1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

«Maliyyə» kafedrasi

Ali məktəblərin “Maliyyə” ixtisası üzrə

bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün

«Maliyyə nəzarəti və audit» fənni üzrə

METODİK GÖSTƏRİŞ

BAKI - 2013

2

Tərtib edənlər: dos.R.N.Quşani

i.e.n., b\m. Qurbanova T.T.

Redaktor: i.e.d., prof. D.A.Bağırov

Rəyçilər: i.e.d.prof.R.T.Həsənov

i.e.n.prof. A.M.Kərimov

Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyinin “_” ______ 2013 -cü

il tarixli _______saylı əmri ilə

təsdiq edilmişdir.

BAKI - 2013

3

G İ R İ Ş

Metodik göstəriş “Maliyyə ” ixtisası üzrə bakalavr

pilləsində təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur.

“Maliyyə nəzarəti və audit” fənninin proqramına uyğun tərtib

edilmiş bu metodiki-əyani vəsaitdə maliyyə nəzarəti və audit

tədrisi üzrə mövzuların tam və dolğun öyrənilməsi istiqamətləri

öz əksini tapmışdır.

Metodik göstəriş özündə maliyyə nəzarəti və auditin

nəzəri və praktiki istiqamətlərinin izahını əks etdirməklə

aşağıdakı məsələləri ardıcıl olaraq şərh edir:

Maliyyə nəzarəti, auditin yaranması və təşəkkülü

Maliyyə nəzarətinin mahiyyəti, məzmunu, predmeti və

obyekti

Maliyyə nəzarəti anlayışı və maliyyə nəzarətinin

funksiyaları

Maliyyə nəzarəti sisteminin təşkili

Maliyyə nəzarəti və auditin əsas tipləri və Hesablama

Palatasında istifadə olunan audit standartları

Maliyyə nəzarətinin növləri

Maliyyə nəzarətinin təşkili formaları

Maliyyə nəzarətinin təşkili prinsipləri

Maliyyə nəzarətini həyata keçirənlərin, nəzarət

subyektlərinin hüquq və vəzifələri

Nəzarət tədbirlərinin planlaşdırılması

Maliyyə nəzarətinin metodları

Yoxlanılan subyektlərin daxili nəzarət sisteminin

qiymətləndirilməsi

Yoxlama nəticələrinin təhlili, yekun sənədinin

hazırlanması

Hesablama Palatası tərəfindən nəzarət tədbirlərinin

keçirilməsi

4

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin dövlət

maliyyə nəzarəti xidməti tərəfindən nəzarət

tədbirlərinin həyata keçirilməsi

Təqdim olunan metodiki göstərişdən səmərəli istifadə

olunması tələbələrin “Maliyyə nəzarəti və audit” predmeti üzrə

nəzəri və təcrübi biliklərin artırılmasında mühüm rol oynaya

bilər.

5

Mövzu 1. Maliyyə nəzarəti, auditin yaranması və inkişafı

1.1.Tarixən maliyyə nəzarətinin növləri

1.2.Tarixən dövlət maliyyə sistemində nəzarətin

istiqamətləri

şəxsi

ictimai (dövlət)

Dövlət maliyyə sistemində tarixən ilk dəfə nəzarət iki

yerə ayrıldı:

büdcənin (xəzinənin) gəlir hissəsini formalaşdıran vergilərin ödənilməsinə nəzarət

büdcə xərclərinə nəzarət

6

1.3.Qədim Misirdə dövlət maliyyə nəzarəti

maliyyəidarəsi

xüsusiməmurlar

Qədim Misirdə dövlətmaliyyə nəzarətini

həyata keçirirdi

7

1.4. Qədim yunan Afina dövlətinin idarə strukturu

1.5. XVII və XIX əsrlərin maliyyə nəzarəti və audit

XVII və XIX əsrlərdə dövlət səviyyəsində maliyyə nəzarət:

anqlo-sakson(vestminster

yunan-alman (fransız

Qədim yunan Afina dövlət idarə

strukturuna aşağıdakı qrup məmurlar daxil

edilmişdi:

"böyüklər”

"logistlər" və

"evfinlər"

