ISSN 1512-6706

REVIJA ZA PRAVO I EKONOMIJU

REVIEW FOR LAW & ECONOMICS

Godina 12. Br. 2. Mostar 2011. REVIJA ZA PRAVO I EKONOMIJU REVIEW FOR LAW AND ECONOMICS

1

Izdava - Publisher Pravni fakultet Mostar, Univerzitet u Mostaru Law faculty of Mostar, University in Mostar

Za izdavaa - For the Publisher Prof.dr. Suzana Bubi

Urednitvo - Editorial Board Prof.dr.Osman Paji, glavni i odgovorni urednik - Editor in Chief, Prof. dr. Suzana Bubi- Pravni fakultet Mostar, doc.dr. Maja olakovi- Pravni fakultet Mostar, mr. ejla Maslo erki- Pravni fakultet Mostar, mr. Lana Bubalo - Pravni fakultet Mostar ISSN 1512-6707 Adresa urednitva: Pravni fakultet Mostar Mostar, Marala Tita b.b asopis izlazi polugodinje. Radovi se klasificiraju i referiraju po UDC i JEL publikacijama, London, Pittsburgh i Sydney Sadraj i saeci www.pf.unmo.ba radova dostupni su na Internet adresi:

2

SADRAJ CONTENTS IZVORNI NAUNI RADOVI ORIGINAL SCIENTIFIC PAPERS Paji Osman MALA I SREDNJA PREDUZEA U FUNKCIJI PRIVREDNOG RAZVOJA ...............................................................................................7 PREGLEDNI NAUNI RADOVI SCIENTIFIC REVIEWS Humaki Tarik ZNAAJ INSTITUCIJA SA JAVNIM OVLATENJIMA U POSTUPKU OSTVARIVANJA PRAVA IZ OBLASTI URBANIZMA I ZATITE OKOLIA ..............................................................................27 elmo Zenaid Selimi Mirzo PRAVNA ZATITA OD MOBINGA ....................................................40 Dinarevi Mirza EVROPSKA MONETARNA UNIJA ....................................................57 Krum Milenko ZAKON O OVRNOM POSTUPKU FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE IZ PERSPEKTIVE TRAITELJA OVRHE .........74 Joguni Lejla REORGANIZACIJA STEAJNOG DUNIKA-LEGISLATIVA NA PODRUJU BOSNE I HERCEGOVINE ..............................................92 Rami Edin USTAVNO-PRAVNA VANOST FRANCUSKE DEKLARACIJE IZ 1789. G. I RAZLOZI NEOSTVARENOSTI PRINCIPA IZNESENIH U NJOJ ......................................................................................................108

3

STRUNI RADOVI PROFESSIONAL PAPERS Nadadin Defterdarevi Mirjana DISKURZIVNA TEHNIKA PRAVNE ARGUMENTACIJE .............125 OSTALO OTHER Muratovi Amela IZBORNI SISTEMI I METODE ..........................................................143

4

IZVORNI NAUNI RADOVI ORIGINAL SCIENTIFIC PAPERS

5

6

Prof.dr Osman Paji Pravni fakultet Univerzitet Demal Bijedi u Mostaru

Mala i srednja preduzea u funkciji privrednog razvojaSaetak: U radu su obraena osnovna pitanja o nastanku malih i srednjih preduzea i njihov doprinos privrednom rastu i razvoju. Posebno je istaknut znaaj ovih preduzea kad je u pitanju razvoj privrede Bosne i Hercegovine. Da bi mala i srenja preduzea doprinijeli rekonstrukciji i privrednom razvoju bosanskohercegovake privrede neophodna je podrka od strane drave, entiteta, kantona i optina. Podrka se ogleda kroz razne konsultantske aktivnosti i specijalizovane institucije za finansiranje. Zbog toga je izuzetno znaajno da se mala i srednja preduzea podupru od strane politika vlada, jer e se na taj nain razvijati poduzetnika aktivnost i trina privreda, koja je interesantna za ulazak stranog kapitala iji su vlasnici razvijene zemlje. Mala i srednja preduzea predstavljaju jedan od znaajniji sektora ekonomije i osnovni su generator razvoja veine dananjih ekonomija. Kako bi se razvijao ovaj sektor, potrebno mu je okruenje koje podrava i olakava poetne poduhvate, ne optereuje ih sa visokim trokovima i prevelikom regulativom, te olakava im pristup finansijama i poslovnim savjetima i uslugama. Zbog toga u BiH postoji znaajna potreba da se kreiraju i implementiraju efikasne politike razvoja mali i srednijh preduzea, jer nivo investicija privatnog sektora jo uvijek daleko zaostaje za nivoom razvijenih zemalja. Kljune rijei: Privredni razvoj, mala i srednja preduzea, strategija razvoja, preduzetnitvo, umreavanje.

7

UVODNE NAPOMENE Mala i srednja preduzea se pojavljuju kao nosioci privrednog razvoja svake zemlje. U proteklih nekoliko decenija uoeno je da su manja preduzea u ekspanziji i da postaju sve vie konkurentna. Mala preduzea su usmjerena na odreene dijelove trita i potroaa, fleksibilnija su, reaguju bre na ukazane anse i rizike, raspolau sa vie specifinih tehnolokih i trinih znanja, imaju snaniju vezu izmeu individualnih napora i uspjeha i inovativnija su. Fleksibilnost malih preduzea posebno dolazi do izraaja u periodima usporavanja privredne aktivnosti i recesije. Istraivanja upuuju na zakljuak da mala preduzea predstavljaju znaajnu pokretaku snagu ekonomskog rasta i razvoja i da su znaajan izvor ideja i inovacija. Mala i srednja preduzea su dugo prisutna u razvijenim privredama, a nov su fenomen u bivim socijalistikim zemljama. Ova preduzea su vaan faktor i u procesu privatizacije i liberalizacije, posebno u tranzicijskim periodima. Ona su takoer svojim razvojem i zapoljavanjem radne snage i faktor stabilizacije privrede konkretne zemlje. Jedan od znaajnijih faktora koji su utjecali na razvoj malih i srednjih preduzea, jeste proces ekonomske i vlasnike transformacije privrede. Proces tranzicije predstavlja prvi korak pribliavanju svjetskim tokovima. Razvoj koncepta otvorene ekonomije podrazumijeva prihvatanje odreenih standarda i naina poslovanja koji vae u svijetu. Globalizacija svjetske privrede i razvoj informatike tehnologije doveli su do razvoja preduzetnike kulture, kreativnosti i inovacija. Mala i srednja preduzea su spasonosni ventil za zapoljavanje hiljada radnika koje je neminovno prestrukturiranje privrede ostavljalo bez posla. Ono to takoer karakterie mala i srednja preduzea jeste relativno niska specijalizacija upravljakih i poslovnih funkcija. Uspjeno funkcionisanje bilo koje organizacije i uspjeno upravljanje tom organizacijom nezamislivi su bez odgovarajuih podataka, informacija i znanja. Upravljanje organizacijom u informatikoj eri znatno se razlikuje od upravljanja organizacijom i njenim procesima u industrijskoj eri. U informatikoj eri raste znaaj intelektualnih resursa u odnosu na materijalne. Posebno vaan vid intelektualne imovine jesu informacije i znanja. Mala i srednja preduzea su znaajan izvor inovacija, koja u sluaju ako se pokau kao uspjene, mogu da dovedu ne samo do njegovog snanog razvoja,

8

nego doprinose prosperitetu cijele privrede. Ova preduzea imaju veoma vanu ulogu u lokalnom i regionalnom razvoju.

1. RAZVOJ MALOG I SREDNJEG PREDUZETNITVA Mala i srednja preduzea igraju znaajnu ulogu u svakoj privrednoj strukturi. Nepobitno je, meutim da na svjetskoj trinoj utakmici dominiraju velike firme. Male firme svojom fleksibilnou popunjavaju postojei trini prostor. Privreda najbolje funkcionie ako se radi o kombinaciji malih, srednjih i velikih preduzea. Veoma dug period u zemljama koje su najbre ekonomski napredovale smatralo se da uspjeh svakog preduzea zavisi od njegove veliine. Masovna proizvodnja je predstavljala osnovnu konkurentsku prednost velikih preduzea, jer su bila u mogunosti da ostvaruju najnie trokove po jedinici proizvoda, zbog odravanja ekonomije obima ulau u istraivanja i razvoj, primjenjuju nove tehnologije i postiu najvii nivo rentabilnosti. Nakon 1980-te godine u svjetskoj privredi se stvari mijenjaju u tom pravcu da masovno dolazi do osnivanja malih i srednjih preduzea, te ona doivljavaju pravi ekonomski procvat. Razlog za ovakav procvat ovih preduzea se uglavnom svodi na injenicu da velika preduzea sporo reaguju na strahovito brze izmjene tehnologija i stanja na tritu, dok su mala i srednja preduzea spremna da brzo prihvate svaku inovaciju, nau svoju ansu na tritu i prilagode se svakoj izmjeni u okruenju. Indikativno je da mala i srednja preduzea nisu postala uspjena samo u tradicionalnim oblastima (usluge, maloprodaja, ugostiteljstvo i sl.), nego i u podrujima tzv. visoke tehnologije i industrijske proizvodnje u cjelini. Koliki je znaaj malog i srednjeg preduzetnitva u svjetskoj ekonomiji danas, najbolje pokazuje primjer Japana. Ovaj svjetski ekonomski lider ima 75% od ukupnog broja zaposlenih u malim i srednjim preduzeima. Mala i srednja preduzea u Japanu, ustvari, omoguuju velikim korporacijama, da imaju konkurentsku prednost na svjetskom tritu. To se postie u auto-industriji, elektronici i ostalim oblastima, organizovnjem specifine mree snabdijevanja u obliku piramide. Velike kompanije, koje su na vrhu piramide, nemone su bez mnogobrojnih malih i srednjih firmi i zato ih svesrdno pomau u njihovom tehnolokom razvoju, finansiranju i menadmentu. Evropske zemlje, takoer, podravaju razvoj malog i srednjeg preduzetnitva, svjesne da na taj nain poveavaju konkurentnost na svjetskom tritu, Najbolji

9

primjer su Italija, Norveka i Danska. U tim zemljama postoje tzv. industrijske zone, gdje znaajna koncentracija malih i srednjih preduzea koriste zajedniku infrastrukturu i mogunosti kooperacije. Razvoj malog i srednjeg preduzetnitva je u posljednjih nekoliko godina postao jedan od osnovnih ciljeva razvojne politike zemalja u razvoju ali i razvijenih zemalja. Razvoj malih i srednjih preduzea se bazira na odreenim karakteristikama1. Prva je, da postojanje snanog sektora malih i srednjih preduzea omoguava stvaranje irokog raznorodnog privatnog sektora i omoguava zaposlenost. Jak sektor malih i srednjih preduzea nastaje uz podrku drave. Nadalje, programi namjenjeni najmanjim preduzeima su opravdani i zbog socijalnog efekta kao i zbog ekonomske efikasnosti. Meunarodni interes za uvezivanje u poslovne sisteme malih i srednjih preduzea je povean, posebno iskustvom tzv.Tree Italije.2 Arnaldo Bagnasco je tvorac koncepta Trea Italija i stavljen je u upotrebu krajem 1970-ih godina. U to vrijema, mala privreda na siromanom jugu (Druga Italija) je sporo napredovala, a tradicionalno bogati sjeverozapad (Prva Italija) suoavao se sa velikom krizom, dok su sjeveroistina i srednja Italija biljeile brz privredni razvoj. U mnogim sektorima, preovladavale su male firme, gdje su odreene grupe firmi uvezane u poslovne sisteme u pojedinim regijama bile sposobnije da se bre razvijaju, izvoze i imaju nove mogunosti za zapoljavanje. U Treoj Italiji zaposlenost van poljoprivrede porasla je u malim i srednjim preduzeima, i nacionalni dohodak je rastao bre nego u ostatku Italije u 1960-im i 1970-im godinama. Ovakav rapidan razvoj Tree Italije, posebno industrije baziran je na malim i srednjim preduzeima, bio je povezan sa koncentracijom firmi u odreenim sektorima i u odreenim regionima. Ovakvi poslovni sistemi bili su sposobni da izlaze na svjetsko trite i zauzmu vrste pozicije u mnogim granama proizvodnje, kao to su: obua, kona galanterija, trikotaa, namjetaj, muziki instrumenti, prehrambana industrija, kao i industrije koje su ove sektore snabdijevale mainama. U industriji, kao to je proizvodnja obue, poslovni sistemi malih i srednjih preduzea bili su u mogunosti da proiruju proizvodnju i izvoz, 1970-ih i 1980-ih godina, u vrijeme kada su velika preduzea u Velikoj Britaniji i Njemakoj bila u slabljenju. Zbog blizine dobavljaa sirovina, dobavljaa opreme, proizvoaa komponenti, finalnih proizvoaa i mnogo firmi pod ugovorom, a i zbog intenzivnog rivalstva izmeu firmi i velike saradnje u udruenjima proizvoaa, cijeli poslovni sistem je napredovao.1

John Hump & Hubert Schmitz, Number, Principles for Promoting clusters & networks of SMEs, Paper commissioned by the Small and Medium Enterprises Branch, Institute of Development Studies, University of Sussex, U.K., October, 1995., Page 3. 2 Trea Italija ukljuuje oblasti Umbria, Marche, Emillia-Romagna, Friuli - Venezie Giulia, Veneto, Trentino - Alto Adige i Tuscany.

