Mevlana Celaleddin Rumi Hayatı

8/2/2019 Mevlana Celaleddin Rumi Hayat

1/47

MEVLN CELLEDDN- RM ......................................................... 2lm- Kelm Ve Aklclk Buhran ............................................................ 2Gnl Ehli Bir Kelmcya htiya Duyulmas: ........................................ 2Mevln'n n Ha ................................................................................... 3

Ailesi ve nl Babas :................................................................................ 3Mevln'mn Doumu ve lk renimi: ................................................... 3Babas n n Belh'den G: ......................................................................... 3Mevln Konya'da: ................................................................................... 4Mevln'nn Tahsil Yolculuu ve Meguliyetleri: .................................. 4Hayatnda nkilab Olmas, Halinin Deimesi: ....................................... 5ems-i Tebrz:........................................................................................... 5Mevln le Bulumas ve Byk Deime: ............................................. 5ems'in Ortadan Kayboluu: .................................................................... 6Mevln'nm Izdrab ve ems'in Dn: ............................................... 6ems'in kinci Kayboluu: ........................................................................ 7am Yolculuu ve Sknete Kavumas: ................................................. 7eyh Selahaddin Zerkb: .......................................................................... 8Hsameddin elebi: .................................................................................. 8Mesnevi Yazmaya Tevik:......................................................................... 8Arkadalarn zellikle Semesinin Sebebi: ............................................ 8Mevln'n n Vefat : ................................................................................... 9Ahlk ve zellikleri:................................................................................ 10Namaz Kl ekli: ................................................................................... 10

Zhd ve Gz Tokluu: ........................................................................ 10Cmertlii ve Fedakrl: ...................................................................... 11Mesnev'nin lim Ve Islahattaki Yeri Ve Sunduu Mesaj ..................... 11Aklcl ve Zhircilii Reddedii: ......................................................... 12Ak ve Muhabbete ars:..................................................................... 14Gnl Dnyas : ........................................................................................ 17nsanlk Makam: .................................................................................... 18e, almaya, Harekete Davet Etmesi: ................................................ 19Mesnev'de Akaid Ve lm-i Kelm.......................................................... 21

Allah'n Varl: ....................................................................................... 21Peygamberlik ve Peygamberler: ............................................................. 22Ahiret: ...................................................................................................... 24rade ve Zorlama:.................................................................................... 25llet ve Malul (Sebep ve Sebebe Dayal Olmak): .................................... 26Mesnev'nin Tesiri: .................................................................................. 27

www.islamvetasavvuf.org


2/47

MEVLN CELLEDDN- RM

lm- Kelm Ve Aklclk Buhran

Yedinci asrda btn slm dnyas ilmi kelm konular ve ilmi kelmmeseleleri ile alkalanyordu. Kelm ilminin tabirlerini, Mutezile ve E'arlerin,sonra da E'arlerle Hanbellerin uyuamadkiar ve aralarnda ekitiklerimeseleleri bilmeyen kimse, okuma yazma bilen (aydn) kii kabul edilmiyordu.Bu yz ln banda (606 H.) mam Rz vefat etmiti. O, ilmi kelm borusunuyle yksekten, yle tiz perdeden t-trmt ki, onun yanksnn dnda bakabir ses duyulmuyordu. slm leminin ilim ve fikir (bilgi ve dnce) ortam hermeseleyi delile dayandrmaya ve bka bir rnekle kyaslamaya alkt. lm vefikr faaliyet bu iki nemli msbet bilgi metodunu uzun sredir kullan yordu. Bireyin gerek olup olmad ve dinin inanlarnn herhangi bir maddesi; akldelilleri ile, mant k prensipleri ile ve felsefe metodlar ile isbat edil mezsebenimsenip kabul edilmiyordu.E'ar kelmclar, genel hayatta her ne kadar Mutezile ve felsefecilere stngelmi idiyseler de ve kelm ilmi karsnda onlar susturmu idiyseler de,Mutezile (itizl) ruhu ve azgnl bizzat kendi galiplerini malup etmiti.E'arlerin kelm ilmine Mutezi-le'nin ak lc l k ruhu sira yet etmiti. SonundaE'arler de Allah'n zt (asl varl) ve sfatlarnn, ince ve akl tesi (aklaaykr deil) meselelerde ve aklamalarda serbeste tartabilmeleri iin aklaok geni yer ver-

mislerdi. Onlar da, d grntleri ve duyular, byk lde kesin sonucagtren bilgi kaynaklar kabul etmilerdi. Din meseleleri isbat etmeyi veeyann gkten varolularnn temelini delillendirmeye ve kyasa dayamlard.te bunun sonucu olarak btn slm leminde bir, sze (kelimelere) ve deliledayanma modas hkimiyeti vard. Kelm ilmi, ondan ona nakletmekten (uyle dedi bu byle dedi demekten) ibaret kalm, nakledilen meselelerincelenmiyor, doru veya yanllklar tartlmyor, zerinde dnlmyor,ancak daha nceden sylenmi szler ayn ekli ile nakledilip geliyordu. Buyzden bir sredir ilm-i kelmda herhangi bir yenilik, bir gelime

grlmyordu. O zmre iinde uzun zamandan beri Ebu'l-Hasan E'ar veyamam Gazl gibi mctehid, zeki ve derin kavrayl biri ortaya kma t.Kyas ve delil gstermedeki ok arclk kafann almasn, beynin faaliyetgcn art rmt ama gnllerin scaklna, kalbin faaliyetine ve kesin imanada zarar vermiti.Kelm limleri delile dayand rma yetenekleri ile, nermeleri ve sonular n nuyumlu oluu ile kendilerine kar kanlar susturmulard, ama kalplere huzur,skun ve iman alamada pheci ve tereddt iinde olanlara kesin inan vekavray vermede baarsz olmulard. Onlarn bu delile dayandrma ve

isbatlama metodlar , kalp ve kafalarda ilm-i kelm n zmeye gcnnyetmeyecei yzlerce krdm meydana getirdi. lm-i kelm n srekli


3/47

ilgisizliinden, deer vermemesinden hatta kmsemesinden dolay kesininancn ve bilginin ana kayna olan vicdan; tamamen geersiz ve ie yaramaz

bir hale dp gidiyordu. Dta grnen be duyunun dnda bir de i duyu(sezgi)nun varl

kabul edilmez hale geliyordu. Bu bak mdan i duyu (sezgi) olmadanduyulamayan, bilinemeyen, alg lana-mayan meseleler, gerekler reddediliyor,itiraz noktas yaplyordu. Onlar inkr etme ve varln kabul etmeme eilimiortaya k yordu. K sacas btn dnya bir kelm bilgisi buhran na ( kmaz na) yakalanmt. Hepsine bir "akla dayanan d grne ballk" hkim olmutu.mmet-i Muhammed'in (a.s.) i yapma (aksiyon) gc, bundan daha tesi bummetin ana mal (sermayesi) ve, onun enerjisinin kayna olan ve

peygamberliin nabz bulunan "ak harreti=gnln t 1 derinliklerinden kopupgelen inanma ve i yapma akti-vitesi, canll" snp gidiyordu. Kalp yantanuzaklayor, (ak hararetinden) souyup gidiyordu. Felsefe konular ile ilm-ikelmn savamalar, atmalar, slm dnyasn iinde kl kl (dedim-dedi)nin ok olduu ama, hayatn, sevginin, marifetin ve basiretin olmad birokula evirmiti. Elbette gnl ehli kimselerin maneviyat adalarnda ak huzuruve kesin iman nuru bulunuyordu. Bunun dnda her taraf kelime tls mlar nayakalanm, dta grnenlere ve duyulara balanmt.1[1]

Gnl Ehli Bir Kelmcya htiya Duyulmas :

Byle bir durumda slm dnyasnn yle yce ve gl bir byk insana

ihtiyac vard ki, bu insann gnl dertli (akla ykl), beyni gl, mantbyleyici, kalbi dalayc olmalyd. Yani kalp ve akl gibi iki ynde de glbiri olmal yd . Hem d e o, akl bilgileri denizinin dibine ulam olmalyd.(Aklclk denizinin dibini kefetmi olmalyd.) Kendi ak harretiyle ve iyanyla, buz tutmu (donmu) slm dnyasn yeniden stmal ve onunnnde kelimelerin ve dtan grnlerin bys zlm olmalyd(Maddeci pozitivizme darbe indirmi olmalyd.) Akim bu "ekiller, naklaryurdu" olan dnyasnda, ak sr'unu (borusunu) flemesi, g denemesi, greyapmas ve muhaliflerini yenerek susturma yerine akim phelerini gideren,

kalbin dmlerini zen ve akla, kalbe huzur, iman ve kesin kanaat ve tatmindolduran bir kelm ilminin temellerini atan biri olmal yd . te bu insan Mesnevi isimli kitab ile kelm ilminin arlklarna ve akim(kuruntular)na kar sesini ykseltip kar kan, hatta sava aan ve deienslm dnyasnn iddetle ihtiya duyduu yeni ilm-i kelm n temelini atanMevln Celleddin-i Rm (. 672 H.) idi2[2]

Mevln'n n Hayat

1[1] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kay han Yay nlar : 1/425 -427.2[2] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/427-428.


4/47

Mir't'l-Mesneu kitabnn yazan, baslmam el yazmas eseri Shib'l-Mesnev isimli kitabnda, Mevln'nn hayat safhalarn ok geni bir ekilde veinceleyerek yazmtr. Biz burada onun zetini veriyoruz:3[3]

Ailesi ve nl Babas :Ad : Muhammed. Lkab : Celleddin'dir. Mevln Celleddin -i Rm olarakanlmaktadr. Soyu; babas f tarafndan 9 kuak sonra Hz. Ebu Bekir Sddk'aular. Annesi tarafndan da Hz. Ali'ye ular.Mevln'nn deerli ecdad Horasan'da14[4] bulunan Belh'de yaarlard.Mevln da orada dodu. Mevln'nn ana ve baba ktnde byk limlerve o dnemin sultanlar vardr. Mevln'mn ninesi Meike Cihan Harzemahsultanlar hanedan ndand . Mevln'n n babas n n ad ; Muhammed. Lkab : Baheddin Veled idi.Tahminen 543 H. ylnda domutu. Baheddin Veled Hazretleri gen yanda

btn ilimlerde yetimi ve stn dereceye ulamt. Onun ilmi o dereceyeulamt ki, Horasan'n ok uzaklarndan zmlenmek zere zor fetvalar onagelirdi. Toplant tarz sultan tarz nda idi. Zaten kendisine, "limlersultan" unvan da verilmiti. deti; sabahtan leye kadar genel ders vermek,leden sonra zel dostlar ile hakikatler ve marifetler zerinde sohbet etmekti.Pazartesi ve Cuma gnleri genel vaaz yapard . Heybeti ok yceydi. Daimadnen kii olduu grlrd.5[5]

Mevln'mn Doumu ve lk renimi:

Bahaeddin Veled'in olu Mevln Celleddin-i Rm, 6 Rebiulevvel 604'dedodu. limler sultam Bah-eddin'in en samimi dostlar aras nda yksekdeerde bir byk kii olan, Tirmiz hadis kitabnn otorite limi SeyyidBurhaneddin vard. Bahaeddin Veled onu oluna atalk (yetitirici, eitici,retici) tayin etti. Mevln, 4-5 yama kadar onun terbiyesi alt nda byd.Babas n n vefat ndan sonra da onun idaresi al t nda manev menziller katetti.6[6]

Babas n n Belh'den G:7[7]

Mevln'mn deerli babasnn etkisi fazlaca artnca* davet ve nasihatlar herkestaraf ndan son derece benimsenince, mridlerinin say s da ok ok art nca

3[3] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/429 4[4] u anda Afganistan topraklar iinde bulunuyor.5[5] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/429-430.6[6] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/430.7[7] Bu bilgileri en gzel ekilde aktaran, merhum Kad Hseyin Gevrekhpr, bu s on devirde Mesnev'nin ve Mesnevi yaza n n en bykk ve aratrc limi idi. Onun kitab & Mir't'I-Mesnev'nin, ilgili kitaplar iinde bir benzeri yok-(. tur. Mir't'I-Mesnev'nindnda u ana kadar baslmam ( olan iki tane daha aratrmaya dayanan eseri vardr. Biri: Shib'l-Mesnev, dieri de; Nakd'l-Mesnev'dir. Bu iki kitab n yay nlanmas , Rm'nin edebiyat zerinde k ymetli bil giler verecek, bu bilgilere ok katk da bulunacak birhizmet olacakt r. Shib'l-Mesnev, Hindistan'daki zamgarh ehrindeki Drl Musannifin slm yaynevinin basm program ' iindedir.Biz bu kitaptan onun deerli olu Tevekkl Hseyin'in byk ltf ile faydalandk. Bu ok kymetli eserden^ $ alntlarda bulunmak frsatelde ettik. Allah ondan raz olsun ve hay rl mkfatlar versin.


5/47

dnemin baz limlerinin hasedi kabarmaya balad.Bahaeddin Veled, vaaz ve nasihatlarmda; baz seler semav kitaplar , ilhemirleri arkalarna attlar da felsefecilerin, deerini kaybetmi szlerinikendileri- v ne rehber kabul ettiler, bunlar ne yzle kurtulu necat mid ederler?

diyerek Yunan felsefesini ve filozoflar n tenkid ediyordu. Bu a k tenkid ve

ktlemeden dolay zahir ulemasnn gnlnde ona kar ho-;, nutsuzlukmeydana geldi. Ama Harzemah kendisine ok deer verdiinden bu kimseler,ikyet ve gammaz- ,| lama f rsat bulam yorlard . Tesadf bu ya, bir gn sultan onu ziyarete geldi. f; Bakt ki etraf nda muazzam bir kalabal k var. Saray elemanlar aras nda olan bir lime: "Bu ne kadar ka la- p bal k byle?" dedi. Ombaree de frsat dt ve:L "Eer bunun n alnmazsa devlet dzenine birzarar i:, gelme ihtimali vard r. O zaman nne geilmesi de imkns z olur."dedi. Bu sz, Harzemah'm iine iledi.;. "Nasl bir tedbir alnr da bunun nnegeilebilir?" diye sordu. Bunun zerine o lim yle bir yol gsterdi: "Efendim,ehrin kalesinin ve hazinenin anahtarlarm kendisine gndererek; btn itibarsize gsteriliyor, herkes sizin evrenizde toplan yor, bizde ise sadeceanahtarlar kalm, aln onu da size gnderiyorum deyin." dedi.Bahaeddin Veled byle bir haberi alr almaz yle ,j buyurdu: "slm sultannabenden selm syleyin ve deyin ki: Bu iki gnlk fni dnyan n btn define vehazineleri, lke ve ordular padiahlara lyktr. Bizim gibi dervilerin byleeylerle ne ilgisi vardr? Sultan ve ahbab burada rahat ve huzur iindeyaasnlar diye ben buradan memnuniyetle ekip gidiyorum. Cuma gnvaazm vererek kp gideceim."

