MilelveNihal_c6_s3

7/30/2019 MilelveNihal_c6_s3

1/182

6/32009

BNHAZM

inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ci l t : 6 say : 3 Eyl l - Ar al k 09

BN HAZM

Osman GNERbn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

Muharrem KILIHukuk Teorisinde Literalist/Lafzc

Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Sleyman SAYARDinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Genel Bir Bak

Galip TRCANbn Hazma Gre

Ehl-i Snnet Kavramnn erii

Tahir AROVbn Hazma Gre

Hristiyan Mezhepleri

Hlya ALTUNYAbn Hazma Gre Anlamn

Nesnelletirilmesinde Mantn Rol

Burhanettin TATAR

Akln Merkezindeki Ak:bn Hazmn Gvercin Gerdanl

Hakknda Bir Felsefi Yorum

journal for studies of belief, culture and mythology

volume: 6 number: 3 Sep. - Dec.09

IBN HAZM

Hadith Within

Intellectual System of Ibn Hazm

Osman GNER

Tradition of Literalist Interpretation in

Legal Theory: Zahirite Theory of Ibn Hazm

Muharrem KILI

Ibn Hazm as a Historian of Religions:

A General View

Sleyman SAYAR

The Content of the Notion Ahl al-SunnaAccording to Ibn Hazm

Galip TRCAN

Christian Sects According to Ibn Hazm

Tahir AROV

The Role of Logic in Objectification ofMeaning According to Ibn Hazm

Hlya ALTUNYA

Love in the Center of Human Reason:

a Philosophical Interpretation

on the Dove Necklace by Ibn Hazm

Burhanettin TATAR

ISSN 1304-5482 ISSN 1304-5482


2/182

MLEL VENHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ISSN: 1304-5482

BN HAZM

Cilt/Volume: 6 Say/Number: 3Eyll Aralk/ September December 2009


3/182

MLEL VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

Cilt/Volume 6 Say/Number: 3 Eyll Aralk / September December 2009ISSN: 1304-5482

Sahibi / Owner

Milel ve Nihal Eitim, Kltr ve Dnce Platformu Derneiadna inasi Gndz

Yaz leri Sorumlusu /Legal RepresentativeYasin Aktay

Editr /Editorinasi Gndz

Editr Yrd. / Co-EditorCengiz Batuk

Hakan Olgun

Say Editr / Editor of Issue Burhanettin Tatar

Yayn Kurulu/ Editorial Board*Alpaslan Akgen, Ayaz Akkoyun, Yasin Aktay, Mahmut Aydn,

Cengiz Batuk, inasi Gndz, brahim Kayan, Necdet Suba,Burhanettin Tatar

Danma Kurulu/Advisory Board*Baki Adam (Prof. Dr., A..); Mohd. Mumtaz Ali (Prof. International Islamic Univ. Malezya);

Adnan Aslan (Do. Dr., SAM); Kemal Ataman (Yrd. Do. Dr., Uluda .); Mehmet Akif Aydn(Prof. Dr., Marmara .); Ylmaz Can (Prof. Dr., O.M..); Ahmet akr (Yrd. Do. Dr., O.M..);Mehmet elik (Prof. Dr., Celal Bayar .); Waleck S. Dalpour (Prof. University of Maine at

Farmington); smail Engin (Dr., Berlin); Cemalettin Erdemci (Do.Dr. Y.Y..); Tahsin Grgn(Do. Dr., SAM)Ahmet G (Prof. Dr., Uluda .); Recep Gn (Do. Dr., O.M..); Mevlt

Gngr (Prof. Dr., ..); mer Faruk Harman (Prof. Dr., Marmara .); Erica C.D. Hunter (Dr.,Cambridge Univ.); Mehmet Katar (Do. Dr., A..); Mahmut Kaya (Prof. Dr., ..); Sadk Kl

(Prof. Dr., Atatrk .); evket Kotan (Dr., Ankara); lhan Kutluer (Prof. Dr., Marmara .);George F. McLean (Prof. Catholic Univ., Washington DC); Ahmet Yaar Ocak (Prof. Dr., Hacet-tepe .); Jon Oplinger (Prof. University of Maine at Farmington); mer zsoy (Prof. Dr., Frank-furt Univ.); Roselie Helena de Souza Pereira ; (Mestre em Filofia-USP; UNICAMP Brasil); Ekrem

Sarkolu (Prof. Dr., S.D..); Hseyin Sarolu (Prof. Dr., ..); Bobby S. Sayyid (Dr. Leeds

Univ.); Mustafa Sinanolu (Do. Dr., SAM); Mahfuz Sylemez (Do. Dr. Hitit .); NecdetSuba (Yrd. Do. Dr., Mula .); Blent enay (Do. Dr., Uluda .); smail Tapnar (Do. Dr.Marmara .); Cafer Sadk Yaran (Prof. Dr., ..); Ali Murat Yel (Yrd. Do. Dr., Fatih .);

Hseyin Ylmaz (Do. Dr., Y.Y..); Ali hsan Yitik (Prof. Dr., D.E..)* Soyadna gre alfabetik sra / In alphabetical order

Bask / PublicationLadin Ofset - stanbul, Aralk 2010

2.Mat. Sit. 3 NB 15 Topkap stanbulsmail Tz 0212 501 24 18

Ynetim Yeri / Administration PlaceMilel ve Nihal Eitim, Kltr ve Dnce Platformu Dernei

Akemsettin Mah. Fevzipaa Cad. Cem Palas Apt. No: 21/5, Tel: (0212)533 97 31 Fatih / stanbulwww.milelvenihal.org / www.dinlertarihi.com e-posta: [email protected]

Milel ve Nihalylda say olarak drt ayda bir yaymlanan uluslararas hakemli bir dergidir.Milel ve Nihalde yaymlanan yazlarn bilimsel ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. Yaym

dili Trke ve ngilizcedir. Yaymlanan yazlarnbtn yayn haklarMilel ve Nihale ait olup,yayncnn izni olmadan ksmen veya tamamen baslamaz, oaltlamaz ve elektronik ortama

tanamaz.Yazlarn yaymlanp yaymlanmamasndan yayn kurulu sorumludur.


4/182

bu sayda5-7 Editrden

Makaleler

11-26Osman GNERbn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

27-40

Muharrem KILI

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bnHazm Zhirilii

41-79Sleyman SAYARDinler Tarihisi Olarak bn Hazm Genel Bir Bak

81-95Galip TRCANbn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii

97-123

Tahir AROVbn Hazma Gre

Hristiyan Mezhepleri

125-144

Hlya ALTUNYAbn Hazma Gre AnlamnNesnelletirilmesinde Mantn Rol

145-151

Burhanettin TATARAkln Merkezindeki Ak: bn HazmnGvercin Gerdanl Hakknda Bir Felsefi Yorum

Kitap Tantm ve Tenkitler153-162

162-166

Et-Takrb li Haddil-Mantk, bn Hazm

Kent Dindarl, Mehmet Altan

Milel ve Nihal Geleneinden

167-181Muhammed Ebu Zehrabn Hazm Hayat a


5/182


6/182

Editrden

Farkllk Medeniyeti /

Medeniyetin Farkll/ bn Hazm

Klasik dnemlerde slam medeniyeti, hemen her alanda ok sesl i-

liin hem bir rn hem de bir akustik ortam olmutur. Birbirine

zt fikir, yorum ve yaklamlarn her hangi bir genel sistem iindesentezlenmeksizin bir arada var olabilmesiyle ortaya kan klasik

slam medeniyeti, kendi oluum imkann ortadan kaldrmakszn,

ok sesliliin yankland bir akustik ortam olarak ilevgrdke

daha da glenmitir. Bu nedenle slam medeniyeti ve bu medeni-

yet iinde yer alan bireyler hakknda her hangi bir tarihsel, felsefi,

kltrel bir aratrma, sz konusu ok sesliliin oluturduu genel

anlam ufkunu dikkate almadka indirgemecilik sorunuyla kolayla

yzleebilir.

Klasik slam medeniyetini mmkn klan ve bu medeniyet

iinde varln devam ettirmi olan ok seslilik, basite yorumlar


7/182

atmas sorunu eklinde ele alnamaz. Zira ok seslilik, uyum

ve atma gibi kavramsal ikiliklerin tesinde bir dnme tarzn

peinen varsayd iin, her eyden nce kavramsal ikilikler iindeele alnmay reddeden bir husustur. Gnmzde klasik slam me-deniyetini ve dnce tarihini uyum ve atma gibi kavramsal

ikilikler iinde ele almaya alma, tam da bu medeniyetin neden

uzun sredir bir k yaadnn bir kant olmaktadr.

Gnmzn dnme imkanlar iinde klasik slam medeni-

yetini anlamaya alrken, farknda olmakszn bu medeniyet

iinde bir uyum ya da atma aramamz, dahas bir genel sistemiinde farkllklar aras bir sentezin gereklemi olabileceini var-

saymamz, her eyden nce bu medeniyetin zn belirleyen ok

sesliliin anlamn yitirmekte olduumuzu gsterir. Zira ok sesli-

lik, az nce belirttiimiz gibi, birbirine zt fikir, yorum ve yakla-mlarn her hangi bir genel sistem iinde sentezlenmeksizin var

olabilmesiyle oluur.

Ancak burada nemli olan klasik slam medeniyetinin mekan-

sal bir alg sorunu yani farkllklar kendi iinde barndran genel

bir zemin olmas deildir. nk bu medeniyet, bizzat farkl fikir-

ler, yorumlar ve yaklamlar arasndaki ilikiler araclyla var

olmutur. Bu nedenle o, bu ilikilere mekan tekil eden bir arka

plan deil, tam da bu ilikilerin kendisidir. Gnmzde klasik

slam medeniyetini mekansal biimde ele alma, kanaatimizce bu

medeniyeti sentez yoluyla tek tiplemeye sevkeden ve sonunda

medeniyeti ke srkleyen metafiziksel dnme biiminingnmzdeki bir yansmasdr. Zira metafiziksel dnme, her

eyden nce bir genel mekansal dnme biimidir ve tm ilikile-

ri sz konusu duraan mekana gre alglama tarzdr.

Oysa kanaatimizce durum tam tersidir. Farkllklar aras iliki-

ler iinde teekkl eden klasik slam medeniyeti, genel ve duraan

bir mekan tasarmyla gerekte badamayan bir dinamik srecin

addr. Mekan oluturan ilikiler, kendisinden kaynaklanan me-kana nispetle ele alnmaya balandnda nesnelletirilme ve so-

nunda ortadan kalkma sorununa maruz kalrlar. Zira bir mekana

nispetle anlalan iliki, artk fiili (ontik ve ontolojik) bir iliki o l-


8/182

maktan karak, epistemolojik bir ilgi konusu haline gelir. Bylece

klasik slam medeniyeti kendisinden kaynaklanan bir eye indir-

genmi olur.Bu dnme sorunu, gnmzde sk sk klasik slam medeni-

yetinin son tezahrlerinden biri olan Osmanl dneminde farkllk-

larn bir arada yaamas konusu ele alndnda daha bir barizle-

mektedir. Osmanl medeniyetinin farkllklarn bir arada yaama-

sna izin veren genel bir mekan olarak tasarlanmas, tam da bu

medeniyeti mmkn klan farkllklar aras ilikilerin ya da ok

sesliliin, kendisinden kaynaklanan bir genel mekan tasarmnaindirgenmesi demektir. Yukarda belirttiimiz zere, klasik slam

medeniyeti farkllklara izin veren bir medeniyet deildir, aksine

farkllklar aras ilikiler (ok seslilik) araclyla mmkn olmu

ve teekkl etmi bir medeniyettir.

te bu nedenle klasik slam medeniyeti ve bu medeniyet iin-

de yer alan insanlar hakkndaki her hangi bir felsefi, tarihsel, kl-trel dnme, bu medeniyeti mmkn klan ok seslilik ya da

farkllklar aras ilikilerin anlam ufkuna ynelmedike, modern

metafiziksel varsaymlarmz gemite aramaktan daha fazla bir i

retmi olmaz.

Bu adan bakldnda klasik slam medeniyetinin oluu-

munda rol oynam farkl seslerden biri olan bn Hazm, belli bir

mekansal alg iinde marjinal olarak konumlandrlabilecek yani

merkez olarak ele alnan bir alann snrlarna sevk edilebilecek

bir ilim adam deildir. Aksine bn Hazm nemli klan husus,farkl bir ses olarak klasik slam medeniyetinde yeni bir iliki orta-

ya karmas yani medeniyetin teekklnde yeni bir mekann

oluumuna katk yapmasdr. bn Hazmn temsil ettii ve gelitir-dii iliki, fkh ve kelam tarihinde Zahirilik olarak anlmtr.

Milel-Nihal dergisinin bu saysna konu edindiimiz bn

Hazm, kendi dneminde medeniyetin geliimi noktasnda oynad-

rol daha sonra oynayamam ve gnmz slam corafyasndagenel bir ilgisizlie maruz kalmsa, bunun en balca nedeni

kanaatimizce--yukarda kabaca deindiimiz iliki ve mekan

arasndaki ilikinin ters yz edilmesidir. Zira bn Hazm, kendine


9/182

zg dnme biimi, temsil ettii fikirlerin farkll nedeniyle

daha sonra merkez-marjin eklindeki ikili kavramsal dnme

tarz iinde her zaman marjinde (snrda) konumlandrlm vebylece klasik slam medeniyetini ke srkleyen dnme

sorununa uzun bir sre maruz braklmtr.