8

1.6. XVII və XIX əsrlərdə dövlət səviyyəsində maliyyə

nəzarətinin xüsusiyyətləri

XVII və XIX əsrlərdə dövlət səviyyəsində maliyyə nəzarətinin xüsusiyyətləri

anqlo-sakson(vestminster

dövlət maliyyə nəzarəti orqanları yalnız nəzarətin müxtəlif formalarını həyata keçirir və onlar üzrə hesabat hazırlayırdısa, sanksiyalar haqqında məsələ hökumətin inzibati yaxud məhkəmə orqanlarının səlahiyyətində idi

yunan-alman (fransız

maliyyə pozuntuları, zərərin ödnilməsində şəxslərin təqsirinin müəyyən edilməsindən ötrü bəzi məhkəmə funksiyalarının ayrı-ayrı nəzarət orqanlarına verilməsi imkanlarını həyata keçirirdi

9

1.7. İlk dəfə olaraq Rusiya ordusunda auditorlar

institutu barəsində məlumatlar

1698-ci ilnizamnaməsində

1706-cı il qısaartikullarında

İlk dəfə olaraq Rusiya ordusunda

auditorlar institutu barəsində məlumatlar

öz əksini tapmışdı

10

Mövzu 2. Maliyyə nəzarətinin mahiyyəti, məzmunu,

predmeti və obyekti

2.1.Maliyyə nəzarətinin mahiyyəti

Maliyyə nəzarəti təsərrüfat subyektlərinin

fəaliyyətində maliyyə və onunla əlaqədar olan

məsələlərin işlənməsi, həmçinin onun təşkilinin

özünəməxsus metodlarının və formalarının

dəyişməsi üzrə əməliyyatların məcmusudur

Maliyyə nəzarəti iqtisadiyyatda milli məhsulun

natural və dəyər göstəriciləri tarazlığındakı

pozuntuları, makro və mikro iqtisadi tənzimləmə

prosesində bu və ya digər uyğunsuzluqları

aşkara çıxarmaq üçün alət kimi istifadə olunur

Maliyyə nəzarəti sferasına pul vəsaitlərinin

istifadə olunması ilə həyata keçirilən bütün

əməliyyatlar daxildir

Maliyyə nəzarəti iqtisadi mexanizmin zəruri

ünsürü olmaq etibarı ilə dəyər xarakterinə

malikdir.

11

2.2. Maliyyə nəzarətinin istiqamətləri

Maliyyə nəzarətinə aşağıdakı

istiqamətlər daxildir:

iqtisadi qanunların tələblərinə nəzarət olunması

məcmu ictimai məhsulun dəyərinin və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü

büdcənin tərtib edilməsi və büdcə nəzarəti

vergi nəzarəti

12

2.3. Maliyyə nəzarətinin vəzifələri

Maliyyə nəzarətinin vəzifələri

maliyyə vəsaitlərinə olan tələbatlar və vəsaitlərin

formalaşması arasında tarazlığın təmin edilməsi;

dövlət büdcəsi qarşısında maliyyə öhdəliklərinin tam və

vaxtında təmin edilməsi;

müəssisə və təşkilatların pul vəsaitlərindən səmərəli istifadə

olunmasına, uçot və hesabat işlərinin düzgün qurulmasına

kömək etmək;

qüvvədə olan qanunvericilik və normativ aktlara riayət

olunmasına nəzarəti gücləndirmək;

müəssisələrin xarici-iqtisadi fəaliyyətində yüksək fəallığa

nail olunmasına köməklik etmək

13

2.4. Bölgü prosesi mərhələsində maliyyə nəzarətinin

vəzifəsi

istehsala sərf olunmuş vəsaitlərinyerinin doldurulması

yeni yaradılmış məhsulun bazar münasibətlərinə uyğun tərzdəbölüşdürülməsi

Bölgü prosesi mərhələsində maliyyə nəzarətinin vəzifəsi

ictimai məhsuldan cəmiyyətin müxtəlif tələbatlarını ödəmək

üçün istifadə olunmasını yoxlamaqdan ibarətdir.

Bu zaman yoxlanılır

14

2.5. Bölgü mərhələsində maliyyə nəzarətinin nəzarət

istiqamətləri

dövlət büdcəsinə vəsaitlərin ayrılmasına

sosial sığortaya

ictimai yığım və istehlak fondlarının bərpasına və zənginləşdirilməsinə

əməyin kəmiyyətinə və keyfiyyətinə uyğun şəkildə vəsaitlərin sərf olunmasına və s

Maliyyə nəzarəti bölgü mərhələsində

aşağıdakılara nəzarət edir

15

2.6. İctimai məhsul mübadiləsi mərhələsində maliyyə

nəzarəti

bazarın mallarla təchiz edilməsi yolu ilə xalq təsərrüfatının

material-texniki vasitələrlə təmin olunmasını və əhalinin xalq

istehlakı mallarına olan alıcılıq tələbatının ödənilməsini

müqavilə münasibətlərini

İctimai məhsul mübadiləsi mərhələsində maliyyə

nəzarəti aşağıdakıları əhatə edir:

