Mısır ve Kuzey Afrika'nın Müslümanlar Tarafından Fethi

8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi

1/223

G R

1. Kaynaklar ve Aratrmalar

a) Kaynaklar

lk devirslm tarihi almalarnda, bu devir ile ilgili ada kaynaklarn zamanmza

ulaamam olmas, eksiklii her zaman hissedilen bir husustur. VIII. asrdan itibaren, gerek

ifh gelenek ile olsun ve gerekse daha nce yazlp da zamanmza ulaamayan eserlerden

yaplan alntlareklinde olsun, cidd almalar yaplmtr. Ancak bu eserler sayesinde, ilk

devirslm tarihinin muhtelif konularn incelemek mmkn olabilmektedir.

alma konumuz olan "Msr ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi"

ile ilgili olarak olaylara muasr bir kaynak elimizde bulunmamaktadr. Msr tarihi ile ilgili

olarak mslmanlarn Msr' fethi srasnda Nikiou bapapaz olan Jean'n yazm olduu

Chronique bunun tek istisnasdr1. M. 694 ylnda hayatta olduu bilinen Jean'n bu eseri,

Msr'n mslmanlar tarafndan fethini mahedeye dayal olarak anlatmaktadr. Jean bu

kroniinde, Msr'n slm ncesi tarihini zira, idar, din siyas ve imar durumunu, Msr'n

Nbelilerle ilikilerini, Amr b. el-s'n gerekletirdii fetihleri; frikyye valisi Gregorios'un

Bizans'a kar isyann, bazen dorudan, bazen de dolayl olarak, ksa, ak ve zl ifadelerle

anlatmaktadr. Ancak bir hususu hemen belirtmek gerekir ki, bir ba papaz olan Jean'n,

mslmanlarla Rumlar arasnda yaplan savalar ve mslmanlarn Msr' fethini, tam bir

hristiyan gzyle deerlendirdiidir. Mesel o, hristiyanlar iin "Tanr'nn m'min kullar..."

derken, mslmanlar iin "...barbar, cani..." gibi sfatlar kullanmaktadr.

Zamanmza ulaan en eski slam tarihi kayna, bn Abdilhakem'in (v. 870)Fthu

Msr ve Ahbruh2 isimli eseridir. bn Abdilhakem'in bu eseri, almamzn her safhasnda

bavurduumuz en nemli kitap olmutur. Msr'n slm ncesi tarihi, mslmanlar

tarafndan fethi, Fustat ve Cze ehirlerinin kuruluu, idar yap, gayr-i mslimlerden alnanvergiler, frikyye, Marib ve Endls'n fethi, fethinden 860 ylna kadar Msr kadlar,

1 Jean, Chronique, (Derleyen Yaussouf Kamal, Monumenta Cartographica Africae et Aegypt, Ed. Fuat Sezgin,Frankfurt 1987, M, 21-27'den), (terc. Veysel Uysal, stanbul 1990, baslmam tercme). Bu eser Yunanca olarakyazlmtr. Ancak, bugn bize ulaan metin 1602'de Habece'ye yaplan tercmedir. H. Zotenberg, bu Habeenshay Franszca'ya evirmi; eser 1883'de Paris'te baslmtr. bkz. Mustafa Fayda, Hz.mer ZamanndaGayr-i Mslimler, stanbul 1989, l. C'hronique'i nereden H. Zotenberg Nikioulu Jean'n isminin 686 tarihli birel yazmasnda zikredildiini bildirmektedir. Bkz. Youssouf Kamal, Monumenta Cartographica Africae ofAegypt, Jean, Eveque de Nikiou, 27. Biz Jean'n bu eserine Fuat Sezgin'in editrlnde, Youssouf Kamal'nderledii ad geen kitabn iinde yer almas dolaysyla ulatk. Bu kitapta yer alan Franszca metnin tercmesi

M.. lhiyat Fakltesi retim yesi Do.Dr. Veysel Uysal tarafndan yaplmtr. Bu vesile ile kendisineteekkrlerimi sunarm. Biz Jean'n Chronique'ine atf yaparken bu tercmeyi iaret ettik.2bn Abdilhakem.Fthu Msr ve Ahbrh (nr. Charles C.Torrey), Leiden 1922.

1


2/223

Msr'a gelmi olan sahabler ve bu sahabler yoluyla burada yaylan hadisler kitapta ele alnan

konulardr3. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, kitapta Msr'n fethi tafsilatl olarak yer

alrken, frikyye, Marib ve Endls'n fethi ile ilgili bilgiler hem daha az ve hem de tahkke

muhtatr. Bu blmlerle ilgili bilgileri kullanrken, dima bn'l-Izr'nin Muribiyle

karlatrmak yoluna gidilmitir.

Belzur'nin ( v. 892) Fthu'l-Bldn4 isimli kitabndan da bn Abdilhekem'in eseri

kadar olmasa bile, bilhassa Msr'n fethi konusunda olduka istifade edilmitir. Ancak onda

da frikyye'nin fethi ile ilgili bilgiler ok ksadr ve Msr konusundaki malmat ile mukyese

edildiinde, ancak drtte bir orannda kalmaktadr.

Taber'nin (v. 922) Tarihi5 de almamzda istifade ettiimiz kaynaklar arasnda yer

almtr. Taber, Msr'n fethi ile ilgili baz bilgiler naklederken, frikyye konusunda ok az

ve birer cmlelik, ksa nakiller yapmaktadr.

Kind'nin (v. 961)Kitbu'l-Vult ve Kitbu'l-Kudt6 isimli kitab ise bilhassa Msr'n

idar yapsn kaleme alrken bize tatmin edici bilgiler vermitir.

Sa'id b. Patrik'in (v. 939-940) Kitbu't-Tarihi7 ise, bir gayr-i mslimin kaleme ald

eser olup, dier slm tarihilerinin Msr'n fethine dir naklettikleri bilgileri teyid eden

rivyetleri ihtiv etmektedir.

bn'l-Izr'nin (v. 1295)Kitbu'l-Beyni'l-Murib f Ahbri Endels ve'l-Marib8

isimli eseri frikyye ve Marib'in fethi konusunda temel aldmz bir kitap olmutur. bn'l-

Izr bu eserinde, blgelerin fethi hakknda bize en teferruatl ve en doru bilgileri

nakletmektedir. O, frikyye ve Marib'in fethi konusunda bize ulaan ilk eser olan Mlik'nin

Rydu'n-Nfs9 isimli kitabna gre daha doru bilgiler nakletmektedir.

Nveyr (v. 1333) ,Nihyet'-Ereb10, Makriz (v. 1442) Htat11, bn Tariberd (v.

1469) Ncm12 ve Suyut (v. 1505) Husn'l-Muhdara13 isimli eserlerinde umumiyetle bn

3

Mellif ve eseri hakknda bilgi iin bkz. Nadir zkuyumcu, "bn Abdilhakem". .A. (TDV). st. 1999, XIX,278-279.4 Belzur. Ahmed b. Yahy; Fthu'1-Bldn (thk: Muhammed Rdvn), Msr 1350/1932. (Selahaddin el-Mneccid nerinden trkeye eviren: Mustafa Fayda,Fthul-Bldn, Ankara 1987.).5Taber, Muhammed b. Cerr; Tarihul-mem vel-Mlk(thk. Muhammed Ebu'l-Fadl brahim), I-XI, Beyrut1387/1967; Ayrca ed. M. de Goeje, cilt I-III, Leiden 1879-1881.6 Kind,Kitbul-Vult ve Kitbul-Kudt(thk: Rhuvon Guest), Beyrut 1908.7 Sa'id b. Patrik,Kitbu't-Tarih, Beyrut 1909.8 bn'1-Izr, Muhammed; Kitbul-Beyani'1-Murib fi Ahbri Endels vel-Marib, (thk. G.S.Colin-I.Lewi Provenal), I-II, Leiden 1948.9 Mlik, Eb Abdillah Muhammed; Rydu'n-Nfs fi Tbakti Ulemil-Kayrevn vefrikyye ve Zhhdihimve Nsskihim ve Seyru min Ahbrihim ve Fedilihim ve Evsfihim (thk: Ber el-Bekk), I-III, Beyrut1403/1983.10

Nveyr, ihbuddin Ahmed b. Abdlvehhb;Nihyetl-Ereb fi Fnni'1-Edeb (thk: Muhammed Ebu'1-Fadlbrahim), I-XXIX, Kahire 1395/1975.11Makriz, Takyddin Ahmed, el-Meviz veltibr.f Zikril-Htati vel-sr, I-II, Bulak 1270.

2


3/223

Abdilhakem'inFthu Msr ve Ahbruh adl kitabn kaynak olarak kullanmlar ve bu kitab

adeta satr satr iktibas etmilerdir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bu eserler arasnda

Makriz'nin Htat ile Suyut'nin Husn'l-Muhdaras almamz asndan baz zellikler

arzetmektedir. Makriz, Msr'n fethi yannda, buradan alnan cizye ve harac vergileri ile

harac'n tesbitinde esas alnan hususlara ve Msr topraklarnn mesahasna dair nemli bilgiler

vermektedir. Suyut ise Msr'n fethini, arlkl olarak bn Abdilhakem'den naklettii

rivayetler ile anlattktan sonra, ayr bir konu bal ile Kuz''nin bize ulamayanHtatisimli

eserinden Msr'n Fethi konusunu aynen aktarmaktadr (c. I, 127130).

Yakut el-Hamev'nin (v. 1229) Mu'cemu'l-Bldn14 isimli eseri de, dier corafya

kitaplar15 arasnda en fazla istifade ettiimiz bir kaynak olmutur.

Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm'n (v. 839) Kitbu'l-Emvli16 de cizye ve harac

konular ile Msr'daki ehl-i zimmenin, zellikle mer b. Abidlaziz'in halifelii zamanndaki

durumu hakknda doyurucu bilgiler vermektedir. Bu arada, mal konularda kaleme alnm

dier baz kitaplar dan da istifade ettiimizi burada belirtmeliyiz17. Yine Kurre b. erk el-

Abs'nin valilii dnemine ait (708714) olan papiruslardan18, Msr'da cizye ve haracn tesbit

ve tahsilinde nasl bir uygulama yapld hususunda nemli bilgiler bulduumuzu da burada

zikretmeden gemeyelim.

12

bn Tagriberd, Ebu'1-Mehsin Cemalddin Yusuf; en-Ncmu'z-Zhire fi Mlki M sr vel-Khire, I-XII,Kahire 1383/1963.13 Suyut, Cellddin Abdurrahman b. Eb Bekr, Husnl-Nluhdara, fi Tarihi Msr ve'1-Khira, I-II, Msr1967.14Yakut el-Hamev, ihbuddin Eb Abdillah; Mu'cemul-Bldn (thk: Ferdinand Wstenfeld), I-VI, Leibzig1866.15 almamz esnasnda istifade ettiimiz dier baz corafi eserler unlardr: bn Hurdazbih, Ebu'1-KsmUbeydullah b. Abdillah,Kitbul-Meslik vel-Memlik(Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; Yakub, Ahmed b. EbYa'kub; Kitbil-Bldn (Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; bn Fakh el-Hemezn, Eb Bekr Ahmed b.Muhammed; Muhtasaru Kitbi'1-Bldn (Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; Istahr, Eb shk brahim b.Muhammed; Kitbul-Meslik vel-Memlik(Ed. M. J. de Goeje), Leiden 1967; Makdis, emsddin EbuAbdillah Muhammed b. Ahmed Eb Bekr; Kitbu Ahsenit-Teksim fi Marifetil-Eklim (Ed. M. J. de Goeje),Leiden 1967 (II. Bask); bn Havkal, Ebu'I-Ksm;Kitbu Sretil-Arz (nr. H. Kramers), I-II, Leiden 1938 (II.

Bask); Bekr, Abdullah b. Abdilaziz; Mu'cemu Me-Istacem (thk. Mustafa es-Sakk), I-IV, Beyrut 1983 (M.Bask); dris, Sfatul Marib ve Ardu's-Sudn ve Msr vel-Endels, Leiden 1968.16 Eb Ubeyd, el-Ksm b. Sellm, Kitbul-Emvl (thk. Muhammed Halil Herrs), Kahire 1401/1981 (M.Bask), (terc. Cemleddin Saylk, stanbu1 1981).17 stifde ettiimiz dier baz ml kaynaklar da u ekilde sralayabiliriz. Eb Yusuf, Yakub b. brahim,Kitbul-Harac, Kahire 1397 (VI. Bask), (ev. Ali zek, stanbul 1973); Yahy b. Adem el-Kure, Kitbul-Harac (thk. Ahmed Muhammed kir) Bsm.Yeri Yok 1384 (II. Bask); Kudme b. Ca'fer, Ebu'l-Ferec;Kitbu'1-Harac ve Sn'atl-Kitbe (thk. Muhammed Hseyin ez-Zebd), Badad 1981; Ebu'1-Ferec, Abdurrahman b.Ahmed b. Receb el-Hanbel, el-stihrc li-Ahkmil-Harac. Beyrut 1405/1985.18 Greke ve Arapa olarak yazlm olan ve Arapa'da "Evrku'1-Berd" ismiyle anlan bu papiruslar, H.C.Becker, H.J.Bell ve Nabia Abbott tarafndan yaynlanmtr. Bell, yaynlad papiruslar "Der Islam"dergilerinin muhtelif saylarnda, ngilizce tercmeleriyle birlikte yaynlamtr. H.C. Becker ise, gerek Yunancave gerekse Arapa nshalardan bazlarn iki makale halinde "Der Islm" dergisinde yaynlamtr. Nabia Abbott

ise "Chicago Oriental Institute" de bulunan Arapa papiruslarngilizce tercmeleriyle birlikte yaynlamtr. Bizbu papiruslara almamzn ilgili yerlerinde iaret ettik. Bu konuda ayrca bkz. Nadir zkuyumcu, "Kurre b.erk",A. (T.D.V. ) Baslmam madde.

