41 sayl Kanun Hkmnde Kararnameyle lkedeki tm yksek retim kurum-lar niversitelere bal faklte, yksekokul ve enstitlere dntrlerek yeniden dzenlenmitir. Halen varln srdren Yksekretim Kurulu tm yksek re-timi dzenlemekte ve yksek retim kurumlarnn faaliyetlerine yn vermektedir. Yksek retim Kurumunun Trkiyede yksek eitimi tek dzeye indirgemeye alt dnlebilir ancak farkl yksek eitim ve aratrma kurumlarn barnd-racak esneklie sahip olduunu belirtmek gerekir. stanbul, Hacettepe, Orta Dou Teknik, Anadolu, ukurova ve Karadeniz niversiteleri farkl model ve gelime dinamiklerinin yaanabildii niversitelere rnek olarak verilebilir.71 Yksekretim Kurulu, Trkiyenin Yksekretim Stratejisi, (Ankara: YK Yay., 2007),

s.73

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

3

Trkiyede niversite eitimi veya yksek eitim kavram, temel eitimden sonra alnan drt yllk lisans ve en az iki yllk nlisans programlarn da ii-ne alacak ekilde kullanlmaktadr. Yksek eitim, devlet ve vakf olmak zere 2014 senesi itibariyle 196 niversitede ve ayn zamanda niversite d eitli polis akademilerinde ve askeri akademilerde verilmektedir. Her niversite eitli alanlarda 4 yllk fakltelerde farkl lisans programlarna sahip olmann yan sra 2 yl sren nlisans programlaryla eitli alanlarda meslek eitim imkan sunabilmektedir. Yksek eitimdeki 4 yllk eitim 500e yakn farkl alanda 3.000 civarnda lisans programlarnda gerekleirken, nlisans eitimi 3.300 aan eitli programlarda verilmektedir. Her yl btn lise ve dengi okullardan mezun olanlarn katlmyla gerekleen niversiteye gei snavna bavuran-larn saylar 1983te 361.158 iken 2004te bu say be kat artarak 1.902.305e ykselmi, buna paralel olarak ayn yllar arasnda niversiteye kaydolanlarn says 105.246dan 633.083e kmtr. 2004te niversiteye giren rencilerin % 42,5i kz, % 57,5i ise erkektir72.

Vakf niversiteleri gibi Mill Eitim Bakanlna bal olan devlet niversite-lerinin temel finans kayna yine devlettir (% 59). Bunun dnda genellikle niver-sitenin kendi bana tp hizmetleri, hasta bakm, dner sermaye vb. faaliyetler saye-sinde elde ettii gelirler % 35i, renci katk paylar ise % 4 bulmaktadr. Dier yandan, kamu eitim harcamalarnn GSMHya oran 2008de % 3,38 olmutur; bu oran incelendiinde, lke geliri her yl artmasna ramen kamu eitim harca-malarnn lke geliri iindeki paynn artmad grlebilir. Vakf niversitelerinin finansal kaynaklar ise kurucu vakfn katks, renci harlar ve devlet yardmn-dan olumaktadr. Ak retim de dahil btn programlarda (nlisans, lisans ve lisansst) 2011-2012 ders ylnda yksek retimde bulunan rencilerin % 94,7si devlet, % 5.2si vakf niversitelerinde renim grmektedir. Son yllardaki verilere gre, GSMHya oranla yksek eitim de dahil olmak zere Trkiyede kamunun eitime ayrd kaynaklar, OECDnin % 5,8 olan ortalamasnn olduka altnda yer almakta, te yandan bu, UNESCOnun kalknmakta olan lkeler iin nerdii % 6 orannn da neredeyse yarsna eit bir durumda bulunmaktadr. Fakat, lkede ykseretim aamasnda bulunan her renci iin kamunun yapt harcamann dier kademelere oranla olduka yksek olduu grlebilir. Yksek retimde kii bana yaplan harcama OECDde ortaretimde renci bana den harcamann

72 Yksekretim Kurulu, Trk Yksekretiminin Bugnk Durumu, Ankara, 2005, s.26-32: http://www.yok.gov.tr/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=178. Eriim Tarihi: 7 Haziran 2011.

