68
MINISTRY OF EDUCATION REPUBLIC OF GHANA TEACHING SYLLABUS FOR GHANAIAN LANGUAGE (ASANTE TWI) (SENIOR HIGH SCHOOL 1 - 3) Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to: The Director Curriculum Research and Development Division (CRDD) P.O. Box 2739 Accra, Ghana Tel: 0302-683668 0302-683651 September, 2010

MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

MINISTRY OF EDUCATION

REPUBLIC OF GHANA

TEACHING SYLLABUS FOR GHANAIAN LANGUAGE (ASANTE TWI)

(SENIOR HIGH SCHOOL 1 - 3)

Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to:

The Director Curriculum Research and Development Division (CRDD)

P.O. Box 2739 Accra, Ghana

Tel: 0302-683668 0302-683651 September, 2010

Page 2: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

ii

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

Kôtônimma, 2010 NHYÂNMU: NNIANIMU: Agyinatukuo a wôyââ nhwehwâmu faa Ghana Adesua Nhyehyâeâ Foforô ho (NERSRC) no gyinaa anodisâm a na NERIC badwa no de ato dwa no so na wôyââ adesua nnanemu dwumadie no. NERIC a wôyâ baasonfoô a wôde Adesua Nhyehyâeâ Foforô yi di dwuma no nam GES nkorabata CRDD so na wôde wôn anodisâm no too dwa. NERIC anodisâm a wôde too dwa no kyerâ sâ, âsâ sâ adekyerâ ne adesua fapem gyina selabôso a âbâma asuafoô anya suahunu a wôbâgyina so de asi ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. Saa botaeâ yi kyerâ sâ, âsâ sâ yânya selabôso a âbâkanyan asuafoô adwene ama wôabisa sânti a adeyâ bi kô so, na wôde wôn adwene ayâ bi. SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE AMAMMERÂ Ânyâ ôkasa dwumadie ne nkutahodie nko ara, na mmom âsane yâ korabea a amammerâ ne amanneâ, nyansapâ, mfidie ne adansie ho dwumadie, nnuro ne ayaresa, ne nea âkeka ho nyinaa hyâ. Kasa yâ asumasâm a âma ôman biara yâ ôman-teaseâ, na âyâ ôkwan titire a wôgyina so kyerâ wôn amammerâ firi awoô ntoatoasoô kôsi awoô ntoatoasoô. Amammerâ kyerâ sâdeâ na nnipakuo bi teâ, sâdeâ wôte nnâ yi ne sâdeâ wôbâyâ daakye bi. Ne saa nti Akan kasa ne amammerâ sua no: 1. bâboa asuafoô no ama wôn nimdeâ wô ôkasa no ka ho atu mpôn. 2. bâbue asuafoô adwene mu ama wôde nimdeâ a wôanya no ôkasa ne amammerâ ho no aboa afoforô wô nwomasua mu. 3. bâboa ama wôate wôn amammerâ ase na wôahu bo a âsom, na wôahwâ so yie abô ho ban. 4. bâboa ama wôahunu ôhaw a âwô asetena mu, sikasâm anaa amanyôsâm a âwô wôn mpôtam ne ôman mu no nyinaa mu. 5. âbâyâ nnyinasoô ama wôde obuo ama Akan kasa ne amammerâ. BOTAEÂ AHODOÔ Wôahyehyâ adesua yi sâdeâ âbâboa asuafoô ama: 1. wôahunu sânea kasa no teâ na wôatumi de adi dwuma. 2. wôanya nhunumu wô kasa no nteaseâ mu, na wôagye âne wôn amammerâ ato mu. 3. sâdeâ wôde obuo bâma wôn kasa, abakôsâm ne tete amammerâ. 4. sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ a âtenetene ankorankorâ ma ôdi mu, na wôgye no to mu wô ne mpôtam. 5. sâ wôbâyâ nhwehwâmu wô Akanfoô amammerâ ne amanneâ mu, na wôayâ nsakraeâ a âfata.

Page 3: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

iii

SELABÔSO NHYEHYÂEÂ Afe biara mu selabôso no wô afa nan: i. Ôfa 1 : Fônôlôgyi ii. Ôfa 2 : Akenkan ne Nteaseâ iii. Ôfa 3 : Atwerâ iv. Ôfa 4 : Kasadwini, Amammerâ ne Amanneâ ÔFA 1 : FÔNÔLÔGYI Saa ôfa yi fa sâdeâ yâkasa ho, ne nea yârekasa a, âpue mu ho. ÔFA 2 : AKENKAN NE NTEASEÂ

Saa akenkan yi fa nea emu dô na wôde sô adwene hwâ (intensive reading) ne nea wôtaa de gye ani kâkâ (extensive reading), na afei nkyerâaseâ ho. Ne botaeâ ne sâ âbâboa ama asuafoô nimdeâ a wôanya no akenkan mu dada no atu mpôn, na aboa wôn wô daakye akenkan mu. Sânti a wôde kasa nkyerâaseâ aka ôfa yi ho no ne sâ, akenkan ne nteaseâ ho nimdeâ na âboa ma obi tumi kyerâ kasa ase ma âtô asom.

ÔFA 3 : ATWERÂ Saa ôfa yi fa kasa mmara ne susutwerâ ho. ÔFA 4 : KASADWINI, AMAMMERÂ NE AMANNEÂ

Saa ôfa yi fa anomu kasadwini, amammerâ, ne nea ârekô so seesei ho. Wôda nwoma ahodoô a âsâ sâ wôde di dwuma adi kyerâ asuafoô no na wôkyerâ wôn sânea wôbâsi atutu no asrâ ne abasa (mpânsâmpânsânmu).

ADEKYERÂ KWAN Wôama adwenkyerâ afa sânea wôbâfa so ahyehyâ adesua no ama aboa asuafoô wô adekyerâ ne adesua mu wô selabôso no mu. Ôkwan a wôbâfa so akari wôn adwene no nso, wôahyehyâ no sâdeâ asuafoô bâtumi de deâ wôasua no atoto wôn daa daa abrabô ho. Akyerâkyerâfoô nso wô ho kwan sâ wôn ara nso bâfa kwan a âbâboa asuafoô so ama wôde wôn ho agye adesua mu yie. SELABÔSO NO MU NSÂM NHYEHYÂEÂ Ôfa biara mu no yâde botaeâ ahodoô a yâpâ sâ asuafoô duru ho no na âdi anim. Botaeâ ahodoô no kyerâ nhunumu, nimdeâ ne su a âsâ sâ osuani no nya, na ôda no adie wô adekyerâ no awieeâ. Kenkan botaeâ ahodoô no yie ansa na woahyâ ôfa no adekyerâ ase. Sâ wokyerâ nkyekyâmu a âwô ôfa no mu nyinaa wie a, sane w’akyi kôkenkan botaeâ ahodoô no bio sâdeâ âbâma woanya gyidie sâ woatumi akyerâ ne nyinaa awie. AFAAFA NE NKYEKYÂMU Wôahyehyâ selabôso no afaafa ne nkyekyâmu kwan so. Wôakyekyâ afe biara mu dwumadie no mu afaafa. Ôfa biara no, adesua ho nimdeâ a âwô mu no sesâ. Nkyekyâmu biara wô adesuadeâ ahodoô a âne ne yônko wô twaka bi, na wôahyehyâ no nhunumu ne nimdeâ kwan so.

Page 4: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

iv

Selabôso no wô nkyekyâmu ahodoô num: - Nkyekyâmu - Botaeâ Pôtee Ahodoô - Adesua Mu Nsâm - Adekyerâ ne Adesua Dwumadie Sâdeâ wôakyerâkyerâ adesua no mu nsâm no nnidisoô nie: i. Nkyekyâmu 1: NKYEKYÂMU

Etire asâm titire a âwô mu no na wôaka ho asâm wô Nkyekyâmu І no mu. Âsâ sâ wodi etire asâm no so sânea wôahyehyâ no nnidisoô nnidisoô no. Mmom, sâ wode etire asâm no bi firi akyire ba anim, anaa firi anim kô akyire na âbâboa adesua no a, wobâtumi ayâ no saa.

ii. Nkyekyâmu 2: BOTAEÂ PÔTEE AHODOÔ

Nkyekyâmu 2 no de botaeâ pôtee ahodoô to dwa. Botaeâ pôtee yi kyerâ nhunumu, nimdeâ ne nnepa a osuani no bânya na wada no adi wô adekyerâ no awieeâ. Akontabudeâ a âhyâ botaeâ pôtee ase no bi ne 1,3,5 ne 2,2,1. Saa akontabudeâ yi na wôfrâ no Borôfo kasa mu: “Syllabus Reference Numbers” no. Akontabudeâ ahodoô mmiânsa no mu deâ âdi kan no gyina hô ma Ôfa, nea âto so mmienu no gyina hô ma Nkyekyâmu, na deâ âtô so mmiânsa no gyina hô ma Botaeâ pôtee. Enti sâ yâka sâ 1,3,5, a na âkyerâ sâ adesuadeâ no wô Ôfa 1, Nkyekyâmu 3 ne Botaeâ pôtee a âtô so num (5) (Syllabus Reference Number) 2,2,1 kyerâ botaeâ pôtee 1, wô nkyekyâmu 2 a âwô Ôfa 2 mu. Sâ yâde akontabudeâ “Syllabus Reference Numbers) yi yâ adwuma a, âboa ma nkitahodie a âda akyerâkyerâfoô ne wôn a wôn nso yâ nwomasua ho nimdefoô ntam no kô so tee. Âsane nso boa ma yânya botaeâ gyina so yâ sôhwâ. Yâmfa no sâ nkyekyâmu 2 a âwô ôfa 2 no wô botaeâ pôtee ahodoô num: 2,2,1 – 2,2,5. Ôkyerâkyerâni bi bâpâ sâ ôde ne sôhwâ/nsâmmisa no bâgyina botaeâ ahodoô 2,2,3 ne 2,2,4, so, na ômfa botaeâ ahodoô mmiânsa a aka no nka ho. Âba no saa a ôkyerâkyerâni no bâyâ nyiyimu wô botaeâ pôtee ahodoô a âwô nkyekyâmu ne afa no mu ahwâ sâ sôhwâ no bâfa nimdeâ ne adesua a akô so no nyinaa ho anaa. Âwô sâ yâhyâ no nso sâ botaeâ ahodoô pôtee no gyina osuani no so. Yei kyerâ deâ osuani no bâtumi ayâ. Botaeâ pôtee biara ahyâaseâ ne sâ; “Adesua no bâkô awieeâ no, na osuani biara tumi........” Yei kyerâ sâ, âsâ sâ wonya berâ ma ankorankorâ biara ahiadeâ wô adesua mu. Ne saa nti âwô sâ adekyerâ no gyina osuani biara so na ama dodoô no ara atumi akwadare wô botaeâ ahodoô a âwô selabôso no nkyekyâmu no mu.

iii. Nkyekyâmu 3: Adesua Mu Nsâm

Adesua mu nsâm a âwô nkyekyâmu 3 wô selabôso no mu yâ nsâm a wobâhia de akyerâ saa nkyekyâmu pôtee no. Âduru baabi a nsâm a âwô mu no dôôso ara yie. Ebi nso wô hô a wobâtumi ahwâ adekodeâ a worekyerâ, ne faako a worekyerâ adeâ no so, de nsâm no bi aka Adesua Mu Nsâm no ho.

iv. Nkyekyâmu 4: Adekyeâ ne Adesua Dwumadie Adekyerâ ne adesua ho dwumadie a âwô nkyekyâmu 4 no mu hwâ sâ adesuafoô no de wôn ho bâhyâ adesua no mu yie. Bô mmôden sâ womma adesuafoô no nwe adesuadeâ no ngu wôn tirim a wônte aseâ, anaasâ wônka no wôn ano kwa, mmom ma wômfa wôn ho nhyâ adesua no mu; na wômfa wôn adwene ne wôn atenka nyinaa mmoa adesua no. Wobâtumi ahyehyâ adekyerâ ne adesua dwumadie a wôde ama wo no foforô, na afei nso baabi a âhia no, wode bi aka ho ama osuani no adesua awie pâyâ. Sâdeâ yâadi kan aka dada no, botaeâ a adekyerâ ne adesua no gyina so no ne sâ osuani no bâtumi de nimdeâ a wanya no abô bra wô sukuu mu ne efie nyinaa. Akan kasa ne amammerâ sua nnyinasoô ne sâ wôde ôkasa ho nimdeâ a wôbânya no bâdi dwuma yie. Nkyekyâmu no bi wô hô a âfata sâ wohyehyâ botaeâ pôtee no bio na ama botaeâ a worehwehwâ no aba mu.

Page 5: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

v

v. Nkyekyâmu 5: NKARIIÂ Adwenkyerâ mu dwumadie a wôde kari adesua wô nkyekyâmu biara mu no wô nkyâmu 5. Nkariiâ (sôhwâ) dwumadie no bâtumi ayâ deâ yâde yân ano bisa nsâm, sôhwâ tiawa, sukuu dan mu dwumadie, susutwerâ, nsâmmisa a wôato bo ase ahyehyâ, dwumadie a âfa mmerâ (project work) ne nea âkeka ho. Bô mmôden sâ wobâma nsâmmisa ne dwumadie a âbâma asuafoô no atu mpôn wô Akan kasa ne amammerâ mu wô deâ wôasua yi akyi. Mmôakyire (Ntimu) dwumadie a wôde ama no nnôôso. Wobâtumi de bi aka ho. Wobâtumi de mmôakyire foforô a âbâboa asuafoô ama wôakwadare nhunumu ne nimdeâ a âwô botaeâ pôtee a âwô nkyekyâmu no mu aka ho. Ne korakora no, kae sâ selabôso no ntumi nsi Adekyerâ Nhyehyâeâ Pono (Lesson Plan) anan mu. Enti âho hia sâ wobâyâ dwumadie ho nhyehyâeâ ne adekyerâ nhyehyâeâ pono a wode bâkyerâ adekyerâ ahodoô a âwô selabôso no mu no. ADESUA MU NIMDEÂ AHODOÔ Adesua mu nimdeâ ahodoô yi di akotene kâse wô selabôso ahodoô a wôyâ firii afe 1998 reba no mu. Nimdeâ biara a yânya no yâ adesua wô adekyerâ mu. Sâ yânya nimdeâ no na âdôôso a, na âyâ Adesua Mu Nimdeâ Ahodoô (Profile Dimensions). Yâbâtumi de adeyâ asâm a ârekyerâ dwumadie (active verb) akyerâ botaeâ pôtee, sâ ebia, “Osuani no bâtumi akyerâkyerâ......n.a. Obi bâtumi akyerâ biribi wô adesua akyi no, na âkyerâ sâ wanya nimdeâ. Sâ ôtumi kyerâkyerâ mu, bô no tôfa, ma mfatoho ne nea âkeka ho a, na âda no adi sâ osuani no ate nea wôkyerâeâ no ase. Saa ara nso na sâ obi tumi hyehyâ, dwene biribi ho, si ôhaw bi ano, ne adeâ a, na âkyerâ sâ osuani no bâtumi de adwene foforô a wanya no adi dwuma wô kwan foforô bi so. Botaeâ pôtee biara a âwô selabôso no mu no kuta adeyâ asâm a âkyerâ dwumadie; ârekyerâ su a osuani bâtumi anya na ada adi wô adekyerâ no awieeâ. Nimdeâ, dwumadie ne nea âkeka ho na âwô sâ âyâ adekyerâ ne adesua no fapem wô sukuu mu. Awerâhosâm ne sâ, âda adi pefee sâ, sukuu ahodoô no ara da so kyerâ nneâma a âmma asuafoô adwene ne wôn nteaseâ mu nnô, na mmom wôgya deâ âbâma wôn adwene, anya nhunumu ne nteaseâ a âkorô no. Adekyerâ dodoô no ara gyina nimdeâ nya so sene sâ anka âbâgyina deâ âma nhunumu, na âsakra su dwumadie, nhwehwâmu ne nea âkeka ho. Mpân dodoô a yei kô so no, ne nsunsuansoô a âde bâba ne sâ asuafoô bâtumi abô mmôden wô nneâma a wôbâkae ho nsâmmisa ho, na mmom wôbâtô sini wô nsâmmisa a âhia adwene a âmu dô, sânea wôbâtumi de kasa ho nimdeâ adi dwuma wô Akan kasa mu. Sâdeâ yâbâtumi ayâ nsakraeâ wô nnipa su a wôfa sukuu adesua mu no, âsâ sâ yâhyâ asuafoô nkuran ma wôde nimdeâ a wôanya toto abrabô ho, de yâ nhyehyâeâ, toto nneâma yie, na wôakyerâ adwene foforô a yâbâtumi de asi ôhaw ano. Saa ara na wôde wôn nimdeâ bâfa akwan ahodoô so akasa, atwerâ, anwene anwensâm, ahwâegorô ne kasa dwumadie ahodoô nso. Kenkan botaeâ biara yie na ama woahunu Adesua Mu Nimdeâ a âwô sâ wonya firi nea âwô sâ wokyerâ no mu. Nimdeâ ahodoô a yânya no kyerâkyerâ su a âda adi wô adekyerâ, adesua ne sôhwâ mu. Akan kasa ne amammerâ mu no yâwô “Nimdeâ Ahodoô” mmienu, ne Dwumadie Ahodoô nan a wôasi so dua wô adekyerâ, adesua ne sôhwâ mu.

Nimdeâ Ahodoô (Profile Dimension) no ne: 1. Nimdeâ ne Nteaseâ - 30% 2. Nimdeâ Dwumadie - 70%

Dwumadie Ahodoô no ne: 1. Otie ne Nteaseâ (Listening Comprehension) - 10% 2. Akenkan ne Nteaseâ (Reading Comprehension) - 20% 3. Ôkasa Dwumadie (Oral Skills) - 30% 4. Atwerâ (Writing) - 40%

Page 6: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

vi

Yâbâtumi de nimdeâ ahodoô ne dwumadie ahohoô a yâanya no abom sâdeâ âdi soô yi:

Otie - Nimdeâ ne Nteaseâ Akenkan - Nimdeâ ne Nteaseâ Ôkasa - Nimdeâ Dwumadie Atwerâ - Nimdeâ Dwumadie

Ôkasa ne amammerâ sua no gyina sâ wobânya su ahodoô mmienu. Yeinom ne Nimdeâ ne Nteaseâ, ânna Nimdeâ Dwumadie. Yâbâtumi afa Otie ne Akenkan so akyerâ Nimdeâ ne Nteaseâ. Saa ara nso na yâbâtumi afa Nimdeâ so akyerâ Ôkasa ne Atwerâ. Otie ne akenkan yâ nea âdi dwuma wô adwene no mu (receptive skills) na Ôkasa ne Atwerâ yâ nea yâde adwene no to dwa. Sâ yâwo obi to Akan kasa ne amammerâ bi mu a, ôkasa no tie ho dwumadie no sua koraa, nkanka ne asuafoô a wôwô SHS mu. Ani da kwan sâ osuani no bâduru JHS no, na ôbô mmôden wô ôkasa no tie mu a, âbâhia adekyerâ mmerâ kakra bi bâyâ ôha mu nkyâmu du (10%) pâ. Ne saa nti nimdeâ a âfa Ôkasa, Akenkan ne Atwerâ ho no na wôsi so dua wô selabôso yi mu. Ôkasa ne amammerâ biara wô korabea a nnipa ho akwaa nsânkyerânneâ kasa (body language) ne ânne nnanemu a âkyerâ kasa biara a wôka ase, ahyâ ma. Yeinom na wôfrâ no Borôfo kasa mu sâ “Kinesics” ne “paralang” no. Âbâhia sâ yâkyerâ dwumadie a âtete sâ yeinom bi wô “Otie ne Nteaseâ mu, ânkanka wô mmôfra a wôsusua adekyerâ mu. Nimdeâ ne Dwumadie ahodoô biara wô ôha mu nkyekyâmu bi a âwô sâ âda adi wô adekyerâ, adesua ne sôhwâ mu. Nkariiâ ahodoô a wôatwerâ wô Nimdeâ ne Dwumadie nifa so no, a yâaka ho asâm dada (krataafa...) kyerâ baabi a âsâ sâ ôkyerâkyerâni si so dua wô adekyerâ, adesua ne sôhwâ mu. Sâ yâka nimdeâ ahodoô ne dwumadie ahodoô nan no bom a, âboa Akan kasa no wô adekyerâ ne adesua mu, na âma Akan kasa ne amammerâ no kyerâ kô tee/pâpââpâ.