3


4/223

b) Aratrmalar

Msr ve frikyye'nin mslmanlar tarafndan fethi ile ilgili pek ok kitap kaleme

alnmtr. Bunlarn en nemlilerinden biri olan Alfred C.Butler'in Fethu'l-Arab li-Msr19

isimi ile Arapaya evrilen The Arab Conquest of Egypt adl eseri, akmamzn birinci

blmn yazarken en ok istifade ettiimiz bir aratrma olmutur. Kitaptan Arapas ve

ngilizcesi kontrol edilerek faydalanlmtr. Butler, bu eserini yazarken slm tarihi

kaynaklar yannda baz hristiyan kaynaklar ve batl aratrclarn kitaplarndan da istifade

etmitir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, o, Msr'n mslmanlar tarafndan fethi

konusunda hristiyan kaynaklar ve bilhassa Nikiou bapapaz Jean'n kroniini esas almakta

ve bu kaynaklar slm kaynaklarna gre daha gvenilir bulmakta, bunlara gre yorumlar

getirmekte ve baz sonulara varmaktadr.

frikyye ve Marib'in fethi konusunda ise, Sa'd Zall Abdlhamid'in Tarihu'l-

Maribi'l-Arab20, Abdlaziz Salim'in el-Maribu'l-Kebr21, ve Hseyin Mu'nis'in Fethu'l-

Arab li'l-Marib22 isimli kitaplar en ok istifade ettiimiz aratrma eserler olmutur. Bu

melliflerfrikyye ve Marib'in mslmanlar tarafndan fethini olduka teferruatl olarak ele

almakta ve konular ilerken nce konu ile ilgili slm tarihi kaynaklarnda bulunan rivayetleri

arka arkaya sralamakta, daha sonra bu rivayetlere yorumlar getirmektedirler. Hseyin

Mu'nis'in kitabnda dikkati eken en nemli husus, bu mellif'in frikyye ve Marib

fetihlerini Hassn b. en-Nu'mn el-Gassn'nin valilii dnemiyle (688705) bitirmesidir.

Halbuki onun zamannda frikyye fetihleri tamamlanm, ancak Marib henz slm

hakimiyetine alnmamtr. Marib'in slm hkimiyetine girmesi Mus b. Nusayr zamannda

(705715) olmutur.

Msr'n fethinden sonra, burada yaayan ehl-i zimmeye konulan cizye ve harac

vergileriyle, bu vergilerin tesbit ve tahsili konularnda en ok istifade ettiimiz eserler,

Reyyis'in el-Harc ve'n-Nzumu'l-Mliyye li'd-Devleti'l-slmiyye23 ve Mehmet Erkal'inslm Vergi Hukuku, Hulef-i Ridn ve Emeviler Devri24 isimli almalar olmutur. Her iki

mellif de Msr'da uygulanan slm mal politikas hakknda ok kymetli bilgiler

19Alfred C. Butler,Fethul-Arab li-Msr(ta'rib. Muhammed Ferid Ebu'1-Hadd), Kahire 1351/1933.20 Sa'd Za1ul Abdlhamd, Tarihul Maribil Arab mine'1-Feth il Bidyeti Usri'1-Vust (Libya, Tunus,Cezayir, Marb), I-II,skendediyye 1979.21 Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, I-IV,Beyrut 1981.22 Hseyin Mu'nis,Fethul-Arab lil-Marib, (Kahire 1366/1947).23

Muhammed Ziyauddin er-Reyyis, el-Harc ven-Nzumul-Mliyye li'd-Devletil-slmiyye, Kahire 1977.24Mehmet Erkal, slm Vergi Hukuku, Hulef-i Ridn ve Emevler Devri, Erzurum 1981 (BaslmamDokora Tezi).

4


5/223

vermektedirler. zellikle Reyyis'in kitab, o devirde Msr'da kullanlan leklerin bugnk

karlklarn vermesi ynyle ayr bir nemi hizdir.

2. Msr Ve Kuzey Afrika'nn Coraf Durumu Ve slm Fethinden nceki

Siyas, Din, Mal ve ktisad Durum

a) Msr

slam corafyaclar Msr'n snrlar konusunda ittifak halindedirler. Buna gre;

"Msr'n Tl(=boylam); Refh ile Ar arasndaki iki aalk blgeden svn'a kadardr.

Arz'(=enlemi) da; Berka ile Eyle arasdr. Hem tl, hem de arznn mesafesi yaya olarak 40

gnlktr"25 Istahr, bu umumi bilgileri, daha da mufassal olarak u ekilde vermektedir:

"Msr, Akdeniz tarafnda, skenderiyye'den Berk'ya kadar uzanr. Buradan vahalarn

arkasndan Nbe'ye gelir. Buradan da svn snrna ve svn'n arkasndan olmak zere

Bcce topraklarnn snrndan Bahru'l-Kulzm'a gelinir. Sonra Tr-i Sn'ya, buradan Tye-i

Ben sril'e, buradan da Cifr blgesine ve Refh ile Ar arasndan Akdeniz'e,

skenderiyye'ye geilir."26

Makdis ise Msr' nce yedi blgeye ayrmakta, daha sonra da her blgede bulunan

ehir ve kyleri isim isim vermektedir. O, altsnn mamr, birinin l olduunu bildirdii

yedi blgenin isimlerini yle sralamaktadr: "Cifr, Havf, Rf, skenderiyye, Mekadniyye,

Sa'd ve Vaht (ller)"27.

Ayrca o, bu yedi blgeye balehirleri u ekilde vermektedir28:

Cifar: Merkezi; Ferma'dr. Bal beldeler; 1.Bekkre 2.Verrde 3.Ar;

Havf: Merkezi; Blbeys'tir. Bal beldeler; 1.Metl 2.Curcr 3.Fkus 4.Gayf

5.Debk 6.Tne 7.Berrm 8.Kulzm. Ayrca; 9.Tinns ve 10.Dimyt adalar;

Rf: Merkezi; Abbsiyedir. Bal beldeler; 1.br 2.Demenhr 3.Benh 4.atnf

5.Melh 6.Mahallet Sidr 7.Mahalletl-Kermeyn 8.Mahalletl-Kebre 9.Sendef 10.Demre11.Bre 12.Dekahle 13.Mahallet Zeyd 14.Mahallet Hafs 15.Mahallet Ziyd 16.Senhrus-

Sur 17.Brs;

25bn Hurdazbih, Meslik, 83; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbi'I-Bldn, 58,59; Istahr, Meslik,48; bn Havkal, Sretl Arz, I, 132; Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 546; Kazvn, Zekeriyy b. Muhammed b.Mahmud; sru'1-Bild ve Ahbru'1-bd, Beyrut Trz. 263. Ayrca bkz. bn Abdilhakem,Fth, 9;Kalkaand, Ebu'1-Abbas Ahmed; Subhul-A fi Sanatil-n, Kahire 1357/1937, M, 3I0-312; Makriz,Htat, I, 15; bn Tariberd,Ncm, I, 36-37.26

Istahr, Meslik, 48.27 Makdis,Ahsen't-Teksim, 193-195.28 Makdis,Ahsen't-Teksim, 193-195.

5


6/223

skenderiye: Merkezi; skenderiyyedir. Bal beldeler; 1.Red 2.Meryt 3.Ztl-

Hummm 4.Brlls;

Mekadniyye: Merkezi; Fustattr, yani Msr. Bal beldeler; 1.Azziye 2.Cze

3.Aynu ems;

Sad: Merkezi; svn'dr. Bal beldeler; 1.Hulvn 2.Ks 3.hmm 4.Blyen

5.Allk 6.Ecma 7.Bsr 8.Feyym 9.mnn 10.Smst 11.Tende 12.Tah 13.Behnese

14.Kays;

Vht (ller).

Yakut el-Hamev ise; Msr' Aa Msr (Esfel'l-Arz) ve Yukar Msr (Sa'd-i

Msr)29 diye ikiye ayrmaktadr. Bu iki blgede toplam 2395 yerleim alan bulunduunu

ifade eden Yakut el-Hamev, bunlarn 1439'unun Aa Msr'da, 957'sinin de Yukar Msr'da

olduunu bildirmektedir30.

***

Msr, Hz.Peygamber'in Mekke'den Medine'ye hicretinden yaklak yl nce, 619

ylnda Bizansllar'dan Ssnler'in eline gemitir31. Ssn hakimiyetinde 10 yl kadar kalan

Msr, Bizans imparatoru Herakleios'un 627-628'de Ninova'da Ssn Kisr's Hsrev'i

yenmesinden32 sonra yeniden Bizans hakimiyeti altna girmitir. Herakleios, Ninova'da

yendii Hsrev'in bir i isyan srasnda ldrlmesinden sonra, Kisr olarak Ssnler'in

bana geen, Hsrev'in olu irye ile, daha nce Bizans topra iken Ssnler'n eline

geen btn topraklar, bu arada Msr' da Bizans'a devreden bir anlama yapmtr. Bundan

sonra Msr, mslmanlarn fethine kadar Bizans hkimiyetinde kalmtr33.

mparator Herakleios Ssnler'e kar kazand bu byk baardan sonra, tekrar

hakimiyeti altna ald topraklarda bu defa din proplemlerle kar karya gelmitir. O, teslis

inancna sahip olan Ortodokslar ile, Tek tanr inancna sahip olan Monafizitler, ki Msr'dabunlara Yakb hristiyanlar da denilmekteydi, arasndaki mcadelede bir nevi arabuluculuk

yapmak ve idaresi altnda yaayan btn hristiyanlar tek bir mezhepte bir araya getirmek

29Htat mellifi Makriz, Yukar Msr'a, yani Sa'd-i Msr'a el-Ardu'1-K bl ve el-'Al'1-Arz denildiini deifade etmektedir. Bkz. Makriz, Htat, I, 189. Kalkaandi de bu konuda yle demektedir: "Msrllar kuzeye,yani Esfel'1-Arz'a el-Bahriyye de derler, nk o tarafta Rum Denizi (Akdeniz) vardr. Gneye, yani Sa'id-iMsr'a el-Kbliyye de derler, nk o tarafta Kble vardr." Bkz. Kalkaand, Subh, III, 224.30 Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 54931 Ostrogorsky,Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan), Ankara 1986, 88-89; Butler, Msr, 62-82.32

Bu sava Kur'n'da vukundan nce haber verilmitir. Bkz. Rum Suresi (30): 2-5.33 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 93-99; Butler, Msr, 104-116; brahim Ahmed el-Adevi,Devletl-slmiyye ve mparatoriyyet'r-Rm, Kahire 1958(II.Bsk.). 35.

6


7/223

istemitir. mparatorun emri ile, bu ama erevesinde toplanan Kadky Konsili Monofizitlik

ile Ortodoksluk arasnda bir nevi orta yol kabul edilen Monotheletlik (Arapada:

Melknlik=yani kral dini) anlaynn btn hristiyanlara benimsetilmesi kararn almtr.

Bylece Kadky konsl, bu yeni resm din ve mezhep anlaynn merkezi durumuna

getirilmitir. Patrik Sergios da iki tabiatl ve yalnz bir etkinlik sahibi tanrnn varl

gryle, bu yeni resm hrstiyanln inan esaslarn ortaya koymutur. mparatorluun bu

yeni resm din ve mezhep anlaynn btn hrstiyanlar arasnda yaylmasn salamak iin,

muhtelif blgelere patrikler yollanm, bu arada Msr'a da Kyrus (=Mukavks) gnderilmitir.

Ancak bu yeni anlay, gerek Msr'daki Monofizitler ve gerekse Kuds'teki Ortodokslar

tarafndan iddetli bir muhalefet ile karlanm ve Kuds ortodokslar tarafndan

Monofizitliin gerilemi, Ortodoksluun da tahrif edilmi birekli olarak yorumlanmtr. Bu

arada 631de Msr'a gnderilen Kyrus, bilhassa Monofizit olan K btleri, bu yeni anlaya

sevkedebilmek iin bask ve zulm politikas uygulamtr. Kyrus, Kbt kilisesi mensuplarn,

mslmanlarn 641'de Msr' fethine kadar, gerek din inanlar ynyle ve gerekse blgenin

mal ilerinden sorumlu bir kii olarak, vergiler ynyle bask altnda tutmutur. Onun din

basklarndan kurtulmak isteyen Monofizit Kbtler, ya Msr'dan kama yoluna gitmiler, ya

da istemeyerek de olsa yeni din anlay kabul etmiler veya kabul eder grnmlerdir34.

slm fetihleri srasnda, Msr'da Monothelet (=Melkn) kilisesinin banda Kyrus

(=Mukavks) bulunurken, Kbt kilisesinin (=Monofizit kilisesinin) banda da yeni anlay

reddettiinden dolay srgn edilen I. Benjamin vard35.

Vergiler ynyle ise; Kyrus, Bizans vergi tesbit ve tahsil usllerini hibir zaman

uygulamam ve Kbtlere glerinin zerinde vergiler yklemitir36. slm tarihilerinin dil

olarak tavsif ettikleri bu uslde, toprak vergisi, Nil nehrinin su seviyesi ve Msr'n imar

durumu dikkate alnarak tahsil edilmekteydi. Bizans dneminde hibir zaman tam olarak

uygulanmayan bu usul zetle yledir:

34 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 55, 101-103; Butler, Msr, 162-170, 249; Archibald Lewis, e/-Kaviyyet'1-Bahriyye vet-Ticriyye fi Havdi'1-Bahril-Mutavasst(500-1100 m.)(ev. Ahmed Muhemmedsa), Kahire 1960, 87-88; Becker, "Msr", .A. (MEB), VIII, 219; Norman H. Baynes, mparatoriyyetl-Bizantyye (ta'rib. Hseyin Mu'nis-Muhammed Yusuf Zyed), Kahire 1957, 55-56; Makriz,Htat, I, 264-269.Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi (terc. Salih Tu), stanbul 1980/1400 (IV. Bask), I, 340; T. W.Arnold,ntir- slm Tarihi (trk. Hasan Gndzler), Ankara 1982 (II. Bask), 113.35 MuradKmil, Min Dikletyanus ila Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadrati'1-Msriyye), Bsm.Yer ve Yl Yok, II,320; Jean, C'hronique, 3.36 MuradKmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadrati'1-Msriyye), II, 205. En eski devirlerden

beri vergi tahsilinde Msrllar'a zulm yapldna dair bkz. Arif Mfit Mansel, Ege ve Yunan Trihi, Ankara1971 (III. Bsk.), 495-496; Oktay Akit, Roma mparatorluk Tarihi II.Kitap (M..27-M.S.395), stanbul 1985,571; Nezahat Baydur,Imparator Iulliyanus, stanbul 1982, 73; Baynes,mparatoriyyet'1-Bizantyye, 130-140.

7


8/223

1. Toprak vergisi olan harac, mahsuln tarlalardan kaldrlmasndan sonra ve belli bir

zamanda, yani Kbtlerin kullandklarems seneye gre Tt (=Eyll) aynda alnrd,

2. zm harac, skmdan sonra, yani ra veya arap yapldaktan sonra alnrd,

3. Bu vergilerin tahsilinde kuraklk ve sel felaketleri de dikkate alnr ve byle

durumlarda harac vergisi rne gre belirlenirdi.

Bu hususlar dikkate alnarak tahsil edilen vergiler, nce Msr'n ihtiyac iin harcanr,

su kanallar temizlenir, kanal azlarnda su tutmak iin bentler yaplr veya mevcut olup da

bozulanlar varsa tamir ettirilir, ayrca halkn ihtiyac olan kprlerin yapm ve kiliselerin

onarm iin gerekli harcamalar da bu vergilerden karlanrd37. Ancak, yukarda da

belirttiimiz gibi, bu esaslar Kyrus tarafndan hibir zaman dikkate alnmamtr. mar

gerektiren yerler imar edilmemi, hatta kuraklk ve sel felaketleri dikkate alnmamak

suretiyle, zulmle yksek oranlarda harac vergisi tahsil edilmitir.