SEYF KENAN

3

% 1,3 katn bulurken, bu oran Trkiyede % 2yi aabilmektedir73. Yksek eitime daha ok yatrm yaplmas, ortaretimde mevcut olan deiik okullar arasndaki performans farkn en azndan niversite eitiminde kapatmaya ynelik olduu dnlebilir ancak bu performans farknn eitimde frsat eitliini yok sayacak derecede % 70lere vard bir ortamda skandinav lkelerinde bu oran % 5dir ortaretimi bitirenlerin devam ettii niversiteler arasnda lke genelinde nem-li performans farklar yaratt bir gerektir. te yandan son yllarda hazrlanan OECD kurumsal zerklik ltlerine gre Trkiyedeki niversitelerin zerklik dzeyinde de sorunlar yaand dile getirilmektedir. zerklik meselesinin yan sra lkedeki yksek eitimin en nemli sorunlar arasnda mal kaynaklarn yeter-sizlii, niversite hocalarnn ders vermenin tesinde aratrma yapma ve bilimsel proje veya akademik toplantlara katlabilme imkanlarnn olduka snrl oluu yer almaktadr. Ayrca retim yeliinin, toplumda hak ettii saygn ve cazip bir konuma getirilemeyii de nemli bir sorun olarak ifade edilmektedir74.

te yandan son aratrmalar, Arap lkelerinin aratrma ve gelitirme projeleri iin yaptklar harcamalarda dnyadaki en dk harcama yapan lkeler arasnda yer aldn, bunun somut bir gstergesi olarak bilimsel ve teknolojik aratrmalarda blgenin katksnn, dnya genelinde yaplan aratrmalarn sadece % 1ini olutur-duunu gstermektedir75. Fas, Msr, Filistin, Lbnan, Tunus bata olmak zere Arap dnyasnda nitelikli yksek eitim veren niversiteler bulunmakla birlikte, niversite eitimi ve aratrma iin ayrlan mal kaynaklarn olduka dk olmas, niversite ynetiminde akademik faaliyetlerin alann genileten deil, daraltan ve bunaltan, bunun yannda otoriter olduu gibi gereksiz brokratik kurumsal yap ve ynetim anlayla birleince yksek retim genelinde bilimsel nitelikte bazan kifayetsiz, bazan birbiriyle elikili sonular ortaya kabilmektedir. Ancak kadn-larn eitiminde nemli gelimeler yaanmaktadr. XX. yzyln balarnda kadnlar, yeni kurulmakta olan niversitelerde kendilerine yer bulabilmek iin mcadeleler verirken 2000li yllara gelindiinde Msr, Lbnan ve Irak bata olmak zere ge-nellikle erkek rencilerin ounlukta olduu tp faklteleri de dahil olmak zere eitli niversitelerin rencilerinin yarsn, hatta bazan yardan fazlasn kadnlar 73 Eitim Reformu Giriimi, Eitim zleme Raporu 2008 (stanbul: ERG-Sabanc niver-

sitesi, 2009), s. 22-23.74 niversitelerin Temel Sorunlar ada Eitim-ada niversite: niversitelerimizin

Gelimilik Durumu, (Ankara: Babakanlk Basmevi, 1996. ), s.23-24.75 United Nations Development Program (UNDP), Arab Human Development Report

2002: Creating Opportunities for Future Generations, (New York: United Nations Pub-lications, 2002), s.65-71.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

3

oluturmaktadr. Ayn zamanda uzaktan renme konusunda dikkate deer geli-meler yaanm, ailev sorumluluklar veya geleneksel kltrel tutumlar nedeniyle yksek eitim imkan bulamayan kadnlar, atma ve savalar sebebiyle bir niver-site yerlekesine gvenle ulaamayan dier renciler iin el-Kds Ak niversitesi, Arap Ak niversitesi ve Suriye Sanal niversitesi eitli blm ve programlarda uzaktan renme yntemiyle niversite eitimi verebilmektedir76.