10

Uspjeh poslovnih sistema srednjih i malih preduzea u Italiji, povealo je interesovanje za osnove njhovog uspjeha. Ovo italijansko iskustvo dalo je poticaj istraivanjima i u brojnim regionima drugih evropskih zemalja. Tako je dolo do mnogih meunarodnih debata o poslovnim sistemima srednjih i malih preduzea i iz tih debata su i proizali slijedei glavni atributi industrijskih distrikta: geografska bliskost, sektorska specijaliziranost, predominantnost srednjih i malih preduzea, bliska saradnja meu preduzeima, natjecanje bazirano na inovacijama, aktivne organizacije za samopomo i spremnost regionalnih i opinskih vlada da daju svoju podrku. Treba naglasiti da postoje razlike izmeu evropskih industrijskih oblasti i da se atributi razlikuju. Industrijski distrikti nisu samo fenomen Evrope, jer postoje slina iskustva u Sjevernoj Americi i Japanu. Evropski regioni o kojima se najvie govori, kad su u pitanju industrijski distrikti, (Trea Italija, Baden Wurttemberg u Njemakoj, Zapadni Jutland u Danskoj) do 1960-tih godina bili su relativno na margini, nedovoljno industrijalizovani i izvan jezgre kapitalistikog razvoja. Od 1970-tih godina oni su zauzeli centralno mjesto, uprkos svim tekoama sa kojima su se ovi regioni suoavali, i pokazali su da pokuaj razvoja na bazi lokalnih malih i srednjih preduzea nije nemogu i nije vie fantazija. Ovo, upravo evropske distrikte ini interesantnim kad je u pitanju privredni razvoj i politika razvoja u zemljama u razvoju kao i zemljama koje vre rekonstrukciju i obnovu. One na ovaj nain mogu da pronau nove naine promocije malih i srednjih preduzea i da im omogue da se snalaze u konkurenciji na domaem i meunarodnom tritu, bez pomoi drave. Mala i srednja preduzea, prema evropskom iskustvu, ne moraju biti u nepovoljnijem poloaju u odnosu na velika, sve dok su u mogunosti da koriste prednosti uvezivanja u poslovne sisteme. Uloga politike u italijanskim i evropskim distriktima zauzima znaajno mjesto, a posebno je naglaena uloga regionalne i lokalne politike u stvaranju platforme na kojoj poslovni sistemi mogu napredovati. Ta platforma vlada ogleda se u izgradnji institucija, unapreenju konzorcija firmi i razvoju kolektivnih uslunih centara.3

U italijanskim industrijskim distriktima od svih mjera najvie panje privlae grupe mjera koje se odnose na pruanje usluga. Usluge u Treoj Italiji mogu biti ilustrovane primjerom CITER-a, a to je agencija za pruanje usluga malim i srednjim preduzeima. Centar je u Modeni, djeluje u sektoru trikotae i obezbjeuje pet osnovnih usluga: izdaje polugodinji periodini izvjetaj o meunarodnim trinim uslovima i o aktivnostima konkurencije u zemlji i inostranstvu, informie obrtnike o cjenama i karakteristikama pree raspoloive na tritu, redovno informie lanove o tehnolokom razvoju kroz pripremu raznih broura, posjeduje CAD/CAM stanicu koja je na raspolaganju njegovim lanovima, informie lokalnu poslovnu zajednicu o modnim trendovima.

3

11

Poslovni sistemi se mogu definisati kao sektorska i regionalna (geografska) koncentracija preduzea. Ovakva koncentracija preduzea ima koristi od eksterne ekonomije pojava raznih dobavljaa koji obezbjeuju sirovine i komponente, razne nove ili rabljene maine i rezervne dijelove. Ovakvi poslovodni sistemi mogu privui i razne agente koji prodaju na udaljenim tritima i potiu pojavu specijalizovanih slubi za obavljanje finansijskih, raunovodstvenih i tehnikih usluga. Industrijski distrikti, na osnovu italijanskog iskustva, pojavljuju se kada poslovni sistemi idu dalje od specijalizacije i podjele rada meu preduzeima, kao pojava raznih forma saradnje izmeu lokalnih ekonomskih agenata u distriktima, unapreenje lokalne proizvodnje i sposobnosti inoviranja i pojava raznih sektorskih udruivanja. Ovdje je znaajno naglasiti dvije stvari. Prvo, razvoj karakteristika industrijskih distrikta je pitanje stepena. Politika treba biti usmjerena prema unapreenju razvoja kolektivne efikasnosti, ali ne obavezno u formi kopiranja svih aspekata italijanskih distrikta. Drugo, italijanska literatura daje naglasak na ulogu malih i srednjih preduzea u industrijskim distriktima, ali povezivanje meu firmama ne iskljuuje ni velike firme. Za umreavanje malih i srednjih preduzea nije neophodno da preduzea postoje na istom lokalitetu i to, takoer, moe voditi ka kolektivnoj efikasnosti. Kod umreavanja stvaraju se pozitivni efekti eksterne ekonomije i dobit od akcije postaje biti znaajna.4

CITER se po osnivanju 1980. godine finansirao iz javnih fondova, ali deset godina kasnije samo 30% budeta dolazi iz vladinih fondova. Regionalna razvojna agencija pokrajine Emillija Romagna, ERVET u Bolonji, ukljuuje namjenske sektorske uslune centre CITER, CERCAL (proivodnja cipela), QUASCO (graevinarstvo) i CEMSA (mainerija za farme). Drugi primjeri usluga ukljuuju: Centor Servisi (Pisa) koji opsluuje koarsku industriju, zatim TEKNOTEX u gradu Biella koji prua usluge tekstilnoj industriji i Comitato Servisio Tendenze Moda in Epoli koji obezbjeuje strunu obuku i informacije o modnim trendovima. John Hump Hrey & Hubert Schmitz, op.cit., str. 5 4 Najznaajnija inicijativa kod umreavanja je Danski program mrea, koji je vlada inicirala 1988. godine. Program je inspirisan italijanskim distriktima, ali ideja nije bila da se oni kopiraju, ve se polo od toga da se saradnja njeguje izmeu preduzea bez obzira da li oni pripadaju postojeim poslovnim sistemima. Preduzea koja uestvuju u umreavanju (njih 5 do 10) obino su iz istog grada ili regije i proizvode sline ili komplementarne proizvode. Glavna ideja je da preduzea zajedno mogu prevazii potekoe i osvojiti trite, i da pomo sa strane igra znaajnu ulogu u poticanju saradnje. Kljuna figura je network broker koji pomae pri identificiranju mogunosti, da okupi uesnike i pomae pri provoenju novih ideja i projekata. Program je kreiran pri Danskom tehnolokom institutu, kojeg je osnovala centralna vlada, a izvodi ga Nacionalna agencija za industriju i trgovinu u saradnji sa lokalnim institucijama.

12

Iz ovog se mogu izvui dva zakljuka koja su relevantna za zemlje u razvoju, a to su: saradnja izmeu malih i srednjih preduzea moe biti uspjena kroz strunu pomo iz vana i iskoritenost javnih resursa moe biti poveana radom sa grupama preduzea. Postoje znaajna iskustva politike malih i srednjih preduzea i u zemljama u razvoju. Iskustva o razvoju industrijskih poslovnih sistema u zemljama u razvoju su razliita. S jedne strane, u veini sluajeva sub saharskog afrikog regiona poslovni sistemi su imali minimalan efekat. Razlog tome moe biti to je to tek na poetku realizacije i specijaliziranje tek treba biti ustanovljeno kao i institucije za pomo. S druge strane, brojni poslovni sistemi u Latinskoj Americi i Aziji, su pokazali odrivu konkurentnost, ukljuujui i strana trita. Vrlo je vano identifikovati uzroke zbog kojih su neki poslovni sistemi vie a neki manje uspjeni. Sistemi koji su voeni potrebama kupaca, tj. koji su bili u stanju da se ubace u marketinke kanale i koji su se razvijali tako da mogu odgovoriti potrebama trita, proli su uspjeno.5 Zahtjevne forme potranje ne moraju uvijek dolaziti sa izvoznih trita. One mogu dolaziti i biti voene i iz javnog sektora. U ovom sluaju vlada kreira tranju za lokalnim dobavljaima iz potrebe da se kreira zaposlenost kao dio programa pomoi odreenoj kategoriji stanovnitva. U ovom sluaju drava je ta koja treba da pokrene radno intezivnu proizvodnju za potrebe samih javnih radova.6 Nakon zavretka rata, Bosna i Hercegovina je po svim ekonomskim kriterijima nerazvijena zemlja. Poto je osnovni cilj da se to prije izvri rekonstrukcija iU mnogim industrijama u zemljama u razvoju gdje su sistemi firmi uli u meunarodna trita (obua, tekstil) proizvodnju organizuju trgovci i meunarodne kompanije, ija uloga je vie marketing i prodaja nego sama proizvodnja. Ovakvi sistemi se nazivaju robnim lancima voeni potrebama kupaca, odnosno usmjereni prema potranji. Lanac robe je skup aktivnosti ukljuenih u proizvodnju i prodaju odreenih roba, i sastoji se od niza mrea. U sluaju proizvodnje obue, to bi bilo: mrea za snabdjevanje sirovinama, proizvodna mrea, izvozna mrea i mrea za marketing. U sklopu svake mree razliitim proizvodima e odgovarati i razliiti sektori trita. Jedan od najjasnijih primjera je obuarski sistem u Brazilu. U periodu od tri dekade od sistema malih obuarskih radnji, koje su proizvodile za lokalno trite izrastao je moan i vaan uesnik na nacionalnom i meunarodnom tritu. 6 Razvojne projekte (Projectos de Fomento) ili PROFO skraeno, uvela je ileanska agencija za razvoj malih i srednjih preduzea, SERCOTES 1990. godine. Profo program je namjenjen stvaranju malih mrea firmi i ima za cilj da unaprijedi direktnu saradnju meu firmama, da povea broj usluga koje se pruaju malim i srednjim preduzeima i da kreira arine take u lokalnoj ekonomiji koja e djelovati kao stimulativni razvoj.5

13

obnova, te da se priblii drutvu razvijenih zemalja, mora se traiti najbolji nain da se to postigne. U uslovima kada e intenzivna kapitalna ulaganja morati prvo da se usmjere na osnovnu infrastrukturu, mala i srednja preduzea povezivanjem u poslovne sisteme i mree, su najvea ansa da se privatni kapital usmjeri ka proizvodnji i uslugama. Na taj nain e se najbre postii neophodni nivo ekonomskih aktivnosti. Zato se za Bosnu i Hercegovinu i njene entitete, smatraju bitnim upravo mala i srednja preduzea uvezana u poslovne sisteme i mree, ali uz odgovarajuu podrku vlada drave i entiteta. Uvaavajui nepovoljne okolnosti kad su u pitanju raspoloivi izvori finansiranja malih i srednjih preduzea, treba imati u vidu i potencijalne anse. Bosna i Hercegovina je mala drava u svjetskim razmjerama, pa su i potrebe za kapitalom relativno male. Viak kapitala u svijetu postoji, ali mi treba da ubjedimo svjetske finansijere da razvijamo trinu privredu i da imamo projekte koji mogu ostvariti profit. Da bi poslovni sistemi i mree malih i srednjih preduzea doprinjeli rekonstrukciji i privrednom razvoju Bosne i Hercegovine i njenih entiteta, neophodna je, bar u poetku, podrka od strane drave, odnosno entiteta, kantona i optina. Ta se podrka ogleda kroz razne konsultantske aktivnosti i specijalizovane institucije za finansiranje. Zbog toga je izuzetno znaajno da se poslovni sitemi i mree malih i srednjih preduzea podupru od strane politika vlada, jer e se na taj nain razvijati poduzetnika aktivnost i trina privreda, koja je interesantna za ulazak stranog kapitala iji su vlasnici razvijene zemlje. 2. MALA PRIVREDA I RURALNI RAZVOJ Prilikom definisanja male privrede u svijetu i kod nas najee se polazi od tri vrste kriterijuma, i to:7 statistikog kriterijuma, funkcionalnog kriterijuma i institucionalnog (vlasnikog ) kriterijuma. Statistiki kriterijum prilikom definisanja male privrede uglavnom polazi od nekih statistikih obiljeja privrednog subjekta male privrede, kao to su: obim proizvodnje, visina prihoda, vrijednost sredstava, broj zaposlenih radnika i tehnika opremljenost. Prema ovom kriterijumu preduzea male privrede karakterie manji broj uposlenih radnika (obino do 200), manji obim proizvodnje, manja vrijednost osnovnih sredstava i nia tehnika opremljenost rada.