Belh halk bu durumu renince, ehirde byk bir gerginlik bagsterdi.Harzemah dehetli bir ekilde korktu. Adam gnderdi, sonra da geceleyin veziriile bizzat kendisi gelerek bu yolculuktan vazgeirmeye a lt, ama o kabuletmedi. Sonunda ricada bulunarak, halkn haberi olmadan ehirden kmasn ,yoksa byk bir fitne kopacan syledi. Baheddin bunu kabul etti. Cumagn vaaz etti ve pazar gn Belh'den Badat'a doru yola kt. Bu vaaznda,benden sonra Mool ordusu gelecek diye de Harzemah' uyarmt.Sultnu'l-Ulem Baheddin Veled, yle bir sayg grerek yolculuunusrdryordu ki, hangi ehrin yak n ndan gese oran n limleri ve ileri gelenleri

ehrin dna karak onlar karlyor, byk bir sayg, hrmet ve ikramla onuehre getiriyorlard. Badat, Mek-ke-i Muazzama, am gzergh nda buehirleri ve daha baka yerleri ziyaret ederek Malatya'ya ulat. Akehir'de drtsene oturdu, ders okutmakla, ilim retmekle megul oldu. Akehir'den, ozaman Konya'ya bal olan Lrende'ye geti.8[8]

Mevln Konya'da:

Anadolu sultan Aladdin Keykubad'm istei zerine 626 H. y l nda Konya'ya

eref verdiler. Sultann bizzat kendisi karlayanlar arasnda bulunuyordu. Kar-8[8] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/430-432.


6/47

lama s ras nda at ndan indi. Byk bir alakgnl -llk gsterdi. Konya medresesinde ikmet etti. Sultan ve pek ok devlet erknkendisine mrd oldu.Baheddin Veled hazretleri Konya'da iki sene ikmet ettikten sonra 628 H. de

vefat etti.Btn bu sre iinde Mevln daima babas ile birlikte yolculuk yapt . Bt n vezahir (szlerle, eyaya it ekillerle, ak yolu ile anlat lan zahir bilgileri veinsann i dnyasnn, sezgisinin, maneviyatnn ortaya koyduu manev, btn)

bilgileri ondan ald. 22 yanda iken Konya ehrine geldi. leride artk bu ehironun hem yaad, hem de topra verildii yer olacakt r.Sultann lalas Emir Bedreddin Gherta, onun derin ilmine ve keskin zeks nahayran kalarak Konya'da onun iin Hdvendigr Medresesi'ni yapt rd ve bumedreseye bal ok byk vakflar kurdu. Sultan Aladdin Keykubad ona oksayg gsteriyor, ok deer veriyordu. Sultan, Konya kalesini tamamlaynca birgn gezip grmesini istedi. Bunun zerine yle dedi:"Sel sularnn ve dman atlarnn girmemesi iin iyi bir engel ama, zulmeurayanlarn dua oklarna nasl engel olunur? Hi dndnz m buyzbinlerce burlar ap gelen, her taraf yakp ykan beddua okla r n ? Adaletve eitlik kalesi in ediniz ki orada dnya gveni ve huzurun hayrls vardr."Bu nasihatin sultan zerinde ok byk tesiri oldu.Mevln Baheddin Veled'in vefat etmesi zerine, limlerin, eyhlerin vednemin sultannn gr birlii etmesiyle Celleddin onun yerine geti veretim, eitim, ird ve telkin grevini yrtmeye devam etti. Mevln'ya

mrebblik yapm olan ve Tirmiz hadis i kitabnn aratrc uzman bilgini olanSeyyid Burhneddin, Belh'-den Tirmiz'e gitmiti. MevlnBaheddin Veled'in vefat ndan sonra Konya'ya geldi. Mevln kendisine mridoldu, ondan tarikat ve slk dersleri ald , byk manev merhaleleri bylecekatetti. Dokuz sene Mevln ile sohbeti devam etti. 637 H. l nda vefat etti.9[9]

Mevln'nn Tahsil Yolculuu ve Meguliyetleri:

Mevln 630 H. de daha fazla bilgi edinmek, ilim renmek, manev feyiz

almak iin am yolculuuna kt. nce Haleb'e vard.Sultan Selahaddin Eyyub'nin olu el-Melik el-Zhir, byk limlerden olanKad bn eddd'm srarl teviki ile 591 H. ylnda ok byk medreseler kur-mutu. Bu yzden Haleb ehri de am gibi ilimler ehri, bilgiler yuvas halinegelmiti. Mevln Haleb'de Halviyye Medresesinde kald. Kemaleddin bn el-Adm'den faydaland . Mevln, her ne kadar ilim tahsili ile urayor idiyse deonun ergin kiiliinin hli o noktada idi ki Sipehslr'n ifadesi ile; hi kimseninzemedii meseleleri o derhal zlyor, hibir kitapta olmayan sebepler vedeliller gsteriyordu.

Mevln Haleb'den am'a geti. Burada o zamanlar limler meclisi olan9[9] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/432434.


7/47

Makdisiye Medresesinde kald. Sipehslr'n yazdna gre: am'da eyhMuhyiddin ' bn Arab, eyh Sadeddin Hamev, eyh Osman Rm,"eyh Evhadddin Kirman, eyh Sadreddin Konev ile sohbetleri sryordu ve

birlikte baka hakikatler ve marifetler anlatyordu.

634 veya 635 H. de am'dan dnerek Konya'ya gel-*J di ve art k srekli oradakald . Seyyid Burhneddin'in fc 637'de vefat ndan sonra be sene boyunca zahirbilgile-ri limlerinin klnda yaad. lm almalar ve retim gayretleri iindegmld kald .638'de, ilim meclisinin evresinde topland eyh Muhyiddin bn Arabldnden dolay onun evresindeki insanlarn ou Konya'ya geldiler. Onlararasnda eyh Sadreddin de bulunuyordu. Dou lkelerinin ha-rab edilmesindendolay limler ve deerli kiiler Anadolu'ya ynetiyorlard . Genellikle onlarKonya'y kendilerine smak ve yerleme yeri seiyorlard. Bu bakmdan Konyalimler ehri haline geldi.Bu limler iinde Mevln'nn deeri hepsinden stnd. O gnlerdeMevln'nn meguliyetleri; zahir bilgilerle uraan limlerin ura idi. Yaniders okutuyor, vaaz veriyor, fetva yaz yordu. Mevln, vakitlerinin pek ounuokutmakla geiriyordu. Kendi medresesinde 400 den fazla talebe vard . Okutupretmesinin dnda Mevln'nn ikinci bir ii veya grevi de vaaz vermekti.Fetva yazmas da ayr bir ii idi. Mevln'ya bir dinar aylk balanmt, bunuite bu fetva yazma nn karl diye tahmin ediyordu. Bu konuda o kadar sertve kesin tavrl idi ki, dervilik ruhu stn gelip de mecliste istirak hali

(cezbeye girip kendinden geme hali) balaynca bile bir fetva istei geldiindederhal haber verilmesini emretmiti. Kalem ve hokka daima yan nda haz rdururdu. 10[10]

Hayatnda nkilab Olmas, Halinin Deimesi:

Bu durumu 642 H.'ye kadar devam etti. Bundan1 sonra Mevln'n n hayat ndaen byk ink lab meyda na getiren olay ortaya kt . Bu olay onu Mevln Cel -leddin Konev (Konyal ) olmaktan kar p zaman n na - * dir yetitirdii mehur

Mevln Rm yapt . Bu olay,;Mevln'nn ems-i Tebrz ile bulumas ve onun varlnda kendinikaybetmesidir. te onun u sz, bu olay ksaca anlatmaktadr:"Kk molla Celleddin, ems-i Tebrz'nin klesi olana dek asla Rm'unmevls (efendisi) olmamt." 11[11]

ems-i Tebrz:

(Asl ad Muhammed b. Ali b. Melikdd olan) ems-i Tebrz'nin soyu sopu ne

10[10] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kay han Yay nlar : 1/434 -435.11[11] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/435 -436.


8/47

idi? Memleketi neresiydi? Ona gre olanlara gre; yapt klar sulamala ra birsulama daha katarak, onun soyunun ne olduu da belli deil. (Anas babas,hangi aileden geldii belli deil.)Mevln: "O, neredendir, nerelidir, biz onu bilmiyoruz." diyor. ocukluundan

beri stn kabiliyet ve ak cezbesi, muhabbet me'alesi tayordu. Kendiazndan Menkbul-rifin isimli kitabnda nakledildiine gre; henz erginlikana gelmemiken Hz. Peygamberin ak ile otuzar gn krkar gn boyuncayemek arzusu duymad olurdu. Zahir ilimleri okuduktan sonra eyh EbuBekir Sellebfm (seleci) mridi oldu. Baz rivayetlerden de anlaldna greeyh Zeyneddin Sincs'nin mridi idi. Daha baka rivayetlerde baka eyhlerdenilmitir. Olabilir ki hepsinden de feyiz almtr.Byle bir ekilde ruhu doymaynca Allah kullarm aramaya kt , diyar diyardolamaya balad. yle bir yolculuk yapyordu ki gittii yeri ne memleketinden

bir kimse biliyordu ne de gittii yerlerde kendini iyice tan t yordu. Siyah ynelbise giyerdi. Her gittii yerde kervansarayda yatard. Byk bir tccarzannetsinler diye kapya kymetli, salam bir kilit takard. Ama ierde hasrdan

baka hibir ey yoktu.ok yolculuk yaptndan insanlar ona "Ku ems" demeye balamt. Tebriz,Badat, rdn, Anadolu, Kayseri, ve am'a seyahat etti. Geimim kuak rpsatarak salard. Gdasna gelince o kadar az yerdi ki; bir sene am'da kald,haftada bir defa yemek yerdi. O da bir tas orba. Ayn zamanda onu da yaszolmak zere ierdi. Kimseyi sohbetine dayanacak lde bulmazd da hep: "YaRabbi, bana sohbetime katlanacak bir arkada nasib et" diye dua ederdi. 12[12]

Mevln le Bulumas ve Byk Deime:

eyhi ona: "Anadolu'ya git. Orada cieri yank, kalbi susam biri var, onuayd nlat gel" dedi. 26 Cemaziyelhir 642 H.'de Pazartesi gn Konya'ya geldi.ekerciler mahallesinde ikmet etti.Bir gn Mevln'nn ata binmi olarak geldiini, etrafnda insanlarnkendisinden faydalanmak iin bir eyler sorup rendiklerini grd. emsilerleyerek Mevln'mn nne gelip durdu ve:

Riyzat ve ilmin amac nedir? diye sordu. Mevln da: eriat ve edebi bilmektir, dedi. ems: Hayr, ama; bilinene ulamaktr, dedi ve Hakim Sen'nin u iirini okudu:"lim seni senden korumuyorsaCahillik o ilimden ok daha iyidir."Mevln'nn bu szden rengi sarardi^at kald ve hayran kald . Ok hedefine saplanmt.Mevln, ems'i yanna alarak yerine geldi. Eflk'nin anlattna gre; krk gn

boyunca ems Hazretleri ile bir odada kald. Oraya kimse giremiyordu. Sipeh-

slr; alt ay boyunca Selahaddin Zerkb'un odasnda iki ulu kii uzlette kaldlar,12[12] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/436 -437.


9/47

diyor. eyh Selahaddin'in dnda kimsenin girmeye yetkisi yoktu.ems'in gelii, Mevln'ya yeni ruh ve hakikatler, yeni manev hazlar dnyas

balad. Bizzat kendisi yle diyor:"ems-i Tebrz bize hakikat yolunu gsterdi. Onun geliinin feyiz ve bereketi

ile biz imn tayoruz."Bu ana kadar Mevln zamann hocas idi. Kendisi postta (ders koltuunda)oturand . limler, talebeler, tasavvuf erbab hepsi ondan faydalan yorlard . imdi Mevln'nn kendisi faydalanan biri ve bir talebe olmutu, ems-i Terbzise feyiz veren, ird eden, reten hocas olmutu. Mevln'nn olu SultanVeled diyor ki:"eyh stad; yeni renen bir talebeye dnd, $$ Her gn onun huzurundaders okuyordu. I'ry Geri ilimde ve zhidlikte en yetikin biri idi ama, Gzelkoku gsteren yeni bir iim bulmutu o."Mevln'nn kendisi de yle diyor:"Dnyadan el etek ekmi biri idim, sen ark syleyen biri yapt n beni,Meclisin basma derd aan ve iki peinde koan biri yapt n beni.