II. Dnya Savandan sonra niversite eitiminde sadece Trkiyede ve Arap dnyasnda deil, Bat dnyasnda da renim ve aratrmann nfuz alanlarnda nemli deiimler yaanmtr. Daha sava srecinde hem Avrupadaki (ngiltere ve Almanya) hem ABDdeki niversite hocalar ve renciler daha nce hi grl-medii ekliyle sosyal, siyas ve asker gelimelerin bizzat merkezinde yer alm-lar, niversitelerde bilim insanlarndan oluan aratrma gruplar teekkl ederek asker tp ve cerrahiden geni ekonomik programlara, radardan atom bombasna varncaya kadar eitli icatlar ve almalarla savaa yn veren projelerde ynetici veya aratrma srecinde destekleyici rolde olmulardr. ngiltere ve ABDdeki aka-demisyenlerin bu somut becerilerinin geni yanklar bulmasndan sonra yksek eitim algsnda ve niversitenin toplumdaki rol konusunda byk deiimler meydana gelmitir. Bilgi ve hakikatin peinde komak, insanln dnyay ve evre-ni anlamasna yardmc olmak ve dnrlerin, bilim insanlarnn gemiteki eser-lerini yorumlamak veya baarlarn takdir etmek mazide kalm; bilgi ve hakikatin kendi saygnl, haysiyeti peinde olmann yerini artk yarar veya kr beklentisi almtr. Akademisyenlerin de niversite algs ve beklentisi deimi, uygulamal aratrmalarda gsterdikleri baarlardan sonra kendilerine olan gvenleri artm ve beklentileri ykseltmilerdir77.

Gerek Batda gerekse Douda XX. yzyldan itibaren yksek eitim gittike kitleselleerek kresellemi, daha da uluslararas hale gelmi, adeta niversiteler bilgi endstrisi merkezlerine dnmtr. Balangta arlkl olarak din, felsefe, hukuk ve tp alannda yksek eitim vermek iin kurulan ilk yksek eitim ku-rumlar veya niversiteler, din, siyas ve ekonomik unsurlarn yan sra modern dneme gelindiinde an da zorlamasyla birlikte sadece eitim veren bir ku-rumdan aratrma yapan, bilgiyi reten ve yaygnlatran modern niversitelere dnrken karsnda artk hzla kreselleen dnyada yeni imkanlar, frsatlar bulmann yan sra bilinemeyen ve ngrlemeyen, doas gerei yeni tehditlerle 76 L. Herrera, Higher Education in the Arab World, s. 417.77 E. Shills, Universities: Since 1900, The Encyclopedia of Higher Education, (Oxford:

Pergamon Press, 1992), II, 1267.

SEYF KENAN

33

de karlaabilmektedir. Bir yandan kendine, bilgi ve gerekliin peinde olma ve adaleti tesis etme gibi bir hedef tayin eden; te yandan corafya ve kltr fark et-meksizin kavray ve anlayn inkiafnn sonuta zgrln genilemesi anlamna geldiinin farknda olarak ura veren modern niversite, nc kurulularn ina srecinde etkisinde kald kilisenin veya kurucu vakfn ynlendirici denetimin-den kurtulmutur. Ancak gnmzde niversite, zellikle son yirmi yldr hzla ilerleyen uluslararaslamann sunduu yeni imkanlar kullanmaya ve gelitirmeye, bununla beraber gelen yeni tehditlerle baa kmaya almakla birlikte hl ideal anlamda zerklik arayn srdrmeye devam etmektedir.