7

Milanovi R., Mala privreda u svijetu i SFR Jugopslaviji, Privredni pregledm Beograd, 1989. str.23

14

Funkcionalni kriterijum definiui pojam male privrede polazi od funkcije i zadataka koje ona ima u drutvenoj reprodukciji, odnosno u privrednom razvoje zemlje kao cjeline. Ovaj je kriterijum zbog toga i kvalitetniji u odnosu na statistiki i teko se moe da koristi u svrhe statistike. Najea funkcionalna obiljeja koja preduzea male privrede razlikuju od velikih preduzea su: obim i karakter proizvodnje i izvrenih usluga, to znai da kod preduzea male privrede obino je rije o pojedinanoj i neserijskoj proizvodnji, a slina je situacija i sa uslugama, vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju i irina trita za plasman proizvoda i usluga, nia tehnoloka opemljenost preduzea. Danas sve zemlje Zapada i neke druge koji ih, uspjeno prate u razvoju, stavljaju u prvi plan podrku razvoju male privrede, jer dre da je to vana osnova za zapoljavanje i doprinos ukupnom privrednom razvoju. Mada su pojedinani subjekti male privrede, sasvim neprimjetni, u zbiru ine snagu privrede na makroplanu mnogih zemalja. Uz to i kriteriji veliine su diskutabilni i razliiti kako za pojedine djelatnosti tako i za pojedine zemlje. U svijetu, danas, nisu ujedinjeni kriteriji u tome ta se smatra malim preduzeem, odnosno malom privredom. SAD su prve otvorile proces snane podrke razvoju malih preduzea, odnosno male privrede. One su, takoer, prve pristupile ureivanju sistemskih mjera za ostvarivanje tih ciljeva kao jednog od baznih modela razvoja i prosperiteta itavog drutva. Rezultati su krajnje vidljivi. Jadan od prvih je taj to su se SAD, relativno brzo i jednostavno prilagodile promjenama privredne strukture i gubljenju radnih mjesta u velikim kompanijama upravo zahvaljujui zapoljavanju u malom biznisu.8 U Njemakoj se tradicionalno podstie privatna inicijativa i razvoj male privrede. Rezultat toga je da u toj zemlji egzistira preko 3 miliona malih firmi ili, u prosijeku, jedna firma na svakih 25 stanovnika. U kontekstu vladine potpore uveava se broj solventnih i prosperitetnih malih preduzea, to doprinosi ekonomskoj snazi zemlje, porastu broja radnih mjesta i stalnom rastu dohotka po stanovniku.8.Posljednjih decenija Vlada SAD posebno podstie osnivanje firmi iji su vlasnici ene, hendikepirana lica i ratni veterani. Cilj je da se uz podrku drave ubrzano zapoljavaju ove kategorije stanovnitva i uz to adekvatno razrjeavaju najvaniji socijalni problemi drutva.

15

U Francuskoj je slina situacija. Kao posljedica dugorone strategije razvoja male privrede, danas je u Francuskoj u tom sektoru zaposleno oko 50% stanovnika. Dodatna zapoljavanja ostvaruju se u novoosnovanim malim preduzeima, preteno u okviru trgovine, turizma, saobraaja, porodine prehrambene industrije, intelektualnim uslugama itd. Italija je zemlja poznata po fleksibilnom pristupu u podrci razvoju male privrede. Rezultat toga je injenica da u maloj privredi radi oko 14 miliona zaposlenih. Interesantno je, a i pouno, da su inicijalnu podrku razvoju male privrede prvo zapoele velike kompanije na sjeveru Italije kroz razne kooperativne odnose i komplementarnu saradnju u malim lokalnim preduzeima. Drava je podrale te procese i uz to uspostavila specifine sistemske mjere koje vode ubrzanom razvoju, inovatorstvu, dobrom dizajnu i profitabilnosti malih preduzea. Takva preduzea, danas, uestvuju sa oko 50% ukupne izvozne vrijednosti Italije. U Austriji, danas, postoji pravi asortiman malih preduzea, poev od onih obrtnikog karaktera, zatim malih industrijskih pogona, poljoprivrednih, turistikih i drugih malih firmi. Meu njima dominiraju preduzea do 100 zaposlenih. Ako se izuzmu poljoprivredna gazdinstva, od ukupnog broja preduzea, oko 90% se odnosi na ona ispod 100 zaposlenih. Ona osiguravaju preko 50% radnih mjesta i sa istim procentom uestvuju u vrijednosti bruto proizvoda. Znaajan faktor njihovog uspjeha je visoki stepen organizovanosti male privrede u okviru komorskog sistema koji zastupa malu privredu u odnosu na dravu, podstie investicije u maloj privredi, zatim tehnoloke inovacije i osnivanje sasvim novih firmi. Drava pomae sektoru male privrede na vie naina: povoljnom kreditnom politikom, subvencijama za svako novootvoreno radno mjesto, pravnom i tehnikom pomoi, carinskim beneficijama pri uvozu maina i repromaterijala, prihvatljivim poreskim stopama itd. Zemlje u tranziciji pokuavaju kopirati praksu trino razvijenih zemalja. Ekonomije tih novokomponovanih trinih orijentacija sada nastoje nadoknaditi izgubljene razvojne periode i iznai modele privatizacije i razvoja male privrede na bazi preduzetnitva i privatnog vlasnitva. Smatra se da bez uspjeha na tom polju zemlje u tranziciji nee moi ostvariti procese prestrukturiranja privrede, ukljuivanje u meunarodne ekonomske tokove, a niti prevazii probleme nezaposlenosti. Ako bi se zaposlenost u bivoj Bosni i Hercegovini u maloj privredi posmatrala s aspekta zaposlenih u privatnom sektoru, to je logino, onda se dobija poraavajua slika. U 1971. godini svega 1,46% od ukupnog broja zaposlenih nalo se u privatnim, tj. malim firmama, a 1991. godine, mada je uee neto

16

poboljano, u tom sektoru je radilo svega oko 31.000 radnika. To je cifra koja nije dosezala niti jednu polovinu zaposlenih u nekom veem preduzeu. U odnosu na ukupno stanovnitvo, uee te kategorije zaposlenih iznosilo je svega 0,68%. Ljudi u normalnim okolnostima se odluuju osnovati vlastitu firmi iz vie razloga: - da bi zaposlili sebe i/ili lanove svoje porodice, - da bi svoje ideje i sposobnosti ostvarili sasvim neovisno od drugih, - da bi ostvarili adekvatnu zaradu itd. U naim uslovima na ljestvici motiva prednjai onaj prvi, ostali su pratei u najveem broju sluajeva. Meutim, preko tog motiva (kao inicijalnog) ostvaruju se i ostali. To ide u korist ukupnog razvoja, jer uz rjeavanje nezaposlenosti poveava se ukupan efekat rada. U malim privatnim firmama stepen radne angaovanosti je relativno visok, jer nema detaljne podjele rada i uobiajeno je da jedan zaposleni radi vie radnih operacija. Adaptiranje izmeu radnika i poslovnih procesa je bre, povremeno zapoljavanje lake izvodljivo, pregled ostvarenih uinaka pojedinaca vei itd. Podrka maloj privredi mora biti naglaena, jer ovdje postoji znatan prostor za zapoljavanje i ona doprinosi ukupnom privrednom razvoju, a posebno ruralnom razvoju. Osim finansijske potrebno je stvoriti tehniku i privrednu infrastrukturu za podrku maloj privredi, odnosno malim privatnim preduzeima. Tehnika podrka se prua kroz razvoj mree tehnolokih parkova, inkubacionih centara ili poslovnih inkubatora koji treba da pruaju pomo tim preduzeima pri osnivanju i u poetnim godinama rada. Podrka putem privredne infrastrukture je vezana za ruralna podruja. Ovim malim preduzeima treba obezbjediti dobre putne komunikacije sa gradom, dobre telekomunikacione veze, i stimulisati ih da to due ostanu u tim podrujima radi potpore zapoljavanja lokalnog stanovnitva i potpore razvoju tog podruju. Velika razvojna mogunost postoji u ruralnim zajednicama. U Bosni i Hercegovini postoji oko 1500 naselja od 500 do 2000 stanovnika u kojima su domainstva bila mjeovitog tipa. Mnoga od tih naselja imaju klicu preduzetnitva i posjede koji se mogu iskoristiti kao oslonac razvoju proizvodnje hrane. Njima je potrebno samoorganizovanje, obrazovna, razvojna i finansijska podrka da bi se te zajednice uinile samoodrivim i, kroz samozapoljavanje, obezbjedile sebi egzistenciju. Mnoga od tih naselja i zajednica raspolau resursima za proizvodnju zdrave hrane, ali se mora osigurati primjena evropskih standarda u ovoj oblasti, s jedne strane, i odgovarajuim zakonskim propisima rijeiti pitanje socijalne sigurnosti poljoprivrednika. Urbanizacijom ovih naselja - razvojem svih nunih elemenata

17

komunalne infrastrukture u njima - je rjeenje koje bi ivot u ovim naseljima uinilo atraktivnijim nego u gradovima. Navedene konstatacije upuuju na zakljuak da razvojem male privrede u urbanim, a posebno u ruralnim prostorima, zapoljavanje i borba za radna mjesta, te prelazak na trini nain privreivanja idu u praksi ispred procesa koje treba da uspostavi i pokrene drava. Drava ne moe da prati htijenja, potrebe, entuzijazam i preduzetnitvo ljudi. Ona usporava te procese. Da bi se stvorio prosperitetan ambijent za preduzetnitva, male privrede u ruralnim podrujima i drugdje, te ubrzanijeg zapoljavanja, drava bi morala uraditi bar slijedee: izvriti privatizaciju bez odlaganja, donijeti zakone koji omoguavaju jednostavnije osnivanje firmi, ukinuti zakone koji su u suprotnosti sa trinim ekonomijama, omoguiti ekonomski prihvatljive modele kreditiranja svih vidova malog biznisa, subvencionirati male firme iji su vlasnici ene ili hendikepirana lica, dati posebne pogodnosti za otvaranje malih firmi invalidima rata i porodicama poginulih boraca, sainiti projekte ravnomjernog razvoja ruralnih cjelina i njihov uspjean razvoj. Na tim osnovama krenulo bi se uzlaznim trendom ne samo u zapoljavanju ve u ukupnim drutveno-ekonomskim tokovima. 3. MALA I SREDNJA PREDUZEA U BOSNI I HERCEGOVINI Mala i srednja preduzea predstavljaju jedan od najznaajnijih sektora ekonomije. Preko 80% radnih mjesta u Evropskoj uniji nastaje u sektoru malih i srednjih preduzea. Koliki znaaj ovom pitanju pridaju drave lanice Evropske unije govori i uvoenje posebne povelje o malim i srednjim preduzeima koja je nastala na osnovu sporazuma potpisanog u Lisabonu 2000. godine. Razvoj malih i srednjih preduzea u veini sluajeva je podran od drave i/ili meunarodnih institucija. Kljuno ogranienje za razvoj ovih preduzea predstavljaju finansijska sredstva. U Bosni i Hercegovini su mala i srednja preduzea suoena sa nedostatkom podrke i visokim zahtjevima banaka po pitanju kolaterala, te se moe konstatovati da ne postoji finansijska podrka u samom poetku poslovanja.