10/47

Konya'dan kp gitti. Ahmed Eflk, bu birinci gidiin tarihini 643 H. ylnnevval aynn birinci gn olan Perembe olarak belirtmektedir. Buna gre

birinci gelite Konya'da bir sene ay kalm oluyor.ems'in ayrl Mevln'ya ok dokundu. Mridler bir takm iyi eyler

dnmt, ama i tam tersi oldu. ems'in gidiinden sonra Mevln'nnkendilerine ynelecei yerde, az bir ilgisi vard , o da tkenmeye, yok olmayayz tuttu. Baz hatal kiilerin yanl hareketinden tr samimi ve vefakrinsanlar da Mevln'n n sohbetinden mahrum kald lar. 14[14]

Mevln'nm Izdrab ve ems'in Dn:

Sipehslr'n anlattna gre: Bu uzaklama* am'dan Mevln'ya ems'inmektubu gelinceye kadar srd. Bu mektubu ald ktan sonra Mevln'nm durumudeiti. ems'in ak ve muhabbeti ile sem yapmaya yneldi. ems hazretlerinekar kt davranta bulunmayan insanlara eskisi gibi ilgi gstermeye balad .Bu sre iinde Mevln ems'e iirle yazlm drt mektup gnderdi. Bumektuplarda kendi durumunu, hasretinin dayanlmaz olduunu anlatr. lk hasretmektubunda yle yazar:Cezbemin, dileimin hedefi, gel. Ey sevgi ve muhabbetin kendisini Ei

bulunmaz sevgi yars, gel.Eer gelirsen ne byk bir mutluluk olur,Gelmezsen eer, her ey berbad olur, gel.Sen doup ykselen bir gne gibisin.

Uzakta olsan da ey bana yak n olan sen, gel."Bu srada halkn grlts azalm, huzursuzluk dinmiti. ems'e karmuhalefetleri son buldu diye gven gelince, Mevln ems'i tekrar geri getirmeyollar arad . Olu Sultan Veled'e; git benim tarafmdan o deerli zta selm syle de gelsin,u hediyemi de ayaklarnn dibine ser, dedi. Benim tarafmdan unu da syle ki;kabal k yapan mridlerin hepsi samimiyetle tevbe ettiler ve yapt klar hatalar n

balanmasn istiyorlar. Ltfen bu tarafa terif edip gelsin, dedi.Olunun eline verdii mektupta, bu ayrln kendinde brakt tesiri anlat r.

Ba taraf yledir:"Senin bizi terkedip gittiin gnden beri -i1 Huzurumuz, tad m z kalmad , muma dndk. -fi Btn gece boyu mum gibi yan yoruz.Onun ateinden uzak, baldan da mahrumuz. Ey am, Ermenistan ve Rm'unkendisi ile vnd sen, - Akamm, senden dolay sabah gibi aydnland."Sultan Veled, ems hazretlerini sayg ve hrmetleri15[15]

ems'in kinci Kayboluu:

14[14] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/439 -440.15[15] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/440 -441.


11/47

ems hazretlerinin Konya'ya gelmesiyle Mevl-n'n n sevincine diyecek yoktu.Kabal k yapan herkes gelip zr diledi. Bir sre sohbetler devam etti. Ortal ktabir huzursuzluk yoktu. Bu sre iinde Mevln1-nn ems'e ball, ondanald feyz eskisinden daha

fazla artt . Fakat bu huzurlu gnler fazla srmedi, yeniden incinme sebepleriortaya kt . ems'in kald yer, Mevln'nm kald yere kadar uzanan salon odannyannda idi. ems Konya'da evlendii hanm ile orada oturuyordu. Mevln'nnortanca olu (elebi Aladdin) Mevln'nn evine giderken oradan geiyordu.Bu hareket emseddin hazretlerinin gcne gidiyordu. Birka kere efkat doluifadelerle anlatt ise de, bu szler Aladdin'e ar geldi. Zaten Aladdin; emshazretlerinin Sultan Veled'e daha ok deer vermesinden dolay iinde fkebesliyordu. Bundan tr meseleyi dalland r p budakland rd . F r sat bekleyeninsanlar bunu daha da dallandrarak; ne l, dardan bir mehul adam gelsin,Mevln'n n e-vine el koysun, olunu da eve koymasn! dediler.ems hazretleri sadece hilim ve efkatinden dolay Mevln'ya bu konuda birey sylememiti. Ama i rndan kt. Bunun zerine Sultan Veled'e derdinidken bir ifade ile dedi ki: "Bu adamlar n hareketlerinden dolay bir dahakimsenin gremiyecei, bulamya-ca bir yere ekip gideceim."Mevln'n n baz gazellerinden, bu olaydan tama men habersiz olmad, hatta

bundan endie duyduu da seziliyor ve iirlerinde tekrar gitmekten vazgemesi-ni rica eden ifdeler grlyor.Her eye ramen, insanlar arasnda ems aleyhine dnceler yeniden kabard.

Bundan dolay o da ok zld, k r ld . Sonunda bir den, kimse fark na varmadanortadan kaybolup gitti16[16]"Ans z n herkesin aras ndan kaybolup gitti; Herkesin gnlndeki karanl klar gitsin diye."Mevln, sabahleyin medreseye gelip de ems'i evinde gremeyince bir nra attve Sultan Veled'in halvethnesine giderek: "Ey Baheddin, ne uyuyorsun? Kalkda eyhimi ara, ruhumu onun gzel kokusundan uzak buluyorum." diye kapdanseslendi. ki gn boyunca her taraf aradlar, ama ems'in izinerastlayamad lar.

Bu kere Mevln'nn durumu, ems'in birinci kayboluundan daha ok deiti."eyh Celleddn, onun ayrlndan dolay mecnuna dnd.Onun akndan dolay yersiz yurtsuz kalm Yunus Peygamber gibi oldu."Bu iiri onun duygusunu gayet iyi aklar. Yunus (a.s.)'m, yerini yurdunuterkedip ayr ld ktan so nra Yunus balnn karnnda yedi gn kalmasna veektii skntlara telmih vardr.Mevln; ems-i Tebrz'yi zen kimler varsa hepsini sohbetinden veevresinden kesinlikle uzaklatrd. Fakat ncekinin aksine bu sefer vaktinigazeller yazmaya ve sem yapmaya balayarak geirdi. Bu, 645 H. ylnn

16[16] Bazlar; Konya'da ems'i gizlice ldrdler, demitir. Mevln ise "Allak istediini yapar ve istediine karar verir" yetiniokumutur. Aratrmalar gsteriyor ki ldrme iddias tamamen yanltr. yle olsayd Mevln onu aramazd.


12/47

olay d r. ems hazretlerinin kaybolmasndan sonra Mevln iki gn boyunca onu arad.Fakat hibir ekilde izine rastlayamadBunun zerine Mevln'nm durumu deimeye balad. nceleri sadece

benimsedii sem yapmaya bu sefer iyice sar ld ve bir an olsun sems z vakit

geiremez oldu. Medresede gezinip duruyordu. Gizli, a k fer-yad eder,barrd. Btn ehirde bir hengme balad.te bu sralarda Mevln, ems'in hasretiyle dolu pek ok gnl yakan, cierparalayan gazeller yazd . Onun en dokunakl , elemli gazelleri bu devreye aitolanlar d r. Btn bu ac lar na, huzursuzluklar na ve elemleri ne ramen; Anadolu'damslmanlar aras ndaki karde kavgas, Msrllarn hcumu, Moollarnbask nlar, yamalamalar ve her taraf yakp ykmalar ve slm dnyasnn bir

batan bir baa danklk ve perianlk iinde olmas Mevln'nm iindenkmyor, daima kafasnda ana dnce olarak yer ediyordu. Byle bir ortamdaems'in bana ne gelir diye de endie ediyordu.ems-i Tebrz'nin kaybolmas ona yle dokunmutu ki, biri yalan olarak ems'igrdn sylese hemen ona srtndaki elbisesini ikram ediyor, ona teekkrlerediyordu. 17[17]

am Yolculuu ve Sknete Kavumas:

Bu takn ve cokun durumunda Mevln seyahata kacan bildirdi ve am'a

doru yolculua balad. Dostlar da onunla beraber yolculua katlmakta srarettiler, bu ekilde am'a geldiler. Mevln orada da insanlarn gnlnde akateini tututurdu. Byle derin bir limin, bu kadar yce bir zt n nas l olup dadeh divne hle geldiine; byle emsalsiz bir adamn peinetaklp diyar diyar arad ems'in kim olduuna herkes ap kahyor, bu srrkimse anlam yordu.am'da ems'in izine rastlanmaynca Mevln dedi ki: "Ben ve ems iki ayrvarlk deiliz. O bir gnese ben bir zerreyim; o bir denizse ben bir damlaym.Zerrenin varl gnetendir, damlann slakl denizdendir. yle ise arada ne

fark vardr?" Birka gn sonra am'dan tekrar Anadolu'ya doru yola revanoldu.Birka sene Konya'da durdu. Tekrar cezbesi stn geldi, ak cotu. Birkakiiyi yanna alarak yine am'a geldi. Bu sefer, ben kendim ems'in aynym d-ncesiyle geldi. ems'i aramak ne demekti, artk kendini ar yordu. Bu seferKonya'ya, ems'de olan herey bende de vardr dncesiyle dnd.am'dan dndkten sonra Mevln, ems'i grmeden midini tamamenkesmiti. Ama ems'de grd hali, ondaki keyfiyeti, artk kendinde grmeye

balad. Sultan Veled de bu gerei anlatan ifadelerde bulunmu ve: "Her ne

kadar Mevln Hazretleri ems-i Tebrz'yi asl ekliyle am'da gremedi ise de17[17] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kay han Yay nlar : 1/441 -444.


13/47

manevi hali iinde onu kendinde hissetti." demitir. 18[18]

eyh Selahaddin Zerkb:

am'dan ikinci kez dndkten sonra birka gnn sknet iinde geirdi.Ondan sonra eyh Selahaddin Zerkb'u kendine halfe ve srda yapt. 647 H.ylnda onu kendine has arkada yapt. ems hazretleri yerine onu kendineyard mc ve huzur dostu yapt . eyh Selahaddin, Konya'nn yaknndaki bir kydendi. Balklkla uraan fakirbir ana babadan doma biridir. Selehaddin'in kendisi kuyumculuk mesleinisemiti. nceden beri drstlk ve gvenilirlikle n salmt. SeyyidBurhaneddin Konya'ya geldiinde Salhaddin ona mrid oldu. Onun idare vemurakabesi alt nda zel ihtisas elde etti. Seyyid Burhaneddin vefat ettikten sonraMevln'ya tbi oldu. lmnden on sene nce Mevln'ya yak nl k elde etti.Bu on sene iinde Mevln'nm has halifesi oldu. eyh, 657 H. ylnda vefat etti.Bu yak nl ktan sonra insanlar yine hengme mey dana getirmeye, huzursuzlukkarmaya baladlar. imdi de diyorlard ki: "ems bundan daha iyi idi. Hiolmazsa o ilim sahibi idi. Bu adam yerlidir, herkes bilir ki cahilin biridir. mr

boyunca kat yrtntr. imdi de kalkm Mevln'nm has kimsesi olmutur.Mevl-n gibi bir ilim deryas n n, bu makam ve seviyenin in san n n byle birinsana sayg gstermesi, ikram izzet etmesi alacak bir ey."eyh Selahaddin bunu duyunca yle dedi: "nsanlar n znt ve s k nt s , neden Mevln'nm bu kadar insan iinden beni yakn dostluuna setiinden dolay d r .

Fakat as l meseleyi onlar bilmiyor. Mevln kendisine ktr, ben sadece biraldatmacay m."On senelik bir hizmet ve sohbetten sonra eyh Selahaddin anszn hastaland vemuharrem ay n n bi rinci gn son derece kalb huzuru iinde bu yalancdnyadan huzur ve srr dnyas na gt. 19[19]

Hsameddin elebi:

eyh Salahaddin'in vefat zerine Mevln, Hsameddin elebi'yi kendine vekil

ve halfe yapt . Zaten Hsameddin, Mevln'nm has mridlerindendi. Mev-ln'nm lmnden sonra onbir sene sre ile Mevln'nm halifesi olarakgrevini yrtt. Trk as l idi. Anadolu'nun mehur ve etkili Ahi ailesine mensub-tu. ems-i Tebrz'ye veeyh Salahaddin'e bal, onlardan feyiz alm ve olduka bol miktarda onlardanistifade etmiti. *Hsameddin elebi hazretleri btn hizmetileri-ne, istedikleri ii tutupyapmalarna izin verdi. Ar '>> ar btn malm mlkn Mevln'nmhizmetinde '* harca . Sonunda hizmetilerine, klelerine de yol ve- * rip,

18[18] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/444 -445.19[19] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/445 -446.


14/47

serbest b rakt . Mevln'ya o derece sayg l davra n r, edep gsterirdi kiMevln'nm tuvaletinde asla ab-dest almaz, en souk gnlerde bile her taraf buzkapl iken evine gider abdestini al p gelirdi. Mevln da ona *-yle davran rdki; grenler, Mevln onun mridi mi, diye phe ederlerdi. 20[20]

Mesnevi Yazmaya Tevik:

Mesnevi aheseri; yazlmasnda elebi Hsamed- -din'in tevik vezendirmelerinin, fazla paynn olduu bir rndr. Hatta denilebilir ki;Mesnev-i erif in ortaya kmasna o sebep olmutur. 21[21]

Arkadalarn zellikle Semesinin Sebebi:

Mevln arkadasz huzur bulamyordu. emsed-din Tebrz'den sonraSelahaddin, ondan sonra Hsa- &-meddin onun srda, gnlda olmutu.Hatta dnce ve tahmin izgimizi daha ileriye doru gtrrsek aka grrzki, Seyyid Burhaneddin Tirmiz de bu gruba dahildi. Her ne kadar onun durumuhocas , babas mevkiinde olsa da, ondan da byk feyiz almtr. SeyyidBurhaneddin'in lm ile ems'in gelii arasndaki be seneyi Mevln, sanki busre iinde bir eyin

boluunu, yokluunu hissediyormu gibi geirdi. Bundan da yle bir sonucavar l yor; Mevln'nm manevi yat nda (ruhunda) gizli olan meziyet vestnlkleri dar karmakiin bir etkene, bir harekete, bir iticiye ihtiya vard .

te Mevln'nnDivan ve Mesnevi' si bu ztlarn manev teviklerinin gzlernnde duran ahidleridir. (Btn teviklerinin zahir ahidleridir). Hsameddin,

basma gelen bir iten dolay sadece iki sene Mevln'nn yannda bulunamam,bu sre boyunca Mesnevi' nin yazlmas askda kalm, kalemi yrmemitir.Mevln'nn arkadalarm kendine dost semesi bir keif ve kerametedayanm yordu. Onun szne ve anlayna gre; sevgi ve muhabbetin sebebicinsiyyet olagelmitir. Sultan Veledin sorusu zerine bizzat Mevl-n yledemiti: "Ben cins ilgiden dolay onlar zellikle dost edindim." Bir szndeyle der: "lgi ve grmelerden doan sevginin sonunda pimanlk olmaz.