16

2.7. İstehlak mərhələsində maliyyə nəzarəti

2.8. Şəxsi istehlakda maliyyə nəzarəti

istehsal istehlakı, yəni istehsalfondlarınınbərpası və

genişləndirilməsi

ictimai tələbatınödənilməsi ilə

bağlı olanəməliyyatları

Şəxsi istehlakda maliyyə nəzarəti aşkara çıxarır

cəmiyyət üzvlərinin maddi və mənəvi tələbatlarının

ödənilməsindəki uyğunsuzluqları

şəxsi tələbatların ödənilməsi prosesində normativ hüquqi aktların pozulmasından irəli

gələn ziddiyyətləri

Təkrar istehsal prosesinin sonuncu mərhələsində - istehlak

mərhələsində maliyyə nəzarəti əsasən yoxlayır

17

2.9. Maliyyə nəzarətinin predmeti

Maliyyənəzarətininpredmeti

maliyyəgöstəriciləri

mənfəət

əlavə dəyərvergisi

bütün növgəlirlər

maya dəyəri

18

2.10. Maliyyə nəzarətinin obyekti

A.V.Nesterovun fikrincə yoxlama obyektinə aşağıdakılar aid ola bilər:

əraziyə və otaqlara baxış keçirilməsi məhsulun qeydiyyata alınması, qeydiyyata alma və hesabat sisteminin yoxlanılması, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təftiş olunmasının

müəyyən edilməsi və ya keçirilməsi yolu ilə öyrənilə bilən hüquqi şəxslərin və ya fərdi

sahibkarların təsərrüfat və ya digər fəaliyyəti;

istehsal, istismar, saxlanma, daşınma, realizə edilmə və köhnəlmə prosesləri;

sənədlər və məlumatlar;

şəxsi yoxlamaya və yaxud fərdi yoxlamaya məruz qala bilən subyektlər, məsələn, fiziki və

yaxud vəzifəli şəxs;

yoxlanılmasına və tədqiqinə məruz qala bilən əşyalar, məsələn, məhsul, tullantılar, ətraf

mühitin təbii nümunələri;

qanunla nəzərdə tutulan digər obyektlər.

Maliyyə nəzarətinin obyekti təsərrüfat subyektlərinin

maliyyə resurslarının yaradılması və istifadəsi zamanı

yaranan pul münasibətləri və yenidən bölgü prosesidir

19

2.11. Nəzarət mexznizmi

Nəzarətin predmetinin müəyyənləşdirilməsi

Nəzarət metodu və vasitəsinin müəyyənedilməsi

Nəzarət subyektinin səlahiyyətinin müəyyənedilməsi

Nəzarət prosesinin həyata keçirilməsi

Nəzarətin nəticələrinin qiymətləndirilməsi

Nəzarət mexznizmi nəzarət funksiyasını yerinə

yetirməyə imkan verən fəaliyyətdən ibarətdir və ona

daxildir:

20

Mövzu 3. Maliyyə nəzarəti anlayışı və maliyyə

nəzarətinin funksiyaları

3.1. Maliyyə marağı

Maliyyə marağı

İlkin

Məsələn, sahibkar tərəfindən mənfəətin

alınması

Törəmə

Məsələn, əhalinin səhiyyə

proqramlarının reallaşdırılması

21

3.2. Maliyyə maraqlarının yaradılması formaları

normativ akt, həmçininbeynəlxalq, dövlət, bələdiyyə, müəssisə və yaonun struktur bölməsisəviyyəsində

qeyri-normativ (qeyri-standart) xarakterli akt, məsələn konkret işçininmükafatlandırmasıhaqqında əmr

idarə edən subyektin və ya onun səlahiyyətverilmişnümayəndələrinin şifahimüraciəti

maliyyə marağını ifadə edən digər formalar

Maliyyə maraqlarının yaradılması

formaları

22

3.3. V.J.Rıkunovun fikrincə idarəetmənin funksiyası

V.J.Rıkunovunfikrincə

idarəetməninfunksiyası

təşkilatçılıqnəzarət

23

3.4. İnzibati idarəetmə nəzəriyyəsində idarəetmənin

funksiyaları

Gələcəyi görmə (uzaqgörənlər)

