1

ХОРШОÎËËÛÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÓÓДЫН МЕНЕЖМЕНТИЙГ

САЙЖРУУЛАХ ТªÑªЛ

ÕÎÐØÎÎÍÛ ÁÈÇÍÅÑ

Ҫ˪Â˪êªÍÈÉ ÇÀÃÂÀÐ

Áîëîâñðóóëñàí: Ö.Àëòàíáàò (äîêòîð Ph.D)

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ, 2005

Break even point

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

number of cows

tgrs

2

Ìîíãîë Ãåðìàíû õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã Õ¿íñ õºäºº àæ àõóéí ÿàì

Õýâëýëèéí ýõ © “Õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãóóäûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ” òºñºë Çîõèîã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí íèéòëýõ, õóóëáàðëàí òàðààõûã õîðèãëîíî. Òºñëèéí ãàðûí àâëàãûí äóãààð: 002 Ôàéë íü P:\GTZ-AFC-IMC-dataroot\\Cooperative advisory services/ /Model businessplan// Model business plan õàäãàëàãäñàí áîëíî.

Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàì Óëààíáààòàð-210349 Ýíõòàéâíû ºðãºí ÷ºëºº 16 à, Çàñãèéí ãàçðûí IX áàéð, 2, 5 òîîò Óòàñ: (976-11) 451235 Óòàñ/ôàêñ: (976-11) 452808 E-mail: coopman@magicnet.mn

3

ÍÝÃ. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÈÇÍÅÑ ÒªËªÂ˪êª 1. ÿéöýòãýëèéí ä¿ãíýëò 3

2. Õîðøîîíû åðºíõèé òàíèëöóóëãà 3

3. Õîðøîîíû çîðèëãî çîðèëòóóä 3

4.Áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû îð÷íû øèíæèëãýý 4

5. Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãºº 6

6. ¯éëäâýðëýëèéí òºëºâëºãºº 10

7. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº 11

8. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº 12

9. ̺íãºí ã¿éëãýýíèé òºëºâëºãºº 16

10. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãºº 18

11. Àøèã/àëäàãäàëûí òºëºâëºãºº 19

12. Ýðñäýëèéí ¿íýëãýý 19

13. Ãèø¿¿äýý äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà 20

14. Õàâñðàëòóóä 20

ÕΨÐ. ժЪÍê ÎÐÓÓËÀËÒÛÍ (çýýëèéí) ÁÈÇÍÅÑ ÒªËªÂ˪êª 21 1. Õîðøîîíû åðºíõèé òîäîðõîéëîëò 22

2. Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãºº 22

3. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº 23

4. Á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºëºâëºãºº 24

5. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº 25

6. Ýðñäýëèéí øèíæèëãýý 31

7. Ãèø¿¿äýý äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà 31

ÃÓÐÀÂ. ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ 1. Çàðèì íýð òîìú¸îíû òàéëáàð 32

2. Ñ¿¿íèé ¿õðèéí àæ àõóéí îðëîãî áà çàðäëûí õîîðîíäûí

õàìààðëûí õóâèëáàðóóä 33

4

ªÌÍªÕ ¯Ã

ªíººãèéí íºõöºëä õîðøîîäûí ºìíº òóëãàð÷ áóé îëîí áýðõøýýëòýé àñóóäëóóäûí

íýã íü áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ îð÷íûã çºâ òîäîðõîéëæ, ò¿¿íä íèéö¿¿ëñýí

õîðøîîíû õýòèéí òºëºâ, èðýýä¿éí õàíäëàãûã òîäîðõîéëæ, ººðèéí áàéð ñóóðèéã òîîöñîí

òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººã áèçíåñ òºëºâëºãºº ãýæ íýðëýõ

áºãººä ò¿¿íèéã áîäèòîéãîîð àìüäðàëä õýðýãæèõ¿éöýýð áîëîâñðóóëæ, áèçíåñèéí ¿éë

àæèëëàãààíû ìºðäëºã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéãàà áîëîâ÷ ýíý íü ìàíàé

õîðøîîäîä íýí äóòàãäàëòàé áàéãàà áèëýý. Èéìýýñ ÃÒÕÀÍ/ÀÔÖ-èéí “Õîðøîîëëûí

áàéãóóëëàãóóäûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ” òºñ뺺ñ õîðøîîíû îíöëîãò òîõèðñîí

õºãæëèéí áóþó äóíä õóãàöààíû, çýýëèéí áóþó õºðºí㺠îðóóëàëòûí áèçíåñ

òºëºâëºãººíèé çàãâàðûã áîëîâñðóóëàí òà á¿õýíä õ¿ðãýæ áàéíà.

Òºëºâëºëòèéã íýãýí õýâ ìàÿãààð õèéæ ã¿éöýòãýõ ò¿ãýýìýë ÿìàð íýãýí æîð, çºâëºìæ

áàéäàãã¿é áºãººä ò¿¿íèéã õîðøîîä ººðèéí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë,

á¿òýýãäýõ¿¿í àæèë ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîã, óäèðäëàãûí óð ÷àäâàð, ìýäëýã, ìýðãýæëèéí

áîëîâñîí õ¿÷èí, õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí îðîëöîî çýðýãò òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëíà. ͺ㺺

òàëààñ òºëºâëºãºº íü õºäºëáºðã¿é ç¿éë áèø áºãººä ò¿¿íèéã öàã õóãàöàà, ãàäààä îð÷íû

íºõöºë, òýäãýýðèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóëàí áàéíãà øèíý÷èëæ áîëîâñðîíãóé áîëãîæ áàéõ

¸ñòîé.

Õºãæëèéí áèçíåñ òºëºâëºãººíèé õýñýãò ñ¿¿íèé ¿õðèéí àæ àõóé ýðõýëäýã

õîðøîîíû çàðèì íýãýí òîî áàðèìò, æèøýýã îðóóëæ ºãñºí áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí õîðøîîä

ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã ºðãºòãºõ, èë¿¿ èõ àøèã îëæ, ãèø¿¿äèéí àìüæèðãààãàà óëàì

ñàéæðóóëàõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã õýäèé ÷ ººðñ人 õýðýãæ¿¿ëýõýä áàéãàà õºðºí㺠íü

õ¿ðýëöýõã¿é, íýìýëò ýõ ¿¿ñâýð õàéæ áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä õºðºí㺠îðóóëàëòûí áèçíåñ

òºëºâëºãººã ñàíõ¿¿æèëòèéí íýìýëò ýõ ¿¿ñâýð îëîõ çîðèëãîîð áîëîâñðóóëäàã.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûí õàâñðàëò õýñýãò ýäèéí çàñãèéí õîëáîãäîëòîé çàðèì íýãýí

íýð òîìú¸îã òàéëáàðëàí îðóóëñàíààñ ãàäíà ñ¿¿íèé ¿õðèéí àæ àõóéä òîäîðõîé

õóâüñàã÷äûí òóñëàìæòàéãààð îðëîãî çàðäëûí õîîðîíäûí õàìààðëûã òîîöîõ

õóâèëáàðóóäûã áîäîæ îðóóëñàí áîëíî.

5

ÍÝÃ. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÈÇÍÅÑ ÒªËªÂ˪êª 1. ïÉÖÝÒÃÝËÈÉÍ Ä¯ÃÍÝËÒ Õîðøîîíû áèçíåñ òºëºâëºãººíèé á¿õ á¿ëã¿¿äèéã õèéæ ã¿éöýòãýñíèé äàðàà õàìãèéí ñ¿¿ëä ýíý ä¿ãíýëòèéã õèéäýã. Ýíý ä¿ãíýëòýíä óã áèçíåñ òºëºâëºãººã ã¿éöýòãýñíèé à÷ õîëáîãäîë, çîðèëãî, áèåëýëò, ¿ð ä¿í, õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí õ¿ðòýõ íîîãäîë àøèã, áîëîìæ çýðãèéã óíøèæ áóé õ¿íèé ñýòãýëä íèéöýõ¿éöýýð 1-3 õóóäñàíä áàãòààí áè÷íý. 2. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÅЪÍÕÈÉ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ ......................õîðøîî íü àíõ .........îíä ...... õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàãäñàí áà ...................àéìãèéí ....................ñóìûí õ¿í àìûí õýðýãöýýíä .................................................á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ, ........................á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ/¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ãèø¿¿äèéíõýý......................çóó÷ëàõ, .......................... .................................................... ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. .................................õîðøîî íü æèëäýý íèéò ............................. ¿éëäâýðëýæ/¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ, ...................ìÿíãàí òºãðºãèéí îðëîãî, ...............................ìÿíãàí òºãðºãèéí àøèãòàé àæèëëàäàã. Õîðøîîíû ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í/¿éë÷èëãýý íü............................................................................................. 3. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ Óã õîðøîî íü àíõ ¿¿ññýí áàéãóóëàãäàõäàà ººðèéí ýðõýì çîðèëãîî òîäîðõîéëñîí áºãººä çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä àøèãò àæèëëàãààíû, ìàðêåòèíãèéí, á¿òýýìæèéí, ñàíõ¿¿ãèéí çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áîëíî.

5. ÕÎÐØÎÎÍÛ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ ßÂÓÓËÀÕ ÎÐ×ÈÍ, ÒÝÄÃÝÝÐÈÉÍ ØÈÍÆÈËÃÝÝ

Æèøýý:

“Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîî íü àíõ 2000 îíä 12 ãèø¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàãäñàí áà Ñýëýíãý àéìãèéí Àëòàíáóëàã ñóìàíä ñ¿¿íèé ¿õðèéí àæ àõóé ýðõëýí óã ñóìûí õ¿í àìûí õýðýãöýýíä ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëæ, ãèø¿¿ä õàìòûí õºäºëìºðºº õîðøñîíû ¿ð ä¿íä îðëîãîî íýìýãä¿¿ëæ, áèé áîëñîí îðëîãîîñîî õîðøîîíû ãèø¿¿äýä íîîãäîë àøèã õóâààðèëàõàä ãîë ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëäýã.

Òóñ õîðøîî íü ñ¿¿íèé ¿¿ëäýðèéí 20 ¿íýýíýýñ æèëä äóíäàæààð 26.0 ìÿíãàí ëèòð ñ¿¿ ñààæ, 6.5 ñàÿ òºãðºãèéí áîðëóóëàëò õèéæ 2.5 ñàÿ òºãðºãèéí àøèãòàé àæèëëàäàã 2006 îíä ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýí 6.0 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñíýýð öýâýð àøãèéí õýìæýýã 4.0-4.5 ñàÿ òºãðºãò õ¿ðãýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.

Æèøýý:

“Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîîíû: Ýðõýì çîðèëãî: Ãèø¿¿äèéíõýý íèéòëýã ýðõ àøãèéã õàíãàí àæèëëàæ, ñ¿¿íèé ¿õðèéí àæ àõóéã ¿ð àøèãòàéãààð ýðõëýí îðîí íóòãèéí õºäºº àæ àõóéí õîðøîîíû õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëàõ Çîðèëãî: Ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí òýðã¿¿ëýã÷ õîðøîî áîëîõ Çîðèëòóóä: Ìàðêåòèíãèéí: Àéìãèéí òºâä ñ¿¿ áîðëóóëàã÷äûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ Àøèãò àæèëàãààíû: Õîðøîîíû öýâýð àøãèéí õýìæýýã æèëä 10% íýìýãä¿¿ëýõ Á¿òýýìæèéí: Òýæýýë ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëñýíýýð ¿íýýíèé ñ¿¿íèé ãàðöûã 0.5-1

ëèòðýýð íýìýãä¿¿ëýõ Ñàíõ¿¿ãèéí: 2006 îíä õîðøîîíû áîðëóóëàëòûí îðëîãûã 8.0 ñàÿä õ¿ðãýõ

6

4. ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÎÐ×ÍÛ ØÈÍÆÈËÃÝÝ

Õîðøîîíûõîî çîðèëãî, çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõ íººö, áîëîìæ, áîëîëöîî áàéãààã èëð¿¿ëýõ, áèçíåñ òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä íºëººëæ áîëîõ îð÷íû íºëººëë¿¿äèéã ñóäëàæ òîãòîîõ çîðèëãîîð äàðààõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð øèíæèëãýý õèéëýý.

…………...... õîðøîîíû íºõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý Õ¿ñíýãò 1

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Àþóë Ñóë òàë Áîëîìæ Õ¿÷òýé

òàë ¯éëäâýðëýëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Õîðøîîíû áàéðøèë Õîðøîîíû àæèëëàæ áàéãàà æèë Õ¿÷èí ÷àäëûí àøèãëàëò ¯éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè ¯éëäâýðëýëèéí ïðîöåññ Àæèëëàõ õ¿÷íèé íººö Ìàðêåòèíãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Áîðëóóëàõ öýãèéí áàéðøèë Áîðëóóëàõ öýãèéí òîî Àãóóëàõûí áàéðøèë, òîî Ìàðêåòèíãèéí ñóäàëãàà ¯íý á¿ðäýëò Áîðëóóëàëòûí ñóâàã Á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë Á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð õ¿íä Ìåíåæìåíòèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Óäèðäëàãûí ýðõ ìýäýë Òºëºâëºëòèéí ñèñòåì Óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò Óðàìøóóëëûí ñèñòåì Áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäâàð Ãàäààä îð÷èíòîé çîõèöîõ ÷àäâàð Ñàíõ¿¿ãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Áîðëóóëàëòûí ºñºëò Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ºãººæ ªºðèéí õºðºíãèéí ºãººæ Õºðºíãèéí ýðãýëò Àøèãò àæèëëàãààíû ò¿âøèí Ñóäàëãàà, õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Áàéãóóëëàãûí íýð õ¿íä Øèíý òåõíèê, òåõíîëîãè Óäèðäëàãûí ìýäýýëëèéí ñèñòåì

7

ͺõöºë áàéäëûí øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä õîðøîîíû ãàäààä îð÷íû ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ

õàìãèéí èõ áîëîìæ îëãîæ áóé íü......................................................, õàìãèéí èõ àþóë ó÷ðóóëæ áóé íü....................................................... áàéíà.