18

Prema dostupnim podacima, ukupno procijenjeni broj preduzea u BiH bio je oko 29 hiljada.9 Od tog broja, procjenjuje se da preko 97% preduzea spada u mikro, mala i srednja preduzea. Prema istraivanjima poslovnog okruenja, koje vodi Svjetska banka, BiH se nalazi na 160. mjestu od 180 rangiranih ekonomija po pitanju poinjanja biznisa i registracije preduzea. Poreenja radi, Makedonija je na 6. mjestu. U 2010. godini proces registracije preduzea trajao je u BiH 60 dana, u Makedoniji 6 dana, u Hrvatskoj 22 dana, a u Srbiji 13 dana. Trokovi registracije su iznosili 1.080 KM u BiH, 157 KM u Makedoniji, 1.730 KM u Hrvatskoj i 615 KM u Srbiji. Jedino unapreenje ostvareno u B iH u 2010 u odnosu na 2006.godinu odnosi se na smanjenje visine minimalnog kapitala.10 Tabela 1- Registracija preduzea i poetak poslovanja prema Doing Business 2010. Indikatori Zapoinjanje poslovanja Broj procedura Vrijeme (dani) Trokovi (% od dohotka per capita) Minimalni kapital (% od dohotka per-capita) BiH2006 12 54 40,2 57,4 BiH2008 150 12 54 30,1 43,0 BiH-2010 160 12 60 15,8 29,8 Makedonija 2010 6 4 4 2,5 0,0

Izvjetaji o napretku BiH u procesu evropskih integracija u periodu od 2007.godine pokazuju odreene ograniene pomake u oblastima vezanim za razvoj malih i srednjih preduzea. Izvjetaj za 2007. godinu navodi usvajanje Okvirnog zakona o registraciji preduzea kao napredak u pojednostavljivanju procesa pokretanja biznisa, te poboljanja vezana za rad i broj razliitih inspekcija. U 2007.godini su usvojeni i propisi vezani za pokretanje steaja. BiH je u 2007.godini napravila pomake i u oblasti registracije, ali kao kritine za razvoj malih i srednjih preduzea su identifikovane oblasti dobijanja dozvola, registracije vlasnitva, provoenja ugovora, poreza i pristupa povoljnim finansijskim izvorima. BiH je u 2007. godini uspostavila i Agenciju za promociju izvoza iz BiH pri Vanjskotrgovinskoj komori BiH. Iako su odreeniProcjena je dana na osnovu broja preduzea kojima je izdat statistiki broj u procesu registarcije 2004.godine. Od ovog broja postoji znaajan broj neaktivnih preduzea. 10 SME Report, Business Start-up Centre Zenica, 2010.9

19

pomaci u oblasti podrke i legislative za razvoj ovih napravljeni na entitetskom, na dravnom nivou nisu zabiljeeni pomaci, to predstavlja osnovnu zapreku u implementaciji EU Povelje o malih i srednjih preduzea. Biljee se pomaci u legislativi, kroz proces giljotine propisa u RS i pojednostavljivanje procesa dobijanja graevinskih dozvola. U oblasti dobijanja dozvola (osim graevinskih), provoenja ugovora, zapoljavanja radnika i plaanja poreza nisu zabiljeeni pomaci. U 2008. godini je zabiljeen rast finansiranja sektora ovih preduzea od finansijskih institucija, ukljuujui i lizing kue i mikro-kreditne organizacije. U entitetu RS je znaajan dio sredstava plasiran kroz Investiciono-razvojnu banku RS. U izvjetaju za 2008. godinu se kao problem navodi nedostatak provoenja propisa i preuzetih obaveza o dravnoj pomoi. Proces registracije preduzea, i pored usvojenih propisa u 2007. godini, je i dalje ogranienje za pokretanje biznisa. I dalje nisu zabiljeeni pomaci u usvajanju strategije za razvoj malih i srednjih preduzea i legislative na dravnom nivou. U 2009. godini se biljee dalji pomaci u procesu izdavanja graevinskih dozvola i prenosu vlasnitva. U sudskom sistemu se biljee pomaci kroz uvoenje IT sistema za upravljanje predmetima (CaseManagement System). Nisu zabiljeeni pomaci u provoenju propisa za registraciju i pokretanje biznisa, niti u provoenju propisa i preuzetih obaveza o dravnoj pomoi. Nema pomaka niti u uspostavi jedinstvenog ekonomskog prostora unutar BiH. Napredak BiH u provoenju EU Povelje o malim i srednjim preduzeima je spor. Najvei napredak je zabiljeen usvajanjem dravne Strategije za mala i srednja preduzea . Strategija predvia mjere uvoenja Savjeta za preduzetnitvo, ali ne i Agenciju za razvoj i Fond za razvoj na dravnom nivou. Strategija ipak predvia samo niz mjera, bez konkretnih akcionih planova za implementaciju11.

ZAKLJUAK Iskustva razvijenih evropskih zemalja pokazuju da su mala i srednja preduzea znaajan faktor privrednog razvoja. Ona su takoer i znaajan faktor ostvarenja ciljeva poveanja zaposlenosti, unapreenja konkurentnosti, inovativnosti i dinaminosti privreda i njima se s pravom pripisuje uloga nosioca privrednog razvoja. Proces prilagoavanja i pribliavanja bosanskohercegovake privrede razvijenim trinim ekonomijama u velikoj mjeri e zavisiti od odlunosti u11

Strategija razvoja sektora malih i srednjih preduzea u Bosni i hercegovini 20092011, Vijee Ministar BiH 2009.

20

namjeri da se otklone sve barijere koje stoje na putu dinaminijeg razvoja sektora malih i srednjih preduzea. Stalno poveanje uea malih i srednjih preduzea u ukupnom broju privrednih subjekata, zaposlenosti, ukupnom prometu, bruto drutvenom proizvodu i vanjskotrgovinskoj aktivnosti u periodu prije prelijevanja negativnih efekata svjetske ekonomske krize, govori u prilog tvrdnji da ova preduzea mogu znaajno da doprinesu oporavku i rastu i razvoju privrede Bosne i Hercegovine. Kreatori i nosioci ekonomske politike u Bosni i Hercegovini mogu u narednom periodu da imaju znaajnu ulogu u otklanjanju ograniavajuih faktora uslijed kojih potencijalni doprinosi malih i srednjih preduzea zaustavljanju negativne tendencije u privredi Bosne i Hercegovine do sada nisu bili iskoriteni. U Bosni i Hercegovini mala i srednja preduzea treba da preuzmu znaajniju ulogu u stvaranju konkurentne trine ekonomije. Koliko e mala i srednja preduzea postati nosioci privrednog rasta i razvoja zavisit e prije svega od uspjeha u rjeavanju problema njihove nedovoljne konkurentnosti, slabog kvaliteta proizvoda, hronine nelikvidnosti, granske i teritorijalne nezaposlenosti i oteanog pristupa izvorima finansiranja.

21

Summary: This paper addresses the basic issues concerning the emergence of small and medium-sized enterprises and their contribution to economic growth and development. It particularly emphasizes the importance of these companies for the economic development of Bosnia and Herzegovina. In order for the small and medium-sized enterprises to contribute to reconstruction and growth of BH economy, support from the state, entities, cantons and municipalities is essential. The support is reflected through different consulting activities and specialized funding institutions. It is thus extremely important that small and medium- sized enterprises get political support, since this effects the development of the entrepreneurial activity and market economy, which is consequential for foreign capital investments. Small and medium- sized enterprises represent one of the important sectors of the economy, and they are the main generators of many of today's economies. In order to develop, this sector needs an environment which supports and facilitates the initial ventures, does not cumber it with high expenses and excessive regulation, and facilitates access to financial and business advice and services. For these reasons, there is a significant need to create and implement effective small and medium-sized enterprise development policy in Bosnia and Herzegovina, since the level of the private sector investments is still far behind the levels of the developed countries. Keywords: Economic development, small and medium- sized enterprises, development strategy, entrepreneurship, networking.

22

LITERATURA - Milanovi R., Mala privreda u svijetu i SFR Jugoslaviji, Privredni pregled Beograd, 1989. - SME Report, Business Start-up Centre Zenica, 2010 - Razvojna strategija BiH 2010-2015, vijee ministara BiH, 2010. - Strategija razvoja sektora malih i srednjih preduzea u Bosni i Hercegovini, Vijee Ministara BiH, 2009.

23

24

PREGLEDNI NAUNI RADOVI SCIENTIFIC REVIEWS

25

26

Mr. sci. Tarik Humaki Sekretar Vlade Kantona Sarajevo

ZNAAJ INSTITUCIJA SA JAVNIM OVLATENJIMA U POSTUPKU OSTVARIVANJA PRAVA IZ OBLASTI URBANIZMA I ZATITE OKOLIASaetak: Pravo graenja ima svoje izvorite u rimskom pravu pod nazivom superficies. Superficies je otuivo i nasljedivo pravo iskoritavanja zgrade podignute na tuem zemljitu, uz plaanje godinje dae. Suvremeni pojam prava graenja raa se poetkom XX stoljea u zamahu industrijske revolucije i masovnog priliva stanovnitva u gradove, intenziviranja gradnje dok je cijena zemljita bila izrazito visoka. Pravo graenja je u pravnom smislu izjednaeno s nekretninom. Zgrada koja je izgraena, ili koja bude izgraena, na zemljitu koje je optereeno pravom graenja pripadnost je toga prava, kao da je ono zemljite. Ko je nositelj prava graenja taj je i vlasnik zgrade koja je pripadnost toga njegova prava, a glede zemljita koje je optereeno pravom graenja ima ovlasti dunosti plodouivatelja; svaka tome suprotna odredba je nitava. Nositelj prava graenja duan je vlasniku zemljita plaati mjesenu naknadu za zemljite u iznosu prosjene zakupnine za takvo zemljite, ako nije to drugo odreeno. Pravo graenja ne moe se odvojiti od zemljita koje optereuje, pa ko na bilo kojem pravnom temelju stekne vlasnitvo optereenog zemljita, stekao je zemljite optereeno pravom graenja, ako zakonom nije drukije odreeno. Kljune rijei: Javne institucije, bespravna gradnja, urbanizam, zagaenje i zatita ovjekove okoline

I. Uvod Pretpostavka za pravo graenja je pravno jedinstvo zemljita i zgrade, a ono postoji kada je zgrada trajna. Prirodni dijelovi zemljita: trava, drvee itd., ne mogu se pravno odvojiti, a nositelj prava graenja u pogledu zemljita ima ovlasti i obaveze uivaoca, to znai da stie vlasnitvo na sve to zemlja raa na svojoj povrini u trenutku fizikog odvajanja. Pravo na graenje ima tri bitne funkcije: socijalnu, privrednu i pravnu. Pomou prava graenja pribavlja se graevinska estica, uz malu mjesenu naknadu i mogunost stjecanja

27

hipotekarnog kredita, to utie na smanjenje cijene zgrade odnosno stana, a omoguava prodaju s otplatom u ratama i tokom izgradnje pa se to pravo koristi posebno radi izgradnje socijalnih stanova i malih porodinih zgrada.1 Uspostava novog sistema izdavanja okolinskih dozvola zasnovana je na modernim europskim standardima i procedurama i tretira sve utjecaje koje pogoni i postrojenja, odnosno aktivnosti uglavnom privrednih subjekata imaju na pojedine segmente okolia i okoli u cjelini. Uveden je novi pravni institut nazvan okolinska dozvola, koji sa svojim instrumentarijem u formi odredbi u Zakonu i provedbenim propisima preventivno djeluje na prekomjerna zagaivanja utvrena graninim vrijednostima parametara zagaivanja okolia i doprinosi njegovom ouvanju, zatiti zdravlja ljudi i ouvanju cjelokupnog ivog svijeta. Stoga, Zakon o zatiti okolia2 daje osnovna rjeenja prevencije u ouvanju okolia kad govorimo o ispunjavanju uslova za izgradnju novih objekata i postrojenja, ali uvaavajui ekonomsku realnost Bosne i Hercegovine, propisuje i prijelazna rjeenja i rokove prilagoavanja standardima i zahtjevima utvrenim Zakonom i provedbenim propisima za postojee pogone i postrojenja3. II. Ostvarenje prava iz oblasti urbanizma Urbanistika saglasnost je prvi korak u namjeri graenja i provjera da li je na traenom lokalitetu mogua gradnja. Zakonom o prostornom ureenju utvruju se dokumenti prostornog ureenja koji su osnova za izdavanje urbanistike saglasnosti uz primjenu odreenih reima graenja utvrenim u tom zakonu. Pribavljanjem urbanistike saglasnosti ne znai da se moe poeti sa gradnjom, nego da su utvreni urbanistiko - tehniki uslovi za izradu tehnike dokumentacije (glavnog/izvedbenog projekta), a po izradi tehnike dokumentacije stiu se uslovi za podnoenje zahtjeva, istom organu za izdavanje graevinske dozvole. Urbanistika saglasnost vai godinu dana od njene pravosnanosti i u tom roku se mora podnijeti zahtjev za izdavanje odobrenja za graenje. Vaenje urbanistike saglasnosti moe se, izuzetno, uvaavajui opravdane razloge, produiti za jo jednu godinu dana. Urbanistika dozvola / saglasnost je upravni akt i donosi se kada se utvrdi da je graenje u skladu sa planom prostornog graenja i drugim uslovima utvrenim za taj prostor. Rjeenje o urbanistikoj saglasnosti donosi se na osnovu regulacionog plana ili urbanististikog projekta. U sluaju kada donoenje regulacionog plana nije obavezno saglasnost se donosi na osnovu urbanistikog plana, plana parcelacije i uslova utvrenih u odluci o provoenju1 2

Pretpostavke, funkcije i priroda prava graenja, Petar Simonetti, 152-155 str. Slubene novine FBiH broj: 33/03 3 Slubene novine FBIH broj: 19/04 i 68/05