Təşkilatçılıq

Uzaqlaşma

idarə etmə bacarığı

Nəzarət

İnzibati idarə etmə nəzəriyyəsinin banisi Anri

Fayol (1841-1925) XX əsrin əvvəllərində

inzibati proseslərin beş əsas element və ya

funksiyasını ayırd etmişdir:

24

3.4. İdarəetmə funksiyalarının növləri

nəzarət

həvəsləndirmək (motivasiya)

təşkil

planlaşdırma

Hal-hazırda istifadə edilən idarəetmə funksiyalarının növləri:

25

3.5. S.P.Openışev və V.A.Jukov dövlət maliyyə

nəzarətinin funksiyaları barəsində

kənara çıxmaları aşkar etmək

kənara çıxma hallarının səbəblərini analiz etmək

kənara çıxma hallarını aradan qaldırmaq üçünqabaqlayıcı tədbirlər görmək

qanun qoruyuculuğu

S.P.Openışev və V.A.Jukov ümumdövlət maliyyə

nəzarətinin funksiyalarını müəyyən etmişlər:

26

Mövzu 4. Maliyyə nəzarəti sisteminin təşkili

4.1. Maliyyə nəzarəti sistemi və onun elementləri

Maliyyə nəzarət sisteminin elementləri

idarəedici subyektlər

nəzarətedici subyektlər

nəzarət olunan subyektlər

nəzarət obyekti

nəzarət mexanizmi

Maliyyə nəzarəti sistemi –maliyyənin spesifik

mexanizmi vasitəsilə reallaşdırılan maliyyə

nəzarətinin obyekti ilə əlaqədar idarə edən, nəzarət

edən və nəzarət edilən subyektlərin qarşılıqlı

əlaqəsidir

27

4.2. Maliyyə nəzarət sistemi baxımından subyektlər

Maliyyə nəzarət sistemi baxımından subyektlər

idarəedən subyektlər

nəzarəti həyata keçirən

subyektlər

idaəolunan (nəzarət olunan)

subyektlər

28

4.3. İdarəedən subyektləri müxtəlif əlamətlərinə görə

təsnifatı

4.4. İştirak dərəcəsinə görə idarəedən subyektlərin

təsnifatı

İdarəedən subyektləri müxtəlif

əlamətlərinə görə təsnifatı

İştirak dərəcəsinə

görə

Tərkibinə görə

İştirak dərəcəsinə görə

idarəedən subyektlər

bilavasitə

(birbaşa)

Təmsilçi

vasitəsi ilə

29

4.5. Tərkibinə görə idarəedən subyektlərin təsnifatı

Tərkibinə görə idarə edən subyektlər

Kollegial rəhbərlikVahid rəhbərlik

(təkbaşına rəhbərlik)

30

4.6. Nəzarəti həyata keçirən subyektlərin təsnifatı

Nəzarəti həyata keçirən

subyektlərin təsnifatı

Təşkil olunduğu əsasa görə

Nəzarət orqanını yaratmaq

təşəbbüsü ilə çıxış edənlərə

görə

Ərazi təşkilat səviyyəsinə görə

Maliyyələşmə mənbəyinə görə

Hüquqi statusuna görə

31

4.7. Təşkil olunduğu əsasa görə nəzarəti həyata keçirən subyektlərin təsnifatı

Təş

kil

olu

nduğu ə

sasa

görə

nəz

arət

i həy

ata

keç

irən

subyek

tlər

in t

əsnif

atı

Dövlətin Konistitutsiyası əsasında yaradılanlar (Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası);

Qanuna və digər qanunverici aktlara əsasən yaradılanlar ( Vergilər Nazirliyi, sığorta nəzarəti, xəzinədarlıq və s.)

Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı haqqında qanuna əsasən yaradılanlar

Daxili sərəncam sənədlərinə əsasən yaradılan (daxili audut xidməti, təşkilatın təftiş şöbələri)

32

4.8. Nəzarət orqanını yaratmaq təşəbbüsü ilə çıxış edənlərə görə nəzarəti həyata keçirən

subyektlərin təsnifatı

Nəz

arət

orq

anın

ı yar

atm

aq t

əşəb

büsü

ilə

çıx

ış

edən

lərə

görə

nəz

arət

i həy

ata

keç

irən

su

byek

tlər

in t

əsnif

atı

Normativ aktın tələbinə görə təşkil olunanlar (Hesablama Palatası, kommersiya banklarının daxili nəzarət bölmələri, səhmdar cəmiyyətlərin

təftiş komissiyaları)