Makriz bu cmleden olarak, Mukavks'n Msr'dan yllk 20 milyon dinar vergi

aldn nakletmektedir38. O ayrca, skenderiyye civarndaki zm bahelerinin haracn

Kyrusun (=Mukavks) hanmnn aldn, onun, zmlerin skmndan sonra, vergilerin arap

olarak verilmesinden memnun olmadn ve arap yerine para verilmesini istediini,

iftilerin ise bunu kabul etmediklerini, bunun zerine zm balarn sulayan kanallar tahrib

ettirdiini de bildirmektedir.39

Msr'da araz ls olarak feddn, ki bir feddn 4200.83m2'ye, hacim ls olarak

artabe (=irdebb), ki 198 litreye, arlk ls olarak da kntar, ki bir kntar 44.9 kgr.'a tekabl

etmekteydi, kullanlmaktayd40.

Ba vergisi olarak tahsil edilen cizye ise, herkesten alnmaktayd. Ancak nfuz sahibi

kiilerden cizye alnmamakta, onlarn cizyeleri de dier mkelleflerden tahsil edilmekteydi41.

Grld gibi; Kyrus idaresindeki Msr'da mal ynden de K btlere kar zalimane ve

smrgeci bir politika takip edilmitir.

***

37 bn Abdilhakem,Fth, 32-33; 161; Nveyr, Nihye, 324; Makriz, Htat, I, 74.75, 270-273; bn ys,Muhammed b. Ahmed el-Hanefi,Bediu'z-Zuhr fi Veki'i'd-Duhr, Kahire 1402/1982 (II. Bsk.), I, 108; Becker,"Msr", .A. (MEB), VIII, 234; Erkal, slm Vergi Hukuku, 292. Ayrca bkz. rfan Mahmud Rn, Hz. merDneminde Ekonomik Yap(trk. Ahmet Kot), stanbul 1985, 94.38 Makriz,Htat, I, 100.39 Makriz,Htat, I, 169.40 Becker, "Msr",.A. (MEB), VIII, 234.41

Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab, (Tarihu'1-Hadratil-Msriyye), II, 208. Bizansllarzamannda Msr'dan alnan vergiler iin ayrca bkz. Salih Tu, slm Vergi Hukukunun Ortaya k,stanbul 1984, 5-7.

8


9/223

Msr'n iktisadi hayat, Nil nehrine bal olarak, daha ok tarma dayal idi. Buday,

arpa ve benzeri tahllar ve pamuk bata olmak zere zeytin de yetitirilmekteydi. Buna bal

olarak dokumaclk ve zeytinya ile pamukya retimi iin iletmeler bulunmaktayd.

Ayrca, kat retimi ve mermercilik de yaplmaktayd. Dou-bat deniz ticaret yolu zerinde

olmas da, Msr'a iktisadi ynden ayr bir nem kazandrmaktayd. in ve Hindistan'dan

gemilerle batya tanan mallar, Dimyat ve skenderiyye limanlar vastasyle Akdeniz'e

almaktayd42. Ticaret gemileri, Msrllar'a al veri imkn salamakta ve buna bal olarak

Msr'n muhtelif blgelerinde haftalk pazarlar ve senelik panayrlar kurulmaktayd43. Nil

nehri de tahl ve mal tamaclnda Msrllar'a byk kolaylklar salamaktayd44.

b) Kuzey Afrika

slm tarihileri ve corafyaclarfrikyye ve Marib'in corafyas hakknda bir gr

birlii iinde deillerdir. lk mverrih ve corafyaclardan itibaren frikyye ve Marib

corafyas hakknda muhtelif rivayetler nakledilmitir. Biz nce frikyye'den balayarak

blgenin snrlar hakknda nakledilen rivayetlere ksaca temas etmek istiyoruz. frikyye

corafyas ile ilgili olan rivayetleri grupta mtlea etmek mmkndr. Birinci grup

rivayetlerde frikyye'nin Marib'de bir ehir olduu ve slam fetihlerinden sonra, bu ehrin

kalntlar zerine Ukbe b. Nafi el-Fihr tarafndan 670 ylnda Kayrevn ehrinin kurulduu

nakledilmektedir45. kinci grup rivayetlerde de, "frikyye" kelimesi "Marib" kelimesi ile e

anlaml olarak yer almaktadr46. nc grup rivayetlerde ise frikyye'nin snrlar,

Bizansllar devrinde kullanlan ekle yakn bir durumda ifadesini bulmu ve Berka ile Tanca

arasnda kalan yerler anlamnda kullanlmtr. Bu konuda Yakut el-Hamev, frikyye'nin

snrlarnn, douda Berka'dan balayp batda Tanca'da son bulduunu ve iki ehir arasnn

42 Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab, (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 206; Maurice

Lombard,lk Zafer Yllarnda slm (trk. Nezih Uzel), stanbul 1983, 28-32 , 140-143, 152-157; Becker,"Msr",.A.(MEB), VIII, 233;Cevad Ali, el-Mufassal fi Tarihil-Arab Kablel-slm, Beyrut 1971, VII,261-284; Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a Ankara 1982 (IV.Bask), 31-33,152.43 Murad Kmil, Min Dikletyanus ila Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadratil-Msri .yye), II, 206.44 Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 207; Becker,"Msr", .A, VIII, 233. Ayrca bkz. Neet aatay, slamiyetin Yayl Srasnda Arabistana KomuMemleketlerin Durumu, A...F.Dergisi-1962, Ankara 1963, 33-39; Firavunlar dneminde Msr'nekonomik, zira ve sosyal hayat hakknda bkz. Ali Say, Firavun, Hmn ve Krun Kansnda Hz.Musa.stanbul 1992, 16-24.45 bn Hurdazbih, Meslik, 87;Yakub, Bldn, 357;bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Bldn,78-79; Bekr, Mu'cem, I, 176; Yakut el-Hamev, Mu'cem I, 324.46 Istahr, Meslik, 36-37;Istahr frkyye'nin snrlarn verirken, douda, Msr'n batsandan baladn,

batda Atlas Okyanusu'nda bittiini, kuzeyde Msr denizinden Atlas Okyanusu'na uzundn, gneyde iseZevle'den balay p yine Atlas Okyanusu'nda son bulduunu nakletmektedir. Ayrca bkz. Hseyin Mu'nis,Marib, 2;Musa Lakbal, Maribul-slm, Cezayir 1981 (II. Bask), 14.

9


10/223

ikibuuk aylk bir mesafe olduunu, kuzeyde Akdeniz sahillerinden balay p gneyde

Sdan'n st taraflarnda bulunan ve doudan batya doru kesintisiz bir ekilde uzunan

Sahr'ya (llere) kadar olduunu rivayet etmektedir47. Bu arada hemen belirtmek gerekir ki,

frikyye'nin mslmanlar tarafndan fethini anlatan slm tarihileri de, burada bamszln

ilan eden Gregorios'un Trablusgarb'tan Tanca'ya kadar olan blgeye hkim olduunu

bildirmektedirler48, ki bu bilgiler de Yakut el-Hamev'nin rivayetini desteklemektedir. Ayn

zamanda Gregorios'un hkimiyeti altndaki blgenin, slm tarihileri tarafndan frikyye

olarak kabul edildiini de gstermektedir. frikyye'nin snrlar konusunda, slm

corafyaclarndan bn Hurdazbih ile Istahr'nin naklettikleri rivayet ise dikkat ekici bir

mahiyet arzetmektedir. Onlarn naklettiklerine gre, frikyye, Alebler'in (800909)

hakimiyet alanlarna giren blge olup, "Maribu'l-Evsat=Orta Marib" diye de

isimlendirilmektedir49.

Marib'e gelince, slm corafyaclar, Marib'in snrlar hakknda da, frikyye'de

olduu gibi, bir gr birlii iinde deillerdir. slm corafyaclarnn, bu konuda

naklettikleri rivayetleri de grup halinde deerlendirmek mmkndr. Birinci grup

rivayetlerde; Marib'in Tanca'dan balayp Atlas Okyanusu sahilini takiple gneydeki Sdan

llerine kadar olan blge kastedilmektedir50. kinci grup rivayetlerde Marib; Msr'n

batsndaki Berka'dan balay p Atlas Okyanusu'nda sona ermektedir51. nc grup

rivayetlerde ise, Marib yine Msr'n batsndaki Berka'dan balamakta ve Endls' de iine

almaktadr. Bu grup rivayetlerde dikkatimizi eken husus, Marib'in dou ve bat olarak ikiye

ayrld ve dou Marib'in Atlas Okyanusuna kadarfrikyye'nin de dahil olduu blge, bat

Marib'in ise Endls olduudur52. Endls'n Marib'e dahil edilmesi de kanaatimizce

coraf olarak Hicaz Yarmadas ve Msr'n batsnda kalmas, siyas ve idar ynden de

Kayrevn'dan idare edilmi olmasndandr.

47 Yakut el-Hamev, Mu'cem, I, 325. Ayrca bkz. bn Fakh el-Hemezn, Meslik, 78-79-, Makdis,Ahsen't-Teksim, 216-218; Abdlalm Abdurrahman Hdr, el- slm ve'1-Mslimun fi frikyyeti'-imliyve, Cidde 1406/1986, 40, 45vdm.48 bn Abdilhakem,Fth, 183; Belzur, Fth, 227-228 (T.324-325); bn'I-Izr, Murib. I. 9-10;Endels, Muhammed b. Muhammed (Veziru's-Serrac), el-Hulel's-Sndsiyye,fi Ahbri't-Tunusiyye (thk.Muhammed el-Habib el-Hle), Beyrut 1984, I, 274-275; M.Talbi, "frky",EI2, Leiden 1979, M, 1049.49bn Hurdazbih, Meslik, 87; Istahri, Meslik, 45; Talbi, "frky",EI2, III, 1049.50 Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 583.51 bn Hurdazbih, Meslik, 85-90; Yakub, Bldn, 342 vdm; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Bldn, 78 vdm. Bu mellifler, Msr'n batsndaki Berka'dan Atlas Okyanusuna kadar olan blgeyi Maribcorafyas iinde ele almaktadrlar.52 Istahr, Meslik, 36 vdm.; Makdis, Ahsen't-Teksim. 216; bn Havkal, Sretl-Arz, I. 60-62. Bu

melliflerden Istahr, Marib'i, Berka, frikyye, Thert, Sicilmse, Ssu'1-Aks, Sicilya Adas ve Endls diyeyedi blgeye ayrmaktadr. frikyye ve Marib corafyas hakknda geni bilgi iin bkz. Abdlaziz Salim.Maribu'1-Kebir, II, 125-140.

10


11/223

Bu rivayetlerden de anlalaca zere, slm corafyaclar, slm'n erken

devirlerinde fethedilen Msr'n53 batsnda kalan blgelere Marib ismini vermilerdir. Bizim

kanaatimizce, bu taksimat, ilk devirlerde, Hicz Yarmadas ve Msr esas alnarak, gnein

dou ve batna gre yaplmtr. Ancak, frikyye corafyasnn tesbitinde ise, siyas

corafyann dikkkate alnd kanaatindeyiz, ki bu da slm fetihleri srasnda Berka ile Tanca

arasndaki blgenin, Bizansllar'n Afrika eyaleti olmasndan kaynaklanmaktadr.

slm fetihleri srasnda, coraf olarak Marib, siyas olarak da frikyye ismi verilen

bu blge, zamanla tamamen coraf bir zellik kazanm ve ktann tamamna "Afrika"

denilmitir. Ktann kuzey blgesi iin ise, bugn Msr ve Marib de dahil olmak zere,

"iml frikyye" yani "Kuzey Afrika" terimi kullanlmaktadr.

***

frikyye ve Marib'de putperestlik ve hristiyanlk yaygn dinlerdi. Blge halknn

ounluunu oluturan Berberler, pek az mstesna, putperest idiler. Nitekim, Abdullah b.

Sa'd b. Eb Serh'in 648'deki ilk seferinden sonra, burada yaayan Berberlerden, putperest

olmalarna ramen cizye alnmas konusunda anlama yaplmas bunu gstermektedir54.

Hristiyanlk ise, blgeyi hkimiyetleri altnda tutan Bizanslar'n ve spanya Gotlar'nn dini

idi. Ancak, frikyye blgesindeki Bizansllar ortodoks55, Septe ve civarna hkim olan Gotlar

ise katolik mezhebine56 mensuptular. Blgede bulunan az saydaki Efrika da hiristiyan idi57.

Marib'de ok az sayda da olsa Yahudiler de mevcuttu. Ancak onlarn buraya ne zaman

geldikleri tam olarak bilinmemektedir. Marib tarihi aratrclarndan Sa'd Zall, bu

Yahudilerin Marib'e, Romallar zamannda ticaret iin dou ile bat arasnda seyahat eden

Fenikeliler'in gemileriyle gelmi olabilecei ihtimali zerinde durmaktadr58.

Ortodoks hristiyan olan frikyye'deki Bizansllar, imparator Herakleios'un emriyle,

Kadky konslnce ortaya atlan ve imparatorluk dahilinde yaayan btn hrstiyanlar ortak

53Msr, Berka ve Trablusgarb daha mer b. el-Hattb'n halifelii zamannda fethedilmitir. Bu ehirlerden enson fethedilen Trablusgarb'n fethi 643'tr. Bkz Birinci Blm, "Trablusgarb ve Civrnn Fethi" konusu. Busebeble olsa gerekslm corafyaclar Marib'i, sadece Hicaz Yarmadasna gre deil, Msr' da dikkate alarakcoraf ynden snrlandrm olmaldrlar.54 Esasen slm'da putperestlerden cizye alnmamaktadr. Ancak Hz.mer zamannda byle bir uygulamabalatlmtr.Bkz. Eb Ubeyd, Emvl, 35(T.53); Belzur, Fth, 92 (T.116); Sul, Edebul-Kttb, 215;Erkal,slm vergi Hukuku, 318. Berberilerin bir ksmnn hristiyanl kabul ettiklerine dair bkz. Tahir Ahmedez-Zv, Tarihul-Fethil-Arab fi Libya. Libya Trz, (III. bsk), 24; Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I,113.55 Ostrogorsky,Bizans Devleti Tarihi, 110.56 Sa'd Zall, Tarihu'1-Marib, I, 119-123, brahim Harekt, Marib Abre't-Tarih. Daru'1-Beyd 1984 (II.

Bsk.), I, 70; Zav,Libya, 26.57 Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I, 106.58 Sa'd Zall, Tarihu'1-Marib, I,106-107; Hdr,frikyye, 49-65.