Oysa bn Hazmn kendine zg ve farkl dnme biimi,

gnmzde medeniyete dair dnme sorunumuzu fark edebil-

memiz iin ok deerli bir imkandr. Ne var ki, bn Hazmn kimi

dini sorunlar karsndaki fikirlerini onaylamama ile onu marjin ya

da snrda konumlandrma sanki ayn eymi gibi grle gelmitir.Bugn bizlerin elbette bn Hazm gibihele hele taklitilie iddet-

le kar kan--bir dnrn fikirlerini onaylama zorunluluu ve

gelenei yoktur. Ancak bu dnr tam da farkllndan tr

kendi dnme abamza srekli konu edinmemiz, en azndan,

bundan sonra gelitirilebilecek slam medeniyetinin ok sesli yap-

s asndan anlamldr.

Bu saynn oluumuna katk veren deerli bilim insanlarmz,

dorudan bn Hazmn hadis, fkh, dinler tarihi, kelam, mantk ve

edebiyat alanlarnda yaklamlarn tartrlarken, dolayl olarak

ok sesliliin yol at klasik slam medeniyetine atfta bulunmak-

tadrlar. Bu yzden sz konusu almalar ncelikle bn Hazm

tarafndan alan farkl dnme alanlarnn gnmzde yeniden

tartlmas olarak grmek, sonrasnda bu alanlara referansla kendi

yarglarmz gzden geirmeye bir davet olarak deerlendirmek

uygun grnmektedir. Ksacas, bu almalar farkl dnce tarz-laryla kurduumuz ilikinin medeniyeti nasl teekkl ettirdiine

belli leklerde tanklk etmektedirler.

Bu balamda Osman Gnerin bn Hazmn Dnce Dnya-snda Hadis balkl yazs bn Hazmn, zellikle naslarn zahiri

anlamna vurgu yapan biri olarak, hadise kendi dnce sistema-tiinde hangi alardan yer verdiini gz nne sermektedir. G-

ner, bn Hazmn hadis ilmi ve tarihi iindeki yer inin ne olabilece-ini tartma konusu yaparak, bu byk bilginin kendine zgl-

n n plana karmaktadr.


10/182

Muharrem Kl, Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum

Gelenei: bn Hazm Zhiriliibalkl yazs ise genel olarak s-

lam medeniyeti iinde Zahiriliin yerini belirledikten sonra bnHazmn zahiri anlama tarznn temel noktalarna dikkat ekmek-tedir. Sonunda Zahiriliin bn Hazm sonras belli bir gelenek hali-

ne gelememesinin baz nedenlerine deinerek klasik slam mede-

niyetinin genel rotasna dair ipular sunmaktadr.

Sleyman Sayar ise, Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm adl

yazsnda bn Hazmn karlatrmal dinler tarihinin kurucusu

olmasnn ve bu aratrma tarz balamnda byk dnrntemel tutumunun anlamn sergilemektedir. Dinler tarihi alannda

bn Hazmn en ayrcalkl yn olarak Kitab- Mukaddes eletiri-

sine dikkat eken Sayar, sonunda dnrmzn bu literatr

iinde kulland yntem ve dile dikkatleri ekmektedir.

Tahir Airov, bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri adl

yazsnda Sayarn yazsnn bir tr devam ve ayrntl ele aln

saylabilecek ekilde bn Hazmn baz Hristiyan mezheplerine

yaklamna deinmektedir. Bu balamda Airov, bn Hazmn

Hz. saya vahyedilen din ile Hristiyanln kazand tarihsel

grnm arasnda ayrm yaptn bildirmektedir.

Galip Trcan ise bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn

erii balkl yazsnda ncelikle Ehl-i Snnet tabirinin genel

tarihesi ve farkl mezhepler iinde kazand semantik deiim ve

zenginlie dikkat ekmekte, sonunda bu perspektif iinde bn

Hazmn sz konusu tabire kendi dnce sistematiine paralelolarak nasl bir anlam yklediini ortaya karmaktadr.

Hlya Altunya, bn Hazma Gre Anlamn Nesnelletirilme-

sinde Mantn Rolbalkl yazsnda Zahiriliin temel anlam

kuramna nispetle mantn stlendii ilevi tartma konusu et-

mektedir. Dilde belirlenen anlamn hakikatini ifa edebilmek iin

mantn ne lekte rol oynayabildii ve bn Hazmn dil ve man-

tk arasnda kurduusk ba sergilemektedir.

Burhanettin Tatar ise, Akln Merkezindeki Ak: bn Hazmn

Gvercin GerdanlHakknda Bir Felsefi Yorum balkl yazsnda


11/182

bn Hazmn ak ve akl arasnda kurduu genel olumsuz ilikiyi

Gvercin Gerdanl adl eserin format ile muhtevas arasndaki

ilikiye nispetle sorgulamaktadr. Sonunda akn akln kendi iin-deki blnmlk esnasnda ortaya ktn, yani eserde yer yer

ortaya kan ak ve akl arasndaki kartln gerisinde her ikisinin

birlikteliinin sz konusu olduunu ileri srmektedir.

ayet yazmzn balarnda ileri srdmz gibi, klasik slam

medeniyetinin asli karakteri farkllklar aras ilikiler (ok seslilik)

ise, bu durumda bu say iinde yer alan her bir yaz muhtevas

iinde sylediinden daha fazlasn, ilikiye sokulabilecei dieralanlar ve konular sayesinde syleyebilecektir. Bir baka deyile bu

sayda yer alan yazlar, henz szlerini tamamlamam yazlardr

ve okurlarndan kendileri ile baka konular ve sorular arasnda

iliki kurarak potansiyellerinin aa karlmasn talep etmekte-dirler. Zira bir metni anlamak, metnin salt muhtevasna dikkat

kesilmek, zaten bilineni yeniden bilmek deildir; belki o daha ok

sz konusu muhteva ile okurun anlam ufku arasnda yeni (orijinal)

ilikiler kurabilmektir.

burhanettin tatar


12/182

MLEL

VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

cilt 6 say 3 Eyll Aralk 2009

bn-i HazmnDnce Dnyasnda Hadis

Osman GNER*

Atf/: Gner, Osman (2009). bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis, Milelve Nihal, 6 (3), 11-26.

zet: bn Hazmn dnce rgsn tekil eden ana eksende hadisin kaydadeer bir nemi haizolduu anlalmaktadr. zellikle zahir dnceyekatlmayan limlerden farkl olarak benimsemi olduu baz kanaatleridikkat ekicidir. Bunlar arasnda snneti/sahih hadisi de tpk Kuran gibivahy-i merv kapsamnda deerlendirmesi, haberi-i vhidle mtevatir ara-snda bir ayrm gzetmemi olmas, aksine bir delil olmadka fiil snnetifarziyet olarak deil, sadece rnek alma kabilinden mendubiyet vemubahta hasretmesi, ktb sitte mel-liflerinin eserlerinde geen kimihadisleri kendi kanaatine ve uslne uymad gerekesiyle eletiri konusuyapmas dikkat eken hususlardandr.

Anahtar Kelimeler: bn Hazm, hadis, zahirilik, vahy-i mervi, haber-i vahid,mtevatir.

slam dnce dnyasnn renkli simalar arasnda her devirdeadndan bahsedilen Endlsl byk alim Eb Muhammed bn-iHazm (v.456/1064), gnmzde spanya snrlar ierinde kalanKurtubada dnyaya gelmi, eserlerini bu slam corafyasnda telifetmi mehur Zhir alimlerinden biridir. Gerek fikr izgisi, gerek-

se farkl alanlardatelif ettii eserleriyle slam dnce dnyasnda

* Prof. Dr., Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Hadis Anabilim Dal,[[email protected]].


13/182

Osman GNER

MLEL

VE NHAL inan kltrmitoloji

12

derin izler brakm bir ahsiyettir. Yaad dnemde bir mddetsiyasette de boy gstermi ve iki defa vezirlik grevi stlenmi

olmakla birlikte, bir sre sonra siyasetten ayrlarak kendisini ta-mamen ilme vermitir. Devrinin ilm geleneine de uygun olarakhemen her ilim dalyla megul olmu ve slam ilimler de dahilbirok alanda eserler telif etmitir. Ancak onun esas ihtisas sahibiolduu ve youn bir ekilde megul olduu saha slam ilimlersahasdr.

Dncelerini temellendirmede naslara sk skya ball ve

naslardan baka bir istinat merciini kabul etmemesi en belirginusl olarak dikkat ekmektedir. bn-i Hazm, Zhirliin temelinitekil eden bu usl, btn ilm hayat boyunca savunmu, geliipinkiaf etmesini salam; keskin dilini, mcadeleci ve sert mizac-n bu dncenin sistemlemesi iin kullanmtr. NitekimHacccn klc ile bn-i Hazmn dilinin errinden emin olmakisteyen kimsenin serzenite bulunmas bouna deildir. bn-iHazmn kabul ettii bu metodolojide her ne kadar naslarn zahiri

esas alnm olsa da, mantk kurallarn kullanmay gerektiren yer-lerde akla byk nem vermi, zellikle de fikirlerine uymayangrleri tenkit ederken byk lde akl delilleri kullanmtr.Ancak slam ilimlerde delil olarak sadece naslar kabul etmi, aklafazla itibar etmemitir. Kelam meselelerde, mesela Allahn varl,birlii ve peygamberliin isbat gibi konularda akl delillere ba-vurmu, dier konularda ise ayet ve hadislerin zahir manalarnesas almtr. (Bk. Yavuz, bn Hazmn tikad Grleri,http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68)

bn-i Hazmn naslara olan ball fkh meselelerde dahaok dikkat ekmektedir. Fkhn esas olarak Kuran ve Snnettenbaka delil kabul etmemi, cm ve Dell diye isimlendirdii ikiesas da naslar erevesinde deerlendirmitir. Onun anlaynagre cm, Snnetin farkl bir nakil eklidir ve Sahabe devrindensonra da cmn fiilen vukuu sz konusu olmamtr. Onun cm

ile birlikte zikrettii Delilden maksat da, ayet ve hadisin delaletettii manadan baka bir ey deildir. Buna gre nassn dnda
http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68


14/182

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

MLEL

VE NHALinankltrmitoloji

13

kalan Kyas ve Rey, onun nazarnda batldr, onlarla ahkam te-mellendirmek mmkn deildir. bn-i Hazm bu anlaynn bir

neticesi olarak dinde taklidi reddeder ve ister alim, istese chilolsun, herkesin kendi gc nispetinde ayet ve hadislerden hkm-ler karmas, ictihad etmesi gerektiini savunur. (Baaran, 1977:s.228)

Hadise lgisi ve Vukufiyeti

Her halkarda naslara ballyla tannan bn-i Hazmn delillerhanesinde hadis ve snnete byk ehemmiyet verdii grlr.

Kk yalardan itibaren ilgi duyduu hadis renimiyle yakn-dan megul olmu, hadis renmek iin Endlsn dna k-mam olmasna ramen, buradaki hadis alimlerinden dersler al-m, bununla da kalmayp kendi dnemine (yani h.V. asra) kadaryazlm, Tirmiz ve bn Mcenin Snenlerinin dndaki dierbtn mehur hadis mellefatn tahsil etmi ve bylelikle mu-haddis vasfn da kazanmtr. bn Hazmn hadisi olduu syle-nilebilir, nk Zahiriliin savunusunu yapmas onu byle birihtisas alanna ekmitir. Hadise kar ilgisini, Setiimiz yol ha-dis ashabnn yoludur ve Allaha hamdolsun, biz mrmzKuran ahkamna balanmak ve Resulllahn snnetini ezberle-mekle geirmekteyiz szleriyle aklk getirmektedir. Ayrca hak-knda hadis bulunmayan fkh meselelerde baka grlere itibaretmeyii ve Peygamberin (sas) dndaki kimseler delil olmazdiye kanaatini beyan etmesi bunu gstermektedir. (Baaran, 1977:

s.91-92)

Kendisinden sonra yaam rencisi Humeyd, Zeheb veSuyt gibi alimler de onun hadis ilmine dair ilgisini ve birikiminiaka ifade etmilerdir. Nitekim Zeheb, onun ricl ve ilel konu-sundaki kanaatlerine katlmadn sylemesine ramen, sahihhadis ve onu tanmaya ynelik itiyakl tavrn takdir ettiini ifadeetmektedir. Bu hususta Kettn de, bn Hazmn binlerce hadis

ihtiva eden Muhallsnda, kitaplar kaybolmu Endlsl alimlertarikiyle 700 kadar hadis rivayet ettiini, bylece onlarn eserleri verivayetlerinin bir ksmn muhafaza ederek zamanmza kadar


15/182

Osman GNER

MLEL


14

ulamasn saladn syler ve bunlarn eserin bir cildi kadar yerigaledeceini beyan eder. Hatta bu hadislerin bir araya getirilme-

si durumunda buna bn Hazmn Msnedi bile denilebileceinibelirtir. Aslnda bn Hazmn dier alanlarda olduu gibi hadisalannda yazm olduu eserleri de zayi olmayp bize kadar ula-m olsayd, onun hadise olan vukufiyetini ve tabiatyla ne dzey-de bir muhaddis olduunu kolaylkla anlayabilirdik.

bn Hazm, Endlste yaayan pek ok hadis liminden hadistalim etmi ve bu hocalarnn 30 kadar olduu ifade edilmitir.