İdarəedən subyektin təşəbbüsü ilə yaradılanlar (daxili nəzarət bölmələri yaxud səhmdar cəmiyyətlərinin daxili təftiş bölmələri)

Öz təşəbbüsü ilə yaradılanlar (auditor təşkilatları)

33

4.9. Ərazi təşkilat səviyyəsinə görə nəzarəti həyata keçirən subyektlərin təsnifatı

•

Ərazi təşkilat səviyyəsinə görə nəzarəti həyata keçirən

subyektlərin təsnifatı

beynəlxalq

dövlət

regional

ayrıca müəssisə, təşkilat, qurumda yaradılan

34

4.10. Maliyyələşmə mənbəyinə görə nəzarəti həyata

keçirən subyektlərin təsnifatı

büdcə hesabına (əsasən dövlət və yerli nəzarət

orqanları)

sahibkarlıq fəaliyyəti hesabına (auditor

təşkilatları)

təsisçi hesabına (daxılı audit xidməti)

müxtəlif mənbələr hesabına (ictimai nəzarət orqanları)

Maliyyələşmə mənbəyinə görə nəzarəti həyata keçirən subyektlərin

təsnifatı

35

4.11. Hüquqi statusuna görə nəzarəti həyata keçirən

subyektlərin təsnifatı

•

Hüquqi statusuna görə nəzarəti həyata

keçirən subyektlərin

təsnifatı

Dövlət və bələdiyyə

Kommersiya (auditor)

Təsərrüfat daxili

İctimai

36

4.12. Dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının təsnifatı

Dövlət maliyyə nəzarəti

orqanlarınınsəlahiyətlərinin

xarakteribaxımından

ayrılır:

Ümumisəlahiyyətli

Sahəsəlahiyyətli

Sahələrarasısəlahiyyətli

Xüsusisəlahiyyətli

37

4.13. Ümumi səlahiyyətli DMN orqanları

Ümumisəlahiyyətli

DMN orqanları

Azərbaycan Respublikası HesablamaPalatası

Azərbaycan Respublikasının MaliyyəNazirliyi yanında Dövlət XəzinədarlığıAgentliyi

Azərbaycan Respublikası Prezidentininİcra Aparatının Dövlət nəzarəti şöbəsivə s

38

4.14. Hesablama Palatasının funksiyaları

Hesablama Palatasının funksiyaları

Dövlət büdcəsinin və büdcədənkənar dövlət fondlarının büdcələrinə rəy verir

Dövlət büdcəsi və büdcədənkənar dövlət fondlarının büdcələrinin gəlir və xərcmaddələrinin həcmi, strukturu və təyinatı üzrə vaxtında icrasına nəzarəti həyata

keçirir

Dövlət büdcəsinin icrası barədə illik hesabata müvafiq qanun layihəsinə rəy verir

Rübdə bir dəfə dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin icrası haqıında Milli Məclisəməlumat verir

Dövlət əmlakının idarə edilməsi, onun barəsində sərəncam verilməsi və dövlətəmlakının özəlləşdirilməsindən əldə edilən vəsaitlərin dövlət büdcəsinə daxil

olmasına nəzarəti həyata keçirirvə s

39

4.15. Hesablama Palatasının büdcənin icrasına nəzarət

prinsipləri

Hesablama Palatasının büdcənin icrasına nəzarət

prinsipləri

qanunilik

obyektivlik

müstəqillik

aşkarlıq

40

4.16. Hesablama Palatasının fəaliyyətinin hüquqi əsasları

Hes

abla

ma

Pal

atas

ının

fəa

liyyət

inin

hüquqi

əsas

ları

nı

təşk

il e

dir

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası

“Hesablama Palatası” haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu

Hesablama Palatasının Daxili Nizamnaməsi

Azərbaycan Respublikasının digər qanunları

41

4.17. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyinin

fəaliyyət istiqamətləri

büdcə təşkilatlarının satın aldığı mallara, qəbul etdiyi iş vəxidmətlərə görə qabaqcadan dövlət (büdcə) öhdəlikləri götürürvə bu öhdəliklər çərçivəsində satınalmalardan yaranan kreditorborclarının ödənilməsini həyata keçirir;

dövlət büdcəsinin icrasını yerinə yetirməklə büdcə gəlirlərininbüdcəyə daxilolmasını və xərclərinin vahid büdcə təsnifatınauyğun olaraq ünvanlı istifadəsini təmin edir;

dövlət xəzinədarlığının inkişafını, vahid xəzinə hesabının idarəedilməsini və bu hesabdan vəsaitin silinməsinə sərəncamverilməsini təmin edir;

qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər istiqamətlərdəfəaliyyət göstərir.