Âpono a âdi soô yi kyerâ nkitahodie a âda Nimdeâ Ahodoô ne Dwumadie Ahodoô nan no ntam. Nimdeâ Ahodoô

DEÂ YÂDI DI ADWENE MU DWUMA DEÂ ADWENE NO DE TO DWA Otie Akenkan Atwerâ Ôkasa MMOAANO

Nimdeâ ne Nteaseâ 10 20 30 Nimdeâ Dwumadie - 40 30 70 MMOAANO 10 30 30 30 100

Nimdeâ ne Nteaseâ kura nkariiâ 30%, na Nimdeâ Dwuma kura nkariiâ 70%, sâdeâ wôde ahyâ âpono no kyerâpân (row) a âdi awieeâ no mu. Kyerâpân (row) a âtwa toô no kyerâ nkariiâ a âwô sâ wôde ma dwumadie nan no mu biara wô adekyerâ ne adesua mu. Deâ Yâde To Dwa no kari 70%, wô berâ a Deâ Yâde Di Dwuma Adwene Mu no kari 30%. Nsâmfua titire ne nkyerâkyerâmu ahodoô a wôde ma Nimdeâ Ahodoô na âdidi soô yi:

Page 7: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

vii

Nimdeâ ne Nteaseâ Nimdeâ: Nea âtumi boa yân ma yâkae, yâde adwene fa, yâsusu ho, yâkyerâkyerâ mu, yâbobô din, yâde toto ho, yâka, deâ âma biribi si, nokwasâm ne nea yâtwa no mfonini wô adwenem na yâfrâ no Nimdeâ. Nimdeâ nkyerâmu tiawa ara ne sâ, sâ worebô mmôden akae biribi a woasua no dada, na yei ne nea âyâ mmerâ koraa wô adesua mu (adesua no ahyâaseâ). Nteaseâ: Deâ âboa yân ma yâtumi kyerâkyerâ biribi mu, bô biribi tôfa, kyerâ biribi ase, sane twerâ biribi bio, twa asâm tiawa, ma nhwâsoô. Bio, sâ yârehwâ adeâ baako bi so asi nkaeâ no so agyinaeâ, sâ yâde yân ani bâbu anaa bâhwâ biribi ho akyerâ sâdeâ âbâwie, ne nea âkeka ho na yâfrâ no Nteaseâ. Mpân pii no, yâka sâ nteaseâ ne sâ worete biribi a âyâ anosâm, mfonini anaasâ nsânkyerânnedeâ bi ase. Nimdeâ Dwumadie Yei ne sâdeâ yâsi de nimdeâ a yâanya no di dwuma fa; sâdeâ yâbâtumi de nimdeâ a yâanya adi dwuma sândeâ wôatwerâ no selabôso yi mu; de da âsu mpânpânsoô adi. Saa mpânpânsoô yi ne sâdeâ yâde nimdeâ yi di dwuma, toto ho, pânsâmpânsân mu, baabae mu na yâkari. Yâbâtumi adwene yeinom ho na yâafa no mmaako mmaako akyerâ, na âsâ sâ yânya berâ pâpââpâ ma âmu biara. Nimdeâ ho dwumadie no bô nimdeâ ahodoô nan no mpânsâmpânsâmu no tôfa. Ntotoho: Sâ yâbâtumi de mmara bi a yâasua, akwankyerâ, nnyinasoô, nneâma a nkurôfoô aka ato hô ne adeâ, adi dwuma anaa yâde bâtoto nneâma bi a âwô hô dada, anaa afoforô bi ho ama âho aba mfasoô. Âsane nso kyerâ sâdeâ yâbâtumi ayâ biribi asi ôhaw ano, de biribi ayâ adwuma, ada biribi adi, ahwehwâ biribi na ayâ nhyehyâeâ bi. Mpânsânpânsânmu: Sâ yâbâkyekyâ biribi mu, ayiyi no n’apô so, ahunu nsonsonoeâ a âda nneâma bi mu, yâbâda biribi adi, yâbâkyâ biribi mu, yâbâhwehwâ nea edi mu wô biribi mu, deâ wôde adwene susu, âne deâ wôde ani bu sâ âyâ nokorâ nanso ânte saa, ne nea âkeka ho na yâfrâ no sâ mpânsânpânsâmu. Nkekabom: Âno ne sâ yâreka afaafa bi abom ama no abâyâ mua. Âkyerâ sâdeâ wobâtumi aka nneâma bi abô ho, aka aboa ano, sâdeâ wôyâ biribi, wôbâdanedane mu, bâsiesie, asusu, wôbâhyehyâ, wôbâyâ adeâ foforô ne adeâ. Nkariiâ: Yei ne sâ wobâtumi akari obi mmôdemmô, na wobâhwâ nsonsonoeâ a âwô biribi ho, na woakasa ho, adi ho nkômmô, afoa biribi so, agye atom na woama ho adwenkyerâ. Nkariiâ ne sâ woregyina biribi so aka ne bo a âsom anaa mfasoô a âwô ho. Mpânsânpânsânmu ahodoô a yâayâ no da no adi sâ Nkariiâ no ne Adwene ho nimdeâ no atrapôeâ a âwô soro pa ara (âdi mu pa ara) na âhia adwene pa ara nso. Yei nti na asuafoô ne nkurôfoô pii ntaa mmô mmôden wô sôhwâ a âhia adwene mu no. Sâdeâ yâadi kan aka no, bô mmôden sâ wobâma asuafoô ahyâ aseâ ntâm ayâ sôhwâ a âbâma wôadwene akô akyiri, berâ a wôresua Akan kasa yi. ÔKWAN A ÂWÔ SÂ YÂFA SO YÂ SÔHWÂ Âhia sâ yâbâgyina nimdeâ ahodoô ne dwumadie ahodoô nyinaa so akyerâ adeâ, ansa na yâayâ sôhwâ. Sâ worehyehyâ sôhwâ a, hwehwâ sâ botaeâ ahodoô pôtee a âwô selabôso no mu no yâ susudua a âsâ sâ asuafoô duru ho. Sâ wohyehyâ sôhwâ na nsâmmisa anaa ahiadeâ no gyina botaeâ ahodoô a âwô selabôso mu no nyinaa so a, edin a wôde ma no wô Borôfo kasa mu ne “Criterion-Referenced Test”. Mpân pii no ôkyerâkyerâni ntumi nyâ sôhwâ mfa botaeâ ahodoô a wôakyerâ no wô bosome mmiânsa wô afe no nkyâmu baako (a term), ne afe no nyinaa mu, ne adeâ. Sôhwâ no nkyekyâmu no fa sukuu dan mu sôhwâ, efie dwumadie, dwumadie a âfa mmerâ (Project Work), na âwô sâ ne nyinaa nya botaeâ pôtee a wôahyehyâ no berâ bi.

Page 8: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

viii

Sôhwâ a âgye mmuaeâ prâko pâ no, sâ wôhyehyâ a âsâ sâ ânya nsâmmisa anaa nnwenehosâm 40 anaa deâ âboro saa. Nanso sânea sôhwâ no nkariiâ yâ 20% no, sôhwâ mma mmoaano no, âsâ sâ yâhwane so ma ne nkariiâ no bâgyina 20%. Saa ara nso na sôhwâ a âtô so mmienu no mmoaano yâ ôha a, yâhwane so bâyâ no 50%, na ama woanya mma no mmoaano no pâpââpâ. Nimdeâ Sôhwâ 1 Sôhwâ 2 MMOAANO Nimdeâ ne Nteaseâ 30 20 50 Nimdeâ Dwumadie 10 40 50 MMOAANO 40 60 100 Sôhwâ a wôgye mmuaeâ prâko no, wôakyekyâ mu sânea âdidi soô yi: Sôhwâ 1 no wô nsâmmisa dunum (15) anaa mma dunum a âkasa fa Nimdeâ ne Nteaseâ ho, na nsâmmisa num (5) fa Nimdeâ Dwumadie ho. Yâka bom a, yânya nsâmmisa aduonu (20). Sânea yâasi ahyehyâ sôhwâ a âtô so mmienu (Sôhwâ 2) no na âdidi so yi: Wôama Nimdeâ ne Nteaseâ 15, wôama Nimdeâ Dwumadie 35. Sôhwâ a âtô so no yâ deâ âde adwene to dwa, enti wôama susutwerâ a âwô mu no mma kâseâ, âfiri sâ âhia adwene a emu dô yie. Sânea wôasi ahyehyâ sukuu dan mu dwumadie wô sôhwâ pono no so no kyerâ sâ wôde mma 10% ama Nimdeâ Dwumadie. Yâka bom a yânya 30%. Sukuu dan mu dwumadie no na âsâ sâ yâde yâ susudua, sô asuafoô no hwâ wô nimdeâ ahodoô nan no nyinaa mu. Hyâ no nso sâ WASSCE sôhwâ mu no, sôhwâ a âgye mmuaeâ prâko pâ no, akenkan ne nteaseâ sôhwâ ne susutwerâ nyinaa yâ sôhwâ titire no afaafa bi. Sôhwâ titire no wô nkyâmu ahodoô mmienu: Ôfa A: yâ sôhwâ a âgye mmuaeâ no fa bi Ôfa B: yâ akenkan ne nteaseâ ne susutwerâ ho nsâmmisa Âsâ sâ otikyani biara a ôkyerâ SHS no tumi bô mmôden sâ ôbâboa ama asuafoô no ahunu sânea wôahyehyâ WASSCE sôhwâ no, ne sânea wôbâfa so asiesie wôn ho.

Page 9: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

ix

AFE NKYÂMU MMIÂNSA SÔHWÂ Afe nkyâmu mmiânsa no nyinaa awieeâ biara (third term) yâyâ sôhwâ a saa sôhwâ no fa deâ ôkyerâkyerâni no akyerâ no afe no nkyâmu ahodoô mmiânsa no mu nyinaa ho. Yei ne deâ oburoni frâ no “Summative Assessment System” no. Âsâ sâ afe awieeâ sôhwâ yi kwa fa nea asuafoô suaa no afe mu no nyinaa ho. Âsâ sâ yâfa kwan bi so kyekyâ mma no, na ada afe nkyâmu mmiânsa no mu biara dwumadie adi. Nea asuafoô suaa no nkyâmu a âdi kan no bâfa 20%, nkyâmu a âtô so mmienu no bâfa 20% saa ara. Na nea âtô so mmiânsa no afa 60% a aka no. Âpono a âdi soô yi kyerâ afe nkyâmu mmiânsa awieeâ sôhwâ titire no nhyehyâeâ. Nhyehyâeâ no kuta sôhwâ titire baako a âwô afaafa mmienu: Ôfa A ne Ôfa B. Saa sôhwâ yi ne daa daa dwumadie a wôyâ no sukuu dan mu de kyerâ asuafoô no mmôdemmô. Afe no nkyâmu mmiânsa awieeâ sôhwâ no bâyâ sôhwâ a âhia nyiano prâko pâ no bi, ne nsâmmisa a âfa akenkan ne nteaseâ, ne susutwerâ. Saa sôhwâ yi bâsô Nimdeâ ne Nteaseâ, ne Nimdeâ Dwumadie so: SHS 1: nsâmmisa 30 yâ simma 42 SHS 2 nsâmmisa 40 yâ simma 60 SHS 3: nsâmmisa 40 yâ simma 60 Âsâ sâ ôkyerâkyerâni no gyina asuafoô no mmôdemmô so na wahu nsâmmisa dodoô a ôde bâma wôn. New âwô soro ha yi yâ nhwâsoô ara kâkâ. Ânyâ ôhyâ sâ ôbâdi so frenkyemm. SÔHWÂ NHYEHYÂEÂ NE NE NKARIIÂ

NIMDEÂ AHODOÔ

ÔFA A ÔFA B Sukuu Dan Mu Dwumadie

Mma Mmoaano

Nimdeâ Nkariiâ (%)

Sôhwâ a Âgye Mmuaeâ Prâko

Sôhwâ a Ne Mmuaeâ Gye Berâ

Ôkasa Mmara, Atwerâ ne Susutwerâ

Akenkan Atwerâ ne Susutwerâ

Afa Num No Nyinaa

Nimdeâ ne Nteaseâ 10 10 40 60 40 Nimdeâ Dwumadie 10 10 60 80 60 Mma Mmoaano 20 20 100 140 % Ôha Nkyâmu dodoô 10 40 50 100

Sôhwâ nhyehyâeâ mfatoho a âwô ha yi fa sôhwâ baako a âwô afaafa mmienu ho. Sôhwâ a Âgye Mmuaeâ Prâko no wô nsâmmisa du (10) wô ôfa A. Sôhwâ a ne Mmuaeâ Gye Berâ, a âwô ôfa B no wô nsâmmisa aduonu (20). Emu baako biara kari aba baako, na wôn mmoaano yâ mma aduonu (20). Mma 20 a âwô ôfa B no, âsâ sâ yâka bô ho ma no yâ aduanan (40), na yâyâ no ôha nkyâmu (%) de ma ôfa B. Sukuu dan mu dwumadie no fa selabôso afaafa num no nyinaa mu, na yâbâma no mma ôha (100), na yâahwane so aba 50% sâdeâ âwô kyâpân a âdi awieeâ mu no.

Page 10: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

x

Kyâpân a wofiri so a na woreba awieeâ deâ no so mu no, yâbâhwane so na ayâ sâdeâ âteâ wô kyâpân a âwô awieeâ deâ no mu no. Mma no nyinaa bô mu a âbâyâ ôha aduanan (140) nanso yâbâhwane so ama ayâ ôha (100). Yâde asuafoô no sôhwâ Nkariiâ no bâgyina mma ôha (100) so. DAA DAA SUKUU DAN MU DWUMADIE HO AKWANKYERÂ Âfiri Âbô, 2008 de rekô no, ôkwan a na wôfa so ma asuafoô adwuma de hwâ wôn mmôdemmô no bâsesa, âne sâ wôde “School Based Assessment” (SBA) no abâhyâ “Continuous Assessment (CA) anan mu.Sâ yâde saa SBA yi yâ adwuma sâdeâ âsâ wô yân adekyerâ mu a, âbâma no atu mpôn yie. Saa nhyehyââ foforô (SBA) yi bâboa yân sukuu ahodoô no ama wôaduru botaeâ a âdidi soô yi: Âbâboa ama sukuu dwumadie a âwô yân sukuu ahodoô mu no ayâ pâpââpâ. Âbâma dwumadie ahodoô a yâde ma asuafoô no wô adesuadeâ ahodoô a wôsua no sukuu mu no so ate. Âbâma akyerâkyerâfoô ahunu ôkwan a wôbâfa so ahyehyâ sôhwâ, ne sânea wôbâsi asô asuafoô ahwâ. Adesua biara bânya susudua wô gyinapân biara. Âbâma yân akwankyerâ a yâbâfa so atwa, na yâahyehyâ yân sôhwâ ne wôn dwumadie ahodoô. Âbâma mma a akyerâkyerâfoô de ma asuafoô dwumadie ahodoô no ayâ pâpââpâ a asisie biara mma mu. Âbâboa akyerâkyerâfoô ama wôahunu baabi a asuafoô no tô sini, na wôatumi afa ôkwan bi so aboa wôn.

Yâhwâ kane deâ no (CA) mu a, na afe biara mu no wôma adwuma mprâ aduasa mmiânsa (33), nanso seesei deâ âso ate aba dummienu (12) pâ. Yei kyerâ sâ wôate akyerâkyerâfoô ne adesuafoô no adesoa so ôha nkyâmu aduosia nan (64%). Dwumadie dumienu (12) no, sânea wôahyehyâ no nie: Dwumadie 1 Dwumadie 2 Dwumadie 3 Dwumadie 4.....saa ara de kôsi dummienu (Dwumadie 12). Afe nkyâmu mmiânsa a âdi kan no, wôyâ mu nan (Dumadie 1-4). Deâ âtô so mmienu no

nso wôyâ nan (Dwumadie 5-8). Deâ âtô so mmiânsa no nso wôyâ nan a aka no (Dwumadie 9-12). Dwumadie a âdi kan no yâ ankorankorâ sôhwâ a wôbâyâ no bosome a âdi kan no awieeâ. Dwumadie 1,5,9 nyinaa yâ no yâ pâ. Dwumadie a ôkyerâkyerâni no hwâ a ne kyerâ no yâ den kakra no, ôde ma asuafoô no akuakuo, na âno ne dwumadie a âtô so mmienu no. adesuadeâ no nso bâtumi ayâ deâ âho hia pa ara, sânea âbâma asuafoô no akwadare mu yie. Nea âtô so mmienu no nso ba so bosome a âtô so mmienu wô afe nkyâmu mmiânsa biara mu no awieeâ. Dwumadie 3 no nso wôyâ no ankorankorâ sôhwâ wô ôkyerâkyerâni no anim wô nnawôtwe dubaako anaa dumienu (11 anaa 12) no awieeâ. Dwumadie 4, 8 ne 12 no, sâ wôbue sukuu a, na wôde ama wôn, na sâ wôrebâma kwan a na wôagyegye. Âyâ dwumadie a âgye mmerâ (Project Work). Wôbâma sukuu biara dwumadie ahodoô nkron (9). Afe no mu nkyâmu mmiânsa no mu biara bânya dwumadie no mu mmiânsa. Âsâ sâ osuani biara yi saa dwumadie no mu baako wô afe nkyâmu mmiânsa no mu biara mu. Dwumadie a âwô afe nkyâmu mmienu mu no, wôbâyâ no akuoakuo. Dwumadie a âgye mmerâ no botaeâ ne sâ âbâboa asuafoô no na wôde wôn nyansa ne wôn nimdeâ a wôanya no ayâ nhwehwâmu, anaa apânsâmpânsâm asâm anaa biribi mu. Wôbâtumi atwerâ krataa a âda nimdeâ bi adi, anaa anwensâm bi.

Page 11: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

xi

Sâ yâyi SBA no si nkyân a, âsâ sâ wôde sukuu dan mu dwumadie ne efie dwumadie yâ susudua a âberâ biara wôde bâtoto asuafoô mmôdemmô ho, na wôahyâ wôn nkuran na wôakô wôn anim wô adesua mu. SÂDEÂ WÔBÂSI ATWA SBA DWUMADIE Sâdeâ âteâ wô JHS no, saa ara nso na yâhwehwâ wô SHS sâ asuafoô no dwumadie a yâde hyâ wôn nsa no, wôbâyâ nhwehwâmu. Âsâ sâ nhwehwâmu no yâ deâ âbâma wôn adwene akô akyiri. Wobâtumi de deâ âdidi soô yi ayâ dwumadie no twa ho susudua: 1. Nnianimu/Nhyânmu 20% 2. Asâm no ankasa/Asâm no brâmo/Nkyerâkyerâmu/Mfonini a âde nam 60% 3. Awieeâ 20% Âsâ sâ yâkyerâ asuafoô sâdeâ yâde mfonini ahodoô di dwuma wô atwerâ mu. Âsâ sâ yâkyerâ wôn sâdeâ yâtwerâ nnianimu, ne sâdeâ wôbâwie wôn atwerâ no yie. Mma a wôbânya afiri dwumadie a âgye mmerâ, bosome awieeâ sôhwâ ne efie adwuma a wôahyâ da ayâ ama SBA no nyinaa bâbom ayâ SBA no fa bi a âbâboa ano ama 60%. Botaeâ ne sâ âbâkanyan asuafoô ama wôanya anigyeâ wô nea âdidi soô yi atwerâ mu: abasâm/ayâsâm, ahwâegorô, anwensâm n.a. Ne saa nti SBA afa ahodoô no ne: Bosome awieeâ sôhwâ Efie dwumadie (adwuma a wôde ma wôn kô efie kôyâ) Dwumadie a âgye berâ G.E.S. de SBA nhyehyâeâ a aka no bâbrâ sukuu no. YÂDE SBA MMA NE AFE NKYÂMU MMIÂNSA MU SÔHWÂ MU MMA REBOM SBA nhyehyâeâ yâ adeâ a âbâboa asuafoô ama wôayâ adeâ wô adesua mu. Yei nti SBA mma aduosua (60) no wôbâhwane so ama aba aduonum (50). Saa ara nso na wôbâhwane afe nkyâmu mmiânsa mu biara awieeâ sôhwâ no so ama aba aduonum (50), ansa na wôaka ne mmienu abom de ahwâ obiara mmôdemmô. Ne saa nti SBA mma, ne afe nkyâmu mmiânsa sôhwâ mma no, wôbâyâ ne nyinaa pâ:- (50:50). Saa nkyâmu yi bânya nsunsuansoô wô sukuu dwumadie nko ara so. Ârennya nsunsuansoô wô SBA mma 30% a WAEC de hyehyâ WASSCE sôhwâ no so.