Modern niversitenin Oluum Sreciz Bu makale, temelde slm kltrnde ve Bat dnyasnda yksek eitimin, anlay ve kurumsallama asndan medreseden universitasa ve akabinde modern niversiteye dnm srecini tarihsel seyri iinde karlatrmal olarak analiz etmektedir. Bu ere-vede, VIII. yzyldan itibaren ekillenmeye balayan medrese eitimi, Nizamiye ve daha sonra Mustansriyye medreseleriyle birlikte belli konularda verilen temel eitimin ardn-dan aama aama ilerleyen, daha yapl ve sistematik bir yksek eitim anlay ve dze-niyle XI. yzyldan balayarak hem slm dnyasnn eitli blgelerinde hem de sonraki dnemlerinde Avrupadaki yksek eitimin gerek kurumsallama gerek ders ieriklerinin ekillenmesinde eitli alardan katkda bulunmutur. XVI. yzylla birlikte olumaya ba-layan Akademilerin nemli katklaryla XVII-XVIII. yzyldan itibaren ekillenen bilimsel devrim, XIX. yzyln bandan itibaren Avrupada, zellikle ktann dnemin artlarnda yoksul ve marijinal olarak grlen lkeleri Almanya ve skoyada modern niversitenin oluumuyla sonulanmtr. Bu sre hem dier lkelerin hem de Osmanl dnyasnn modern yksekretim anlaynn ekillenmesini eitli ynlerden etkilemitir. Modern niversite, nc kurulularn ina srecinde etkisinde kald kurucu vakfn veya kilisenin ynlendirici denetiminden kurtulsa da, bir yandan kresellemeyle birlikte gelen hzl uluslararaslamann sunduu imkanlardan yararlanmaya ve tehditleriyle baetmeye al-rken dier yandan da hl ideal anlamda zerklik arayn srdrmektedir.Anahtar kelimeler: Medrese, Universitas, Yksek retim, Akademiler, Modern niver-site, Mhendishane, Maarif, Yksek Eitimde Modernleme

Kaynaka

Advar, Adnan: Osmanl Trklerinde lim, stanbul: Remzi Kitabevi, 1991.Atay, Hseyin: Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul: Dergah Yaynlar, 1983.Ayvazolu, Beir: Yahya Kemal: Eve Dnen Adam, stanbul: Kap Yaynlar, 2008.Barnhart, Robert K. (ed.): Chambers Dictionary of Etymology, New York: Chambers, 2001.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

34

Berkes, Niyazi: Trkiyede adalama. haz. Ahmet Kuya, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002.

Beydilli, Kemal: Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishne: Mhendishne Matba-as ve Ktphnesi (1776-1826) stanbul: Eren Yaynclk ve Kitaplk, 1995, s.23-94.

Boogert, M. H.: Aleppo Observed: Ottoman Syria Through the Eyes of Two Scottish Doctors, Alexander and Patrick Russell, Londra: The Arcadian Library, 2010.

Borgeaud, Charles: Historie de luniversit de Genve: LAcadmie de Calvin 1559-1798 Ce-nevre: Georg, 1900.

Cobban, A.B.: The Medieval Universities: Their Development and Organization Londra: Metheun, 1975.

Cong, Xiaoping: Teacherss Schools and the Making of the Modern Chinese Nation-State, 1897-1937, Vancouver: UBC Press, 2007.

De Kay, James E.: 1831-1832 Trkiyesinden Grnmler, ev. Serpil Atamaz Hazar, Ankara: ODTU Yaynclk, 2009.

Dlen, Emre: Trkiye niversite Tarihi. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yay., 2010, I-V.Eckermann, J. P.: Gesprche mit Goethe in den letzten Jahren seines Lebens 1823-1832, Berlin:

Deutsche Buch Gemeinschaft, I-III, ty.

Eckermann, J. P.: Goethe ile Konumalar, ev. Ltfi Ay - Sadi Baytn, stanbul: MEB, I, 1947.Eitim Reformu Giriimi: Eitim zleme Raporu 2008, stanbul: ERG-Sabanc niversitesi,

2009.

Ergn, Mustafa: Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1982.Ernsal, smail E.: Osmanl Vakf Ktphaneleri: Tarihi Geliimi ve Organizasyonu, Ankara:

TTK, 2008.