Bununla birlikte zamanna kadar intikal etmi hemen btn hadiskitaplarndan da istifade etmitir. bn Hazm bu husustaki biriki-minden bahsederken yle demektedir: Bilsinler ki, biz eserleri-mizde Buhar, Mslim, Eb Dvud, Nesa, bn Eymer, bn Esbantasnifleri, Abdurrezzakn Musannefi, Hammad ve Veknin tas-nifleri, bn Eb eybenin Musannefi veya bunlar gibi eserlerdenbaka bir eserden hadis almayz. Allaha hamdolsun bu divanlarnhepsi tarafmzdan rivayet, zabt ve tashih edilerek elimizde mev-

cuttur. Buradan da anlalyor ki, bn Hazmn istifade ettii eser-lerin banda Buhar ve Mslimin Sahihleri gelmekte, bunlar dadier hadis kaynaklar takip etmektedir. Muhalldaki hadislerinou bu eserlerden alnmtr. (Baaran, 1977: s.98)

bn Hazmn bulunduu ortam ve ilm evre de onun hadisilmiyle meguliyetinde belirleyici rol oynamtr. Zira onun Zahir-liin bir temsilcisi olarak hadis ilimlerini en iyi ekilde bilmesi ve

bu anlayn savunuculuunu yapmas bylesi bir meguliyetizorunlu hale getiriyordu. Zira onun hayat izgisi incelendiinde,naslarn zahirine olan ar ball ve naslardan baka er birdelil kabul etmemesi, zamanla kendisini Zahir anlayn merkezi-ne kadar ekmi bulunmaktadr.

Kuran-Snnet likisi

bn Hazma gre, vahye mstenid olmas ve itaatin gereklilii iti-

bariyle Kuranla Hadis arasnda hibir fark yoktur. slam hkm-lerin esas dayanann Kuran olduunu, onun da Peygambere


16/182


MLEL


15

itaati emrettiini belirttikten sonra, hadisin de tpk Kuran gibivahiy kaynakl olduunu yle izah eder: Allah (cc) Kuranda

Resln tavsif ederken O kendi heva ve hevesiyle konumuyor.O, kendisine vahyedilen vahiyden baka bir ey deildir. (Necm,53/3-4) buyurmaktadr. Buna gre Allahn (cc) Peygamberinegnderdii vahyi ikiye ayrabiliriz: Birincisi, vahy-i metlv (tilavetedilen vahiy)dir ki, bu muciz bir sluba sahip olan Kurandr.kincisi de, vahy-i merv (rivayet olunan vahiy)dir ki, bu da icazlbir sluba sahip olmad gibi, metlv de deildir. Nakledildiihalde, telif edilmemitir, fakat makr (okunmu)tur. te bu da

Peygamber (sas)den gelen haber olup, Allah Telnn muradnbize aklamaktadr. Allah Tel bunu da yle beyan etmektedir:Sana da ey Resulm bu zikri indirdik ki kendilerine indirileniinsanlara aklayasn. (Nahl, 16/44) Bylece Allah birinci ksmntekil eden Kuranda olduu gibi, vahyin bu ikinci ksmna daitaat etmeyi emretmitir. Aralarnda hibir fark yoktur. (bnHazm, hkm, I/96-97)

Bu ifadeler, bn Hazmn hadisleri, her ne kadar tilavet olun-masalar ve icaz bakmndan Kuranla ayn olmasalar da, vahiyolma ynnden ayn olduklar eklinde anladn gstermektedir.O halde ona gre, Kuranla sahih hadis ayn mertebededir ve bir-birine baldr. Her ikisi de Allah katndan gnderilmeleri ve itaa-tin farz olmas itibariyle ayndr. Yine o, bu hususta ilgili ayetler-den akl yrtme yoluyla yle bir sonuca da varmaktadr: AllahTel, Hi phe yok ki o zikri, Kur'n Biz indirdik, onu koruya-cak olan da Biziz. (Hicr, 16/9) derken, dier taraftan De ki: Bensizi ancak vahy ile uyaryorum. (Enbiy, 21/45) buyurmaktadr.Bylelikle Allah (cc), Peygamberin (sas) btn szlerinin vahiyolduunu bildirmektedir. Vahiy ise, phesi zikirdir ve zikir deKuran nassyla korunmutur. yle ise Peygamberin (sas) btnszleri Allahn korumas altndadr ve ondan hibir ey kaybol-makszn bize kadar ulamas gvence altna alnmtr. Eer bir

ey Allah (cc) tarafndan muhafaza edilmise, ondan herhangi bireyin zayi olmas imknszdr. Dolaysylabtn hadisler bizekadar naklen gelmitir. (bn Hazm, hkm, I/98)


17/182

Osman GNER

MLEL


16

bn Hazma gre sahih hadis de vahiy kapsamnda oluncaKuran vahyi iin sz konusu olan sahih hadis iin de sz konusu-

dur ve aralarnda herhangi bir eliki ve teruz bulunmamas ge-rekir. Bu hususta u ayeti delil getirir: Kur'n gerei gibi d-nmeyecekler mi? Eer Kurn Allahtan bakasna ait olsayd,elbette iinde birok tutarszlklar bulurlard. (Nis, 4/82) O, hemayetlerin hem de sahih hadislerin Allah tarafndan gnderilmeleriitibariyle ayn olduundan, aralarnda bir ihtilafn bulunmadkanaatindedir. Konuyla ilgili dier ayetleri delil getirerek (bk.Har,59/7; Nr, 24/63), Peygambere (sas) mutlak itaatin farz oldu-

unu, dolaysyla bir ayeti alp dierini terk etmek ve bir hadisialp dierini kabul etmemek gibi tavrlarn meru olmadn belir-tir. (bn Hazm, hkm, I/101)

bn Hazm, vahiye mstenid olmas itibariyle sahih hadisinKuranla mnasebetini deerlendirdii nemli bir konu da, hadi-sin Kuran tamamlayc ve beyan edici bir fonksiyona sahip olma-sdr. Ona gre, Kuran ayetleri nasl birbirini tamamlyorsa, vahiy

kaynakl olmas itibariyle hadisler de Kuran tamamlamaktadr.Onun bu hususta en ok zerinde durduu kavram beyan kavra-mdr. Ona gre, Peygamber (sas) Kuran okuduu zaman ak-lam, ayetler mcmel ise kendisine gnderilen metlv veya gayr-imetlv vahiyle izah etmitir. lgili ayeti delil getirerek (bk.Kyme,75/18-19), Peygamberin (sas) yapm olduu aklamalarn Allahtarafndan kendisine gnderildiini ve retildiini ifade eder.(bn Hazm, hkm, I/82)

Hadisin Kuran beyan edeceini belirttikten sonra, tahsis veistisnann da beyan eitleri arasnda yer aldn ifade etmi, an-cak tahsisi kimi zaman istisnann ierisinde mtalaa etmitir. stis-nann bazen ill, hal ve h gibi lafzlarla yapldn, bazende emir veya haber lafzlaryla gelen bir hkm eklinde olduunuve bunun da tahsis olduunu belirtir. bn Hazm, beynn alt ei-dinin bulunduunu ifade etmi ve bunlar, Kurann Kuranla,

Kurann hadisle, Kurann icm ile, hadisin Kuranla, hadisinhadisle ve hadisin menkul icm ile beyan eklinde aklamtr.


18/182


MLEL


17

(bn Hazm, hkm, I/80) Ona gre, tekid de beyan eitlerindenbiridir. Dolaysyla bn Hazm, vahiyolmalar asndan aralarnda

herhangi bir fark grmedii Kuranla sahih hadisin birbirini ta-mamladn, beyan ettiini, beyan ederken de tefsir, istisna, tahsisve tekid usln kullanmtr. Ona gre btn bunlar hem Kuranhem de hadisler iin sz konusudur ve aralarnda bir ayrma gi-dilmez.

Kavl-Fiil Snnet Ayrm

bn Hazm, mahiyeti ve fonksiyonu itibariyle snneti kavl, fiil ve

bir de takrir olmak zere e ayrmaktadr. Ona gre kavl snnetyani hadislerde geen emir ve nehiy ifadeleri, baka bir nasla ifadeettikleri manann dna karlmad mddete emir vcba,nehiy de tahrime delalet eder. O, Zahirlerin de kabul ettii bukanaatiyle, Hanef, Mlik ve filerin benimsemi olduklar, emirve nehiyler mevcut deliller istikametinde vcba, tahrime, mubah-la veya mekruhlua delalet eder eklindeki grlerine de karkmtr. bn Hazm bu husustaki kanaatini rnekler zerindenyle izah eder: Mesela, salt, savm, kfr gibi tabirler lgatmanalarnn dnda, birer stlah olarak kullanlmtr. Allah Telsalt kelimesine lgattaki dua manasndan ayr olarak, nassaistinaden belli hareketlerle yaplan bir ibadet manas kazandrm-tr. Sym kelimesini de tutmak anlamndan belli gnlerde ye-meden imeden ve cinsi yaknlktan kanmaya, kfr lafzn dartmek manasndan malum niyet ve mahdud szler manasna

dntrmtr. ayet bu manalara geldiklerine dair elimizdedelil olmasayd, lgatteki manalarna gre hkmedecektik. Mevcutnaslar bunlar, lgat manalarndan kartarak stlah manalarnakavuturmutur. (bn Hazm, hkm, III/4-5)

bn Hazm, kavl snnetin her halkarda vcubiyet ve haram-lk ifade etmeyeceini savunanlara kar ayet ve hadislerden delil-ler getirdikten sonra (bk. Nr, 24/63; Buhar, tism, 3), Peygam-

berin (sas) baz emirlerinin delille mendupluk ifade etmesininemirlerinin tamam iin sz konusu olmadn, bilakis tamamnnvcubiyet ifade ettiini, mendup olanlarn ise bundan istisna edi-


19/182

Osman GNER

MLEL


18

leceini ifade etmitir. Belli bir delile istinaden vcbiyettenmendubiyete gemi olan emirlere muhalefetin bir vadi (tehdit ve

cezay) gerektirmeyeceini, ancak istisnann dnda kalan genelhkmn yine vcuba delalet etmeye devam ettiini, dolaysylabuna aykr davranmann azap ve cezay gerektireceini belirtmek-tedir. (bn Hazm, hkm, III/15) Dolaysyla bn Hazm, kavl sn-nete zel bir mana yklemekte ve aslen mubahln sz konusuolduunu, ancak bunlardan yaplmas vacip olanlarn emredildi-ini, yaplmamas gerekenlerin de nehyedildiini ifade etmektedir.Onun bu kanaati Zahirliin de ortak kanaatidir. Onlar da ancak

kavl snnetin vcubiyet ifade ettiini, zira dinin tebliinin ancakszle (kavl) olduunu savunurlar. (Eb Zehra, bn Hazm, s.300-1)

bn Hazma gre, fiil snnet, bir hkmn uygulanmas veyabir emrin aklanmas erevesinde olmad mddete daimamendubiyet ifade eder. nk Peygamberin (sas) yapt gibifiiliyatta bulunmamz bize Kuran ve snnette farz klnmamtr.Onu sadece rnek almamz mendup klnmtr. Allah Teala, Ha-

kikaten, Allah'n Resulnde sizler iin, Allaha ve hiret gnnekavumay bekleyenler ve Allah ok zikredenler iin en mkem-mel bir nmune vardr. (Ahzb, 33/21) buyurmutur ki, bu ayetPeygamberin (sas) fiillerinin bize farz olduunu deil, bilakis farzolmadn gsterir. nk ayette lekm f Raslillahi denilmek-te, eer burada farziyet sz konusu olsayd bu ifadenin aleykmeklinde gelmesi gerekirdi. Dolaysyla bu ifade mubahla delaletetmektedir. (bn Hazm, hkm, II/8-9)

bn Hazm, Resulllahn fiillerinin sadece mbahlk ifade etti-ini, emirlerine uymann farz olduunu (O kendiheva ve hevesiyle konumuyor) (Necm, 53/3) ayetiyle temellen-dirmeye alr. Ona gre bu ayet, fiile deil emre uymann gerekliolduunu gsterir. nk ayet, Allah (cc) katndan indirilen vah-yin nutuk olduunu, nutukun da fiil iin deil, emir iin kulla-nldn gstermektedir. Dolaysyla Peygamberin (sas) btnfiilleri vacip deil, mendup ve mbahtr; ancak emir ile beyan edi-len fiiller bunun dndadr. Emirle belirlenen fiillerin vcub ifade


20/182


MLEL


19

etmesine (Benim nasl namaz kldm gryor-sanz yle namaz kln) ve (Haccn rknlerini de

benden aln) hadislerinden, ibadetlerin Peygamberden (sas) g-rld gibi yaplmasnn vacip olduu anlalmaktadr. nkbunlar emirle teyid (beyan) edilmitir. (bn Hazm, hkm, IV/46)

Bununla birlikte bn Hazm, fiil snnetin sadece Peygamber(sas) iin vacip olduu ve dier Mslmanlar ilgilendirmediigrn reddederken, sadece Ona mahsus fiillerin bulunduunuda kabul eder. Peygambere (sas) mahsus olduu nalsa aklanma-

yan btn fiil ve davranlar umumdir. Bu davranlara uymak,mminlere sevap kazandrr, ancak yaplmamasnda bir gnahyoktur. Dolaysyla Onun fiillerinden yz evirmeksizin yaptkla-rn yapmayan ayplanmaz. Bu kii iyilik yapmad gibi ktlkde yapm olmaz. Sevap kazanmad gibi gnaha girmi de ol-maz. Ancak Ona uymak, rnek almak kastyla yaptklarndansevap kazanm olur. Ona gre, Peygamberin (sas) fiillerini aynenyapmann farz olduunu savunanlarn iddialar delilden yoksun-

dur. Zira Onun fiilinin farz olduuna dair Kurandan ve snnet-ten delil bulunmadka byle bir hkm verilemez. yle olsayd,her Mslmann Onun oturduu evde oturmas, yedii eylerdenyemesi, itiklerinden iimesi, Onun tuttuu kadar nafile oru tut-mas vb. eylere uyulmas farz olurdu. Bu gn bunlarn hibirisimmkn deildir. (zenel, bn Hazmn Gzyle Snnet, s.119)

bn Hazm, takrir snnetin de mubahlk hkm tadn

syler ve bunu yle izah eder: Peygamber (sas) grd, iittiiveya kendisine ulatrlan bir eyi inkar etmez, fakat emir de et-mezse, bu onun mubah olduunu gsterir. Zira Allah Teala, On-lar ki yanlarndaki Tevrat ve ncil'de vasflar yazl o mm Pey-gambere tbi olurlar. O Peygamber ki kendilerine mer eyleriemreder, ktlkleri yasaklar, kendilerine gzel ve ho eylerimbah, murdar eyleri ise haram klar