Page 12: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

xii

MMA NHYEHYÂEÂ KWAN Sâ woretwa w’asuafoô sôhwâ a, âyâ sâ woyâ ho susudua, na wode ato ho atwa. Sânea wonim no, âno na âbâboa ma woahunu asâmmisa biara ho mmuaeâ, ne aba a âfata sâ wode ma. Sâ asâmmisa bi fata mma du (10) a, na wohwâ kwan sâ deâ ôbâbô ne ho mmôden no bâtumi ama nsâmpô nan (4) a, wobâtumi ama asâmpô biara mma mmienu (2). Mma a wode bâma bâgyina sâdeâ osuani no bâsi akyerâkyerâ ne nsâmpô no mu yie afa. Sâ woma asâmpô biara mma mmienu (2) a, nan (4) no bâka abom ayâ nwôtwe (8). Yei kyerâ sâ mma mmienu a âbâka no wobâtumi de ama kwan pa a ôbâfa so adi dwuma no. Sâ âyâ nsâmmisa a âgye mmuaeâ prâko pâ a, wobâhyehyâ mmuaeâ a âbâboa wo ama woatwa sôhwâ no ntâm. Yâhyâ mo nkuran sâ mode saa abasobô nhyehyâeâ a âdi soô yi bâdi dwuma, sânea âbâma pâpââpâyâ aba asuafoô abasobô mu: A: 80 - 100%:- Woayâ adeâ papaapa ((Excellent) B: 70 - 79%:- Woayâ adeâ papa (Very Good) C: 60 - 69%:- Woayâ adeâ (Good) D: 50 - 59%:- Âyâ (Credit) E: 35 - 44%:- Âyâ kakra (Pass) F: 0 - 34%:- Ânyâ (Fail) Abasobô nhyehyâeâ a âwô soro ha yi kyerâ atwerâmma a yâde gyina hô ma mmôdemmô nnidisoô. Sâ yâde atwerâmma resusu asuafoô mmôdemmô wô sôhwâ mu a yâbâtumi afa nea wôde ama wô soro ha yi. Nkyerâkyerâmu: Âyâ papaapa, Âyâ papa, ne adeâ, kyerâ obi mmôdemmô anaa nkoguo. Sâ ebia, sâ yâka sâ obi ayâ adeâ papaapa a na âkyerâ sâ ônyaa mma aduôwôtwe (80) anaa deâ âboro saa. Sâ wotwerâ 80% na woankyerâkyerâ mu a, âmma osuani no nte ne mmôdemmô no ase papa. Saa ara nso na wotwerâ “Woayâ adeâ papaapa” na woamfa atwerâmma no anka ho a, ôrente ne mmôdemmô no ase nwie. Ne saa nti âsâ sâ wokyerâ mma a ônyaeâ no, na wode ne nkyerâaseâ no nso ka ho bi. Yeinom nyinaa nka mfua, âsâ sâ wobô wo ho mmôden ma asuafoô hunu baabi a wôn sintô wô. Yei bâboa wôn ama wôabô mmôden wô sôhwâ foforô a wôbâyâ mu. Yâbâtumi de saa nsâm a âdidi soô yi nso aka abasobô no ho. Kô so saa ara. Woakô w’anim. Wobâtumi ayâ bi aka ho. Wobô wo ho mmôden. Wobâtumi abô mmôden asene saa, n.a.

Hyâ no nso sâ, saa abasobô hyeâ a âwô soro ha yi na wôfrâ no Borôfo kasa mu sâ “Grade cut-off scores.” Sâ wofa susudua bi yâ nnyinasoô, twitwa abasobôdeâ so a, yâfrâ no Borôfo kasa mu sâ “Criterion Referenced Test” abasobô. Sâ wofa saa abasobô kwan yi so a, osuani no nya abasobô a âfata. Yei boa asuafoô ma wôyere wôn ho sua adeâ yie, nya abasobô a âsô ani. Ne saa nti, saa adeâ yi ho hia wô sôhwâ ne abasobô nhyehyâeâ mu.

SHS

Page 13: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

xiii

AKAN KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

GYINAPÂN 1 (SHS 1)

GYINAPÂN 2 (SHS 2)

GYINAPÂN 3 (SHS 3) ÔFA 1: FÔNÔLÔGYI Nkyekyâmu 1: Ôkasa Nkyekyâmu 2: Ôkasa Nkwaadôm Nkyekyâmu 3: Kônsonante Nnyegyeeâ:- (Nnyegyeeâ ne Atwerâdeâ) Nkyekyâmu 4: Vawol Nnyegyeeâ (Nnyegyeeâ ne Ntwerâdeâ) Nkyekyâmu 5: Kônsonante Nnyegyeeâ ne Vawol Nnyegyeeâ Dwumadie ÔFA 2: AKENKAN NE NTEASEÂ Nkyekyâmu 1: Akenkan a emu dô (a) Ôhare so akenkan dwumadie (b) Akenkan a emu dô dwumadie Nkyekyâmu 2: Tiri asâm ne ôkasamu nkumaa (âreboa tiri asâm no) Nkyekyâmu 3: Kasakoa Nkyekyâmu 4: Kasa Nkyerâaseâ :

ÔFA 1: FÔNÔLÔGYI Nkyekyâmu 1: Vawol Nnyegyeeâ Su/Nkyerâaseâ Nkyekyâmu 2: Vawol Nnyegyeeâ Baakoyâ Nkyekyâmu 3: Kônsonante Nnyegyeeâ Su/ Nkyerâaseâ Nkyekyâmu 4: Selabolo (Asânsini) Nkyekyâmu 5: Ânne (Toonu) ÔFA 2: AKENKAN NE NTEASEÂ Nkyekyâmu 1: Akenkan a Âmu Dô Nkyekyâmu 2: Akenkan a Yâtaa De Gye Yân Ani Kâkâ Nkyekyâmu 3: Kasa Nkyerâaseâ

ÔFA 1: FÔNÔLÔGYI Nkyekyâmu 1: Anomu, Âhwenem ne Hwemmô Nnyegyeeâ Nkyekyâmu 2: Kônsonante Nnyegyeeâ Nsakraeâ (Ômene) Nkyekyâmu 3: Mmataho Nkyekyâmu 4: Vawol Nnyegyeeâ Yera ÔFA 2: AKENKAN NE NTEASEÂ Nkyekyâmu 1: Ntimu: (a) Ôhare so akenkan dwumadie (b) Akenkan a emu dô dwumadie Nkyekyâmu 2: Tôfabô Nkyekyâmu 3: Ôkasa Nkyerâaseâ

Page 14: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

xiv

GYINAPÂN 1 (SHS 1)

GYINAPÂN 2 (SHS 2)

GYINAPÂN 3 (SHS 3)

ÔFA 3: ATWERÂ Nkyekyâmu 1: Nsâmfuakuo Nkyekyâmu 2: Ôkasamu Nkyekyâmu 3: Ôkasamufa Nkyekyâmu 4: Dodoô Kabea Nkyekyâmu 5: Nsεmfuayε Nkyekyâmu 6: Atwerε mu agyinahyεdeε Nkyekyâmu 7: Susutwerε

i. Amannebô ii. Nkyerεkyerεmu iii. Ayidie

ÔFA 3: ATWERÂ Nkyekyâmu 1: Adeyâ asâm a âfa ayôdeâ ne nea âmfa ayôdeâ Nkyekyâmu 2: Kabea ahodoô (seesei/twam kabea) (seesei/twam a ânsiiâ) (seesei/ayôasie) Nkyekyâmu 3: Edin Kasasin Nkyekyâmu 4: Adeyâ Kasasin Nkyekyâmu 5: Ôkyerâfoô Kasasin Nkyekyâmu 6: Nkyerâkyerâmu Nkyekyâmu 7: Nsâmfua Nkumaa Mmaabaamu: ntamgyinafoô nteamu edinakyitobea* nkabomdeε Nkyekyâmu 8: Susutwerâ i. Amannebô ii. Nkyerâkyerâmu iii. Ayidie iv. Akyinnyegyeâ (Kotwatwe) v. Krataatwerâ/lεtεtwerε ayônkofa (ammanibô

ÔFA 3: ATWERÂ Nkyekyâmu 1: Ôkasamu Mpaepaemu:- (Ôy. A. Ay. .. Ôyâfoô. Adeyâ. Ayôdeâ Nkyekyâmu 2: Adeyε Ntoatoasoô Nkyekyâmu 3: Daabi Kabea Nkyekyâmu 4: Ôtebâka Nkyekyâmu 5: Susutwerâ: i. Amannebô, Nkyerâkyerâmu, Akyinnyegyeâ ne Adiyie ii. Anodisεm iii. Krataatwerâ iv. Adwenkyerε v. Nkômmôdie vi. Dawubô

*edinakyitobea: Nsâmfua bi a âdi edin akyi kyerâ beaeâ s.e.

Abôfra no da dan mu Sika bi da adaka no so.

Page 15: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

xv

GYINAPÂN 1 (SHS 1)

GYINAPÂN 2 (SHS 2)

GYINAPÂN 3 (SHS 3)

ÔFA 4: KASADWINI, AMAMMERÂ NE AMAMMUSÂM Nkyekyâmu 1: Kasadwini nhyεnmu:

i. Kasadwini nkyerεaseε ii. Kasadwini Ahodoô iii. Anomu ne Atwerε

Kasadwini su iv. Ne bôbea: botaeε beaeε,

agorômma nkômpôbuo,

Nkyekyâmu 1: Kasadwini punitoô* n.a.

Nkyekyâmu 2: Kasasu Ahodoô Nkyekyâmu 3: Anansesεm Nkyekyâmu 4: Amammerε a yεde pagya obi kône mpanin mfeε mu (Bragorô) Nkyekyâmu 5: Suban pa ne anidie Atwerε Kwasadwini Nwoma

i. Abasεm/Ayεsεm ii. Ahwεgorô iii. Anwensεm

ÔFA 4: KWASADWINI, AMAMMERÂ NE AMAMMUSÂM Nkyekyâmu 1: NsuIε Nkyekyâmu 2: Abisaa ne Aborômmε Nkyekyâmu 3: Atetesεm Nkyekyâmu 4: Nnwom: i. Abagyeye nnwom ii. Adwumayε nnwom iii. Ôko (ôsa) nnwom Nkyekyâmu 5: Akyiwadeε ne Ntam Nkyekyâmu 6: Asεnnie Nkyekyâmu 7: Tumidie Nkyekyâmu 8: Nkutahodie

i. Ayan ne mmεnson/mmεntia ii. Nsεkyerεnnedeε ne Ahyεnsodeε iii. Honam nkwaadôm a yεde kasa

Nkyekyâmu 9: Atwerε Kasadwini iv.

Atwerε Kasadwini Nwoma:

i. i. Abasεm/Ayεsεm ii. ii. Ahwεgorô iii. iii. Anwensεm

ÔFA 4: KASADWINI AMAMMERÂ NE AMAMMUSÂM Nkyekyâmu 1: Mmε (Mmεbusεm) Nkyekyâmu 2: Apaeε (Nsaguo) Nkyekyâmu 3: Ayiyô Nkyekyâmu 4: Adedie Nkyekyâmu 5: Ânnε mmerε mu asetena, ahonidie

ne sikasεm ho haw. Nkyekyâmu 6: Awareε ne Awaregyaeε

Atwerε Kasadwini Nwoma:

i. Abasεm/Ayεsεm ii. Ahwεgorô iii. Anwensεm

*punitoô: Tebea bi a adwene no kô mu berâ a woredwendwene asâm bi ho, na worentumi nnhunu sâ âbâwie papa anaa bône. Sâ ebia, abôfra bi atu ne papa kaa (lore) apue na ne papa nim sâ ônnim ka, na ne papa adwene ayâ no ntanta.

Page 16: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

1

SENIOR HIGH SCHOOL 1 - (GYINAPÂN 1)

ÔFA 1

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

FÔNÔLÔGYI

Botaeâ Ahodoô: Osuani no: 1. bânya nimdeâ wô ôkasa no ne εho nkwaadôm ho. 2. kyerε ôkasa ho nkwaadôm,nnyegyeeε, ntwerεdeε (atwerεmma) ne sεdeε yεde di dwuma ase.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 ÔKASA NKYEKYÂMU 2 ÔKASA HO NKWAADÔM

Osuani no bâtumi: . 1.1.1 akyerâ nea ôkasa yâ. 1.2.1 akyerâkyerâ ôkasa ho nkwaadôm mu, na wakyerâ emu nan (4).

Ânne a nnipa de di nkutaho. Ôkasa Ho Nkwaadôm: Honam akwaa biara a εboa ôkasa nnyegyeeε yε. s.e. i. anofafa ii. menemu iii. dwεεdwεεwa n.a. Atikuleta: Honam nkwaadôm a εtumi boa ôkasa nnyegyeeε pôtee bi yε mu. s.e. i. anofafa ii. tεkyerεma iii. εse-akyi n.a

Ôkyerâkyerâni no di asuafoô anim ma wôpânsâmpânsân nnyegyeeâ a yâde kasa ne nkutahodie mu. Ôkyerâkyerâni no di asuafoô anim kyerεkyerε ôkasa nnyegyeeε yε mu ma wôhunu sεdeε yεyε no s.e /p, b, d, t, m/ Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôyε kônsonante nnyegyeeε no bi, na ône wôn dwendwene honam nkwaadôm a yεde yε saa kônsonante nnyegyeeε, s.e. /p, t, b, m, s? Ôkyerεkyerεni nam nsεmmisa so ma asuafoô hunu nsonsonoeε a εda honam nkwaadôm biara a εboa ôkasa nnyegyeeε yε, ne nea yεde yε nnyegyeeε pôtee no ntam.

Asuafoô kyerâ ôkasa ase. Wôsan kyerâ ôkasa nkorabata ahodoô. Asuafoô bâyâ kasa nkwaadôm no ho mfonini, na wôde wôn din ahyehyâ so. Ôkyerεkyerεni twerε nnyegyeeε ahodoô bi gu twerε pono no so ma asuafoô kyerε honam nkwaadôm a yεde yε saa nnyegyeeε no mu biara.

Page 17: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

2

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 3 NSONSONOEÂ A ÂDA ÔKASA NNYEGYEEÂ NE NTWERÂDEÂ (ATWERÂMMA) NTAM

Osuani no bâtumi: 1.3.1 akyerâ nsonsonoeε a εda vawol nnyegyeeε ne vawol ntwerεdeε (atwerεmma) ntam. 1.3.2 akyerε kônsonante nnyegyeeε ahodoô a εwô Asante Twi kasa mu. 1.3.3 akyerε nsonsonoeε a εda kônsonante nnyegyeeε ne kônsonante ntwerεdeε (atwerεmma) ntam.

Vawol Vawol Nnyegyeeε AtwerEmma i. a/æ/ a ii. /e/İ/ e iii. /o/û/ o iv. /i/ i v. /ε/ ε

vi. /u/ u

vii. /ô/ ô Kônsonante Nnyegyeeε /b/ /d/ /f/ /g/ /h/ /s/ /m/ /å/ / t / Kônsonante Nnyegyeeε (KN) ne Kônsonante Atwerεmma (KA) KN KA i. /b/ b ii. /m/ m iii. /å/ n iv. /f/ f vi. /n/ n

Ôkyerεkyerεni ne asuafoô pεnsεmpεnsεm nsεmfua bi a εmu vawol nnyegyeeε ne atwerεmma no nyinaa yε pε mu. Ôkyerεkyerεni ne asuafoô pεnsεmpεnsεm nsεmfua bi a εmu vawol nnyegyeeε ne atwerεmma nyε pε mu. Ôkyerεkyerεni ne asuafoô pεnsεmpεnsεm kônsonante nnyegyeeε a εwô Asante Twi mu. Ôkyerεkyerεni ne asuafoô no pεnsεmpεnsεm nsεmfua a kônsonante a εwô mu no nnyegyeeε ne atwerεmma no yε pε.

Ôkyerεkyerεni twerε nsεmfua gu twerεpono so, sensan vawol atwerεmma a εwowô mu ase na wama asuafoô akyerε vawol nnyegyeeε korô a deε wasan aseε no gyina hô ma. s.e. i. /atadeε/ ii. /sempoa/ Ôkyerεkyerεni no twerε nsεmfua bi gu twerεpono so ma asuafoô twerε no nnyegyeeε kwan so.

Page 18: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

3

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 4 VAWOL SU/NKYERÂASEÂ

Osuani no bâtumi: 1.4.1 akyerâ vawol ase ne εmu biara su. .

Ôkasa nnyegyeeε a εba waa a biribiara nsi mframa a yεde yε no kwan wô yεn anomu. 1. Vawol Su/Nkyerεaseε Anofafa Yεbea: Kurukuruwa Tεtrεtε

2. Fεmm Gyinaberε Kankô Ankôkan 3. Kyerebenn Gyinaberε Ntomu Ntomu fa Mmueeε fa Mmueeε 4. Tεkyerεma Gyinaberε Anim Mfimfini Awieeε

Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôkyerε vawol ase. Ôkyerεkyerεni fa ôyεkyerε so boa asuafoô no ma wôhunu honam nkwaadôm a wôde yε vawol nnyegyeeε ahodoô. Âsε sε ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôhunu nneεma ahodoô nan a wôgyina so kyerεkyerε vawol nnyegyeeε su 1. Sε anofafa no yε kurukuruwa anaa tεtrεtε [o, u, ε, ] 2. Sε tεkyerεma no ba anim (kankô anaa εtwe kô akyire (ankôkan). 3. Tεkyerεma no fa a εwô soro no ne anomu soro (dadamu) ayônkofa. 4. Sε yεyε no tεkyerεma no anim, mfimfini anaa akyire. Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôyε vowol nnyegyeeε pono no.

Asuafoô kyerε vawol nnyegyeeε nnan su wô nsεmfua ahodoô bi mu wô Twi kasa mu. Asuafoô kyerε vawol nnyegyeeε a εdidi soô yi mu biara su. /i, ε, u, o, e, İ / Asuafoô yε vawol nnyegyeeε pono no.

Page 19: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

4

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 5 VAWOL NNYEGYEEÂ DWUMADIE

Osuani no bâtumi: 1.5.1 akyerâ vawol nnyegyeeε dwumadie mu. 1.5.2 akyerε vawol nnyegyeeε gyinaberε wô asεnmfua mu. .

Baabi a vawol nnyegyeeε tumi hyε wô asεmfua mu: anim, mfimfini ne awieeε. Beaeε a vawol nnyegyeeε tumi hyε: anim, mfimfini ne awieeε

Ôkyerεkyerεni kyerε vawol nnyegyeeε dwumadie wô asεmfua mu: anim, mfimfini ne awieeε.