Õîðøîîíû ãàäààä áà äîòîîä îð÷íû õàìãèéí íºëºº á¿õèé õ¿÷èí ç¿éëñèéã ¿íýëæ, öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð ãàäààä áà äîòîîä îð÷íû øèíæèëãýýã íèéò .... ¿ç¿¿ëýëòýýð õèéõýä .....äàâóó òàë, ......ñóë òàë, .... áîëîìæ, ..... àþóë ãýæ ýðýìáýëýãäñýí áàéíà. ªðñºë人íèé øèíæèëãýý Òóñ ñóìàíä ìàíàé õîðøîîòîé èæèë òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ..... àæ àõóé áàéãàà áºãººä òýäãýýðýýñ ººðèéí õîðøîîíû õàìãèéí õ¿÷òýé ºðñºëäºã÷ áîëîõ õî¸ðûã íü ñîíãîí àâ÷ ìàòðèöûí àðãààð ¿íýëæ äàðààõ õ¿ñíýãòýíä õàðóóëëàà. ..................................õîðøîîíû ºðñºë人íèéã òîäîðõîéëîõ ìàòðèö Õ¿ñíýãò 2

ªºðèéí õîðøîî

ªðñºëäºã÷ õîðøîî 1

ªðñºëäºã÷ õîðøîî 2

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

æèí ¯íýëãýý îíîî ¯íýëãýý îíîî ¯íýëãýý îíîî

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð

Çàõ çýýëä ýçëýõ õóâü

¯íèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð

Õýðýãëýã÷äèéí èòãýë

¯éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè

Ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë

Óäèðäëàãà

Çàð ñóðòàë÷èëãàà

Íèéò

Äýýðõ ¿íýëãýý íü 1 – ìàø ñóë, 2 – ñóë, 3 – äàâóó, 4 – èëò äàâóó.

Æèøýý:

“Ìÿíãàíû èë÷ “ õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààíä õàìãèéí òààòàé áîëîìæ îëãîæ áóé ¿ç¿¿ëýëò íü õýðýãëýã÷äèéí òîî áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ÿâäàë áîëîâ÷ õýðýãëýã÷èéí ¿íèéí ìýäðýìæ èõ áàéãàà íü õîðøîî ¿íèéí òîãòâîðòîé ñòðàòåãè áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà.

Ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé òàëààð õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðààñ òºäèéëºí çîõèöóóëàëò õèéãääýãã¿é, èìïîðòûí ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í íýìýãäýæ áàéãàà çýðýã íü õèë îð÷ìûí á¿ñýä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã ìàíàé õîðøîîíû õóâüä àþóëòàé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã þì.

Æèøýý:

“Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîîíû ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íèéò 10 ¿ç¿¿ëýëòýýð ä¿ãíýæ ¿çýõýä ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã òîäîðõîéëîã÷ õàìãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò íü ¿íýýíèé ñ¿¿íèé òîñëîã áà ¿íý áàéíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí õýðýãëýã÷äèéí èòãýë áóþó òîãòìîë õýðýãëýã÷äèéí òîî ìàø ÷óõàë þì. Ìàòðèöûí ¿íýëãýýíýýñ õàðàõàä ìàíàé õîðøîî 3.4, “Ñ¿¿í øèì” íü 3.5, “Áóëàãò” íü 2.2 îíîî àâñàí áàéãàà íü áèäíèé ãîë ºðñºëäºã÷ íü “Ñ¿¿í øèì” õîðøîî áºãººä ìàíàé õîðøîîíû ºðñºë人íä ÿëàõ ãîë àðãà íü ¿íèéí ìýäðýìæòýé áàéõ ÿâäàë ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà.

8

5. ÌÀÐÊÅÒÈÍÃÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª

Õîðøîî íü æèëäýý íèéò ....... á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ, ...... òºãðºãèéí áîðëóóëàëò õèéäýã áºãººä ¿íäñýí õýðýãëýã÷èä íü ................................................. ..............................................., ................................ áîëíî. Ìàíàé õîðøîîíû ãîë çàõ çýýë íü ..................................., ............................., ................................ áºãººä íèéò ......................................... á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýëèéí ...............% ýçýëäýã.

¯íäñýí õýðýãëýã÷èéí òàëààðõè ìýäýýëýë Õ¿ñíýãò 3 Çàõ çýýëèéí ñåãìåíò¿¿ä

¯ç¿¿ëýëò Àéë, ºðõ õóâü

õ¿ì¿¿ñ

Áàéãóóë-ëàãà

Çàâñðûí õýðýã- ëýã÷

Óëñûí áàéãóóë-

ëàãà

Ãàäààä çàõ çýýë

1 ¯íäñýí õýðýãëýã÷äèéí òîî

2 Õýðýãëýã÷èéí áàéðøèë 3 Àëñëàãäñàí çàé êì 4 Òóõàéí õýðýãëýã÷èéí

íèéò áîðëóóëàëòàíä ýçëýõ õóâü

5 Öààøèä ºñºõ, áóóðàõ òºëºâ

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºëºâëºãºº. Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé íýð, ñàâ, áàãëàà áîîäîë,

á¿òýýãäýõ¿¿íä ºãºõ áàòàëãàà, çàñâàð ¿éë÷èëãýý, õýðýãëýã÷äèéí ñýòãýë õàíàìæèéí àñóóäëûã á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºð뺺ð íü òºëºâëºíº.

Æèøýý:

“Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîî æèëäýý íèéò 25.8 ìÿíãàí ëèòð ñ¿¿ã Àëòàíáóëàã ñóì áà àéìãèéí òºâèéí õýðýãëýã÷äýä áîðëóóëæ 6.5 ñàÿ òºãðºãèéí îðëîãîòîé àæèëëàäàã áºãººä õîðøîîíû ãîë çàõ çýýë íü ñóì, àéìãèéí òºâèéí õ¿í àì, 2-ð, 15-ð öýöýðëýã, “Áóãàò”, “Ýõëýë” êîìïàíèéí öàéíû ãàçðóóä áîëíî. Õýðýãëýã÷äèéí ñóäàëãààãààð íèéò ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýëèéí 10% îð÷èìèéã ýçýëäýã íü òîãòîîãäñîí.

Æèøýý:

Õýðýãëýã÷äèéí òàëààðõè ñóäàëãààíààñ õàðàõàä íèéò áîðëóóëàëòàíä õàìãèéí èõ õóâèéí æèíòýé íü àéë ºðõ, õóâü õ¿ì¿¿ñ áàéíà. Õýðýãëýã÷èä ìàíàéõààñ 10-25 êì çàéä àëñëàãäñàí áà øèíýýð áÿñëàã ¿éëäâýðëýæ ÎÕÓ-ûí Áóðèàä óëñàä íèéë¿¿ëýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîéãîîð ãàäààäûí çàõ çýýë áèé áîëæýý. Ýíý æèëä 0.5 òí áÿñëàã òóðøèëòèéí æóðìààð ýêñïîðòîëñîí áºãººä öààøèä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàí ýíý çàõ çýýëèéã ºðãºòãºõ áîëîìæòîé þì.

Æèøýý:

Ìàíàé õîðøîî íü ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ ¿íýýíèé ñ¿¿ãýý ñàâëàõã¿éãýýð áîðëóóëäàã áà áóñàä ¿éëäâýðëýã÷äèéí ñ¿¿òýé õàðüöóóëáàë òîñëîã èõòýé. Øèíýýð ¿éëäâýðëýõ áîëñîí “Àëòàíáóëàã” áÿñëàã íü àìò ÷àíàð ñàéòàé, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í áà Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí “Íýã ñóóðèí-íýã á¿òýýãäýõ¿¿í” õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ñóìûí áðýíä á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîõ çîðèëãîîð ñóìûíõàà íýðýýð íýðëýñýí. Áÿñëàãèéí ñàâ, øîøãèéã ÁÍÕÀÓ-ä çàõèàëãààð õèéëãýäýã.

9

¯éëäâýðëýæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿í/ ¿éë÷èëãýý Õ¿ñíýãò 4 ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Á¿òýýãäýõ¿¿í 1 Á¿òýýãäýõ¿¿í 2 Á¿òýýãäýõ¿¿í 3

Íýð

Øèíæ ÷àíàð, òîäîðõîéëîëò

Áóñäààñ ÿëãàðàõ îíöãîé ÷àíàð áà äàâóó òàëóóä

Ñàâ, áàãëàà áîîäîë

Áàòàëãààò õóãàöàà

Çàñâàð ¿éë÷èëãýý

Áîðëóóëàëòûí äàðààõ óðàìøóóëàë

Õýðýãëýã÷èéí ñýòãýë õàíàìæèéí áàòàëãàà

¯íèéí òºëºâëºãºº. ¯íý íü á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõ õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõ çàðäëóóäûí òóñãàë áàéäàã. Èéìýýñ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã ýäãýýð çàðäëóóäûí íèéëáýð äýýð ¿éëäýðëýã÷èéí îëîõ àøãèéã íýìæ òºëºâëºíº. Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿íèéã òºëºâëºõ人 íýã òàëààñ ¿íý íü ¿éëäâýðëýã÷èä àøèã àâ÷ðàõóéö, íºãºº òàëààñ õýðýãëýã÷èä õóäàëäàí àâ÷ ÷àäàõóéö áàéõ òèéì ¿íèéã òîãòîîíî.

Õ¿ñíýãò 5

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Á¿òýýãäýõ¿¿í 1 Á¿òýýãäýõ¿¿í 2 Á¿òýýãäýõ¿¿í 3 Øóóä ìàòåðèàëûí çàðäàë

Øóóä õºäºëìºðèéí çàðäàë

¯éëäâýðëýëèéí íýìýãäýë çàðäàë

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí ºðòºã

Áîðëóóëàëòûí çàðäàë

¯éëäâýðëýã÷èéí àøèã

Õýðýãëýã÷äýä õ¿ðýõ ¿íý

10

Õóâààðèëàëòûí òºëºâëºãºº. Ìàíàé õîðøîî á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëàõäàà ..................................., ...................................., ................................. çóó÷ëàã÷äààð

äàìæóóëäàã áà òýäýíä ìàíàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëàõ ñîíèðõîë áèé áîëãîõ çîðèëãîîð ......................, ......................... àðãóóäûã àøèãëàäàã.

Õóâààðèëàëòûí òºëºâëºãºº Õ¿ñíýãò 6

Çóó÷ëàã÷äûí íýð:

ßìàð ¿¿ðýãòýé õóâààðèëàëòàíä îðîëöäîã âý? /Ẻíèé õóäàëäàà, æèæèãëýí ãýõ ìýò/

Áýëíýýð

Çýýëýýð

Áàðàà ñîëèëöîîãîîð

Áóñàä

¯éë÷èëãýýíèé òºëáºðèéí õýëáýð

Æèøýý: Ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé óëèðëûí øèíæ ÷àíàð, õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýý íü ¿íý

òîãòîîõîä íºëººëäºã. Òóõàéëáàë, ñ¿¿íèé ãàðö íýìýãääýã çóíû ñàðóóäàä ýðýëò áàãà áàéäàã áà 1 ëèòð ñ¿¿íèé ¿íý 150 òºãðºã õ¿ðòýë áóóðäàã áàéõàä ýðýëò èõòýé, ñ¿¿íèé ãàðö ìóóäñàí ºâëèéí ñàðóóäàä 450 òºãðºã õ¿ðòýë íýìýãääýã. Áÿñëàãíû ¿íèéí õóâüä ìàòåðèàë, õºäºëìºðèéí çàðäàë, òýýâýðëýëm, õàäãàëàëòûí çàðäëóóä äýýð ¿éëäâýðëýã÷äèéí îëîõ àøèã áîëîõ 15% íýìýýä 1 êã íü 2500 òºãðºãººð áîðëóóëàõààð òºëºâëºñºí.

Ñ¿¿íèé ¿íèéí ººð÷ëºëò Çóðàã 1

350

450

350

300 300

250 250

200 200 200

250

300

1 -ð

ñ àð

2 -ð

ñ àð

3 -ð

ñ àð

4 -ð

ñ àð

5 -ð

ñ àð

6 -ð

ñ àð

7 -ð

ñ àð

8-ð

ñ àð

9 -ð

ñ àð

10 -ð

ñ àð

11 -ð

ñ àð

12 -ð

ñ àð

ñ¿¿í

èé ¿

íý

Æèøýý: Ñ¿¿ã õýðýãëýã÷äýä øóóä õóäàëäàõ, ãýðýýò áàéãóóëëàãóóäàä íèéë¿¿ëýõ ãýñýí

ñóâãóóäààð áîðëóóëäàã áà ãýðýýò áîðëóóëàã÷òàé áîëîõ àñóóäëûã ñîíèðõîí ñóäëàæ áàéíà. Ìàíàé õîðøîî ¿éëäâýðëýñýí áÿñëàãàà ýêñïîðòëîõäîî øààðäëàãàòàé õóóëü ýðõèéí

àêòóóäûí äàãóó çîõèõ çºâøººðºë, ëèöåíçèéã àâñàí áºãººä ìºí ººðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä ýð¿¿ë àõóéí øèíæèëãýýã õèéëãýäýã.

11

Èäýâõèæ¿¿ëýëò Áîðëóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä èäýâæ¿¿ëýëòèéí äàðààõ àðãóóäûã õýðýãëýíý.

¯¿íä: - Áîðëóóëàã÷äààð äàìæóóëàí áîðëóóëàëò õèéõ - Çàð ñóðòàë÷èëãàà õèéõ

Èäýâõèæ¿¿ëýëòèéí àðãà õýìæýý áà çàðäàë Õ¿ñíýãò 6 Èäýâõèæ¿¿ëýëòèéí àðãà õýðýãñýë Õóãàöàà áà

òîõèîëäîë Íýãæèéí

¿íý Äàâ- òàìæ

Íèéò çàðäàë

1 Òåëåâèçèéí ðåêëàì

2 FM Ðàäèî

3 Ãóäàìæíû ðåêëàìíû ñàìáàð

4 Ñîíèíû ðåêëàì

5 Ñîíèíû çàð

6 Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé òàíèëöóóëãà, õýâëýìýë ìàòåðèàë

7 Áîðëóóëàã÷äûí óðàìøóóëàõ

8 Áóñàä

Èäýâõèæ¿¿ëýëòèéí àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººíººñ õàðàõàä ........ îíä íèéò ............... òºãðºãèéã çàðöóóëñàí áà ¿¿íèé äîòîð õàìãèéí èõ õóâèéí æèíã ................................ àðãà ýçýëæ áàéíà. Ýäãýýð àðãóóäûí äîòðîîñ õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé àðãà íü ............................................... áàéñàí áºãººä èäýâõèæ¿¿ëýëòèéí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä íèéò áîðëóóëàëòûí îðëîãî ......% íýìýãäñýí áàéíà.