21/182

Osman GNER

MLEL


20

hkm, IV/56) Dolaysyla ona gre, fiil snnette olduu gibitakrir snnet de uymay gerektirmez. Aralarndaki fark ise, fiil

snnette rnek alma (teessi) bulunduundan mendupluk, takrirsnnetteise mubahlk sz konusudur. (Baaran, 1977: s.209)

Snnetin taksimi ve delil deeri hakknda bn Hazmn nesrd bu grler, her ynyle Zahir mantalitenin derin izleri-ni tamaktadr. Naslarn lafzlarna bal kalmann, lafzdan kas-tedilen mana ve z karsnda zorlanmann belirgin bir ekildeortaya kt anlalmaktadr. Nitekim onun ayetteki (Necm, 53/3)nutuk (

) kelimesinden sadece szn (kavlin) kastedildiini, fiil

ve takririn buna dahil edilemeyeceini sylemesi, gzel rnek ( ) (Ahzb, 33/21) ifadesinden maksadn da sadece rnek almakolduunu belirtmesi, lafzlar hep zahirine gre deerlendirdiinigstermektedir. Dorusu Allahn (cc) gzetimi ve terbiyesi altndayetimi, btn insanla bir rehber ve numune-i imtisal olarakgnderilmi olan O Yce Ztn sadece szlerine uymak gerektiinibelirtip, dier davranlarna uymann ise vcubiyetle deil de

mendupluk ve mubahlkla izah edilmesi, meruluun tesindenormal bir mantkla da kavranmas g bir yaklam tarz olduu-nu gstermektedir.

Haberin eitleri ve Fonsiyonu

bn Hazm, hadislerin shhati sz konusu olduunda ok titiz dav-ranm ve sahih olarak deerlendirdii haberleri mtevatir vehad olmak zere ikiye ayrmtr. Tevtrden ne anladndan venasl tarif edilmesi gerektiinden bahsederken yle der: Pey-gambere (sas) varncaya kadar yeter derecede bir grubun (kffe)yine o kadar bir insan topluluundan nakletmi olduu haberler-dir. Bu trl haberlerin kesinlik ifade ettiini belirttikten sonrabuna yle bir aklama getirir: Hz. Muhammed (sas)in getirdiiKuran, Peygamberin (sas) gnderilmesini, namazlarn ve rekat-larn saysn, zekat ahkamna dair pek ok eyi ve Kuranda be-

yan edilmemi olan dier hususlar biz mtevatir haberle bili-riz.(bn Hazm, hkm, I/104)


22/182


MLEL


21

bn Hazm, haberin tevatr artn tayabilmesi iin gerekliolan topluluun (kffe) miktar konusunda kendisinden nceki

grleri kabul etmediini ve kesin olarak bir say belirlemenindoru olmadn belirtmitir. Ona gre peygamberler dnda hikimse yalana kar korunakl (masum) deildir. Dolaysylamtevatirde esas olan, birbirleriyle karlamadklarndan, hileyapmadklarndan ve haber verdikleri eyden herhangi bir karla-r bulunmadndan emin olduumuz iki veya daha fazla kiinin,uzunca bir hadisi nakledip buna baka bir topluluun da ahitolduunu sylemesi haberin doruluunu gstermektedir. Bunu

iiten kimsenin tasdik edip kesinlii hakknda phe etmemesi birzorunluluktur. (bn Hazm, hkm, I/108-9)

Bundan anlalyor ki, bn Hazm, tevatr iin en az iki kiininbulunmasn art komaktadr. Ayrca farkl yerlerden habere m-dahil olan bu iki kiinin birbirinden habersiz vermi olduklar bil-ginin zaruri ilim ifade ettiini de sylemektedir. Dolaysyla teva-tr iin arad artlar dier muhaddislerinkinden farkllk arz

etmektedir. bn Hazm her ne kadar yalan zere birlemeleri aklenmmkn olmayan bir topluluun (kffe) olmas konusunda dieralimlerle ayn kanaatte olsa da, bu topluluun saysn tahdid ede-rek en az iki kii olacan ifade etmesi bakmndan onlardan ay-rlmaktadr. Onun tevatrdeki ravi saysn iki kii ile tahdid etme-sinin bir neticesi olarak rivayet ettii hadisler ierisinde bu artlarauygun pek ok mtevatir haber bulmak mmkndr. NitekimMuhallda 80 kadar mtevatir hadis bulunduu ve bunlarn b-tn fukaha iin bir servet olduu belirtilmitir. yle anlalyor ki,dier alimlerce mehur ve aziz olarak deerlendirilen had haber-ler, bn Hazm tarafndan tevatr olarak kaydedilmitir. (Baaran,1977: s.131)

bn Hazm haber-i vhidi de yle tarif eder: dil bir ravininyine kendisi gibi dil bir raviden rivayet ettii haberdir. Eer buhaber bu artlar tayarak Peygambere (sas) kadar ularsa, builim ifade eder ve amel etmek gerekir. Ona gre hadisin isnadnnher aamasnda ravi saysnn sadece bir kii olmas haberin had


23/182

Osman GNER

MLEL


22

olmas iin yeterlidir. Ravileri sika kimselerden oluan haberinmakbul olduunu ve bu tr haberlerin ilim ve ameli gerektirdiini

syler. (bn Hazm, hkm, I/108)lim ve ameli gerektirmesi itibariyle mtevatirle haber-i vhid

arasnda fazla bir fark grmez. Shhati sebebiyle haber-i vhidinilimi gerektirdiini kabul etmekle birlikte, bunun her zaman olma-yp mmkn ve msait olduu lde olabileceini de ifade eder.Ona gre ikisi arasnda istidll bakmnda kuvvet fark vardr.zellikle muarzlarna kar delil getirirken ncelikle mtevatir

haberi tercih ettii, bulamazsa haber-i vhidle istidlal ettii grl-mektedir. (Baaran, 1977: s.132)

bn Hazm makbul olan haber-i vhidin ilim ifade etmesini,snnetin vahiy kapsamnda olduu ve Allahn (cc) koruma vaadibulunduu kabulne dayandrr. Ona gre hem muhafaza vaadibulunup hem de yalan ve yanlma ihtimalinden sz edilmesimmkn deildir. Bu hususta haber-i vhidin zan ifade ettiinibenimseyen dier snn imamlarn kanaatlerine katlmadnaka ifade eder. O, haber-i vhidi sadece itikad konularda deil,amel konularda da delil olarak kullanabilmek iin onun zan deil,kesin ilim ifade etmesinin yani yalan ve yanlma ihtimali bulun-madnn kabul edilmesi gerektiini vurgular. (bn Hazm, hkm,I/116) Ona gre, makbul bir haber-i vhid hem Kurana ilave h-km getirebilir, hem de onu neshedebilir. Esasen Kuranda bu-lunmayan pek ok hkm bu tr makbul hadislerle belirlenmi ve

Kurana ilave hkmler getirmitir. Haber-i vhidi dinde delilkabul edip de bu hususlarda tevatr art aramak doru deildir.(bn Hazm, hkm, I/111)

bn Hazm, hadisleri mtevatir ve hd olarak ikiye ayrp dilve sika ravilerin haberlerinin makbul olduunu ve her halkardailimi gerektirdiini ifade etmesinin yannda, makbul olmayan,merdd haberler, artlar ve keyfiyeti hakknda da kanaatlerini

beyan etmitir. Buna gre ravilerden birinin sika zelliini ta-mamolarak veya rivayet zincirinde herhangi bir sebeple inktanvuku bulmasyla Peygambere (sas) isnad edilen haberin merdd


24/182


MLEL


23

olacan aka ifade eder. Bu sebeple isnadnda sahabenin d-rlmesiyle oluan mrsel haberi, senedin herhangi bir yerindeki

ravinin aktan drlmeyle ortaya kan munkat haberleri vebir de ravinin kusurunun gizlenmesi veya gizlice drlmesiyleoluan mdelles haberleri reddeder. Bununla birlikte mall,muztarib ve maklub haberler de ona gre merdd hadisler arasn-da yer alr. yle anlalyor ki, haberin makbul olmasna dair esasald dncede de belirleyici olan yine zahire gre hkm ver-mek ve senette zahir ittisali aramak olmutur. Ona gre metninshhati senede baldr. Senette arad vasflar tamayan raviler

ile ok hata yapan, dikkatsiz davranan, hali mehul olan, hafzasbozuk ve telkine ak olan ravilerin rivayetleri makbul deildir.(Baaran, 1977: s.229)

Hadis Kaynaklarna Bak

bn Hazm, kendi dnemine kadar telif edilmi hadis kaynaklarnnbyk bir ksmn tedkik etmi ve eserlerini telif esnasnda onlar-dan faydalanmtr. Mehur Ktb Sitte melliflerinden Buhrve Mslimin Sahhnn, btn hadisilerin kabul ettii gibi,Kuran- Kerimden sonra en sahih kitap olarak kabul etmitir.Eserlerinde Sahhndan pek ok hadis nakletmitir. NitekimMuhall adl eserinde tekrarlar dahil Buharden 500, Mslimdende 800 kadar hadis rivayet etmitir. (Baaran, 1988: s.9) bn Hazmnaklettii bu hadislerin birounun sahih yahut senedinin salamolduunu aka belirtmitir. Mesela Buharden naklettii bir ha-

disin senedi hakknda gn gibi aikr bir isnad demi, bir baka-s iin de inci gibi isnadnn bulunduunu sylemitir. Mslimdenrivayet ettii bir haber hakknda ise bu son derece salam birhaberdir derken, bir baka haberin isnad iin de ei bulunmazbir sened diyerek takdirlerini beyan etmitir.(bk.bn Hazm,Muhall, VII/211; VIII/492; IX/217,722)

Buhar ve Mslim, onun iin o derece itibarldr ki, cerh ve

tadl hususunda onlarn hkmlerine itimat etmi, birok raviyionlar kendisinden hadis ald diye sika kabul etmi ve yine birokraviyi de onlar tenkit etti diye cerhetmitir. bn Hazm, ravilerin


25/182

Osman GNER

MLEL


24

gvenirliini tespitte onlar nasl delil almsa, cerhederken deonlarn grlerine mracaat etmitir. Eserlerinde bu hususta pek

ok rnek mevcuttur. (bk.bn Hazm, Muhall, VI/20; VIII/25;IX/531; XI/78)

bn Hazm, snenler ierisinde Eb Dvud ve Nesanin eserle-rini de sahih kitaplar arasnda saym ve onlardan da pek ok ha-dis alp delil olarak kullanmtr. Muhallsnda Eb Dvudunsneninden yaklak 400, Nesanin sneninden de 500 kadar hadisrivayet etmitir. Bu eserleri gvenilir saymakla kalmam, ayn

zamanda hadislerin veya ravilerin gvenilir olup olmadklar hu-susunda bu melliflerin grlerine de mracaat etmitir. Mesela,namazda bakasnn anlayaca kadar iaret yapmann, namazniadesini gerektireceine dair hadisi (Eb Dvud, Salt 176) tenkitederken, bu hadisin hatal rivayet edildiini Eb Dvud da sy-lemitir diye aklama yapm, ravilerle ilgili kanaatlerini de yeryer mesnet kabul etmitir. (Baaran, 1988: s.10) bn Hazm, Tirmizve bn Mcenin eserlerini, o dnemde Endlse ulamad iin

onlar grmemi, hatta varlndan bile haberdar olmamtr.

bn Hazmneserleri incelendiinde, her ne kadar Ktb Sit-te melliflerinin eserlerini takdirle yd ettii grlse de, kendikaidelerine ve anlayna uymayan bir hadis olduunda, hangieserden alnm olursa olsun eitli vesilelerle merdd saymaktanve tenkit etmekten ekinmemitir. Dolaysyla ona gre, hadis ki-taplar ierisinde Buhar ve Mslimin eserlerini en sahih kaynak-

lar olarak grmesine ramen, Buharnin muallk hadislerini ink-ta gerekesiyle, baz hadislerini de illetli olduu veya ravilerinizayf bulduu iin tenkit etmitir. Ayn ekilde Mslimin bazhadislerini de ya senedi ve metni itibariyle yahut isnadnda zayfbir ravi bulunmas yahut da isnadndaki bir kopukluk (inkta)sebebiyle zayf saymtr. (bk.Baaran, 1988: s.10-15)

Burada unu da ifade etmek gerekir ki, bu tenkitlerinde bn

Hazm, kendi mezhebine veya itihadna ters den sahih hadislerieitli bahanelerle reddederken, kendi grn destekleyen ha-disleri ise sahih gsterme eilimi ierisinde olmutur. Her ne kadar


26/182


MLEL


25

kendisi zayfhadisi grmze uyunca delil getirmekten, gr-mze uymadnda reddetmekten Allah (cc) bizi korusun! (bn

Hazm, Muhall, VI/183) demi ise de bu hatadan kendisini o dakurtaramamtr.

