T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP

(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

METAL TEKNOLOJİSİ

DOĞRULTMA

ANKARA 2005

Milli Eğit im Bakanlığı tarafından gelişt irilen modüller;

• Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğit im Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaşt ırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik gelişt irilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

• Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve gelişt irilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğit im Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmışt ır.

• Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğit im öğretim sırasında gelişt irilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

• Örgün ve yaygın eğit im kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

• Basılmış modüller, eğit im kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıt ılır.

• Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında sat ılamaz.

i

AÇIKLAMALAR ...............................................................................................................İ

GİRİŞ .............................................................................................................................. 1

ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ................................................................................................. 3

1. METAL ATÖLYESİ....................................................................................................... 3 1.1. Metallerin Endüstrideki Yeri..................................................................................3 1.2. Metal İşleri Atölyelerinin İmar Durumu..................................................................3 1.3. Soğuk Şekillendirme..............................................................................................5

1.3.1. Soğuk Şekillendirme El Takımları ......................................................................... 5 1.3.2. Soğuk Şekillendirme Makineleri ........................................................................... 5

1.4. İmalat İşlerinde Kullanılan Malzemeler...................................................................6 1.4.1. Çelik................................................................................................................ 6 1.4.2. Bakır ve Alaşımları............................................................................................. 6 1.4.3. Alüminyum ve Alaşımları .................................................................................... 6

1.5. Malzemelerin Biçimlerine Göre Sınıflandırılması ....................................................7 1.5.1. Dolu Profiller .................................................................................................... 7 1.5.2. Boru Profiller .................................................................................................... 8 1.5.3. Boru Çeşitleri .................................................................................................... 9 1.5.4. Açık Sac Profilleri ............................................................................................ 10 1.5.5. Saclar............................................................................................................. 10

1.6. Malzemelerin Depolanması ve Korunması ............................................................11 1.7. Doğrultma...........................................................................................................11

1.7.1. Doğrultmanın Gereği ve Önemi........................................................................... 11 1.7.2. Doğrultma Araçları ........................................................................................... 11 1.7.3. Düzeltme için Kuvvet Uygulama Noktaları........................................................... 16 1.7.4. Doğrultma Çatalları ile Doğrultma....................................................................... 16 1.7.5. Profilleri Düzeltme ........................................................................................... 17

UYGULAMA FAALİYETİ........................................................................................18 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME..............................................................................19 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ........................................................................21

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ............................................................................................... 22

2. SAC MALZEMELERİ DOĞRULTMA............................................................................ 22 UYGULAMA FAALİYETİ........................................................................................23 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME..............................................................................25 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ........................................................................26

CEVAP ANAHTARLARI................................................................................................. 27

MODÜL DEĞERLENDİRME ........................................................................................... 28

KAYNAKLAR................................................................................................................ 29

AÇIKLAMALAR

İÇİNDEKİLER

ii

KO D 521MMI038 ALAN Metal Teknolojisi

DAL/MESLEK Alan O rtak

MO DÜLÜN ADI Doğrultma

MO DÜLÜN TANIMI Doğrultma ile ilgili bilgi ve becerilerin verildiği öğrenme materyalidir.

SÜRE 40/32 Ö N KOŞUL Ölçme Kontrol ve Markalama Modülü’nü başarmış

olmak.

YETERLİK Şekil bozukluğuna uğramış gereçleri doğrultmak

MO DÜLÜN AMACI

Genel Amaç: Gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak soğuk şekillendirme takımlarını çarpılmış burulmuş gereçleri doğrultabileceksiniz.

Amaçlar

1. Amaca uygun olarak şekil bozukluğuna uğramış profilleri kullanılabilir hale getirebileceksiniz.

2. Amaca uygun olarak şekil bozukluğuna uğramış sac malzemeleri kullanılabilir hale getirebileceksiniz.

Ortam

Sınıf, atölye, labaratuvar EĞİTİM ÖĞRETİM O RTAMLARI VE DONANIMLARI

Donanım

Atölyede soğuk şekillendirme (doğrultma) araç ve gereçleri

Ö LÇME VE DEĞERLENDİRME

Modülün içinde yer alan her bir öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz.