11


12/223

bir kilise etrafnda toplamay amalayan monothelizm inancnn karsnda yer almlardr.

frikyye ortodokslarnn liderlerinden Maxsimos Confessor ve mezhebin dier ileri gelenleri,

Kadky konslnn ortaya att bu yeni inan sistemini din bir sapklk olarak

yorumlamlardr. Onlar bu konuda, Bizans eyaletleri iinde, idareye kar en sert tepkiyi

gsteren mezhep mensuplar olmulardr. yle ki, bu sert tepki, frikyye'nn mparatorluk'tan

ayrlmasna kadar varmtr59.

***

Din ynden gelien bu olaylar, nihayet siyas bir netice dourmu ve Bizans'n

frikyye valisi (=eksarkhos'u) Gregorios, mparator II. Konstans zamannda, (mparatorluu:

641668) 646 ylnda Bizans mparatorluu'na kar isyan ederek, Trablusgarb ile Tanca

arasndaki blgede bamszln ilan etmitir. O, sadece Rumlar tarafndan deil, blgedeki

Berberler ve Efrika tarafndan da tannmtr60. Gregorios, daha nce Kartaca olan

frikyye'nin bakentini, burann deniz sahilinde ve Bizans donanmasnn saldrlarna ak

olmas sebebiyle, daha i blgede bulunan Sufetula (=Subeytula) 'ya tamtr61. Ancak onun

bamszl sadece bir sene kadar srmtr. O, 648'de mslmanlarn, Abdullah b. Sa'd b.

Eb Serh komutasnda dzenledikleri ilk frikyye seferi srasnda ldrlm ve blge

mslmanlarn hkimiyetine girmitir62.

Sebte ve civarnda Gotlar'a bal olarak valilik yapan Jlien ise, ahs sebebler

nedeniyle, arasnn ak olduu spanya Got kral Lodrik'e kar isyan edememi, ancak

eitimi iin gnderdii kznn Lodrik tarafndan hamile braklmasndan sonra, frikyye'yi

hkimiyetleri altna alan mslmanlarla ibirliine giderek, slm ordusunun, spanya'nn

fethine kmasna yardmc olmutur63.

***

59Ostrogorsky, Bizans Devleti Trihi, 110; Sa'd Zall, Tarihul-Ma-rib, I, 122-126; arl Andrei Jlien,Tarihu frikya-imliyye (ta'rib. Muhammed Mezl-Ber Selme), Tunus 1983 (II. Bask), 10, 18-19.Ayrca blgedeki ortodoks hristiyanlarn Bizansllar'dan nce Vandallar'n hakimiyetinde iken Arys mezhebimensubu kral Thorismund (krall: 496-524) zamannda, bu mezhebe girmeleri iin bask altna alndklar vezulme uradklar hakknda bkz. Arnold, ntir-slm, 132-134; Jamil M. Abun-Nasr, A History of theMaghrib, Cambridge 1980 (II.Bask), 30-66.60 Ostrogorsky,Bizans Devleti Trihi, 110.61 bn Abdilhakem,Fth, 183; Belzur, Fth, 227-228 (T.324-325); bn'1-Izr, Murib, I, 9-10; Sa'dZall, Tarihu'1-Marib, I, 151-152; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 110; Talb, "Ifriky", EI2, III,1049. Bizans hakimiyetindeki frikyye hakknda teferruatl bilgi iin bkz. Abun-Nasr, Maghrib, 53-66.62

Ancak hemen belirtmek gerekir ki, mslmanlarn bu hakimiyetleri eitli sebeblerle, Hassan b. en-Nu'mn'nfrikyye valiliine kadar tam olarak tesis edilememitir.63bn Abdilhakem,Fth, 205.

12


13/223

frikyye ve Marib'in iktisad hayat, Msr'da olduu gibi, daha ok ziraate

dayanmaktayd. zellikle frikyye'de zeytin, buday ve zm, yetitirilen rnler

arasndayd. Tunus'tan Sebte'ye kadar olan sahil eridi ise, bir zeytin aalar orman

grnmndeydi. Zeytinlerin ilenmesiyle elde edilen zeytinya, i kesimlerde yetitirilen

buday ve zm Kartaca limanndan Sicilya, talya, spanya ve Bizans'n merkezine ihrac

ediliyordu.

frikyye ve Marib'deki ikinci derecede nemli ticaret faaliyeti de hayvanclk idi.

Bilhassa Berberler, koyun yetitiriciliinde olduka ileri seviyedeydiler. Koyunlarn ynleri

ise, dokumaclkta kullanlmaktayd.

Bunlardan baka, blgede yaayan az saydaki Yahudiler de kk el sanatlaryla

ilgilenmekteydiler. Bilhassa Sdan blgesindeki zencilere dayal olarak kle ticareti de

yaplmakta ve blge dna kle ihra edilmekte idi64.

3. slam Fethinden nce Araplarn Msrla Mnasebetleri

a) Hz.Peygamber'den nceki Dnem

Kaynaklarmz cahiliyye anda Araplarn ticaret iin Msr'a gittiklerini nakleder. Bu

konuda iki deiik haber bulunmaktadr. Bu haberlerden biri cahiliyye devrinde Amr'n

skenderiyye'ye gittiine dairdir. Bir roman tarznda nakledilen bu rivayete gre; Amr b. el-s

cahiliyye devrinde bir Kurey ticaret kervanyla, Kuds'e gitmitir. Amr, Kuds'n bir

danda kervann develerini otlatrken, skenderiyye'den ibadet iin Kuds'e gelmi olan bir

papazn hayatn iki defa kurtarr. O papaz da hayatn iki defa kurtaran Amr b. el-s'a, 2000

dinar diyet vermek istediini, ancak yannda hi para olmadn, ayet kendisiyle

skenderiyye'ye gelirse, bu paray verebileceini syler. Amr, papazn bu teklifini kabul eder

ve skenderiyye'ye gider. skenderiyye'nin mmurluu, nfusunun okluu ve insanlarnzenginlii karsnda Amr b. el-s hayret ve dehete der. Ayrca, Amr ile papazn vardklar

gn skenderiyye'de bir bayram kutlanmaktadr ve daire eklinde toplanan halk, altn ssleme

bir topu birbirlerine atmaktadr. Halkn inancna gre; top kimin kucana derse, onun

melik olacana inanlrd. Bu arada top, papaz ile beraber halkn arasna girip oturan Amr'n

kucana dm, insanlar Arap olan birinin kendilerine melik olamayacan syleyerek bu

64 Lombard, lk Zafer Yllarnda slm, 60-70; 154-155, 159, 160, 180-181; Harekt, Marib, I, 53-54;

Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I, 100-105. frikyye ve Marib corafyas, buralarda yaayan halk ve islm'nyayl hakknda bkz. Hasan brahim Hasan. ntiru'I-slm fil-Kratil-frikyye Kahire 1963 (II.Bask), 8vdm.

13


14/223

konudaki aknlklarn dile getirmilerdir. Amr' getiren papaz, bu srada ayaa kalkarak,

onun, kendisinin hayatn iki defa kurtardn anlatm ve halktan 2000 dinar diyet paras

toplayarak Amr b. el-s'a vermitir. Rivayet, Amr'n bundan sonra Kuds'e dndne ve

onun bu vesile ile Msr'a giri yolunu rendiine iaret ederek son bulmaktadr65.

Bu konudaki ikinci haber ise, Mure b. 'be'nin ticaret maksadyla Ben Mlik

kabilesiyle birlikte Msr'a gittii hakkndadr. bn Sa'd'n verdii bilgiye gre bu kafile

Mukavks ile grm, onun yakn ilgisini grm ve daha sonra Medine'ye dnmtr. Bu

rivayette dikkati eken en nemli husus, Ben Mlik kabilesinden olan kiilerin Melekan

hrstiyan olmalardr. Yani, Bizans Kadky Konsilince Ortdodoks ve Monofzit mezheplerini

birletirmeyi amalayan Monothelet mezhebinin66 mensubu olmalardr. Biz bunu Muire b.

'be'nin dnte Hz.Peygamber'in yanna gelip mslman olduunu aklamas ve bu srada

orada bulunan Hz. Eb Bekir'in "seninle beraber olan Melekiyyun'a ne oldu?" eklinde bir

soru sormasndan anlamaktayz67.

b) Hz.Peygamber'in Msr ile Mnasebetleri

Hz. Peygamberin Msr ile mnasebeti hakknda kaynaklarda, onun Mukavks'slm'a

davet eden mektubu dnda bir bilgi bulunmamaktadr.

Bilindii gibi Hz.Peygamber Hudeybiye dn 627'de Arapyarmadas'na komu lke

krallarna mektuplar gndermi ve onlar slm'a davet etmitir. Bu arada Bizans'n Msr

valisi olan Mukavks' da bir mektupla slma davet etmitir. Hz.Peygamberin Htb b. Eb

Belte'a ile gnderdii bu mektup yledir:

"Bismillahirrahmanirrahim. Allahn Rasl Muhammed'den Kbt valisi Mukavks'a;

Selm hidayete tabi olanlara olsun... seni slm'a davet ediyorum. slm'a gir, emniyet ve

selamete er, (aksi takdirde) btn Kbtlerin gnah senin olacaktr. Ey Ehl-i Kitab; Ancak

Allah'a kulluk etmek, O'na bir eyi ortak komamak, Allah' brak p birbirimizi rab ittihaz

65Bu rivayet iin bkz. bn Abdilhakem,Fth. 53-55; Kind, Vult, 7: Makriz,Htat, I, 158-159; Suyut, Husn,I, 94-96; bn ys, Bediu'z-Zuhr, 158-159. Amr b. el-s'n, henz slm' kabul etmedii bir devirdeHabeistan'a hicret eden mslmanlar, kendilerine teslim etmeleri iin Kurey tarafndan Umre b. el-Velid b.el-Muire ile birlikte Habeistan'a gnderildiini de grmekteyiz. Bkz. Zbeyr, Ebu Abdillah el-Mus'ab b.Abdillah b. el-Mus'ab: Kitbu Nesebi Kurey (thk. .Levi Provenal). Kahire 1953, 322; bn'1-Esr, zzddinEbu'1-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezeri: sd'1-Gbe .f Ma'rifeti's-Sahbe (thk. Muhammed brahim el-Benna ve dr.), BasmYeri Yok 1970.111, 224.66 Bkz. Dipnot: 34.67

bn Sa'd, Muhammed; et- Tabakt'1-Kbr (thk. hsan Abbas), Beyrut 1968, IV, 285-286. Ayrca bkz. bnys, Bediu'z-Zuhr, I, 118-119; Muhammed Hamidullah, slm'da Devletdaresi (mt. Kemal Kucu),Ankara 1979 (V. Bask), 197.

14


15/223

etmemek zere, bizimle sizin aranzda mterek olan bir sze gelin. Eer yz evirirlerse:

Bizim mslman olduumuza ahid olun, deyiniz68.

Mhr. Muhammed Raslllah"69

Mukavks, Hz.Peygamber'in bu mektubunu getiren Ht b b. Eb Belte'a'y be gn

misafir etmi ve ona ok iyi davranmtr. O, Htb' misafir ettii be gn iinde, Hz.

Peygamber'in sfatlar ve getirdii din hakknda eitli sorular sormutur. Daha sonra

Medine'ye dnen Ht b b. Eb Belte'a'nn yanna, kendi elisi bn Cebr'i70 de vererek, Hz.

Peygamber'e bir mektup ve eitli hediyeler gndermitir. Mukavks'n mektubu yledir:

"Muhammed b. Abdillah'a, K bt valisi Mukavks'tan Selm. Mektubunu okudum ve beni

davet ettiin eyi anladm. Ben gelecek bir Neb'nin daha olduunu biliyordum, fakat onun

am'dan kacan zannediyordum. Senin eline iyi davrandm. Sana, onunla Kbtler

nezdinde byk bir itibar olan iki cariye ile bir elbise gnderiyorum, ayrca binesin diye de

bir katr hediye ediyorum. Selam"71.

Karlkl yaplan bu mektuplamalar dnda, Hz.Peygamber'in Msr ile

mnasebetlerine dair kaynaklarmzda herhangi bir bilgi tespit edemedik.

c) Halife Hz. Eb Bekir Zamannda Msr ile Mnasebetler

Halife Hz. Eb Bekir zamannda Msr ile ilikiler konusunda ilgin bir rivayet ile

karlamaktayz. bn Abdilhakem ve Yakb tarafndan nakledilen bu rivayete gre halife

Eb Bekir, Ht b b. Eb Belte'a'y Mukavks'a gndermi ve onlar Msr'n dousundaki

kylerden birinde72 buluup bir anlama imzalamlardr. Bu anlamadan sonra ky halk

Htb b. Eb Belte'a'ya hediyyeler vermilerdir. Rivayeti nekleden Abdlmelik b. Mesleme, bu

ky halknn, Amr b. el-s, Msr fethine balay p da buraya gelinceye kadar, mezkur

anlamaya sadk kaldklarn, ancak Amr fetih iin Msr'a girdiinde onunla savaarak bu

68 Al-i mran Suresi (3): 64.69bn Abdilhakem.Fth, 45-46; bn Sa'd, Tabakt, I, 260-261; Taber, Tarih, II, 644, 645 (Leiden, I, 1559--1561); bn Kesir, Ebu'1-Fid; el-Bidye ve'n-Nihye (thk. Ahmed Eb Mulhim ve dr.), Beyrut 1409/1989 (V.Bsk.); IV, 271-272; Muhammed Hamidullah, Mecmatl-Vesiki's-Sivsiyye 1i'1-Ahdi'n-Nebiyyi vel-Hilfeti'r-Ride, Kahire 1941, 49-53; Hamidullah,slam Pevgamberi, 343.70bn Abdilhakem,Fth, 53,109. Ebu Zerr el-Gfr, fetihten sonra Msr'da kendisine bir yer ayrldnda, buyerin daha nce, Mukavks'n Hz.Peygamber'e gnderdii eli bn Cebr'e ait olduunu sylemitir.71bn Abdilhakem,Fth, 46-47; bn Sa'd. Tabakt, VIII. 260-261; Diyarbekr. Hseyn b. Muhammed b. Hasan;Trihu'1-Hams fi Ahvli Enfesi Nefis, Beyrut 1283.11. 38; bn Iys,Bediu'z-Zuhr, I, 90-91. Konu ile ilgiliteferruatl bilgi iin ayrca bkz. Eb Ubeyd, Emvl, 240 (T.289); bn Sa'd, Tabakt, VIII, 212, 216: Nveyr,Nihye, XIX, 338; bn Iys,Bediuz-Zuhr. I,91-92; Hamidullah,slam Peygamberi, I, 344.72 Bu rivayette Htb b. Eb Belte'a ile Mukavks'n bulutuu ve anlamann yapld yer hakknda bir aklk

bulunmamaktadr. Rivayette "Kura'-arkyye" eklinde ok genel bir ifade kullanlmaktadr. "Kura'-arkyye"ise Nil nehrinin Dimyat kolunun dousunda kalan yerler iin kullanlan bir terimdir. Bkz. Becker, "Msr". .A.,VIII, 227.