Gerek sevgi ve ilgilerden ve grmelerden dolay dnyada da, hirette depimanlk olmaz. Nitekim bir ama ve menfaatten dolay dost olanlar, u yettebildirildii gibi hirette 'Keke ne olayd da falan kendime can cier dostedinmeseydim' diyecekler. Samimi ve hibir menfaat gzetmeden dost olantakva sahiplerinin hali de u yette belirtildii gibi olacak: 'Ogn can cier dostolanlarn bir ksm bir ksmna dman olacaklar. Ancak takva sahibi olupmenfaat karl olmadan birbirini sevenler bunun dndadr'."Bizzat Mevln'nm kendisi yle der:"man etmeye zorlayan mucizeler deil, Fakat sfatlar kendine eken cinsiyettir.

20[20] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kay han Yay nlar : 1/446 -447.21[21] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/447.


15/47

22[22]

Mevln'n n Vefat :

Sipehslr diyor ki: Mevln lmeden nce Konya'da k rk gn sre iledepremler srd. Eflk de yle naklediyor: Mevln henz hasta yatandayatarken yedi gn boyunca srekli deprem oldu. Btn insanlar usand daMevln'dan imdad istedi. Mevln onlara yle dedi: "Herhalde yer ackmyal lokma istiyor, olmaldr, derhal isteine eriecek, arzuladn ele ge-irecektir. Siz de bu s k nt dan kurtulacaks n z". Hsameddin elebinin anlattna gre; bir gn eyh Sadreddin, dervilerin ilerigelenleri ile Mevl-n'y hasta yatanda ziyarete geldiler. Mevln'nm halinigrerek zldler. Sadreddin: "Allah cil iflar versin, tamamen shhatekavuacanz umuyorum." dedi. Bunun zerine Mevln: "Artk if sizembarek olsun. k ile mauk arasnda kl pay kadar fark kal- di. Onun dakalkmas n ve nurun nura kat lmas n is - temiyor musun?" dedi.Hastal srasnda u gazele balad: Mevln sylyor Hsameddin elebiyaz yordu. Yaz yordu, bir ta - raftan da alyordu."Git, ban yasta koy, ve beni yalnz brakGeceleri hep dolaan ve perian olan beni terk et.Akamdan sabaha kadar sevda dalgasyz ve yapayaln z z. stersen gel bala, istersen git cefa et.Belya dmemek iin benden uzak dur.

Selmet yolunu se, bel yolunu terk et. ;Gam kesinde biz ve gzya,Gzyamzm zerinde yzlerce deirmen kur. :Bizi ldren, kat yrekli bir zalim vard r, Kimse ona: "Kan n tazmin et" demez. Gzeller ahnn vefal olmas gerekmez.Ey yz solgun olan ak, sen sabret ve vefal otalmden baka aresi olmayanbir derdim var,O halde ben nas l "Bu derdime deva ol" derim?

Dn gece ryamda ak mahallesinde bir yal grdm;Eliyle "Bize doru gel" diye iaret etti."Mevln lmesine ok yakn yle dedi:Eer m'minsen ve doruysan, lmn de m'mnv gibi olur.Yok kfir ve ktysen, lmn de kfir gibi olur."Cemaziyelhir 672 H. de, gne batarken, hakikatleri ve marifetleri (ilhgerekleri, herkes taraf ndan bilinmiyen manev bilgileri) anlata anlata vefat etVefat ettiinde Mevln 68 yandan 3 ay almt. ; Cenaze darkarldnda sanki kyamet kopmu j gibiydi. Her millet ve rktan insanlar

bir araya gelmi,; dn hepsi de alyordu. Yahudi ve hristiyanlar, Tevrat ve ncil22[22] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/447 -448.


16/47

okuyorlard . Mslmanlar onlar iteliyor, fakat ve onlar yine geri geliyordu.Arbede kar diye endie edil- -ti di de Konya valisi Munuddin Pervane'yehaber verildi. Pervane; hahamlara, rahiblere ve papazlara: Sizin bu ? ile neilginiz var? diye sorduunda dediler ki: "Biz ge- itmi peygamberlerin asl

davalarn, anlatmaya altklar gerekleri onun szlerinde bulduk. Bykvellerin hareket tarz n , onun hareket tarz nda grdk." Bunun zerine o kimselere de cenazeye refakat etmelerine izin verildi.Kalabal ko kadar mthi, izdiham o kadar fazlayd ki; cenaze sabahleyin erkendenmedreseden alnd, akama yakn kabristana gelinebildi. Sonunda bu tasavvuf veird gnei d gzlerden kaybolup gitti. 23[23]

Ahlk ve zellikleri:

Merhum Mevln ibl, yazd Mevln Rm'nin Hayat isimli eserinde yleyaz yor:"Tasavvuf emberi iine girmeden nce Mevl-n'n n hayat , limlere zg birdebdebe, atafatl bir ekil gsteriyordu. O atna binip de dar kt zamansadece limler, talebeler deil hatta bir ks m yksek seviyede devlet memuru daiki yan nda yer al rd . Devlet erkn n n ve sultan n saray ile de alkas var d .Fakat tasavvufa intisab edince bu durum deiti. Okutma, retme, ders verme,fetva yazma ii devam ediyordu ama bu, daha nceki yaay tarz n n hat ras idi. Yoksa art k o daha fazla sevgi ve marifet (ilh gerekleri bilme) neesiiinde mest olmutu."

Haddinden fazla riyzat ve mchedeye (bir kenara ekilip ibdet ve tefekkrhaline) dalmt. Sipehslr, senelerdir yannda kalm biri olarak diyor ki: "Benonu hi bir zaman gece elbisesi (uyku k yafeti) ile grmedim. Yayg ve yast kasla bulunmazd. steyerek yat p uyumazd . Uyku bast r p da gzleri kapan rsa oturduu yerde uyurdu."Bir gazelinde yle diyor:"Hangi yana doru yatarsa yatsn, dikenli yastr olan biri rahat eder mi?"Sem toplantlarnda mridlerinin fazla uykusu gelirse onlar dnerek,serbeste uyusunlar diye srtn duvara dayayp ban dizlerine koyarak dururdu.

Dierleri rahata erip uykuya dalnca kendisi kalkar, zikirle ve ibdetle megulolurdu. Bir gazelinde buna iaret vard r:"Herkes uyudu ve gnl haline gelen beni uyku tutmad ,Btn gece boyunca gzm gkyzndeki y ld zlar sayd . Gzmden uyku yle kat ki, bir daha asla geri gelmez.Senin hasretinin zehirini iti de ld uykum, art k geri dnmez." 24[24]

Namaz Kl ekli:

23[23] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kay han Yay nlar : 1/449 -451.24[24] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/451 -452.


17/47

Namaz vakti gelir gelmez hemen yzn k bleye evirir, rengi uar ve namazdason derece cezbe halinde olurdu. Sipehslr diyor ki: "Pek ok zaman kendi gz-lerimle grmmdr ki; yatsdan sonra el balar ve namaza durur, iki rektnamaz k lmcaya kadar sabah olurdu."

Mevln bir gazelinde diyor ki:"Akam namaz olunca herkes lambasn yakar, sofras n kurar Benim, uram ise sevgilinin haylidir, zntdr, inlemedir, alamadr.Gzyayla abdest alnca namazm ate gibi hararetli olur,Ezan sesi kulama gelince dertlerim mescitte beni yakar,Sarholarm namaz ne acaiptir. Sen syle, acaba o sahih midir?nk o, ne zaman bilir, ne mekn tan r.Acaba bu iki rekt m d r, drt rekt m d r? Zamanm olmad iin hangi sreyi okuduumu bilmiyorum.Hakk n kap s n nas l alay m? nk ne elim kal d , ne gnlm.Vallahi; ne namaz kldmdan, ne rektn bittiinden, ne de filan kiinin imamolduundan haberdarm."Bir keresinde k gnlerinin en souk zamanlaryd . Mevln namaz k l yor ve namazda o kadar alyordu ki yz, sakal, gzyalaryla slanmt. Souuniddetinden gzyalar sakallarnn ularnda donarak buz haline geldi. Ama yinede o namaz n terk etme di. K lmaya devam etti. 25[25]

Zhd ve Gz Tokluu:

Tabiat nda, son derece dnya mal na ilgisizlik ve gz tokluk vard . Btn devlet erkn eit eit hediyeler, paralar gnderirdi de, Mevln hibirini kendiyan nda b rakmaz, ne gelirse hemen Selha ddin Zerkb'a aktar r veyaHsameddin elebi'ye verirdi.Bazan evinde byk bir yokluk sknts olduu anlar olurdu. Olu Sultan Veled,datlmak zere gelenlerden bir miktar eve b rakmas n babas ndan isterdi de o zaman eve az bir ey brakrd. Evde yiyecek bir ey olmad gn ok sevinirve; "Bugn bizim evden dervilik kokusu geliyor." derdi. 26[26]

Cmertlii ve Fedakrl:

Cmertlii ve fedakrl o noktaya varmt ki, bir dilenci bir ey istediindeyannda birey yoksa srtndaki h rkas n veya bir elbisesini kar p verirdi. Bu bak mdan elbisesi de abas gibi, karmas kolay olsun di ye nden a k olurdu.Bir keresinde mridleriyle yolda gidiyordu. Dar bir sokan ortasnda bir kpekuyuduundan yol kapanm, geilemiyordu. Mevln orada durdu, bir sre yle

bekledi. Bir adam gelerek kpei kovalad. Mevln ok zlerek; haksz yereona eziyet verdin, dedi.

25[25] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/452 -453.26[26] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kay han Yay nlar : 1/453.


18/47

Bir gn iki kii yolun ortasnda kavga ediyordu. Biri dierine; "Ey melun, birdersen on duyars n." dedi. Tesadfen Mevln oradan geiyordu. Duydu da oadama dedi ki: "Ey kardeim, syleyecek bireyin varsa bana syle. nk banaeer bin sylersen ben bir bile sylemeyeceim." kisi de Mevln'nm

ayaklar na kapandlar ve birbirleriyle bartlar.Geim tarz ve geim arac ise, ayda-ald onbe dinarlk maad. Mevln,bedavadan geinmeyi hi sevmediinden bu aylk karlnda vazife olarakfetva yazma grevi yapyordu. Mridlerine srarla: "Eer bir fetva gelirse, benne durumda olursam olay m bana haber verin. Grevimi yapaym ki bu maambana hell olsun." derdi.Bir keresinde kendisine; eyh Sadreddin'e binlerce lira aylk veriliyor, size isesadece onbe dinar aylk veriliyor dediklerinde Mevln onlara: "Ama eyhinmasraflar daha ok, hatta bana verilen bu onbe dinar bile ona verilmeli." dedi.Mevln, miza ve tabiat olarak devlet erknndan, atafatl mevki sahibiolanlardan pek holanmazd.Onlarla ancak gzel ahlkndan dolay grrd. Yoksa onlarla konumaktanok ekinir, uzak kalmaya dikkat ederdi.Bir keresinde yksek mevkiden bir kii; meguliyetinden dolay vakit bulup herzaman gelemediini, bu bakmdan seyrek gelebileceini syleyerek zr dile-yince Mevln ona: "zr dilemeye gerek yok, ben gel-menizdense,gelmemenize sevinirim" dedi. 27[27]

Mesnev'nin lim Ve Islahattaki Yeri Ve Sunduu Mesaj

Mevln'nm yaay tarzndan ve hallerinden, onun cokun ve cezbe dolu birkaraktere sahip olduu-anlalyor. Ak onun ftrat ve yaratlnda en ykl

biimde yer almt. nceleri zahir ilimleri, akl ve mantk bilgileri ile uramasbu ak ateinin stn kapatmt. ems-i Tebrz'nin ateli sohbeti onun ftrat nharekete geirdi. Yetime tarz ve evresinin, ftrat zerine rtt perde birdenkalkt ve o batan baa yan yakl haline geldi."Sonunda her klmn dibinden alevler fkrd, Dnce damarlarmdan kanyerine ate kt28[28]

Bu makama ulanca arif ve vel kiinin ak atei ile kavrulan her tynden uses gelir:"Ya Rabbi, dnyada benim dostum, srdam arkadam nerededir?Sina lndeki hurma aacym ben, Musam nerededir?"29[29]te bu sebepten tr idi ki, onun srdasz, arkadasz yaamas imknszolmutu. ems-i Tebrz'den sonra eer bir Selahaddin Zerkb ve ondan sonra daHsameddin elebi olmasayd , onun sessiz ve sakin olamayan tabiat huzurakavuamazd.

27[27] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/454 -455.28[28] kbl'in Mesnevi Hd (Benlik Mesnevisi) kitabndan.29[29] kbl'in Mesnevi Hd (Benlik Mesnevisi) kitabndan.