Modül sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri, tavırları ölçmek amacıyla öğretmen tarafından hazırlanacak ölçme araçları ile değerlendirileceksiniz

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞ

Sevgili Öğrenci,

Metaller günümüzde endüstride çok yaygın olarak kullanılan ve önemli yer tutan malzemelerdir. Metal işleri de endüstrinin bel kemiğini oluşturmaktadır. Metallerin işlenmesinde çalışan teknik elemanlar endüstri için en önemli unsurlardandır, çünkü metalleri kalıcı olarak en etkili ve ekonomik şekilde biçimlendiren onlardır. Buna karşılık metal teknolojisinde çalışan biz teknik elemanlara düşen görev, hayat ımızda önemli yer tutan metallerin işlenmesinde teknolojiyi takip etmek ve gelişen dünyanın bize sağladığı olanakları en iyi şekilde değerlendirmektir. Öncelikle teknolojiyi takip edebilmek için temel metal işlemlerini en iyi şekilde öğrenip uygular hale gelmeliyiz

Metallerin en önemli özellerinden biri uygun şartlar yerine getirildiği takdirde biçim değişt irmeye olanak vermeleridir. Bu özellikleri metal işlerinde değişik amaçlar için işlemler gerçekleşt irmemizi kolaylaşt ırmaktadır. Söz konusu işlemlerden biri de doğrultmadır.

Doğrultma çoğu zaman istem dışı nedenlerden ötürü biçim değişt iren ötürü biçim

değişikliğine uğramış metalik özellikteki parçaların istenilen biçime dönüştürülmesi amacıyla yapılır. Bu yönüyle meslek yaşant ımızda sıkça kararlaşt ırma ihtimalimiz olan bir bölümdür.

Doğrultma başlığı alt ında toplanan bu bölüm ile ilgili çalışmalarımız sonuçlandığında

doğrultmanın gereği ve önemini bilecek, doğrultmada kullanılan araçları tanıyacak, değişik doğrultma yöntemlerini ve nasıl uygulama yapılacağı konusunda bilgilere sahip olacaksınız.

GİRİŞ

2

3

ÖĞRENME FAALİYETİ-1

Uygun araç gereç sağlandığında amaca uygun olarak şekil bozukluğuna uğramış profilleri kullanılabilir hale getirebileceksiniz.

Okullardaki ve sektörlerdeki metal işleri ile ilgili atölye ve bölümleri (soğuk şekillendirme) gezerek atölyeler ve doğrultma konusu hakkında bilgi toplayarak rapor halinde sınıfta tart ışınız.

1. METAL ATÖLYESİ 1.1. Metallerin Endüstrideki Yeri

Atomlar arasında metalik bağ olan, elektrik ve ısı iletkenliği olan elementlere metal denir. Günümüzde kullanılan pek çok makine ve cihazların yapımında metaller ve alaşımları kullanılır. Bunların en çok kullanılanları çelik, alüminyum, bakır gibi metallerdir. 1.2. Metal İşleri Atölyelerinin İmar Durumu

Metal işleri atölyeleri tek katlı betonarme veya çelik konstrüksiyon olarak yapılır. Atölye tabanı, blokaj üzerine 10 cm beton ve en üste plaka halinde mozaikli beton kaplanarak yapılır.

Metal İşleri Atölyesinin Görünüşü

ÖĞRENME FAALİYETİ-1

AMAÇ

ARAŞTIRMA

4

Çat ı biçimi, atölyede iyi bir havalandırmayı ve ışıklandırmayı sağlayacak özellikte olmalıdır. Bu amaçla, iki kademeli çatı uygulanarak çat ılar arası pencerelerden havalandırma ve ışıklandırma takviyesi yapılır.

Metal İşleri Atölye Planına Bir Örnek

5

1.3. Soğuk Şekillendirme

Metallerin oda sıcaklığında şekillendirme işlemine soğuk şekillendirme denir. Soğuk şekillendirme işlemleri eğme, bükme, delme, kesme, eğeleme vb. işlemleri kapsar. Bu işlemler talaş kaldırarak veya kaldırmadan yapılabilir.

1.3.1. Soğuk Şekillendirme El Takımları

Soğuk şekillendirmede amaca göre çeşit li el takımları kullanılır. Bu takımların yapılacak işlemlere uygun olarak seçilmeleri ve teknolojik kurallara göre kullanılmaları önemlidir.

Soğuk şekillendirmede kullanılan el takımları aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür.

Ölçme ve kontrol takımları Markalama takımları Birleşt irme takımları Kesme takımları Eğme ve bükme takımları Eğelemede kullanılan takımlar

Bu takımlarla ilgili ayrınt ılı bilgileri ve kullanım kurallarını konuyla ilgili modüllerde

bulabilirsiniz. 1.3.2. Soğuk Şekillendirme Makineleri

Metallerin soğuk olarak şekillendirilmesinde kullanılan takımların yanında pek çok makinede kullanılmaktadır. Burada bu makinelerin sadece adını göreceksiniz. İlerideki ilgili modüllerde ayrınt ılı bilgi ve kullanım kuralları verilecektir.