28

plana.4 Ako plan prostornog ureenja propisan kao osnova za donoenje urbanistike saglasnosti nije donesen, urbanistika saglasnost se donosi na osnovu pozitivnog strunog miljenja nosioca plana. Nosilac izrade plana provjerava da li je zahtjev usaglaen sa planom prostornog ureenja ireg podruja, uslovima za planiranje na odnosnom podruju, zakonima i propisima donesenim na osnovu tih zakona, a koji neposredno ili posredno ureuju odnose u prostoru. Urbanistika saglasnost donijeta suprotno zakonima i odredbama Zakona nitava je, a nitavost oglaava organ koji je donio rjeenje, a u skladu sa odredbama Zakona o upravnom postupku. II. 1. Urbanistika dozvola Urbanistika dozvola prethodi izdavanju graevinske dozvole. To je akt kojim se detaljno razrauje odreeni prostor. Ovim aktom preciziraju se poloaj objekta prema ulici, parametri objekta, visina i duina, nain prikljuivanja na komunalnu infrastrukturu, podatke o posebnim uslovima koje investitor pribavlja od javnih preduzea, od organa i organizacija na osnovu posebnih propisa (prikljuak na vodovod, kanalizaciju, elektromreu, sanitarne uslove i drugo), uslove za ureenje graevinske parcele, uslove za graenje objekta i uslove za obezbeenje susjednih objekata. Na izvjestan nain urbanistika dozvola je pravilo za ponaanje u svim fazama gradnje na odreenoj parceli. Urbanistika dozvola je pojedinani akt koji izdaje organ opinske ili gradske uprave nadlean za poslove urbanizma. Zahtjev za dobijanje urbanistike dozvole mogu podnijeti vlasnik, odnosno korisnik gradskog graevinskog zemljita ili vlasnik objekta na kome treba izvoditi radove. Nadleni organ je duan da izda urbanistiku dozvolu u roku od mjesec dana od dana podnoenja urednog zahtjeva. Urbanistika dozvola vai 3 godine od dana izdavanja. Investitor je duan da podnese zahtjev za izdavanje graevinske dozvole u tom roku. Ako nadleni organ odbije izdavanje urbanistike dozvole, stranka ima pravo albe. Kad utvrdi da su ispunjeni svi uslovi nadleni organ izdaje graevinsku dozvolu sa utvrenim rokom vaenja (dvije godine). Graevinska dozvola prestaje da vai ako radovi na graevini ne ponu u utvrenom roku u rjeenju. Vaenje graevinske dozvole moe se, na zahtjev investitora, produiti za jo godinu dana, ako se nisu promijenili uslovi u skladu s kojim je izdato odobrenje za gradnju. Urbanistika saglasnost je nuna radi potvrivanja da je tehnika dokumentacija koju priprema graanin za izgradnju (glavni projekat sa projektima za komunalnu infrastrukturu i prikljucima) usaglaena sa urbanistikom dozvolom i planskim aktom na osnovu koga je izdata4

Slubene novine Kantona Sarajevo, br. 7, 2005. godina, str. 376

29

urbanistika dozvola. Zahtjev za izdavanje urbanistike saglasnosti na tehniku dokumentaciju podnosi se organu opine, odnosno grada nadlenom za poslove urbanizma. Organ je duan da izda urbanistiku saglasnost u roku od mesec dana od dana podnoenja urednog zahtjeva. Ukoliko organ ne izda traenu saglasnost, graanin moe da uloi albu. II. 3. Legalizacija bespravne gradnje Legalizacija bespravne gradnje regulisana je Zakonom o graenju5. Zahtjev za legalizaciju bespravne graevine, dijela graevine, dogradnje, nadogradnje ili odstupanja od dobijenog odobrenja za graenje podnosi se u roku od jedne godine, od dana stupanja na snagu Zakona iz prethodnog stava. Ministarstvo ili opinska sluba, donosi rjeenje o legalizaciji bespravno izgraene graevine ili dijela graevine na osnovu strunog miljenja strune komisije o mogunosti legalizacije bespravno sagraene graevine u roku od 60 dana, raunajui od dana predaje urednog zahtjeva za legalizaciju. Legalizacija e se odobriti, ukoliko bespravno izgraena graevina zadovoljava: zahtjeve odgovarajueg prostorno - planskog dokumenta predvienog zakonom, propisane graevinske standarde i uvjete predviene posebnim zakonom. Rjeenje o legalizaciji proizvodi isto pravno dejstvo kao odobrenje za graenje izdato u postupku legalne gradnje. Rok za izdavanje rjeenje za legalizaciju bespravno izgraene graevine je 60 dana. Za bespravno izgraenu graevinu za koju je doneseno rjeenje, provodi se postupak izdavanja upotrebne dozvole. Uz zahtjev za upotrebnu dozvolu se prilae: rjeenje o legalizaciji graevine; projekat izvedenog stanja sa elaboratima: zatite od poara, zatite na radu i zatite okoline; pisana izjava izvoaa o izvedenim radovima i pisani izvjetaj nadzornog organa, ukoliko iste postoje, odnosno izjava vlasnika objekta o nesolidnoj gradnji, ukoliko vlasnik ne posjeduje naprijed pomenute izjave. Tehnika ispravnost legalizirane graevine utvruje se vjetaenjem na osnovu uviaja na licu mjesta i izjave vlasnika graevine o nesolidnoj gradnji ukoliko nema pisane izjave izvoaa o izvedenim radovima i pisanog izvjetaja nadzora nad graenjem. Po dobijanju pozitivnog izvjetaja komisije za tehniki prijem izdaje se upotrebna dozvola. Rok za izdavanje upotrebne dozvole je 30 dana. U postupku legalizacije, a prije naknadnog donoenja rjeenja o odobrenju za graenje, investitor, odnosno vlasnik bespravno izgraene graevine je obavezan da plati naknade utvrene posebnim zakonskim propisima i to: naknadu za ureenje gradskog graevinskog zemljita u skladu sa odredbama Zakona o graevinskom zemljitu Federacije Bosne i Hercegovine i Odluke o graevinskom zemljitu; naknadu za trajnu promjenu namjene poljoprivrednog zemljita u graevinsko zemljite, ukoliko se bespravno izgraena graevina nalazi na poljoprivrednom zemljitu, u skladu sa odredbama Zakona o5

Slubene novine, br. 2/08, Zakon o graenju, izmene i dopune

30

poljoprivrednom zemljitu (Sl.novine FBiHbr. 2/98); naknadu za izgradnju sklonita u skladu sa odredbama Zakona o zatiti i spaavanju ljudi i materijalnih dobara od prirodnih i drugih nesrea (Sl.novine FBiH br. 39/03); naknadu za dodijeljeno gradsko graevinsko zemljite na koritenje (dio naknade koja se odnosi na naknadu plaenu ranijim vlasnicima preuzetog zemljita i dio naknade koja se odnosi na naknadu iz osnova prirodnih pogodnosti gradskog graevinskog zemljita i pogodnosti ve izgraene komunalne infrastrukturu renta), u skladu sa odredbama Zakona o graevinskom zemljitu Federacije Bosne i Hercegovine.6 III. Zatita okoline Okolina /okoli/ sredina - okruenje (okruujui prostor) u kojem neka organizacija djeluje, ukljuujui zrak, vodu i tlo, prirodne resurse, floru, faunu, ljude i njihovo meudjelovanje. Okruenje u ovom kontekstu se rasprostire od unutranjosti date organizacije sve do globalnog sistema (ISO 14000).7 Zbog shvatanja da ekoloka kriza dovodi u pitanje opstanak ovjekove civilizacije, samo rjeenje krize se danas ne trai iskljuivo kroz zatitu okoline nego i u mjerama drutveno - ekonomskog osiguranja uslova za razvoj buduih generacija. Ti uslovi se, izmedu ostalog, osiguravaju i uvoenjem okolinske komponente u strateki menadment firmi. Sposobnost ukljuivanja okolinske komponente u strateki menadment firmi je ujedno sredstvo za razdvajanje dobrih i loih firmi u tim dravama. Ovdje se ne govori o zatiti okoline, ogranienju zagaivanja, nego o okolinskoj komponenti stratekog menadmenta preduzea (zatita okoline je mali, sastavni, dio stratekog menadmenta). Zbog uvoenja ove komponente u strateki menadment firmi, privreda e dobiti usmjerenja u pogledu izbora predmeta proizvodnje, koritenja resursa, bie podstaknuta da ekonominije koristi sve vrste resursa, kao i da prelazi sa koritenja jedne vrste resursa, ka koritenju druge vrste. Zahvaljujui okolini, mnoge firme e ostati na tritu, proiriti svoju trnu niu, poveati svoj prihod. Stoga je potrebno na vrijeme izvriti pripreme za dolazee vrijeme novih ansi i novih prijetnji u Bosni i Hercegovini. III. 1. Mjere zatite okoline Danas je najvie u upotrebi termin ugroenost i zatita okoline. Okolina predstavlja ivi i ne ivi svijet pa je pojam okoline i prostora identian. Naime, kvalitet okoline predstavlja jednu od dimenzija prostora, odnosno ona je sinonim za kvalitet prostora. Iz ovog slijedi da je planiranje prostora neodvojivoZakon o gradevinskom zemljitu Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine FBiHbr.67/05). 7 Kneevi, A., omi, J. "Leksikon /okoline/okolia/ivotne sredine"6

31

od planiranja okoline, pa je stoga prostorno i okolinsko planiranje jedinstven proces. Trite u stvari ima ugraen nedostatak i to se oituje kao institucionalizirana tendencija zanemarivanja onih drutvenih trokova i negativnih posljedica koji se pojavljuju izvan odnosa proizvodnje i potronje. Ovo je dovelo do prekomjernog koritenja okoline i pada njenog kvaliteta. Smatra se da je industrijsko drutvo trine ekonomije izraslo na skrivenim trokovima okoline. Drava u trinim uslovima treba obezbijediti uslove za plaanje trokova okoline. Sa porastom stanovnitva poveava se i koritenje prirodnih resursa i proizvodnja raznog otpada koji se odlae kontrolisano ili nekontrolisano u prostor, tako da prvi put u istoriji ovjek utie na ekoloku ravnoteu, ne samo jedne oblasti ve itavog svijeta odjednom. Mi mijenjamo okolinu daleko bre nego to smo u stanju da predvidimo posljedice. Pod pojmom ekologija podrazumijevamo specifinu bioloku disciplinu koja se bavi prouavanjem odnosa organizma (biljke, ivotinje, ovjek) i njihovih ivotnih zajednica prema sredini. Potie od dviju grkih rijei: oikos (to znai dom, stanite) i Logos (slovo, rije, pojam), odnosno logija (znaenje, uenje, nauka) iz ega se moe zakljuiti da je to nauka o stanitu ivih bia, odnosno jo ire, nauka o proizvodnji i raspodjeli organske materije u prirodi, odnosno o odravanju ivog svijeta uopte. Pored pojma ekologije koristi se i pojam Ekosistem (biotop + biocenoza) je osnovna organizaciona jedinica prirode koja posjeduje sposbnost samoobnove i samoregulacije. Prema tome ekosistem ine ivotna zajednica (biocenoza) i njen ivotni okoli (biotop) koji su u prostoru i vremenu mnogostruko porazni energetskim tokovima i izmjenom tvari. Biodiverzitet obuhvata raznovrsnost biljnih i ivotinjskih vrsta, ivotnih formi, tipova ivotnih zajednica, ekosistema podjela, vegetacijskih zona i bioma. Biodiverzitet je evolutirani odgovor na stalnu promjenjivost uslova sredine. Bioloka raznovrsnost vezana je uz promjene koje se deavaju na zemlji. Postoje tri osnovna oblika biodiverziteta; genetski, biodiverzitet rasta i ekosistemski biodiverzitet. Genetski diverzitet podrazumjeva raznovrsnost i ukupan broj gena sadranih u biljnim, ivotinjskim vrstama i mikroorganizmima. Biodiverzitet rasta predstavlja ukupan broj (raznovrsnost) vrsta na zemlji. Poseban sluaj su endemi i relikti. Endemi su vrste organizma koji su ogranieni u svom rasprostranjenju na manje, prirodne geografske cjeline. Relikti su izolovani ostaci od starijih izumrlih kompleksa paleoflore (ili faune) koji su preivjeli do danas. Ekosistemski biodiverzitet se odnosi na sveukupnu raznovrsnost ekosistema (botopa i biocenzoa) i odnosa koji se odvijaju u ekosistemu. Znaaj biodiverziteta se ogleda u tome to se zahvaljujui biodiverzitetu odvija proces stvaranja organske materije, pri emu se oslobaa kiseonik i vezuje ugljendioksid. ivi svijet utie na ravnoteu vazduha i proces kruenja kiseonika, ugljendioksida i drugih elemenata. Kruenje mineralnih materija se ostvaruje zahvaljujui ivim organizmima koji utiu na njihovo stvaranje kroz stvaranje zemljita i uticaj na razlaganje matinog supstrata. Takoe, i ciklus kruenja vode na zemlji je vezan za ivi 32