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí òºëºâëºãºº Õ¿ñíýãò 7

Á¿òýýãäýõ¿¿í 1 Á¿òýýãäýõ¿¿í 2 Á¿òýýãäýõ¿¿í 3

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý

Íýãæèéí õóäàëäàõ ¿íý

Íèéò áîðëóóëàëòûí îðëîãî

Áîðëóóëàëòûí õºíãºëºëò

Ñóâ

àã 1

Öýâýð áîðëóóëàëò Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý

Íýãæèéí õóäàëäàõ ¿íý

Íèéò áîðëóóëàëòûí îðëîãî

Áîðëóóëàëòûí õºíãºëºëò

Ñóâ

àã 2

Öýâýð áîðëóóëàëò

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý

Íýãæèéí õóäàëäàõ ¿íý

Íèéò áîðëóóëàëòûí îðëîãî

Áîðëóóëàëòûí õºíãºëºëò

Ñóâ

àã 3

Öýâýð áîðëóóëàëò

Íèéò öýâýð áîðëóóëàëò

12

Æèøýý: Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë Çóðàã 2

0500

100015002000250030003500

1-ð

ñàð

2-ð

ñàð

3-ð

ñàð

4-ð

ñàð

5-ð

ñàð

6-ð

ñàð

7-ð

ñàð

8-ð

ñàð

9-ð

ñàð

10-ð

ñàð

11-ð

ñàð

12-ð

ñàð

Ñ¿¿ Áÿñëàã

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý, áîðëóóëàëòûí óðàìøóóëàë, õºíãºëºëò, áîðëóóëàëòûí ñóâãèéã òºëºâëºãäñºí òóë áîðëóóëàëòûí íèéò îðëîãûã á¿òýýãäýõ¿¿í òóñ á¿ðýýð òºëºâëºæ äýýðõè õ¿ñíýãòýíä õàðóóëëàà. 6. ¯ÉËÄÂÝÐËÝËÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª

Õîðøîîíû ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í íü .........................., ..................... áºãººä ýäãýýð á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä íü ................................................ øèíæ ÷àíàðòàé. Æèëä äóíäàæààð ................... á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã áà ¿¿íèé .......% èéã äîòîîäûí õýðýãöýýíä õýðýãëýäýã.

Æèøýý: Õóãàðëûí öýãèéí øèíæèëãýý Çóðàã 3

-

1.000.000

2.000.000

3.000.000

4.000.000

5.000.000

6.000.000

7.000.000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

num ber of cow s

tgrs

f ixed cost total cost gross income

Õóãàðëûí öýãèéí øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä îðëîãî çàðäàë òýíöýõ öýãò õàðãàëçàõ

¿íýýíèé òîî íü 8 áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ñ¿¿íèé ¿õðèéí àæ àõóé 8-ààñ äýýø òîîíû ¿íýýòýé áàéæ àøèãòàé àæèëëàõ íü ãýñýí ¿ã þì.

Ãðàôèêààñ õàðàõàä õîðøîîíû ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëä-âýðëýë íü ìàëûí àøèã øèì, áýë÷ýýðèéí óðãàöòàé õîëáîîòîé-ãîîð 6-8-ð ñàðóóäàä ºñäºã óëèðëûí øèíæ ÷àíàðòàé. Áÿñëàãèéã çºâõºí 4-10-ð ñàðóóäàä 150-220 êã õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýäýã.

Õóãàðëûí öýã

13

Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõýä ãàðàõ çàðäëóóäûã òîãòìîë áà õóâüñàõ ãýæ àíãèëñàí áºãººä òîãòìîë çàðäàëä ¿éëäâýðñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýýíýýñ õàìààðàõã¿éãýýð ãàð÷ áàéãàà óäèðäëàãà, ýëýãäýë õîðîãäîë, õºðºíãèéí òàòâàð çýðýã çàðäëóóä, õóâüñàõ çàðäàëä ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîîíîîñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã øóóä õºäºëìºðèéí áà øóóä ìàòåðèàëûí çàðäëóóäûã òîîöëîî. 7. ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª Õîðøîîíû áèçíåñ òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä óäèðäëàãûí áàã ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áºãººä õîðøîîíû óäèðäëàãûí á¿òöýýñ óäèðäëàãûí ò¿âøèí, àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëòûã òîäîðõîé õàðæ áîëíî.

Õîðøîîíû óäèðäëàãûí á¿òöèéí çàãâàð

Õ¿íèé íººöèéí òºëºâëºëò Õ¿ñíýãò 8 Àæèëëàãñàäûí òîî ¯éëäâýðëýõ

á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý, òºð뺺ð

Õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ Øààðäëàãàòàé Óëèðëûí

÷àíàðòàé Íèéò

Õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààã õýâèéí ÿâóóëàõàä íèéò ....... àæèëëàãñàä øààðäëàãàòàé áºãººä ýäãýýðýýñ ....... íü ¿éëäâýðëýëèéí óëèðëûí øèíæ ÷àíàðòàé õîëáîîòîéãîîð ò¿ð õóãàöààíû àæèëëàãñàä áàéíà. Íýã àæèë÷íû äóíäàæ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ íü .............................. áàéíà.

Õîðøîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä

Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë

Õÿíàëòûí çºâëºë

Õîðøîîíû äàðãà

Áîðëóóëàëòûí ìåíåæåð

¯éëäâýðëýëèéí ìåíåæåð

Ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæåð

14

8. ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª Áèçíåñ òºëºâëºãººíèé ýíý õýñýãò áèä ººðèéí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã ¿íýëæ, èðýýä¿éä ãàðàõ ñàíõ¿¿æèëòèéíõýý õýìæýýã äàðààõ ¿íäñýí 4 õýñãýýð òºëºâëºëºº. ¯¿íä:

1. Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ 2. Øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéí õýðýãöýýã òºëºâëºõ 3. Ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ 4. Óðüä÷èëñàí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí òýíöë¿¿äèéã ãàðãàõ.

8.1. Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ Õ¿ñíýãò 9 Îíóóä ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Òîîöîîëîõ àðãà

2003 2004 2005

Ýðãýëòèéí õàðüöàà Íèéò ýðãýëòèéí õºðºí㺠Íèéò ýðãýëòèéí ýõ ¿¿ñâýð

Õºð

âºõ

÷àäâ

àðû

í

Ò¿ðãýí õºðâºõ ÷àäâàðûí õàðüöàà

ÍÝÕ - áàðàà ìàòåðèàë Íèéò ýðãýëòèéí ýõ ¿¿ñâýð

Íèéò õºðºíãèéí ýðãýö

Áîðëóóëàëò Íèéò õºðºíãº

¯íäñýí õºðºíãèéí ýðãýö

Áîðëóóëàëò ¯íäñýí õºðºíãº

Áàðàà ìàòåðèàëûí ýðãýö

Áîðëóóëàëò Áàðàà ìàòåðèàë

Àâëàãà öóãëóóëàõ äóíäàæ õóãàöàà

Àâëàãà 1 ºäðèéí áîðëóóëàëò

Á¿ò

ýýì

æèé

í

ªðèéí õàðüöàà Íèéò ºð Íèéò õºðºíãº

Àøãààð õ¿¿ òºëºõ ÷àäâàð

Õ¿¿ òàòâàðûí ºìíºõ àøèã Õ¿¿ãèéí çàðäàë

Áîðëóóëàëòûí àøèãò àæèëëàãàà

¯éë àæèëëàãààíû àøèã Áîðëóóëàëò

Íèéò õºðºíãèéí ºãººæ

Öýâýð àøèã Íèéò õºðºíãº

Àø

èãò

àæèë

ëàãà

àíû

Õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí ºãººæ

Öýâýð àøèã Õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãº

Æèøýý: “Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîî íèéò 14 àæèëëàãñàäòàé áºãººä ýäãýýðèéí 70% ýìýãòýé÷¿¿ä þì. Íàñíû áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë 45% íü 30 õ¿ðòýëõè íàñíû, 22.5% íü 30-45 íàñíû, 10% íü 45-60 íàñíû, 27.5% íü 60 äýýø íàñíû õ¿ì¿¿ñ áàéíà. Õîðøîîíû ¿éëäâýðëýë óëèðëûí øèíæ ÷àíàðòàé òóë çóíû ñàðóóäàä ò¿ð õóãàöààãààð ãýðýýò àæèë÷èí àâ÷ àæèëëóóëäàã.

15

Æèøýý: Õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí ºãººæ Çóðàã 4

0,17

0,25

0,32

2003 2004 2005

Õîðøîîíû ñàíõ¿¿ãèéí ¿ð ä¿íã ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí áàéäëààð õºðâºõ ÷àäâàð, á¿òýýìæ, àøèãò àæèëëàãàà ãýñýí 3 á¿ëýã ¿ç¿¿ëýëòýýð ¿íýëæ ¿çëýý. Õîðøîîíû õºðâºõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàðàõàä ……………………………………. áàéãàà íü õîðøîîíä ýðãýëòèéí õºðºí㺠…………………………(õàíãàëòòàé, äóòàãäàëòàé) áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. 8.2. Øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéí õýðýãöýýã òîîöîõ 8.2.1.Òààìàãëàñàí îðëîãûí òàéëàí

Ñ¿¿ëèéí 6 æèëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãûã äàðààõ õ¿ñíýãòýíä õàðóóëëàà. Õ¿ñíýãò 10

Îí 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Áîðëóóëàëòûí îðëîãî

Òóõàéí æèëèéí ºñºëòèéí õóâü

ªñºëòèéí äóíäàæ õóâü

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí áîðëóóëàëòûí ºñºëòèéí äóíäàæààð òºëºâëºãººò îíä

áîðëóóëàëòûã .....%-èàð ºñãºõººð òºëºâëºëºº.

Æèøýý: Õîðøîî ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ èðñýíýýñ õîéøõè ñ¿¿ëèéí 6 æèëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãûã àâ÷ ¿çâýë æèë á¿ð 1.2-25% ºñºæ áàéñàí áºãººä ºñºëòèéí äóíäàæ õóâü íü 22% áàéíà. Èéìýýñ áîðëóóëàëòûã 2006 îíä 22% íýìýãä¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ óðüä÷èëñàí îðëîãûí òàéëàíã ãàðãàëàà. Áîðëóóëàëòûí ºñºëòòýé õîëáîîòîéãîîð áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã, áàëàíñûí àêòèâ òàë, ïàññèâ òàëûí àÿíäàà áèé áîëîõ ýõ ¿¿ñâýð ìºí ýíý õóâèàð ºñºæ íýìýãäýíý ãýæ òºëºâëºõºä ýíý ºñºëòèéã õàíãàõàä øààðäëàãàòàé íýìæ øààðäàãäàõ íººöèéí õýìæýý íü 3.2 ñàÿ òºãðºã áàéíà.

Õîðøîîíû ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí ìýäýýíä òóëãóóðëàí ñ¿¿ëèéí 3 æèëýýð òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð õàðüöààíû øèíæèëãýý õèéæ ¿çýõýä õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí ºãººæ 0.17-0.32 áîëæ æèëä äóíäàæààð 7-8% ºññºí áàéíà. Áîðëóóëàëòûí àøèãò àæèëëàãàà 0.2-0.45 òºãðºã áîëîí ºññºí íü àøãèéí õýìæýý æèë á¿ð íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

16

............................õîðøîîíû óðüä÷èëñàí îðëîãî ¿ð ä¿íãèéí òàéëàí Õ¿ñíýãò 11 îíû òààìàãëàë ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä

ÿéöýòãýë

Òîîöîîò ºñºëò

Ýõýí ¿å

Çàë- ðóóëãà

2 äàõü ¿å

Ýöýñò

À 1 2 3 4 5 6

Орлого:

Нийт борлуулалт Хасагдуулга: Борлуулалтын буцаалт ба хорогдол

Цэвэр борлуулалт

Борлуулсан бүтээгдхүүний өртөг:

Эхний бараа материал

Нэмэх: Худалдан авалт

Тээвэрлэж авчрах зардал

Шууд хөдөлмөрийн зардал

Шууд бус зардал

Борлуулсан бүтээгдхүүний өртөг

Нийт ашиг (алдагдал)

Зардлууд:

Ýëýãäýë

Ìàë ýìíýëýãèéí ¿éë÷èëãýý

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë

Зар сурталчилгаа

Банкны хураамж

Гэрээт хөдөлмөр

Даатгал

Хүү

Зөвшөөрөл лиценз

Шуудан, õîëáîîíû зардал

Үл хөдлөх хөрөнгийн татвар

Түрээс

Томилолт

Цахилгаан, ус, халаалт

Нийт зардал

Үйл ажиллагааны цэвэр орлого

Худалдсан хөрөнгийн орлого (алдагдал)

Хүүний орлого

Бусад орлогын дүн Õ¿¿ òàòâàðûí ºìíºõ àøèã

Õ¿¿ Ýðñäýë/íººöèéí ñàí

Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã

Òàòâàð Òàòâàðûí äàðààõ àøèã Õîðøîîíû ãèø¿¿äýä õóâààðèëàõ Õóðèìòëàãäñàí àøèã

17

8.2.2. Óðüä÷èëñàí ¿ëäýãäëèéí òýíöýë Õ¿ñíýãò 12

îíû Òîîöîîò îíû òààìàãëàë

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä ã¿éöýòãýë ºñºëò Ýõýí ¿å

ÍØÍà 2 äàõ ¿å Ýöýñò

À 1 2 3 4 5 6

Эргэлтийн хөрөнгө: Бэлэн мөнгө Авлагын данс Хасагдуулга: Найдваргүй авлагын нөөц Бараа материал Урьдчилж төлсөн зардал Векселийн авлага Эргэлтийн хөрөнгийн дүн Үндсэн хөрөнгө: Тээврийн хэрэгсэл Хасагдуулга: Хуримтлагдсан элэгдэл Тавилга, эд хогшил Хасагдуулга: Хуримтлагдсан элэгдэл Тоног төхөөрөмж Хасагдуулга: Хуримтлагдсан элэгдэл Барилга Хасагдуулга: Газар Үндсэн хөрөнгийн дүн

Бусад хөрөнгө:

Гудвил

Бусад хөрөнгийн дүн

Нийт хөрөнгийн дүн

Өр төлбөр ба ýçýìøèã÷äèéí ºì÷

Богино хугацааны өр төлбөр:

Өглөгийн данс

Борлуулалтын татварын өглөг

Цалингийн татварын өглөг

Богино хугацааны өрийн бичиг

Богино хугацааны банкны зээлийн өглөг

Áîãèíî õóãàöààò ºãëºãèéí ä¿í

Урт хугацааны өр төлбөр:

Урт хугацааны өрийн бичиг

Барьцаат өглөг

Óðò õóãàöààíû ºð òºëáºðèéí ä¿í

Өр төлбөрийн нийт дүн

Ýçýìøèã÷äèéí ºì÷:

Эзэмшигчдийн өмч

Ýçýìøèã÷äèéí ºì÷èéí дүн

Өр төлбөр ба ýçýìøèã÷äèéí ºì÷èéн дүн

Íýìæ øààðäàãäàõ íººö

18

Áîðëóóëàëòûã òîäîðõîé ò¿âøèíä õ¿ðãýí òºëºâëºõºä íýìæ øààðäàãäàõ íººöèéí õýìæýýã òîîöîõäîî òààìàãëàñàí ¿ëäýãäëèéí òýíöýëèéí àêòèâûí íèéò ä¿íãýýñ ïàññèâûí íèéò ä¿íã õàñíà.