Sonu

bn Hazmn hadis ilmine dair kanaatleri, bir makalenin hacminesmayacak kadar geni ve kompleks bir muhtevaya sahiptir. Bu-nunla birlikte onun dnce rgsn tekil eden ana eksendehadisin kayda deer bir nemi haiz olduu anlalmaktadr. zel-

likle zahir dnceye katlmayan limlerden farkl olarak benim-semi olduu baz kanaatleri dikkat ekicidir. Bunlar arasndasnneti/sahih hadisi de tpk Kuran gibi vahy-i merv kapsamndadeerlendirmesi, haberi-i vhidle mtevatir arasnda bir ayrmgzetmemi olmas, aksine bir delil olmadka fiil snneti farziyetolarak deil, sadece rnek alma kabilinden mendubiyet vemubahta hasretmesi, ktb sitte melliflerinin eserlerinde geenkimi hadisleri kendi kanaatine ve uslne uymad gerekesiyleeletiri konusu yapmas dikkat eken hususlardandr. Bununlabirlikte bn Hazmn ortaya koyduu alim profili, slam medeniye-tinin dnce zenginliine katk salam, naslara ve naslarn zahi-rine mantk snrlarn da zorlayarak yapm olduu vurgular sa-yesinde farkl bir dnce izgisini gn yzne karmtr.

Kaynaka

Baaran, Selman, bn Hazm ve Hadisteki Metodu,(Baslmam Doktora Tezi),Ankara, 1977.

,bn Hazmn Ktb-i Sitteye Bak, slam Aratrmalar Dergisi,C.2, S.6, 1988.

Eb Zehra, Muhammed, bn Hazm (Haytuh ve eseruh ve fkhuh), Kahire,

1953bn Hazm, Eb Muhammed, el-Muhall,Msr, 1967.

, el-hkm f Uslil-Ahkm,Msr, 1345-1347.


27/182

Osman GNER

MLEL


26

zenel, Mehmet, bn Hazmn Gzyle Snnet, Sakarya nv. lahiyatFak. Dergisi, s.6/2002.

nal, smail Hakk, bn Hazm,DA, C.XX, stanbul, 1999.

Yavuz, Yusuf evki, bn Hazmn tikad Grleri,http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68)

Hadith Within Intellectual System of Ibn Hazm

Citation/: Gner, Osman, (2009). Hadith Within Intellectual System of IbnHazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 11-26.

Abstract: Hadith has a special place within the systematic organization of bnHazm concerning the question religious truth. From this perspective, he

has some opinions which differs significantly from the majority of Islamicscholars who deny theoretically Zahirite legal system.

Key Words: Ibn Hazm, hadith, Zahirite teaching, narrated revelation, singly

narrated speech, commonly narrated speech.
http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68


28/182

MLEL



Hukuk Teorisinde Literalist/LafzcYorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Muharrem KILI*

Atf/: Kl, Muharrem (2009). Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc YorumGelenei: bn HazmZahirilii, Milel ve Nihal, 6 (3), 27-40.

zet: Tarihsel sre ierisinde, ilk olarak Zhir ekoln kurucu ismi olan Davudb. Ali ile literalist yorum gelenei kart bir sylem olarak ortaya km-tr. Ancak zhir sylemin sistematik bir btnlk ve zengin bir literatrelbirikime kavumas onbirinci yzylda bn Hazm ile gereklemitir. bnHazmn teorik inas ile sistematize edilen bu yorum gelenei Endlshukuk tarihinin kendine zg tarihsel dinamikleri erevesinde var olmu-tur. Ancak Zhirlik, hem kendine zg doktriner nitelikleri ve hem de ha-rici bir takm etkenler nedeniyle ekol olarak varln srdrememitir.

Anahtar Kelimeler:bn Hazm, zahiri yorum, Zahirilik, Endls, Davud b. Ali.

-I-

nsan evreleyen fizik ve metafizik evrene ynelik bireyin doal

bilme arzusu ile gdlenen hakikat aray, bir anlam1 ve anlama

* Do. Dr., Akdeniz niversitesi Hukuk FakltesiHukuk Felsefesi ve SosyolojisiAnabilim Dal [[email protected]].

1 Felsefi terminolojide anlam bir szcn belirttii, dndrd ey; birnermenin, bir tasarmn bir dncenin ya da yaptn anlatmak istedii eyolarak tanmlanmtr. Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, stanbul 1987, s.22. Gramatik adan ise anlam terimi, kelimenin sz iindeki dier unsurlarla


29/182

Muharrem KILI

MLEL


28

sorunu olarak ifade edilebilir. Bilgi ve bilgelik sevgisi, znenin tm

boyutlaryla varln tanmlayan bir anlam arayna ynelmesinin

temel motivasyonu olmutur. nsanlk tarihinde sadece felsefi bilgiasndan deil dier tm bilgi trleri asndan da hakikat hedef i-ne ynelmi anlam aray temel ekseni oluturmutur.

Ancak daha zelde felsefi bilgi ya da dncenin, temel prob-lemi anlama sorunu olmutur. Dnce tarihinde anlam ve an-

lamn aydnlatlmas2temel bir problematik olarak karmza k-

maktadr. Hakikat bilgisinin izini sren zne asndan anlamn

kefi ok boyutlu bir srece tekabl etmektedir. ncelikle bu sre,ontolojik bir tasavvur ve konumlan ifade eder. Daha sonrabelirli

bir epistemolojik perspektife elik eden metodolojik bir ereveyi

gerekli klar. Bu boyutlu zihinsel srete zne, ikin ve akn

anlam belirsiz klan elerin izalesi ya da anlamn stn rten

perdenin kaldrlmas abasndadr. Sze dklm ya da kelm

formunda tecelli etmi olan ile varlk, evren ve yaam arasnda bir

ba ve kpr kuran anlamn tespiti felsefi bilgiden dini bilgiye

kadar btn disipliner alanlarn temel ura olmutur.

Nitekim bu erevede siyaset, ahlak ve hukuk gibi ameli hik-

mete (pratik felsefe) dair anlam dnyasnn kefi, zgn disipliner

alanlar var etmitir. Bu dorultuda akn anlamn toplumsalla

dnk baskn bir boyutunu oluturan hukukun/fkhn zgn bir

kuramsal zeminde ve metodolojik erevede retildiini grmek-

teyiz. Sz konusu kuramsal zemini oluturan ontolojik-metafizik

esaslar kelm ilmi tarafndan disipliner bir entiteye dntrl-mtr. Bu esaslara binaen ina edilen hukuk/fkh tasavvurunun,

genel hukuk tarihinde olduka zgn bir dnsel abaya ve di-sipline tekabl eden hukuk teorisi (fkh usl) eliinde tebeddn

ettiini ve tretildiini grmekteyiz.

Anlam araynda metafizik dzlemde ortaya kan

paradigmatik farkllklar doal olarak hukuk teorisi alannda da

ekollemeleri dourmutur. Bununbir yansmas olarak kendine

balantl olarak zihinde yaratt kavramlardan her biri eklinde tanmlanabi-lir. Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Szl, Ankara 1992, s. 8.

2 Grnberg, Teo,Anlam Kavram zerine Bir Deneme, Ankara 1970, s. 1.


30/182

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

MLEL


29

zg metodik karakteristikleri olan Hanefiye ve Mtekellimin

metodu olarak isimlendirilen iki ekol sz konusudur. Tarihsel

sre ierisinde, hukuk teorisi yazn, rasyonalist bir izgiye oturanMutezile ekolden Zhirekole kadar yaylan bir spektrumla bu iki

yntemsel ereveye indirgenmektedir.

Konumuz erevesinde ele alacamz bn Hazmn hukuk te-orisi, bu iki yntemsel ekollemeden birisine indirgenemeyecek

dzeyde bir metodolojik zgnlk arz etmektedir. bn Hazm ilahi

kelmda ikin olan anlamn ameli hikmet balamnda yorumuna

dair ngrd ontolojik ve metodolojik ereve, iine doduuve yetitii ilmi gelenein snrlarn zorlayan bir perspektif eli-

inde ortaya kmtr. Sz/kelm merkezli bir gelenei temsil eden

dinin anlam dnyasnn ameli bir hikmet olarak retiminde lafzn

anlam dzlemlerinin belirlenme abas esastr.

Bu esas, tmyle nakli ilimler alannda metin merkezli bir an-

lamn belirlenmesi ve yorumlanmas eklinde tecelli etmitir. An-cak bn Hazmn hukuk teorisinde bu esas, lafzda mndemi olan

biricik hakikatin nesnel bir anlam olarak ortaya karlmas eklin-de tebarz etmitir. Bu almamzda lafzdan lafzcla, literal

anlamdan literalizme doru evrilen sz merkezli nesnel anlam

araynn bn Hazmn hukuk teorisindeki metodolojik erevesini

ele alacaz. Ancak bunun ncesinde tarihsel sre ierisinde

literalist yorum geleneini douran fikri ortamn sylem dzene-

ine, nc figrne ve Douda onbirinci yzylla birlikte yok olma

eilimi gsteren bu gelenein bn Hazm ile yeniden varlk buldu-u Endls hukuk tarihinin temel karakteristiklerine de atfta bu-lunacaz.

-II-

lk dnemden itibaren fkh ve kelm ekseninde varlk bulan ekol-lemeler (Ehli hadis-Ehli rey ya da Mtezile-Earlik) Snni para-

digmann ana damarlarn oluturmutur. Ancak bu ana damarn

oluumu homojen bir tarihsel seyir takip etmemitir. yle ki ret-


31/182

Muharrem KILI

MLEL


30

rospektif bir biimde Snni paradigmann temel eilimlerini olu-

turan ekollemelerin yan sra, heteredoksi olarak nitelendirilen

eilimlerde varlk bulmutur. Nitekim bu meyanda daha ilk d-nemden itibaren ortaya kan Btin yorum gelenei ortaya km-

tr.

Sz konusu yorum gelenei kart bir sylem biimi olarak

Zhir dnce akmn retmitir. Btin yorum gelenei,

sekteryan bir ekollemeyi ifade eden smiller ile Sf gelenek

tarafndan ina edilmitir. Ekolleerek in edilen Btin anlam

sistemleri ana damarn dnda olduka evresel bir etki alannasahip olmutur. Bu eilim, Gazl gibi Snni paradigmann nc

figrleri tarafndan sistematik bir eletiriye konu olmutur.3

Mistik deneyim ile varlk bulan btin anlam reten Sfi ge-

lenek, zhir anlamn btin anlam karsnda nemsiz ve gereksiz-

liini ne srmtr.4Literal anlam zerine kurulan normatif an-

lam alann korumay amalayan Snn paradigmann savunucula-r, nesnel anlam ina etme abas ierisinde olmulardr. Ancak

literal-normatif anlam alann yapbozumuna uratacak olanbtin

anlam retimine kar nesnellik aray, Snni gelenek ierisinde

birbaka uca savrulmaya yol aan bir dnsel ekollemeye kap

aralamtr.

Szn (lafz) literal (zhir) anlamn esas alan yorum gelenei

teolojik ve metodolojik temellendirmesiyle ortaya kmtr.

Literalist bir yorum yntemi ngren, bu gelenein (Zhirlik)

nc/kurucu ismi dokuzuncu yzylda Dvd b. Ali5 olmutur.6

3 Bkz., Ferruh, mer, A., Zhirlik, (ev. Ahmet Demirhan), slm DncesiTarihi, stanbul 1990, I, 312-313. Weiss, Bernard, Exotericism and Objectivity inIslamic Jurisprudence, Islamic Law and Jurisprudence, iinde (ed. NicholasHeer), Seattle 1990, s. 59.

4 Weiss, Exotericism and Objectivity in Islamic Jurisprudence, s. 59.5 Bkz., Hatb Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali, Trhu Badd, Kahire 1349, VIII,

369. Zeheb, Siyeru Almin-nbel, XIII, 98. Goldziher, Ignaz,Zhirler Sistem veTarihleri, (ev. Cihat Tun), Ankara 1982, s. 24-27.

6 bn Haldn,Mukaddime, (thk., Dervi Cveyd), Beyrut: el-Mektebetl-Asriyye,1995/1415, 2. bs., s. 417.


32/182


MLEL


31

lk kez zhir szn kullanan kii olarak kaydedilen Davudun7

balangta finin usln benimsemekle birlikte, sre ieri-

sinde mezhebi ilgisinin kopuuna tank olmaktayz. Zhir dn-ceyi benimseyerek Davud, rey ve kyas reddeden ilk snn bilgin

olarak kaynaklarda yerini almtr.8

Kyas bir yorumlama yntemi olarak kabul etmeyen Dvd,

hukukun iki temel kaynann (Kurn ve snnet) literal anlam ve

sahbe icms ile snrlamaktadr. Bir mezhebe ball veya takli-

di reddeden Dvd, mstakil ictihad alanna ynelmitir. Dou

slm dnyasnda onuncu yzylda ksmen yaygnlama eilimigstermitir.9 Ancak Zhir ekoln onbirinci yzylla birlikte etkin-

liini yitirdiine tank olmaktayz. Zhir paradigmay reten d-

nsel dinamizmin argmanlarn benzeri ile tayan Hanbel hu-

kuk ekoln bu dnemde ne ktn grmekteyiz.10Ancak dou

slm dnyasnda Zhirliin yok olma eilimi gstermekle birlikte

yine ayn yzyln bandabatda yeniden varlk bulmaya bala-mtr. Bu noktada Zhirlii yeniden dirilten ve hatta mezhep

doktrinini sistematize eden isim kukusuz Endlsl bn Hazmolmutur.