15


16/223

anlamalarn bozduklarn ifade etmektedir. Yine, Abdmelik b. Mesleme'nin ifadesine gre,

bu anlama Msr'da yaplan ilk anlamadr73.

bn Abdilhakem ve Yakub, bu anlamann yaplma sebebi hakknda herhangi bir bilgi

vermemektedirler. Msr'n fethi ile bu anlama arasnda bir balant kurmak da mmkn

deildir. Buna gre, mezkr anlamay, sahih kabul edersek, bunun neticesi cizye olarak

ortaya kan bir fetih anlamas olarak deil, ancak ticar gayelerle seyahat eden mslman

tacirlerin gvenlii iin yaplm olduunu dnmek mmkndr.

73bn Abidlhakem,Fth, 53; Yakub, Ahmed b. Eb Yakub; Tarih, Beyrut Trz., II, 137. bn Abdilhakem'den

aynen yaplan nakil iin ayrca bkz. Suyut.Husn. I, 105. bn Abdilhakem bu rivayeti Abdlmelik b. Mesleme-bn Lehi'a Haris b. Yezid ve Ali b. Rebah el-Lahm yoluyla nakletmektedir. Yakub ise; Abdullah b. Salih-bnLehi'a ve Hris b. Yezid el-Hadram yoluyla rivayet etmektedir.

16


17/223

B R N C B L M

MISIR'IN FETH

I. AMR b. el-S'IN MISIR'A HAREKET VE LK FETHLER

1. Amr b. el-s'n Msr'n Fethine kmas

Mslmanlar 638 ylnda74 liy'y75 fethedince ehrin Bizansl komutan Areteon76

Msr'a kamt77. liy ehrini teslim alan halife mer b. el-Hattb, burada bulunan slm

ordusu komutanlarndan Amr b. el-s' bir sahil ehri olan Kayseriyye'nin78 fethine

gndermitir.79 liy'nn fethinden nce de Kayseriyye'yi birka defa kuatan Amr b. el-s

ehri fethetmeye muvaffak olamamt.80 Amr b. el-s yaklak bir yl sren81 bu defaki

muhasarasnda da baarl olamamt. Ancak muhasarann iddetinden, ehrin valisi ve

imparator Herakleios'un olu Kostantin ile ei Ermnuse, ki Msr valisi Mukavks'n kz idi,

Msr'a kamak zorunda kalmlard.82

liy'nn Bizansl komutan Areteon ve ardndan Kayseriyye valisi Kostantin'in de

Msr'a kamasndan sonra Amr b. el-s, bu iki Bizansl komutann, Msr'da bulunan

Rumlardan bir ordu kurabilecekleri ve kuvvetlerini tazeledikten sonra tekrar liy'ya

saldrabilecekleri hususunda endielenmeye balamtr. Byle bir saldr mslmanlarn

sadece liy'daki deil, Suriye blgesindeki hkimiyetlerini de tehlikeye drebilirdi veya en

azndan mslman ordularn burada oyalay p, dier blgelerde fetihler yapmalarna mni

olabilirdi. Ayrca Rumlar, Dou Akdeniz'deki donanmalarn, skenderiyye'de takviye edip bir

sahil ehri olan Kayseriyye'ye kartma yapabilir ve muhasaray yarabilirlerdi. Bylece onlar

mslmanlarn Suriye blgesinde tesis ettikleri hakimiyetleri iin, tehlike tekil edebilirlerdi.

74 Belzur,Fth, 144 (T. 198).75 ly; Kuds ehridir. Beyt'l-Makdis de denilir. Bkz: Bekr, Mu'cem, I, 217. Yakut el-Hamev, Mu'cem, I,423-425; IV, 38-39.76 Bizansl komutan Areteon'un ismi, slm kaynaklarnda Artabon olarak gemektetir. Bkz. ilgili yerler.77 Abdlaziz Salim. Tarihu'd-Devleti'1 Arabiyye, 483-484; Adev,Devletl-slmiyye, 54-55.78 Kayseriyye: am blgesinde bir sahil ehridir. Bkz. Bekr, Mu'cem, III. 1106.79 Belzur,Fth, 146 (T. 200).80 Belzur,Fth, 146 (T. 200). Kayseriyye'nin yedi yl boyunca kuatld hakknda bkz. Belzur,Fth, 148(T. 203).81 Halife mer b. el-Hattb, liy'nn 639'daki fethinden hemen sonra Cbiye'ye gitmitir. Bkz. Belzur,Fth,144-145 (T. 197-198). O, bir yl sonra 640'da bir defa daha Cbiye'ye gitmi ve burada "Cbiye hutbesi" diye

mehur olan hutbesini ird etmiti. Bkz. bn Abdilhakem,Fth, 53; bn Manzur, Muhtasar Tarihi Dmek(Thk. Rhiyye en-Nahhs ve dr.), Dmek 1404/1984, I, 224.82 Taber, Tarih, IV, 102 (Leiden, I, 2579); Makriz,Htat, I, 183-184.

17


18/223

yle anllyor ki, Amr b. el-s bu dncelerle Msr'n fethedilmesinin zaruri olduu

fikrine ulamt. Ayrca onun cahiliyye anda Msr'a gitmi olmas, Msr'n giri ve k

yollarn renmsini, burann zenginliklerini grmesini ve halknn savamaktan aciz

olduklarn da mhede etmesini salamt.83 Bu sebeble henz Kayseriyye muhsarasna

devam ederken, 639 ylnda84 halife mer b. el-Hattab'n Cbiye'ye85 geldiini duyunca,

hemen onun yanna gitmi ve babaa kaldklar bir srada ona, Msr fethinin mslmanlar

iin arzettii nemi anlatmtr. Blgenin fethi iin, 3.5004.000 kiilik bir ordunun yeterli

olacan syleyerek halifeyi Msr'n fethi iin ikna etmeye almtr.86

Amr b. el-s'n btn srarna ramen halife Hz.mer, Msr'n fethi iin ona, izin

vermemi ve Kayseriyye muhasarasna geri gndermitir. Ancak bu arada Hz. mer, ordunun

dier komutanlaryla Msr'n fethi konusunda bir grme yapm ve burann fethinin gerekli

olduuna karar vermitir.87 Bu konuda, erk b. Abde ile Amr'a bir mektup gndererek,

yanna 4.00088 kii alarak Msr'n fethi iin yola kmasn89, fakat Suriye'deki ordudan fazla

uzaklamamasn, kendisinin istihrede bulunacan, Msr'n fethi konusundaki kesin emrini

ikinci bir mektupla bildireceini belirtmitir. Halife Hz. mer'in Amr'a yazd ilk mektup

udur: "...Sen fethe k, ben bu konuda Allah'dan istiharede bulunacam ve inaallah

mektubumu da hemen arkandan gndereceim. ayet Msr'a girmeden nce, geri dnmeni

emreden mektubum sana ularsa dn, Msr'a girdikten sonra mektubumu alrsan yoluna

devam et.".90

Amr b. el-s, halife mer b. el-Hattab'n bu mektubunu alr almaz, hi vakit

kaybetmeden hemen hazrln yapm ve Suriye'deki dier komutanlara hi haber vermeden,

bir gece gizlice Msr'n fethi iin yola kmtr.91 Bu srada Kayseriyye muhasarasna devam

etmesi iin de yerine olu Abdullah' brakmtr.92

83bn Abdilhakem,Fth, 53-55, Kind, Vult, 7; Makriz,Htat, I, 158-159;Syut,Husn, I, 94-96; bn

Iys,Bediu'z-Zuhr, I, 92-93.84bn Abdilhakem,Fth, 53; Suyut,Husn, I, 106;bn Manzur, Muhtasar Tarihu Dmek, I, 224.85 Cbiye: Suriye'de birehirdir. Bkz. Bekr, Mu'cem, II, 355:Yakut el-Hamev, Mu'cem, II, 3, 4;Ayrca bkz.dipnot 8.86 bn Abdilhakem,Fth, 55-56; Makriz, Htat, 288; bn Tariberd Ncm, I, 5-6. Ayrca bkz. Yakub,Tarih, II. 147-148,bn ys,Bediu'z-Zuhr, I, 94.87 Butler, Msr,172174.88 Bkz. dipnot 13. bn Abdilhakem, Amr'n 4.000 kii ile Msr fethine ktn rivayet ettikten sonra,"...ordunun 3.500kii olduu da ylenmitir" demektedir. Ayrca Bkz. Belzur,Fth, 214 (T. 303-304); bnAbdilhakem,Futh, 57-58.89 Belzur,Fth, 214 (T.303-304.); bnAbdilhakem,Fth, 57-58.90 bn Abdilhakem,Fth, 56-57; Kind. Vlt, 7; Makriz, Htat, I, 288; bn Tariberd. Ncm, I. 6;Hamdullah, Vesik, 272.91

bn Abdilhakem,Fth, 56,57;Kind, Vult, 7;Makriz,Htat, I, 288, 289; bn Tariberd,Ncm, I, 6;bn ys,Bediu'z-Zuhr, I, 94.92 Belzur,Fth, 214 (T. 303-304).

18


19/223

Suriye ordusunun dier komutanlar, Amr b. el-s'n kendilerine haber vermeden,

geceleyin ve gizlice Msr'n fethi iin yola kmasn ho karlamamlar ve Cbiye'den

Medine'ye dnen93 halifeye bir mektup yazarak, Amr tarafndan aldatldklarn ve

atlatldklarn bildirmilerdir.94 Komutanlarn bu mektubunu alan halife mer b. el-Hattb,

Amr b. el-s'a ok kzm ve Ukbe b. mir el-Chen95 ile gnderdii ikinci mektubunda onu

azarlamtr. Suriye ordusunun dier komutanlarna haber vermeden Msr'n fethine kmak

gibi tedbirsizce hareket etmesinden dolay da onu sulayarakyle demitir: "... s b. el-s'a,

sen yanndakileri aldattn (ve yola ktn). ayet mektubum, Msr'a girmeden sana ularsa

hemen geri dn, ayet Msr'a girmisen yoluna devam et. Bil ki, sana yardmc

gndereceim".96

Halife Hz. mer'in bu ikinci mektubu Amr b. el-s'a, Filistin'in Refah 97 blgesinde

ulamtr. Ancak Amr, halife Hz.mer'in kendisini geri aran emri ile karlaabilecei

ihtimalini dnerek mektubu Ukbe b. mir el-Chen'den almam ve Ar98 denilen yere

gelince de nce burann Msr topraklarndan olup olmadn ordusuna sorup, onlara Ar'in

Msr topraklarndan olduunu tasdik ettirmi, sonra da mektubu aarak okumutur. Daha

sonra Amr ordusuna yle demitir: "...Emru'l-M'minn benimle anlat ve bana, ayet

mektubu Msr'a girdikten sonra bana ularsa yoluma devam etmemi emretmiti. imdi

Allah'n bereketiyle yrynz".99

93 Halife mer'in bu srada Medine'de olduuna dair Bkz. Taber, Tarih, IV. 107 (Leiden, I. 2584).

94bn Abdilhakem,Fth, 57; Makriz,Htat, I, 289.95bn Abdilhakem,Fth, 94; Makriz,Htat, I, 296. Ukbe'nin knyesi Ebu Hammd'dr96bn Abdilhakem,Fth, 57; Makriz,Htat, I, 289.97Refah: Filistin'in Msr cihetindeki son ehridir. Bu yer ile Msr'n ilk yerleim alan Ar aras, kum yoldan

gidildiinde 24 mildir. Bkz. Kudme b. Ca'fer.Harac, 118; Bekr, Mu'cem, II, 663.98 Yakub, Msr topraklarn Refah ile Ar arasndaki aalk blgeden balatr ve Msr'n ilk beldesinin Arolduunu ifade eder. Yakub devamla, Ar'te, Beni Czm kabilesinin ve baka insanlarn meskun olduunu,burann deniz sahilinde bir ky olduunu sylemektedir. Ar'ten knca srasyla Bekkre'ye, sonra da kumtepelerinin olduu Verrde'ye gidildiini, buradan da Ferm'ya girildiini kaydetmektedir. Bkz. Buldn, 330;Ar'i Msr'n dousundaki snr blgesi olarak gsteren Istahr, bu kyn adnn Araf Suresi (7): 137. ayetedayandn ifade etmektedir. (Anlam: Firavun ve milletinin yaptn ve ykselttiklerini yktk.) Bkz. Meslik,48, 55; Makdis, Ahsen't-Teksim'de Ar'i Msr'n snr blgesi olarak gstermektedir. Bkz. Ahsen't-Teksim, 193; Makriz de, Ar'i Filistin ile Msr arasnda eski bir ehir olarak tanmlar ve tufandan sonrakurulduunu nakleder. Bkz. Htat. I, 290. Ar'in Bizansllar dnemindeki ismi Rhinocorura veyaRhinokolara'dr. Daha nceki ismi ise Lris'tir. Bkz. Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr mine'l-Fethi'l-Arab ila enDehalehe'l-Ftimiyyn, (Tarihul-Hadarat'il-Msriyye), Bsm. Yer ve Yl yok, II, 331.99bn Abdilhakem,Fth, 56-57: Yakub, Tarih, II. 147-148; Makriz,Htat, I. 288; bn Tariberd,Ncm,

I, 6; bn Iys,Bediu'z-Zuhr. I, 94. Ayrca bkz. Mevlt Ferligl, Hulef-i Ridn Dneminde MeurKomutanlar, zmir 1990 (Baslmam Doktora Tezi), 161-163.