ÍØÍ = Òààìàãëàñàí íèéò àêòèâ – Òààìàãëàñàí íèéò ïàññèâ 8.3.Ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ

Áîðëóóëàëòûã ºñãºõºä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé íººö áîëîõ....................... òºãðºãèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéí òóëä ýõ ¿¿ñâýðèéí ºðòºã (õ¿¿ãèéí çàðäàë, íîîãäîë àøèã, ò¿ðýýñèéí òºëáºð àëäàíãè), òóõàéí ýõ ¿¿ñâýðèéã àøèãëàñíààñ ãàð÷ áîëîõ ýðñäýë¿¿äèéã äàðààõ áàéäëààð ¿íýëëýý.

Ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí ¿íýëãýý Õ¿ñíýãò 13

Ýõ ¿¿ñâýðèéí òºðë¿¿ä Ýõ ¿¿ñâýðèéí çàðäàë Òîõèîëäîæ áîëîõ ýðñäýë¿¿ä

Õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéã íýìýãä¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð

Áàíêíû çýýë Íèéë¿¿ëýã÷èä Õóðèìòëàãäñàí àøèã

Äýýðõè ¿íýëãýýíä ¿íäýñëýí ...................... òºãðºãèéí ...........õ¿¿òýéãýýð ...................................................ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëëîî. Íýìæ øààðäàãäàõ íººöèéã ..................................................-ýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîéãîîð îðëîãûí òàéëàíä ............................... çàëðóóëãà õèéíý. 9. ̪ÍÃªÍ Ã¯ÉËÃÝÝÍÈÉ ÒªËªÂ˪êª Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãººãººð øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí õýìæýý, ò¿¿íèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýðèéã òºëºâëºñºí. Õàðèí ìºíãºí ã¿éëãýýíèé òºëºâëºãºº íü òóõàéí îíû ñàðóóäààð ìºí㺺ð îðæ èðñýí áîëîí ìºíãºí õýëáýðýýð ãàðñàí õºðºíãèéí ä¿íã õàðóóëàõ áà ýíý íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààð òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõàä òóñëàíà.

Æèøýý: Íýìæ øààðäàãäàõ íººöèéí ä¿í áîëîõ 3.2 ñàÿ òºãðºãèéã äýýðõ 4 òºðëèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áîëîõ áîëîìæóóäûã ¿íýëæ ¿çýõýä õàìãèéí õÿìä ºðòºãòýé õóðèìòëàãäñàí àøãààð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä íººöèéí áà ýðñäýëèéí ñàíã áèé áîëãîõã¿é áàéõàä õ¿ðãýõ, õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéã íýìýãä¿¿ëýõýä íîîãäîë àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, áàðàà ìàòåðèàëûã íèéë¿¿ëýã÷äýýñ çýýëýýð àâàõàä õàìãèéí ºíäºð õ¿¿òýé, áàíêíààñ çýýë àâàõàä õóãàöàà áîãèíî çýðýã ýðñäýë¿¿ä áàéíà. Õýäèéãýýð èéì ýðñäýë¿¿ä áàéãàà áîëîâ÷ õîðøîîíû ãèø¿¿ä õýëýëöýýä áàíêíû áîãèíî õóãàöààòàé çýýëýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýýð áîëëîî.

19

Õ¿ñíýãò 14 ...............................õîðøîîíû ìºíãºí óðñãàëûí òºëºâëºãºº

Ñàðóóä 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Á¿ãä

Ýõíèé ¿ëäýãäýë

Áîðëóóëàëòûí îðëîãî

Õ¿¿ áîëîí íîîãäîë àøãààñ îëîõ îðëîãî

Õºðºí㺠õóäàëäñàíààñ îëîõ îðëîãî

Íèéò ìºíãºí îðëîãî

̺íãºí çàðëàãà

Öàëèí õºëñ

Öàõèëãààí

Äóëààí óóð, óñ

Õàðèëöàà, õîëáîî

Òýýâýð

Òàòâàð

Ãààëü áà õóäàëäààíû òàòâàð

Áóñàä

Íèéò ìºíãºí çàðëàãà

Öýâýð ìºíãºí îðëîãî

Áýëýí ìºíãºíèé ýöñèéí ¿ëäýãäýë

Çýýëèéí õýðýãöýý

̺íãºí óðñãàëûí òºëºâëºãººã õèéñíýýð òóõàéí æèëèéí ñàðóóäàä õýäèé õýìæýýíèé ìºíãºí õºðºí㺠øààðäëàãàòàé áà

èë¿¿äýëòýé áîëîõûã òîãòîîæ çýýë õýäèéä àâàõ, õýäèéä ýðã¿¿ëýí òºëºõ áîëîìæòîéã òîãòîîíî.

20

Çýýë ýðãýí òºëºõ ãðàôèê Õ¿ñíýãò 15

Ñàðóóä ¯íäñýí çýýë Õ¿¿ãèéí òºëáºð Íèéò

10. ժЪÍê ÎÐÓÓËÀËÒÛÍ ÒªËªÂ˪êª

̺íãºí ã¿éëãýýíèé òºëºâëºãººãººð øààðäàãäàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý, òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàðàõ ìºíãºí çàðäëóóä, îëîõ îðëîãî, àøãèéí õýìæýý òºëºâëºãäñºí òóë ýíý òºëºâëºãººí äýýð ¿íäýñëýí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãººã õèéâ.

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºðºë áà çàðäëûí òºëºâëºãºº Õ¿ñíýãò 16 Õºðºí㺠îðóóëàëòûí çîðèóëàëò

Òîî õýìæýý

Íýãæèéí ¿íý, ìÿí.òºã

Íèéò çàðäàë, ìÿí.òºã

Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð

Áàðèëãà Áàéãóóëàìæ Òåõíîëîãè Òîíîã òºõººðºìæ Òýýâðèéí õýðýãñýë Áóñàä ýä õîãøèë ¯éëäâýðëýëèéí ºìíºõ çàðäëóóä

Ýðãýëòèéí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõ

Áóñàä Íèéò

Æèøýý: “Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîî íü ìºíãºí ã¿éëãýýíèé òºëºâëºãººí äýýð ¿íäýñëýí áàíêíû áîãèíî õóãàöààòàé çýýëýý ìºíãºí õºðºí㺠õàìãèéí èõ øààðäàãäàæ áóé øèíý ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ 6-ð ñàðä àâàõ áºãººä ýðã¿¿ëýí òºëºõ人 7.8-ð ñàðóóäàä çºâõºí çýýëèéí õ¿¿ã, 9-ð ñàðààñ ýõëýí çýýëèéí ¿íäñýí òºëáºðèéã òºëºõººð òºëºâëºâ.

Æèøýý: Òóñ õîðøîî íü áÿñëàãíû ¿éëäâýðèéí øèíý øóãàì àâàõàä 6.0 ñàÿ òºãðºãèéí, ýðãýëòèéí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõîä 3.2 ñàÿ òºãðºãèéí íèéò 9.2 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã 2006 îíä õèéõýýð òºëºâëºñºí. ¯éëäâýðëýëèéí øèíý øóãàìòàé áîëîõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí 2 õóâèëáàð áàéãàà áºãººä ýäãýýðèéã äàðààõ áàéäëààð ¿íýëëýý. 1-ð õóâèëáàð 2-ð õóâèëáàð Ýõ ¿¿ñâýð Áàíêíû çýýë ¯éëäâýðëýã÷ýýñ çýýëýýð

àâàõ Õóãàöàà 5 æèë 3 æèë Æèëèéí õ¿¿ 24% 18% Ýðãýí òºëºãäºõ õóãàöàà 4.2 4 Òºñëèéí ºíººãèéí öýâýð ¿íý öýíý -159.8 40.5

21

11. ÀØÈÃ/ ÀËÄÀÃÄËÛÍ ÒªËªÂ˪êª Õîðøîîíû íèéò îðëîãî áà çàðäëûí çºð¿¿ãýýð íèéò àøãèéí õýìæýý òºëºâëºãäºíº. Íèéò àøãààñ õ¿¿ áà òàòâàðûí çàðäëûã õàñàæ õîðøîîíû öýâýð àøãèéã òîîöíî. Öýâýð àøãèéã õýðõýí õóâààðèëàõ òàëààð õîðøîîíû óäèðäàõ çºâëºëººð øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé.

Àøèã àëäàãäëûí òºëºâëºãºº Õ¿ñíýãò 17

Îíóóä

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä 200. 200. 200. 200. 200.

Áîðëóóëàëòûí îðëîãî

Õóâüñàõ çàðäëûí ä¿í

Òîãòìîë çàðäëûí ä¿í

Íèéò çàðäëûí ä¿í

Õ¿¿ òàòâàðûí ºìíºõ àøèã

Õ¿¿ãèéí çàðäàë

ͺºöèéí/ ýðñäýëèéí ñàí

Òàòâàð òºëºõèéí ºìíºõ àøèã

Òàòâàð

Öýâýð àøèã

Íîîãäîë àøèã

Íýã ãèø¿¿íä íîîãäîõ íîîãäîë àøèã

Àøãèéã õîðøîîíû ãèø¿¿äýä îðóóëñàí õóâü õºðºíãèéí õýìæýý, õºäºëìºð

îðîëöîîãîîð íîîãäîë àøèã áîëãîí õóâààðèëàõ, íººöèéí áà ýðñäýëèéí ñàíãóóä áàéãóóëæ òîäîðõîé õàðüöààãààð õóâààðèëæ áîëíî. Öýâýð àøãèéí õóâààðèëàãäààã¿é õýñýã íü òóõàéí æèëèéí õîðøîîíû õóðèìòëàãäñàí àøèã áîëíî. 12. ÝÐÑÄÝËÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª

Ìàíàé õîðøîî íü áàéãàëü, öàã óóðûí áýðõøýýë, ò¿¿í÷ëýí çàõ çýýëèéí ¿íèéí ººð÷ëºëò, ñàíõ¿¿ãèéí äàâòàãäàøã¿é õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ñîíèðõîë ñîëèãäñîíîîñ ãàðàõ ãýíýòèéí ÿìàð íýãýí õ¿íäðýë, äýä á¿òöèéí áîëîí ýðõ ç¿éí îð÷èíä ãàðñàí ººð÷ëºëò çýðãýýñ øàëòãààëàí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã áóóðàõ ýñâýë ºñºõ õàíäëàãóóäûã óðüä÷èëàí òîîöîîëäîã.

Õîðøîîíä òîõèîëäîõ ýðñäýë¿¿äèéã óðüä÷èëàí òîîöîõäîî èëðýõ õýëáýð¿¿ä, ó÷èð÷ áîëîõ ¿ð ä¿í, òóõàéí ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ, çàéëñõèéõ, òàðààí áàéðøóóëàõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òºëºâëºâ.

Æèøýý: “Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîîíû áîðëóóëàëòûí îðëîãî æèë á¿ð ºñºæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã äàãàí õîðøîîíû àøèã ÷ ºñºæ áàéíà. Òóõàéëáàë, 2005 îíûã 2000 îíòîé õàðüöóóëáàë àøèã 4 äàõèí, 2004 îíòîé õàðüöóóëáàë 36% ºññºí áàéíà.

Õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí õóðëààñ æèë á¿ðèéí àøãààñ 20% íººöèéí ñàí áàéãóóëàõààð øèéäâýðëýñýí áºãººä òàòâàðûí äàðààõ àøãèéã ãèø¿¿äýä íîîãäîë àøèã áàéäëààð õóâààðèëíà.

22

.......................õîðøîîíû ýðñäýëèéí øèíæèëãýý

Ýðñäýëèéí òºëºâëºãºº Õ¿ñíýãò 18 Ýðñäýëèéí àíãèëàë Ýðñäýëèéí

èëðýë Ó÷èð÷ áîëîõ ¿ð äàãàâàð

Ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ àðãà çàì

Õóâü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé

ªì÷ õºðºíãºòýé õîëáîîòîé Õóóëü, õàðèóöëàãàòàé õîëáîîòîé

Çàõ çýýëèéí Á¿òýýãäýõ¿¿íèé

13. ÃÈد¯ÄÈÉà ÄÝÌÆÈÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒªËªÂ˪êª

Õîðøîîíû ãèø¿¿äèéíõýý ñî¸ëûí áîëîí íèéãìèéí õýðýãöýýã õýðõýí õàíãàæ òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ òàëààð 3 á¿ëãýýð íèéò ...... àæèë òºëºâëºñºí áºãººä ¿¿íä íèéò ...................... òºãðºã çàðöóóëàõ áà ýäãýýðèéã ........................................ ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýýð òºëºâëºâ.