svijet koji na nju vri uticaj. Ovo je naroito karakteristino za umu i vodosnabdjenje. Evolucija ivih bia, koja se odigrava zahvaljujui biodiverzitetu doprinosi stvaranju novih vrsta (neke izumiru) koji se prilagoavaju ivotu na zemlji. Bioloki divezitet je nepresuni izvor genetskog materijala koji slui za oplemenjivanje biljnih i ivotinjskih vrsta. On omoguuje ovjeku da stvori nove vrste i sorte koje e zadovoljiti sve vee potrebe u hrani i sirovinama. S obzirom da su ivi organizmi obnovljiv resurs biodiverziteta i njihova obnovljivost su zamjena za niz neobnovljivih izvora koji e biti iscrpljeni u blioj ili daljoj budunosti. Pristupi zatiti okoline imaju tri karakteristina perioda. Prvi poetni period karakteriu zakonska ogranienja i zabrane uglavnom na lokalnom i regionalnom nivou. Pored zabrane, ide se na dispoziciju zagaujuih materija u okolinu kako bi se bolje koristile prirodne podobnosti samopreiavanja. U propisima se uvode jedinstveni standardi emisije i imisije, odnosno dozvoljenog zagaivanja i dozvoljene zagaenosti. Drugi period se zasniva na dostignuima prvog perioda i prognoziranju budueg djelovanja izvora zagaivanja i donoenja eko-instrumenata. Uvode se kompleksne strategije sa odgovarajuom zakonodavnom osnovom sa ciljem postizanja dogovorenog kvaliteta okoline. Uvode se studije procjene uticaja na okolinu. I ovaj pristup je jo uvijek iskljuivo podloan zahtijevu industrije i stimulacije njenog razvoja, iako se uvodi pravilo da zagaiva plaa (pitanje je to plaa: kaznu ili dozvolu za zagaivanje i iscrpljivanje resursa). Trei period pristupa o okolinskim problemima dovodi u istu ravan okolinske probleme i probleme drutvenoekonomskog i prostornog razvoja. Ovaj pristup naziva se odrivi razvoj, a koriste se i termini uravnoteeni i trajni razvoj, pod im se podrazumjev potpuno jednako uvaavanje okolinske u odnosu na ekonomsku problematiku. Prema Evropskoj ekonomskoj komisiji UN, odrivi razvoj je proces ili program rekonstrukcije ekonomskih, drutvenih i tehnikih odnosa kako bi se zatitila priroda (geosfera) i ovjekov prostor za koritenje sadanjim i buduim generacijama. Samit o Zemlji UN-a u Agendi 21 (Program za 21. vijek) okarakterisao je odrivi razvoj kao drutveno odgovoran razvoj, uz istovremenu zatitu prirodne osnove za dobrobit buduih generacija. Agenda objanjava da su stanovnitvo, potronja i tehnologije primarne pokretake sile promjena u okolini, te upuuje na uoene promjene rasipnikih i neefikasnih obrazaca potronje (potroako drutvo) u nekim dijelovima svijeta (visokorazvijene zemlje) i istovremeno podstie poveani, ali odriv razvoj u drugim dijelovima svijeta. Osnovna orijentacija mora biti na promjeni obrazca potronje i sistema vrijednosti kako bi se razvoj vrijednovao uzimajui u obzir cijenu resursa i degradaciju okoline. Najvei dio odgovornosti za primjenu, Agenda 21 pripada vladama drava, ali istie se i potreba, obaveza i odgovornosti svih organizacija i pojedinaca na svim nivoima. Odrivi razvoj zahtijeva oblike napretka koji e nae dananje potrebe tako zadovoljiti da buduim naratajima ne oduzmu

33

mogunost da zadovolje svoje potrebe. ovjeanstvo danas ne moe zadovoljiti sadanje potrebe oko milijarde ljudi, a o zadovoljenju potreba buduih narataja tek se poelo brinuti. Glavni problem odrivog razvoja vezan je za one koji se ne ele odrei privilegije potroakog drutva i profita u proizvodnji, koji nastaju neplaanjem trokova buduih generacija. Meutim, neizbjeni proces prelaska na odrive oblike razvoja odredit e smjer budueg razvoja ovjeanstva i oblikovati na nain ivljenja, a time i nain poslovanja.8 Oni kojima je stalo do budunosti ovjeanstva preoblikovat e odnos prema okolini. U toku proteklih decenija, zadovoljenje ekonomskih, drutvenih i prostornih potreba dovelo je do velike okolinske ugroenosti to zahtjeva promjene u pristupu (filozofiji) razvoja. Novi pristup treba da se bazira na potpunoj kompatibilnosti okolinskog, ekonomskog, socijalnog i prostornog razvoja, to podrazumjeva uspostavljanje meusobne ovisnosti osnovnih principa odrivog razvoja.9 Zatita okoline i zatita prirode su dva osnovna zakonska koncepta pristupa okolini. Zatita okoline regulie ograniavanja uticaja postrojenja na okolinu, a zatita prirode ograniava promjene u prirodi (ekosistemima). Zatita okoline se odnosi na podruja namjenjena urbanizaciji, industriji, saobraaju, poljoprivredi i druge ovjekove aktivnosti, dok se zatita prirode odnosi na podruja posebne prirodne vrijednosti u kojima je dozvoljeno, ili je veoma ogranieno, unoenje promjena u prirodne sadraje. Zatita okoline je kompromis izmedu zahtjeva za ekonomskim aktivnostima i zahtjeva za ouvanjem kvaliteta prirode, a zatita prirode je kompromis izmedu elje za ouvanjem prirode u njenom izvornom obliku i neminovnim promjenama koje je ovjekova vrsta unjela u, dotada spori i samoreguliui, razvoj prirode. Zatita okoline je evoluirala u neto aktivniji koncept - okolinsko upravljanje.Termin okolinsko upravljanje po ISO EN BAS 14000 znai upravljanje uz uvaavanje okolinske komponente. Rjeavanje ekoloke krize u svijetu, prouzrokovane spontanim razvojem prirodnog i nedovoljno savjesnim razvojem drutvenog sistema, dovelo je do stvaranja u svijetu okolinski odgovornog trita, te je zatita okoline danas u u zemljama trine privrede sastavni dio ureenja trita tj. drava kroz trite utie na okolinu. Bive socijalistike zemlje se nalaze u procesu tranzicije. Radi se o kompleksnom procesu koji u sebi sadri vlasniku, drutveno-ekonomsku, tehnoloku i okolinsku tranziciju. Mnogobrojne meunarodne institucije su ukljuene u ovaj proces. Ipak najvaniju ulogu igra Europska unija, a prati je Svjetska banka. Poslijeratni period BiH imao je mnoge druge prioritete, i okolinska komponenta razvoja nije bila znaajno prisutna. Istina, podrku je dobila komunalna djelatnost (snabdjevanje vodom, kanalizcija, odlaganje otpada). Privreda (osimSehmidheing, S. Oblikovanje budunosti izazov vremena, Novim smjerom, predsjednik Svjetskog poslovnog savjeta za odrivi razvoj. 9 Ibid,8

34

u sluaju Programa zatite ozonskog sloja u BiH) nije bila dobila znaajnu podrku u vezi okoline. Zatita ovjekove okoline je multidisciplinarnog karaktera. Vrijednost ovjekove sredine uslovljena je nizom elemenata koji su nastali prirodnim razvojem i djelovanjem ovjeka, uslovima za ivot, stanovanje, rad i odmor u prirodnoj i izgraenoj sredini kao i kontrolom inspekcijskih organa. Zbog velikog broja starih automobila koji koriste olovni benzin i dizel gorivo, Zavod za javno zdravstvo Kantona Sarajevo vri mjerenja kvaliteta zraka, biljei poveanje zagaenosti zraka na Kantonu Sarajevo svake godine od 1996. godine do danas. Zavod je obezbijedio opremu za mjerenje pokazatelja zagaenja iz kotlovnica i malih proizvodnih pogona gdje je mogue vriti kvalitetna ispitivanja efikasnosti loita i emisije SO2, karbon monoksida i nitroznih gasova. Uskoro e se opremiti i laboratorija za ove svrhe. U odnosu na 1990. godinu zagaenost je 10 puta manja. Zatita od buke je takoe problem sa kojim se suoavamo u Kantonu Sarajevo. Tome doprinose loe zvune instalacije u objektima posebno izmeu stanova i poslovnih prostora. Taj problem nastoji se rijeiti u granicama mogunosti komunalnog odsjeka i to: ponovnim asfaltiranjem ulica i saniranjem oteenja na saobraajnicama, zatvaranje ahtova, regulisanjem oborinskih voda. Na veinu faktora koji stvaraju buku u ovom momentu ne moe se uticati a to su stari tramvaji, loe tranice, motocikli, dotrajala i buna vozila, neispravne i loe odravane instalacije liftova, vodovoda i dr. Buka je neeljeni uznemirujui zvuk,koji ometa rad, razgovor, san, koncentraciju. Ona neposredno tetno utie na psiho fiziko zdravlje ljudi. Mjerenje buke i poduzimanje mjera na njenom smanjenju,uvrstilo je Sarajevo u porodicu gradova Evrope koji se intenzivno bore protiv ovog problema savremenog drutva. Mjerenje buke vri Institut za arhitekturu,urbanizam i prostorno planiranje - Sarajevo. Na osnovu izvrenih mjerenja moe se konstatovati da je stanje ugroenosti bukom zabrinjavajue na podruju Kantona. Od Kantonalnog Ministarstva prostornog ureenja i zatite okolia su dobijena uputstva da se do donoenja novih zakona na nivou Federacije BiH i Kantona, dosljedno provode zakonski propisi koji reguliu oblast zatite okoline10. Prilikom izdavanja urbanistikih i graevinskih dozvola su potrebna dodatna ogranienja u definisanju namjene prostora pri emu treba voditi rauna da se primjenjuju i potuju propisi za zatitu ivotne okoline. Prilikom rasporeda poslovnih prostora iskljuivati odreene djelatnosti koje se nalaze u stambenim zgradama (pekare, prionice kafe, mesnice...). Zbog neprilagoavanja ovih prostora novim namjenama potreban je elaborat zatite odluke. Stanje komunalne higijene, kao segment koji utie na ovjekovu okolinu, je zadovoljavajue i stalno se ide ka njegovom unapreenju10

Zakon o kvalitetu zraka, Zakon o zatiti od buke-"Slubene novine Kantona Sarajevo" broj 10/99 ,Zakon o prostornom ureenju "Slubene novine Kantona Sarajevo" broj 13/99

35

(prikuplanje otpada, njegov transport i deponovanje, ureenje nia kako bi se hajfii uklonili sa kolovoza i poveanje broja hajfia, vraanje namjene prostorijama za smjetaj posuda, ienje i pranje ulica koje se vri po zonama,...). Komunalni redari ,zaposleni pri KJKP "PARK" i "RAD", stalno prate istou svih javnih povrina. Zatita zemljita se provodi na nain da se prati stanje i interventno djeluje na sanaciji klizita. Sanacija klizita podrazumijeva graevinske zahvate kao i ozelenjavanje i poumljavanje saniranih povrina. Globalna okolinska pomo (Global Environmental Facility) dobio je zadatak na Rio konferenciji da bude glavni kofinansijer za podsticanje odrivog razvoja u zemljama u razvoju. Njegov fond iznosi 3 milijarde dolara godinje. Bosna i Hercegovina je postala lanica GEF-a u oktobru 2001. GEF kofinansira aktivnosti kojima je cilj da se sprijeava:

gubitak bioloke raznovrsnosti degradacija meunarodnih voda prijetnje od ubrzavanja klimatskih promjena stanjivanja ozonskog sloja zagaivanje persistentnim organskim polutantima

irok krug pitanja zatite okolia postaje sve vie predmetom meunarodne brige. ini se da e u xi stoljeu to biti jedan od najvanijih predmeta meunarodnog prava i meunarodnog reguliranja.11 Veina meunarodnih ugovora (konvencije UN) ima program sprovoenja ugovora i podrke zemljama u razvoju. Tako je za sprovoenje Montrealskog protokola o zatiti ozonskog sloja osnovan Multilateralni fond kroz koji razvijene zemlje snose potpuno trokove iskljuenja substanci koje ugroavaju ozonski sloj u zemljama u razvoju.Ovaj projekat se realizuje u BiH u okviru Ozonske jedinice koja je smjetena pri Ministarstvu vanjske trgovine i ekonomskih odnosa. Iznos pomoi bh. privredi bi mogao biti do 5,5 miliona US$, ali ovaj iznos zavisi od potraivanja privrede.EU priprema petogodinji program podrke okolinskoj tranziciji BH privrede. Cilj je dvostruk: (1) podrka privredi da moe da se pojavi, na okolinski osjetljivom, internom tritu Europske unije i da moe da se time omogui i bri razvoj dijela privrede da se ubrza proces propadanja loih firmi.Program CARDS (Pomo Zajednice za obnovu, demokratizaciju i stabilizaciju ) novi je vid programa tehniko-finansijske pomoi Evropske unije iji je osnovni cilj potpora u aktivnom sudjelovanju u Procesu stabilizacije i pridruivanja. Kao zemlje korisnice programa osim Bosne i Hercegovine pojavljuju se Albanija, Hrvatska, Makedonija i Savezna Republika Jugoslavija. Rok trajanja programa ogranien je na razdoblje do 31. Decembar 2006. godine.11