19


20/223

2. Ferm'nn Fethi

Amr b. el-s 639 ylnn Kurban bayramn, yani hicr takvimin son ay olan

Zilhicce'nin 10'uncu gnn, (2 Aralk) Ar'te geirdikten100 sonra, Ferm'ya101 hareket

etmitir. Kzldeniz'e bir fersah102 uzaklktaki Ferm'da Rumlarla K btler beraberce

yayorlard. Buras, kuzey tarafndan girildiinde Msr'n ilk ehri idi.103 Butler bu ehrin

K bt dilindeki eski isminin Permn veya Prmn olduunu sylemektedir.104 ehrin

Bizansllar zamanndaki ismi ise Pelusium'dur.105

Amr b. el-s, 639 yl Aralk aynn sonlarnda, Ferm'ya ulam olmaldr. Burada,

Amr'n Ferm'y fethini anlatmazdan nce bn Abdilhakem'in eserine ald bir rivayete

dikkati ekmek istiyoruz. Bu rivayete gre, Amr b. el-s, Ar'e varmadan nce, Cebel-i

Hall106 denilen blgeye geldiinde, burada yaayan Ride107 ve Lahm108 gibi baz arap

kabilelerinden ordusuna katlmalar olmutur.109 H.Mu'nis, bu kabilelere bir de Kud'a

kabilesini ilve etmekte ve slm ordusuna katlanlarn saysnn da en az bin kii civarnda

100bn Abdilhakem,Fth, 58;Nveyr,Nihye, XIX, 287-288;bn Tariberd,Ncm, I, 7.101 Ferm: Yakub Ferm'nn deniz sahilinde bir ehir olduunu ve Msr'a buradan girildiini rivayetetmektedir. Bkz. Buldn, 337;Ayrca bkz. Istahr, Meslik, 53; Mellifi mehul olan "Kitabul-stibsr"isimli eserde ise, Ferm'y "Ferem" isimli bir Melik'in kurduu belirtilir. Bkz. Kitbul- stibsar fi

Acibil-Emsr(nr: Sa'd Zall Abdlhamid) Dar'l-Beyd, 1985, 89102 Makdis, Ahsen't-Teksim, 195; Yakub ile Makriz Ferm ile Kzldeniz'in arasn mil olarakvermektedirler. Bkz. Yakub, Buldn, 330;Makriz, Htat, I, 211.Butler, Fenn ile Kzldeniz arasndakimesafeyi bir buuk mil olarak kabul etmektedir. Bkz. Msr, 185.103 Yakub, Buldn,, 330.Yakub, burada teferruatl olaraku bilgileri de vermektedir. "Ar deniz sahilindebir kydr. Ar'ten, Bekkre kyne buradan da birok kum tepelerinin bulunduu Verrde kyne gelinir.Verrde'den de Ferm'ya gelinir ki, Ferm Msr'n ilk ehridir. Kudme b. Ca'fer ise. Refah ile Ararasnn; kumluk yoldan gidildiinde 24 mil olduunu. Ar'ten Ferm'ya ise iki yoldan gidildiini ve buyollarn Cifr yolu ile Sahil yolu olduunu, Cifr yolu gidildiinde Ar'ten Verrde'ye varldn ve buyolun 18 mil olduunu. Verrde'den de 20 millik bir mesafede Bekkre'nin bulunduunu, buradan da 24millik bir yol sonunda Ferm'ya varlacan kaydetmektedir, ki bu da toplam 62 mil'dir. Sahil yolu ise,Ar'ten Muhlisa'ya 21mil, Muhlisa-Kasr (bir hristiyan kalesi) aras 24mil ve Kasr ile Ferm aras da 24mil olmak zere toplam 69mil'dir. Bkz. Harac. 118-119;Makdis; Ar ile Ferm arasn "bir merhalelik

yol" olarak vermektedir. Bkz. Ahsen't-Teksim. 213;Cemil, Ferm'y, Msr'n dou kaps olarak kabuletmektedir. Bkz. Rid Abdullah Cemil, Tarihu'd-Devletil-Arabiyyetil-slmiyye.Riyad 1983 (II. Bsk.),187.104 Butler, Msr,185.105 Butler, Msr,185;Fhilipp K.Hitti, Siyasi ve Kltrel slm Tarihi (ev. Salih Tu), stanbul 1980, I,224.106 Suriye'den Msr'a giden yolda, yerleim alan bir da'dr. Bkz. . Rza Kehhle, Mu'cemu Kabaili'l-Arab, Beyrut 1402/1982,(III. Bsk.), II, 413.107Ride Kabilesi: Ride b. Mlik'e izafe edilir. Kahtnilerden Ben Lahm'n bir koludur. O da, Halife b.dd b. Nmre b. Lahm b. Adiyy b. el-Hris b. Mrre b. dd b. Mlik b. Nmre'dir. Bunlar, Bekkre,Verrde ve Ar'e yerletiler. Yine onlarn yerletikleri yerler arasnda, am, Msr yolu zerinde Cebel-iHall da bulunmaktadr. Bkz. Kehhle,Kabil, II, 413.108Lahm Kabilesi: Said-i Msr'n dousunda yaayan ve Msr'n fethinde bulunan bir Arap kabilesidir.

Bunlar, Czm kabilesinin kardeleri ve Kinde kabilesinin amcalardr. Bkz. Sveyd, Eb'l-FevzMuhammed Emin; Sebiku'z-Zeheb fi Ma'rifeti Kabilil-Arab.Beyrut 1406/1986, 162.109bn Abdilhakem,Fth, 58;Ayrca bkz. Nveyr,Nihye, XIX, 287-288;bn TariberdNcm, I, 7.

20


21/223

olduunu ifade etmektedir.110 Buna gre, Msr fethine kan slm ordusunun says 4.000

deil, 5.000 kii civarnda olmaktadr.

Msr'daki fetihlerine balamadan nce ordusunu takviye ettiini grdmz Amr b.

el-s, Ferm'ya geldiinde burada kendisiyle savamaya hazr bir Rum ordusuyla

karlamtr.111 "Htat" mellifi Makriz bir rivayetinde Amr'n, Cbiye'de halife mer b. el-

Hattab ile Msr'n fethini grt srada Kayseriyye valisi Kostantin'in Ferm'ya gre

Msr'n daha i tarafnda bulunan Blbeys'e varm olduunu ve bu valinin, Kayseriyye'den

kamadan nce ba hcibinin komutasnda 2.000 kiilik bir svari birliini, kendisinin yol

emniyetini salamak zere Ferm'ya gnderdiini haber vermektedir. Yine bu rivayette, Msr

valisi Mukavks'n da, kz Ermnuse ve damad Kostantin'in yol emniyetini salamak zere

Msr'dan Suriye'ye giden yol gzerghna silhl birlikler gnderdii de yer almaktadr.112

Essen Ssnler'den alndktan sonra Bizansllar tarafndan silahlandrl p muhkem hale

getirilen113 Ferm'ya, Mukavks tarafndan, Babilon'da tekil edilen silahl bir asker birliin

gnderildii haberi bn Abdilhakem ve dier slm tarihileri tarafndan da teyid

edilmektedir.114te, Amr b el-s'n Ferm'da savat Rumlar da, buray korumakla grevli

olan Rumlar ile Mukavks'n Babilon'dan gnderdii birliklerdi.115

Amr b. el-s, Ferm'ya gelince, buradaki kaleyi sk bir muhasara altna almtr. Bir

ay kadar sren muhasara ve savalar neticesinde Ferm fethedilmi116 ve buras

mslmanlarn, Rumlarla, Msr topraklar iinde savatklar ve fethettikleri ilk yer

olmutur.117 Muhasarann bir ay kadar srd dikkate alndnda, fethin 641 yl Ocak ay

sonlarnda gerekletirildiini dnebiliriz.118

Ferm'nn savala fethedilmesinden sonra mslmanlar, Rum ordughnda ele

geirdikleri eyleri ganimet olarak almlardr.119 Ancak hemen belirtelim ki, Ferm'nn

durumu, daha dorusu Babilon kalesinin fethinden nce ele geirilen yerlerin durumu ile ilgili

artlar farkl bir zellik arzetmektedir. yle ki, buralarn savala fethedilmesi sebebiyle nce

110 Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr, (Tarihul-Hadarati'l-Msriyye), II, 330-332;Butler, bu Arap kabilelerininsadece sava ve ganimet almay sevdiklerinden dolay slm ordusuna iltihak ettiklerini savunmaktadr. Bkz.Msr, 189.111 Belzur,Fth, 214 (T. 304).112 Makriz,Htat, I, 183-184.Ayrca bkz. Nveyr,Nihye.XIX, 287113 Butler, Msr,162.114bn Abdilhakem,Fth, 58;Nveyr,Nihye XIX,287-288;bn Tariberd,Ncm, I. 7.115bn ys,Bediuz-Zuhr, I, 94.116 bn Abdilhakem,Fth, 58; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 7; Yakub ise,mslmanlar ile Rumlarn Ferm'daki savalarnn ay srdn rivayet etmektedir. Bkz. Tarih, II, 148.117bn ys,Bediuz-Zuhr, I, 94.118

Yakut el-Hamev, Ferm maddesinde burann fetih tarihini 640olarak ve ay belirtmeksizin vermektedir.Bkz. Mu'cem, III, 884.119 Belzur,Fth, 214 (T. 304).

21


22/223

ganimet stats uygulanmt. Babilon kalesinin fethedilmesinden ve Msr valisi Mukavks

ile Msr'da yaayan Kbtlerin tamamna mil olan Babilon anlamas imzalandktan sonra

ise, gerek Ferma halkna ve gerekse Babilon'dan nce fethedilen dier yerlerdeki Kbtlere,

sulhen fethedilen lkelerin stats uygulanmtr. Bu anlamaya Rumlarn da dahil olmas

hususu ise, onlarn ihtiyarna braklmtr.120

Amr b. el-s, Mukavks ile imzalad Babilon anlamas ile Ferm halkn da ehl-i

zimme statsne dahil ettikten ve Aynu ems'e dndkten sonra, Ebrehe b. es-Sabh'

Ferm'ya gndermitir. Ebrehe, Ferm halkyla yllk 500 Bizans dinar (Dinr- Herakl), 400

ba deve ve 1000 ba koyun vermeleri artlarn ihtiv eden bir anlama yapmtr.121

Ferm'nn fethi ile ilgili olarak temas etmek istediimiz bir husus da, Kbtlerin

mslmanlara yardmlar meselesidir. bn Abdilhakem'de yer alan ve dier slm tarihi

kaynaklarnda aynen tekrarlanan bu konudaki rivayet yledir : "bn Ufeyr dndaki Msrl

meyih demitir ki: skenderiyye'de kendisine Eb Bnymin122 denilen K btlerin bir

Uskuf'u vard. Amr b. el-s'n Msr'a geldii haberi kendisine ulanca, o K btlere bir

mektup yazarak, bundan sonra Rumlarn artk bir devlet gc kalmadn, onlarn

hakimiyetlerinin sona erdiini bildirdi ve Kptlere Amr'a katlmalarn emretti".123

Eb Bnymin'in bu mektubunda zikredilen ve K btlerin mslmanlara yardm

etmeleri konusundaki ifadeler, Butler tarafndan itirazla karlanmtr. Butler, bu konuda

Nikiou papaz Jean'n kroniine dayanarak K btlerin mslmanlara yardm etme iinin ilk

olarak Feyyum,124 Etrib125 ve Menf126ehirlerinin fetihleri srasnda ortaya ktn127, daha

nce byle bir yardmn sz konusu edilemeyeceini iddia etmektedir. Ayrca o, "...ayet

Kbtler Araplara Ferm'da yardm etmi olsalard, phesiz ki, (Nil nehri zerinden buraya

120 Babilon'un fethi ve yaplan anlama ileride ele alnacaktr121 Taber, Tarih, IV, 108 (Leiden, I, 2586-2587); Makriz, Htat, I, 211; bn Haldun,Kitabu'1-ber veDivnu'1-Mbtedei ve'1-Haber fi Eyymi'1 Arab vel-Acem vel-Berber ve men Asruhum min Zevis-Sultnil-Ekber, Beyrut 1391/1971, II/2, 114-115.122

Nveyr bu ismi "Eb Miymin" olarak vermektedir. Bkz.Nihye, XIX,288. Nikiou Papas Jean da bu ismi"Abb Benjamin" olarak vermekte ve onun hakknda u bilgileri nakletmektedir. "Rum imparatorlar tarafndanon yl boyunca ve mslmanlar zamannda ise drt yl srgn edilmi olan Msr Patrii Abb Benjamin'in onbe sene srgnde kald Rf eyaletindeki srgnden dn hakknda..." Bkz. Chronique, 3, "Abb" kelimesibrnicedir ve "Eb=baba" anlamndadr. Bkz.ABiblical Cyclopaedia, London 1870, 3.123bn Abdilhakem,Fth, 58-59; Nveyr,Nihye, XIX.288; Suyut,Husn, I, 107.124 Feyym: Yukar Msr'da Nil nehrinin bat kysnda, Fustat'a drt gnlk eski bir ehirdir. Bkz. bnHurdazbih, Meslik, 81; Yakub,Buldn, 331;bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbi'1-Buldn, 73; bnHavkal, Sretl Arz, I, 159-160.125Etrb: Yakut el-Hamev, bu ehrin Dou Msr'da ve Aynu ems'in bir kasabas olduunu nakletmektedir.Bkz. Mu'cem, I , 112; Ayrca bkz. dris, Sfatul Marib, 152, 156.126 Menf: Kazvn, bu ehrin, Fustat yaknlarnda ve Musa peygamber devrinde yaayan Firavun'un ehriolduunu nakletmektedir. Bkz.Asrul-Bild. 274.127

Kbtilerin, Mslmanlara, yardmnn bu ehirlerin fetihleri srasnda olduuna dair bkz. Jean, Chronique,13.

22


23/223

gelecek) Rum gemilerini yakarlar ve kaleleri de ykarlard..."128 Bu rivayetleri deerlendiren

H. Mu'nis ise, Ferm'dan Babilon kalesinin fethine kadar, Kbtler'in, mslmanlara gizlice,

Babilon kalesinin fethinden sonra ise aktan yardm ettikleri yorumunu yapmaktadr129 ki bu

fikre biz de itirak etmekteyiz. nk, K btler'in, Rum birliklerinin koruma altna ald

Ferm'da, daha ilk defa karlatklar mslmanlara aktan yardm etmeleri sz konusu

olamazd. Ayrca, onlarn henz Rum idresi altnda olduklar da dikkate alnmaldr. Halbuki

Babilon anlamasndan sonra Msr'n hkimiyeti Rumlardan mslmanlarn eline gemitir.

Bu durum dikkate alndnda H. Mu'nis'in yorumu bize daha makul gelmektedir.

Ferm'nn mslmanlar tarafndan fethedilmesi ve neticeleri hakknda bir yorum

yapan Butler, Rumlar'n Ferm'da mslmanlara fazla mukavemet gstermediklerini ve

Ferm'y korumak iin ciddi bir gayret sarfetmediklerini iddia etmektedir. Bu hususta, savan

devam ettii bir ay sresince Rumlar'n blgeye hi bir yardmc birlik gndermediklerine

dikkat ekerek, mslmanlarn daha Msr'n giriinde durdurulmalar gerektiini

sylemektedir. Rumlar'n bu konuda pasif kaldklarna, mslmanlarn zerine gitmediklerine

de iaret eden Butler, bu pasifliin suunu ve dolaysyla btn Msr'n Bizans'n elinden

kmasnn sorumluluunu Mukavks'a ykleyerek, onu vatan hini iln etmektedir.130

3. Blbeys'in Fethi

Amr b. el-s, Ferm'y fethettikten sonra burada kk bir birlik brakp131

Kayseriyye'den kaan Kostantin ve kars Ermnuse'nin bulunduu Blbeys'e132 doru

hareket etmitir.