Kollu makaslar Giyotin makaslar Dekopajlar (t ırt ır makaslar) Kenet bükme makinesi (caka) Abkant presler Presler Kordon makinesi Silindir makinesi Boru bükme makineleri Matkaplar Breyzler Zımpara taşları Parlatma tezgahları

6

1.4. İmalat İşlerinde Kullanılan Malzemeler İmalat işlemlerinde kullanılan malzemeler cinslerine ve şekillerine göre sınıflandırılır.

Bu malzemeler soğuk veya sıcak olarak şekillendirilebilir. Metal imalat işlerinde en uygun kullanılan malzeme türleri aşağıda verilmişt ir.

1.4.1. Çelik Demir endüstride saf halde kullanmaya elverişli değildir. İçerisine %1,7’ye kadar

karbon kat ılarak demir endüstrinin ihtiyaçlarını karşılayıcı çelik durumuna gelir. Çelikler içerisindeki alaşım elementlerine ve kullanım alanlarına göre farklı türleri

vardır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür.

Adi karbonlu çelikler Sade karbonlu çelikler Alaşımlı çelikler Paslanmaz çelikler Yapı çelikleri Yüksek hız çelikleri Takım çelikleri

1.4.2. Bakır ve Alaşımları

Bakır (Cu), ergime noktası ~ 1083 oC ve özgül ağırlığı 8,9 kg / dm 3 olan kızıl renkli bir metaldir. Bakır kolay şekillendirilir, ısı ve elektrik iletkenliği yüksektir. Bakır endüstride saf olarak kullanıldığı gibi alaşım olarak da yaygın olarak kullanılmaktadır. En yaygın kullanılan bakır alaşımları pirinç ve bronzdur. Pirinç

Bakırın çinko ile yapt ığı alaşıma pirinç denir. Sarı renkte olan pirinç süsleme işlerinde ve lehimleme işlerinde kullanılır. Bronz (Tunç)

Bakırın kalay ile yapmış olduğu alaşımdır. Bronz malzemeler heykelcilikte, burç ve yatak yapımında yaygın olarak kullanılır.

1.4.3. Alüminyum ve Alaşımları Alüminyum (Al) ergime derecesi 658 0C ve özgül ağırlığı 2,7 kg/dm3 olan gümüş

beyazı renkte bir metaldir. Alüminyum metaller grubunun hafif metaller sınıfında yer alır. Alüminyum saf iken mukavemeti az, işlenebilirliği kolay, çabuk oksitlenen, oksitlenme ile sert bir yüzey tabakasına sahip olan, ısı ve elektrik iletkenliği iyi olan korozyon direnci ve yeniden kullanabilirliği gibi özellikleri nedeni ile ekonominin tüm sektörlerinde kullanım alanı bulunmaktadır.

7

1.5. Malzemelerin Biçimlerine Göre Sınıflandırılması

1.5.1. Dolu Profiller Dolu profil malzemeler kesitleri (içleri) dolu olan malzemelerdir. Bunlar yuvarlak,

kare, lama, H, U, L, T , Z gibi profillerde üretilerek, demir doğrama işlerinde kullanılırlar.

Köşebentler:

Eşit kenarlı Köşebentler: 30x30x3,40x40x4

Eşit kenarlı olmayan köşebentler:30x50x4

T Demiri U Demiri

I Demiri: Yuvarlak Çubuklar: Ø 8, Ø 10, Ø 12 Ø 14, Ø 18 gibi

Kare Çubuklar :8x8, 10x10, 15x15, 20x20,30x30 gibi

Lama Çubuklar:5x30 lama10x30 lama, 5x20 lama gibi

8

Şekil 1.1: Dolu Profil Çeşitleri

Dolu Profil Çeşitleri

1.5.2. Boru Profiller Sıvı, gaz, buhar ve toz halindeki maddeleri iletmeye yarayan ve çelik eşya yapımında

kullanılan içi boş silindir biçimli elemanlarına boru denir. Boru dendiğinde iki değişik kesit göz önüne alınır:

Kare-Dikdörtgen Kesitli Borular (boş profiller) Silindirik Kesitli Borular

Ayrıca borular üretim şekillerine göre ikiye ayrılır: Dikişli Borular Dikişsiz Borular

9

Kare profilDikdörtgen profil T= Boru et kalınlığı D.İ= Boru dış çapı

D= Boru dış çapı

Şekil 1.2: Boş Profiller

Boş profiller kısaca şu biçimde ifade edilir.