-III-

Endls hukuk tarihinde Mlik hukuk ekol, etkin bir mezhebieilim olarak ortaya kmtr. Bu mezhebi eilimin nc hukuk

bilginleri, etkin bir dini ve siyasi konuma sahip olmulardr. End-ls tarihinde aristokratik bir snf oluturan hukuk bilginlerinin,

olduka baskn bir sosyal ve siyasal etki gcne sahip olduklar

grlmektedir. yle ki, belli dnemlerde bu aristokrat snf ile

7 bnn-Nedm, Ebl-Ferec Muhammed b. shak, Kitbl-Fihrist, (thk., Rza

Teceddd), Tahran 1971, s. 271.8 bnn-Nedm, Kitbl-Fihrist, s. 271. Serahs, Usl, II, 119.9 Zhir ekoln baka nc temsilcileri iin bkz., bnn -Nedm, Kitbl-Fihrist, s.

272-273.10 Ferruh, Zhirlik, I, 316.


33/182

Muharrem KILI

MLEL


32

dier dnce grup ya da ekolleri arasnda bir siyasi nfuzat-

masnn varlna da tank olmaktayz.11

Bu otorite ve nfuz alannda mezhep ii ekollemeler sz ko-nusudur. Szn ettiimiz bu i ekolleme Endls hukuk tari-hinde Zhiri ekoln varlna zemin hazrlamtr. Bu ekolleme iki

ana eilim olarak ortaya kmtr. Bunlardan ilki,fr merkezli

fkh ya da Ehl-i rey fkhdr. kinci eilim ise, Ehl-i hadis ekol-

dr.12 Birinci eilimde hukuki etkinliklerin merkezinde daha ok

fetva ve yarg alanlarnda karlalan problemlere pratik zmler

retme abas yer almaktadr. kincisinde ise, delil ve usl mer-kezli teorik bir hukuk/fkh anlay esas alnmtr.

bn Hazm ncesi dnemde Ehl-i hadis Mliklii, Zhirliin

teorik zeminini kurucu temel unsur olarak grlmektedir. Dou

slm dnyasnda doktriner ve literatrel dzeyde baz bilginlerin

katklar bn Hazm ile Zhirliin ekollemesi srecini desteklemi-

tir. Ancak hem kelmve hem de hukuki alanda temel eserler ya-zarak mezhebin doktriner yaplanmas ve ekollemesini mmkn

klan asl literatrel katky bn Hazm gerekletirmitir.

Zhirliin hukuki ve teolojik temellerini Endlste yeniden in

eden isim bn Hazm olmutur.13

Zhirliin, bn Hazm ncesi dnemde bu atlm ve gelimeyi

kaydedememi olmas noktasndaki sorgulama, tartlr nitelikte

bir ok yaklam dourmutur. Tarihsel srete Zhir gelenek

iinde bn Hazm ncesinde mezhebin gvenilir nc temsilcileri

bulunmamtr. Zhirliin sistematizasyonunu gerekletirme veekolleme srecine katk salama noktasnda bn Hazmn bireysel

11 Bkz., Kl, Muharrem, bn Rdn Hukuk Dncesi,stanbul 2006.12 Bkz., Masud, M. Khalid, A History of Islamic Law in Spain: An Overview,

Islamic Studies, 30: 1-2 (1991), s. 12. Trk, Abdlmecid, Meknet bn Rd el-Fakih min Trihil-Mlikiyye bil-Endels, bn Rd ve Medresetuhu fil-Garbil-slm, Rabat 1979, iinde, s. 158.

13 Bkz., Kl, Muharrem, bn Hazm ve Zhirilik, Uluslararas Katlml bnHazm Sempozyumu, 27-28 Ekim 2007, Bursa.


34/182


MLEL


33

ilm kabiliyet ve yeterlilii temelinde onun ncl vurgulan-

maktadr.14

Her ne kadar Zhir eilim, bn Hazm nclndesistematizasyonunu tamamlasa da ancak ondan bir yzyl sonraEndls hukuk tarihinde siyasal bir etki alanna sahip olmutur.

Onikinci yzyl sonunda Zhirlik, dnemin Muvavvihid emiri

Eb Yusuf Yakup el-Mansr (1184-1199) tarafndan etkin bir siyasi

destee sahip olmutur.15 Bu dnemde Mlikliin yerine

Zhirliin benimsendii ve ekoln byk bir geliim ivmesi ka-

zand kaydedilmitir. yle ki, Maripte HazmiyyeadndaZhirekol yanllar ortaya kmtr.16Buna bal olarak sz konusu d-

nemde fr merkezli Mliklik poplaritesini yitirmitir. Siyasi

iktidarn hukuk ve din politikasndaki bu deiimden tr, bu

dnemdeMlik ekoln kitaplar yaklmtr.17bn Hazm ile birlik-

te Zhir dncenin ekollemesisrecinde, dnemin siyasi iktida-

rnn Ehl-i hadis bilginlerini, Mlik ekoln hukuk bilginlerine

kar destekledii grlmektedir. Bu dnemde Ehl-i hadis hareketi,

taklidi benimseyen ve ictihad snrlayan yerleik hukuk dnce-sine kar bir bakaldr olarak ortaya kmtr.

Endlste hkim olan Mlikhukuk ekol, hukuki ve siyasi

otoritesini sarsabilecek olan her trl dnce akmna kar tavr-

n ortaya koymutur. Bu meyanda Mlik fkh bilginlerini acz

iinde brakacak dzeyde bir mnzara yetisine ve birikimine sa-

hip olan bn Hazm da sert bir muhalefetle karlamtr.18 Buna

ramen bn Hazm kendi hukuk teorisi ve doktrinini kurmay ba-

14 Merrk, Eb Muhammed Muhyiddin Abdlvhid, el-Mcib f Telhsi Ahbril-

Marib, (thk. Muhammed Said Uryn), Kahire 1963, s. 35. Goldziher, Zhirler,Sistem ve Tarihleri, s. 108.

15 Bkz., Hacv, Muhammed b. Hasan, el-Fikrus-Sm f Trhil-fkhil-slm, el-Mektebetl-lmiyye, Medine 1976, II, 8-12. Abu Laila, Muhammed, AnIntroduction to the Life and Work of Ibn Hazm, Islamic Quarterly, XXIX/2,1985, s. 87.

16 bnl-Esr, zzeddin Ebl-Hasan Ali e-eyban, el-Kmil ft-Trh, Beyrut 1982,XII, 145-146. Goldziher, Zhirler, Sistem ve Tarihleri, s. 138-139.

17 Merrk, el-Mcib f Telhsi Ahbril-Marib, (thk. Muhammed Said Uryn),Kahire 1963, s. 354-355.

18 Bkz., Masud, A History of Islamic Law in Spain, s. 17-21.


35/182

Muharrem KILI

MLEL


34

armtr. Nitekim bn Hazmn, el-Muhall adl yapt, Zhir hu-

kuk doktrininin sistematik bir anlatmdr.19

bn Hazmn benimsemi olduu metodolojik tutumun veyamezheb eilimin, Dvd ile dou slm dnyasnda temelleri

atlan Zhirlikten ayrk olarak deerlendirilmesi ve isimlendiril-

mesi ynnde yaklamlar sz konusudur. Nitekim Palenciaya

gre, bn Hazmn ortaya koyduu dnce yntemi, Zhirliin

yerini alan baka bir dnce ekolnn ortaya kmasyla sonu-lanmtr. Bu eilim, takipileri tarafndan Hazmiyye olarak ad-

landrlmtr.20

Byle bir isimlendirmenin varl, bn Hazmn ngrd

metodolojik tutum asndan onun Zhir eilimin dnda grl-mesine imkan tanmaz. bn Hazmn ismine nispetle yaplan byle-

si zel bir adlandrma, onu mezheb eilim ve metodoloji asndan

Zhir izgiden karmaz. Bu durumun, bn Hazmn bir anlamda

tarihsel srekliliini yitirmi olan Zhirlii doktrin ve yntemasndan yeniden in etme (sistematizasyon) noktasndaki ar-

lkl konumundan kaynaklandn ifade edebiliriz.

-IV-

Endls hukuk tarihine damgasn vuran yerleik hukuk algsnn

(Mliklik) dnda ve ona muhalif bir sylem reten bn Hazmn

hukuk teorisinin temel karakteristiini onun metin ve dil tasavvu-

ru oluturmaktadr. Metin tasavvuru asndan bakldnda onunmetni, ontolojik bir nesne olarak alglad ya da yorumlad g-

rlmektedir. Metinden elde edilen bilgiyi epistemik bir abann

rn olarak deil, onun literal yapsnda sunulmu bir kabul

olarak alglamaktadr. Bu metin tasavvuru, bn Hazmn metninkkenine ilikin akl yrtmeleri (talili) dlamasna veya reddine

yol amtr.

19 Masud, A History of Islamic Law in Spain, s. 20. Golziher, Klasik Arap Litera-tr, s. 147.

20 Palencia,Trhul-Fikril-Endels, s. 237.


36/182


MLEL


35

Ontolojik dzlemde yrtlen talil ve iyi-kt (hsn-kubh)

tartmas hukukun kkenine ilikin bir sorunsal olarak da formle

edilmitir. Bu problematiin Mutezil, Ear ve Mturid kelmekollerinin savunuculuunu yapm olduu temel yaklam

erevesinde ele alndn grmekteyiz. Bunlardan rasyonalist bir

tutuma sahip olan Mutezil ekol, akln iyi ve kt olan kavraya-

bilme yetisinin olduunu ne srer.21

te yandanEar kelm ekol ise, akln byle bir yetisinin bu-

lunmadn ve Tanrnn fiillerinde bir gayenin olmadn ne

srmektedir.22

Akln rol konusunda iki ucu temsil eden iki eili-min dnda Mturid ekol, orta bir yol bulma abasnn rn

olarak ortaya kmtr.23 Bu teolojik eilimlerden Ear ekoln

yaklamn benimseyen bn Hazm, bu grn hukukun kkeni

konusundaki tutumuna temel yapmtr. Ona gre akl, lahi norm-larn belirledii ereve dnda iyi (hsn) ve kt (kubh) hkmleri

veremez. Bu yzden metodolojik anlamda akl yrtmenin farkl

formlar ile tretilecek olan normatif alan meru kabul edilemez.

Zira ona gre, iyi ve kt hkmnn tek normatif belirleyicisiTanrsal buyruk ve yasaklamalardr. Tanrsal iradenin emrettikleri

iyi, yasakladklar ise kt olarak nitelendirilir.24Buna bal olarak

bn Hazm, Tanrsal iradede, fiillerde ve emirlerde illet, sebep ve

hikmet arayn tmden reddeder. Zira bylesi bir aray ona gre,Tanrnniradesini snrlama anlamna gelir.25

bn Hazma gre O, yaptndan sorulmaz, ama onlar sorulur-

lar26 vahyi bildirimi ilahi iradenin gayesini belirleme abasnn(talil) ontolojik imkanszln ortaya koyar. Norm koyucunun

gayesine ve hikmetine ancak metnin literal bildirimi araclyla

21 Maturidi, mam Ebu Mansur Muhammed, Kitbut-Tevhid, s. 97 stanbul 1979.22 Cveyni, Ebul-Mel Abdlmelik b Abdullah, el-rd il Kavtiul-Edille fi

Uslil-tikad, s. 228-231, Beyrut 1985.23 Ayrntl bilgi iin bkz. Maturidi, Kitbut-Tevhid, s. 97-101.24 bn Hazm, el-hkm fi Uslil-Ahkm, I, 490, Beyrut tsz.25 bn Hazm, el-hkm, II, 583 vd.26 Enbiya, 23.


37/182

Muharrem KILI

MLEL


36

ulalabilir. Buna bal olarak bn Hazm, beeri akln bu gaye ve

sebepler alanna nfuz etmesini imkan d grmektedir.27

kili ilim tasnifini -akli ve nakli ilimler-benimseyen bn Hazm,iki ayr metodolojik perspektif ngrmtr. Birbirinden kesin

hatlarla ayran farkl iki epistemolojik tutum ve yntemsel

bakas benimsemitir. Varln belirli bir doa dzeni ierisinde

deimez bir takm niteliklerinin olduunu savunan bn Hazm,

evrendeki bu deimez dzeni kavramak iin tmevarm ynte-

mini kullanr.28 Akli ilimler alannda bilgiye, akln apak yarglar

ve duyularn ak ve seik verileri ile bu ikisine dnk olan ncl-ler olmak zere iki yolla ulalabileceini ne srer.29 Nakli ilimler

kelm ve hukuk- alannda ise,bilginin kaynan metin oluturur.

Metnin bilgisine ulaabilme de biricik yntem ise, metnin lafzlar-

nn zhirine ulamay ama edinen literalist yntemdir. Bu alanda

bn Hazmn, ilkinden farkl bir metodoloji nerdiini grmekte-

yiz.

bn Hazma gre epistemolojik adan metnin literal anlam

kesin bilgiyi oluturmaktadr. Bu dorultuda o, metnin literal an-lamnda aikar olan tek bir doruluun var olduunu ne srer.30Bu tek deerli bilgi kuram erevesinde kesin olmayan (zann)

bilgi trn reddeden bn Hazm, zanna dayal olarak verilen

hkmn geersizliini ne srer.31 Ona gre, metne dnm

olan vahyi bilginin literal anlam ilahi korunmulua mazhar ol-

mutur.

bn Hazm, nesnel anlamn elde edilebilmesi iin metnin kuru-lu olduu dilin de st bildirimsel (tevkif) olmasnn gerekliliini

ne srmektedir. Dillerin kkeni konusundaki tartmalara vetemel yaklamlara deinen bn Hazm, dilin st bildirimsel (tevkif)

olduu grn savunmutur. Dilin uzlamsal olduu ynn-27 bn Hazm, el-hkam, II, 591.28 Eb Zehra, bn Hazm, s. 128-129. bn Hazm, el-Fasl fil-milel vel-ehvi ven-nihal,

V, 16-17, (thk. M. . Nasr; A. Umeyre), Beyrut tsz.29 bn Hazm, el-hkm, I, 65.30 Bkz. bn Hazm, en-Nebze, s. 69, 90. bn Hazm, el-Muhall Bil-sr, I, 88, (A. S. el-

Bendari), Beyrut tsz.31 bn Hazm, el-Muhall, I, 86, 89.