19/47

"Mumun tek bana harekete gelmesi kolay deildir."Onu eke eke sem yaptrmaya alp gtren, ite bu yakc ateti. O bundangda alyor, bu enerji ile yaayabiliyordu. Bir iirinde yle der:"Kendisinden dolay bir araya gelme dncesi doduundan,

Sem; aklarn gdas haline geldi. lemimizin dnceleri ondan g kazanr;Hatta ny sesinden (sem) ekil haline geldi."30[30]"O kk cevizlerin atelenmesi gibi,Ak atei name ve feryadlardan dolay glendi.31[31]Bu yan yakl o saz harekete geirdi ve arttk sessiz ve sakin kalmas imknszoldu. Bu bak n cfn onun kendi ifadesi ile: "Gnlden syleme coarsa bu bir sevginin, dostluun iaretidir.Dilin tutulmas, konuamamak, badaamamaktandr.Sevgiliyi gren gnl nasl eki (neesiz) durur. Gl gren blbl nasl sessizkal r."Bu sazdan, bu neyden kan namenin hepsi birleerek Mesnevi adn ald. Bueser, onun dncelerinin, ahvlinin, isteklerinin, etkilenmelerinin, grlerininve tecrbelerinin bir aynas d r. Bu eserde; szleri syleyenin, o kitab yazan n elemi, yan, heyecanlan, cezbesi ve en gl kesin iman parlamaktadr. te buise onun evrensel deerinin, herkes tarafndan benim-seniinin ve insanlarzerinde benzersiz etkisinin as l sebebidir."Nym damarnda ny fleyenin kan dolamakta32[32]

Aklcl ve Zhircilii Reddedii:

Mevln'mn yetimesi tamamen E'ar ilmi ke-lmclar evresinde geliti.Kendisi zaten baarl bir retici, mantk ve akla dayanan bir limdi. Allah' nltf ve keremi onu marifet ve basiret mevkiine eritirince; szden yaamaya(kaiden, hle) bilgiden grgye, kelimelerden manalara ve deyimlerin,tanmlarn kelime sihrinden ycelerek geree ve ze ulanca felsefe ve ilmikelm n yetersizliklerini ve delillerle isbat-lamanm, k yasla gstermeninyanllklarn anlad ve grd. Felsefecilerin, kelmclarn ve mantkla hareket

eden delilcilerin daarcnda hibir ey bulunmad, bilgi kaynaklarnnyetersizlii, onun gzlerinin nndebelirdi. te bu yzden ak ve net ifadelerlekelm ilmini tenkid etti. nk o her zerresine var ncaya kadar o geiditanyordu. Bu bakmdan ne sylediyse onun ahs tecrbesi ve grgsyd vebunun gerek olduunu hi kimse inkr edemezdi.O an felsefesi ve aklclnn en ok yklendii ve dayand ey d alglar,madd duyulard. Bu be duyu, bilgi edinmenin ve kesin kanaat elde etmenin ensalam ve gvenilir arac kabul ediliyordu. O be duyunun alg s na girmeyen,

30[30] Mesnevi, s.316, Nevelkior basks, Hindistan.31[31] Mesnevi, s.316, Nevelkior basks, Hindistan.32[32] Bli Cibril, kbal. Trke Tere: Yusuf Karaca, Baytan Kita-bevi, 1971 stanbul.Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/456-458.


20/47

onlar aracl ile isbat yap la-myan bir eyi reddetmeye ve onu inkr etmeyedoru bir eilim gittike hz kazanyordu. Mutezile bu duyular n en bykmeddah ve taraftan idi. Bu be duyu ile bilgi edinme, onun dmdakine deervermeme, gay-ba iman etmeye (gzle grlmeyene inanmaya) ok zarar

vermiti. eriatn ve vahyin ne koyduu gereklere bir eit gvensizlikdourmutu. Mevln bu madd duyulardan baka ey kabul etmeyenlere, onunheyecanl savunucular na atarak buyuruyor ki: "Be duyu ile gerei grme Mutezile mezhebinin tuttuu bir yoldur.Geree ulamada snn olann yolu ise, akl gzdr.Mutezile'den olanlar duyularla bylenmilerdir.Hak yoldan kt klar ndan kendilerini snn gste rirler.Duyu (his) emberinin dna kamayan herkes Mutezile mezhebindendir.Her ne kadar snnyim derse de inanma, hamhn-dand r.Duyu emberinden kurtulan herkes snndir. 'Doruyu grenler, akll olanlar, kendini grenlerdir.33[33]O, yer yer, zahir (madd) duyularn dnda insana btm (manev) duyularn daverildiine iaret etmektedir. Bu btm duyular zahir duyular karsnda ok okdaha fazla geni apl ve gerekidir. yle buyurur:"Bu be madd duyunun dnda be duyu daha vard r.O manev olan be duyu krmz altn gibidir, dieri bakr deerindedir.Pazarda avanaklar, topluluk iinde bulunurlar da, Grme duyular yan l r, bak r alt n san p sat n al r. Bedenin duyulan karanl k g day yer.

Can ve gnl duyusu gneten otlanr,34[34]Ona gre; bir eyi inkr ve red iin, o grlmyor demek, veya duyular onualm yor demek inkn isbat etmeye yetmez. Ona gre; bt n (i lemi), zahirin(d lemin) arkasnda gizlidir. Btn inkr edenleri anlatarak yle diyor:"nkarcnn delili de yle; diyor ki o, ben;Bu zahir (madd grn) dnda bir tutamak grmyorum.Hi dnmez ki o, her taraf zahir (madd, d grn) tr.O gizli hikmetlerden dolay fecir (ayd nl k) gizlidir. lacn iinde if gizli olduu gibi,

D grnn arkasnda manev gerekler gizlidir."35[35]

Demek istiyor ki; inkarc lar k s a grllkleri ve zahir grllkleri detedinmeleri yznden btn hakkatlar grememiler ve asl amaca ve hedefeulamaktan mahrum kalmlardr."Ahmak kiiler, d grntleri (duygular) ele aldklarndan,

*As l o gerekler, onlar n gzne grnmedi. phesiz asl gaye ve hedefe ulaamadlar.

33[33] Mesnevi, s. 101.34[34] Mesnevi, s.101.35[35] Mesnevi, s. 368.


21/47

Tahminler ve varsay mlarla zamanlar m hakla lar. "36[36]O Be duyudan (havs- hamse) ileri giderek akl bile tenkid eder ve yle der:Gayb leminin gerekleri ve peygamberlerin getirdikleri bilgiler konusunda ak lda yeteneksizdir ve ona eriecek lde deildir. Akln, o konuda bir mukayese

yapacak yard mc unsuru yoktur. Bir tecrbesi de bulunmamaktad r. Tuz

denizinde yaayan tatl suyu nasl anlayabilir?"Ey tuzlu su iinde yaayan sen,'M Ne bilirsin Ceyhan ve F rat nehirlerini?37[37]Sadece duyular ve nermelerle hareket edip ona bal kalan, onun dna kamayan akl Mevln, basit ak l ve akl n bir paras kabul etmektedir. Ona gre, phe ve vehimler onun eseridir. Karanlklar dnyas onun yurdudur. O,akl iin baarszlktr, yz karas-d r, insan-olunun hsrandr.Boyle bir basitak ldan, byle bir para ak ldan divanelik (ak ls zl k) daha iyi dir."Basit ak l; vehim ve tahmin onun felketidir, nk onun vatan karanl klariindedir."38[38]"Basit akl, akln yz karasdr. Dnya ii ve ura; insan isiz, urayapar.39[39]"Bu basit akldan dolay cahil kii bile Elini divanelie arpmas gerekir."40[40]O yle demektedir: Ben bu ok uzaklar dnen akh denedim ve u sonucaulatm:"ok uzaklar dnen, kollarn uzaklara salan akl denedim ben.te bundan sonradr ki kendimi divne yerine koydum.41[41]Sonra o gayet doru ve herkesin anlyaca bir dille yle demektedir: Eer akl,

din bilgileri ve gerekleri kavramakta tek bana yeterli olsayd o zamanmant k lar, delilciler ve kelmc lar herkesten daha bilgili ve dinin s rlar n bilen kimseler olmalyd. konuda eer aklla yol grlebilseydi;Fahreddin Rz dinin s rlar n bilmesi gerekir 42[42]Ona gre, insanlar n ssleyip psleyip ortaya koyduklar bilgiler; gerek bilgiiin bir perdedir, tasavvuf yolunu tutanlar iin zlme ve huzursuzluk kayna-d r. Bu bak mdan gerek iman ve kesin bilgi iin o nlar art rma yerine azaltmayagitmeli ve insan, boynunu ondan kurtarmal d r. Buyuruyor ki: "Eer isyan ve gnahn az olmasn istiyorsan, Senden hikmet azalsn diye

gayret et. Kiinin kendi mizacndan ve dncesinden doan hikmet,Allah' n nurundan feyz almayan hikmet, Dnya hikmetidir; pheyi vetereddd art r r. Din hikmet ise; insan fezan n stne kar r." 43[43]' Onun dncesine gre; deliller, sebep gstermeler, nermeler sralayarak birsonuca ulama, sun' bir yoldur. Bu yolla ok s n rl ve eksik sonular eldeedilebilir. Bu yolla din gerekleri isbat etmek, takma tahta bacakla ok rahat

36[36] A.g.e, s.422.37[37] A.g.e., s. 96.38[38] A.g.e, s. 22439[39] A.g.e, s. 402.40[40] A.g.e., s. 152.41[41] A.g.e., s. 489.42[42] A.g.e, s. 489.43[43] A.g.e, s. 171.


22/47

yryp dnya seyahatine kmak gibi imknszdr. Onun bu rnei ve getirdiitemsil, atasz deeri tar ve herkesin dilinden dmeyen bir tbirdir."Delil ve sebeplerle hareket edenlerin aya tahta bacak gibidir.Tahta bacaklar ise hi gvenilmez, tamamen dayan ks zd r." 44[44]

Ona gre; Kelm ilmi ve kelmc lar gibi incelemeler ve delil getirmelerle kesinbir bilgiye, kat' bir ima-1 na ulama zordur. mann kendine has zelliini ve -iman lezzetini vermez. Bu bak mdan kelmc lar n tak -. lid olarak dahancekilerin delil ve kan tlar n naklet -; meleri ve retilmi (papaan) gibianlatmalar ruhsuz, zszdr. Kesin iman, zevkinden ve gzel liindenmahrumdur."O mukallid yz delil gsterir, yz a klama yapar.Ancak bunlar n bir z yoktur.nk syleyenin, ne can var, ne gc.O halde onun yapra ve meyvesi olur mu?"45[45]Mevln Celleddin-i Rm; duyulara, deneyimlere ve bilgilere bal olan ve budnya ile s n rl olan o ya r m ak l yerine, akl n kendisine yol gsteren, yolunun, olan iman aklna inanmaktadr. man aklnn bili- > nen ak lla ilgisi, bilinenakln bedenle ilgisi gibidir ve iman akl olmayan bir akla, akl demek do rudeildir. O bakmdan ancak bu iman aklna, akln akl denilebilir. man nurunuelde etmi ve kesin bilgi ve inanca ulam, hakk ve hakikati bulmu kiiler,akl n akl na sahip olanlard r. "Felsefecilerin akl ve mantk sistemleri bir yerde durdu (ie yaramad ). ;Kahraman akln aklnn, en salam, lekesiz dost olduu anlald46[46]

Yarm aklla insanolu nice defterleri bo yere karalam durmu, ne manasz,isabetsiz szlerle kitaplar doldurmutur. Akln akl ile dnyann ufku aydnlktr. "Ak l bir tomar defteri batan baa karalar, Akln aklnn aylarla dolu ufuklarvard r. Siyahl ktan beyazl ktan uzakt r o. Onun aynn can ve gnle domutur."47[47]man akl ehrin bekisi gibidir, yarm akl ise korku, endie ve dnyadatereddt dourur. man aklnn gerei huzurdur, doyumdur, itminandr ve nefsinisteklerinden korunmad r."man akl, zabta miri gibi adaletlidir.

Gnl ehrinin hkimi ve muhafzdr. Akl, vcutta imann koruyucusu olduuiin, Onun korkusundan dolay nefis zindanda r."48[48],(!$ Onun nazarnda, nasl duyular akla bal ve onun emrinde ise ayn ekildeakla gre ruh stndr ve ruh akla hkmeder. Ruh bir iaretle binlerce dm-zer, bir parmak krdatmas ile akln zorluklar kolaylar."Ey filan! His (duyu), akl n esiridir Ak l da ruhun esiridir, bunu bil. Akln bal elini zen ruhtur.

44[44] A.g.e., s. 55.45[45] A.g.e., s. 449.46[46] A.g.e., s. 246.47[47] A.g.e.,s. 246.48[48] A.g.e., s. 347.


23/47

zlmeyen ileri de zen odur.49[49]Felsefeci basit mantk kaidelerinden ve balang bilgilerinden ileri gidemez.Onun akl henz kapdan dar ban karmamtr."Felsefeci en basit mantk kaidelerinden sz eder. O; akl inden dar kartp

bakt ramaz."

50[50]

Felsefeci bizzat kendi akl ve mantnn darbesini yemi, felsefenin katlettiikimsedir. O yle anssz bir yolcudur ki arkasn hedefine evirmi ynn dele evirmitir. Bu bakmdan o ne kadar hzl admlarla yrrse o kadar okhzla hedefinden uzaklamaktadr."Felsefecinin kendisini, akl ve dncesi ldrmtr.O srtn hedefine evirmi, yzn de aksi istikamete evirmitir.O ne kadar h zla ilerler, mesafe alrsa, O kadar gitmek istedii yerden uzaklargider51[51]Felsefeci dnya ile ilgili bilgilerden haberdardr, ok geni gr vardr.Yzlerce ey bilir, ama kendini bilmez, kendini tan maz. Halbuki en byk bilgikendini bilmektir:"Yzbinlerce defa daha stndr btn ilimlerden.Kendi cann (varlm) tanmazlar bu karanlk kimseler.( O, her maddenin zelliini, niteliini bilir, tanr.Kendi cevherini anlatmaya (tanmaya) gelince bir eek gibidir o.Her letin ne ie yaradn biliyor, bu nedir diye tan yorsun.Kendi deerini bilmemen ahmakhndandr.Btn ilimlerin ruhu, z udur, u. Kyamet gn kendinin kim olduunu

bilidendir ."52[52]O kendi dneminin bilginleri ve kelmc lar n n eski Yunan hikmet ve felsefesinden imana doru g etmelerini istiyor. Hakiki ilim ve hikmet olanimana doru gelmeye davet ediyor."Yunan felsefesinden ekil gel artk. man felsefesini (hikmetini) de biraz okuart k.53[53]O diyor ki; nefsi tezkiye edip gnahtan armd nnak-suretiyle salam bir nefistanmasna ulalr. Gnl levhas ne kadar lekesiz ve temiz olursa iman hikmeti-nin naklar o kadar parlak ve aydnlk olur. te o zaman hoca olmadan, kitap

olmadan peygamberlerin getirdii bilgiler ve marifetler insann iine doar dahikmetin az alr, akmaya balar."Kendi kendini (kt) niteliklerinden temizle, kurtar.O zaman kendinin tertemiz, prl prl asl varln grrsn.Kitap olmadan, yard mc olmadan, yol gsterenin olmadan. Kalbin iine doduunu, peygamberlerin getirdii bilgileri grrsn.54[54]Baka bir yerde de yle der:

49[49] A.g.e., s. 230.50[50] A.g.e., s. 82.51[51] A.g.e., s.544.52[52] A.g.e., s. 449.53[53] A.g.e.,s. 86.54[54] A.g.e., s. 86.