128 Butler, Msr, 187129 Hseyin Munis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadaratil-Msriyye), II, 332130 Bkz. Butler, Msr, 188-189.131

Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr(Tarihul-Hadaratil-Msriyye), II, 332.132 Kudme b. Ca'fer Blbeys hakknda u bilgileri vermektedir. Blbeys ile Ferm aras 93 mildir. Ferm'danBlbeys'e yazlk ve klk olmak zere iki yol vardr. Yaz yolu; Ferm'dan Curcr'a 34 mil, Curcr-Fksu'lGdra aras 24 mil; Fksul-Gdra ile Mescid-i Kud'a aras 18 mil, Mescid-i Kud'a-Blbeys aras 21 mildir.Blbeys-Msr aras ise 24 mildir. K yolu; Ferm-Mersad ve Mersad'tan Gdra olmak zere 34 mildir.Gdra'dan sonra yaz-k yolu birlemektedir. Bkz. Harac, 119. Blbeys: Msrehrine (yani Babilon kalesininolduu ehir) yakn birehirdir. Bkz. Bekr, Mu'cem, I, 272-273; Msr' yedi blgeye ayran Makdis, Blbeys'iam'dan Msr'a giden yolun zerinde ve ikinci blge olan Havfn bir kasabas olarak vermektedir. Blbeys'ebal yerleim alanlar ise unlardr. Metl, Curcr, Fks, Gavf, Debk, Tne, Berrm ve Kulzum. Bkz.Ahsen't-Teksim, 193-194; dris, Blbeys'i Msrehrine bir merhale uzaklktaki bir yerleim alan olarak tarifeder. Bkz. Sfat'l-Marib, 164; Yakut el-Hamev, Suriye yolu ile Msr'a gidildiinde, Blbeys ile Msr Fustat'arasnda on fersahlk bir mesafe olduunu ve burada Abs b. Bd kabilesinin meskun olduunu naklederek,burann hicri 18 veya 19 ylnda Amr b. el-s tarafndan fethedildiini sylemektedir. Bkz. Mu'cemu'l-Buldn, I,

712; Makriz ise bu ehir hakknda bilgi verirken yle demektedir: "Bu ehir Tevrat'ta "Arz- Han" diyeisimlendirilir. Yakub peygamber kendisini karlamaya gelen olu Yusufu burada beklemiti. te bu ehirBlbeys'tir..." Bkz.Htat, I, 183-184.

23


24/223

Amr Blbeys'e giderken yolda ufak tefek baz arpmalar yapm ve buralar hemen hi

zorlanmadan ele geirmitir.133 yle anlalmaktadr ki, Rumlar Ferm'dan itibaren Msr'n

ilerine kadar Amr'n geebilecei yol gzerghna baz silahl savunma birlikleri

yerletirmilerdi.134 Nihayet Amr b. el-s, bu kk arpmalar yapa yapa Blbeys'e

ulamtr.135 Amr'n yolda 1015 gn oyalandn dnecek olursak, 640 ylubat aynn

son gnlerinde Blbeys'e ulat kabul edilebilir.

Amr b. el-s Blbeys'i bir ay kadar muhasara etmi ve neticede ehri savala

fethetmitir.136 Buna gre Blbeys'in fethi 19 yl Rebul Evvel aynn ilk yarsnda (641 yl

Mart aynn sonlarnda) gereklemi olmaldr. Blbeys'i savaarak fetheden Amr, burada

bulunan Rum ve Kbtler'in btn mallarn ganimet olarak almtr.137

Daha nce, gerek Amr'n Msr' fethetmek iin halife Hz.mer'den izin istemesi

konusunda ve gerekse Ferm'nn fethi bahsinde temas ettiimiz gibi, Kayseriyye valisi ve

Bizans imparatoru Herakleios'un olu Kostantin ve karsnn Blbeys'e katklarn

belirtmitik.138 Bu konu ile ilgili olarak Makriz'nin, Vkid'den ald rivayete gre Rumlar,

mslmanlara kar ilk ciddi mukavemeti gstermek iin Blbeys'e kuvvetli bir birlik

gndermilerdi. Burada bir ay kadar devam eden iddetli muhasara ve savalarn sonunda

mslmanlar Rumlardan bin kadar svariyi ldrmler, bin kiiyi de esir almlardr. Bu

esirler arasnda Kostantin'in kars Ermnuse de bulunmaktayd. Ancak Amr ona esir

mumelesi yapmam ve kendisini eyalar ile birlikte Kays b. Ebi'l-s'n refkatinde babas

Mukavks'a gndermitir.139

Butler, Makriz'nin Vkdi'den yapt bu rivayeti kabul etmemektedir. O,

mslmanlarn bu savata kmsenmeyecek kadar ok kay p verdiklerini iddia ederken,

Rumlardan bin kadar kiinin ldrld ve bin kadarnn da mslmanlar tarafndan esir

alndna iaret eden ifadelere de phe ile bakmaktadr. Ayrca o, Amr'n, Mukavks'n kz

Ermnuse'yi burada yakalad ve babasna gnderdii eklindeki ifadelere de inanmamakta

ve bu haberi binbir gece masallarna benzeterek hayal mahsul olduunu savunmaktadr.

133bn Abdilhakem,Fth, 59; Makriz,Htat, I, 289; bn Tariberd,Ncm, I, 7.134 Makriz,Htat, I, 183-184; A. I. Akram, The Muslim Conquest Egypt and North Africa, Lahore tarihsiz. 19.135 Butler, Amr'n Blbeys'e giderken u gzergah takip ettiini ifade etmektedir. Ferm'dan Sebh'ya, ki buradaSadifu'1-Ebyad kabilesi yaamaktadr. Sebh'dan Mecdle'ye, ki buras Ferm'nn gney-batsndadr,Mecdl'den Kant's-Sveys'e varlr, ki burasimdi Kantara'dr, Kantrara'dan Medinetu's-Sliha'ya gidilir, kiburann dier ad Kasssn'dir. Amr bu yolu takip ederek gneye, Vdiu't-Tumeylat'a gemitir, ki bugn buras"Tell'l-Kebr" vakasnn meydana geldii yer olarak mehurdur. Amr buradan da Blbeys'e gelmitir. Bkz.Msr, 189-190.136 Abdilhakem,Fth, 59; Nveyri, Nihye, XIX,288; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd,Ncm, I, 7-8;Suyut,Husn, I, 107;bn ys,Bediu'-Zuhr, I. 95.137

Makriz,Htat, I, 183-184.138 Bkz. Taber, Tarih, IV, 102 (Leiden, I, 2579); dipnotlar: 9, 39.139 Makriz,Htat, I, 183-184.

24


25/223

Butler'in bu rivayeti itirazla karlamasndaki dayana ise, hristiyan papazlarn hi

evlenmedikleri ve buna gre bir papaz olan Mukavks'n da hi evlenmedii ve ocuu

olmaddr.140 Butler ite bu noktadan Makriz'nin rivayetini reddetmektedir. Ancak bu

konuya dikkatimizi eken Hseyin Mu'nis, Butler'in bu grnn doru olmadn ve henz

o tarihlerde hristiyan papazlara evlenme yasann konulmadn, bu yasan daha sonraki

tarihlerde ortaya ktn ifade etmekte,141 Makriz'nin naklettii bu rivayeti doru kabul

etmektedir.

Blbeys'in fethi konusunda Butler tarafndan iddia edilen bir dier husus da, Msr'a

kaan ly'nn (=Kuds'n) Bizansl komutan Areteon'un burada ld meselesidir. Ancak

Butler bu iddiasn serdederken, bilgiyi ald kayna zikretmemektedir. Bize yle geliyor ki,

Taber'de Seyf rivayeti olarak yer alan142 ve bnu'l-Esir tarafndan da aynen nakledilen,143

Msrehrinin, yani Babilon'un fethi ile ilgili bir rivayeti, Butler alm ve burada kullanmtr.

in ilgin yan ise, bu rivayetin Blbeys fethi ile ilgili olmayp, Babilon kalesinin muhasaras

srasnda, Aynu ems'te karargh kuran mslman ordusu ile Rumlar arasnda meydana gelen

birka muharebeden birini anlatyor olmasdr. Butler'in bu rivayete dayanm olabilecei

fikrine ise biz, rivayette yer alan "Cslk- Msr= Msr Rahipleri" Eb Meryem ile Eb

Miryem kssasnn, Butler tarafndan Blbeys fethine dhil edilmesi sebebiyle sahip

olmaktayz. Bu rivayete gre Mukavks, Babilon kalesinin muhasaras srasnda Msr

ehrinin iki rahibini, Eb Meryem ile Eb Miryem'i Amr'a gndermi ve onunla sulh artlarn

konumalarn istemitir. Bu rahipler Amr ile grtkten sonra, dnmek iin drt gn

mhlet almlar ve Mukavks'n yanna dnmlerdir. Onlar, Amr'n artlarn Mukavks'a

syleyince, mecliste bulunan Areteon bu artlar kabul etmemi ve mslmanlarla savamay

tercih etmitir. Neticede; Areteon Aynu ems'te karargh kurmu olan mslman ordusuna

bir gece baskn dzenlemi, ancak Rumlarn zaman zaman yaptklar baskn eklindeki

saldrlara hazrlkl olan mslman ordusu karsnda yenilmi ve kendisi de bu savata

lmtr.Butler, bu rivayetin Areteon'un ldrlmesi ile ilgili ksmn al p Blbeys fethine

adapte ederken, rivayetin Eb Meryem ve Eb Miryem ile ilgili ksmn, sadece bu rahiplerin

isimleri noktasndan kabule ayan grmemekte, bu isimleri tayan hristiyan rahibi

140 Butler, Msr, l9l.141 Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 332-333. Bu tarihlerde Msr'da papazlarahenz evlenme yasann olmadna dair Bkz. Gnay Tmer-Abdurrahman Kk,Dinler Tarihi, Ankara 1988,160-162142

Taber, Tarih, IV, 107-108 (Leiden, I, 2584-2586).143 bn'l-Esr, zzddn Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed; el-Kmil f't-Tarih, Beyrut 1965, II, 564-565 (Terc.stanbul 1985-1987, II, 515-516).

25


26/223

olamayacan ve bu haberin Arap mverrihleri tarafndan byk bir hata ile, baka

hadiselerden bu hadiseye dikkatsizce adapte edildiini iddia etmektedir. Fakat o, isimleri Eb

Meryem ve Eb Miryem olmayan baka rahiplerin Amr'a gitmi olabilecei ihtimali zerinde

de durmak suretiyle bu konudaki tutarszln ortaya koymaktadr.144

Butler'in kulland bu rivayette dikkatimizi eken bir dier husus da, rahipler iin

"Cslk- Msr= Msr Rahipleri" ifadesinin kullanlm olmasdr. Yani bu ifadeye gre, bu

iki rahip Msr ehrinin145 rahipleridir, Blbeys ehrinin deil. Kald ki, Blbeys'in

mslmanlarn eline gemesini 639 olarak tarihleyen Butler'in hem Taber'de hem de bnu'l-

Esir'de 641 yl olaylar arasnda nakledilen bu rivayeti, getirip Blbeys'in fethi srasnda

kullanmas byk bir hatadr. Esasen Butler, Seyf'ten gelmesi sebebiyle, bu rivayeti tamamen

reddedip hi kullanmasayd, bu takdirde kendisine diyecek bir szmz de olmazd. Ancak o,

bu rivayeti iine geldii bir biimde kullanmtr ki bu, kabul edilemez.

II. AMR B. el-S'IN BABLON'U FETH

1. mm Dneyn'in Fethi

Amr b. el-s Blbeys'in fethinden sonra mm Dneyn'e146 hareket etmitir. Amr'n

dorudan Babilon kalesine deil de, nce mm Dneyn zerine gitmesi, burann stratejik

neme sahip olmas sebebiyledir. nk mm Dneyn, Nil nehrinin kysnda bir liman

ehriydi147 ve Rumlarn Msr'daki asker merkezi, Babilon, Nakys (=Nikiou) ve

skenderiyye'nin arasnda bulunmaktayd.148 Babilon, mm Dneyn'in gneyinde, Nakys

ile skenderiyye ise kuzeyindeydi. Buna gre kuzeyde bulunan Nakys ve skenderiyye'den,

gneyde bulunan Babilon'a Nil zerinden yaplacak yardmlar mm Dneyn'den gemek

durumundayd. te bize gre Amr b. el-s, dorudan Babilon'un fethine balamas

144 Butler, Msr, 190-191.145 Babilon kalesinin evreledii ve surlarn arkasnda kalan ehrin ismi "Msr"dr. Kale ile bitiiktir. Bkz.Makriz,Htat, I, 230.146 mm Dneyn: mm Dneyn'in yeri hakknda sadece Yakut el-Hamev'nin Mu'cemul-Buldn'ndabilgibulunmaktadr. Yakut bu belde hakknda yle demektedir. "Denilir ki, o Kahire ile Nil nehri arasnda birkaryedir ve yerleim alan Kahire'ye birlemitir. Bkz. I, 359; Yakut, bir baka yerde, Maks maddesinde de,burann eski isminin mm Dneyn olduunu. Maks isminin de Meks (yani ur) vergisini toplayan amilin burada bulunmas sebebiyle verildiini ve asl Meks olan bu kelimenin zamanla Maks'a dntnnakletmektedir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mu'cem. IV, 606-607; mm Dneyn'in Bizans dnemindeki ismi iseTendonyas'tr. Bkz. Jean, Chronique. 12-13.Hseyin Mu'nis de bugn mm Dneyn'in olduu yerde Makscamiinin bulunduunu ve bu camiye Mescid-i Evld- nn da denildiini belirtmektedir. Bkz. Hseyin Mu'nis,Tarihu Msr(Tarihul-Hadratil-Msryye), II. 334.147

Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV,606-607.148 Rumlarn Msr'daki nemli asker merkezinin Babilon, Nakys ve skenderiyye olduuna dair bkz. Butler,Msr, 192-194; Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr(Tarihul-Hadratil-Msryye). II. 334

26


27/223

durumunda, Nakys ve skenderiyye'de bulunan Rumlar'n Babilon'a yardma gelebilecekleri

dncesiyle onlarn birbirleriyle irtibatn kesmek zere, mm Dneyn'in fethini Babilon'un

fethinden nceye alm olmaldr. Ayrca, Rumlar'n da mslmanlar Babilon'da

beklediklerini ve bu yzden mm Dneyn'i savunmasz braktklarn grmekteyiz.149

Amr b. el-s, stratejik bir neme sahip olan mm Dneyn'e, Blbeys'ten itibaren, bu

iki yerleim alan arasna yerletirilen baz kk Rum birlikleriyle savaarak gelmitir.150

Amr b. el-s mm Dneyn'e geldikten sonra, hi vakit kaybetmeden ehri sk bir

kuatma altna almtr. Kuatmann balad srada Msr valisi Mukavks ile burann kale

komutan Theodor151 da kalede bulunmaktaydlar. Ancak onlar, muhasara devam ederken

mm Dneyn'den ayrlmlar ve Nil nehrinden gemilerle Babilon'a giderek burada,

mslmanlarla savamak zere bir ordu hazrlamlardr.152

mm Dneyn'i sk bir kuatma altna almasna ramen Amr b. el-s, fethe

muvaffak olamamtr. Bunun sebebi, gerek ordusunun sayca az ve yorgun olmas, gerekse