Degan, V. . (2000) Meunarodno pravo, Pravni fakultet Sveuilta u rijeci

36

Zemljama korisnicama programa CARDS postavljaju se odreeni politiki uslovi za njegovo koritenje.12 Sistem okolinskog upravljanja predstavlja dio ukupnog sistema upravljanja koji ukljuuje ustrojstvo organizacije, aktivnosti planiranja, odgovornosti, postupke, procedure za razvoj, implementaciju, postizanje, preispitivanje i odravanje politike upravljanja okolinom (prema standardu ISO 14001). Osnovni elementi EMS sistema su: osiguranje saglasnosti rukovodstva o potrebi uvoenja sistema upravljanja kvalitetom, formulisanje okolinske politike,-planiranje aktivnosti , provoenje planiranog, mjerenje rezultata, evoluiranje dostignutog i kontinuirano poboljanje. Koncepcija EMS sistema zasnovana je na uvoenju sistemskog i struktuiranog postupka okolinskog upravljanja na nain da organizacija lake sprijei i kontrolie nepovoljne uticaje na okolinu. S aspekta slinosti sa drugim sistemima upravljanja kvalitetom u organizaciji, EMS sistem je najsliniji sistemu upravljanja kvalitetom, prema ISO 9000 seriji. To ne znai da je sistem kvaliteta uslov za uvoenje EMS, nego da organizacije sa ve uvedenim sistemom kvaliteta prema ISO 9000 seriji, imaju odreene prednosti, jer su oba sistema zasnovana na slinoj filozofiji i imaju brojne zajednike osobine. Polaznu osnovu sistema okolinskog upravljanja predstavljaju izmeu ostalih i slijedei standardi:Standard Velike Britanije BS 7750, Meunarodni standardi ISO 14000 serije, Evropska regulativa EMAS, itd. IV. Zakljuak Pravno jedinstvo zemljita i zgrade razvrstava se pravom graenja a ono je pravo graenja i zgrada koje ine takvu nekretninu koja se ne moe razdvojiti. Zakonom naravno nije iskljuena mogunost sticanja prava graenja dosjelou, ali se moraju razlikovati pravo graenja zgrada i pravo graenja sa zgradom. U prvom sluaju je to stvarno pravo za graditi a graenje bez pravnoga osnova na tuem zemljitu proizvodi druge pravne uinke. Dok se pravo graenja sa zgradom vee za sagalasnost ovlatenika u korist nositelj prava graenja. Pravo graenja koje pravno odvaja zgradu od zemljita, preuzimajui ulogu zemljita u pravnom smislu, osniva se dvostrukim upisom u zemljine knjige na temelju pravnog posla kojemu je cilj osnivanje prava graenja i pravosnane sudske odluke donijete u ostavinskom postupku ili postupku geometrijske podjele nekretnina. Nakon knjienja pravo graenja se smatra osnovnim u trenutku kad je sudu bio podnijet zahtjev za upis u zemljinu knjigu.12

Ti uslovi su:potovanje naela demokratije,vladavina prava, ljudska i manjinska prava

37

Kada zemljite koje se optereuje pravom graenja nije upisano u zemljinu knjigu, pravo graenja se osniva polaganjem kod suda gornjih isprava propisno ovjerenih s klauzulom intabulandi. Prirodni i sluajni sastojci pravnog posla o osnivanju ili preinaci sadraja prava graenja postaju sastavni dijelovi toga prava upisom u zemljinu knjigu. Izmeu vie potencijalnih sticatelja to pravo stie onaj koji prvi podnese zahtjev za upis u zemljinu knjigu. Dosadanji razvoj zatite okoline bavio se u najveoj mjeri posljedicama. Da bi preduprijedili prekomjerno zagaenje okoline, odnosno upravljali njenim kvalitetom neophodno je razviti planiranje okoline. Naime nije samo dovoljna izrada studija uticaja na okolinu (Strateke procjene uticaja na okolinu) nego je neophodno planirati prostorni razvoj koji e imati okolinu u planiranim standardima. Prostorno planiranje je integralno multidisciplinarno planiranje koje je u veini zemalja usvojeno kao zakonska obaveza. U okviru prostornog planiranja determinie se namjena prostora od koje zavisi i kvalitet okoline. Stoga je neophodno da u determinisanju namjene jedan od osnovnih kriterija bude i kvalitet okoline. Osnovni princip racionalnog (razumnog) koritenja prostora treba da podrazumjeva i zatitu, odnosno ouvanje kvaliteta okoline. Stanje i kvalitet okoline nisu samo jedan od sadraja prostornog plana, nego jedan od osnovnih kriterija prostornog razvoja. Prostorno planiranje po svom krakteru je dugorono planiranje, a okolinska problematika takoe je sa dugoronim posljedicama, tako da daje neophodne i potpune kompatibilnosti prostornog i okolinskog planiranja. Summary: The right building has its origin in Roman law as the superficies. Superficies is alienable and inheritable right to use the building erected on foreign soil, will provide an annual payment. The modern concept of construction rights born in the early twentieth century industrial revolution in full swing and the mass influx of population in cities, intensifying the building while the land price was very high. The building right in the legal sense, equal to the property. The building being constructed, or which is built on land that was burdened with the right background is the construction of this right, as if it were land. Who is responsible for construction rights that the owner of the building which is an affiliation that his rights, concerning a land that is burdened by the right of construction has the authority plodouivatelja duties, each opposed this provision is null and void. The holder of the rights of construction land owner is obliged to pay a monthly fee for land in the amount of the average rent for such land, unless otherwise specified. The building right can not be separated from the land that burden, and who on any legal basis acquires property burdened land, acquired land burdened by the right building, unless otherwise specified.

38

Keywords: Public finance, illegal construction, urban planning, pollution and protection of the environment Literatura: Dizdarevi, S. (2003) Poslovno pravo. Sarajevo: Muller Begi, I. K. (2000) Ekonomska politika, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje. Sarajevo Degan, V. . (2000) Meunarodno pravo, Pravni fakultet Sveuilta u Rijeci Sultanovi, A, Trifkovi, M, Simi, M (1991) privredno pravo prvi dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet Kneevi, omi, "Leksikon /okoline/okolia/ivotne sredine" Zbornik radova (1998) Pravni fakultet u Rijeci, Volumen 19., br. 2, Zbornik radova (1999) Pravni fakultet u Rijeci, Volumen 20., br. 2, Slubene novine FBiH broj: 19/04 - Pravilnik o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena utjecaja na okoli i pogone i postrojenja koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu Zakon o graevinskom zemljitu Federacije Bosne i Hercegovine, Slubene novine FBiHbr.67/05 Zakon o kvalitetu zraka, "Slubene novine Kantona Sarajevo" broj 10/99 Zakon o prostornom ureenju "Slubene novine Kantona Sarajevo" broj 13/99 Zakon o zatiti okolia, Slubene novine FBIH broj: 19/04 i 68/05

39

Prof. dr. Zenaid elmo Mirzo Selimi, BA Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, Sarajevo

PRAVNA ZATITA OD MOBINGA

Saetak U posljednjih deset godina se na evropskom nivou kao i u pojedinim dravama lanicama sve vie prostora posveuje problemu mobinga, njegovoj uestalosti i njegovim razarajuim posljedicama. Kao modernom drutvenom problemu i krajnje nepoeljnoj pojavi ovom fenomenu, moe se pristupiti s psiholokog, socijalnog, medicinskog i pravnog polazita. U cilju maksimiziranja potencijala ovoga rada usvojen je multidimenzionalni metodoloki pristip koji ukljuuje pregled strane i domae literature, konsultacije sa ekspertima kao i sagledavanje pojedinih linih iskustava. U samoj razradi teme i sagledavanju problema koritene su metode: analize, sinteze, indukcije, dedukcije, komparativne analize te studije pojedinih sluajeva. Cilj ovoga rada jeste da se koritenjem irokoga spektra sekundarnih izvora podataka ukae na posljedice maltretirajueg ponaanja na poslu kako za pojedinca tako i za organizaciju i drutvo u cjelosti i samim tim doprinese prevenciji, njegovom lakem prepoznavanju i rjeavanju. Kljune rijei: Mobing, mober, rtva mobinga.

1. Uvod Termini ikaniranje na poslu, uznemiravanje na poslu, zlostavljanje na poslu, bezrazlona socijalna izolacija i psiholoki teror kojem je neko izloen na poslu, su u zadnje vrijeme sve vie prisutni u naem drutvu. Prvenstveno, ovi pojmovi su najbolje poznati sindikalcima i onima kojima se redovno deavaju u svakodnevnom radu ali su dobro poznati i drugima jer se odnose na maltretiranje ljudi na poslu, odnosno mobing. Mobing je dosta irok pojam koji obuhvata kompleks maltretirajuih aktivnosti koje se sprovode nad zaposlenima na radnom mjestu, a koje se obino zavravaju sa nekom vrstom posljedica za pojedinca. Posljedice u zavisnosti od pojedinca i ispoljenog ponaanja mogu 40

varirati od blaih do potpuno razarajuih posljedica. Ovo se dalje moe negativno odraziti na njegovo ue okruenje i porodicu, dok istovremeno direktne posljedice trpe organizacija i drutvo u cjelini. Mobing predstavlja vid poremeaja u meuljudskim odnosima na radu, koji se reflektuje i ima veliki uticaj na pojedinca ili grupu u nekoj radnoj organizaciji. Sa druge strane, principi ravnopravnosti i nediskriminacije su sastavni dio svih ugovora i deklaracija o ljudskim pravima. Nediskriminacija je sama po sebi i ljudsko pravo ali i najbitniji element svih drugih ljudskih prava. Pravila o ravnopravnosti i nediskriminaciji se mogu pronai na meunarodnom, nadnacionalnom i dravnom nivou. Iako je princip zabrane diskriminacije kljuni princip Aneksa IV Dejtonskog mirovnog sporazuma, i iako je Bosna i Hercegovina pristupila brojnim meunarodnim instrumentima koji nude obaveze za uspostavljanje mehanizama za zatitu od diskriminacije, diskriminacija u bosanskohercegovakom drutvu nikada nije u potpunosti iskorijenjena i dalje predstavlja znaajan problem. 2. Pojam mobinga Prema etiolokom porijeklu, rije mobing izvedenica je iz latinske kovanice mobile vulgus1 ije se znaenje odnosi na pokretnu, prevrtljivu, nestalnu svetinju. U engleskom jeziku latinski korijen rijei zadrao se u imenici mob koja oznaava svjetinu, rulju, buntovno mnotvo, mafiju ili u slengu fukaru. U vrijeme neposredno prije Graanskog rata mobingom su se opisivala zvjerstva Junjaka nad zagovornicima ukidanja ropstva2 pa je tako danas the mob law istoznanica za zakon rulje i nasilje3. Austrijski etolog Lorenz4 1958. godine po prvi je put upotrijebio rije mobing opisujui neprijateljsko i izolirajue ponaanje ivotinja u oporu usmjereno prema novopridolom lanu opora. vedski djeji psiholog Heinemann5 prvi je povezao pojam mobing s ljudskim ponaanjem opisujui u svom radu grupno ponaanje neke djece kojim se izdvojeno dijete ismijava, napada i povremeno izlae nasilju. U radovima psihologa Leimanna6 mobing se poeo upotrebljavati kao sinonim za zlostavljanje radnika. U literaturi pod mobingom seMobing, (1999) Rjenik stranih rijei. Zagreb: Novi Liber, str. 859 Coleman, B., Shame.: (2006) Rage and Freedom of Speech: Should the United States Adopt European mobing Laws?. Georgia Journal of International Comparative Law, vol. 35, str. 54. 3 The mob law (2005) Veliki englesko-hrvatski rjenik. Zagreb: Nakladni zavod Globus, str. 559 4 Friedman, G., S., Whitman, J., Q.: (2003) The European Transformation of Harassment Law: Discrimination versus Dignity, Columbia Journal of European Law, vol. 9., str. 247.-248 5 Heinemann, P.: (1972) Mobing - Gruppengewalt unter Kindern und Erwachsenen. Stockholm: Natur och Kultur, 6 Leymann, H.: The mobing Encyclopedia, http://www.leymann.se/English/frame.html,2 1