Örneğin: 30 x 30 x 1,5_ Et Kalınlığı 40 x 30 x 2 – Et Kalınlığı / I / I

Kenar Uzunluğu Kenar Uzunluğu Uzun Kenar Uzunluğu Kenar Uzunluğu 1.5.3. Boru Çeşitleri Mobilya Boruları

Genellikle et kalınlıkları 1mm’ye kadar olan borular çelik eşya yapımında kullanıldıklarından mobilya borusu olarak tanımlanır. Soğuk olarak şekillendirilen dikişli borulardır. Dış sapları ile anılır. Sanayi Boruları

Sıcak şekillendirilip dikişli imal edilen korozyonun önemli olmadığı akışkan nakillerinde ve çelik yapıların imalat ında kullanılan borulardır. Boruların anma çapları dış çaplarıdır. Galvanizli Tesisat Boruları

Korozyona, paslanmaya ve çürümeye karşı dirençleri nedeniyle temiz su tesisatı başta olmak üzere, korozyon etkisinin önem taşıdığı akışkan iletim tesisatlarında kullanılır. Bu borular dikişli olarak üretilir. İç ve dışları çinko ile kaplanarak piyasaya sunulur. Ölçü sistemleri parmakt ır ve iç çaplarına göre anılırlar. Doğalgaz Boruları

Özel kaliteli çeliklerden imal edilen kolay işlenebilir, korozyona karşı dirençli, kireç tutmayan, ısıl işleme tabii tutulmuş olarak imal edilen borulardır. Parmak ölçü sistemlerine göre iç çaplarına göre anılırlar.

10

Boru Profil Çeşitleri

1.5.4. Açık Sac Profilleri Sacdan bükülerek yapılmış farklı şekillerdeki profillerdir. Kullanılacak yerin

özelliğine göre, uygun ölçü ve şekillerde yapılırlar. Sac profiller, çelik eşya, doğrama ve karasör yapımı gibi işlerde kullanılmaktadır.

Şekil 1.3: Açık Sac Profili Çeşitleri

1.5.5. Saclar Kalınlığı, diğer ölçülerine göre çok küçük olan levha halindeki malzemelere sac denir.

Saclar standart ölçülerde, plakalar veya rulo halde piyasaya sunulur. Et kalınlığı fazla olan malzemeye platina, et kalınlığı ince ve kalay kaplanmış malzemelere teneke denir. Saclar yapılışlarına göre sınıflandırılır.

Siyah saclar: sıcak olarak haddelenmiş saclardır.

DKP saclar: soğuk olarak haddelenmiş saclardır. Galvanizli saclar: haddelendikten sonra çinko kaplanmış saclardır.

Bunların dışında yüzeyleri kabartmalı platform sacları, delikli saclar, oluklu saclar gibi özel saclar da vardır. Saclar piyasada 100x200, 120x240 ölçülerinde plakalar veya rulo halinde bulunur.

11

Şekil 1.4: Sac Malzeme Çeşitleri 1.6. Malzemelerin Depolanması ve Korunması

Rutubetli ortamlarda pek çok metal özellikle demir esaslı malzemeler korozyona uğrar. Yüzeyden başlamak üzere paslanma içeri doğru ilerler ve malzeme kullanılamaz hale gelir. Bunu önlemek için malzemeler rutubetsiz ortamlarda, yerden yüksekte, cins ölçü ve diğer farklı özelliklerine göre depolanmalıdır. Taşınma ve depolanmasında malzemelere hasar verilmemelidir. 1.7. Doğrultma

Eğilmiş, bükülmüş ya da burulmuş parçaları, çeşit li araç ve gereçlerden faydalanarak elde veya makinelerde düzeltme işlemine doğrultma denir.

1.7.1. Doğrultmanın Gereği ve Önemi Metal parçaların imalat ı, nakli ve depolanması sırasında eğilmeler, bükülmeler,

çarpılmalar, çekmeler gibi hasarlar oluşabilir. Bu gibi olayların giderilerek parçaların eski haline getirilmesi yani düzeltilmesi gerekir. Bu işlem doğrultma ile yapılır. Böylece, parça tekrar kullanılır, işe yarar duruma getirilir. Örneğin, kaynak edilen parçada görülen çekme ile parçanın bozulması, sacların işlenmesinde deforme olması, küçük çaplı parçaların işlem esnasında eğilmesi doğrultma ile giderilir.