24/47

"Kalp aynas tertemiz ve tozdan kirden arnm olursa,Su ve topran dndaki ilemeleri o zaman grrsn.Gnl penceresi geni ve camlar da tertemizse,Hi bir vas ta olmadan Allah' n nuru gnl ayd nlat r"55[55]

Ak ve Muhabbete ars:

Yedinci H. asrda esen aklclk ve souk ilm-i kelm rzgr slm dnyasmndousundan batsna kadar ulamt. Bu souk rzgrlardan dolay kalptencereleri soumutu. Bir yerde ak kvlcmlar varsa da kller alt ndagmlp kalmt. Bir batan bir baa slm lemini porsumu gnller, hattalm gnller kaplamt. Daha sonralar bunu tasvir eden biri yle demitir:"Ak atei snm her taraf kapkaranlktr. Ortada mslman yok sanki bir klyn var.56[56]Bu souk ve uyku veren uyuturucu hava iinde ve byle bir ortamda Mevlnak sesini, muhabbet namesini, sevgi narasn ykseltti. Bu ses, bu ak name sislm leminin bedeninde imek gibi akt, gk gibi grledi. Mevln btngc ile aka ard. Muhabbetin bykln ve akn harikulade baarlarna klad . "Aktan aclar tatl olur, aktan bakrlar altn olur.Aktan kirler tertemiz olur, aktan hastalklar ifa bulur.Aktan hapishane glistan olur, aksz olursa bahe kllk olur.Aktan ta, ya (gibi) olur (erir), aksz olursa mum, demir (gibi kat) olur.

Aktan hastalk iyi olur, aktan ktlk, iyi olur.Aktan l, canl olur (dirilir), aktan sultan, kle (gibi) olur."57[57]O, akn gl ve diriltici nimetini anlatrken yle der:- "Bu toprak vcd akdan dolay fezalar apkinat stne kt . Da harekete gelip raksetmeye balad, batan kt. Ey ak, Tr dann canaka geldi.Tr mest (sarho) oldu. Hz. Musa da kendinden geip yere yld.58[58]O buyuruyor ki: Ak son derece gayretli ve benlikidir., O yedi iklimin

saltanat n akl na bile getirmez. Kim bir kere onun tad n tadarsa bir daha o hi bir kimseye doru gzn kaldrp bakmaz."ki lemden de ilgisiz klar gnl.Gerei bulup, hakkata ulama tad bambaka eydir.59[59]O iki leme de ilgisizdir. Dnyann en byk mesti, sarhou ve divnesidir:"Akn her iki dnya ile de ilgisi yoktur.Ak divanelik ve mestanelik iinde olmaktr."60[60]

55[55] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kay han Yay nlar : 1/458 -468.56[56] Bli Cibril, kbl, Tercme: Yusuf Karaca, Baytan Kitabevi57[57] A.g.e., s. 135.58[58] A.g.e., s. 5.59[59] Bli Cibril, kbl. Tercme: Yusuf Karaca.60[60] Mesnevi, s. 247.


25/47

O, sultanlar sultan , arzulananlar n arzulad dr. Sultanlarn tac taht onunayaklar n n alt ndad r. "Son derece gizlidir ve aa kmas insan hayrete drr.Canlar sultannn can onun hasretini ekmektedir. Onun mezhebi yetmi iki

milletin haricindedir. Sultanlar n taht onun yan nda tahta

iskele gibidir.

61[61]

O, bu gayretli ak ve bu cesur fakirlii anlatmaya balarken kendindengemekte ve cezbeye kaplp mest bir hal almakta ve yle demektedir:"Dnya mlk, keyfini dnen eyyamclara hell olsun.Biz ak mlknn (lkesinin) lmsz klesiyiz."62[62]O diyor ki; akn hastal yle bir eydir ki ona yakalanan hasta, asla ifbulmay istemez; hatta daha artmas , ykselmesi iin dua eder. "Btn hastalar if arar, bu ak hastas ise daha da fazla derd arar.Bu zehirden daha da tat bir erbet grmedim, bu hastalktan hi bir salk dahaiyi deil.63[63]"Fakat o yle bir hastalk ki, ondan sonra baka bir hastalk olmaz."64[64]Hastalk da yle bir hastalk ki, binlerce salk ve shhat ona kurban olsun. Onunverdii dert ve sknt, yle bir dert ve s k nt ki binlerce rahat ve huzur onun uruna feda olsun. ^"Ak makam yle ki; salk ve shhatin camdr. Onun verdii elem ve skntlarher rahat ve huzTi-run arzusudur."65[65]Bu tertemiz ak eer gnah ise, byle bir gnahn nnde sevaplar hi kalr.Bununla bir saat iinde elde edilen ilerleme riyzatla senelerce elde edilemez."Hibir sevap bu ak gnahndan daha iyi olmad. Akla bir saatte alman,

senelerce ancak kazan l r .66[66]Ak yolunda akan kan herhangi bir sudan daha az temiz deil. Bizim onuykamamza ak ehidinin ihtiyac yoktur."ehidlerin kan temiz bir sudan daha stndr. Bu gnah yzlerce sevabdandaha stndr."67[67]k yle bir cieri yank ve gnl ykk kimsedir ki, dier genel insanlarnkanun ve sistemleri buna uygulanamaz. Batan sona harap olmu bir kydennas lhara (vergi) al nabilir

"klarn her nefesi yan yakltr.Viran ve harap olmu yerden r ve hara nasl alnr?68[68]Ak, Hz. dem'in brakt mirasdr. Zek ve aklllk eytann sermayesidir."Onu, baht a k olanlar bilir ve mahremdir (gizli dir). Aklllk eytandan, akise dem'dendir."69[69]

61[61] Ag.e., s.247.62[62] A.g.e., s. 591.63[63] A.g.e., s. 595.64[64] A.g.e., s. 595.65[65] A.R.e., s. 595.66[66] 42.A.g.e., s. 139.67[67] A.g.e., s. 139.68[68] A.g.e., s. 5.69[69] A.g.e., s. 334.


26/47

Aklllkta, zekilikte kendi eline, bileine (aklna, > beynine) gven vardr.Ak lllk ve zeklik, kavrayllk (yzme) sanatdr. (Ak) ise Nuh'un gemisidir.Nuh tu- fam gibi bir tufanda ak ll ve zeki kimsenin kurtulup -da sahile ulatnerede grlm, ak ehlinin ise orada boulduu nerede duyulmutur?

"Ak ll l k denizlerd

e yzmeyi bilmektir, Ama bir okyanusta.Bir sre yzse de sonunda boulmak vardr.Ak, k olanlar iin bir gemi gibidir.Batma ihtimali azdr, ounlukla hedefe varlr."70[70]Akln zek ve kvrakln, akn aknlna, hay-ranlna kurban etmelidir. Oak ll l k sadece tahmin ve k yast r. Bu hayranl k ise grg ve bilgidir. "Zeklii sat, hayranl satn al.Zeklik bir tahmindir, hayranlk ise grtr."71[71]Mevln ak telkn ve tevik ederek der ki; sevgili olmak herkesin haddindedeil. Lakin seven (k) olmak mmkndr. Eer Allah seni sevgili (mahbb-muk) klmad ise, sen k ol da hayattan zevk al."Sen Yusuf olamadysan bari Yakub ol, Onun gibi alayan inleyen ol, , Senrin olamadysan bari Ferhad ol. Leyl olamadysan bari Mecnun ol."72[72]O bir adm daha ileri atarak diyor ki; k olmakda olan zevk, lezzet ve ykseli,mauk, mahbb (sevgili) olmakda nerede vardr? Eer btn dnyamn mahbb-lar (sevgilileri) bu ebed serveti, zenginlii tansalard sevgilier (mauklar)zmresi iinden karak klar (sevenler) zmresi arasna girerlerdi."Mauk (sevgili) olmay brak, k (seven) olEv pheci, bunun hangisi iyi ve daha stndr. "73[73]

Fakat bu akn uyank ve canl serveti, devaml olmayan lml bir sevgiliyelyk deil. Akn kendisi canldr. Ona canl ve devaml bir sevgili gerekir."Ak lml bir varla olursa srekli olmaz, bir gn sner.Ak canl olana, cana can katana olmaldr. "74[74]te o canl, ebed, hayy ve kayym olan sevgiliye (Allah'a) bitmeyen, sonugelmeyen bir akla balanmak isteneni verir. Gnle if ve huzur salar. Osevgiliden bu aka canllk, tazelik gelir."Ak canda ve gzde canldr, diridir. Her an tomurcuktan daha taze, daha

berraktr. ,*. O canl, diri ak tercih et ki, o devaml d r. Ve ey sk! O, senin

cana can katan arabmdandr. O ak tercih et ki btn peygamberler,Onun akndan g ve kuvvet bulup i yaptlar."75[75]Bu ak grnte kalbin krlmasndan meydana gelen bir hastalktr. Bu hastalkok can al c d r. Fa kat bir adam buna sabrederse sonucu gerek bilgi (hakikimarifet) ve ebed hayatt r."klk kalbin rpnndan meydana gelirdiO kalb hastal gibi bir hastalk deildir.

70[70] A.g.e., s. 334.71[71] A.g.e, s. 334.72[72] A.g.e., s. 4973[73] A.g.e., s. 334.74[74] A.g.e., s. 334.75[75] A.g.e., s. 49.


27/47

n hastal dier hastalklardan ayrdr. Pusulann (kalbin) ak, Allah'ns rlanndand r." 76[76]Bu hastalk btn hastalklarn devasdr, her eit ruh ve ahlk rahatszlklarnifsdr. Doktorlarn tedv etmekten ciz kald, iyi edenlerin, tedv edici-

lerin, hekimlerin baarsz kalp ellerini ektikleri, hi bir tedbirin kr etmediiruh ve manev hastalklar ak, bir bak ile iyi edebilir. Senelerin hastas, akneli ile eski ruh hastalndan if bulunca neesinden ve kendinden geerekyle barr:"Yaa sen ey ho sevda olan akmz bizim, r- Ey tabibi olan btnhastal klar m z n bizim. Ey eref ve namusumuzun devas olan akmz bizim.Ey sen Aristo ve Eflatunumuz olan akmz bizim. "77[77]Ak, rp yakp kl eden bir alevdir. Sevgiliden baka kimse ona yanaamaz.O ok gayretli ve ok mu-vahhiddir. (Yani tekidir, ikiyi kabul etmez. Allah ikiolmad gibi ak da ikilii kabul etmez.)"Ak, parl parl parlayan bir alev gibidir.Sevgiliden baka ne varsa hepsini yakar.Hakdan bakasn ldrmekde (L) klcdr. llallah (ancak Allah var) kald ,gerisi hep gitti. Yaa ey ak, yan yakltaki ortan gitti.'78[78]Bu ilh ak, sahili olmayan bir denizdir. Akn destan bitecek cinsten deildir.Zamann geni olmas bile onun iin dardr. Dnya hayatnn (mrnn) hepsionun destan n anlatmaya yetmez. Bu ezel gzelliin bir hikyesidir ki onun nen vardr, ne de sonu. Bu bakmdan susmak daha iyi, acizlii kabul etmek daha

uygundur."Eer devaml ak anlatacak olursam, Yz kyamet kopar da ak bitmez.A; K yametin belirli bir zaman, snr, tarihi vardr. Akda snr nerede; Allah'nvasfnda, krnde srtar olur mu?"79[79]

Gnl Dnyas :

Mevln'mn coku ve heyecanla kendisine ard bu ak; kalbin canll,uyankl ve gnln scakl olmadan gerekleemez.

Her devirde olduu gibi Mevln'mn devrinde de gnl yeteneklerine ve kalpgeniliklerine kar gaflet ve ilgisizlik alm ban gidiyordu. Akln stnl,heybeti ve hkimiyeti kalp zerine ktke kyordu. Ak l, canl ve ayd nl k, gnl cansz ve souk olmaya yz tutmutu. Mide, hayatta merkez ve ana konuolmaya doru gidiyordu.Mevln; kalbin geniliine, gnln byklne dikkat ekti. Gnlnharikuladeliklerini, onun gereklere alan kap olduunu anlatt ve insann bu

76[76] A.g.e., s. 777[77] A.g.e., s. 578[78] A.g.e., s. 40579[79] A.g.e., s. 442Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/468-476.


28/47

topraktan yaratlm vcdunda nasl srekli bir bahar tadn, o vcuduniinde lkelerin kaybolup gittiini, onun iinde nasl bir dnyann yaadn, odnyaya saldracak bir dman tehlikesinin, onu soyacak bir e-kiya riskinin

bulunmadn hatrlatt.