Anim Mfimfini Awieeâ

Asuafoô mfa vawol nnyegyeeε a εdidi soô yi mu baako biara nyε asεmfua nhyehyε εpono a εwô soro hô yi mu mfa nkyerε vawol nnyegyeeε dwumadie mu: /ƒ, ô, o, e, u/

Page 20: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

5

SENIOR HIGH SCHOOL 1 - (GYINAPÂN 1)

ÔFA 2

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

AKENKAN NE NTEASEÂ

Botaeâ Ahodoô: Osuani no: 1. bânya nimdeâ wô akenkan ne nteaseâ mu. 2. bâkyerâ sâdeâ âbâ teâ, na ôde adi dwuma sâdeâ âfata. 3. bânya nimdeâ wô kasa nkyerâaseâ mu.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 AKENKAN A EMU DÔ a. ÔHARE SO AKENKAN DWUMADIE b. AKENKAN A EMU DÔ DWUMADIE NKYEKYÂMU 2 TIRE ASÂM NE NSÂM BI A ÂKASA FA TIRE ASÂM NO HO (ÔKABOAFOÔ)

Osuani no bâtumi: 2.1.1 akenkan nwoma a âbâtumi aba sâ obiara mpo mmoa no. (a) ahyâ adwene titire a âwô akenkan bi mu nso. (b) ayâ akenkan a emu dô, na wayiyi nsâm ano. 2.2.1 ahwehwâ tire asεm a εwô ôkasapân mu 2.2.2 ahwehwâ nsâm bi a εkasa fa tire asεm no ho.

Kenkan akenkansâm anaa nwoma bi. Tire asεm ne nsεm bi a εkasa fa tire asεm no ho (ôkaboafoô)

Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôgyina tire asâm, mfonini, ne ade so, bô wôn tirim ka deâ âwô nwoma bi mu. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô dwendwene nsâmfua, kasasin, mmâ ne kasasu ahodoô a âwô akenkansâm anaa nwoma no mu ho. Ôma wôn bi ma wôkan. Ôkyerâkyerâni twerâ asânka gu twerâpono so. Asuafoô twerâ biribi foa so, anaa wôde tia. Ôyε saa ara

mprεnsa anaa deε εboro saa. Afei

ôgyina ôkasapεn ahoroô no so

kyerεkyerε tire asεm a εwô ôkasapεn bi

mu ne n’aboafoô mu.

Asuafoô yiyi nsâmmisa ano wô akenkansâm no ho. Asuafoô hwehwâ ôkasamu titire a âwô ôkasapân no mu.

Page 21: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

6

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 3 KASASU (KASAKOA) NKYEKYÂMU 4 ÔKASA NKYERÂASEÂ

Osuani no bâtumi: 2.3.1 akyerâkyerâ kasakoa mu, ama nhwâsoô na wôde adi dwuma wô ôkasamu mu. 2.4.1 akyerâkyerâ kasa nkyerâaseâ ase na wanya nimdeâ de akyerâkyerâ nsâm bi ase afiri Borôfo kasa mu akô Twi kasa mu anaasâ ôde afiri Twi mu akô Borôfo mu.

Asuafoô ma kasakoa ho nhwâsoô. Âyâ ôkwan a wôfa so kyerâ kasa bi ase de kô kasa foforô mu. i. kasa a wôrekyerâ aseâ no. ii. kasa a wôrekyerâ ase akô mu no. Ôkasa ahodoô mmienu no nyinaa ho nimdeâ, wôn amammerâ. Âwô sâ nkyerâaseâ no da adwene titire a âwô mu no adi (nteaseâ wô mu).

Ôkyerâkyerâni ma kasakoa ho nhwâsoô na ôkyerâkyerâ mu kyerâ asuafoô. Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôn nso ma kasakoa ho mfatoho. Ôkyerâkyerâni bisa asuafoô ma wôma kasakoa a wôde kyerâ sâ: i. ôhene bi awu. ii. onipa hunu bi awu. i. Ôkyerâkyerâfoô ma asuafoô kyerâ edin, edin nkyerâkyerâmu, adeyâ, ôkyerâfoô firi Borôfo kasa mu kô Twi kasa mu. ii. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô di dwuma pii wô asâmfua, asânsini, kasamu ne kasapân nkyerâaseâ ho.

Asuafoô kyerâ ôkasamu ne ôkasapân firi Borôfo kasa mu kô Twi mu, na wôde bi nso afiri Twi kasa mu akô Borôfo kasa mu.

Page 22: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

7

SENIOR HIGH SCHOOL 1 - (GYINAPÂN 1)

ÔFA 3

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

ATWERÂ

Botaeâ Ahodoô: Osuani no:

1. bâte Asante Twi kasa mmara ase yie na ôde adi dwuma. 2. bânya susutwerâ ho nimdeâ.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 NSÂMFUAKUO

Osuani no bâtumi: 3.1.1 ahunu adeâ a wôfrâ no nsâmfua kuo na wakyerâkyerâ mu.

Nsâmfuakuo: edin, adeyâ, nkyerâkyerâmu edinakyisiberâ, nkabomdeâ, n.a.

Ôkyerâkyerâni nam nsâmmisa ne mmuaeâ so boa asuafoô ma wôhunu nsâmfua kuo ahodoô. Nhwâ: 1. Asâmfua bân na yâde frâ nkuro, nnipa, adwene bi, nneâma, n.a.? 2. Asâmfua bân na yâde ma nneâma a âwô baako ne dodoô kabea mu? 3. Edin bân na yâde ma asâmfua a âdi dwuma, âkyerâkyerâ nneâma mu? 4. Edin bân na yâde ma nsâmfua a yâde kyerâ kabea ahodoô. 5. Sân na yâfrâ nsâmfua a yâde kyerâkyerâ edin asâm mu?

Ôkyerâkyerâni no twerâ nsâmfua a edin, adeyâ nkyerâkyerâmu n.a. wô mu gu twerâpono so. Asuafoô hyehyâ saa nsâmfua yi kô nsâmfua-kuo ahodoô no mu.

Page 23: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

8

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 (NTOASOÔ) NKYEKYÂMU 2 ÔKASAMU

Osuani no bâtumi: 3.1.2 ahyehyâ nsâmfua kuo no akô titire ne nkumaa mu. 3.2.1 bεtumi akyerεkyerε ôkasamu mu. 3.2.2 agyina ôkasamu bi bôbea ne ne nhyehyâeâ so akyerâ ne dwumadie.

Nsâmfua kuo tirire ne nkumaa: 1. Titire 2. Kumaa Adeyâ Nkabomu Edin Edinakyitobea Ôkyerâfoô Oyikyerâ Edin nkyerâkyerâmu n.a. Ôkasamu Âyε asεm bi a εde adwene baako anaa nea εboro saa to dwa. Ôkasamu ahorow. i. Ôkasamu Tiawa ii. Ôkasamu Mmôho iii. Ôkasamu kuntann Dwumadie: i. Asânka ii. Asâmmisa iii. Ôhyâ

Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôyiyi nsâmfua titire no firi kumaa no ho. Ôkyerâkyerâni no di asuafoô no anim ma wôma ôkasamu ho nhwεsoô ahodoô. Ôkyerâkyerâni no ti asuafoô adwene a wôanya wô ôkasamufa ho de boa asuafoô ma wôhu sâ ôkasamu tiawa yâ ôkasamufa titire. Ôkyerâkyerâni twerâ ôkasamu ahodoô bi gu twerâpono so na ôboa asuafoô ma wôhwâ wôn nhyehyâeâ ne wôn su so de kyerâ ôkasamu korô. Dwumadie: i. Asânka, Asâmmisa, Ôhyâ, n.a. (iii) Ôkyerâkyerâni nam dwumadie ahodoô a âwô ôkasamufa mu no boa asuafoô ma wôhu s.e Edin kasamufa. Ôkyerâfoô kasamufa anaa edin nkyerâkyerâmu kasamufa.

Asuafoô kyekyâ nsâmfua kuo a âwô ôkasamu mmiânsa a wôde ama wôn mu kô titire ne nkumaa. Asuafoô no de wôn ankasa nsεm kyerεkyerε ôkasamu mu. Asuafoô twerâ ôkasamu tiawa ahodoô du. Asuafoô hyehyâ ôkasamu ahodoô a baako yâ ôkasamu mmôho na baako nso yâ ôkasamu kuntann Asuafoô twerâ ôkasamu mmienu a emu biara kuta, i. Edin kasamufa ii. Edin nkyerâkyerâmu kasamufa iii. Ôkyerâfoô kasamufa

Page 24: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

9

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 3 ÔKASAMUFA NKYEKYÂMU 4 DODOÔ KABEA

Osuani no bâtumi: 3.1.1 akyerâ nea ôkasamufa yâ. 3.1.2 akyerâ nsonsonoeâ a âda ôkasamufa titire ne kumaa ntam. 3.1.3 akyerâ ôkasamufa ahodoô ne wôn dwumadie. 4.1.1 akyerâ sâdeâ wôde asâmfua bi kô dodoô kabea mu. 4.1.2 hwehwâ nsianimu ne nsiakyire a wôde yâ dodoô kabea.

Ôkasamufa: (i) titire (ii) kumaa Ôkasamufa ahoroô: Edin kasamufa Ôkyerâfoô kasamufa Edin nkyerâkyerâmu kasamufa Baako kabea: baako Dodoô kabea: mmienu rekô *Edin bi wô hô a baako kabea ne dodoô kabea no nyinaa yâ pâ, s.e. ntoma Nsianim: a, m, n. Nsiakyire nom, foô, n.a.

Ôkyerâkyerâni nam nsâmmisa ne nyiano so ma asuafoô hu ôkasamufa ho nneâma titire bi. (i) Ôkasamufa bâtumi anya asâmfua baako anaasâ nea âboro saa na âkuta ôyâfo ne adeyâ asâm. s.e. 1. Onyame nim 2. Anane gyee n’ahome. 3. Mmaa no rehohoro nkyânsee no mu. (ii) Ôkasamufa kumaa yâ ôkasamufa titire a âkuta ôkasamufa kumaa nkabomdeâ: s.e ôkasamufa titire: Kofi kum ôwô no. Ôkasamufa kumaa nkabomdeâ+ ôkasamufa titire - Sâ Kofi kum ôwô no a... - Berâ a Kofi kum ôwô no. Ôkyerâkyerâni kyerâ baako kabea ne dodoô kabea mu, na ôboa asuafoô ma wôhunu nsonsonoeâ a âwô mu. Ôma wôhunu sâ baako kabea no yâ koro pâ, na dodoô kabea no boro adeâ baako.

Asuafoô twerâ ôkasamufa titire ne kumaa biara ho nhwâsoô mu.

Page 25: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

10

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 5 NSÂMFUAYÂ NKYEKYÂMU 6 ATWERÂ MU AGYINAHYÂDEÂ NKYEKYÂMU 7 OSUSUTWERÂ i. Amannebô susutwerâ ii. Nkyerâkyerâ- mu susutwerâ iii. Adiyie susutwerâ

Osuani no bâtumi: 5.1.1 akyerâ sânea nsâmfua su si teâ, ne sâdeâ wôyâ nsâmfua foforô wôTwi kasa no mu. 6.1.1 de osiwieeâ, mmisaeâ, osiprenu, osisan ne nsanhô adi dwuma sâdeâ âfata wô atwerâ mu. 7.1.1 aka anaa atwerâ ne suahunu bi nnidisoô kwan so wô kabea a âfata mu. 7.1.2 akyerâkyerâ nneâma su, dwumadie ne nsâm bi a asisi wô nnidisoô kwan so. 7.1.3 de nsâmfua a âfata akyerâkyerâ ôkwan a wôfa so yâ biribi mu.

Mmataho Nkakuho Nsâmfua nkekabom Hwemmô Ânne Atwerâ mu Agyinahyâdeâ i. Mmisaeâ ( ? ) ii. Osiprenu ( : ) iii. Nsanhô ( ‘ ) iv. Osiwieeâ ( . ) v. Osisan ( ; ) Sâdeâ wôhyehyâ adwene/dwumadie wô nnidisoô kwan so. Wôde nsâmfua a âfata, nkyerâkyerâmu ne ôkyerâfoô a âfata ayâ nkyerâkyerâmu. Sâdeâ wôyâ biribi wô nnidisoô kwan so; sâ ebia: sâdeâ wôyâ abâkwan.

Ôkyerâkyerâni nam deâ âdidi soô yi so kyerâ sânea wôyâ nsâmfua foforô i. Mmataho ii. Nsâmfua nkekabom iii. Hwemmô iv. Ânne v. Nkakuho Ôkyerâkyerâni gyina asâmmisa ne mmuaeâ so kyerâ sâdeâ yâde nea âdidi soô yi yâ adwuma wô twerâpono so. Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôka wôn suahunu bi a atwam. Ôkyerâkyerâni hwâ sâ wôyâ no nnidisoô kwan so. Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôde mpânsâmpânsânmu kyerâkyerâ onipa su, adeâ bi su, biribi ase, n.a. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô fa atifi asâm nhwâsoô bi pânsâmpânsâm akwan ahodoô a wôbâfa so atwerâ ho asâm wô twerâpono so.

Asuafoô twerâ nsâmfua a wônam mmataho nsâmfua nkekabom, hwemmô n.a. so ayâ mu biara ho nhwâsoô mmienu. Ôkyerâkyerâni no twerâ nsâm bi ma asuafoô de atwerâ mu agyinahyâdeâ toto mu. Asuafoô de nsâmfua ahasa ne aduonum (350) twerâ amannebô susutwerâ. Asuafoô de nsâmfua ahasa ne aduonum (350) twerâ susutwerâ bi

Page 26: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

11

SENIOR HIGH SCHOOL 1 - (GYINAPÂN 1)

ÔFA 4

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

KASADWINI, AMAMMERÂ NE AMAMMUSÂM

Botaeâ Ahodoô: Osuani no:

1. bâtumi ate anomu kasadwini ne atwerâ kasadwini su ne ne bôbea ase. 2. bâtumi aka Anansesâm ho asâm. 3. bâtumi akyerâ sâdeâ wôyâ Bragorô. 4. bâhunu obuo ne anidie ho hia a âhia.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 KASADWINI NHYÂNMU/ NNIANIMU

Osuani no bâtumi: 4.1.1 akyerâkyerâ kasadwini mu. 4.1.2 akyerâ kasadwini ahodoô Mmienu no. 4.1.3 akyerâ Anomu ne Atwerâ kasadwini su.

Kasadwini: ne sâ yâde kasa bi di dwuma ma no pusu/ka adwene. Kasadwini yâ anomnsâm anaa atwerâ bi a yâhu sâ ôyâfoô no de nsâmfua adi dwuma ma anya atenka wô atiefoô adwene mu. Anomu ne Atwerâ kasadwini. Kasadwini Su Anomu kasadwini i. Ânni ôtwerâfoô pôtee ii. Âsesa iii. Âwô ôyâfoô ne atiefoô iv. Âyâ amansan agyapadeâ n.a. Atwerâ kasadwini i. Âwô ôtwerâfoô pôtee ii. Ânsesa iii. Wôatwerâ ato hô iv. Ânni ôyâfoô n.a.

Ôkyerâkyerâni no kyerâkyerâ âbâ bi mu ma asuafoô hunu sâdeâ emu si pi fa s.e. Aboterâ tutu mmepô Ôkyerâkyerâni pânsâmpânsâm nsâmfua: aboterâ, tutu, mmepô, mu. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôkyerâ kasadwini ahodoô mmienu no.

Asuafoô bô mmôden hwâ sâ wôbâtumi akyerâ kasadwini mu. Asuafoô no ma Twi atwerâ kasadwini ho nhwâsoô mmiânsa. Wôma Anomu kasadwini nso ho nhwâsoô mmienu.

Page 27: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

12

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 (NTOASOÔ) KASADWINI NHYÂNMU/ NNIANIMU NKYEKYÂMU 2 KASADWINI KASASU NKYEKYÂMU 3 ANANSESÂM

Osuani no bâtumi: 4.1.4 ahyâ bôbea a âda adi wô anomu ne atwerâ kasadwini mu nso. 4.2.1 akyerâ kasasu ahodoô no bi wô anomu ne atwerâ kasadwini bi mu. 4.3.1 akyerâkyerâ anansesâm mu. 4.3.2 akyerâkyerâ anansesâm nhyehyâeâ mu.

Bôbea (Nneâma a âda adi wô kasadwini mu) i. Adesuadeâ a âwô mu ii. Adwentitire iii. Beaeâ iv. Agofomma v. Nhyehyâeâ vi. Ôhaw vii. Punitoô viii. Nkômpôbuo n.a. Kasasu: i. Nnyinahôma ii. Ntotohosâm/Asesâsâm iii. Sâ-nipa iv. Kasakoa v. Abirabô n.a. Abasâm/ayâsâm bi a yâma nneâma bi a ânyâ nnipa (mmoa, nnua, nsuo n.a) da nnipa nneyâeâ adi de yâ suban pa ho afotusâm. Anansesâm Nhyehyâeâ i. Ahyâaseâ ii. Anansesâm no ankasa/ne brâmo iii. Awieeâ iv. Mmoguo

Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ne wôn pânsânpânsân bôbea ahodoô no mu. Ôkyerâkyerâni no de nhwâsoô kyerâkyerâ saa kasasu ahodoô yi mu. Ôkyerâkyerâni no ma Anansesâm ho nhwâsoô na wôfrâ asuafoô ma wôn nso de wôn deâ ba. Ôkyerâkyerâni no kyerâ anansesâm no fa biara so mfasoô. Ôkyerâkyerâni no gyina anansesâm no bi so kyerâkyerâ anansesâm afaafa no mu biara ho mfasoô.

Asuafoô no ankasa bô mmôden kyerâ anomu ne atwerâ kasadwini ase. Asuafoô ma kasasu ahodoô bi ho nhwâsoô. Asuafoô twerâ anansesâm, na sâ ôkyerâkyerâni no hwâ mu wie a, wôde afomfam sukuu dan mu.

Page 28: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

13

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 4 AMAMMERÂ A YÂDE PAGYA OBI KÔ NE MPANIN MFEÂ MU (BRAGORÔ) NKYEKYÂMU 5 SUBAN PA NE ANIDIE

Osuani no bâtumi: 4.4.1 aka sâdeâ wôyâ bragorô ho asâm. 4.4.2 akyerâ mfasoô anaa biribi a ânyâ wô bragorô ho nnâ. 4.5.1 akyerâ sânti mmiânsa a âsâ sâ obi bu adeâ. 4.5.2 akyerâ akwan ahodoô mmiânsa a wôfa so da anidie adi.

Kyerâ Bragorô mu. (Âyâ amammerâ a wôde pagya mmaayewa kô mpanin mu). Yân Amammerâ Mu Nnepa: Âkyerâ nnipa kuo a wôyâ saa amammerâ no. Amammerâ no afaafa bi hia nsakramu. Nneyâeâ ne akwan ahodoô a wôfa so kyerâ anidie. 1. Kasa a âkyerâ obuo: i. nea yâde di asâm bi anim ii. nea yâde srâ adeâ iii. nea yâde kyerâ anidie: “Mesrâ wo” “Mepa wo kyâw” 2. Nneyââ a âkyerâ obuo: i. Worekoto agye adeâ anaa wode adeâ rema obi. ii. Honam akwaa nsânkyerânneâ iii. Kommyâ iv. Nwenwene (sereâ) n.a. Suban i. nteteeâ pa. ii. nnipa ntam ayônkofa pa. iii. nkurôfoô de obuo ma wo.