38/182


MLEL


37

deki yaklam reddeden32 bn Hazma gre, Tanr evreni ve iin-

dekileri yaratmas gibi dili de var etmitir.33Ona gre dil, insan ya

da doa rn deil, Tanrsal bir yaratmadr. Bu yzden dilde birreticinin olmas zorunludur ve dilin ilk reticisi de Ademe dili

reten Allahtr.34

Dilin stbildirimsel olmas nedeniyle, hakikat ancak lafzn

konulduu anlama yklenmesi ile elde edilebilir. Zira, dilde lafz-

lar belirli anlamlar iin tevkifi bir biimde konulduundan bunun

dnda bir kullanm hakikatin yok olmasna yol aar. Hakikatin

bilgisine ancak lafzn belirlenmi olan anlam ile snrl kalnarakulalabilir. Ona gre dnce dille ve dilde tamamlanr ve onun

temel ls de dilsel ldr;35 nk eyann hakikatine ancak

lafz araclyla ulalabilir.36 Bu yzden, dilin kurallarna ballk

ya da boyun eme ilh kurallara boyun emenin bir gstergesi-

dir.37

ngrm olduu dil kuramna da bal olarak bn Hazm,epistemik anlamda kesin (kat) bilgiye ulamay amalamtr. Bu

ama dorultusunda kesin bilgi (zann) retmeyen karm yn-

temlerini reddetmitir. Nitekim bu balamda hukuki kyas terk

etmi ve sonular yalnzca ncllerde olan veren ve kesinlii(yakn) olan mantklarn kyasna ynelmitir.38 Fkh metinsel

kaynaklarda yer alan hkmlerin bilinmesi olarak tanmlayan bn

Hazm,39 hukuk bilgininin grevini metinde ikin olan hkmlerin

izhar olarak snrlandrmtr. Ona gre bu grev asndan hukuk

bilgini iin gerekli olan en temel ara dildir.40

32 Allah btn isimleri Ademe retti Bakara, 31. bn Hazm, el-hkm, I, 31-36.33 Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef bil-Marib vel-Endels, s. 117 Marib

1986.34 bn Hazm, el-hkm, I, 34. Yefut, Salim, a.g.e, s. 118.35 Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef, s. 118-119.36 bn Hazm, et-Takrb li haddil-mantk, s. 155. Yefut, Salim, a.g.e., s. 119.37 Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef, s. 119.38 Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef, s. 83.39 bn Hazm, el-hkm, II, 121.40 bn Hazm, el-hkm, II, 119-120.


39/182

Muharrem KILI

MLEL


38

bn Hazma gre, Kitapta biz hibir eyi eksik brakmadk41 bil-

dirimi ile din, zneye hareket alan brakmayacak lde eksiksiz

olarak btnyle getirdii hkmler araclyla dzenleyici gre-vini tamamlamtr.42 Bugn size dininizi tamamladm43 bildirimi

ile de bu dzenleme grevi sona erdiinden tr, znenin metin-

den bamsz bir hkm verme yoluna ynelmesi tasavvur edile-

mez.44 Dinin sabit ve deimez olduu ve tketici bir tarzda d-

zenleyici bir ileve sahip olduunu ileri sren bn Hazm, normatif

olarak dinin hkmlerde deiimi gerektirecek bir alan brakma-

dn ne srer.45

Nesnel anlam temine ynelik bir dil tasavvuru ngren bn

Hazm, hukuk teorisinde hkm karm yntemleri olan rey, k-

yas ve istihsan gibi metodolojik aralara kar kmtr. Ona gre

norm koyucu bir deeri olmayan rey, burhan olmakszn nefsindoru olduunu tahayyl ettii eydir. Zira zann bilgi ifade eden

rey ile hkm vermeyi gerektirecek bir hukuki boluk sz konusudeildir. bn Hazm, epistemolojik adan zannbir bilgi rettiini

ne srerek kyas iin de benzer bir temellendirme yoluna gider.46

Sonu olarak yorumlama srecini, metnin literal anlamnda

ikin bulunan er hakikatin kefi olarak tavsif eden bn Hazm,

muhatabn metne akli unsurlarla nfuz etme abasn hem ontolo-

jik ve hem de metodolojik dzlemde imkansz klar. Metnin olu-um srecinde muhatap kitlenin tarihsel zgllklerinin gz

nnde tutulduu bir vahiy sreci yaanmtr. bn Hazm, metin

ile muhatap zne arasndaki dinamik anlamlandrma srecini ka-ytlayan bir metin ve dil tasavvuru ngrmektedir. Onun hukuk

teorisi, bu tasavvurun ontolojik, epistemolojik ve metodolojik dz-

lemde temellendirildii sistemik bir btnlk arz etmektedir. bn

Hazmn tarihsel sreklilik ierisinde bu sistematik katks, Zhir

41 Enam, 38.42 bn Hazm, en-Nebze, s. 22.43 Maide 3.44 bn Hazm, en-Nebze, s. 23.45 Bkz., bn Hazm,en-Nebze, s. 46-47.46 Bkz. bn Hazm, en-Nebze, s. 71. bn Hazm, el-hkm, I, 45; II, 127. bn Hazm, el-

Muhall, I, 86.


40/182


MLEL


39

syleme eklemlenmenin tesinde onbirinci yzylda Batda sz

konusu gelenein yaratc bir yenilenmesi olarak tezahr etmitir.

Ancak bn Hazm ile yeniden varlk bulan bu literalist yorum gele-nei ana damar ve merkezi oluturan egemen paradigmann kar-snda heterodoksiyi ve evreyi temsil etmenin tesine gideme-

mitir.

Kaynaka

Abu Laila, Muhammed, An Introduction to the Life and Work of Ibn

Hazm, Islamic Quarterly, XXIX/2, 1985.Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, stanbul 1987

Cveyni, Ebul-Mel Abdlmelik b Abdullah, el-rd il Kavtiul-Edille fiUslil-tikad, Beyrut 1985.

Eb Zehra, Muhammed, bn Hazm, Buruc Yaynlar, stanbul,tsz.

Ferruh, mer, A., Zhirlik, (ev. Ahmet Demirhan), slm DncesiTarihi, stanbul 1990.

Goldziher, Ignaz, Zhirler Sistem ve Tarihleri, (ev. Cihat Tun), Ankara

1982.

Grnberg, Teo,Anlam Kavram zerine Bir Deneme, Ankara 1970.

Hacv, Muhammed b. Hasan, el-Fikrus-Sm f Trhil-fkhil-slm, el-Mektebetl-lmiyye, Medine 1976, II.

Hatb Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali, Trhu Badd, Kahire 1349.

bn Haldn, Mukaddime, (thk., Dervi Cveyd), Beyrut: el-Mektebetl-Asriyye, 1995/1415, 2. bs.

bn Hazm, el-Fasl fil-milel vel-ehvi ven-nihal, V, 16-17, (thk. M. . Nasr; A.

Umeyre), Beyrut tsz.bn Hazm, el-hkm fi Uslil-Ahkm, I, 490, Beyrut tsz.

bn Hazm, el-MuhallBil-sr, I, 88, (A. S. el-Bendari), Beyrut tsz.

bnl-Esr, zzeddin Ebl-Hasan Ali e-eyban, el-Kmil ft-Trh, Beyrut1982, XII.

bnn-Nedm, Ebl-Ferec Muhammed b. shak, Kitbl-Fihrist, (thk.,Rza Teceddd), Tahran 1971.

Kl, Muharrem, bn Hazm ve Zhirilik, Uluslararas Katlml bn

Hazm Sempozyumu, 27-28 Ekim 2007, Bursa.Kl, Muharrem, bn Rdn Hukuk Dncesi,stanbul 2006.

Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Szl, Ankara 1992.


41/182

Muharrem KILI

MLEL


40

Masud, M. Khalid, A History of Islamic Law in Spain: An Overview,Islamic Studies, 30: 1-2 (1991).

Maturidi, mam Ebu Mansur Muhammed, Kitbut-Tevhid, stanbul 1979.

Merrk, Eb Muhammed Muhyiddin Abdlvhid, el-Mcib f TelhsiAhbril-Marib, (thk. Muhammed Said Uryn), Kahire 1963.

Merrk, el-Mcib f Telhsi Ahbril-Marib, (thk. Muhammed SaidUryn), Kahire 1963.

Trk, Abdlmecid, Meknet bn Rd el-Fakih min Trihil-Mlikiyyebil-Endels, bn Rd ve Medresetuhu fil-Garbil-slm, Rabat 1979.

Weiss, Bernard, Exotericism and Objectivity in Islamic Jurisprudence,Islamic Law and Jurisprudence, (ed. Nicholas Heer), Seattle 1990.

Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef bil-Marib vel-Endels, Marib1986.

Tradition of Literalist Interpretation in Legal Theory:

Zahirite Theory of Ibn Hazm

Citation/: Kl, Muharrem, (2009). Tradition of Literalist Interpretation inLegal Theory: Zahirite Theory of Ibn Hazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 27-40.

Abstract: Ibn Hazm is a thinker who remarkably developed and systematizedZahirite theory of Davud b. Ali. Behind his production of magnificent lite-rature on behalf of Zahirite theory, we can find specific historical pheno-

mena of the history of al-Andalus of which Ibn Hazm is a significantly ef-fective part.

Key Words: Ibn Hazm, literalist interpretation, Zahirite, al-Andalus, Davud b.Ali.


42/182

MLEL



Dinler Tarihisi Olarak

bn HazmGenel Bir Bak

Sleyman SAYAR*

Atf/: Sayar, Sleyman (2009). Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm, Milel veNihal, 6 (3), 41-79.

zet:ok ynl bir slm bilgini olan ve Endls slm kltr ekseninde kendidnemini lykyla temsil eden bn Hazm, dinler tarihi alannda da ncbir ahsiyettir. O, yazd el-Fasl balkl nl eseriyle hakl bir hreteulamtr. Karlatrmal Dinler Tarihinin kurucusu saylmakta, bualanda salam bir slm dnceyi temsil etmektedir. En ayrcalkl y-n, gelenek oluturucu bir nitelik olarak Kitab- Mukaddes eletirisidir. O,Batl Kitab- Mukaddes eletirmenlerinden yzyllarca nce belli prensip-ler erevesinde ve eitli alardan bu konuya younlamtr. Hem aklhem de nakl delillerle Yahudi ve Hristiyan kutsal metinlerinin gvenilir-liini, kesintiye uramakszn gnmze intikali meselesini tartm;

kendi iindeki eliki ve tutarszlklar ortaya koymutur. bn Hazm, dinaratrmalarnda tartmac,eletirici ve analizcidir. Dolaysyla diyalek-tik-diyalojik bir yntem uygulad sylenebilir. Dier dinleri/mezhepleri,onlarn tarih geliimlerini ve coraf konumlarn dikkate almakszn tekhakikat kabul ettii slmla ilikileri ve farkllklar asndan incelemi-tir. Derledii yahut tevars ettii btn bilgileri kelm/teolojik bir hedefdorultusunda deerlendirdii, bu erevede ar ve acmasz bir dil kul-land grlmektedir.

Anahtar Kelimeler: bn Hazm, el-Fasl, Karlatrmal Dinler Tarihi, Kitab-Mukaddes Eletirisi, Diyalektik-Diyalojik Yntem, Reddiye, Tahrf.

* Yrd. Do. Dr., Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi AnabilimDal, *[email protected]].


43/182

Sleyman SAYAR

MLEL


44

Giri: Ortam

spanya zerine yaplan almalarda bu lkeyi bilinen anlamyla

Avrupadan ayr tutma eilimi dikkat eker. Kimilerine gre o,tarihin nemli kavak noktalarnda Avrupann deerleriyle b-tnlemedii, hatta onlara ters dt iin, kltrce daha zenginve daha derin bir baka Avrupa, Avrupann teki yz ya datekiAvrupaolarak tanmlanmtr1.

Benzer bir deerlendirme, spanyay, Asya-Afrika kltrhavzas iinde ve gelenekleri, sanat ve ideolojisi asndan spanyol-

lam bir slm dnyas olarak ne karr. Bu lke, Dou ile Ba-ty birbirine balayan tarih rolne binaen duraan Avrupayafikr, edeb, ilmve teknik canllk kazandrmtr. Nitekim moderndncenin douunu temsil ettii dnlen spanyol Altn a-(1492-1651), sonradan Hristiyan egemenliinde ortaya kanayrmc ve asimilasyoncu politikalara ramen bir erken Altnan, yani Endls kltrel mirasnn damgasn tamaktadr2.

spanyol yazar Juan Goytisolonun kltrl spanyas daBatl, ama bakadr. nk ardnda Avrupann tarihinden ayryzlerce yllk bir tarih ile Mslmanlarn ve Yahudilerin sonra-dan reddedilen deerli katklar vardr. Kendisini deiik trde birspanyol olarak tanmlayan yazar, yeryznn eitli kltrlerine

ve dillerine tutkun olduundan bahisle sralad Batl isimleryannda bn Arab, Ebu Nvs, bn Hazm ve Mevlnaya da ilgisi-ni ifade eder3.