1.7.2. Doğrultma Araçları Çekiçler

Metal işleri atölyelerinde yapılan işlerde en önemli yeri tutan el aletlerinden biri çekiçlerdir. Ağırlıkları 100 ile 1500 gram arasında değişir. Çekiçler çelikten yapılmış bir

12

gövde ve ağaç bir saptan ibarettir. Gövde şekline göre çekiçler Alman, İngiliz ve Fransız çekiçleri diye üçe ayrılır. Bunların yanında özellikle sac doğrultma işlemlerinde ve hassas işlerde kullanılan doğrultma çekiçleri vardır. Çekiç gücü ile yapılamayacak işlerde varyoz kullanılır. En çok kullanılan çekiçlerden bazıları aşağıda gösterilmişt ir.

Alman Çekici İngiliz Çekici Fransız Çekici

Şekil1.4: Doğrultma Araçları Varyoz

Çekiçler kullanılırken dikkat edilecek bazı hususlar vardır. Bunlar: Çekiç, sapına sağlam takmalı ve yerinden oynamamalıdır. Çalışma sırasında

fırlamaması için sapına kama çakılmalıdır.

Çekiç sapı ucundan tutulmalı ve vurulacak yere çekicin tabanı paralel olmalıdır.

Şekil 1.5: Doğrultma araçlarında çalışma

Doğru Vuruş Pozisyonu Yanlış Vuruş Kamanın Çakılması

13

Tokmaklar Çekiçlerle doğrultma işlemi küçük ve hassas parçalar üzerinde zedeleme, bozma veya

iz yapmalara sebebiyet verebilir. Bu gibi durumlarda ve daha az kuvvetle yapılacak doğrultma işlerinde tokmaklar kullanılır. Tokmaklarda, metal tokmaklar, ağaç tokmaklar, plastik ve lastik tokmaklar olarak çeşit lere ayrılır. Metal tokmaklar genel olarak bakır veya pirinçten yapılırlar.

Resim 1.1: Plastik Tokmaklar Altlıklar

İş parçalarından bazılarının doğrultulmasında, örs veya pleyt gibi düz yüzeyli araçlar uygun olmayabilir. Özellikle sac iş parçalarının doğrultulmasında iş parçasının şekline uygun altlıklar kullanılır. Bu altlıklar, çelikten yapılmış, kullanım yüzeyi sertleşt irilmiş ve keskin kenarları pah kırılarak düzeltilmişt ir. Altlıklar, mengeneye bağlanarak, örse takılarak, pleyt üzerinde veya kendi halinde kullanılır. Aşağıdaki şekilde çeşit li altlık tipleri verilmişt ir.

Şekil 1.6: Doğrultma Altlıkları Doğrultma Pleytleri

Pleytler, çelik çubukların, yuvarlak demirlerin, lama demirlerin, sacların, kısa parçaların ve doğrultma işlemi yapılacak doğrultulmasında kullanılan düz yüzeyli araçlardır. Doğrultulacak iş parçaları pleyt üzerine konularak çekiç veya diğer doğrultma araçları ile vurularak doğrultma yapılır. Doğrultma işlemi aynı zamanda, bu pleytler üzerine konularak kontrol edilir.

Lastik Tokmak Plastik Tokmak

14

Mengeneler

Parçaların sıkışt ırılarak istenilen konumda sabit olarak tutulmaları için kullanılan aletlerdir. Değişik amaçlarla kullanılan çok çeşit li mengeneler vardır. En çok kullanılanları şunlardır. Paralel Ağızlı Mengeneler

Çoğunlukla dökme demirden yapılan, biri sabit diğeri hareketli iki çeneden oluşan ve bir tezgah üzerine bağlanarak kullanılan mengenedir. Dökme demirden yapıldıkları için üzerlerine darbe gelmemelidir.

Şekil 1.7: Paralel Ağızlı Mengene Ayaklı Mengeneler

Çelik malzemelerden yapılan, ayakları olan mengenelerdir. Darbelere karşı dayanıklıdır.

Resim 1.2: Örs Resim 1.3: Doğrultma Pleytleri

15

Şekil 1.8: Ayaklı Mengene Boru Mengeneleri

Boruların sıkışt ırılarak sabit tutulmalarını sağlayan özel şekilli mengenelerdir.