Ôkyerâkyerâni bâtumi ato nsa afrâ obi a ôwô mpôtam hô a ôwô Bragorô ho nimdeâ ama wabâka ho asâm akyerâ asuafoô no. Ôkyerâkyerâni no hyehyâ kotwatwe: Sâ yâhwâ nea ârekô so no nnâ mmerâ yi mu a, Bragorô ho hia? Ôkyerâkyerâni de nhwâsoô (ôyâkyerâ) kyerâ: i. kasa a âkyerâ obuo. ii. nneyâeâ a âkyerâ obuo. Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôde kasa ne nneyâeâ mu biara yâ ôyâkyerâ. Boa asuafoô ma wômma kasa ne nneyâeâ a âkyerâ obuo ho nhwâsoô pii. Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôpânsâmpânsâm nsunsuansoô a dwââ/ahantan de ba: i. ankorankorâ so. ii. nea obi abu no animtia so. iii. ankorankorâ no ayônkofoô/abusua so. iv. ômanfoô so. Ôkyerâkyerâni kyerâ ôkwan pa a wôfa so srâ adeâ anaa sâdeâ wôbâsi ahyâ wôn abofuo so. Atwerε Kasadwini Nwoma:

i. Abasεm/Ayεsεm ii. Ahwεgorô

iii. Anwensεm

Asuafoô no yâ bragorô ho ahwâgorô. Asuafoô yâ *kotwatwe fa "Bragorô ho hia a âhia nnâ mmerâ yi mu." Asuafoô kyerâ akwan mmiânsa a wôfa so bisa adeâ bi wô anidie kwan so. Asuafoô kyerâ suban a âwô sâ obi da no adi berâ a ne bo afu.

Page 29: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

14

SENIOR HIGH SCHOOL 2 - (GYINAPÂN 2)

ÔFA 1

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

FÔNÔLÔGYI

Botaeâ Ahodoô: Osuani no: 1. bεkyerεkyerε (vawol) ne kônsonante) nnyegyeeε, ne kônsonante su, ne vawol ntoasoô. 2. bεte kônsonante su ne ne dwumadie ase. 3. bεte toonu (εnne) ne asεnsini nhyehyεε ase.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 VAWOL NNYEGYEEÂ NTOASOÔ

Osuani no bâtumi: 1.1.1 akyerε vawol nnyegyeeε ntoasoô mu. 1.1.2 akyerε vawol nnyegyeeε ntoasoô a εwô asεmfua mu ne nea εwô nsεmfua mmienu ntam.

Sε vawol nnyegyeeε bi di vawol nnyegyeeε foforô bi akyi anaa n’ankasa akyi a kônsonante biara nhyε ntam. nhwε: i. /efie/ ii. /etuo/ iii. /pii/ iv. /bυa/ n.a 1. Vawol Nnyegyeeε Ntoasoô a εwô nsεmfua mu

i. /efie/ ii. /tie/ iii. /pii/ iv. /bυa/

2. Vowel Nnyegyeeε Ntoasoô a εwô nsεmfua mmienu ntam

i. /kofi opoku/ ii. /di ankaa/

Ôkyerεkyerεni no nam mpεnsεmpεnsεm kwan so ma asuafoô kyerε vawol nnyegyeeε ntoasoô mu. Ôkyerεkyerεni nam ôyεkyerε ne dwumadie ahodoô so boa asuafoô ma wôhunu vawol ntoasoô a εwô nsεmfua mmienu ntam. . Ôkyerεkyerεni ne asuafoô no pεnsεmpεnsεm vawel nnyegyeeε ntoasoô a εwô Asante Twi mu.

Ôkyerεkyerεni kyε asuafoô no mu akuo ma ekuo biara twerε nsεmfua du. Âsε sε ekuo biara ma vawol i. nnyegyeeε ntoasoô a εwô nsεmfua mu ho nhwεsoô nsia. ii. vawol nnyegyeeε ntoasoô a εwô nsεmfua mmienu ntam ho nhwεso nan.

Page 30: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

15

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 VAWOL NNYEGYEEÂ YERA

Osuani no bâtumi: 1.1.3 akyerε vawol nnyegyeeε ntoasoô yera ase. 1.1.4 akyerε mmerε a vawol nnyegyeeε bi tumi yera wô Twi kasa mu.

Sε ôkasa bi ka mu, vawol nnyegyeeε bi firi mu, anaa yεnka, anaa yεgya. Berε a vawol Nnyegyeeε tumi yera s.e 1. ôkasa mu no sε /mu/ di asεmful bi akyi a /u/ no tumi yera s.c. i. /nsuo + mu nsuom/ ii. /adaka + mu adakam/ iii. /åsa + mu åsam/ 2. vawol Nnyegyeeε êera a εwô nsεmfua ntam Sε vawol nnyegyeeε a εhyε asεmfua a εtô so mmienu no ase no yε /e, o, ô, ε/ a εtumi yera. i. /kofi + opoku kofi poku/ ii. /si + efie/ /si fie/

Ôkyerεkyerεni ne asuafoô pεnsεmpεnsεm vawol nnyegyeeε yera mu. Ôkyerεkyerεni ma mfatoho ahodoô ma asuafoô hunu berε a vawol nnyegyeeε bi tumi yera wô Twi kasa mu.

Ma asuafoô no nsεmfua ne kasasin ahodoô bi a vawol nnyegyeeε yera wô mu. Ma asuafoô nkyerε berε

ko a vawol nnyegyeeε tumi yera.

Page 31: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

16

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 2 KÔSONANTE NNYEGYEEÂ SU/NKYERÂASEÂ KÔNSONANTE NNYEGYEEÂ DWUMADIE

Osuani no bâtumi: 1.2.1 akyerε kônsonante nnyegyeeε no mu biara su. 1.2.2 akyerε kônsonante nnyegyeeε dwumadie wô nsεmfua mu.

Nea wôgyina so kyerε Kônsoante Su i. Beaε a wôka saa nnyegyeeε no. ii. εnea wôsi ka no anna ne yεbea. iii. Sε emu pi anaa emu mpi. Beaε a kônsonante bi tumi di wô asεmfua bi mu; anim, mfimfini ne awieeε

Ôkyerεkyerεni nam ôyεkyerε so boa asuafoô ma wôhyε honam nkwaadôm ahodoô a εboa wô kônsonante nnyegyeeε yε mu no nso. Âsε sε ôkyerεkyerεni ne asuafoô no

pεnsεmpεnsεm beaε a wôyε εmu biara.

s.e. i. anofafa ii. ese akyi n.a.

Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôkyerεkyerε deε εdidi soô yi ase. i. Kônsonante nnyegyeeε yεbea. ii. Deε εwoso ne deε εmuoso afei Cdi wôn anim ma nohunu sεnea wôsi yε εmu biara ne dwεεdwεεwa no gyinaberε nhw /n/ - dadamu bεtεε εhwenem εmu pi. Ôkyerεkyerεni kyerε kônsonante dwumadie wô asεmfua mu: Anim, mfimfini, awieeε

Asuafoô kyerε anomu nnyegyeeε a εdidi soô you mu biara su. /b/ /d/ /f/ /k/ /m/

Anim Mfimfini Awieeâ

Ma asuafoô no mfa kônsonante a εdidisoô yi mu biara nyε nsεmfua nhyehyε εpono a εwô soro yi so mfa nkyerε ne dwumadie /b, d, g, m, n/ /w/

Page 32: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

17

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 3 ANOMU NNYEGYEEÂ, ÂHWENEM NE NNYEGYEEÂ A YÂBÔ YÂN HWENE KA (HWEMMÔ)

Osuani no bâtumi: 1.1.1 akyerâkyerâ akwan a, yâfa so nya nnyegyeeâ a yâka no anomu, hwenem ne nea yâbô yân hwene. 1.1.2 akyerâ nnyegyeeâ a yâbô yân hwene wô ne ka mu. 1.1.3 akyerâ nnyegyeeâ a âyâ hwemmô no dwumadie wô Twi kasa mu.

ANOMU NNYEGYEEÂ Yei ka mu no, mframa no nam yân anomu nko ara, mfatoho;/a,e,i,u/ ÂHWENEM NNYEGYEEÂ i. Ne ka mu no mframa a yâde kasa no nam yân hwenem nko ara. ii. m,n.../ HWEMMÔ NNYEGYEEÂ Mframa a yâde kasa no nam yân anomu ne yân hwenem berâ korô no ara mu wô ne ka mu. /• ‰ à/ Vawol nnyegyeeâ nko ara na yâbô yân hwene ka. HWEMMÔ DWUMADIE i. yânam so nya nsâmfua foforô. ii. yânam so kyerâ kasa no nkorabata.

Ôkyerâkyerâni nam nneyâeâ ne ôyâkyerâ ahodoô so kyerâ asuafoô nsonsonoeâ a âdeda nnyegyeeâ ahodoô mmiânsa no ntam; anomu, hwenem, hwemmô mu. Ôkyerâkyerâni di asuafoô no anim ma wôyâ sâ wôrebô wôn hwene aka anomu nnyegyeeâ bi a, yâka no anomu /s,k,f.../ Ôkyerâkyerâni boa asuafo ma wôma vawol nnyegyeeâ bi a yâbô yân hwene wô ne ka mu mfatoho;/a(a) Â(â) Ô(ô) U(u) n.a. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô no pânsâmpânsâm nsâm bi mu boa asuafoô ma wôkyerâ nnyegyeeâ a âyâ hwemmô dwumadie ahodoô bi.

Ôkyerâkyerâfoô no di asuafo no anim ma wôsua sânea wôyâ anomu, hwenem, hwemmô nnyegyeeâ. Kyekyâ asuafo mu akuakuo na ma wônkyerâ nsâmfua aduonu bi a nnyegyeeâ a yâbô yân hwene ka wô mu.

*kotwatwe – akyinnyegyeâ

Page 33: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

18

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA

DWUMADIE MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 4 ASÂNSINI/ SELABOLO NKYEKYÂMU 5 ÂNNE (TOONU)

Osuani no bâtumi: 1.4.1 akyerâ nsânsini ahodoô a âwô Twi asâmfua bi mu. 1.4.2 akyerâ nsânsini ahodoô (nhyehyâeâ) a âwô Twi kasa mu). 1.5.1 akyerâkyerâ ânne (toonu) ase. 1.5.2 akyerâ ânne ahodoô a âwô Asante Twi kasa mu. 1.5.3 akyerâ ânne dwumadie mmienu anaa mmiânsa wô Twi kasa mu.

Asânsini Nhyehyâeâ/Ahodoô sâ ebia: A Â AÂ AAÂ Ânne yâ sorokô ne famkô wô nsâmfua, kasasini anaa kasamu ka mu wô Twi kasa mu. Ânne Ahodoô i. Âsoro ii. Âfam Dwumadie i. Âtumi de nsonsonoeâ ba nsâmfua mu. ii. Âtumi de nsonsonoeâ ba ôkasa no nhyehyââ (mmara) no mu. iii. Âtumi de nsonsonoeâ ba Twi anaa Akan kasa no nkorabata no bi mu.

Ôkyerâkyerâni nam nsâmfua ahodoô bi a watwerâtwerâ agu nkrataasima bi so boa asuafoô no. Berâ a ôrebobô din no, wôwân wôn aso ma wôhyâ beaeâ a mframa no twitwa si wô asâmfua no ka mu nso. Ôkyerâkyerâni nam nsâmfua ahodoô so ma asuafoô no hunu nsânsini nhyehyââ ahodoô a âwô Twi kasa mu. Ôkyerâkyerâni no twerâ nsâmfua bi a n’atwerâ yâ pâ, nanso ne ka mu no ânne no sesa ma no nya nkyerâaseâ foforô gu twerâpono so. Âsâ sâ asuafoô no wân wôn aso na wôtie ânne ahodoô a wôde ka nsâmfua no yie. Ôkyerâkyerâni no nam nsâmfua ahodoô so yâ ôyâkyerâ ma asuafoô hunu nsonsonoeâ a âwô Twi ânne ahodoô mmienu no ntam: Âsoro ne âfam. Ôkyerâkyerâni no nam nsâmmisa ne mpânsâmpânsâmu so di asuafoô anim ma wôhunu ânne dwumadie wô Twi kasa mu.

Asuafoô no ma wôn ankasa nsâmfua. Wôkyekyâ ebiara mu, kyerâ nsânsini ahodoô a âwô mu. Ôkyerâkyerâni no twerâ nsâmfua bi gu twerâpono no so ma asuafoô twerâ gu wôn nwoma mu. Ma wômfa osiprenu agyinaeâ (;) nsisi nsânsini no awieeâ s.e; o: ni: pa. Ma asuafoô no nsâmfua bebree ma wômmôbô din, sâdeâ wôbâhu nsonsonoeâ a âda âsoro ne âfam nne ne no ntam. Ôkyerâkyerâni no twerâ nsâmfua ahodoô nwôtwe (8) gu twerâpono so. Asuafoô twerâ gu wôn nwoma mu de ânne agyinahyâdeâ no (âsoro ne fam) toto ho.

Page 34: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

19

SENIOR HIGH SCHOOL 2 - (GYINAPÂN 2)

ÔFA 1

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

FÔNÔLÔGYI

Botaeâ Ahodoô: Osuani no:

1. bâkyerâkyerâ Vawol ne Kônsonante Nnyegyeeâ ne Vawol Nnyegyeeâ Baakoyâ mu. 2. bâte asânsini (Selabdo) su ne ne ban ase, na wôahunu ne nhyehyââ wô ôkasa no mu.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 VAWOL NNYEGYEEÂ SU/NKYERÂASEÂ

Osuani no bâtumi: 1.1.1 akyerâ vawol nnyegyeeâ ahodoô no biara su.

Su Ahodoô Nan 1. Kankô Ankôkan 2. Kurukuruwa Tâtrâtâ 3. Anim Mfimfini Akyire 4. Ntomu Ntomu fa Mmueeâ fa Mmueeâ

Ôkyerâkyerâni fa ôyâkyerâ so boa asuafoô no ma wôhunu honam nkwaadôm a wôde yâ vawol nnyegyeeâ ahodoô. Âsâ sâ ôkyerâkyerâni no di asuafoô no anim ma wôhunu nneâma ahodoô nan a wôgyina so; kyerâkyerâ. Vawol nnyegyeeâ su: i. Sâ tâkyerâma pu ba anim anaasâ âtwe kô akyire. ii. Sâ anofafa no yâ kurukuruwa anaa tâtrâtâ. iii. Sâ yâyâ no tâkyerâma no anim, mfimfini anaasâ akyire. iv. Tâkyerâma no fa a âwô soro no ne anomu soro (dada mu) ayônkofa.

Asuafoô kyerâ vawol nnyegyeeâ a âdidi soô yi biara su: /i, â, u, e, І/

Page 35: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

20

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 2 KÔNSONANTE NE SU/NKYERΕASEÂ NKYEKYÂMU 3 ANOMU NNYEGYEEÂ, ÂHWENEM NE NNYEGYEEÂ A YÂBÔ YÂN HWENE KA (HWEMMÔ)

Osuani no bâtumi: 1.2.1 akyerâ kônsonant nnyegyeeâ no biara su. 1.1.1 akyerâkyerâ akwan a, yâfa so nya nnyegyeeâ a yâka no anomu, hwenem ne nea yâbô yân hwene. 1.1.2 akyerâ nnyegyeeâ a yâbô yân hwene wô ne ka mu. 1.1.3 akyerâ nnyegyeeâ a âyâ hwemmô no dwumadie wô Twi kasa mu.

Nea wôgyina so kyerâ wôn su: i. beaeâ a wôka saa nnyegyeeâ no. ii. sânea wôsi ka no anaasâ ne yâbea. iii. sâ emu pi anaa emu mpi. ANOMU NNYEGYEEÂ Yei ka mu no, mframa no nam yân anomu nko ara, mfatoho;/a,e,I,p,f,s.../ ÂHWENEM NNYEGYEEÂ i. Ne ka mu no mframa a yâde kasa no nam yân hwenem nko ara. ii. m,n.../ HWEMMÔ NNYEGYEEÂ Mframa a yâde kasa no nam yân anomu ne yân hwenem berâ korô no ara mu wô ne ka mu. /• ‰ à/ Vawol nnyegyeeâ nko ara na yâbô yân hwene ka. HWEMMÔ DWUMADIE i. yânam so nya nsâmfua foforô. ii. yânam so kyerâ kasa no nkorabata.

Ôkyerâkyerâni no nam ôyâkyerâ so boa asuafoô no ma wôhyâ honam nkwaadôm ahodoô a âboa wôn kônsonante nnyegyeeâ yâ mu no nso. Âsâ sâ ôkyerâkyerâni no ne asuafoô no pânsânpânsân beaeâ a wôyâ emu biara mu. Ôkyerâkyerâni no di asuafoô anim ma wôkyerâkyerâ deâ âdidi soô yi ase: Kônsonante nnyegyeeâ yâbea, deâ âwoso ne nea ânwoso. Afei ôdi wôn anim ma wôhunu sânea wôsi yâ emu biara ne dwââdwââwa no gyinaberâ. Ôkyerâkyerâni nam nneyâeâ ne ôyâkyerâ ahodoô so kyerâ asuafoô nsonsonoeâ a âdeda nnyegyeeâ ahodoô mmiânsa no ntam; anomu, hwenem, hwemmô mu. Ôkyerâkyerâni di asuafoô no anim ma wôyâ sâ wôrebô wôn hwene aka anomu nnyegyeeâ bi a, yâka no anomu /s,k,f.../ Ôkyerâkyerâni boa asuafo ma wôma vawol nnyegyeeâ bi a yâbô yân hwene wô ne ka mu mfatoho;/a(a) Â(â) Ô(ô) U(u) n.a. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô no pânsâmpânsâm nsâm bi mu boa asuafoô ma wôkyerâ nnyegyeeâ a âyâ hwemmô dwumadie ahodoô bi.

Asuafoô no bâkyerâ anomu nnyegyeeâ a âdidi soô yi mu biara su: /b, d, f, k, m/ Ôkyerâkyerâfoô no di asuafo no anim ma wôsua sânea wôyâ anomu, hwenem, hwemmô nnyegyeeâ.

Page 36: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

21

SENIOR HIGH SCHOOL 2 - (GYINAPÂN 2)

ÔFA 2

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

AKENKAN NE NTEASEÂ

Botaeâ Ahodoô: Osuani no:

1. bânya nimdeâ pii wô akenkan ne nteaseâ mu. 2. bânya nimdeâ pii wo nkyerâaseâ mu.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 AKENKAN A EMU DÔ AKENKAN A YÂTAA DE GYE YÂN ANI KÂkÂ

Osuani no bâtumi: 2.1.1 akan akenkansâm anaa nwoma. 2.1.2 de nimdeâ ahodoô a wanya no akenkan mu no akenkan nwoma foforô, dawubô krataa, ne adeâ.

Kan akenkansâm anaa nwoma bi. Sâdeâ wobâboa asuafoô no ama wôayi nwoma a âfata wô nwoma korabea.

Ôkyerâkyerâni di asuafoô no anim ma wôgyina akenkansâm no atifi asâm so anaa bô wôn tirim ka biribi fa nea wôrebâkan no ho. Ône asuafoô no dosodoso nsâmfua a âyâ den bi te sâ: kasakoa, mmâ ne adeâ a âwô akenkansâm no mu. Sâ âbâhia a, di kan kenkan ma asuafoô no ntie ansa. Asuafoô no kenkan nwoma no komm wô wôn tirim. Ôkyerâkyerâni no ma asuafoô no akwankyerâ fa sânea yâkan nwoma anaa dawubô nkrataa.

Asuafoô twerâ biribi fa deâ wôakenkan no ho.

Page 37: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

22

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 2 (NTOASOÔ) NKYEKYÂMU 3 KASADWINI KASASU NKYEKYÂMU 4 ÔKASA NKYERÂASEÂ

Osuani no bâtumi: 2.2.1 de nimdeâ ahodoô a wanya no nkyerâaseâ mu no akyerâ nsântiaa bi a âwô Borôfo kasa mu akô Twi mu anaa firi Twi kasa mu akô Borôfo kasa mu. 4.2.1 akyerâ kasasu ahodoô no bi wô anomu ne atwerâ kasadwini bi mu. 2.3.1 anya nimdeâ a âkô anim wô kasa nkyerâaseâ mu asene sânea wônyaa no wôn gyinapân 3 nkyekyâmu 2 mu.

Ti akwan ahodoô a wôfa so yâ nkyerâaseâ mu, na toa so ma wônkyerâkyerâ nsâm bi ase mfiri Borôfo kasa mu nkô Twi kasa mu, anaa mfiri Twi kasa nkô Borôfo kasa mu. Kasasu: i. Nnyinahôma ii. Ntotohosâm/Asesâsâm iii. Sâ-nipa iv. Kasakoa v. Abirabô n.a. Wo ne asuafoô nti nea moyâeâ no mu.