Ãèø¿¿äèéã äýìæèõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãºº Õ¿ñíýãò 19

Òºëºâëºæ áóé àðãà õýìæýý

Õàðèóöàõ õ¿í Õóãàöàà Øààðäàãäàõ òºñºâ

Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð

1. Ãèø¿¿äèéí àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð 2. Ãèø¿¿ä àæ àõóéãàà ¿ð àøèãòàé ýðõëýõ òàëààð 3. Íèéãýì ñî¸ëûí àðãà õýìæýýíèé òàëààð

Æèøýý: “Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîîíä õàìãèéí èõ òîõèîëäîæ áîëîõ ýðñäýë íü çàõ çýýëèéí áóþó ¿íèéí ýðñäýë áºãººä ýíý íü õîðøîîíû áîðëóóëàëòûí îðëîãîä èõýýõýí õýìæýýãýýð íºëººëäºã áà ýðñäýëèéã áóóðóóëàõäàà áàéíãûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä õºíãºëºëò óðàìøóóëàë ¿ç¿¿ëæ áàéõ, ãýðýýò õóäàëäàí àâàã÷äûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ áîëîõ þì.

23

14. ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ

Áèçíåñ òºëºâëºãººíä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãóóä, ãèø¿¿äèéí òàëààðõè ìýäýýëýë, ãàçàð, ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàðóóä, òºðºë á¿ðèéí ëèöåíç, çºâøººðë¿¿ä, ãýðýý õýëýëöýýð¿¿ä áîëîí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé íýìýãäýë òîîöîîëëóóäûã õàâñàðãàæ áîëíî.

ÕΨÐ. ժЪÍê ÎÐÓÓËÀËÒÛÍ (çýýëèéí) ÁÈÇÍÅÑ ÒªËªÂ˪êª

Õîðøîîíû îðøèí òîãòíîõûí ¿íäýñ íü ºäºð èðýõ á¿ð ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ

áàéãàà îð÷èíä äàñàí çîõèöîõ ÿâäàë þì. Èíãýõèéí òóëä ººðèéí áèçíåñýý ñóäëàæ, øèíæèëæ, òîîöîæ, ¿íýëæ, òºëºâëºõ øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý ¿éë ÿâöûí íýã íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí áèçíåñ òºëºâëºãºº þì.

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí áèçíåñ òºëºâëºëò ãýäýã íü õîðøîî òîäîðõîé çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õèéõ øààðäëàãàòàé àæëóóäûã òîäîðõîéëîõ, ñîíãîõ òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ, ¿ð ä¿íãýý ¿íýëýõ ä¿ãíýõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí áèçíåñ òºëºâëºãººã õèéñíýýð:

o Õîðøîî ººðèéí èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààã óðüä÷èëàí õàðàõ áîëîìæòîé áîëíî. o Èðýýä¿éí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààð ¿íýëýëò ºã÷ çºâ øèéäâýð ãàðãàõ íºõöºë

á¿ðäýíý. o Øààðäëàãàòàé õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã òîîöîæ, ò¿¿íèéã ãàäíûí ýõ ¿¿ñâýðýýñ

(áàíêíû çýýë, òóñëàìæ) ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæóóäûã òîäîðõîéëíî. o Õîðøîîíû ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöûã õÿíàõ ìºí òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é

ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëíý. o Õîðøîîíû ãèø¿¿ä áàéãàà õ¿÷, íººö áîëîëöîîãîî çºâ õóâààðèëàí ¿ð ºãººæòýéãýýð

õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæèéã îëãîíî. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí áèçíåñ òºëºâëºãººíä õîðøîîíû ¿éëäâýðëýë, ìåíåæìåíò,

ìàðêåòèíãèéí àñóóäëûã ñàíõ¿¿ãèéí áà õºðºí㺠îðóóëàëòûí ºãººæèéí òîîöîîòîé õàìò èæ á¿ðíýýð òóñãàõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, ýíý áèçíåñ òºëºâëºãºº íü äàðààõ àñóóëòóóäàä õàðèóëò ºãºõ¿éö áàéâàë çîõèíî. ¯¿íä:

o Õîðøîîíä íýìýëò õºðºí㺠îðóóëñàíààð þóã, ÿàæ, õýí, õýçýý, õààíà, õýäèé õýìæýýòýé õèéæ ÷àäàõ âý?

o Õºðºí㺠îðóóëàëòûí õàìãèéí áîëîìæèéí ¿ð àøèãòàé àðãà çàì þó âý? o Õîðøîîëîã÷èä àøèã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîî õýðõýí, ÿàæ áèåë¿¿ëýõ âý? o Çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëñíýýð ÿìàð ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ âý? Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ñîíèðõëûã òàòàõ, àìæèëòàíä õ¿ðýõèéí òóëä áèçíåñ

òºëºâëºãººã îíîâ÷òîé çºâ áýëòãýõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä ò¿¿íèé á¿òýö, äèçàéí, ôîðìàò çýðýã íü ÷óõàë þì. Áèçíåñ òºëºâëºãºº íü õýò ñóíæðóó áàéõ õýðýãã¿é. Çàðèì òîõèîëäîëä õºðºí㺠îðóóëàã÷ òóõàéí áèçíåñ òºëºâëºãººíä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõýýñ ýðñ òàòãàëçäàã. ¯¿íä äàðààõ øàëòãààíóóä áàéäàã.

1. Çàõ çýýëèéí òàëààð ñóäàëæ, øààðäëàãàòàé õýðýãöýýã òîäîðõîéëîîã¿é çºâõºí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã áèøðýí ø¿òñýí áàéõ,

Æèøýý: “Ìÿíãàíû èë÷” õîðøîî ýíýõ¿¿ áèçíåñ òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëñýíýýð õîðøîîíû ãèø¿¿äýä

õóâààðèëàõ íîîãäîë àøãèéã ãèø¿¿íèé õîðøîîíä õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý, òóõàéí æèëä õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöñîí îðîëöîî, õîðøîîíû îðëîãîä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã õàðãàëçàí õóâààðèëàõàä äóíäàæààð 30.0 ìÿíãàí òºãðºãò õ¿ðãýæ, õîðøîîíû ãèø¿¿äýýñ 2 õ¿íèéã ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ, õîðøîîíû ãèø¿¿íèé 1 õ¿¿õäèéí ìàëûí èõ ýì÷èéí ìýðãýæëýýð ñóðãàõ ñóðãàëòûí òºëáºðèéã õàðèóöàõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºâ.

24

2. Ñàíõ¿¿æèëòûí òºëºâëºãºº íü íèéöã¿é, øààðäëàãà õàíãààã¿é áàéõ, 3. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí äàðààõ ¿éëäâýðëýëèéí ºðãºæèëòèéã òîîöîîã¿é áàéõ.

Õîðøîîíû õºðºí㺠îðóóëàëòûí áèçíåñ òºëºâëºãººã äàðààõ á¿òýöòýéãýýð õèéæ áîëîõ þì. ¯¿íä:

1. Õîðøîîíû åðºíõèé òîäîðõîéëîëò 2. Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãºº 3. Ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº 4. Á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºëºâëºãºº 5. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº 6. Ýðñäýëèéí øèíæèëãýý 7. Ãèø¿¿äýý äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà

1.ÕÎÐØÎÎÍÛ ÅЪÍÕÈÉ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ Õîðøîîíû òîâ÷ òàíèëöóóëãà íü õîðøîîíû çîðèëãî, íººö, ÷àäàâõè, áóñäààñ ÿëãàðàõ îíöëîã øèíæ¿¿äèéã õàðóóëñàí, ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý, õýðýãëýã÷èä áîëîí øààðäëàãàòàé õºðºí㺠îðóóëàëò, èðýýä¿éä îëîõ àøãèéí òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë àãóóëñàí åðºíõèé îéëãîëò áàéõ áà äàðààõ àñóóäëóóä õàìðàãäàíà. ¯¿íä:

o Õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãàà áèçíåñèéí ÿìàð òºðºëä õàìðàãäàõ o Áèçíåñýý õààíà õýçýý ýõëýñýí, õºãæëèéí ÿìàð øàòàíäàà ÿâæ áàéãàà o ¯éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çîðèëãî, çîðèëò o ¯éë àæèëëàãààíû ºìíºõ ò¿¿õ, àìæèëò o Àæèëëàõ õ¿÷, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí áàéäàë o Áèçíåñèéí ãîë îíöëîã øèíæ, ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý o ¯éë àæèëëàãààíû íºõöºë, õºðºíãº, ò¿¿íèé øèíæ ÷àíàð, ºì÷ëºë o Áóñäààñ ÿëãàðàõóéö ºâºðìºö ÷àäâàð

2. ÌÀÐÊÅÒÈÍÃÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª

Ýíý õýñãèéí çîðèëãî íü á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëò õýðýãöýýã òîîöîæ, ¿íý á¿ðäýëò áîëîí õóâààðèëàëòûã ¿ð àøèãòàé îíîâ÷òîéãîîð çîõèîí áàéãóóëàõàä ÷èãëýãäýíý.

Ìàðêåòèíãèéí òºëºâëºãººã 1. Çàõ çýýëèéí øèíæëýõ

2. Ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëîõ ãýñýí 2 õýñãýýð òºëºâëºíº. Çàõ çýýëèéí øèíæèëãýý:

Ýíý õýñýãò çàõ çýýëèéí õýäýí õóâèéã ýçëýõýýð çîðüæ áàéãàà áîëîí çàõ çýýëèéí ÷èã õàíäëàãà, áîëîìæóóäûí òàëààð ñóäëàõ øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë, ìàíàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýæ áóé õýðýãëýã÷äèéí òîîã òîãòîîæ, òýäíèé õ¿ñýë, ñîíèðõîë, öààøäûí ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëíî ãýñýí ¿ã þì. ̺í ò¿¿í÷ëýí õîðøîîíû áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õýíä çîðèóëàãäàæ áàéãàà, ¿íäñýí õýðýãëýã÷äèéí øèíæ ÷àíàð, îíöëîã, áóñàä ºðñºëäºã÷ õîðøîîíîîñ ÿëãàðàõ øèíæ ÷àíàðàà òîäîðõîéëíî.

25

¯íäñýí õýðýãëýã÷èéí òàëààðõè ìýäýýëýë Õ¿ñíýãò 20

Õýðýãëýã÷äèéí Çàõ çýýëèéí ñåãìåíò¿¿äèéí òºðºë Òîî Áàéðøèë Áîðëóóëàëòàíä

ýçëýõ õóâü Öààøèä ºñºõ, áóóðàõ òºëºâ

Çîðèëòîò çàõ çýýëèéã òîäîðõîéëñíû äàðàà õè÷íýýí õýìæýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í,

¿éë÷èëãýýã áîðëóóëàëòûí ÿìàð ñóâãààð, ÿìàð ¿íýýð áîðëóóëàõàà ñàð, óëèðàë, æèëýýð òºëºâëºíº.

Áîðëóóëàëòûí îðëîãûí òîîöîî Õ¿ñíýãò 21 Îíóóä Áîðëóóëàõ

á¿òýýãäýõ¿¿-íèé òºðºë

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä

Мөрийн дугаар

2006

2007

2008

......... Борлуулах õýìæýý, êã 1 140

Íýãæèéí áîðëóóëàõ ¿íý /òºãðºãººð/

2

30000

Ямааны ноолуур

Áîðëóóëàëòûí îðëîãî /мян.төг/

3=1*2

4200,0

Борлуулах õýìæýý 4 Íýãæèéí áîðëóóëàõ ¿íý /òºãðºãººð/

5

Áîðëóóëàëòûí îðëîãî /мян.төг/

6=4*5

..............................................................................................ãýõ ìýòýýð Áîðëóóëàëòûí нийт îðëîãî, á¿ãä =3+6+....

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý, õóâààðèëàëò, ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû áîäëîãîî

òîäîðõîéëæ, ñàâ áàãëàà áîîäëûí çàãâàð, õóâààðèëàëòûí ãðàôèêèéã ãàðãàæ, èäýâõèæ¿¿ëýõ àðãà çàìàà ñîíãîíî.

Õ¿ñíýãò 22 Çóó÷ëàã÷äûí íýð:

Çóó÷ëàã÷äûí áîðëóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý

Òºëáºðèéí õýëáýð

Àøèãëàõ èäýâõèæ¿¿ëýëòèéí õýëáýð

Ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè Õîðøîî çàõ çýýëèéã øèíæëýí ñóäëàñíû äàðàà ººðèéí çàõ çýýëèéí òóñãàé ñòðàòåãèéã áàðèìòëàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé. Ýíý ñòðàòåãè íü õýðýãëýã÷äèéã òàòàõ àðãà, áîðëóóëàã÷äàà óðàìøóóëàõ õýëáýð, àðãà çàì, áîðëóóëàëòûí õºíãºëºëò, óðàìøóóëàë,

26

ñóðòàë÷èëãàà, ¿íý á¿ðä¿¿ëýëòèéí áîäëîãî, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí áà æèãä õàíãàëòûí áàòàëãàà çýðýã àñóóäëóóäûã áàãòààñàí áàéâàë çîõèíî.

3. ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª Ýíý õýñãèéí çîðèëãî íü õîðøîîíû óäèðäëàãûí áàãèéí ¿¿ðýã îðîëöîî, áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí á¿òýö, àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëòûí òàëààð õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä òàíèóëàõàä ÷èãëýãääýã.

o Óäèðäëàãûí áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, çîõèîí áàéãóóëàëò, ìýäëýã ÷àäâàð, òóðøëàãà o Óäèðäàõ çºâëºëèéí á¿òýö, õýìæýý, òýäãýýðèéí ãèø¿¿äèéí òîî, òýäíèé õàìò îëíû

òóëä õèéæ ÷àäàõ ç¿éë o Áóñàä îðîëöîã÷äûí ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà

Ò¿¿í÷ëýí ýíý õýñýãò õîðøîîíû õ¿íèé íººöèéã øèëýí ñîíãîõ, á¿ðä¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã àæèëëóóëàõ íºõöºë, öàëèí õºëñ óðàìøóóëëûí àñóóäëûí ìºí òºëºâëºíº.