Esenbel, Seluk: Japon Modernlemesi ve Osmanl: Japonyann Trk Dnyas ve slam Poli-tikalar, stanbul: letiim Yaynlar, 2012.

Ferguson, Niall: Uygarlk: Bat ve tekiler, ev. N. Elhseyni, stanbul: Yap Kredi Yayn-lar, 2011.

Frijhoff, W.: Universities: 1500-1900, The Encyclopedia of Higher Education, Oxford: Pergamon Press, 1992, II, 1251-1259.

Gaudiosi, Monica M.: The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Development of the Trust in England: The Case of Merton College, University of Pennsylvania Law Review, vol.136, no.4, 1988: 1231-1261.

Gibbon, Edward: Autobiography Londra: Oxford Universitey Press, 1907.

Goetz, Walter (Ed.): Propylen Weltgeschichte: Das Zeitalter des Absolutismus (1660-1789), Berlin: Proplen Verlag, 1931, VI.

Gkyay, Orhan aik: Evliya elebi Seyahatnmesi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996.

SEYF KENAN

35

Grafton, Anthony: Worlds Made By Words: Scholarship and Community in the Modern West, Cambridge: Harvard University Press, 2009.

Gdemann, Moritz: Geschichte des Erziehungswesens und der Kultur der abendlndischen Juden whrend des Mittelalters und der neueren Zeit, Wien: A. Hlder, 1880-1888.

Haskins, Charles Homer: Studies in Medieval Culture, New York: F. Ungar Pub. Co., 1958.Haskins, Charles Homer: The Rise of Universities, haz. Lionel S. Lewis, Londra: Transac-

tion Publishers, 2007.

Herrera, Linda: Higher Education in the Arab World, International Handbook of Higher Education, ed. James J.F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007, s.409-421.

Hilli, Abdrrezzak: Tariht-talim fil-Irak fil-ahdil-Osmani: 1638-1917, Badad: Vizaretl-Marif, 1959.

Hir, E. (der.): Dnya niversiteleri ve Trkiyede niversitelerin Gelimesi, Ankara: Ankara niversitesi, 1950, I-II.

Hofstadter, R. ve Metzger, W. P.: The Development of Academic Freedom in the United States, New York: Columbia University Press, 1955.

bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih, nr. C. J. Tornberg, Dru Beyrut: Beyrut, 1989, I-XIII.bn Hallikn: Vefeytl-ayan ve enbau ebnaiz-zaman, Kahire: Mektebetn-Nehdatil-

Msriyye, 1948, I-VI.

bn Nedim: el-Fihrist, Beyrut: Drl-Marife, 1978.Iman, Farag: La construction sociale dune ducation nationale: enjeux politiques et trajectoires

ducatives. Egypte 1900-1950 (Paris: EHESS, Baslmam doktora tezi).hsanolu, Ekmeleddin: Drlfnn: Osmanlda Kltrel Modernlemenin Oda, yay. haz.

Hmeyra Zerdeci, stanbul: IRCICA, 2010, I-II.pirli, Mehmet: Medrese, slm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 2003, XXVIII, 327-332.Kenan, Seyfi: III. Selim Dnemi Eitim Anlaynda Araylar, Nizm- Kdmden

Nizm- Cedde III. Selim ve Dnemi- Selim III and His Era from Ancien Rgime to New Order, ed. Seyfi Kenan, stanbul: SAM Yaynlar, 2010, s.129-163.

Kenan, Seyfi: Trk Eitim Dncesi ve Deneyiminin Dnm Noktalar zerine Bir zmleme, Osmanl Aratrmalar: The Journal of Ottoman Studies Misafir Ed. S. Kenan, 41, 2013, s.1-32.

Kesi, Nurullah: Medris-i Nizmiye ve tesirt- ilm ve ferheng-i n, Tahran: Messese-i ntiarat- Emir Kebir, 1374.