Ôkyerâkyerâni no di akenkanfoô anim ma wôkyerâkyerâ akenkan ahodoô a emu biara tenten bâyâ sâ kasapân firi Borôfo kasa mu kô Twi kasa mu anaa firi Twi kasa mu kô Borôfo kasa mu. Ôkyerâkyerâni no de nhwâsoô kyerâkyerâ saa kasasu ahodoô yi mu. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôyâ nkyerâaseâ dwumadie pii wô kasapân ne akenkansâm bi a wôde ama wôn mu.

Asuafoô kyerâ Borôfo akenkansâm bi a âyâ tia kô Twi mu. Asuafoô ma kasasu ahodoô bi ho nhwâsoô. Asuafoô kyerâ Borôfo akenkansâm tiaa bi ase kô Asante Twi mu

Page 38: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

23

SENIOR HIGH SCHOOL 2 - (GYINAPÂN 2)

ÔFA 3

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

ATWERÂ

Botaeâ Ahodoô: Osuani no:

1. bânya nimdeâ foforô wô Twi kasa mmara mu. 2. bâyâ nnam yie wô susutwerâ ahodoô twerâ mu.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 ADEYÂ ASÂM A ÂFA AYÔDEÂ NE NEA ÂMFA AYÔDEÂ

Osuani no bâtumi: 3.1.1 akyerâ adeyâ asâm a âfa ayôdeâ ne nea âmfa ayôdeâ mu nsonsonoeâ. 3.1.2 de adi dwuma wô wôn kasa ne atwerâ mu.

Adeyâ asâm a âfa ayôdeâ (fa-ayôdeâ) ne adeyâ asâm a âmfa ayôdeâ (Âmfa-ayôdeâ) ntam nsonsonoeâ. Fa-ayôdeâ Âmfa-ayôdeâ di didi to wu hwe da twerâ kô

Ôkyerâkyerâni no nam nsâmmisa so ma asuafoô no da nsâm bi adi: Sâ ebia: i. Âdeân aduane na wodii no nnora anwummerâ? ii. Berâ bân na wodaa nnora? iii. Woreba sukuu no, wohyiaa hwan? iv. Ôkwan bân na wofaa so baa sukuu nnâ? Ôkyerâkyerâni no twerâ asuafoô no mmuaeâ gu twerâpono so. Wône wôn baabae mu de kyerâ nsonsonoeâ a âda fa-ayôdeâ ne âmfa-ayôdeâ ntam.

Asuafoô twerâ kasamu ahodoô num a adeyâ asâm a âwô ebiara mu no fa ayôdeâ, ne kasamu num a emu adeyâ nsâm no mfa ayôdeâ.

Page 39: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

24

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 2 ADEYÂ ASÂM KABEA (SEESEI/TWAM, SEESEI/TWAM ÂNSIIÂ, TWAM/AYÔASIE, DAAKYE) NKYEKYÂMU 3 EDIN KASASIN

Osuani no bâtumi: 3.2.1 akyerâ kabea ahodoô no biara agyinahyâdeâ na watumi de adi dwuma sâdeâ âsâ/âfata. 3.3.1 akyerâkyerâ kasasin mu. 3.3.2 akyerâ edin kasasin su anaa ne bôbea.

Twam Kabea na, -iâ/-eâ Vawol Nnyegyeeâ tenten, Seesei ânsiiâ: re-, Twam ânsiiâ: na...re Ayôasie a- Daakye: rebâ- bâ Ôkasasin yâ asâmfua anaasâ nsânkuo bi a âtumi nya ayônkofa bi wô ôkasamu nhyehyâeâ mu. Edin Kasasin tiawa Âkuta asâmfua baako pâ: Sâ âbia, Kofi Yaa Nwoma Nkwan Edin Kasasin tenten Âkuta nsâmfua boro baako, sâ âbia: i. Aberanteâ kôkôô no ii. Me yere iii. Abôfra ketewa no

Ôkyerâkyerâni no twerâ ôkasamu ahodoô mmienu a emu baako wô seesei kabea mu na baako aka no nso wô twam kabea mu gu twerâpono no so. Ôkyerâkyerâni no ne asuafoô no dosodoso ôkasamu ahodoô no mu ma asuafoô no kyerâ deâ âma no da nso. Fa nhwâsoô ahodoô kyerâkyerâ kabea ahodoô a aka no mu saa ara. Sâ âhia sâ wodosodoso bi mu kô akyire a yâ no saa. Sâ ebia nsonsonoeâ a âda twam kabea ne ayôasie mu. Ôkyerâkyerâni no nam nsâmmisa ne mpânsâmpânsânmu so boa asuafoô no ma wôkyerâ ôkasasin ase. Ôkyerâkyerâni no twerâ ôkasamu tiawa ahodoô gu twerâpono so. Ôma asuafoô no kyerâ edin a âwô emu biara mu, na wône wôn pâsâmpâsâm edin a âwô ôkasamu nhyehyâeâ no mu.

Ma asuafoô no mfa adeyâ nsâm bi nyâ kasamu ahodoô mmienu mmienu a emu biara wô kabea foforô mu. Asuafoô bâma edin kasasin tiawa ne din kasasin tenten biara ho nhwâsoô mmiânsa.

Page 40: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

25

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 3 (NTOASOÔ) EDIN KASASIN NKYEKYÂMU 4 ADEYÂ ASÂM KASASIN

Osuani no bâtumi: 3.3.3 akyerâ beaeâ ahodoô a edin kasasin tumi di wô ôkasamu/ôkasamufa nhyehyâeâ mu, ne ne dwumadie. 3.4.1 akyerâkyerâ adeyô kasasin mu. 3.4.2 akyerâ adeyâ kasasin su anaa ne bôbea. 3.4.3 akyerâ beaeâ ahodoô a adeyâ kasasin tumi di wô ôkasasin/ôkasamu nhyehyâeâ mu.

i. adeyâ asâm a âyâ etire no nko ara ii. aboafoô + adeyâ asâm Adeyâ asâm no nko ara: Adwoa frââ Yaa. Aboafoô + adeyâ asâm: Kofi de rekô.

i. Kofi frââ Amma ii. Abarimaa no frââ ne nua bae. iii. Ôhwee akôdaa no iv. Yaa kyââ Akua sika v. Me papa yâ ôhene Ôkyerâkyerâni no bâtwerâ ôkasamu tiawa bâyâ du (10) agu twerâpono so. Ôdi asuafoô no anim ma wôhwehwâ adeyâ kasasin a âwô biara mu, ne nhyehyâeâ ne beaeâ a âdi wô ôkasamu no nhyehyâeâ mu.

Asuafoô no bâkyerâ dwuma a edin kasasin a âwowô ôkasamu ahodoô bi mu redie. Asuafoô no twerâ adeyâ kasasin ahodoô nsia. Wôde baako biara bata edin nsia a wôtwerâ guu wôn nwoma mu, wô berâ a wôyââ edin kasasin no baako ho ma no yâ ôkasamu.

Page 41: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

26

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 5 ÔKYERÂFOÔ KASASIN NKYEKYÂMU 6 EDIN NKYERÂKYERÂ- MU

Osuani no bâtumi: 3.5.1 akyerâ ôkyerâfoô kasasin mu. 3.5.2 akyerâ kasasin ahodoô bi a ânyâ ôkyerâfoô nanso âreyâ ôkyerâfoô adwuma wô ôkasamu mu. 3.5.3 ahunu ôkyerâfoô kasasin a âwô ôkasamu bi mu, na watumi de adi dwuma yie wô ôkasa ne atwerâ mu. 3.6.1 akyerâ edin nkyerâkyerâmu mu. 3.6.2 akyerâ edin nkyerâkyerâmu dwumadie ahodoô wô ôkasamu mu.

i. Ôkyerâfoô baako pâ. ii. Ôkyerâfoô + Ôkyerâfoô n.a. iii. Ôkasasin foforô a âtumi di dwuma sâ ôkyerâfoô: s.e. Edin kasasin Dwumadie: Edin nkyerâkyerâmu kyerâkyerâ edin mu. Ahodoô i. Nea âbâta edin no ho pââ kyerâkyerâ mu. ii. Nea yâde pia adeyâ asâm bi ka edin bi ho asâm.

Ôkyerâkyerâni no ne asuafoô no ma ôkasamu ho nhwâsoô ma asuafoô no kyerâ ôkyerâfoô kasasin a âwô ebiara mu. Ône wôn pânsâmpânsâm ne nhyehyââ, dwumadie ne beaeâ a âdi wô ôkasamu nhyehyââ mu. Ôkyerâkyerâni no di asuafoô no anim ma wôkyerâkyerâ edin nkyerâkyerâmu mu. Ôgyina edin kasasin ne ôkasamu ahodoô so kyerâkyerâ edin nkyerâkyerâmu dwumadie titire mmienu no mu.

Asuafoô ma ôkyerâfoô kasasin ahodoô nsia (6). Wôde mu biara yâ ôkasamu. Asuafoô ma ôkasamu ahodoô nwôtwe (8) a emu biara kura edin nkyerâkyerâmu. Âsâ sâ emu nan yâ nea edin nkyerâkyerâmu no bata edin no ho pââ, na emu nan nso yâ nea âpia adeyâ asâm no ka edin no ho asâm.

Page 42: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

27

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 7 NSÂM KUO NKUMAA MMAABAAMU (NKABOMDEÂ, NTAMGYINAFOÔ, EDINAKYITOBEA KYERÂASÂM NTEAMU n.a.) NKYEKYÂMU 8 OSUSUTWERÂ: (AMANNEBÔ, NKYERÂKYERÂ- MU, ADIYIE/ AKWANKYERÂ) KOTWATWE (AKYINNYEGYEÂ)

Osuani no bâtumi: 3.7.1 akyerâ nsâm kuo nkumaa no dwumadie. 3.8.1 ahyâ nimdeâ a ôwô wô: Amannebô, Nkyerâkyerâmu ne Adiyie susutwerâ no mu kena. 3.8.2 akyerâ n’adwene wô asâm bi a ôfoa so anaa ômfoa so ho.

Nsâm Kuo Nkumaa: Nkabomdeâ, Ntamgyinafoô Nteamu, Oyikyerâ, Aboafoô, Edinakyitobea, n.a. Amannebô. Adiyie. Nkyerâkyerâmu. Sâ wofoa so anaa sâ womfoa so. Ôkyerâkyerâni no di asuafoô no anim ma wônya akyinnyegyeâ susutwerâ ho nimdeâ.

Ôkyerâkyerâni no ne asuafoô no pânsâmpânsâm ôkasamu ahodoô mu de kyerâ nsânkuo nkumaa no dwumadie, s.e. i. Wôde nkabomdeâ ka nsâm mmienu bi bom. Nhwâsoô: “Mekôô hô nanso manhu no”. ii. Wôde ntamgyinafoô si asâm bi so dua. Nhwâ. Ôfiri Atwea tônn. iii. Wôde nteamu “AO” kyerâ awerâhoô anaa ahodwiri. iv. Wôde edin ho beaeâ kyerâasâm kyerâ beaeâ. Nhwâsoô: Sika no da adaka no mu. Ntimu – (HWÂ SHS 2, Ôfa 3, Nkyekyâmu 6). Ôkyerâkyerâni no bâtumi de asâm bi ato dwa ama asuafoô akyerâ wôn adwene wô ho s.e. “Mmaa ani da fam sene mmarima.” Wôma wôn a wôgye saa asâm yi to mu no kô fa na wôn a wônnye ntom nso akô fa ama ôfa no biara akyerâ sânti a wôsusu saa.

Ôkyerâkyerâni no twerâ ôkasamu ahodoô de gu twerâpono no so. Ôsensan nsâm kuo nkumaa a âwowô mu no ase, ma asuafoô no kyerâ nsâm kuo korô, ne dwuma a âredi wô ôkasamu no mu. Asuafoô twerâ biribi fa atifi asâm bi a ôkyerâkyerâni no de bâma wôn no ho. i. Asuafoô no di anobaabaeâ wô asâm bi ho. ii. Ôkyerâkyerâni ma akyinnyegyeâ susutwerâ bi ma asuafoô no twerâ.

Page 43: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

28

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 8 (NTOASOÔ) KRATAATWERÂ (LÂTÂTWERÂ AYÔNKOFA)

Osuani no bâtumi: 3.8.3 atwerâ ayônkofa krataa sâdeâ afata.

Ayônkofa Lâtâ: Ne su ne ne ban nyinaa kyerâ sâ ayônkofa kâseâ wô mu. Amannibô lâtâ twerâ bôbea/nhyehyâeâ.

Ôkyerâkyerâni no di asuafoô anim pânsâmpânsâm ne bôbea ne ne nhyehyâeâ mu. i. adrââse (akyiri kwan) ii. Âda iii. Nkyea iv. Lâtâ no brâmo v. Nkradie vi. Edin

Ôkyerâkyerâni no ma asuafoô no ayônkofa lâtâ ma wôtwerâ.

Page 44: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

29

(SENIOR HIGH SCHOOL 2) - GYINAPÂN 2

ÔFA 4

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

KASADWINI, AMAMMERÂ NE AMAMMUSÂM

Botaeâ Ahodoô: Osuani no:

1. bâte amammerâ ne amanneâ bi a âkô so wô ne mantam ase, ahyâ ne nso na wahunu ho mfasoô. 2. bânya nimdeâ wô nwoma mpânsâmpânsâm ho na wôada nwoma a wôde bâdi dwuma adi akyerâ wôn.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 NSUIÂ

Osuani no bâtumi: 4.1.1 akyerâ Nsuiâ su ne ne bôbea. 4.1.2 akyerâ Nsuiâ ho mfasoô wô ne mantam/kurom.

Nea wôbâpânsâmpânsâm mu: Kasa/kasasu a wôde di Dwuma. i. Kasasu: s.e. ntimu. ii. Ôtofoô (ôyâfoô) no anammôntutuo, sâdeâ ôsi gyina, tumi a ônya wô atiefoô so n.a. Mfasoô i. Âhyâ owufoô no animuonyam ii. Âma osufoô nimdeâ a ôwô no nnwontoô ho tu mpôn. iii. Âma mmôfra sua sâdeâ yâsu. iv. Âboa ma amammerâ kô so tena hô. v. Yâde kasa tia abônefoô sane ka wôn anim nso.. vi. Âboa ma yâhunu tebea a osufoô no wô mu n.a.

Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôpânsmpânsâm nsuiâ su ne bôbea ne âho mfasoô mu. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôpâsâpâsâ nsâmfua bi (kasasu) a wôde adi dwuma wô nsuiâ bi mu. Ôkyerâkyerâni bâtumi ato nsa afrâ obi a ôwô nsuiâ ho nimdeâ ma wabâkyerâ asuafoô no.

Asuafoô no twerâ nsuiâ a ne tenten bâyâ nsensaneâ nwôtwe (8).

Page 45: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

30

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 2 ABISAA NE ABORÔMMÂ NKYEKYÂMU 3 ATETESÂM

Osuani no bâtumi: 4.2.1 ahunu nsonsonoeâ a âda Abisaa ne Aborômmâ ntam. 4.2.2 akyerâ Abisaa ne Aborômmâ ho mfasoô. 4.3.1 ahyâ atetesâm bi nso, na wahu âho mfasoô.

Abisaa yâ ano ne ano agorô a mmôfra di de sô wôn adwene hwâ. Âwowô mmuaeâ a ebi tô asomu, na ebi nso ntô asomu. Aborômmâ/nyansapô Âyâ nsâmmisa a ne nyiano ho hia adwene a emu dô pa ara. Nhyehyââ: i. Ahyâaseâ ii. Asânka iii. Asâmmisa Atetesâm: Abasâm bi a âfa nnipakuo bi abakôsâm ho.

Ôkyerâkyerâni no boa asuafoô a wôhunu Abisaa ne Aborômmâ mu nsonsonoeâ. Ôkyerâkyerâni ma abisaa (nsâmmisa) bi, na asuafoô ama âho mmuaeâ. Ôkyerâkyerâni/Asuafoô ma abisaa ho nhwâsoô ma asuafoô yiyi ano. Yâ aborômmâ/nyansapô nso saa ara. Ôkyerâkyerâni no boa asuafoô ma wôhwehwâ nsonsonoeâ a âda abisaa ne nyansapô ntam. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô pânsâmpânsâm abisaa ne aborômmâ/nyansapô mu. Ôkyerâkyerâni ma âho nhwâsoô, na wôfrâ asuafoô ma wôka deâ wônim fa wôn kuro anaa nnipakuo no abakôsâm ho. Gyina kasasu ne ne bôbea so ne asuafoô mpânsâmpânsâm mu sâ atetesâm yâ kasadwini. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôtwerâ atetesâm ho mfasoô

Ôkyerâkyerâni hyehyâ Abisaa ho akansie ma asuafoô no. Asuafoô kôbisa mpanimfoô fa wôn nkyi ho (baabi a ne nananom nkyi firi).

Page 46: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

31

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 4 NNWOM (ABAGYEGYEÂ, ADWUMA, ÔKO)

Osuani no bâtumi: 4.2.1 akyerâ nnwom ahodoô no biara ase, na wakyerâ âho mfasoô wô kuro no mu (ôman no mu).

i Nnwom: Abagyegyeâ nnwom yâ nnwom a wôto de gyegye mmôtafowa ani, anaa de deda wôn. ii Adwumayâ Nnwom: Nnwom a nkurôfoô to wô berâ a wôreyâ adwuma. iii Ôko/Ôsa Nnwom: Nnwom a wôto no ôko berâ mu, anaa berâ a atoyerâkyâm bi asi. i Abagyegyedwom s.e. (a) Âboa ma mmôtafowa da (b) Âma wôn anigye n.a. ii Adwumayâ dwom (a) Âma no nkyanyan (b) Âmma no nte brâ papa, n.a. iii Ôko (ôsa) dwom (a) Âde hu to atamfo so. (b) Âma wôn akokoôduro, n.a.

Ôkyerâkyerâni no ma âho nhwâsoô, na ôfrâ asuafoô ma wôn nso de wôn deâ ba. Ôkyerâkyerâni de nnwom ahodoô bi ba ma asuafoô no pâsâpâpâ mu.

Asuafoô ma saa nnwom yi biara ho nhwâsoô.

Page 47: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

32

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 5 AKYIWADEÂ NE NTAM

Osuani no bâtumi: 4.5.1 akyerâ akyiwadeâ mu na wama ho nhwâsoô.

Nneyâeâ ne nsâm bi a wôabra ne yâ ne ne ka âsiane gyidie bi, anaa sânti bi. Akyiwadeâ Ahodoô: Kasa Akyiwadeâ: Nhwâsoô i. Wode wo kunu anaa wo yere adagya bâdi no atâm. ii. Abôfra bi bô ne papa anaa maame bayie. iii. Wode obi din frâ no ôdasuom n.a. Nneyâeâ Akyiwadeâ Nhwâsoô i. Wode awuduro bâgu obi aduane/nsuo mu. ii. wobâsâe wo yere bukyia ne nkukuo (nneâma a ônoa mu) iii. Mogyafra iv. Wo ne ôbaa a wayâ bra bâda. v. Wobâfa ôbaa wô wuram. vi. Wôbâkô afuom/wuram nnapônna (nna bône) vii. Wobâgya w’anan wô nsuom anaa abosonnan bi mu/ho.

Ôkyerâkyerâni ma asuafoô twerâ akyiwadeâ ahodoô. Wôkyekyâ mu kô kasa akyiwadeâ ne nneyâeâ akyiwadeâ. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô dwendwene akyiwadeâ no bi ho.

Asuafoô twerâ ano akyiwadeâ ahodoô nan (4).