Óäèðäëàãûí áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðü Õ¿ñíýãò 23 Îâîã íýð Àëáàí òóøààë Àæèë ¿¿ðãèéí

õóâààðü Ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð

Àæëûí òóðøëàãà

Õîðøîîíû óäèðäàõ çºâëºë Õ¿ñíýãò 24 Îâîã íýð Óäèðäàõ çºâëºëä

àæèëëàñàí õóãàöàà Õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã

4. Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯Í, ÀÆÈË ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÒªËªÂ˪êª

Ýíý õýñãèéí çîðèëãî íü òàíû áîëîìæèò ò¿íø¿¿äýä ººðèé㺺 õýðýãöýýòýé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ, òîäîðõîé õóãàöààíä íü øààðäëàãàòàé òîî õýìæýýãýýð íàéäâàðòàé õàíãàíà ãýñýí áàòàëãààã ºãºõºä ÷èãëýãäýíý. ¯éëäâýðëýëèéí òºëºâëºãººíä äàðààõ àñóóäëóóäûã òóñãàõ õýðýãòýé. ¯¿íä:

• ¯éëäâýðëýõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý Õîðøîîíû ¿éëäâýðëýõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã íýð òºð뺺ð íü ñàð, óëèðàë æèëýýð òºëºâëºíº.

Õ¿ñíýãò 25 Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë 2006 2007 2008 Íèéò

ßìààíû òîî 400

Íýãæèéí àøèã øèì, êã 0.35

Ямааны ноолуур

Íèéò ¿éëäâýðëýõ,êã 140

Õîíèíû òîî

Íýãæèéí àøèã øèì

Õîíèíû íîîñ

Íèéò ¿éëäâýðëýõ

27

• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí áàéð, ò¿¿íèé íºõöºë ¯éëäâýðëýëèéí òºëºâëºãººíèé õýñýãò þóíû ºìíº ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñèéí ºâºðìºö áàéäàë, õàíãàìæ, àøèãëàëòûí áàéäëûã ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýòýé õîëáîí àâ÷ ¿çýõ íü ÷óõàë. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí áàéðíû òºëºâëºëòººð äàðààõ àñóóäëóóäûã òîãòîîíî. ¯¿íä:

o ¯éëäâýðëýëèéí áàéðíû íºõöºë o ¯éëäâýðëýëèéí òºñëèéí áà áîäèò õ¿÷èí ÷àäàë

• ¯éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè, ò¿¿íèé ñàéæðàëò o Òåõíîëîãèèí ïðîöåññ o Òåõíîëîãèéí òîäîðõîéëîëò, ò¿âøèí, äýâøèëòýò ÷àíàð o Øèíýýð ñîíãîõ ãýæ áóé òåõíîëîãè ò¿¿íèé äàâóó áîëîí ñóë òàë o Òåõíîëîãè õóäàëäàæ àâàõ áà òåõíîëîãèéí ñóðãàëò çàðäàë

• ¯éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéí õàíãàìæ, ò¿¿íèé ºñºëò o ¯éëäâýðëýëèéí õýðýãñýëèéã íèéë¿¿ëýã÷èä o Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò, èæ á¿ðäýë o ¯éëäâýðëýëèéí ìàøèí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷ëýõ, øèíýýð

õóäàëäàí àâàõ øààðäëàãà • Ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí õàíãàìæ, íèéë¿¿ëýã÷èä

o ¯éëäâýðëýëä øààðäàãäàõ ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí òºðºë, õýìæýý o Øààðäàãäàõ ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëààð õàíãàõ ýõ ¿¿ñâýð, íèéë¿¿ëýã÷èä o Ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí ¿íèéí áîäëîãî, çîõèöóóëàõ áîëîìæ o Òýýâýðëýëòèéí íºõöºë, õóãàöàà

¯éëäâýðëýëä øààðäëàãàòàé ò¿¿õèé ýäèéí òîîöîî Õ¿ñíýãò 26

Ýõ ¿¿ñâýð

Ñàë

áàð,

á¿

òýýã

äýõ¿

¿í

Øààðäàãäàõ ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí íýð òºðºë

Àæ

ëûí

õýì

æýý

Ажды

н үргэлж

лэх

хугацаа

Íýã

æ

àæèë

ä çà

ðöóó

ëàõ

íîðì

Íèé

ò çà

ðöóó

ëàëò

ãàäààä äîòîîä

Б 1 2 3 4=1*2*3 5 6 ªâñ 1 êã 13500 3500 10000 Õèâýã

0.5 êã 675 êã 675

Õóæèð

450 ÿìàà

30 õîíîã

0.05 êã 45êã 45

ßì

ààíû

àæ

àõó

é

Õîí

èíû

àæ

àõ

óé

5. ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÒªËªÂ˪êª

Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãºº íü äýýðõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð, áîëîìæèéã òîîöîõîä ÷èãëýãäýõ áºãººä äàðààõ ¿íäñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Ñàíõ¿¿ãèéí òºëºâëºãººíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áèçíåñ òºëºâëºãººíèé õýðýãæèõ õóãàöààíû îí á¿ð äýýð òîîöîõ õýðýãòýé. ¯¿íä:

28

1. Áîðëóóëàëòûí îðëîãî ñàëáàð, á¿òýýãäýõ¿¿í , àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºð뺺ð 2. ¯éëäâýðëýëèéí çàðäàë ñàëáàð, á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºð뺺ð 3. Íèéò àøèã ñàëáàð, á¿òýýãäýõ¿¿í , àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºð뺺ð 4. ¯éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (öýâýð îðëîãî, öýâýð àøèã,

àøãèéí õóâààðèëàëò, àøãèéí íîðì, îðëîãî çàðäàë òýíöýõ öýã ãýõ ìýò) 5. ̺íãºí ã¿éëãýýíèé òºñºâ 6. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý, ò¿¿íèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõ òîîöîî 7. Îí á¿ðèéí ñàíõ¿¿ãèéí óðüä÷èëñàí òàéëàí

a. ¯íäñýí àæèëëàãààíû áàëàíñ b. Õóðèìòëàãäñàí àøãèéí òàéëàí c. Îðëîãî ¿ð ä¿íãèéí òàéëàí d. ̺íãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàí

5.1. Áîðëóóëàëòûí îðëîãî ñàëáàð á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºð뺺ð Áîðëóóëàëòûí îðëîãûã ¿éëäâýðëýí áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë á¿ðýýð, îí îíîîð íü òîîöîæ ãàðãàíà. ¯éë àæèëëàãààíû îðëîãûí òîîöîî, ìÿíãàí òºãðºãººð Õ¿ñíýãò 27

Îíóóä Áîðëóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë

2005

2006

2007

......... Ямааны ноолуур

4.200

Õîíèíû íîîñ

Íèéò áîðëóóëàëòûí îðëîãî

5.2. ¯éëäâýðëýëèéí çàðäàë ñàëáàð á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºð뺺ð

Çàðäëûã ¿íäñýí àíãèëëûí äàãóó îí á¿ðýýð òîîöîæ òºëºâëºíº. Õ¿ñíýãò 28

Îíóóä ¹

Çàðäëûí òºðºë 2006 2007 2008 .........

1 Öàëèí, хөдөлмөрийн хөлс 2 Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë 3 Ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë 4 Òýýâýð 5 ¯íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë 6 Ò¿ëø øàòàõóóí 9 Óðñãàë çàñâàð 8 Õºäºëìºð õàìãààëàë 9 Сургалт, зàð ñóðòàë÷èëãàà 10 Õ¿¿ãèéí çàðäàë 11 Түрээсийн төлбөр 12 Áóñàä çàðäàë Ä¿í Çàðäëûí òºðºë á¿ð äýýð òóõàéí æèëèéí ¿éë àæèëëàãààíû õýìæýýã õàðãàëçàí òóñãàé íýìýëò òîîöîî õèéх øààðäëàãàòàé áàéäàã.

29

Öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñíèé çàðäàë Ýíý çàðäëûã òîîöîîëîõûí òóëä æèë á¿ðä õèéãäýõ àæëûí õýìæýý, àæèëëàõ õ¿íèé òîî, íýã õ¿íèé á¿òýýëèéí áà õàðèóöàõ àæëûí íîðì, àæëûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, íýãæ àæèëä òºëºõ öàëèí õºëñíèé õýìæýý çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ìýäýõ õýðýãòýé.

Íèéò àæèëëàãñäûã òîãòìîë öàëèíòàé, õèéñíýýð àâàõ öàëèíòàé àæèëëàãñàä ãýæ 2 àíãèëàõ áà òîãòìîë öàëèíòàé àæèëëàãñäûí öàëèíãèéí ñàíã àæèëëàãñäûí òîî, òýäíèé æèëä àæèëëàõ õóãàöàà, ñàðûí äóíäàæ öàëèíãèéí õýìæýýã õàðãàëçàí äîîðõè àðãà÷ëàëààð òîîöíî. Òîãòìîë öàëèíòàé àæèëëàãñäûí öàëèíãèéí ñàíãèéí òîîöîî Õ¿ñíýãò 29

Àëáàí òóøààë Ажиллах хүний тоо

Àæèëëàõ õóãàöàà ñàðààð

Сарын цалин

Æèëèéí öàëèíãèéí ñàí

А 1 2 3 4=1*2*3

Õàðèí õèéñíýýð àâàõ öàëèíòàé àæèëëàãñäûí öàëèíãèéí ñàíã àæëûí õýìæýý,

öàãèéí áà á¿òýýëèéí íîðì, íýãæ àæèëä òºëºõ õºëñíèé ¿íýëãýý, øàãíàëò õºëñíèé õýìæýý çýðãýýñ ¿íäýñëýí àæëûí òºðºë òóñ á¿ð äýýð òîîöîîëíî. Õèéñíýýð àâàõ öàëèíòàé àæèëëàãñäûí öàëèíãèéí ñàíãèéí òîîöîî Õ¿ñíýãò 30

Àæëûí òºðºë

Àæëûí íèéò

õýìæýý

Íýã õ¿íèé á¿òýýëèéí

íîðì

Шаардаг- дах хүний

тоо

Íýãæ àæëûí

õºëñíèé ¿íýëãýý

Æèëèéí öàëèíãèéí ñàí

(мян.төг.)

А 1 2 3=1/2 4 5 Ямаа маллах 400 200 2 50000 2*50000*12=1200.0 Ямаа самнах 400 15 26,7 500 400*500=200.0

Нэг хүний бүтээлийн норм нь уг ажлыг нэгж хугацаанд хэвийн эрчмээр гүйцэтгэхэд шаардагдах ажлын хэмжээгээр тогтоогдоно. Жишээëáýë, нэг хүний хариуцан маллах малын тоо, өдөрт самнах ямааны тоо гэх мэт. Бүтээлийн нормыг албан ёсоор баримталж байгаа хэмжээг ашиглах нь тохиромжтой. Ийм норм байхгүй бол туршлагатай хүмүүсийн хамтын саналаар баримжаагаар тогтоож болно.

Нэгж ажлын хөлс гэдэг нь ямар нэг ажлыг тодорхой хугацаанд гүйцэтгэхэд төлөх хөлсний хэмжээг харуулна. Жишээ нь нэг малыг нэг сар маллахад төлөх хөлс, нэг ямааг самнахад төлөх хөлс гэх мэт. Нэгж ажлын хөлсний үнэлгээг орон нутагт баримталж байгаа хөлсний үнэлгээгээр, ийм үнэлгээ байхгүй бол á¿òýýëèéí íîðì áà орон нутагт òóõàéí àæëûã ã¿éöýòãýõýä нэг хүн өдөрт дунджаар хэдий хэмжээний орлого олж байгаагаас үндэслэн тогтооно.

Òîãòìîë áà õèéñíýýð àâàõ öàëèíòàé àæèëëàãñäûí öàëèíãèéí ñàíãèéí íèéëáýðýýð íèéò öàëèíãèéí çàðäàë òîäîðõîéëîãäîíî. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí õýìæýýã öàëèíãèéí çàðäëûí òîîöîîíîîñ ¿íäýñëýí Íèéãìèéí äààòãàëûí áàãö õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûí äàãóó òîîöíî. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí òîîöîî Õ¿ñíýãò 31

ÍÄØ òºëºõ õ¿íèé òîî

ÍÄØ òºëºã÷äèéí öàëèíãèéí ñàí

ÍÄØ òºëºõ хóâü ÍÄØ-èéí çàðäàë

1 2 3 4=2*3/100

30

Ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí çàðäàë àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãîë íºõöºë áàéäàã ó÷ðààñ ¿íýí çºâ òîîöîõîä îíöãîé àíõààðàõ õýðýãòýé. Ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí çàðäëûã òîîöîîëîõîä ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý, íýãæ àæèëä çàðöóóëàõ ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí íîðì, òýäãýýðèéí íýãæèéí ¿íý çýðãèéã ìýäýõ õýðýãòýé. Óã çàðäëûã ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí òºðºë òóñ á¿ðýýð õèéæ íýãòãýíý.

Íýãæ àæèëä çàðöóóëàõ ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí çàðöóóëàëòûí õýìæýýã òîãòîîñîí íîðì àøèãëàõ áîëîí ìàòåðèàë çàðöóóëàëòûí òàëààðõ ººðñäèéí áàðèìæààíä òóëãóóðëàí òîãòîîíî. Ãýõäýý àëü áîëîõîîð îðîí íóòãèéí íºõöºëä òîõèðñîí íîðì àøèãëàõûã ýðìýëçýõ õýðýãòýé. Ìàë àæ àõóéä õóó÷èí ìºðäºæ áàéñàí íîðì, íîðìàòèâóóäûã àøèãëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí ¿íèéã îðîí íóòãèéí îäîîãèéí çàõ çýýëèéí ¿íýýð òîãòîîíî. ¯éëäâýðëýëä øààðäàãäàõ ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí õýìæýýã 4.5-ä òîîöñîíû äàãóó ãàäíû ýõ ¿¿ñâýðýýñ àâàõ ìàòåðèàëóóäûí çàðäëûã äàðààõ áàéäëààð òîîöíî. ßìààíû òýæýýëèéí çàðäëààð æèøýý àâ÷ ¿çüå.