Şekil 1.9: Boru Mengenesi Makine Mengeneleri

Matkap, freze, pres gibi çeşit li makinelerde çalışırken gerektiğinde parçaların sıkışt ırılması için kullanılan mengenelerdir. Gerektiğinde makinelerin tezgâhlarına vidalar ve kanallar yardımıyla sabitlenir.

Şekil 1.10: Tezgah Mengenesi

16

El Mengeneleri ve Pah Mengeneleri Küçük ölçülü parçaların sıkılarak çeşit li işlemler yapılmasında ve pah kırılmasında

kullanılan mengenelerdir.

Şekil 1.11: El Mengenesi ve Desteklerle Doğrultma

1.7.3. Düzeltme için Kuvvet Uygulama Noktaları Profillerde düzeltme işlemine, parçanın en az şekil bozukluğuna uğramış kısmından

başlanır. Doğrultma işleminde darbeler ağaç takoz veya uygun bir çekiç ile pleyt üzerinde uygulanır. Doğrultma işleminde seçilen vurma aletlerinin kullanılması işlemin sağlıklı olması için önemlidir.

Düzeltilecek malzemeye uygun kuvvet uygulanırsa düzeltme sağlanır. Aşırı kuvvet uygulanırsa malzeme ezilir ve üzerinde izler oluşur. Uygulanan kuvvet az olursa düzeltme sağlanamaz.

1.7.4. Doğrultma Çatalları ile Doğrultma Doğrultma çatalları burulmuş parçaların düzeltilmesinde kullanılan çeşit li şekil ve

ağızlarda imal edilir. Doğrultma çatalları çelikten yapılırlar ve ağız kısımları sertleşt irilir. Burulmuş parçaların düzeltilmesinden başka amaçlar için kullanılmazlar.

İş parçalarının yapımında kullanılan lama, kare veya dikdörtgen kesitli parçalar çalışma ve bir yerden bir yere taşınma esnasında burulabilir. Bu parçalardaki burulma, iş üzerinde yapılacağı gibi sökülerek bir mengeneye bağlamak suretiyle, pense gibi görev yapan veya tutma ağızları olan doğrultma çatalları yardımı ile yapılır. Doğrultma çatalları iş parçasının kesitine uygun, sıkı bir şekilde parçayı tutabilecek nitelikte olmalıdır.

Resim 1.4: Doğrultma Çatalları

17

1.7.5. Profilleri Düzeltme Düzeltilecek profil parça pleyt üzerine konarak düzeltme işlemine bir uçtan başlanarak

yapılır. Parça kalınlığına göre düzeltme işlemi için seçilen çekiç veya bolyozla parça üzerindeki eğilmiş yerlere vurularak parçanın pleyt yüzeyine tam değmesi sağlanarak düzeltme işlemine devam edilir. Gerektiğinde doğrultma işlemi delikli pleyt üzerinde yapılmalıdır. Aynı zamanda düzeltme pleyt üzerinde kontrol edilir. Parça tek kişinin yapamayacağı uzunluk ve büyüklükte ise düzeltme işlemi birkaç kişi tarafından yapılır. Parçayı tutan ve çekiç kullanan kişiler düzeltmeyi yapt ıran kişinin talimatlarına uyar.

Düzeltilmesi yapılacak parça, pleyt veya örs üzerinde düzeltilemeyecek kadar büyük ise bu tür parçalar, doğrultma preslerinde düzeltilir. Düzeltilecek parça, presin altına yerleşt irilir ve pres kalıbı parça üzerine indirilir. Pres kalıbı her parçaya uymayabilir, bunun için parçanın şekline göre en uygun kalıp seçilir veya özel olarak yapılır.

Resim 1.5: Örste Doğrultma

18

UYGULAMA FAALİYETİ Verilen eğilmiş lama malzemeyi tekniğine

göre doğrultunuz. Kullanı lacak Araç ve Gereçler

Lama profil malzeme (30 x 10 ) Çekiç, varyoz, tokmak, örs,

doğrultma pleyti, doğrultma çatalı

İşlem Basamakları Öneriler

Doğrultulacak profili örsün üzerine koyunuz.

Çalışma anında eldiven ve iş önlüğü giyiniz.

Doğrultma pleyti ve örsün yüzeyinin temiz olmasına dikkat ediniz.

Gerecin kamburlaşmış yerlerine çekiçle veya balyozla dik kuvvetler uygulayınız.

Çalışma sırasında çekiç veya varyozun sapında kama olmasına dikkat ediniz

Yapacağınız iş için uygun alet kullanınız.

