Mənbəşünaslıq məsələləri.

Azərbaycanda ibtidai icma qurluşu

Plan

1. Yazıyaqədərki qaynaqlar.Mixi yazılar və antik ədəbiyyat.

2. “Albaniya tarixi” və “Kitabi Dədə Qorqudun” mənbəşünaslıq baxımından təhlili.

3. Azərbaycanda ibtidai-icma qurluşu.

Ədəbiyyat

4. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, I cild.B.1998-ci il ,səh54-193.

5. Azərbaycan tarixi. Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə.B.1994-cü il.səh.19-57.

6. Azərbaycan tarixi. İ.Əliyevain redaktorluğu ilə.B.1993-cü il,səh.9-26.

7. Azərbaycan tarixi. S.Əliyarlının redaktorluğu ilə.B.1996-cı il, səh.8-33.

Azərbaycan tarixi kursu mövzusu şərh edir bir ölkənin

İctimai-iqtisadi

Siyasi Etnik

Mədəni tarixini

Azərbaycan tarixi kursunun

başlıca əhəmiyyəti

xalqın

Etnik və dil köklərini müəyyən

edir

Mədəniyyəti

aşıladır

Tarixi yaddaşını

möhkəmləndirir

Keçmişi barədə təsvvür yaradır.

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üzrə qaynaqlar

Arxeoloji abidələr Yazılı abidələr

Ən qədim və qədim arxeoloji abidələr

Qədim yazılı mənbələr

Şumer, Akkad,Assur və Urartu mixi

yazıları (e.ə III-I min)

Antik mənbələr(e.ə V-e.III

əsrləri)

Piktoqrafik Mixi

Piktos-şəkil qrafo-yarı

mismari

Erkən orta əsr yazılı mənbələri(IV- X əsrlər)

Bizans qaynaqları

Qədim Alban ƏrəbEpiqrafik abidələr

Azərbaycan hadisələri

Hun və türk tayfalarının Ön Qafqaza

axını

“Alban tarixi” əsəri

VII əsrdən etibarən

Azərbaycan hadisələri

Pəhləvi dilində

daş,qala divarı

üzərində həkk olunan

epiqrafik yazılar

Orta əsr yazılı mənbələri(XI-XVIII əsrlər) bu dövrün qaynaqları müxtəlif dillərdə yazılmışdır.

Ərəb Fars Türk

Kapitalizm və imperalizm dövrünün

mənbələri bəhs edir.

Azərbaycanın iki hissəyə bölünməsiilə əlaqədar Gülüstan və

Türkmənçay müqaviləsinin

sənədləri

XIX əsrdə yaşamış tarixçilər orta əsr

tarixçilərinin ənənələrini davam

etdirir.

Qədim dövrün öyrənilməsi

Orta əsrlərin öyrənilməsi

Kapitalizm

dövrünün öyrənilm

əsi

Azərbaycan tarixşünaslığı Arxeoloji və epiqrafik araşdırmalar.

Vıı yüzillitin abidəsi- Moisey Kalankatuklunun “Alban tarixi” üç hissədən ibarətdir.

I. Kitab V əsrdən başlayaraq XIII əsrə qədər, Albaniya çarlığının

süqutuna qədər (705)

III. Kitab isə əsasən

II. Kitabda Aqvan (Alban) hökmdarı Cavanşirin hökmranlığından bəhs

edir

Aqvan (Alban) ölkəsi haqqında ümumi məlumat

Aqvan hökmdarı Vaçaqanın Aquen kilsə ləri məclisində (498)

bəyənilmiş qanundan

Yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsindən

Qüdrətli Alban dövlətinə

Erməni katalikosu İlya ilə Əmir-əl0Mömünün Əbd-Əl –Malikin

yazışmasından bəhs edir

Azərbaycanın IV-XII yüzilliklər dövrünün ilkin orta əsr yazılı qaynaqlarından biri “Kitabi Dədə Qorqud” abidəsi təşkil edir.

Kitabın hər boyu ülvi məhəbbətin canlı səlnaməsidir.

El-obaya Ata-anaya Qardaş-bacıya

Kitab türk xalqının qüdrətli himnidir.

Mərdlik və qəhrəmanlığa

Yer üzündə səadətə

Bəxtiyarlığa

B.E III-IV əsrlərində İslamiyyətdən əvvəlki dövrdə oğuzların maddi və mənəvi həyatını əks etdirən ünsürlər əsərdə aydın ifadə

olunmuşdur.

Adət-ənənələr Əxlaq-etika Ədəb-ərkan

Əlverişli təbii-coğrafi şəraitə

Zəngin fauna

və flora aləmin

ə

Mülayim

iqlimə

Azərbaycan dünyanın ən qədim, yer kürəsində ibtidai insanın formalaşdığı ərazilər sırasına daxildir.

Azərbaycanda ən qədim insan mədəniyyəti izlərindən biri, ilkin tapıldığı yerin adı ilə Quruçay arxeoloji mədəniyyəti adlanır

Birinci mərhələ-Paleolitin ilk təşəkkülü (Aşelə qədərki)

dövrünü əhatə edir.(1- 1,2milyon il)

İkinci mərhələ-erkən və orta Aşel dövrünü əhatə edir.(700-150

min il)

Üçüncü mərhələ isə sonAşel və Mustye dövrünü əhatə edir.

(150-120 min il)

Bu dövrdə insanlar Azərbaycan ərazisində geniş yayılır, ovçuluq əsas peşəyə çevrilir.