Òэжээлèéí çàðäëûí òîîöîî Õ¿ñíýãò 32

¹ Òýæýýëèéí òºðºë

Øààðäàãäàõ òýæýýëèéí õýìæýý, êã

Òýæýýëèéí çàõ çýýëèéí ¿íý, òºã.

Ìàòåðиàëûí çàðäëûí ä¿í, ìÿí.òºã

А Б 1

2 3=1*2

1 ªâñ 10000 34 340.0 2 Õèâýã 675 200 135.0 3 Õóæèð 45 2000 90.0

Ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí çàðäëûí òîîöîî õèéõýä òóñãàé õàâñðàëò õ¿ñíýãò¿¿ä õýðýãëýõ íü òîõèðîìæòîé. Ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí çàðäëûí íèéò ä¿í ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë òóñ á¿ðèéí çàðäëûí íèéëáýðýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Òýýâýð, ò¿ëø, øàòàõóóí, õºäºëìºð õàìãààëëûí çàðäëûã ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí çàðäëûí òîîöîî õèéäýãòýé àäèë àðãà÷ëàëààð òîäîðõîéëíî. ¯íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäëèéí çàðäëûã àøèãëàãäàæ áàéãàà õºðºíãº, òýäãýýðèéí ºðòºã, àøèãëàãäàõ õóãàöàà, õºðºí㺠á¿ðèéí æèëèéí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëèéí íîðìûã ¿íäýñëýí дараах байдлаар òîîöíî.

¯íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë Õ¿ñíýãò 33 ¹

Õºðºíãèéí òºðºë

Õºðºíãèéí ºðòºã (төг.)

Àøèãëàãäàõ õóãàöàà æèëýýð

Æèëèéí ýëýãäëèéí íîðì, %

Æèëèéí ýëýãäýë (төг.)

А Б 1 2 3=100/2 4=1*3/100 1 Малын хашаа 4500000 10 10 450000 Õ¿¿ãèéí çàðäàëä áèäíèé àâàõ ãýæ áàéãàà áîëîí á¿ðýí òºëºãäºæ äóóñààã¿é áóñàä çýýëèéí õ¿¿ã òîîöîæ îðóóëíà. Ýíý ìýò÷èëýíãýýð çàðäëûí òºðºë á¿ð äýýð òóñãàé òîîöîî õèéæ, бүх зардлуудын нийлбэрээр íèéò çàðäëûã òîîöîí ãàðãàíà. Õýðýâ øààðäëàãàòàé áîë á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë òóñ á¿ð äýýð ºðòãèéí òîîöîîã çîõèõ àðãà÷ëàëûí äàãóó õèéíý.

31

5.3. Íèéò àøèã ñàëáàð, á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºð뺺ð ¯éë àæèëëàãààíû çàðäàë, îðëîãûí òîîöîîíä (5.1., 5.2-ä õèéãäñýí) òóëãóóðëàí æèë

á¿ðèéí àøãèéí òîîöîî õèéíý. ¯¿íä äàðààõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöíî. • Íèéò àøèã. Áîðëóóëàëòûí îðëîãî, íèéò çàðäëûí çºð¿¿ãýýð òîäîðõîéëíî. • Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã. Íèéò àøãààñ õîðøîîíû íººöèéí/ ýðñäýëèéí ñàíã

çàðäëóóäûã õàñ÷ òîîöíî. • Òàòâàðûí äàðààõ àøèã íü òàòâàðûí ºìíºõ àøãààñ íîãäóóëñàí òàòâàðûã õàññàí

çºð¿¿ þì. Ýíý àøèã íü ãèø¿¿äýä õóâààðèëàãäàõ, çýýë òºëºõ ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. ¯éë àæèëëàãààíû àøãèéí òîîöîî Õ¿ñíýãò 34

Îíóóä ¹

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä 2005 2006 2007 .........

1 Áîðëóóëàëòûí îðëîãî 2 Íèéò çàðäëûí ä¿í 3 Íèéò àøèã (1-2) 4 ͺºö/ýðñäýëèéí ñàí

5 Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã (3-4)

6 Îðëîãûí àëáàí òàòâàð

7 Òàòâàðûí äàðààõ àøèã (5-6)

5.4. ¯éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Õîðøîî íü çàéëøã¿é ººðèéí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààã æèë á¿ð ¿íýëæ áàéõ ¸ñòîé áºãººä ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä öýâýð îðëîãî, öýâýð àøèã, àøãèéí õóâààðèëàëò, áîðëóóëàëòûí àøèãò àæèëëàãàà, îðëîãî çàðäàë òýíöýõ öýã çýðýã îðíî. ¯éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Õ¿ñíýãò 35

Îíóóä ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Òîîöîõ àðãà÷ëàë

2006

2007

2008

Íèéò àøèã Áîðëóóëàëòûí àøãààñ ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëóóäûã õàñíà

Öýâýð àøèã Íèéò àøãààñ íººöèéí/ýðñäýëèéí ñàí, òàòâàðûã õàñíà.

Íîîãäîë àøèã Öýâýð àøãèéí õóâààðèëàëò Õóðèìòëàãäñàí àøèã

Áîðëóóëàëòûí àøèãò àæèëëàãàà

Öýâýð àøãèéã íèéò áîðëóóëàëòàíä õóâààíà

5.5. ̺íãºí ã¿éëãýýíèé òºñºâ

̺íãºí ã¿éëãýýíèé òºñºâ íü òóõàéí îíä ñàðóóäààð áýëýí ìºí㺺ð îðæ èðñýí áîëîí ãàðñàí õºðºíãèéí ä¿íã õàðóóëàõ áà ýíý íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààð òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõàä òóñëàíà. ̺íãºí õºðºíãèéí ýõíèé ¿ëäýãäýë äýýð ìºíãºí îðëîãóóäàà íýìæ, ìºíãºí çàðäëóóäàà õàñààä ýöñèéí ¿ëäýãäëèéã òîîöîõ áºãººä ýíý ñàðûí ýöñèéí ¿ëäýãäýë íü äàðààãèéí ñàðûí ýõíèé ¿ëäýãäýë áîëíî. ̺íãºí õºðºíãèéí ýöñèéí ¿ëäýãäýë ýåðýã áàéâàë ìºíãºí õºðºíãèéí èë¿¿äëèéã, ñºðºã áàéâàë õîìñäîëûã õàðóóëíà. ̺íãºí õºðºí㺠äóòàãäàëòàé áàéãàà ñàðóóäàä çýýë àâàõààð, èë¿¿äýëòýé áàéãàà ñàðóóäàä çýýëýý ýðã¿¿ëýí òºëºõººð òºëºâëºíº.

32

5.6. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý, ò¿¿íèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõ òîîöîî Øààðäëàãàòàé õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã ãàçàð, ¿íäñýí õºðºíãº, ìàøèí, òîíîã

òºõººðºìæ, ýðãýëòèéí õºðºíãº, õ¿í õ¿÷íèé çàðäàë ãýõ çýðãýýð òºðºë òóñ á¿ðýýð íü òîîöíî. ¯¿íèé òóëä õºðºí㺠îðóóëàëòàíä øààðäëàãàòàé ¿íäñýí áà ýðãýëòèéí õºðºíãèéí ÷àíàð, õ¿÷èí ÷àäàë, çàõ çýýëèéí ¿íèéí õàðüöóóëñàí ñóäàëãààã òóñàä íü õèéâýë èë¿¿ ñàéí. Èéì õàðüöóóëàëòûí òóñëàìæòàéãààð õºðºíãº, ìàòåðèàë, òåõíîëîãèéí çºâ ñîíãîëò õèéõ áîëîìæòîé áîëäîã.

Íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòûí òîîöîî Õ¿ñíýãò 36 ¯¿íýýñ

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Òîî

õýìæýý Íýãæèéí

¿íý Íèéò ºðòºã ªºðèéí

õºðºí㺠Çýýëèéí õºðºíãº

Õºðºíãèéí òºðºë: • • •

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã òîîöñîíû äàðàà ò¿¿íèé àëü õýñãèéã ººðèéí

õºðºí㺺ð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, õààíà íü çýýë øààðäëàãàòàéã ÿëãàí òîäîðõîéëíî. Õºðºí㺠îðóóëàëòûã ýðãýæ òºëºõ õóãàöààã æèëýýð òîîöîõäîî íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã òºñëèéí æèëèéí öýâýð àøèãò õóâààæ ãàðãàíà. Èíãýõäýý õºðºí㺠îðóóëàëòûí õóãàöààíààñ õàìààðàí õî¸ð àðãà àøèãëàäàã.

• Áîãèíî õóãàöààíû õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý, îðëîãî, çàðäëûã ºíººãèéí ¿íý öýíýýð òîîöîæ, ýðãýæ òºëºõ õóãàöààã ºíººãèéí ¿íý öýíýýð òîäîðõîéëäîã. ªºðººð õýëáýë, ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæ, á¿òýýãäýõ¿¿í, ìàòåðèàëûí ¿íèéã ºíººãèéí çàõ çýýëèéí ¿íýýð òîîöíî.

• Õî¸ð äàõü àðãà íü õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðãýæ òºëºõ õóãàöààã òîîöîõäîî îðëîãî, çàðäàë, àøãèéí èðýýä¿éí ¿íý öýíèéã ºíººãèéí ¿íý öýíýä øèëæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýíý àðãûã èõýâ÷ëýí óäààí õóãàöààíû õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðãýæ òºëºãäºõ õóãàöààã òîîöîõîä õýðýãëýíý. Òóñãàé àðãà÷ëàë, òóñãàé òîîöîî øààðäàíà.

Ýõíèé àðãààð çýýëèéí ýðãýæ òºëºãäºõ õóãàöààã òîäîðõîéëîõäîî õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã æèëèéí àøãèéí õýìæýýíä õóâààíà. Æèøýýëáýë: 5000.0 ìÿíãàí òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò øààðäëàãàòàé òºñëèéí 50%-èéã ººðèéí õºðºí㺺ð, 50%-èéã çýýëèéí õºðºí㺺ð õýðýãæ¿¿ëíý. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿ð ä¿íä æèëä äóíäæààð 2000.0 ìÿíãàí òºãðºãèéí öýâýð àøèã îëíî ãýâýë íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòûã ýðãýæ òºëºõ õóãàöàà íü 2.5 æèë (5000.0/2000.0) áóþó 30 ñàð, çýýëèéí õºðºíãèéã ýðãýæ òºëºõ õóãàöàà íü 1.25 æèë (2500.0/2000.0) áóþó 15 ñàð áîëæ áàéíà.

Æèëä äóíäàæààð îëîõ àøãèéí õýìæýýíä òóëãóóðëàí çýýëèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõ ãðàôèêèéã ñàð ñàðûí õóâààðüòàéãààð õèéäýã. Çýýëèéã ñàð ñàðààð áèø, æèëä íýã óäàà òîîöîæ òºëºõ áîë çààâàë ñàðûí ãðàôèê õèéõ øààðäëàãàã¿é. Èéì ó÷ðààñ çýýëèéí ¿íäñýí òºëáºð áîëîí õ¿¿ã òºëºõ ãðàôèêèéã ¿éëäâýðëýëèéíõýý îðëîãî îðîõ õóãàöàà, çýýëèéí òºëáºð õèéõ òàëààð çýýëäýã÷èéí òîãòîîñîí æóðàìòàé óÿëäóóëàí ãàðãàíà. Ãýõäýý çýýëèéã ñàð ñàðààð áóöààí òºëáºë çýýëèéí õ¿¿ áàãàñíà ãýäãèéã òîîöîõ õýðýãòýé. Çýýë áà õ¿¿ãèéí òºëáºð õèéõ ãðàôèêèéã äàðààõ õ¿ñíýãòýýð õèéæ áîëíî.

Çýýëèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõ ãðàôèê Õ¿ñíýãò 37 Çýýë òºëºõ

õóãàöàà ¯íäñýí çýýëèéí òºëáºð

Çýýëèéí õ¿¿

Çýýë áà õ¿¿ãèéí íèéëáýð

Çýýëèéí ºðèéí ¿ëäýãäýë

33

6. ÝÐÑÄÝËÈÉÍ ØÈÍÆÈËÃÝÝ

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãººíèé íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü ýðñäýëèéí ñóäàëãàà, òîîöîî áàéäàã. ßëàíãóÿà áàéãàëü, öàã àãààðûí ýðñäýë èõòýé õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò ýðñäýëèéí ñóäàëãàà òîîöîî çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Þóíû ºìíº òîõèîëäîæ áîëîõ áàéãàëèéí áîëîí çàõ çýýëèéí ýðñäýëèéí òºðë¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðýýñ õàìãààëàõ àðãà çàìûí ñóäàëãàà õèéíý. Õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíû òºð뺺ñ õàìààðàí òîõèîëäîõ ýðñäýëèéí òºðºë, ãàðàõ ¿ð äàãàâàð, ò¿¿íýýñ õàìãààëàõ àðãà çàì ººð ººð áàéäàã.

Ýðñäýëèéí ñóäàëãàà Õ¿ñíýãò 38

Ýðñäýëèéí

òºðºë

Õýäýí æèëä íýã óäàà òîõèîëäîõ

Ãàðàõ ¿ð äàãàâàð

Ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ àðãà çàì

Çóä 11 - Ìàëûí èõ õýìæýýíèé õîðîãäîë

-Îòîð í¿¿äýë õèéõ -Ìàëàà äààòãàõ -Òýæýýë áýëòãýõ -Ìàëàà íÿäàëæ áîðëóóëàõ

Ýðñäýëèéí òºðºë, òýäãýýðèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîíû äàðàà òîõèîëäîæ áîëîõ ýðñäýëýýñ ó÷ðàõ õîõèðëûí õýìæýý, ýðñäýëèéã äàâàí òóóëàõòàé õîëáîãäîí ãàðàõ çàðäëûã òîäîðõîéëæ ºãºõ õýðýãòýé. Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöààíä ÿìàð ýðñäýë òîõèîëäîõ íü òîäîðõîéã¿é áàéäàã. Ãýõäýý ÿìàð ÷ ýðñäýëä ºðòºõã¿é ãýõ ìàãàäëàë áàðàã áàéäàãã¿é.