Malzeme üzerindeki tüm kamburluklar düzelinceye kadar kuvvet uygulama ve plastik deformasyon işlemine devam ediniz.

Ezilmeyi önlemek için ağaç takoz veya altlık kullanınız.

Aşırı vurma kuvveti uygulamayınız.

Çekicin veya balyozun yeterli olmadığı yerlerde doğrultma çatallarından yararlanınız.

Malzemeyi kılıcına olarak da düzeltiniz. Malzemenin pleyte tüm

noktalardan oturduğunu kontrol ediniz.

Gerecin düzgünlüğünü ve ölçüsünü kontrol pleytinde kontrol ediniz.

UYGULAMA FAALİYETİ

19

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

1. Aşağıdaki alaşımlardan hangisi çeliktir ?

A) Bakır-Kalay B) Demir- Karbon C) Demir-Bakır D) Bakır-Çinko

2. Doğrultma pleyti yapımı için uygun malzeme aşağıdakilerden hangisidir?

A) Dökme demir B) Paslanmaz çelik C) Alüminyum D) Bakır

3. Aşağıdakilerden hangisi tokmak başlarının yapımında kullanılan gereç değildir?

A) Plastik B) Ağaç C) Dökme demir D) Kauçuk

4. Vurma işlemini sağlayan başları plastik, pirinç ya da kurşun gereçler kullanılarak üretilen el aletlerine ne ad verilir?

A) Çekiç B) Keski C) Tokmak D) İşkence

5. Bakır ve çinkonun yapmış olduğu alaşıma ne ad verilir?

A) Dökme demir B) Pik C) Demir D) Pirinç

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

20

6. Darbe ile parça doğrultma işlemi mengenenin neresinde yapılır.?

A) Mengene ağızları üzerinde B) Sabit çene üzerinde C) Mengene örsü üzerinde D) Hepsi

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaşt ırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz.

Bu faaliyetteki eksikliklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araşt ırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

21

PERFORMANS DEĞERLENDİRME Verilen faaliyetler doğrultusunda yapt ığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre

değerlendiriniz.

Gözlenecek Davranışlar

Evet

Hayır

Doğrultma işlemine başlamadan önce iş önlüğü giyip ve eldiven takt ınız mı?

Doğrultulacak profili örsün üzerine koydunuz mu?

Gerecin kamburlaşmış yerlerine çekiçle veya balyozla dik kuvvetler uyguladınız mı?

Malzeme üzerindeki tüm kamburluklar düzelinceye kadar kuvvet uygulama ve plastik deformasyon işlemine devam ettiniz mi?

Çekicin veya balyozun yeterli olmadığı yerlerde doğrultma çatallarından yararlandınız mı ?

Malzemeyi kılıcına olarak da düzelttiniz mi ?

Gerecin düzgünlüğünü ve ölçüsünü kontrol pleytinde kontrol ettiniz mi?

TO PLAM PUAN

Uygulamalarda hatanız var ise eksikliklerinizi tamamlayınız. Eğer cevaplarınızın

tamamı Evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz.

PERFORMANS DEĞERLENDİRME

22

ÖĞRENME FAALİYETİ-2

Uygun araç gereç sağlandığında amaca uygun olarak şekil bozukluğuna uğramış sac

malzemeleri kullanılabilir hale getirebileceksiniz.

Okullarda ve işyerlerinde sacların doğrultulması ve sacları doğrulturken yapılması gereken uygulamalarla ilgili bilgi toplayarak rapor halinde sınıfta arkadaşlarınıza sununuz.

2. SAC MALZEMELERİ DOĞRULTMA

Saclar iki türlü doğrultma işlemine tabi tutulur. İmalattan önce, taşıma ve depolama sırasında meydana gelen kusurları veya imalattan sonra oluşan kusurları gidermek için doğrultma yapılabilir. Yapılan işin estetik görünmesi ve tam ölçü sağlaması bakımından sacların düzgün olması gerekir.

Sacların eğilmiş kısımları düzeltilirken dıştan başlayarak merkeze doğru doğrultma

yapılmalıdır. Merkezden doğrultmaya başlanırsa katmanlaşma meydana gelebilir. Ayrıca doğrultma işlemi kademeli olarak hafif kuvvetlerle yapılmalıdır.

Genel olarak doğrultma yapılırken uygulanacak darbeler iyi ayarlanmalıdır. Büyük darbeler parçanın eğilmesi veya geriye bükülmesine yol açar. Hafif darbelerde ise doğrultma zamanı uzar. Doğrultma işlemi sırasında parçaların dış bükey yüzeylerine darbe uygulamalıdır. Son düzeltme işlemlerinde daha yumuşak olan tokmaklar tercih edilmelidir.