"Ey insanlar, gnl dnyas yan n zda bulunmakta

d r.Salam bir kaledir o, gven ve esenlik yeridir o.Dostlarn ii ile rengrenk birglistand r o. i, Glistan iinde glistand r ve gzlerdir o." 80[80]Dnyann ba ve baheleri bir ka gnlk misafirdir. Fakat gnl hurmas

batan baa taze ve kalp bahesi , sonbahar olmayan bir bahard r. Madd olanba ve baheler seneler iinde ancak yetitirilebilir ama bir anda da kl olupgidebilir. Gnl ba ve baheleri yetitirmeye gelince; o yle ok zaman almaz.Bununla birlikte onun gzelliinde, yeillik ve tazeliinde hi bir zaman bir farkolmaz."Nakil yolu ile yetitirilen glistan bir anlktr.Akl yolu ile yetien glistan rengrenktir.Ten (madde)den olan glistan bir sre sonra kurur, yok olur.Gnl (ak)den meydana gelen glistan, ah ne gzeldir.81[81]O, insanlara unu telkin etmeye almaktadr: Vcdu bo yere gen yapmayaalmak bounadr. skender gibi hayat emesini (lmszlk suyunu=b-hayat) arama yerine, can ve gnl devaml diri tutmak iin ak b- hayat ndanbir yudum imelisin. Ta ki bylece gerek mnda diri gnlllk ve canlruhlu-luk elde edilir ve her devirdeki hayatta gllk ve gzellik hissedilir."Gnl ara, ta ki daima gen kalas n. Tecellden dolay yzn, k rm z erguvan

iei gibi olsun.Gnl arzu et onu iste, ta ki arap gibi olasn. Ta ki gl gibi neeli, gle,huzurlu olas n.82[82]Fakat gnl kelimesi aldatmasn. Gnl, gste arpan nefsn isteklerin,hrslarn hedefi olup sevgi ve ak lezzetinden mahrum olan, kesin iman servetinitanmayan, zevk ve evkden uzak, sevgi tomurcuu hi amayan, ksmeti hi

parlamayan gnl deildir. O gnl (kalb), bu gnl deildir, yle bir gnl birta paras d r. "(H rsl ve maddi kalb) Yahudi kalbi (can ) gibi dar ve karanl kt r.

ok seven yce Mevl'nn ak ve evkinden nasibsizdir o.O kalbde ne gnein nurunun parlts vardr,

Ne duygu genilii var onda, ne de (hakikatlara) bir kap al vardr,"83[83]Bu kalp (gnl); yaps, ekli, biimi, cesameti bakm ndan gnl ehli birinin;sahip olduu kararsz, sknsuz ve uyank olan kalbi gibi bir kalbdir (gnldr).Fakat gerek ynden bakarsanz ikisi arasnda kelime birliinden, sz

beraberliinden, madd benzerlikten baka hibir benzerlik yoktur. O da birsudur, temiz bir suda yzer. Bu da; herhangi bir amurun iinde olan sudur.

80[80] A.g.e., s. 19981[81] A.g.e., s. 59682[82] A.g.e., s. 15483[83] A.g.e., s. 170.


29/47

Fakat birinci su temiz bir sudur, onunla hem susuzluk giderilebilir, hem de elykanabilir. Dier su ise, iine o kadar toprak maddesi katlm ki ne iilebilir,ne de el yz y kanabilir. Ondan bir su olarak faydalanmak imknszdr. te ikignl (kalb) aras ndaki fark budur.

Bir gnl (kalb) var maddeci, menfaatidir, duygusuz l bir insan kalbidir. Birde peygamberlerin, er-milerin(evliy ve enbiynn) kalbi vardr ki onun y-celiinin nnde feza bile alak kalr. Onun geniliinin yanmda btndnyann genilii hi kalr. Bu bak mdan bizim iimizde de bir kalp var derken

bir dnp tanmalyz"Sen: bende de kalp var diyorsun. Kalp arn yanndadr, altnda deil.Siyah amur iinde de su bulunmaktad r; fakat onunla abdest al nmaz. nk her ne kadar su varsa da amur stndr. yleyse kendi kalbine, bu birkalbdir deme.Kalp (gnl) odur ki, fezalardan da stndr. O, ya bir peygamber veya ermibirinin kalbidir.84[84]Sonra da kalp, kalbdir diyerek teselli etmektedir. Allah kat nda hibir kalp gerievrimi emekte, o her kaili kabul etmektedir. nk kabul ediinden dolay Al-lah' n hibir fayda elde etme amac yoktur, demektedir. "Yaratklarn hi itibar etmedii o tahta kseyi (bedeni),Halife oluundan dolaya o cmert kii (insanolu) satn ald.Hibir kalb onun huzurundan kovulmamtir. nk onun hibir fayda ve kramac yoktur. "85[85]Sonra o buyurur: Midenin alt n kafesini b rakarak gnl ve kalbin hr lkesini

seyreyle ve Allah' n kudretini temaa et. Seninle yaratann arasnda en bykperde (engel) ite bu mide ve mideciliktir. Bu perdeden (engelden) k ki o yceMevl'n n kat ndan sana selm gelsin. "Mideyi terket, salma salma gnl taraf na gel. Ta ki perdesiz olarak sanahakdan selm gelsin.86[86]

nsanlk Makam:

Baskc, tek kiiye dayanan saltanat idarelerinin tesirlerinin ve srekli

zulmlerin, bitmeyen savalarn sonucunda genel olarak insanlarda hayattanusanma, gelecekten midsiz olma ve beceriksizlik, baar s zl k duygusu meydana gelmiti.Acem tasavvufu; fni oluu, kendi varlna deer vermemeyi ve kendini cizgrmeyi alarken, insanlara bunu anlatrken o kadar byk bir coku ile, kuv-vetle bunu yapmt ki, azmin, gayretin, teebbs ve hareketin (aksiyonun) balolduu kendini tanyp, kendine gvenme; sanki ahlk bir su ve manev te-rakkiye bir engel kabul edilmeye balanmt. nsanlar n nne meleklik

84[84] A.g.e., s. 23985[85] A.g.e., s. 23986[86] A.g.e., s. 521.Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/476-480.


30/47

sfatlarnn elde edilip, insanlk icablarmdan syrlmann yle bir konu eklivard ki, buna gre insan, insanlndan utanmaya balamt; ilerlemesiniinsanlkta deil, aksine insanl terket-mekte kabul etmeye balamt.Genellikle insanlk makamn tanmamak, insann erefini, yksekliini

bilmemek gibi kt bir durum ortaya kmt.O devrin edebiyatna, airliine ve iirlerine insanl hakir ve di grme ruhugirmiti. Bu da genel olarak insanlarda kendine gvensizlik, mitsizlik, eziklik,k rg n gnlllk, isteksizlik psikolojisi meydana getir di, nsanlar ara s rahayvanlara, cans z varl klara im renmeye balad.nsanlk cevherini tanmayan, kendi yeteneklerinden ve stnlklerindenhabersiz olan o insan Mevln kendine zg bir tarzla bu tarafa tevik etti veinsann bykl, stnl arksn o kadar tiz bir sesle haykrd ki, insan nuyumu benlii uyand ve kendi makam ve mevkiini tand. Mevln'nm bu in-sanla vg dolu olan iirleri btn slm edebiyatna etki yapt ve iirde,airlikte ve tasavvufta yeni bir r ortaya kard.Mevln insan, kendi insan oluuna, insan ftrat ile yaratlna yneltiyordu.Bu insan f trat zere ya rat lmay , Allah Tel Kur'an - Kerim'de yer yer; "Engzel bir biim" diye ifade buyurmutur. Bu "ahsen-i takvm=en gzel biim"denen t pa t p oturan elbise zellikle onun iin ke silmitir ve onun boyuna tamolarak gelmektedir."Vettni sresindeki ahsen-i takvim'i oku,Ki ey dostum, byklk bir cevherdir.Ahsen-i takvim (en gzel biimde yarat lma), idrkisin stndedir.

Ahsen-i takvim onun arndan ileri tamt r."87[87]Mevln diyor ki; insandan baka kimin bana keramet tac konulmutur ve"kerramn=Seni stn seviyeli k ld k" "a'taynke=Biz sana verdik" hitab yla kim ereflendirilmi t ir?"Bu gkyz, hi "kerramn" OBiz seni keremli k ldk buyruunu iitti mi?Ama bu zdrap dolu insan iitti."88[88]"Kerramn tac senin bann tam zerindedir. Ab A'taynke halkas boynundaas l d r. " 89[89]O buyuruyor ki; insan kinatn z, btn lemin sfatlarnn toplamdr. nsan

nedir? Bir kp iinde deniz hapsedilmitir. Kk bir kalp iinde btn bir lemgizlenmitir."Bir kk zerre iinde bir gne gizlenmitir. mit Anszn o zerre aznamaktadr. Para para etti yeri ve felekleri, Onun nnde gne takla att.90[90]"Bir ilim denizi, bir damlada gizlenmitirU kar uzunluktaki vcutta bir kinat gizlenmitir;91[91]nsann yaratl; btn lemin amac, arzusudur. Ve insan, kinatn hased ettii

87[87] A.g.e. s. 51588[88] A.g.e. s. 552.89[89] A.g.e. s. 472.90[90] A.g.e. s. 59491[91] A.g.e. s. 594


31/47

varl kt r. Onun sayesin de bu lemin rengi, kokusu var, hayatn deeri, haysiy-yeti var. Btn yarat klar n ona itaat etmesi farzd r. "Btn sarholar seni kskanr. Gl renkli araba hi muhta deilsin. Glnrengini brak, sen gl rengisin. nsan cevherdir, felek onun emrine verilmitir.

Herkes dal ve glgedir, hedef sensin, Faydas z kitaplardan ilim arars n.Senincokunun zevki arpa kabuu helvasndandr. Sana hizmet etmek tm varlklarafarzd r. Gsterilmesi uygun olmayan bir cevher gibisin. "92[92]Sadece bu deil hatta insan, btn ilh sfatlara da mazhar olmu bir varlktr. Oyle bir aynad r ki onda tecellilerin ve yetlerin grnts gze arpar.a "nsan; stn sfatlarn bir pusulasdr.nsann ekli o (Allah)nun yetlerinin (kudret iaretlerinin) grntsdr.nsanda grnen her ey, onun (Allah'n) aksetme-sidir.Bir suyun iinde ay n aksedip grnmesi gibidir.nsan saf, tertemiz akan bir suya benzer.Zlcell olan Allah' n s fatlar onun iinde tecelli eder. Onun bilgisi, adaleti ve iyilikleri,Akp giden su iinde dnp dolaan yldz gibidir."93[93]Btn bunlar syledikten sonra o, insan n hl deerinin tam anlatlamadna,onun tam tarif edilmediine inanr. Tam sylemek gerekirse hi kimsede bunuduyma gc yoktur."Eer sylenmesi yasak olan o deer ve kymeti bir sylersem,Ben de yanar m, duyanlar da yanar kl olur."94[94]Bu kadar deerli ve stn olduktan sonra, o kadar kymetli bir insan varln

Allah'tan baka kim satn alabilir? Ona kim deer biebilir? Ne yazk ki insankendi deerini bilmediinden ne verilirse verilsin birinin eline sat lmaya haz rolmas na o btn yan yak-l ile feryad etmektedir."Ey akl, tedbir ve mantn klesi olan sen! ; Kendini neden ucuzasat yorsun." 95[95]Sonra da yle buyurmaktadr: nsann al verii yaplmtr, ona deer biipsatn alan Allah'tr. k onun deerini en iyi bilen odur."Bizim mterimiz Allah'tr, o bizi satn ald."96[96]Fakat btn bu anlat lanlar, insanl k cevheri ve in san olma ruhu ile bezenmi ve

insanln gerek yzn tanyan insanlar iindir, insan eklinde grnenler iindeil. Onlar sadece ekil ve biimde anlat lan gerek insanlara benzer- Amaaslnda onlar nefislerinin ldrd, nefislerinin arzularnn maktuldr. Bunlaradam deil adamlarn cansz resimleridirler."Bunlar insan deiller, bunlar insan ekillilerdir. ... Ekmek tarafndanldrlen, ehvet tarafndan katledilenlerdir. "97[97]Her devirde olduu gibi, Mevln'nm devrinde1 de bu insan, az bulunan ank

92[92] A.g.e. s. 47593[93] A.g.e. s. 56194[94] A.g.e. s. 515.95[95] A.g.e. s. 47596[96] A.g.e. s. 42697[97] A.g.e. s. 959


32/47

kuu gibi yeri mehul olan varlkt. Genellikle drt ayakl ve yrtc hayvanlargibi olan insanlar bulunmaktayd . Mevln bu hayvan nitelikli, canavar zellikliinsanlardan bkm, usanm ti. O, insan aryordu. Bu insan arama iini tatl birkonuma eklinde anlatrken yle der:

"Dn elinde lamba, ehrin etrafnda dolaan bir ihtiyar grdm.Karga ve tilkilerden baktm, insan aryorum, dedi. Bu tembel yoldalardan,dzenbazlardan bktm. Allah'n arslamn, Rstem'i, onlarn bulunduu yeriar yorum, dedi.Aradnz bulmak zordur, onlar bulunmaz dedim. Bulunmayan aryor, onuarzu ediyorum, dedi.98[98]

e, almaya, Harekete Davet Etmesi:

Mevln'da tasavvuf anlay ve onun insanlara.? sunduu mesaj, tembellik,isizlik, ruhbanlk deildir., O, aksiyon, gayret, kazanma, alma ve sosyalhayatta ; aktif rol almay nermekte, ruhbanl ve dnyay ter-ketmeyi,slm'n ruhuna aykr kabul etmektedir. Ona gre; eer slm sosyal hayatistemeseydi, cuma namaz , cemaatla namaz, emir bilmaruf ve nehiy anilmnke-ri neden srarla iteindi? Bir iirinde yle der:"Ku ona dedi ki: Ey efendi, bir kenara ekilmek i deildir.Ahmed'in (Hz. Muhammed'in) dininde rhiblik (dnyadan el etek ekme)yoktur, yce Peygamber Efendimiz rahiplii yasaklamtr. Bo yere bir kenaraekilmek bid'at (sakat)dr. Cuma namaz arttr, cemaatla namaz farzdr. yilii

emretmek, ktlkten sak nd rmak da farz d r.Mbarek mmetin iinde, aras nda ol. ; ;Hz. Muhammed'in snnetini ihmaletme, ona s ms k sar l. 99[99]Onun devrinde tevekkl; tam bir tembellik, uyuukluk haline gelmiti. Herhangitedbir veya dzenleme tevekkle ayk r kabul edilir, kt nazarla bak l r d .Mevln tevekkln, er' manasn aklam, onun faziletini anlatmtr. "ncedeveni bala, sonra Allah'a tevekkl et." hadisinin ne demek olduunu anla-trken yle demektedir:"Peygamber, yksek sesle yle dedi: "Tevekkl ile birlikte devenin ayaklarn

bala.'Kazanan Allah' n sevgilisidir' hadsinin as l mana s n dinle. Tevekklden dolay r zk kazanmada tembel olma. Yzn tevekkle dn, kendin de kazan iin i yapmaya git, ey amca.Gayret gster, k l k lma hakk na gre kazan." 100[100]Mevln, gsz hayvanlarn azndan tevekkl ve atlln (tembelliin) btn

bahanelerini nakletmitir ki, genellikle azmi, gayreti olmayan pasif insanlarbunlar ileri srerler. Tembellerin ileri srdkleri bu deliller ve bahaneler insana