Òîõèîëäîæ áîëîõ ýðñäýëýýñ ó÷ðàõ õîõèðëûí õýìæýý Õ¿ñíýãò 39 Ýðñäýëèéí

òºðë¿¿ä Òºñëèéí õóãàöààíä ãàðàõ

òîõèîëäëûí òîî Íýã òîõèîëäîëä ó÷ðàõ õîõèðîë

Íèéò õîõèðëûí õýìæýý

Òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é ýðñäýëýýñ ó÷ðàõ õîõèðëûí õýìæýýã íèéò àøèãòàé æèøèæ ¿çýõ çàìààð ýðñäýëèéí íºõöºëä àøèã áóóðàõ õýìæýýã òîäîðõîéëæ áîëäîã. 7. ÃÈد¯ÄÝÝ ÄÝÌÆÈÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ Õîðøîîíû áóñàä áèçíåñèéí õýâøèëýýñ ÿëãàãäàõ ãîë îíöëîãèéã õàðóóëàõ ýíý õýñýãò õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿ð ä¿íã õîðøîîíû ãèø¿¿ä õýðõýí ÿìàð çàìààð õ¿ðòýõ âý ãýäãèéã òºëºâëºíº. Òóõàéëáàë, ãèø¿¿äýä îëãîõ íîîãäîë àøèã íýìýãäýõ, îðëîãî áàòàëãààæèõ, íýìýãäýõ, çàðèì íýãýí õºíãºëºëò ýäëýõ, äàâóó ýðõòýé áàéõ ãýõ ìýò.

34

ÃÓÐÀÂ. ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ 1. Çàðèì íýð òîìú¸îíû òàéëáàð 1 Ñòðàòåãè Õîðøîîíû õýòèéí çîðèëãî, áîäëîãî, çîðèëòûã

àãóóëñàí, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áèçíåñèéí ãàäààä òààëàìæòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí õºòºëáºð þì.

2 Ìàðêåòèíãèéí ñòðàòåãè

Õîðøîîíû ìàðêåòèíãèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà áàðèìòëàõ õýòèéí òºëºâ, ÷èã õàíäëàãà

3 Çîðèëòîò çàõ çýýë Òóõàéí õîðøîî çàõ çýýëèéí ÿìàð õ¿ðýýíä áàðàà ¿éë÷èëãýýãýý ñàíàë áîëãîæ áàéãàà áîëîí ò¿¿íèé áàãòààìæ, áîëîìæèéí òóõàé îéëãîëò þì.

3 Èäýâõèæ¿¿ëýëò Õîðøîî çîðèëãîäîî òóëä õýðýãëýã÷èä, áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷èä áîëîí áóñàä îð÷íû㠺人õ, ñàíóóëàõ, ñýíõð¿¿ëýõ, óðàìøóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíû öîãö þì.

4 Áîðëóóëàëòûí óðàìøóóëàë

Õîðøîîíû á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõýä ÷èãëýãäñýí òýäýíä õóäàëäàí àâàõ òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ ÿâóóëàõ àðãà õýìæýý þì. Òóõàéëáàë, ¿íèéí õºíãºëºëò, áàòàëãààò çàñâàð, ãýðò íü õ¿ðãýæ ºãºõ, áîðëóóëàëòûí äàðààõ ¿éë÷èëãýý ãýõ ìýò.

5 ¯éëäâýðëýëèéí òºñëèéí õ¿÷èí ÷àäàë

¯éëäâýðëýëèéí òîíîã òºõººðºìæèéí àíõ ñóóðèëóóëñàí õ¿÷èí ÷àäëûí õýìæýý.

6 ¯éëäâýðëýëèéí áîäèò õ¿÷èí ÷àäàë

¯éëäâýðëýëèéí òîíîã òºõººðºìæèéí ºíººäðèéí áàéäëààð àøèãëàãäàæ áàéãàà õ¿÷èí ÷àäëûí õýìæýý.

7 Îðëîãî çàðäàë òýíöýõ öýã

Õîðøîîíû íèéò îðëîãî áà íèéò çàðäàë íü òýíöýõ öýã. ªºðººð õýëáýë, õóãàðëûí öýãò õàðúÿàëàãäàæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîîíîîñ èë¿¿ èõ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýâýë àøèãòàé, áàãà á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýâýë àëäàãäàëòàé áàéíà.

8 Á¿òýýëèéí áà öàãèéí íîðì Áүтээлийн норм нь уг ажлыг нэгж хугацаанд хэвийн эрчмээр гүйцэтгэхэд шаардагдах ажлын хэмжээгээр, öàãèéí íîðì íü íýã öàãò õèéæ ã¿éöýòãýõ àæëûí õýìæýýãýýð òîãòîîãäîíî.

35

2.Ñ¿¿íèé ¿õðèéí àæ àõóéí îðëîãî áà çàðäëûí õîîðîíäûí õàìààðëûí õóâèëáàðóóä Õ¿ñíýãò 40 Ñàðóóä Äóíäàæ ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä Õýìæèõ

íýãæ 1-ð ñàð 2-ð ñàð 3-ð ñàð 4-ð ñàð 5-ð ñàð 6-ð ñàð 7-ð ñàð 8-ð ñàð 9-ð ñàð 10-ð ñàð 11-ð ñàð 12-ð ñàð Íèéò

Ñ¿¿íèé ãàðö ëèòð/ºäºð 2 2 2 3 4 5 5 5 5 4 3 3 3,58

Íèéò ñààõ ñ¿¿ ëèòð 1.200 1.200 1.200 1.800 2.400 3.000 3.000 3.000 3.000 2.400 1.800 1.800 1.290 Ñ¿¿íèé ¿íý òºã./ëèòð 250 350 350 300 300 250 250 200 200 200 250 300 267

Õóâüñàõ çàðäëóóä

ªâñ êã/ºäºð 300.000 300.000 300.000 300.000 300.000 1.500.000

Õèâýã êã/ºäºð 58.320 58.320 58.320 58.320 58.320 58.320 349.920 Öàëèí òºã. 60.000 60.000 60.000 90.000 120.000 150.000 150.000 150.000 150.000 120.000 90.000 90.000 1.290.000

Íèéãìèéí äààò-ãàëûí øèìòãýë

òºã. 11.400 11.400 11.400 17.100 22.800 28.500 28.500 28.500 28.500 22.800 17.100 17.100 245.100

Òýæýýë òýýâýð òºã. 58.400 58.400 Ìàë ýì.í ¿éë-ãýý òºã. 60.000 60.000 120.000

Ìàëûí òàòâàð 18.000 18.000 Íèéò õóâüñàõ çàðäàë

òºã. 429.720 429.720 429.720 165.420 142.800 178.500 178.500 178.500 236.900 142.800 465.420 465.420 3.443.420

Òîãòìîë çàðäëóóä

Ìàëûí õàøààíû ýëýãäýë

òºã. 8.333 8.333 8.333 8.333 8.333 8.333 8.333 8.333 8.333 8.333 8.333 8.333 100.000

¯õðèéí áàéðíû ýëýãäýë

òºã. 33.333 33.333 33.333 33.333

33.333

33.333

33.333

33.333

33.333

33.333

33.333 33.333 400.000

Óäèðäëàãûí çàðäàë òºã. 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 720.000

Íèéò òîãòìîë çàðäàë òºã. 101.667

101.667

101.667

101.667

101.667

101.667

101.667

101.667

101.667

101.667

101.667

101.667

1.220.000

Íèéò çàðäàë òºã. 531.387 531.387 531.387 267.087 244.467 280.167 280.167 280.167 338.567 244.467 567.087 567.087 4.663.420

Áîð-òûí îðëîãî òºã. 300.000 420.000 420.000 540.000 720.000 750.000 750.000 600.000 600.000 480.000 450.000 540.000 6.570.000

Õ¿¿ òàòâàðûí ºìíºõ àøèã

òºã. - 231.387

- 111.387

- 111.387

272.913

475.533

469.833

469.833

319.833

261.433

235.533

- 117.087

- 27.087

1.906.580

Õ¿¿ òºã.

Òàòâàðûí ºìíºõ àøèã

òºã. - 231.387

- 111.387

- 111.387

272.913

475.533

469.833

469.833

319.833

261.433

235.533

- 117.087

- 27.087

1.906.580

Òàòâàð òºã. 285.987 Òàòâàðûí äàðààõ àøèã

òºã. - 231.387

- 111.387

- 111.387

272.913

475.533

469.833

469.833

319.833

261.433

235.533

- 117.087

- 27.087

1.620.593

36

Õóâüñàã÷óóä Õ¿ñíýãò 41

¯íýýíèé òîî 20

Ìàëûí õàøààíû ºðòºã òºã. 2.000.000

¯íýýíèé áàéðíû ºðòºã òºã. 8.000.000

Õàøààíû àøèãëàëòûí õóãàöàà æèëýýð 20

Áàéðíû àøèãëàëòûí õóãàöàà æèëýýð 20

Ìàë÷íû öàëèí òºã/1ëèòð 50

Íýã ¿õýðò æèëä çàðöóóëàõ ìàë ýìíýëýãèéí ¿éë÷èëãýý òºã. 3.000

Ìàëûí òàòâàð òºã. 150

Îðëîãûí òàòâàð % 15

Íýìýãäýë òýæýýë êã/ºäºð/¿íýý òºã/êã òºã/ºäºð

ºâñ 10 50 500

õèâýã 1,2 81 97

Õóãàðëûí öýãèéí øèíæèëãýýíèé òîîöîîëîë Õ¿ñíýãò 42

¯íýýíèé òîî 0 1 2 3 4 5

Òîãòìîë çàðäàë 1.220.000 1.220.000 1.220.000 1.220.000 1.220.000 1.220.000

Õóâüñàõ çàðäàë 0 172171 344342 516513 688684 860855

Íèéò çàðäàë 1.220.000 1.392.171 1.564.342 1.736.513 1.908.684 2.080.855

Áîðëóóëàëòûí îðëîãî

- 328.500 657.000 985.500 1.314.000 1.642.500

Àøèã/àëäàãäàë - 1.220.000 - 1.063.671 - 907.342 - 751.013 - 594.684 - 438.355

¯íýýíèé òîî 6 7 8 9 10 11 Òîãòìîë çàðäàë 1.220.000 1.220.000 1.220.000 1.220.000 1.220.000 1.220.000 Õóâüñàõ çàðäàë 1033026 1205197 1377368 1549539 1721710 1893881 Íèéò çàðäàë 2.253.026 2.425.197

2.597.368

2.769.539 2.941.710 3.113.881

Áîðëóóëàëòûí îðëîãî

1.971.000 2.299.500 2.628.000

2.956.500

3.285.000 363.500

Àøèã/àëäàãäàë - 282.026 - 125.697 30.632 186.961 343.290 499.619

37

¯õðèéí òîîíîîñ õàìààðóóëàí òîîöñîí õóãàðëûí öýã Çóðàã 5

-

1.000.000

2.000.000

3.000.000

4.000.000

5.000.000

6.000.000

7.000.000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

number of cows

tgrs

fixed cost total cost gross income

Íèéò îðëîãî áà çàðäëûí õàìààðàë Çóðàã 6

-

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

700.000

800.000

Jan Feb Mar Apr Mai Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec

Total income Total variable costs Total fixed costs Total costs

Õóãàðëûí öýã

38

̺íãºí óðñãàëûí òºëºâëºãºº Õ¿ñíýãò 43

Ñàðóóä

1-ð ñàð 2-ð ñàð 3-ð ñàð 4-ð ñàð 5-ð ñàð 6-ð ñàð 7-ð ñàð 8-ð ñàð 9-ð ñàð 10-ð ñàð 11-ð ñàð 12-ð ñàð

Íèéò

Ýõíèé ¿ëäýãäýë 0 -178.320 -236.640 -294.960 -23.280 516.720 1.056.720 1.596.720 1.986.720 2.318.320 2.558.320 2.500.000 11800320

Îðîõ ìºíãºí óðñãàë: Авлагын данс барагдуулалт 0 Áîðëóóëàëòûí îðëîãî 300000 420000 420000 540000 720000 750000 750000 600000 600000 480000 450000 540000 6570000 Íèéò ìºíãºí îðëîãî 300.000 420.000 420.000 540.000 720.000 750.000 750.000 600.000 600.000 480.000 450.000 540.000 6570000 Бэлэн мөнгөний үлдэгдэл 300.000 241.680 183.360 245.040 696.720 1.266.720 1.806.720 2.196.720 2.586.720 2.798.320 3.008.320 3.040.000 18370320

Ãàðàõ ìºíãºí óðñãàë:

ªâñ 300.000 300.000 300.000 0 0 0 0 0 0 0 300.000 300.000 1500000

Õèâýã 58.320 58.320 58.320 58.320 0 0 0 0 0 0 58.320 58.320 349920

Ìàë÷íû öàëèí 60.000 60.000 60.000 90.000 120.000 150.000 150.000 150.000 150.000 120.000 90.000 90.000 1290000

Òýæýýë òýýâýð 0 0 0 0 0 0 0 0 58.400 0 0 0 58400

Óäèðäëàãûí çàðäàë 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 720000 Ìàë ýìíýëýãèéí ¿éë÷èëãýý 0 0 0 60.000 0 0 0 0 0 60.000 0 0 120000

Ìàëûí òàòâàð 285987

Íèéò ìºíãºí çàðëàãà 478.320 478.320 478.320 268.320 180.000 210.000 210.000 210.000 268.400 240.000 508.320 508.320 4038320

Ýöñèéí ¿ëäýãäýë -178.320 -236.640 -294.960 -23.280 516.720 1.056.720 1.596.720 1.986.720 2.318.320 2.558.320 2.500.000 2.531.680 14332000

39