Şekil 2.1: Çekiçleme

ÖĞRENME FAALİYETİ-2

AMAÇ

ARAŞTIRMA

23

UYGULAMA FAALİYETİ

Aşağıdaki resimde verilen sac parçasını doğrultunuz. ARAÇ VE GEREÇLER

Temrin 200 X 200 X 1 Mm Sac Malzeme

D.K.P Sac, Doğrultma Pleyti, Örs,

Çekiç,

Metre, Ağaç Tokmak,

Eğe, Şapka

Gönye

UYGULAMA FAALİYETLERİ

24

İŞLEMLER BASAMAKLARI

1. 200 X 200 X 1 mm Boyutlarındaki sacı alt ı boşlukta olacak şekilde yaklaşık 8 mm yükseklikte çökertiniz.

2. Sacın pleytine oturan kısmını çevreden ortaya doğru dövünüz.

3. Çökertilen kısımlara çekiç darbeleri daha az, çevreye doğru daha şiddetli olmalıdır. 4. Son düzeltme işlemini tamamlayınız.

25

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1.Aşağıdakilerden hangisi doğrultma işleminde kullanılmaz?

A) Markacı pleyti B) Delikli pleyt C) Doğrultma pleyti D) Altlık

2.Aşağıdakilerden hangisi sac malzeme çeşit lerinden değildir?

A) Siyah saclar B) Galvanizli saclar C) Burma saclar D) Rulo saclar

3. Malzemenin kaba düzeltme işi bitt ikten sonra son düzeltme işinde hangi takım kullanılır?

A) Çekiç B) Valyoz C) Tokmak D) Silindir

4.Yumuşak metallerin doğrultulmasında hangi araç kullanılır?

A) Çekiç B) Balyoz C) Tokmak D) Silindir

5.Doğrultma pleytleri hangi malzemeden yapılır?

A) Paslanmaz çelik B) Dökme demir C) Alüminyum D) Bakır

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaşt ırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz.

Bu faaliyetteki eksikliklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araşt ırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

26

PERFORMANS DEĞERLENDİRME Verilen faaliyetler doğrultusunda yapt ığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre

değerlendiriniz.

Gözlenecek Davranışlar Evet Hayır

Doğrultma yaparken iş önlüğü ve eldiven kullandınız mı ?

Doğrultulacak sacı doğrultma pleyti veya örsün üzerine koydunuz mu?

Sacın kamburlaşmış yerlerine dıştan içe doğru dairesel olarak çekiç tabanıyla dik kuvvetler uyguladınız mı?

Malzeme üzerindeki tüm kamburluklar düzelinceye kadar kuvvet uygulama ve plastik deformasyon işlemine devam ettiniz mi?

Malzeme kaba düzeltme işi bitt ikten sonra tokmak yardımıyla son düzeltme işlemini yapt ınız mı?

Gerecin düzgünlüğünü ve ölçüsünü kontrol pleytinde kontrol ettiniz mi?

TO PLAM PUAN

Uygulamalarda hatanız var ise eksikliklerinizi tamamlayınız. Eğer cevaplarınızın

tamamı Evet ise modül değerlendirmeye geçiniz.

PERFORMANS DEĞERLENDİRME

27

CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI

1 B 2 A 3 C 4 C 5 D 6 C

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI

1. C 2. D 3. B 4. D 5. Y

CEVAP ANAHTARLARI

28

MODÜL DEĞERLENDİRME

Modül faaliyetleri ve araşt ırma çalışmaları sonunda kazandığınız bilgi ve becerilerin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için öğretmeniniz size ölçme araçları uygulayacakt ır.

Ölçme sonuçlarına göre sizin modül ile ilgili durumunuz öğretmeniniz tarafından değerlendirilecektir.

Bu değerlendirme için öğretmeninize başvurunuz.

MODÜL DEĞERLENDİRME

29

KAYNAKLAR SERFİÇELİ Y. Saip, Soğuk ve Sıcak şekillendirme , Ankara, 1997

ŞAHİN Sami, Metal işleri Metal Teknolojisi, Ankara

ÖZLÜ İrfan, Meslek Bilgisi ,Ankara ,1996

ÖZKARA Hamdi, Metal İşleri Teknolojisi, Tarsus

ÇINAR A. İhsan, Soğuk Demir Meslek Bilgisi , Kayseri

KAYNAKLAR