Hsl, tarih boyunca Hristiyan inancna sk skya bally-la bilinen spanya, dile getirilip vurgulanmasa da, Hristiyan ol-mayan bir kltrn izlerini hl bnyesinde barndrmaktadr.Washington Irwingin deyiiyle burada arazi, rfler, hatta insanla-rn yry tarz bile Araplarn damgasn tayor4. Bu izler hem ev-

1 Gl Ik, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis Yaynlar, stanbul 2005, s. 18, 244. 2 Bilgi iin bk. Cemal Bli Akal, Modern Dncenin Douu: spanyol Altn

a, Dost Kitabevi Yaynlar, 2.bs., Ankara 1977, s. 17, 44-48.3 Ik, age, s. 32-37.4 W. Irwing, Elhamra: Endlsn Yaayan Efsanesi, ev. Veysel Uysal, z Yaync-

lk, stanbul 1992, s. 8.


44/182

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

MLEL


45

rede hem insanlarda grlmekle birlikte, ou zaman spanyayfarkl klan ey olarak sezinlenebilmektedir. spanyol kltrnde

slm varlnn srekli bastrld, unutturulduu ve inkr edil-dii; ancak bin bir yolla kendini hissettirdiibir vkadr. Bu etki-nin derecesini ve ayrntlarn bilimsel olarak hesaplamak artkimknsz gibidir5.

Roger Garaudyningrne greBatnn ilk rnesans tal-yannkinden drt asr nce Mslman spanyada (Endls) ba-lam; ancak bunun evrensel bir rnesansa dnmesine ans ta-

nnmamtr. nk bizzat Bat dnyas, nc miras olarakniteledii slm mirasn srekli reddetmi; bu tutum ise, sonuolarak Avrupay dier kltrlerin verimli katksndan mahrumbrakmtr6.

Hi phesiz, Avrupaya gre kendine zg, teki ve bakaolan spanya sz konusuniteliini Endls tecrbesine borludur.Bu tecrbe, slm hkimiyetinde Mslmanlar, Yahudiler ve Hris-tiyanlarca oluturulan bir msamaha (tolerans) kltr vebirlikteyaama modelini yanstmakta; ayrca Kurtuba rnei zerindenDnyann ncisi (Ornament of the World)7 sfatyla da tebcil

edilmektedir8. Burada tamamlayc ifade Kurtubann tek rnekolmad,slm tarihinde Kuds, stanbul, Saraybosna.. gibi dahanice incilerinbulunduu eklinde olabilir.

zetle, baskn karakteri etnik ve din/kltrel eitlilik olansekiz asrlk Endls tecrbesinde (711-1492) Mslman ynetim

5 Ik, age, s. 58-59.6 Roger Garaudy, slmn Vadettikleri, ev. Salih Akdemir, 4. bs., Pnar Yaynlar,

stanbul 1984, s. 12.7 Orta a Avrupa kltr ve Endls medeniyeti aratrcs Maria Rosa

Menocal, Endls konu edindii kitabna Kurtuba ekseninde bu ismi koy-mutur: Menocal, The Ornament of the World: How Muslims, Jews and ChristiansCreated a Culture of Tolerance in Medieval Spain, Boston: Little Brown and

Company, 200; ayrca bk. Robert Hillenbrand, The Ornament of the World:Medieval Cordoba as Cultural Centre, The Legacy of Muslim Spain, ed. S.K.

Jayyusi, E. J. Brill, Leiden 1994, s. 112-135. Deyim, onuncu yzylda slm halife-liinin esizliini ve merkezliini kavram Hroswitha adl kltrl bir rahibe-ye aittir.

8 Menocal, Dnyann ncisi, ev. hsan Durdu, Etkileim Yaynlar, stanbul 2006,s. 18, 34-35.


45/182

Sleyman SAYAR

MLEL


46

slmn znden kaynaklanan bir anlayla zgr bir din ortamsalayarak btn gruplara msamaha gstermi, bu yzden zel-

likle ilk yzyllar itibariyle spanyollar arasnda hzl bir slmla-ma yaanm; nihayet Arapa yaygnlaarak ortak kltr dili ol-mu ve Mslman olanlar bir yana, eski dinlerine bal kalan s-panyollar bile bu dili daha iyi kullanmak iin birbirleriyle yarrhale gelmilerdir. yle ki, dokuzuncu yzyln ortalarna tarihle-nen (M.854) yaygn bir belgede Kurtuba Piskoposu Alvaro (PaulAlvarus) kendi dindalarnn durumundan esefle sz eder. nkonlarn pek ou Araplarn iir ve kssalarn okumakta, Msl-

man kelmc (teolog) ve filozoflarn eserlerini incelemektedir. s-telik bunu tenkit amacyla deil, kendi dncelerini daha iyi ifadeetmek, yani mkemmel bir Arapaya sahip olmak iin yapmakta-drlar. Hristiyan genlerin Arap dili ve edebiyatna, Arapa kitap-lara ar ilgisi; byk paralar harcanarak kurulan muhteem k-tphaneler araclyla bu edebiyatn propagandasna dnm-tr. Buna karlk, kutsal metinlerin Latince erhlerini okuyan;

ncilleri (gospels), peygamberleri ve havarileri aratran yok! Hris-tiyanlar kendi ana dillerini unuttular. Binlercesi arasnda bir dos-tuna Latince mektup yazacak kii zor bulunur; fakat dnceleriniArapa ifade etmekte mahir ve Araplardan daha gzel iir yazannice kii vardr9.

bn Hazmn Dinler Tarihilii ve el-Fasl

bn Hazm el-Endels, kltrel olarak yukarda belirtilen renkli

ortama bizzat mdahil ve tank olmakla birlikte, siyas olarak En-dls Emev Devletinin kk emirliklere (mlkt-tavif)bln-d bir fetret ve fitne dnemini (1031-1090) idrak etti. Babasvezir olduu iin, siyasetle dorudan ilgili bir ailede yetiti ve m-reffeh bir hayat yaad. Kendisi de sonradan ayn grevi deruhteetti. Ancak siyasetteki deiim ve dnmler onun aleyhine geli-

9 Bernard Lewis, The Arabes in History, 6. bs., Oxford University Press, New York

2002, s. 134 (Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, Anka Yaynlar, stanbul2000, s.166); ayrca bk. Menocal, age, s. 67-79; W. Montgomery Watt, slmn

Avrupaya Tesiri, ev. Hulsi Yavuz, Boazii Yaynlar, stanbul 1986, s. 36;Mehmet zdemir, Endls, DA, c. XI (stanbul 1995), s. 219; a. mlf., Endls

Mslmanlar-II: Medeniyet Tarihi, TDV Yayn, Ankara 1997, s. 27-28.


46/182


MLEL


47

ti. Tavif dneminin bunalml ve istikrarsz siyas-sosyal ortamn-dan fazlasyla etkilendi;siyas ikbali idbrla yer deitirdi. Devlet

grevinden azledildii gibi, hapis ve srgne de maruz kald. lmve kltrel birikiminin yazl ifadesi olan kitaplar alenen yakld.Muhaliflerinin sultanlar nezdindeki dmanca giriimleri sonucuhalkla aras alp yalnzlatrld. Yine de o, doru bildii yoldadneminin yneticilerini ve limlerini ak yreklilikle eletirmeyedevam etti. Ne var ki btnbu gelimeleronun ahsiyetini rencideetti ve psikolojisini bozdu. Nihayet siyasetten uzaklaarak neetettii yere, kyne dnd; bir nevi inzivya ekilip vefatna kadar

ilimle megul oldu10.

Olu Eb Rfi el-Fadla dayanan rivayete gre, takrben sek-sen bin sayfadan oluan drt yz cilt kitap yazd ve kendisindennce sadece Muhammed b. Cerr et-Tabernin (. 310/922) bu sevi-yeyi aabildii belirtilen11 bn Hazm, Endls ufkundan yaylaneserleriyle slm dncesinin nemli bir simas olmasna ramentarih iinde yeterince tannnd sylenemez. Bunun zerinde

dnenler temel bir neden olarak onun sert slbunu ve tenkitikarakterini gsterirler. O, bir yandan slm dnce ekolleri vekelm frkalarna, ulem ve fukahya; te yandan dier din men-suplarna, zellikle Yahudi ve Hristiyanlara ar eletiriler ynelt-tii iin grmezden gelinmi, deta nisyana terk edilmi kabuledilmektedir12.

Oysa bn Hazm; keskin zeksna, gl hfzasna ve ilm

gayretine vurgu yaplan geni ufuklu13bir lim ve melliftir. Bu

10 Hayat hakknda geni bilgi iin bk. Muhammed Eb Zehre, bn Hazm:Haytuhu ve Asruhu-ruhu ve Fkhuhu, Kahire 1954, s. 17-18, 28-29, 37-59;Abdlhalm Uveys, bn Hazm el-Endels ve Cuhdhu fil-Bahsit-Trih vel-Hadr, 2. bs., ez-Zehr lil-lmil-Arab, Kahire 1409/1988, s. 19-83.

11 bk. Sd el-Endels, Tabaktl-mem, thk. Hayt B Alvn, Drut-Tala lit-Tba ven-Ner, Beyrut 1985, s. 183.

12 Bk. Sheyr Fadlullah Eb Vfiye, bn Hazm Alemun min Almil-Fikril-slm

bil-Endels, ed-Dirstl-slmiyye, slmabad 1991/1412, c. 26/4, s. 325-326; a.mlf., Takdm, bn Hazm, el-Usl vel-Fur, thk. Muhammed tf el-Irk vedr., Drun-Nahda el-Arabiyye, Kahire 1978, s. 6.

13 Mesel bk. Eb Zehre, age, s. 141, 200; Zekeriyya brahim, bn Hazm el-Endelsel-Mfekkiruz-Zhir el-Mevs,Kahire 1966, s. 206.


47/182

Sleyman SAYAR

MLEL


48

geni ufukluluk eitli alanlarda derinlemesi anlamna gelmekte-dir. O; air, dnr, ilhiyat (kelm, tefsir, hadis..), ahlk, hu-

kuku, tarihi (slam tarihi, dinler tarihi) olarak ok sayda eserortaya koymutur. H. Corbinin nakline gre R. Dozy, onun iinengin bilgili adam demitir14. L. E. Goodmana gre Ortaan en

zgn kafalarndan biridir; Zhir retiyi tedvin edip din bilimle-rine uygulamtr15. mer Ferrh, onu, slm dnce tarihindebn Haldunla zirveye ulaan aklc ve sosyolojik dnce gelene-inin balangcna yerletirir16. Maribli dnr Muhammedbid el-Cbir, ona, kriz iindeki Arap-slm kltrnn yeniden

yaplandrlmasn salamak zere beyn burhna, yani dinimantk ilkelerine dayandrmak suretiyle yeni bir eletirel yaklamgelitiren, dolaysyla yeni bir r aan kii gzyle bakmakta-dr17. Tritton, onu insan ve dnr olarak ele almakta18; RogerArnaldez ise, gnmzde eserlerine ve grlerine ilginin artt-ndan sz ederek, onun grlerinin aratrlmasnn ada s-lm dncesine ve birok problemin zmne katk salayaca-

n ifade etmektedir19

.bn Hazmn dinler tarihiliini deerlendirmek iin ncelikle

onu kendi balamna yerletirmek, dolaysyla slmn ilk yzyl-larna dinler tarihi eksenli ksa bir bak yapmak gerekecektir:

Mslmanlarn dier din ve mezheplere ilgisi eitli sebepler-le ok erken bir dnemde balamtr. Fetihlerle slmn hkimiyetalannn genilemesi sonucu farkl kltrlerle temas edip youn bir

14 Henry Corbin, Histoire de la philosophie islamique, Gallimard, Paris 1986, s.

313 (slm Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatem, letiim Yaynlar, stanbul 1986,s. 221).

15 Goodman, slam Hmanizmi, ev. Ahmet Arslan, letiim Yaynlar, stanbul2006, s. 131.

16 mer Ferrh, Trhul-Fikril-Arab il Eyymi bn Haldn, Drul-lm lil-Melyn, Beyrut 1386/1966, s. 25.

17 Bk. el-Cbir, Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yaynclk, stan-bul 1997, s. 419-471: a. mlf.,Arap-slm Kltrnn Akl Yaps: Arap-slm Klt-

rndeki Bilgi Sistemlerinin Eletirel Bir Analizi, ev. Burhan Krolu ve dr.,Kitabevi, 2. bs., stanbul 2000, s. 635-654.18 Tritton, Ibn Hazm: the Man and the Thinker, Islamic Studies, c.3, sy. 4

(Karachi 1964), s. 471-484.

19 Bk. Arnaldez, Ibn Hazm, EI2(ng.), E. J. Brill, Leiden 1971, c. 3, s. 798.


48/182


MLEL


49

etkileim srecine giren Mslmanlar hem kendi snrlar iindehem de komu corafyalarda mevcut olan bu kltrleri tanma

ihtiyacn duymulardr. te yandan slm tebli etme, vahiytarihindeki yerini aklama, dolaysyla stnln kantlamagrevi; buna bal olarak toplumu yeni dine aykr inanlardankoruma kaygs n plna kmtr. Ayrca; Hz. Peygamberin vefa-tndan sonraki srete toplumda ortaya kan farkl din yorumla-rn ve ihtilaflarn deerlendirilmesi, varsa d kaynaklarnn gste-rilmesi de bir zorunluluk olmutur.

Btn bunlarn tesinde, Mslmanlar dier dinlerle ilgi-lenmeye sevk eden en temel meriyet kayna olarak Kuran veSnnetin rol zikredilmelidir. Kurn- Kerm;Hanfler/Mslmanlar, Mrikler/Putperestler, Yahudler, Hristi-yanlar, Sabiler ve Mecusler gibi eitli inan gruplarndan szetmektedir. Tevhid-irk ekseninde gerek dinin tanmna gereksebaz din inan ve tutumlara ilikin belirlemeler, deerlendirmeleryaplmtr. Ayrca, bizzat Hz. Peygamberin gayrimslimlerle

ilikileri ve bunun hadislere yansmas sz konusudur. B

Documents

MilelveNihal_c6_s3