Page 48: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

33

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 5 (NTOASOÔ) AKYIWADEÂ NE NTAM NKYEKYÂMU 6 AHEMFIE ASÂNNIE

Osuani no bâtumi: 4.5.2 akyerâ sânti mmiânsa a âwô sâ akyiwadeâ tena hô anaa wôtwa mu. 4.5.3 akyerâ ntam ahodoô, na wakyerâkyerâ mu. 4.5.4 akyerâ asotwe ahodoô a âbata ntam ho, na wakyerâkyerâ mu. 4.6.1 ama basabasayâ ho nhwâsoô ne beaeâ ahodoô a âtumi yi ne ti.

i. Ôkwan a wôfa so ma asetena mu nneyâeâ pa kô so dwoo. ii. Apômuden nti iii. Ôbôadeâ bôberâ ho bammô nti. n.a. Nsedie a âfa ôbosom bi ho, asâm bi a âsiiâ ho anaa ôhene bi adwa ho n.a., a wôde kyerâ anibereâ ne nokorâ a âwô asâm bi mu. Efie, kuro, mpôtam, ôman no mu, adwuma mu, n.a.

Ôkyerâkyerâni ne asuafoô dosodoso akyiwadeâ mu. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô kyâ akyiwadeâ mu mmienu: i. deâ asotwe bata ho ii. deâ asotwe mmata ho. Ôkyerâkyerâni de akyiwadeâ mmienu to dwa. Ône asuafoô yâ mpânsâmpânsâmu de toto nnâ mmerâ yi ho. Ôkyerâkyerâni bâtumi ato nsa afrâ obi a ôwô akyiwadeâ ho nimdeâ ama wabâkasa akyerâ asuafoô no. Ôkyerâkyerâni ma asuafoô bobô ntam ahodoô a âwô mpôtam/kurom hô no bi din, na wôdosodoso mu. Ôkyerâkyerâni no kyerâkyerâ ntam asotwe ahodoô mu. Wôdwennwene ntam ho mfasoô ho. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô pânsâmpânsâm basabasayâ ahodoô a âba efie, kuro ne ôman no mu mu. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô dosodoso nnepa ne sintô a âwô ahemfie asânnie ho.

Asuafoô yâ kotwatwe a atifi asâm ne: “Akyiwadeâ ho nni mfasoô" anaasâ wôbâtumi ayâ no efie dwumadie. Asuafoô twerâ ntam mmienu fa yeinom biara ho: i. abosom ii. asâm bi iii. adwa Asuafoô twerâ ntam mmienu ne âho asotwe. Asuafoô yâ kotwatwe wô yei ho: “Ahemfie asânnie yâ sene aban mu asânnie.”

Page 49: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

34

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 6 (NTOASOÔ AHEMFIE ASÂNNIE NKYEKYÂMU 7 TUMIDIE

Osuani no bâtumi: 4.6.2 akyerâ akwan ahodoô a wôfa so siesie basabasayâ. 4.6.3 akyerâ ahemfie asânnie ho mfasoô mmiânsa. 4.7.1 akyerâkyerâ tumidie ne tumidie ahodoô mu. 4.7.2 akyerâ dwuma mmiânsa a nnipa a wôwô tumi no die.

Efie, mpôtam, ôman mu, aman ntam. Ankorankorâ ne ôman ntam. Mfasoô Âma nkabom kâse. Ânyâ kabô kâse. Beaeâ a nkurôfoô sua sâdeâ wôsiesie basabasayâ. Tumidie:- Onipa anaa nnipa bi a ankorankorâ (nkurôfoô) bi de wôn ho ahyâ wôn ase ma wôdi wôn so, na âde asomdwoeâ ne nkabom aba. Tumidie Ahodoô: i. Efie ii. Sukuu iii. Mpôtam/Kurom iv. Adwuma mu v. Ôman mu i. Wôma nnipa di mmara ne nhyehyâeâ so. ii. Wôhwâ kuro no mu nsâm so ma asomdwoeâ ne dwoodwoo ba. iii. Wôhwâ nnipa biara yiedie so.

Ôkyerâkyerâni gyina nsâmmisa ne anoyie so ne asuafoô dosodoso tumidie ahodoô mu sâ ebia; Hwan na ôdi tumi wô: i. efie? ii. sukuu mu? iii. mpôtam/kurom? iv. adwuma mu? v. ôman mu? Ôkyerâkyerâni ne asuafoô dosodoso dwumadie ahodoô a akannifoô ahodoô no die mu.

Asuafoô kyerâkyerâ sânti a awofoô di tumi wô efie. Asuafoô kyerâkyerâ sânti a ôkyerâkyerâni panin di tumi wô sukuu mu. Asuafoô twerâ dwuma num a yeinom biara yâ: i. Ôkyerâkyerâni panin ii. Ôhene iii. Mmarahyâbadwani iv. Ômantam soafoô v. Asuafoô so panin.

Page 50: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

35

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 7 (NTOASOÔ) TUMIDIE NKYEKYÂMU 8 NKUTAHODIE

Osuani no bâtumi: 4.7.3 akyerâ sânti num a âsâ sâ yâde anidie ma tumidie. 4.8.1 ahunu na wakyerâ akwan ahodoô a, sâ yâde kasa to nkyân a, yâfa so di nkitaho. 4.8.2 ayâ nsânkyerânnedeâ ahodoô bi na wakyerâ emu biara ase. 4.8.3 akyerâ ayan/atântâbân/ mmânson/mmântia dwumadie

i. Âde asomdwoeâ ba. Ii . Âma obiara bu ne yônko. iii. Âma ankorankorâ bammô ne yiedie iv. Âma obiara yâ n’asâdeâ v. Âma wôhwâ ôman agyapadeâ so yie ma obiara nya ho mfasoô vi. Âhyâ akannifoô nkuran ma wôyâ wôn nnwuma yie Nnipadua nkwaadôm nneyâeâ ne nsânkyerânnedeâ. Ayan/Mmânson/Mmântia. Nnipa Nkwaadôm Nneyâeâ Nsânkyerânnedeâ ne Ahyânsodeâ: i. rebô ti nko ii. renyam nsa iii. remuna w’anim iv. toa a âsân dua so v. wode koogyan (adeâ kôkôô) abô wo ti n.a. Twene, atântâbân, mmântia, mmânson: wôgyina so de tontom (kamfo), frâ nnipa ma wôdi ahyia n.a.

Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôkyerâ hia a âhia sâ wôde obuo ma tumidie (akannifoô). Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôhwehwâ akwan ahodoô a yâfa so di nkutaho wô berâ a yâmfa yân ano nkasa. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô yâ nneyâeâ ne nsâkyerânneâ ahodoô yi bi, na wôkyerâ aseâ. Ôkyerâkyerâni nam nsâmmisa ne nyiano so boa asuafoô ma wôkyerâ twene, atântâbân ne mmânson/ mmântia dwumadie.

Asuafoô twerâ sânti num a âwô sâ asuafoô di sukuu mmara so. Kyerâ nsânkyerânnedeâ ne ahyânsodeâ nan a yâde di nkutaho wô Twi kasa mu na kyerâ emu biara ase.

Page 51: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

36

NKYEKYÂMU BOTAEÂ AHODOÔ ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 9 ATWERÂ KASADWINI ATWERÂ KASADWINI (BÔSRÂMKA NE NOKWASÂM) ATWERÂ KASADWINI (ASÂNTITIRE NE ADESUADEÂ)

Osuani no bâtumi: 4.9.1 akyerâ nsonsonoeâ a âda abasâm ne ahwâegorô ntam. 4.9.2 akyerâ nsonsonoeâ a âda bôsrâmka ne nokwasâm ntam. 4.9.3 akyerâ anwensâm bi mu asântitire ne adesuadeâ.

Abasâm ne Ahwâegorô Abasâm: Emu nsâm no toa mu waa a emu nte (âyâ atwerâ ntoamu) Ahwâegorô: Wôatwerâ no agodie kwan so. Wôakyekyâ mu: Adeyâ, Ahwâeâ ne adeâ. Bôsrâmka: Nea obi abô ne tirim anaa ne srâ mu aka (ânyâ nokorâ). Nokwasâm: Âtumi yâ nokorâ asâm a asi, anaa obi abrabô mu osuahunu. Deâ obi atwerâ afa onipa bi abrabô mu nsâm ho. Deâ obi atwerâ afa n’ankasa abrabô mu nsâm ho. Asântitire: Sâ wode asâmfua anaa asântia bi bâbô anwensâm bi tôfa. Adesuadeâ: Afotusâm anaa adesuadeâ biara a âwô nwoma no.

Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôbobô abasâm nwoma bi din. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôbobô ahwâegorô nwoma bi din. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôkyerâ nsonsonoeâ titire a âda abasâm ne ahwâegorô ntam. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôkyâ nwoma ahodoô bi mu mmienu: - deâ âdi obi ho adanseâ - deâ obi de di n’ankasa ho adanseâ Ôkyerâkyerâni gyina akenkansâm abasâm tiawa ne anwensâm bi so kyerâ nsonsonoeâ a âda asântitire ne adesuadeâ ntam. Atwerε Kasadwini Nwoma:

i. Abasεm/Ayεsεm ii. Ahwεgorô

iii. Anwensεm

Asuafoô twerâ su mmienu bi a âda adi wô abasâm nwoma mu. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôkyekyâ nwoma bi mu kô akuo mmienu: bôsrâmka ne nokwasâm. Asuafoô pânsâmpânsâm anwensâm tiawa bi mu, kyerâ asântitire a âwô ne adesuadeâ a âwô mu.

Page 52: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

37

SENIOR HIGH SCHOOL 3 - (GYINAPÂN 3)

ÔFA 1

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

FÔNÔLÔGYI

Botaeâ Ahodoô: Osuani no: 1. bεkyerεkyerε vawol Nnyegyeeε Baakoyε mu.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 VAWOL NNYEGYEEÂ BAAKOYÂ

Osuani no bâtumi: 1.1.1 akyerε vawol Nnyegyeeε Baakoyε mu. 1.1.2 ama nsεmfua bi a εdi vawol`nnyegyeeε baakoyε

mmara so ho nhwεsoô 1.1.3 ama nsεmfua bi a εto vawol nnyegyeeε baakoyε mmara yi ho nhwεsoô akyerε nea nti aba saa.

Asεmfua a vawol nnyegyeeε a εwô mu nyinaa firi ekuo baako mu, s.e. Kankô/ankôkan Kurukuruwa/tεtrεtε n.a.

Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôdosodoso vawol nnyegyeeε baakoyε mu. Ôkyerεkyerεni no di asuafoô anim ma wôma nsεmfua a edi vawol nnyegyeeε baakoyε mmara soô yi ho nhwεsoô. s.e. /owuo/ /esie/ /εwυô/ /εnam/ Asuafoô yi ma nsεmfua a εbu vawol nnyegyeeε baakoyε mmara yi so ho nhwεsoô. s.e. /æfua/ /ôbæyifυô/ /odidifυô/ /ôwarİni/ Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôhunu nea nti a nsεmfua bi bu vawol nnyegyeeε baakoyε mmara no so.

Twerε nsεmfua bi gu twerεpono so na ma asuafoô nyiyi nea εdi vawol nnyegyeeε baakoyε mmara no so.

Page 53: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

38

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADI

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 2 NNYEGYEEÂ NSAKRAEÂ (ÔMENE) NKYEKYÂMU 3 KÔNSONANTE NNYEGYEEÂ MMATAHO

Osuani no bâtumi: 1.2.1 ama mmerâ bi a nnyegyeeâ bi tumi mene ne yônko wô nsâmfua ne kasasin mu. 1.3.1 ama nnyegyeeâ bi a ne ka mu no mmataho wô mu.

Nnyegyeeâ mene: Yânya yei berâ a nnyegyeeâ bi a âdidi so mu baako tumi ma ne yônko no sakra ne su. Nnyegyeeâ a ne ka mu no nnyegyeeâ foforô bi bata ho; mfataho, /kw/hw/tw/

i. Ôkyerâkyerâni no ma asuafoô no dwendwene nnyegyeeâ ahodoô bi a âdidi soô yi ho mb mm nd = nn n.a. ii. Gyina mfataho ahodoô no so kyerâkyerâ ômene ase. Ôkyerâkyerâni no ka nnyegyeeâ ahodoô bi na ôboa asuafoô ma wôhu sâ âyâ mmataho. Berâ korô no ara ma asuafoô no nso nka na wôakwadare mu.

Ma asuafoô no ntwerâ nsâmfua ne kasasin ahodoô bi a Kônsonante nnyegyeeâ bi mene ne yônko ma no fa ne su. Ma asuafoô ntwerâ nsâmfua nson a anomu nnyegyeeâ mmataho wô mu.

Page 54: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

39

(SENIOR HIGH SCHOOL 3) - GYINAPÂN 3

ÔFA 2

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

AKENKAN NE NTEASEÂ

Botaeâ Ahodoô: Osuani no: 1. akenkan ho nimdeâ bâtu mpôn. 2. bânya tôfabô ho nimdeâ. 3. nkyerâaseâ ho nimdeâ no bâtu mpôn.

NKYEKYÂMU BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU1 (a) AKENKAN A WÔDE PÂ APÔ ATITIRE BI (NTIMU) (b) AKENKAN A WÔDE PÂ ADEÂ PÔTEE BI SUA (NTIMU)

Osuani no bâtumi: 3.1.1 de n'ani afa akenkansâm bi mu ayiyi emu nsântitire. 3.1.2 akenkan nwoma ahodoô de apâ emu nsâm pôtee bi.

Kenkan akenkansâm anaa nwoma.

Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôkenkan nwoma bi mu kasapân baako. Âno akyi ôma wôkan nsensaneâ mmienu a âdi kan wô ôkasapân a âtoa so no mu de hwâ sâ wôbânya nea wôrebâkan no ho mfonini anaa. Yei bâboa wôn ama wôde wôn ani abu nea wôrebâkan no. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôkenkan akenkansâm no nyinaa yie kôsi awieeâ de pâ nsântitire bi.

Asuafoô kenkan akenkansâm bi a wônkanee da, yiyi nsâmmisa ano.

Page 55: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

40

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 2 TÔFABÔ NKYEKYÂMU 3 ÔKASA NKYERÂASEÂ

Osuani no bâtumi: 3.2.1 anya tôfabô ho nimdeâ. 3.2.2 ayâ tôfabô ho dwumadie bebree. 3.3.1 anya nimdeâ a âkô anim wô kasa nkyerâaseâ mu asene sânea wônyaa no wôn gyinapân 3 nkyekyâmu 2 mu.

Ôkasamu titire. Ôkasamu kumaa ne wôn dwumadie. Wo ne asuafoô nti nea moyâeâ no mu.

Ôkyerâkyerâni ne asuafoô yâ mpânsâmpânsâmu a emu dô, nam so de boa asuafoô ma wôn nimdeâ a wôanya no ôkasamu titire ne nkumaa ho tu mpôn. Ôkyerâkyerâni nam nsâmmisa ne mmuaeâ so ma asuafoô hu ôkasamu nkumaa dwumadie. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôyâ nkyerâaseâ dwumadie pii wô kasapân ne akenkansâm bi a wôde ama wôn mu.

Ma asuafoô nyâ adwuma bi a âfa tôfabô ho. Ma asuafoô tôfabô ho dwumadie nyâ. Asuafoô kyerâ Borôfo akenkansâm tiaa bi ase kô Asante Twi mu.

Page 56: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

41

(SENIOR HIGH SCHOOL 3) - GYINAPÂN 3 ÔFA 3

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

ATWERA

Botaeâ Ahodoô: Osuani no: 1. bânya nimdeâ afa sânea wôtwerâ andoisâm ne ôtebâka 2. bânya ousahunu ne nimdeâ bebree a âbâtumi aboa no wô susutwerâ mu.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 ÔKASAMU MPAAPAEMU (NE NHYEHYÂÂ/ BÔBEA) NKYEKYÂMU 2 ADEYÂ NSÂM NTOATOASOÔ

Osuani no bâtumi: 3.1.1 akyerâ dwuma a kasasin/nsâmfua ahodoô a âwô ôkasamu nhyehyââ no mu biara redi. 3.1.2 apaapae ôkasamu mu akyerâ akwaa ahodoô a âwô mu. 3.2.1 akyerâ berâ a yâka sâ adeyâ nsâm bi toatoa so mu.

Ôkasa mmara dwumadie: Ôyâfoô (Ôy) Adeyâ (A) Ayâdeâ (Ay) Ôboafoô (Ôbf) Ôkyerâfoô (Ôk) n.a Adeyâ nsâm mmienu anaa deâ âboro saa a âtoatoa so wô ôkasamu a nkabomdeâ biara nni ntam, na âkura ôyâfoô baako. .

Ôkyerâkyerâni no boa asuafoô no ma wôhwehwâ ôkasamu ne akwaa ahodoô ne wôn dwumadie s.e. Kofi saeâ (Ôy) (A) Kofi kum ôwô no (Ôy) (A) (Ay) Nnora Kofi kôô Nkran (Ôky) (ôy) (A) ôk Ama Agyeman yâ ôkyerâkyerâni (Ôy) (A) (A. Ôbf) Ôkyerâkyerâni no nam nhwâsoô ahodoô so ma asuafoô hunu adeyâ nsâm ntoatoasoô a âwô ôkasamu bi mu. Ôdi wôn anim ma wôn nso mema ôkasamu a adeyâ nsâm ntoatoaso wô mu.

Ôkyerâkyerâni no twerâ kasamu ahodoô num ma asuafoô paepae mu, kyerâ akwaa ahodoô a âwowô mu, s.e. Ôy, A, Ay. Asuafoô no twerâ ôkasamu ahodoô num a adeyâ nsâm ntoatoasoô no wô biara mu.

Page 57: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

42

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 3 DAABI KABEA NKYEKYÂMU 4 ÔTEBÂKA

Osuani no bâtumi: 3.3.1 akyerâ nsonsonoâ a âda aane ne daabi kasamu mu. 3.3.2 akyerâ sânea wôyâ daabi wôTwi kasa mu. 3.4.1 akyerâ nsonsonoeâ a âda Anodisâm ne Ôtebâka ntam.

Aane kasamu. Daabi kasamu. m – b, f, m, p n – d, g, h, k, n, s, t, w, y Anodisâm: - Nsâm korô no ara - Yâde nkahyâmdeâ anaa osiprenu di dwuma Ôtebâka: - Sesa kabea, Edinnsiananmu, Berâ kyerâfoô, ne Beaeâ kyerâfoô - Ânni nkatomdeâ

Ôkyerâkyerâni kyerâ adeyâ asâm kabea ahodoô no mu. Ôboa asuafoô ma wôde kô daabi kabea mu. Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôhwehwâ daabi kabea agyinahyâdeâ wô ôkasamu no mu. Ôkyerâkyerâni no di asuafoô anim ma wôma ôkasamu a âyâ Anodisâm; i. Mâtu kwan ôkyena. Ôkaa sâ “Mâtu kwan ôkyena” ii. Ôkôm de yân Ôkaa sâ, “Ôkôm de yân”.

Asuafoô sesa ôkasamu firi aane kô daabi kabea mu. Ôkyerâkyerâni no twerâ ôkasamu wô anodisâm kwan so ma asuafoô sesa de kô ôtebâka.

Page 58: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

43

NKYEKYÂMU BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADI

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 5 a) OSUSUTWERÂ i Amannebô ii Nkyerâkyerâmu iii Nkyerâaseâ iv Akyinnyegyeâ b)ÔKASATWERÂ (ANODISÂM TWERÂ) LÂTÂ A ÂNYÂ AYÔNKOFA

Osuani no bâtumi: 3.5.1 akaekae nimdeâ a ôwô wô atwerâ ho: amannebô, nkyerâkyerâmu, nkyerâaseâ susutwerâ ho. 3.5.2 ayâ nhyehyâeâ bi de ama ôkasa twerâ (anodisâm twerâ) 3.5.3 atwerâ anodisâm a âfata. 3.5.4 ayâ nhyehyâeâ de ama lâtâ a ânyâ ayônkofa. 3.5.5 de kasanem pa ama lâtâ a ânyâ ayônkofa. 3.5.6 atwerâ lâtâ biara a ânyâ ayônkofa.