Rumlarn Nil nehri zerinden buraya takviye yapmalar olabilir. Neticede Amr, halife mer b.

el-Hattb'a bir mektup yazarak, ondan acele yardmc birlik gndermesini istemitir. Halife

Hz. mer de Amr'a 4.000 kiilik bir ordu gndermi ve bylece Msr'daki islm ordusunun

says sekiz-dokuz bine ulamtr. Yardm alan Amr ehrin kuatmasn daha da

iddetlendirmi ve nihayet kaleyi fethetmitir.153

mm Dneyn'in fethi gerek bn Abdilhakem'de, gerekse Nikiou papaz Jean'n

kroniinde birbirine yakn ifadelerle anlatlmaktadr. bn Abdilhakem'in rivayetine gre;

Hrice b. Huzfe el-Lahm,154 Amr b. el-s'a gelerek, kendisine atl bir birlik verildii

takdirde, Cebel'l-Ahmar'155 dolaarak gn domadan kalenin arkasna gidebileceini ve

149 Biz bunu, Amr'n muhasaras srasnda mm Dneyn'de bulunan Mukavks ile ehrin komutan Theodor'unburadan ayrlarak Babilon'a gitmeleri ve orada mslmanlarla savamak zere bir Rum ordusu kurmalarndananlamaktayz. Bkz. Butler, Msr, 192.150

bn Abdilhakem,Fth, 59.151 Butler, Msr, 192. slm kaynaklarnda mm Dneyn'i korumakla grevlendirilen komutann ismi el-Mendekr olarak zikredilmekte ve kendisinin el-Uayric veya el-A'rec unvn n tad belirtilmektedir. Bkz.Kind, Vult, 8; Makriz, Htat, I, 289, II, 121; bn Tariberd, Ncm, 1, 8. Butler, el-U'ayric veya el-A'recunvannn, aslnda "George" isminin Arapalamekli olabilecei ihtimli zerinde durmaktadr. Bkz. Butler,Msr, 219. Hseyin Mu'nis ise, "el-Mendekr" ismi hakknda bir yorum yaparak bu ismin de bir nvan veBizans ordusunda asker bir rtbe olan "Mandatur" kelimesinin Arapalamekli olabileceini, bu unvann da byk bir ihtimalle kale komutanlar iin kullanldn ifade etmektedir. Bkz. Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr(Tarihu'1-Hadrati'1-Msryye), II, 337152 Butler, Msr, 192.153bn Abdilhakem,Fth, 59; Suyut,Husn, I, 107.

154bn Abdilhakem,Fth, 59;Nveyr,Nihye, XIX, 228;Makriz,Htat, I, 289;bn Tariberd,Ncm, I, 8.155

bn Abdilhakem'in bu rivayetinde dan ismi zikredilmez. Ancak iki ada Msr tarihisi bu dan ismini"Cebelu'l-Ahmar" olarak tesbit etmektedirler. Bkz. Hasan brahim Hasan, Siysi-Dn-Kltrel-SosyalslmTarihi (Mt. . Yiit-S. Gm) stanbul 1985, I/1. 303;Butler, Msr, 203,dipnot 2.

27


28/223

buradaki Ben Vil maarasna156 girerek gizlenebileceini, sabah olunca da, mslmanlarla

savamak zere kaleden kan Rumlar arkadan vurabileceini sylemitir. Amr bu fikri

beenmi ve Hrice'yi 500 kiilik bir svari birlii ile kalenin arkasna gndermitir. Sabah

olup da Rumlar savamak iin dar ktklarnda, Hrice b. Huzfe ve beraberindekiler,

Rumlara arkalarndan bir baskn yapmlar ve onlar malup ederek kaleyi fethetmilerdir.157

Nikiou papaz Jean ise; mm Dneyn'in mslmanlar tarafndan fethini Aynu ems,

Babilon ve Msr ehri ile irtibatlandrarak anlatmaktadr. O, gelien olaylar yle

nakletmektedir : "Theodos ve Anastase, atl olarak el-s'n olu Amr'a sava amak zere,

ok sayda piyade ile Aoun'a (=Aynu ems) birlikte gittiler. Mslmanlar mstahkem

ehirleri bir kenara brakarak, Tendonyas (=mm Dneyn) denilen bir blgeye yneldiler ve

nehirden gemilerle ilerlediler. Amr, Msr'n alnmasnda olaanst bir zeka rnei ortaya

koyuyordu. Amr ykseke bir yerde kurulmu, Ain-Shems veya Aoun denilen bir ehre

doru, nehrin dou kys zerinde ilerleyen ve iki kola ayrlm olan mslman ordusunun

(bir ksmndan) uzaklamaktan endie ediyordu. Amr b. el-s, Filistin'de158 bulunan mer b.

el-Hattb'a bir mektup yazd. Mektupta ona yle diyordu : "Eer mslman destek kuvvetleri

gndermezsen, Msr'n sahibi olamayacam." mer ona, barbar soyundan Walwarya adnda

bir general tarafndan idare edilen drtbin mslman cengaver gnderdi. O zaman (Amr) bu

birlikleri kola ayrd. Bunlarn bir kolunu Tendonyas, dierini Msr Babili'nin kuzeyine

yerletirdi. Kendisi de nc kolu ile birlikte Aoun ehri yaknnda vaziyet ald. Dier iki

mfrezeye de u emri verdi : "Dikkatli olun, Rum ordusunu evreleyeceiz ve onu yok

edeceiz." Bu sava hilesini bilmeyen Rum ordusu, mslmanlara saldrmak iin kaleden

kt zaman, daha nce tasarlandekilde mslmanlar onlarn zerine arkadan saldrd ve

korkun bir sava balad. Mslmanlar tarafndan ezilen Rum birlikleri gemilere binip

katlar. Mslman ordusu Tendonyas ehrini igal etti. Garnizonu mahvolmu bu ehirden

geriye sadece, kaleye ekilip kaplarn kapatm olan yz insan kalmt. Daha sonra, az

nce vuku bulmu olan byk katliamdan korkup panie kaplarak katlar. znt vebezginlik iinde Nikious'a teslim oldular.".159

Grld gibi, Nikiou papaz Jean'n bu ifadeleri ile bn Abdilhakem'in mm

Dneyn'in fethi hakkndaki rivayeti byk bir benzerlik arzetmektedir. Her iki anlatm da

dikkate aldmzda, mm Dneyn'i Rumlarn mdafaa etmek, mslmanlarn ise fethetmek

156 Bu maarann "Ben Vil" ismiyle anlmas, fetihlerden sonraki yllarda buralara yerleen veya yerletirilenBen Vil kabilesine nisbeti sebebiyle olmaldr.157bn Abdilhakem,Fth, 59-60.158

Nikiou papaz Jean'n bu tesbiti ilgintir. Bu tarihte mer b. el-Hattb Medine'de olmaldr. Zira o, bu sradaAmr'n Msr'dan gnderdii hububt datm iiyle meguld. Bu konu iin Bkz. dipnot 95.159 Jean, Chronique 12, 13

28


29/223

iin l bir asker strateji uyguladklarn grmekteyiz. Rumlarn kademeli savunma

sisteminin ilk kademesi, mslmanlarn kuatmas altndaki mm Dneyn'de idi. Rumlar

buraya, gemilerle takviye yapma imknna da sahiptiler. kincisi Babilon kalesi ve bu kalenin

evreledii Msr ehrinde oluturulan savunma kademesiydi. Esasen bu birlik Babilon

kalesinin kuzeyinde160 bulunan mm Dneyn'e kuvvet takviyesi yapabilecekti. nc

kademe ise Rum komutanlar Theodor ve Anastase'nin Msrehrinde oluturulan ordunun bir

ksmyla, mm Dneyn'i tam cepheden gren Aynu ems'e gidip yerlemeleriyle teekkl

etmiti.

Rumlarn bu sava planlarna mukbil, Amr b. el-s da hazrlad kar bir planla,

emrindeki orduyu e ayrmtr. O, ordusundan 500 kiilik bir svari birliini Hrice b.

Huzfe komutasnda mm Dneyn kalesinin arkasna gndermitir. Geceleyin ve gizlice Nil

nehri tarafndaki Ben Vil maarasna gizlenen bu birlik iki grev stlenmi olmaldr. Biri,

Nil nehrinden gemilerle ehre gelebilecek yardm, mhimmat ve erzak takviyesini gzetlemek

ve imkn dhilinde olursa bu yardmn ehre girmesine mni olmak, ikinci ve asl grevi ise

Rumlar kaleden ktklarnda onlar arkalarndan vurmaktr. Amr, ordusunun geri kalann da

ikiye ayrp bir grubu Babilon kalesinin kuzeyine, yani iki kalenin, Babilon ile mm Dneyn

kalelerinin arasna yerletirmitir. yle anlalyor ki, bu birliin de iki grevi vard. Biri,

Babilon kalesini gzetleyip, buradan mm Dneyn'e karadan yaplacak kuvvet takviyesine

mni olmak, dieri de, mm Dneyn kalesindeki Rumlar dar ktklarnda, Hrice b.

Huzfe onlara arkalarndan baskn yaparken sa taraflarndan Rumlara hcm etmekti.

nc gruba gelince, Amr b. el-s bu grubu al p Aynu ems ile mm Dneyn arasna

yerlemitir. Onun stlendii grev ise daha ar olmaldr. nk Amr, Aynu ems tarafna

gelmekle l bir tehlikenin iine girmi oluyordu. yle ki; birincisi, Babilon kalesinde ve

Msr ehrinde toplanm olan dman ordusunu gzetlemek, ikincisi Aynu ems'e gelmi

olan Rum birliini gzetlemek ve onlarn mm Dneyn'e yryp mslmanlar kale ile

Aynu ems arasnda, yani iki ate arasnda brakmalarn nlemek, ncs de mmDneyn kalesindeki Rumlar dar k p sava baladnda, mm Dneyn'e kar tam

cepheden savaa girip onlar l bir ate arasna alarak kaleyi fethetmek. Essen bu plna

gre, Babilon kalesine sahip olmalar, Aynu ems'e Amr'dan daha nce gidip yerlemeleri ve

Nil nehrini kullanp mm Dneyn'e asker ve mhimmat takviyesi imkanna sahip olmalar,

Rumlara slm ordusu karsnda briz bir stnlk de salamaktayd. Ancak, Rumlarn deil,

160 Bkz. Butler, Msr. 191.

29


30/223

Amr'n hazrlad sava pln tutmu ve zaferi mslmanlar kazanarak mm Dneyn'i

fethetmilerdir.

Bu arada kale dnda yaplan sava mslmanlar kazandktan sonra, kaleye

snabilen az sayda kii ieriden kaplar kapatmlardr. Bu durumda Amr, kaleyi tekrar

muhsara etmitir. bn Abdilhakem'in bu konudaki rivayeti yledir; "... Amr kaleyi muhsara

ettikten sonra kalede bulunanlar, ondan, kendilerine on kadar adam gndermesini ve onlara

kalenin kapsn aacaklarn sylediler. Amr da bunu yapt. Grmelerden sonra Amr,

onlardan herbir adam bana bir dinar cizye koydu." Cbbe, bornuz, imme (=sark) ve birer

ift mest de kii bana konan vergiler arasndayd. Bu anlama yapldktan sonra onlar, kale

kaplarn aarakehri Amr'a teslim etmilerdir.161

Yukarda Nikiou papaz Jean'n kroniinden yaptmz alntda da "...Garnizonu

mahvolmu bu ehirden, geriye sadece, kaleye ekilip kaplarn kapatm olan yz insan

kalmt"162 denilmektedir.

Bu iki rivayetin yorumunu yapmadan nce, yine bn Abdilhakem tarafndan

nakledelip, Papaz Jean tarafndan da teyid edilen bir habere daha temas etmek istiyoruz. bn

Abdilhakem'in rivayetine gre, kalede bulunan Kbtlerden bir grup Amr'a gelmiler ve ondan

kylerine, ailelerinin yanna gitmek iin izin istemilerdir. Amr onlara izin verirken,

mslmanlarn kendilerine yaptklar mumeleden memnn kal p kalmadklarn sormu,

onlar da mslmanlardan sadece iyilik grdklerini, iyilikten baka bir mumele ile

karlamadklarn ifade etmilerdir.163

Nikiou papaz Jean da bu konuda yle demektedir: "... Daha sonra, az nce vku

bulmu olan byk katliamdan korkup panie kaplarak katlar. znt ve bezginlik iinde

Nikious'a teslim oldular."164

Bu haberlerin altnda, Rumlarn, mslmanlarla savamak zere veya savaan

rumlarn geri hizmetlerini grmek iin Nikious'tan mm Dneyn'e baz Kbtler'i

getirdiklerini dnebiliriz. Buna gre, kalede kalan yz kadar K bt, kale kapsnkapatm, ancak canlarn kurtarmak iin Amr ile pazarla girimi olabilirler. Papaz Jean,

her ne kadar, kalede kalanlarn ve Nikious'a dnenlerin Kbt olduklarn sylemiyorsa da, bn

Abdilhakem'in eserinde yer alan ve yukarda naklettiimiz haberin, kronikte bulunan

ifadelerle birbirlerine olan benzerlikleri bizi bu kanaate sevketmektedir.

161bn Abdilhakem,Fth, 59-60;Makriz,Htat. I. 293-294;bn Tariberd,Ncm, I, 8.162

Jean, Chronique, 12.163bn Abdilhakem,Fth, 60.164 Jean, Chronique, 12.

30


31/223

bn Abdilhakem'in naklettii anlamaya gelince, biz bu anlamann Rumlarla deil,

kalede bulunan Kbtlerle yapld kanaatindeyiz. Yine, bu anlamann, devamllk arzeden

bir anlama olmayp, sadece o an iin geerlilii olan bir anlama olduunu dnmekteyiz.

Esasen sava yoluyla fethedilen bir yerde bulunan herey ganimet statsne dhil olmakla,

burada ele geen btn mallar mslmanlarn olmutur. Ancak Amr'n, buradaki Kbtler'i,

Rumlar'dan ayr tutarak, kendilerine kale kapsn mslmanlara amalarna mukabil, zel bir

uygulama yaptn dnmekteyiz. Kald ki, K ptler'in ayrlmasndan sonra mm

Dneyn'de ok sayda insan kald da sylenemez.

Amr'n mm Dneyn'e geli tarihi, muhasara mddeti ve fetih tarihine dair

kaynaklarmzda bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak, daha nce fethedilen yerler ile Babilon

kalesinin muhasara mddeti ve fetih tarihi hakkndaki rivayet

Documents

Mısır ve Kuzey Afrika'nın Müslümanlar Tarafından Fethi