98[98] Divan'indan.Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/481-486.99[99] A.g.e.,s. 503.100[100] A.g.e.,s. 26


33/47

ok yerinde ve arlkl gelmektedir. Ama arkasndan bunlara cevap vermekte-dir. Arslann cevab aslnda Mevln'nm bu konudaki temel dncesidir.Arslann azndan o yle demektedir: nsana verilen organlar, yetenekler veglerden aka anlalan u ki; bunlardan hedeflenen, bunlarn insana

bahedil-mesinden amalanan ey insann almas, didinmesi, gayretgstermesidir. Eer bir insan hizmetisinin eline kazma krek verirse bununak manas onlarla topra kazmasdr veya talar skmesi, kayay krma-s d r.Bunun iin az ile sylemesine gerek yoktur. Madem ki bize de el, ayak, g,kuvvet verilmitir. O halde bize bunun verilmesinin maksad elimiz kolumuzla,gcmz kuvvetimizle hareket etmemiz, onlarla i yapmamzdr. imizdetadmz istek ve arzularmz onlarla gerekletirmeliyiz. Bundan dolay gay-ret ve hareket, i ve alma, kazanma Allah'n bizden istedii eylerin tkendisine iarettir. Tembellik ve ii terketme ise Allah'n bizden bekledii amacaters ve nimetlerini inkrdr. Gerek tevekkl, gayret ve almada kusuryapmamak ve ii hakkyla yaptktan sonra sonucu hakknda Allah'a tevekkletmektir. Zira baar Allah'n elindedir der ve yle yazar:"Arslan, evet dedi, ama kullarn rabbi Ayamz n nne bir merdiven koydu.Terasa ad m ad m kmal . Zorlayc olmak burada ham tamahkrlkti tbl Ayan var, neden kendini topalyapars n,Elin var, neden peneni gizlersin. Efendi, klesinin eline beli verince, Ne demekistediini ona bir ey smolur.Bel gibi olan el de Allah'n kudret iaretidir. Allah'n nimetine kretmen, senin

onun deerini bilmendir.Senin cebrin (zorlaman) ise o nimete nankrlktr.Allah'n nimetine kretmen, senin nimetini (rzkn ) artt r r. Nankrlk ise elinden onlar n k p gitmesi demek tir.Evet ey deersiz zorlayc, o meyveli aacn altndan baka yerde uyuma.T ki rzgr her an dal n sallay p meyvasm dk sn.Uyuyan bann stne erez ve azk indirsin.Tevekkl ediyorsan, ii yap da tevekkl et. al da sonra Allah'a bel

bala."101[101]

Daha sonra aralann azndan; alp abalamann, i yapmann,peygamberlerin ii, velilerin yolu olduu gereini ortaya koyar. Sonra daeriatta ktle-nen ve Allah'n rahmetinden uzak olan dnya mal ve evlad de il,gafletle geirilen f rsatlard r dedikten son ra o bir yerde yle der:"Arslan, evet dedi; fakat peygamberlerin alma ve gayretlerini de gr.Allah onlarn almalarn boa karmad.

Ne grdlerse, eziyet ve ile ekerek almakla elde ettiler.Gcn yettii kadar gayret et ey insan.Peygamberlerin, velilerin gittii yolda, yapt tarzda.

Dnya nedir, Allah'dan gafil olmakt r.101[101] A.g.e.,s. 27


34/47

Kuma, kadn, para ve oluk ocuk deildir. .Eer mal din uruna biriktiriyorsan"Ne gzel teiniz mal" demitirona Hz. Rasl.almak arttr, if aramak arttr, hastalk da kanlmazdr.

nkarc kii almamakta ayak direr."

102[102]

Mevln, sadece kendi dneminin halk tabakas n tenkid etmez, sadece din veilm evrelerin hatalar na atmaz, aksine btn gc ve h nc ile devlet idaresinielinde bulunduranlar da tenkid eder. Devlet idaresinin, yeteneksiz kiilerin, ehliolmayan kimselerin eline getiini ve ocuk oyunca haline getirildiini ekin-meden syler.Tek kiinin irade ve arzusuna gre idare edilen, yapt yaptk, kestii kestikolan bir idar sistemde bunu sylemek herkesin harc deildir, ok kt sonulardourabilirdi. Lkin Mevln'nm doruyu sylemeden ekinmeyen azn kimsusturabilirdi. O, yle syler:"Karar ve hkm rind kiilerin elinden gittii iin, phesiz Yunus Peygamberzindana (baln karnna) dt.Kalem (yetki) bir gaddarn elinde olduu iin, phesiz (Hallc) Mansur lmemahkm edilmiti. ve yetki beyinsizlerin eline geince,Mutlaka yapt klar (peygamberlerini ldrmek) olur.103[103]Devlet idaresinin yanl ellerde olmasnn sonucunu anlatrken de kendi devrinindurumundan ikyet ederek yle der:"Emir ve hkm, yoldan km birinin elinde olunca,

Makam, mevki zanneder de bir kuyuya dverir. Ahmaklar balarn eipayakta durdular, Aklllar da korkudan balarn kilime sardlar. "104[104]

Mesnev'de Akaid Ve lm-i Kelm

Mevln, ak l ve duyulara ait yetkilerin yetersizlikleri zerine tenkid yapmakla,kendi dneminin kelm ilminin dengesizliklerini, zhircilii ve kelime oyunlarmcadelesini yermekle kalmad ve sadece i duyulardan (sezgilerden), vicdan veruhdan faydalanmaya armakla da yetinmedi. Aksine kelm meselelerini ve

onun anlalmas zor olan taraflarn kendine zg bir slp ve tarzla zmeyeve kendine zg kalplar iinde sunmaya, kafalara onlar daha rahat bir ekildeyerletirmeye de alt.Bir bakma Mevln'nn ars ve onun felsefesi, sadece olumsuz ve tenkidideil, aksine olumlu ve retici tarzdadr. lmi kelmn; bileklerini zmekte yo-rulduu ve dmlerini zmeyle abalarken saysz dmler meydanagetirdii meseleleri Mevln yle bir slupla anlatr ki, sanki o konularda enufak bir etrefillik, dolambalk yoktur. Sanki o konular ok zor anlahrlm

102[102] A.g.e.,s. 28103[103] A.g.e.,s. 131104[104] A.g.e.,s. 335Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/486-491.


35/47

kaybetmi de herkesin rahat anlayaca sade, basit konulara dnmtr. Onlarsanki apak gereklerdir, her gn hayatta karlalan basit meseleler veolaylard r.Mevln'n n kendine zg metodu, insan beynini ciz b rakmak ve

karsndakini anlayamaz duruma drmek deil, sz allayp pullayarakkarsndakini kendi sznn bys ile zavall hle drmek deildir. Aksine,anlatt eyleri rahatlkla onun kafasnasokmaktr, o kiinin zevkine gre seve seve o sz kabul edip benimsemesidir.Karsndaki insan, sanki o szn daha nceden kafasnda, hafzasnda olduunusanmaktad r da Mevln sadece ona hat rlatma grevi yapmaktad r. Byle bir metod ve slupla sz etmenin sonucudur ki, Mesnevi ile dinintemelleri, inanlar ve kelm konular zerinde yle doyurucu, kafalar tatminedici, gnlleri teskin edici, dncelerdeki phe ve tereddtleri giderici birhava domutur ki, bu sonu ktphaneler dolusu ilm-i kelm kitaplar ile eldeedilemezdi. Bununla beraber ak, ihls ve kesin iman sahibi birinin szlerindendoabilecek bir huzur ve tad da elde edilebilmektedir.Mevln her ne kadar eski bir E'ar dnce ekolnn yetkili ve ok derin bir

bilgini ise de, kendi kiisel tecrbeleri ile ve ilah bir vergi olarak akaid vekelm konular nda mctehid deeri tayan biridir ve yeni bir ilm-i kelm nkurucusudur. Onun tarz btn kelmc larm, akid bilginlerinin tarz ndan tamamen ayr d r. Nisbeten de Kur'an - Kerim'in izah ve isbat tarz na ve selimf trata daha yak nd r. 105[105]

Allah'n Varl:

Allah'n varl meselesi, ilm-i kelm n ve btn mezheplerin ana konusu, temelmeselesidir. Eski ilm-i kelmn bu konuda ileri srd deliller sadece mantadayanmaktad r. Bu mant k delilleri ile bu konuda kesin bir kavrama, kesin biriman elde edilememektedir. Olsa olsa bu deliller karsnda insan aresiz kalpsusmaktad r. Kur'an- Kerim'in tarz ise; insan n temiz ruh yap s n (f trat n ) tahrik ve tevik edici bir slup ve tarzdadr ve o taze, ruh yapsna gvengstererek uyumu duyguyu uyandrmak eklindedir. Kur'an- Kerim

peygamberin azndan yapmacksz yle buyurmaktad r:'Yeri ve gkleri yaratan Allah hakknda phe olabilir mi?"Bu yapmack olmayan, ak ve hayret belirten ifade karsnda insan f trathemen hareketleniyor, ve kendi salam grevini yapmaya balyor. Sonrayeryznn ve gn yaratl ile onlar yaratana, yaplanlarla yapana, ortadaduran eyalarla, onlar ortaya koyana doru ani bir evrilmeye nderlikolunmaktad r. Btn Kur'an- Kerim'de ite bu isbat tarz grlecek ve Allah' niaret ve almetlerine bakn ve yaratlanlardan yaratana ulan diye bir l gznne kacakt r. Kur'an - Kerim'e gre Allah' tanmann, ite en kesin inanma,

zl, kusursuz ve tehlikesiz yolu budur:105[105] Ebul-Hasan En-Nedevi, slam nderleri Tarihi 1, Kayhan Yaynlar: 1/492-193.


36/47

"Biz dnyada (ufuklarda) ve nefislerinde hak (doru ve iyi)nin ne olduunuanlasnlar diye yetlerimizi (iaret ve almetlerimizi) gstereceiz. Senin Rabbinhereye hid olmaya yeterli deil midir?"106[106]Mevln da Mesnevi' de ayn isbat ve delil gsterme metodunu tercih etmitir. O

yer yer kinattan, kinatn yaratcsnn varlna deliller gstermektedir.O diyor ki; dnyada pek ok eyin olduu, olageldii gze arpmaktadr. Fakato olanlar olduran, yapan, eden; bu beden gz ile gzkmemektedir. Fakat olanne varsa hepsi de, o perdenin arkas nda bir yapan n ol duuna delildirler. aktadr, ama ii yapan gizlidir."Kalemin izdii izgi (yaz) grlyor, (yazan) el grlmyor.At ortada dolap duruyor, ata binen grlmyor. : Ok meydanda bak, ama okuatan yay grlmyor.Canlar meydanda, canlar n can (yaratan ) gizli (grlmyor)? 107[107]Fakat her hareket; bir hareket ettirenin var olduuna delildir. Eer bir yerdehavann fslt ve hrts varsa bil ki onu estiren, onu harekete geiren de vard r."Hareket eden, esen bir hava (yel) gryorsan bil ki,Ortada onu bir estiren var mutlaka.O halde her bilenin aklnda kesin olarak uKi esen havay bir estiren de vard r." 108[108]vard r.Eer senin gzlerinde etken (ii yapan) grnmyorsa da yaplan ilergrnyor. Bu yaplan, ortada duran i ve eserlerden, mutlaka onu bir yapannolacan kabul et. Vcuttaki hareket, hayat ve canllk, o vcudda ruhun

varlndan dolaydr. Ruh her ne kadar grnmyorsa da vcudun hareket ediionun varlnn isbat ve delilidir."Sen onu (Allah') eer gzlerinle grmyorsan da, Ortaya iinin ve eserininkmasndan varln anla. Vcd can (ruh) ile hareket eder, ama sen cam gr-myorsun.Lkin vcdun hareketinden cann var olduunu bii109[109]Bir etkenin, bir yapann varl iin onun yaptklarndan, bir yaratcnn varliin onun yaratt klar n dan daha fazla, daha stn delil ne olabilir? Gneinvarl iin onun ndan daha gl delil ne olabilir?

"Gnein kendisine delil, varlna iaret olarak, Dimdik gelen klarndan dahagl delil ne olabilir?"110[110]Hem sonra kinat sadece var deil, hatta dzenli, sistemli ve uyumludur. Hereykendi erevesine yerletirilmi, her resim kendi levhasna konmutur. Ge-zegenlerin dnnn bir dzeni, ls vardr! Ay ve gnein de bir dzeni,sistemi, kanunu vard r. Rzgrlar ve bulutlar da prangasz, gemsiz fil deil kiistedikleri yere eksin gitsin. Biraz azg nl k yaparlarsa he men kulaklar ekilsin

106[106] Fussilet, 41/53.107[107] Mesnevi, s.305.108[108] A.g.e.,s.305.109[109] A.g.e.,s.305.110[110] A.g.e.,s.305.


37/47

diye onlar iin dahi bir k

Documents

Mevlana Celaleddin Rumi Hayatı