41

podrazumijevaju razliiti sadraji te ne postoji jedinstvena definicija ovog pojma. Jedan od prvih pokuaja odreenja mobinga u strunim krugovima je upravo definicija koju je ponudio vedski psiholog Leymann. Prema Leymannu, mobing je sistemska neprijateljska i neetina komunikacija od strane jedne ili vie osoba, prema preteno jednoj osobi koja je time gurnuta u bespomoan poloaj bez mogunosti odbrane i u tom se poloaju zadrava ponovim injenjem radnji mobinga kroz due vremensko razdoblje.7 Iako i danas esto citirana kao vaea odrednica sadraja mobinga, definicija koju nudi Leymann suenog je opsega i iscrpljuje se u verbalnim uvredama. U prvi plan nije postavljen sadraj radnji zlostavljanja na radnom mjestu ve vremensko trajanje neprihvatljivog ponaanja i njegova sustavnost. Svako prolazno, incidentno napastovanje izdvojen je konfliktni dogaaj koji se nee smatrati mobingom.8 Radnje mobinga iscrpljuju se u verbalnim napadima, pogledima, gestama i pisanim izjavama kojima se vrijea osobnost, dostojanstvo ili fiziki integritet drugoga, ali isto tako to su takve radnje koje ugroavaju zaposlenje osobe ili degradiraju9 radnu klimu. Ovisno o osnovnim obiljejima pojavni oblici mobinga mogu se razvrstati u nekoliko osnovnih skupina. No, najpotpunija definicija mobinga je data u francuskom Zakonu socijalne modernizacije br. 200273 od 17. marta 2002. koji glasi: Mobing je psihiko maltretiranje to se ponavlja putem akcija kojima je cilj ili posljedica degradacija radnikovih radnih uslova, koje mogu uzrokovati napad i nanijeti tetu ljudskim pravima i ljudskom dostojanstvu, natetiti fizikom ili mentalnom zdravlju ili kompromitirati rtvinu profesionalnu budunost. Sistematsko prouavanje mobinga zapoelo je prije 10-ak godina posebno zbog injenice da se u zadnjoj deceniji XX vijeka totalno promijenio odnos prema radniku i radnom pravu. Prava radnika su vea. Stoga su nastala mnoga istraivanja toga fenomena sa eljom da se to bolje prepozna i odrede njegova znaenja kako bi moglo da se radi na poboljanju kvaliteta meuljudskih odnosa i na prevenciji mobinga. S druge strane, velika konkurencija na tritu, globalizacija, organizacijske promjene (privatizacija, spajanje, restrukturiranje, informatizacija), ekonomska kriza, nova ekonomija, nesigurnost radnih mjesta i oekivanje fleksibilnosti od radnika doveli su do poveanja uestalosti mobinga.7 Leymann, H.: (1990) Mobing and Psychological Terror at Workplaces, Violence and Victims vol. 5, str. 119.-126. kao i Leymann, H.: (2006) The Content and Development of mobing at Work, European Journal of Work and Organizational Psychology, vol. 5, br. 2, str. 165. i 168 8 Leymann, H.: The mobing Encyclopedia, supra biljeka 8., kao i u Leymann, H., The Content and Development, supra biljeka 16., str. 168 9 Hirigoyen, M., F.: (2000) Stalking the Soul: Emotional Abuse and the Erosion of Identity, New York, Helen Marx Books, str. 51.

42

Moralna maltretiranja postala su uoljivija vie nego ikada. Poslodavci su prisiljeni da analiziraju svaki problem koji ima negativne posljedice na produktivnost i na trokove proizvodnje.10 3. Istraivanje mobinga u zemljama Evropske unije Fondacija Evropske unije za poboljanje uslova ivota i rada (engl. European Foundation for the Improvement od Living and Working Conditions)11 je sprovela istraivanje na 21,500 zaposlenih u zemljama lanicama Evropske zajednice i dobila sljedee rezultate: 2% (3 miliona) radnika bilo je meta fizikog nasilja od osoba na radnom mjestu, 4% (6 miliona) radnika bilo je meta fizikog nasilja od ljudi izvan radnog mjesta, 2% (3 miliona) radnika bilo je meta seksualnog nasilja, 9% (13 miliona) radnika bilo je meta mobinga.12 Detaljnije istraivanje po dravama pokazuje da je u Velikoj Britaniji 1 od 8 radnika bio maltretiran u zadnjih 5 godina. Rezultati pokazuju i velike razlike u postotku mobiziranih radnika meu pojedinim dravama lanicama, tako je u Finskoj 15% radnika izloeno psiholokom maltretiranju na poslu, u Velikoj Britaniji i Nizozemskoj 14%, u vedskoj 12%, Belgiji 11%, Francuskoj i Irskoj 10%, zaim Danskoj 8%, dok je Njemakoj i Luksenburgu 7%. U novim dravama lanicama Evropske unije procenat mobiziranih radnika je sljedei: Bugarska 6,5%, Kipar 3,5%, Estonija 8,6%, Litvanija 10,5%, Latvija 4,7%, Maarska 3,0%, Malta 6,9%, Poljska 4,9%, Rumunija 9,0%, Slovenija 7,1%, Slovaka i Republika eka 9,5%. U posljednjih desetak godina u cijeloj je Evropi objavljen velik broj istraivanja, ali zbog razliitih pristupa mobingu, razliitih definicija mobinga i razliitih mjernih instrumenata te kulturalnih razlika, rezultate je teko meusobno usporeivati. Ove razlike vjerovatno imaju uske veze i sa informiranou o ovom pitanju. Tako je u vedskoj svakodnevno ponaanje pretpostavljenog koji zadaje zadatak radniku povienim tonom i na autoritativan nain, ocijenjeno je kao neprihvatljivo i esto je klasifikovano kao mobing. Drugaija je situacija u mediteranskim zemljama gdje po historijsko-kulturnoj tradiciji u radnim odnosima opisano ponaanje ostaje neprimjeeno odnosno biva tolerisano.10

Kosteli-Marti A.: (2005) Mobing: psihiko maltretiranje na radnom mjestu. Zagreb: kolska knjiga, str. 3-7 11 http://www.eurofound.europa.eu/surveys/index.htm 12 http://forum.burek.com/index.php/topic,309442.50/imode.html

43

U ve spomenutom istraivanju navedeni su postoci zlostavljanja po pojedinim djelatnostima. Mobing se najee dogaa u javnoj upravi i odbrani (14%), potom u kolstvu i zdravstvu (12%), a slijede: hotelijerstvo i restorani (12%), transport i komunikacija (12%), trgovina (9%), rudarstvo i preraivaka industrija (6%), finansijsko posredovanje (5%), graevinarstvo (5%), elektrina energija i vodovod (3%), poljoprivreda i ribarstvo (3%). Moe se pretpostaviti da su razmjeri pojave zlostavljanja na poslu i iri nego to ih je zahvatilo provedeno istraivanje. Naime, nedavno istraivanje provedeno u Italiji pokazuje da je postotak radnika izvrgnutih mobingu u bankarstvu oko 18%.

4. Pravna zatita od mobinga u zemljama Evropske unije U decembru 2000. godine, Evropsko udruenje za poboljanje uslova ivota i rada je izvijestilo da je oko 8% radnika u Evropskoj uniji godinje rtva mobinga, no stvarni broj se ne zna budui da se veliki broj sluajeva mobinga ne prijavljuje. Savjetodavni odbor Evropske komisije za sigurnost, higijenu i zdravstvenu zatitu u svom miljenje o nasilju na radnom mjestu iz 2001. godine je dao definiciju mobinga kako slijedi: Mobing je negativan oblik ponaanja, izmeu kolega ili izmeu hijerarhijskih nadreenih i podreenih, kojim se dotinu osobu opetovano poniava i napada izravno ili neizravno od strane jedne ili vie osoba u svrhu i s ciljem otuivanja iste te osobe. Nakon toga, Evropski parlament je usvojio Rezoluciju o zlostavljanju na radnom mjestu 2001/2339 (INI)13 te poziva socijalne partnere iz drava lanica te da na nivou Evropske zajednice razviju vlastite pristupe za borbu protiv bullyinga i zlostavljanja na radu tj. mobinga. Godine 1993. vedska je prva drava Unije koja je usvojila zakonodavstvo o zabrani psihikog maltretiranja na radnom mjestu sa Pravilnikom o viktimizaciji na radnom mjestu (engl. Ordinance on Vicitimisation at Work). Francuska je kroz Social and Modernisation Law, 2002. godine nadopunila Zakon o radu i Kazneni zakon uvrtavajui u njih odredbe o psihikom malteretiranju. Luksemburg je potpisao prvi kolektivni ugovor o psihikom maltretiranju (2001), a panjolski sud je 2001. godine donio odluku da radnici imaju pravo na naknadu tete za krenje obaveza na radnom mjestu uzrokovanih psihikim maltretiranjem, a Belgija je usvojila zakon o psihikom maltretiranju 2002. godine. vedski Pravilnik o viktimizaciji na radnom mjestu (engl. Ordinance on Vicitimisation at Work) sastoji se od est13

http://www.antimobbing-net.org/rs/images/stories/documents/mobbing%20brosura_srb.pdf

44

kratkih lanaka koji definiraju viktimizaciju (krnkande srbehandling) kao periodino uestalo ili izrazito negativno djelovanje koje je usmjereno protiv zaposlenika pojedinano na neprijateljski nain i moe rezultirati izopenjem zaposlenika iz radne zajednice. Pravilnik zahtijeva od poslodavca da sprijei viktimizaciju i da jasno odredi da se ona ne prihvaa, odnosno da je zabranjena. Nadalje, poslodavac mora definirati nain na koji otkriva i ispravlja nezadovoljavajue uslove rada, probleme u organizaciji rada ili nedostatke saradnje, a koji bi mogli dovesti do viktimizacije. Poslodavac mora preduzeti odgovarajue mjere kako bi otkrio znakove viktimizacije, ukljuujui i preduzimanje posebne istrage kako bi se uvjerio da se uzroci nalaze u nainu organizacije rada. Konano, poslodavac mora poduzeti sve mjere kako bi pomogao zaposlenicima koji su rtve viktimizacije. Za implementaciju Pravilnika zaduen je vedski nacionalni odbor za sigurnost i zdravlje (engl. Swedish National Board of occupational Safety and Health). Nedostatak vedskog pravilnika je to ne propisuje posebne sankcije za rtve mobinga. Kao rezultat svijesti o postojanju mobinga, poslodavci u vedskoj, kako u javnom tako i u privatnom sektoru su prepoznali mobing u svojim mjerama i politikama. to se pak Francuske tie, zanimljivo je rei da su francuski sudovi prepoznali mobing jo prije nego to je on definiran na zakonodavnoj razini (npr. francuski Vrhovni sud v. IBM Francuska, 1960.g.). Nakon publikacije knjige francuske psihologinje Hirigoyen koja je definirala mobing 1998. francuski sudovi poinju spominjati psihiko uznemiravanje u svojim presudama. Francuski zakon o radu kao i Kazneni zakon sadre otprilike slinu definiciju mobinga. 5. Pravna zatita od mobinga u Bosni i Hercegovini Uskoro bi u cijeloj Bosni i Hercegovini psiholoki teror na radnom mjestu ili mobing mogao biti zakonski reguliran, a poslodavci u privatnom i javnom sektoru mogli bi snositi sankcije ukoliko se uspostavi da je neko od njegovih zaposlenika bio rtva mobinga. Meutim, zabrana mobinga nije ostavljena bez pravnog pokria. Recimo da je odredba o zabrani i sankcionisanju mobinga ve sastavni dio Zakona o radu u Republici Srpskoj14 ali u Federaciji Bosne i Hercegovine mobing jo nije zakonski reguliran. Radna grupa zaduena za uvrtavanje mobinga u zakonsku regulativu, uskoro bi trebala donijeti izmjene i dopune zakona kojim se ureuje ova oblast.

14

lan 5. i 27. Zakona o zlostavljanju na radu u RS (Sl. glasniku RS", br. 36 od 28. maja 2010)

45

6. Znaaj Zakona o zabrani diskriminacije Bosne i Hercegovine u zatiti od mobinga Poslije dvogodinjeg procesa zagovaranja, izrade i konsultacija Zakon o zabrani diskriminacije Bosne i Hercegovine usvojen je 2009. godine.15 Inicijativu u Bosni i Hercegovini za izradu jedinstvenog zakona koji bi nudio mehanizme za zatitu