Le Goff, Jacques: Ortaada Entelekteller, ev. M.A. Klbay, stanbul: Ayrnt Yay., 1994.Le Goff, Jacques: The Birth of Europe, Oxford: Blackwell Publishing, 2005.Leemhuis, Fred: From Memorising to Learning, Centres of Learning: Learning and Loca-

tion in Pre-Modern Europe and the Near East ed. J. W. Drijvers & A. A. MacDonald, Leiden: E. J. Brill, 1995, s.91-102.

MODERN N VERS TEN N OLUUM SREC

3

Lowry, H. W. ve Ernsal, . E.: Remembering Ones Roots: Mehmed Ali Paa of Egypts Links to the Macedonian Town of Kavala: Architectural Monuments, Inscriptions & Docu-ments, stanbul: Baheehir University Press, 2011.

Lyons, Jonathan: The House of Wisdom: How the Arabs Transformed Western Civilization, Londra: Bloomsbury Press, 2010.

Mahmudov, Yakub (ed.): Bak Dvlet Universiteti, Azerbaycan Halk Cmhuriyyeti En-siklopediyas, Bak: Lider Neriyat, 2005, I, 216225.

Makdisi, George: Muslim Institutions of Learning in Eleventh Century Baghdad, BSO-AS, XXIV, 1961, s. 1-56.

Makdisi, George: The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edin-burgh: Edinburgh University Press, 1981.

Makdisi, G.: The Rise of Humanism in Classical Islam and the Christian West: With Special Reference to Scholasticism, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1990.

Makdisi, George: Baghdad, Bologna, and Scholasticism, Centres of Learning: Learning and Location in Pre-Modern Europe and the Near East ed. J. W. Drijvers & A. A. MacDonald, Leiden: E. J. Brill, 1995, s.141-157.

Maruf, Naci: Medris kablen-nizamiyye, Badad: Matbaatu Mecmail-rak, 1973.Mazaheri, Ali: Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, ev. Bahriye Uok, stanbul, 1972.Osterhammel, Jrgen: The Transformation of the World: A Global History of the Nineteenth

Century, ev. Patrick Camiller, Princeton: Princeton University Press, 2014.

zaydn, Abdlkerim: Nizamiye Medresesi, slm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 2007, XXXIII, 188-191.

zen, kr: Hilaf, slm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 1998, XVII, 527-538.ztrk, Cemil: Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, Ankara: Trk Tarih Kurumu,

2007.

Pedersen J. G. Makdisi: Madrasa, Encyclopedia of Islam, Leiden: Brill, 1980.

Pedersen, Olaf: The First Universities: Studium Generale and the Origins of University Edu-cation in Europe, ev.Richard North, Cambridge: Cambridge University Press, 1997.

Perkin, Harold: History of Universities, International Handbook of Higher Education, ed. James J.F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007, s.159-205.

Platt, Brian: Burning and Building: Schooling and State Formation in Japan, 1750-1890, Cambridge: Harvard University Asia Center, 2004.

Quatremre, Moritz: Histoire des Sultans Mamlouks, de LEgypte, Paris: The Oriental Trans-lation of Fund of Great Britain and Ireland, 1845, I.

Rashdall, Hastings: The Universities of Europe in the Middle Ages, Londra: Oxford Uni-versity Press, 1936, I-III.

Rashed, R. ve Regis, M. (ed.): Encyclopedia of The History of Arabic Science: Astronomy, Theoretical and Applied, Londra: Routledge and Kegan Paul, 1996, I-II.

SEYF KENAN

3

Reindle-Kiel, Hedda: The Vakf of Moral Beir Aa in Argos, Monuments, Patrons, Con-texts: Papers on Ottoman Europe Presented to Machiel Kiel, ed. Maximilian Hartmuth & Aye Dilsiz (Nederlands Instituut, 2010).

Rosenthal, Franz: Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam, Leiden: Brill, 2007.

Regg, Walter & Ridder-Symoens, H. D. R.: (Ed.), A History of the University in Europe, Cambridge: Cambridge University Press, 1992-2004, I-III.

Saliba, George: I