Bu dövrdə iqlim mülayimləşmiş, bitki və heyvanat aləmində yaşayış üçün əlverişli dəyişikliklər baş verir

İnsanların zehni inkişafı, dini görüşlərdə və ətraf aləmə münasibətdə dini təsəvvür formaları təşəkkül tapır

Son paleolit dövründə insanlar çox mükəmməl və davamlı əmək alətləri hazırlamaq vərdişlərinə yiyələnir

Azərbaycan ərazisində müasir insan tipinin formalaşması başa çatmış və ibtidai icma qurluşunun ilkin forması

yaranmışdır.

Nəhayət ibtidai sürü icması ibtidai nəsli –qəbilə qurluşu ilə əvəz olunmuşdur.

Orta paleolit və erkən Mustye dövrü

Əmək fəaliyyətində

Dünyagörüşündə

Ətraf aləmə münasibətində

Mezolit dövründə insanların həyatında mühüm dəyişikliklər

baş verir.Ox və kaman ixtira edildi.

Mezolit dövrü.Mənimsəmə təsərrüfatından istehsal təsərrüfatına keçid(e.ə. XII-VIII minilliklər)

Mənimsəmə təsərrüfatından

yığıcılıq

voçuluq

Əkinçilik və

maldarlığın əsaslı surətdə

təşəkkülü

Daşların deşilməsi

və cilalanması üsulları mənimsə

nildi

Toxuculuq yarandı və saxsı qablar

hazırlanmasına başlandı

Əhali oturaq həyata keçməy

ə başladı

İstehsal təsərrüfatının təşəkkülü Neolit dövrü

(VII-VI minilliklər)

Neolitin əsas xüsusiyyətı aşağıdakılardır

Daş dövrünün sonu –metal əsrinin

başlanğıcı hesab edilən eneolit

dövründə (e.ə VI-IV minillikdə)

Qəbilədə qadınların mövqeyi zəifləyir və

cəmiyyətin həyatında icma ağsaqqalları şurası mühüm rol

oynayırdş

Ölülər yaşayış məskənlərində dəfn edilir.

İnsanlar ilk dəfə metalla tanış oldular

Toxa əkinçiliyi maldarlıq və sənətkarlıq inkişaf etdi

Bu dövrün yaşayış məskənləri Gəncə-

Qazax, Mil-Qarabağ, Muğan, Naxçıvan bölgələrində aşkar

edilir

Erkən Orta son

Eneolitin sonunda Tunc dövrünə keçidin əsası qoyuldu.Tunc misə müxtəlif qarışıqlar əlavə etməklə alınırdı.Tunc dövrü mərhələlərə bölünür.

Erkən Tunc

dövründə

Toxa əkinçiliyi xış əkinçiliyi

ilə əvəz olundu

Bir neçə qohum qəbiləni

birləşdirən tayfalar yarandı

Köçmə (yaylaq) maldarlığı

meydana gəldiXaçmazda Sərkartəpə, Qazaxda Babadərviş, Naxçıvanda Kültəpə

yaşayış məskənlərində ibadət evləri yarandı

Kollektiv dəfnetmə

kurqanlar qurma adətləri meydana

gəldi

Əhali dağətəyi və dağlıq zonalarda

məskən saldı

Birinci böyük ictimai əmək bölgüsü baş verdi.Əkinçilik və

maldarlıq bir-birindən ayrıldı

Orta tunc dövründə

Yeni təsərrüfat sahələri-bağçılıq və

bostançılıq, üzümçülük və

şərabçılıq meydana gəldi

Sənətkarlığın əkinçilikdən ayrılması

nəticəsində ikinci əmək bölgüsü baş

verdi.

Yaşayış məskənləri

böyüdü, ilkin şəhər mərkəzləri

yarandı

Böyük tayfa ittifaqları meydana

gəldi

Kültəpə yaşayış məskənində dulusçuluq

məhəlləsi və dulus sobaları tapıldı.

Boyalı qablar mədəniyyəti

yarandı

b.e.ə XIV-XII əsrləri əhatə edən son tunc dövründə və b.e.ə XI-VIII əsri əhatə edən erkən Dəmir

dövründə

Ayaqla hərəkətə gətrilən dulus

arxlarından istifadə

olunurdu

Suni suvarma

şəbəkələri genişləndi

Sənətkarların arasından sənətkar-

tacirlər qrupu ayrıldı

Axirət dünyasına

inamla bağlı səma

cisimlərinə sitaiş geniş

yayıldı

Əhalinin yoxsullara və

varlılara ayrılması

prosesi xeyli gücləndi.

Siklopik tiklilər

meydana gəldi

Təsərrüfatda yarımköçəri

yaylaq maldarlığı ön plana keçdi

Tunc dövründə əməkl alətlərinin təkmilləşdirilməsi və əmək məhsuldarlığının artması nəticəsində

Qəbilə icması qonşu icması ilə əvəz olundu

Qonşuluq icmasında torpaq, meşə, otlaq, çaylar bütün icmaya

məxsus idi.

Qəbilə icmasından fərqli olaraq qonşu icmasında hər bir

ailənin

İcmanın üzvləri icmaçı kəndlilər adlanırdı

İbtidai icma qurluşunun dağılması və sinifli cəmiyyətin meydana gəlməsi

Ayrıca təsərrüfatı

Mal-qarası

Əmək alətləri

Əkin payı

Qonşu icmasına

keçid zamanı varlanırdılar

Hərbi başçıları

Ağsaqqallar

Azərbaycanda e.ə II minilliyin sonlarında

ibtida-icma qurluşunun dağılması və sinifli cəmiyyətdə keçid

prosesinin sürətlənməsi

Əmlak və sosial bərabərliyin daha da dərinləşməsi

Böyük tayfa ittifaqlarının yaranması

Hakimiyyətin ayrı-ayrı nifuzlu

şəxslərin əlində cəmləşməsi

Var-dövlətin əsasən fərdi

ailələrdə toplanması

Cəmiyyətin yoxsul və varlılara

parçalanması

Son