Amannebô Nkyerâkyerâmu Nkyerâaseâ Akyinnyegyeâ Âwô sâ Anodisâm biara nya nhyehyââ sâ: i. Etire asâm ii. Nnianimu iii. Asâm no ankasa iv. Awieeâ Wôn a anidie fata wôn, s.e. Otitenani, Nananom n.a. M’ano asi. Lâtâ a ânyâ amannibô: a. Adrâsâ (akyiri kwan) b. Âda c. Nea lâtâ no rekô no hô adrââse d. Nkyea e. Etire asâm f. Lâtâ no ankasa (brâmo) g. Awieeâ h. Nkradie i. Nsôano (nsa ano agyinaeâ) j. Edin

Ntimu – Hwâ SHS 2 Ôfa 3, nkyekyâmu 9. Ôkyerâkyerâni no hwâ sâ asuafoô ate anaasâ akan anodisâm a wôatwerâ pân na ôde agyina wôn mmuaeâ so ama wôadwendwene ho. Ôkyerâkyerâni ne sukuufoô no kasa fa nea âwô emu nsâm kyerâpân no mu. Ôkyerâkyerâni kasa fa mfasoô a âwô lâtâ twerâ a ânyâ ayônkofa ho. Ôkyerâkyerâni ma etire asâm bi ma wôkasa fa ho. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô no toatoa adwene fa lâtâtwerâ nneâma bi ho.

Asuafoô twerâ susutwerâ fa etiri asâm bi ho. Asuafoô twerâ fa etire asâm bi ho. Asuafoô twerâ fa asâm bi ho.

Page 59: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

44

NKYEKYÂMU BOTAE PÔTEE ADESUAMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 5 NEA ÂDA (AYÔNKOFA) AMANNIBÔ NE AMMÔ AMANNI NTAM ADWENKYERÂ (ANODISÂM)

Osuani no bâtumi: 3.5.7 afa kasa a âsâ sâ yâde twerâ adantam lâtâ no. 3.5.8 atwerâ nhyehyâeâ a âwô adwenkyerâ susutwerâ ho. 3.5.9 atwerâ akyinnyegyeâ susutwerâ afa atifi asâm biara ho.

Lâtâ a wôtwerâ kôma mpanimfoô, yônko anaa nnamfoô bi a wôanyini kyân wo. Nhyehyââ: - Adrâsâ - Âda - Nkyea - Lâtâ no brâmo - Obuo kasa - Awieeâ - Anidie mu nkradie - Wo din Ânne a wode bâtwerâ lâtâ sei no nyâ nea âyâ amannibô pii na ânyâ nea âbô amanni nso pii. Ahyâaseâ no yâ asâm a yâde to dwa na yâkyerâ yân adwene wô ho. Nea âkasa tia ne nea âkasa ma asâm a âda dwa so no. Asânka a âtwa ôkasa no to a Anodifoô no de ato dwa a âhyâ adwenkyerâ no mu kena.

Ôkyerâkyerâni kasa fa nhyehyâeâ, su, yâbea a âfa adantam lâtâtwerâ yi ho. Ôkyerâkyerâni no de asâm bi to dwa ma asuafoô kyerâ wôn adwene wô ho. Ôkyerâkyerâni ma asuafoô baanu bâyâ anodisâm ho ôyâkyerâ kwan so. Sâ baanu no wie a, wobâma asuafoô a wôtiee baanu no aka nea wôkaeâ no pâpââpâ.

Asuafoô twerâ osusutwerâ ti – asâm bi. Ôkyerâkyerâni no de asâm bi to twerâpono so ma asuafoô no kyerâ wôn adwene wô ho.

Page 60: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

45

NKYEKYÂMU BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADI

MMÔAKYIRE

NKÔMMÔDIE DAWUBÔ KRATAA MU NSÂNTWERÂ

Osuani no bâtumi: 3.5.10 abobô nneâma ne atrapôeâ a âbâhia wô nkômmôdie twerâ mu na aboa wôn ma wôde adi dwuma. 3.5.11 abobô nneâma ne atrapôeâ a âbâhia wô nsântwerâ mu, na aboa no ma ôde adi dwuma.

Nhyehyâeâ: i. Ôkasafoô no din ii. Nea ôkasafoô no ka ankasa iii. Ntwaremu Nhyehyâeâ: i. ti-asâm ii. lâtâ no brâmo iii. edin ne adrââse (mobile no.) iv. anidie kasa v. kasa pa fa obuo kasa twerâ

Ôkyerâkyerâni no de etire – asâm bi to dwa ma wôdwendwene ho. Wôkyekyâ lâtâ no brâmo no mu kasapân kasapân a âfata. Ôkasapân biara ka asâm a âda dwa so no fa kakra. Awieeâ no hia tôfabô a ôkasamu titire a âwô kasapân no a âdi kan no wô mu.

Asuafoô twerâ ti – asâm a âfa nkômmôdie ho to dwa.

Page 61: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

46

(SENIOR HIGH SCHOOL 3) - GYINAPÂN 3

ÔFA 4

ASANTE TWI KASA NE AMAMMERÂ (NSAMUYIE) SELABÔSO

KASADWINI, AMAMMERÂ NE AMAMMUSÂM

Botaeâ Ahodoô: Osuani no:

1. bânya nimdeâ pii wô kasadwini ne nnâ asetena mu nsâm ho. 2. bânya nteaseâ a emu dô wô atwerâ kasadwini mu.

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 1 MMÂ (ABÂBUO)

Osuani no bâtumi: 4.1.1 akyerâ âbâ ase. 4.1.2 akyerâ mmâ su: 4.1.3 akyerâkyerâ mmâ ahodoô a yâwô. 4.1.4 akyerâ mfasoô a âwô mmâ ho.

Nsâm bi a wôafira nteaseâ no ho ntoma, na nokorâ wô mu n.a. Âbâ - Âyâ ôkasa tiawa - Âda nokorâ adi - Âkyerâ abrabô pa - Wôde ne nteaseâ asie. Akyerâkyerâ, apâsâpâsâ mmâ mu. Mmâ boa: - twa asâm tenten tia. - âma ôkasa yâ dâ, hwam n.a. - âma osuahunu - yâde dane nnipa bi nkwanta - ma nea ôrebu no nya obuo firi atiefoô nkyân

Ôkyerâkyerâni ma âbâ tiawa bi na ôboa asuafoô ma wôkyerâkyerâ mu. Ôkyerâkyerâni no bu âbâ bi na ôboa asuafoô ma wôhu berâ a wôbu saa bâ no. Ôkyerâkyerâni ne asuafoô no pânsâmpânsâm âbâ no mu ma wôhunu ne su. Ôkyerâkyerâni ma asuafoô bu mmâ ahodoô pii fa saa nsâm yi ho. a. ahobrâaseâ b. adifudepâ c. aboterâ d. ahomasoô n.a Ôkyerâkyerâni ne asuafoô ma mmâ ho mfasoô.

Asuafoô twerâ mmâ mmienu ma wôkyerâ mmerâ korô a wôbu saa mmâ no. Asuafoô twerâ mmâ ahodoô mmienu na wôkyerâ âho mfasoô wô abrabô mu. Asuafoô no ntwerâ mmâ mmienu a âfa ahobrâaseâ ne adifudepâ ho. Asuafoô twerâ mmâ ho mfasoô num.

Page 62: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

47

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 2 APAEÂ (NSAGUO)

Osuani no bâtumi: 4.2.1 akyerâkyerâ apaeyie anaa nsaguo mu. 4.2.2 akyerâ berâ ahodoô a wôgu nsa. 4.2.3 akyerâ nsaguo, anaa apaeyie ho mfasoô.

Apaeyie anaa nsaguo gyina gyidie so. Berâ a wôgu nsa anaa wôyi apaeâ: - awaregyeâ - awoô ne abadintoô - ayiyâ (dôteyie ne sikasa nom mu) - akra/akradwareâ - ôyareâ - afahyâ n.a. - âma wôda wôn gyidie adi - âma wôhunu sâ wône honhom ahoroô wô twaka. - wôde srâ nhyira n.a. .

Ôkyerâkyerâni boa ma asuafoô yâ apaeyie anaa nsaguo ho ôyâkyerâ. Âno akyi no ôboa ma wôdwendwene fa nsâm a âwô apaeyie anaa nsaguo no mu. Ôkyerâkyerâni nam adwentoatoa kwan so boa asuafoô ma wôkyerâ mmerâ bi a âhia nsaguo/apaeyie. Ôkyerâkyerâni no nam adwentoatoa kwan so kyerâ berâ ahodoô a wôgu nsa wô mu. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôkasa fa mfasoô a âwô nsaguo mu.

Asuafoô kô ne mpanimfoô bi di nkutaho fa nsaguo anaa apaeyie ho ma wôtwerâ apaeyie/nsagu mu nsâm bi ho nhwâsoô. Asuafoô twerâ mmerâ ahodoô du a wôgu nsa wô mu. Asuafoô kasa fa hia a nsaguo ho hia wô ânnâ mmerâ yi mu.

Page 63: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

48

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 3 AYIYÔ NE ÂHO MFASOÔ

Osuani no bâtumi: 4.3.1 akyerε sεnti mmiεnsa a wôyε ayie wô ne mpôtamu. 4.3.2 de sεdeε na wôyε ayie tete no atoto sεdeε wôyε no εnnε mmerε yi mu ho. 4.3.3 akyerε Akanfoô adwene a wôwô wô owuo ho. 4.3.4 akyerε owuo ahodoô mu.

1. Gyidie a εwô owuo akyi asetena ho 2. Âyε animuonyamhyε

3. Âyε amammerε a yεde gya owu foô

kwan

4. Âyε asεdeε

Sεdeε na wôyε ayie tete mmerε no mu ne

sεdeε wôyε no εnnε mmerε yi mu.

Ôkra no/sunsum no firi onipadua no mu.

Asuafoô kyerε wôn adwene wô ayiyô mfasoô ho. Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôpεnsεmpεnsεm ayie nhyehyεε ne ne yô wô tete mmerε mu, de toto εnnε mmerε yi mu deε ho. Ôkyerεkyerεni kyε asuafoô mu akuakuo ma wôpεnsεmpεnsεm ayie nhyehyεε ne

ne yô wô tete mmerε mu, de toto εnnε

berε yi mu deε ho.

Ôkyerεkyerεni kyε asuafoô mu akuakuo ma wôpεnsεmpεnsεm adwene a nnipa

(ômanfoô) wô fa owuo ho. Ekuo biara de n’adwenkyerε bεto dwa ma wôn nyinaa pεnsεmpεnsεm mu.

Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôyε pεnsεmpεnsεmu fa owuhadoô ho. (Wôbεtumi ato nsa afrε obi a wakwadare wô saa nsεm yi mu ma wabεkyerεkyerε wôn.

Ôkyerεkyerεni kyε asuafoô mu akuoakuo ma wôkyerε sεnti mmienu a wôyε ayie. Âsε sε ekuo biara kyerε sεnti a wôfoa nea wôatwerε no so anaa wômfoa so. Asuafoô di anobaa baeε fa εnnε mmerε yi mu ayiyô ne tete mmerε mu deε ho. Ôkyerεkyerεni kyε asuafoô mu akuakuo ma wôhwehwε sεdeε yεn gyidie a yεwô no owuo ho no nya nsunsuansoô wô yεn abrabô so. Asuafoô ma akrawuo (owupa) a yεnyε ayie ho

nhwεsoô mmienu s.e.

s.e.

i. sodoô’

Ii. kukuba n.a.

Afei wôma

atôfowuo/asianewuo a

wôyε ayie ho nhwεsoô

mmienu.

Page 64: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

49

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 4 ADEDIE

Osuani no bâtumi: 4.4.1 akyerε amammerε kwan so adedie mu. 4.42 atwerε na wakyerεkyerε adedie ahodoô mmienu a εwô ôman Ghana mu na wama εho nhwεsoô. 4.4.3 akyerε sεnea wôkyε obi a wanyε nsamanseε, na wawu agyapadeε wô PNDC Law 111 mu, na ôde atoto amammerε kwan so deε no ho.

Âyε ôkwan a wôfa so de owufoô bi agyapadeε ne n’asεdeε ma deε ôbεdi n’adeε. i. Agya fam adedie ii. Âna fam adedie. Sεdeε yεyi odiadeni. Mfasoô ne sintô a εwô amammerε kwan so adedie ho. PNDC Law 111: Mfasoô ne sintô

Ôkyerεkyerεni boa asuafoô ma wôpεnsεmpεnsεm adwene a εfa adedie

mu. Ôkyerεkyerεni boa asuafoô ma wôkyerε nsonsonoeε a εda Agya fam adidie ne εna fam adedie ntam. Ôkyerεkyerεni di asuafoô anim ma wôpεnsεmpεnsεm sεnea Twifoô yi

ôdiadeni mu.

Ôkyerεkyerεni boa asuafoô ma wôkyerε mfasoô ne sintô a εwô amammerε kwan so adedie ho. Ôkyerεkyerεni ne asuafoô pεnsεmpεnsεm mfasoô ne sintô a εwô

mmara a yεgyina so kyε obi a wanyε nsamanseε, na wawu agyapadeε mu. Hwε PNDC Law 111.

Ôkyerεkyerεni kyε asuafoô mu akuakuo ma wôpεnsεmpεnsεm adedie

ahodoô mmienu no mu.

Ôkyerεkyerεni kyε asuafoô no mu akuakuo ma wôhwehwε mfasoô ne sintô a εwô amammerε kwan so adedie ho, na wôde deε wôbεnya no ba ma wôn nyinaa pεnsεmpεnsεm

mu. Ôkyerεkyerεni kyε asuafoô

no mu akuo mmienu ma

wôka sa fa saa asεm yi

ho: PNDC Law 111 no yε sene amammerε kwan so adedie. Ekuo baako kasa foa so ma baako a aka no nso kasa tia.

Page 65: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

50

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 5 ÂNNÂ MMERÂ YI ASETENA, AHONIDIE NE SIKASÂM

Osuani no bâtumi: 4.5.1 akyerâ nnâ asetena yi mu ahonidie ne sikasâm mu ôhaw. 4.5.2 akyerâkyerâ deâ âde saa ôhaw yi ba âne nsunsuansoô a ânya wô ômanfoô so.

Ânnâ mmerâ yi asetena, ahonidie ne sikasâm a yâbâhu no bi ne - akorômfo werâmfoô - adubône nom - ahuhubra - ahonhonsâm - mmôfra ho adwadie - nsanom - ntwatosoô n.a. Deâ âde asetena mu ôhaw ba - ohia - adwuma a ânni hô - abaatan a wônhwâ wôn mma - nnamfobône fa n.a. Sânea yâbâyâ asi ano - awofoô nteteeâ - sukuu mu nteteeâ - nnipa bi a wôhwâ wôn sua wôn su

. Âsâ sâ wôhyâ asuafoô nkuran ma wôkyerâkyerâ ôhaw a âwô ôman no mu. Asuafoô no kyerâkyerâ nea âde saa suban bône yi ba. Asuafoô kyekyâ wôn mu akuakuo na wôkyerâkyerâ ôhaw yi farebae.

Asuafoô de nea wôahu no bâto dwa.

Page 66: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

51

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 6 AWAREÂ NE AWAREGYAEÂ

Osuani no bâtumi: 4.6.1 akyerâkyerâ awareâ mu ne âho mfasoô. 4.6.2 akyerâ awareâ ahodoô a âwô ne man mu. 4.6.3 abobô nnoôma ahodoô bi a yâhwâ, âberâ a yârepâ ahokafoô. 4.6.4 akyerâ nea âde awaregyaeâ ba.

Awareâ: Sâ ôbarima ne ôbaa bâka abom sâ okunu ne ôyere wô amammerâ kwan so. Mfasoô: - âma awoô ntoatoasoô - âma nna mu kwan - âhyâ animuonyam - âma banbô - âma wônya ôhokafoô n.a. 1. Amammerâ awareâ 2. Asânnibea/Mmara mu awareâ 3. Akristofoô awareâ Nneâma a âwô sâ wohwâ: - wo hokafoô no mfeâ a wadi - nea n’ani gye ho - baabi a ôfiri - n’ anyamesom - ne suban n.a. Nnoôma bi a âtumi de awaregyae ba - sâ baako de ne ho kame - sâ baako bâdidi ne nsenom atâm - sikasâm - sâ wôn anyamesom yâ sononko - akorômmô - sâ awoô mma (bonini anaa krawa) - sâ baanu no nhyia wô nna mu - ahokyere - bô ôbra a âyâ aboôden n.a.

Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôhu nea wôgye to mu sâ awareâ wô wôn mpôtam. Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôkyerâ awareâ ahodoô a âwô wôn mpôtam. Ôkyerâkyerâni di asuafoô anim ma wôbooboo nneâma a âsâ wôhwâ wô berâ a wôpâ sâ wôware. Ôkyerâkyerâni boa asuafoô ma wôdwendwene nnoôma bi a âtumi de awaregyaeâ ba ho . Atwerε Kasadwini Nwoma:

i. Abasεm/Ayεsεm ii. Ahwεgorô iii. Anwensεm

Asuafoô yâ ôyâkyerâ fa awareâ ho. Asuafoô kyâ wôn mu akuakuo ma wôdwendwene nnoôma num bi a âwô sâ wôhwâ berâ a wôrepâ wôn ahokafoô ho. Asuafoô twerâ nnoôma nsia a âma awareâ tim.

Page 67: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

52

NKYEKYÂMU BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA DWUMADIE

MMÔAKYIRE

NKYEKYÂMU 7

Osuani no bâtumi: 4.7.1 akyerâ sâ akenkan sâm bi yâ anwensâm.

Anwensâm bôbea: - wôatwerâ no nkyâmu na afei nso âyâ nsensaneeâ ntiantia - wôbô nsâm no amuamu - kasasu mpa mu - wôtaa twerâ no wô krataa mfimfini - wôtaa de atwerâdeâ kâse na âhyâ ase wô nsensaneâ biara mfitiaseâ.

Ôkyerâkyerâni no de ahwâegorô, ayâsâm ne anwensâm nwoma ba sukuudan mu hô. Ôkyerâkyerâni no kyekyâ asuafoô mu akuakuo na ôde ayâsâm, ahwâegorô ne anwensâm nwoma ma wôn ma wôhwâ emu biara nhyehyâeâ. Ôkyerâkyerâni no di asuafoô anim ma wôdwendwene ahwâegorô nwoma bôbea a âwô adesua no mu nsâm kyerâpân hô.

Asuafoô bobô anwensâm bôbea ahodoô nan.

Page 68: MINISTRY OF EDUCATION - WordPress.com · ôhaw a âwô ôman mpontuo mu ano. ... SÂNTI A YÂKYERÂ AKAN KASA NE ... sâ wôbâhunu sâ yân anomu kasadwini yâ abrabô pa ahyâaseâ

53

TI NSÂM BI A YÂBÂTUMI DE AYÂ SUSUTWERÂ

1. Apômuden ne Adidipa Nnyinasoô

i. Tiasεm : ôkwan a yεfa so nya nsuo: - Nyankonsuo - Asubôntene - Ôtadeε - Abura - Paapo Nsuo

ii. Nsuo ho mfasoô ma ankorankorε ne ômanfoô

iii. Ahomegye ne apômuden

2. Gyidie/Anyamesom, abrabô pa ne yεn bere so ahiasεm

i. Adunom basabasa

(a) Ne farebae (b) Ne nsunsuansoô (c) Kwan a yεbεfa so asi ano

ii. Apômuden ne Ahonidie

iii. Mprewa nyinsεn

(a) Deε εde ba (b) Ne nsunsuansoô (c) Kwan a yεbεfa so asi ano

iv. Ôbaatankoroyε v. Ôbôadeε agyapadeε sεeε vi. Nnuadua ne Nnuabuo basabasa vii. Nnuane ne Anonneε a adôre borô viii. Akwanhyia – ôkwan so, asuo so, po so ix. Banbô – aduane, nsuo, asaase x. Mmabunu afadeε – Ntaadehyε ne ntomafira