42

4.18. İNTOSAİ-nin regional təşkilatları

İNTOSAİ-nin regional təşkilatları

EUROSAİ

ASOSAİ

ARABOSAİ

AFROSAİ

CAROSAİ

OLACEFS

SPASAİ

43

4.19. Auditor yoxlamlarının təsnifləşdirilməsi meyarları

Auditor yoxlamlarının

təsnifləşdirilməsi meyarları

hüquqi-təşkilati forma üzrə:

fəaliyyət növü üzrə:

fəaliyyət həcminə görə:

mülkiyyət formasına görə:

44

4.20. Audit yoxlaması

Audit yoxlaması

könüllü (təşəbbüslü)

məcburi

45

4.21. Auditor təşkilatı və fərdi auditorun hüquq və vəzifələri

Audit

or

təşk

ilat

ı və

fərd

i au

dit

oru

n h

üquq v

ə vəz

ifəl

əri

yalnız lisenziyaya malik olduqda auditor fəaliyyəti ilə məşgul olmaq hüququna

auditor yoxlamaları aparmaq hüququna

auditlə əlaqədar xidmətlər göstərmək hüququna

audit və onunla əlaqədar xidmətlərdən başqa digər növ sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ yoxdur

46

4.22. Daxili auditin tipləri

maliyyə auditi• onun məqsədi-mühasibat uçotu və informasiya sisteminin,

onların əsasında hazırlanmış maliyyə hesabatlarının yoxlanılması; etibarlılığını qiymətləndirmək

riayətetmə auditi• onun məqsədi – qanunlara, qanunla bağlı aktlara, metodika və

üsullara riayət edilməsinin təmin olunması üçün yaradılmış sistemlərin keyfiyyətini və müvafiqliyini qiymətləndirmək

əməliyyat auditi

• onun məqsədi – digər sistem və üsulların keyfiyyətini və müvafiqliyini qiymətləndimək, təşkilati strukturları tənqidi təhlil etmək və üzərlərinə qoyulmuş vəzifələrin yerinə

yetirilməsi üçün yetərliliyini qiymətləndirmək

menecment auditi• onun məqsədi – təşkilatın qarşıya qoyduğu məqsədlər

çərçivəsində nəzarətə və riskə menecmentin yanaşma üsullarının keyfiyyətini qiymətləndirmək

47

4.23. Daxili audit xidmətinin vəzifələri

təsərrüfat subyektində müntəzəm və səmərəli fəaliyyətin təmin edilməsi, məqsədlərə nail olmaq üçün risklərin idarə edilməsi, istənilən dəyişikliyə qısa

müddət ərzində münasibət bildirilməsi məqsədi ilə yaradılan daxili nəzarət sisteminin səmərəliliyini və adekvatlığını müəyyən etmək

mühasibat uçotu və maliyyə hesabatlarının düzgünlüyünü və etibarlılığını yoxlamaq

təsərrüfat subyektinin xərclərinin səmərəliliyini qiymətləndirmək

təsərrüfat subyektinin, ona tabe olan müəssisə və təşkilatların (onun törəmə təsərrüfat cəmiyyətlərinin) struktur bölmələrinin fəaliyyətinin normativ

hüquqi aktlara və təsdiq edilmiş fəaliyyət planına uyğunluğunu yoxlamaq

ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyi, düzgünlüyü, onlardan istifadəyə nəzarəti və zərərdən mühafizə olunmanın yetərliliyini qiymətləndirmək

48

Mövzu 5. Maliyyə nəzarəti və auditin əsas tipləri,

Hesablama Palatasında istifadə olunan audit standartları

5.1. Azərbaycan Respublikasının dövlət maliyyə nəzarəti

tipləri

Azərbaycan Respublikasının

qanunveriliciyi ilə dövlət maliyyə nəzarəti

orqanlarının üç tip

nəzarət həyata

kecirməsi müəyyən olunmuşdur:

uyğunluğa nəzarət

maliyyə hesabatına

nəzarət

səmərəliliyə nəzarət

49

5.2. Səmərəliliyin auditi və onun məqsədi

nəzarət altında olan obyektlərin fəaliyyətindəpozuntuların və problemlərin aşkara çıxarılması

icra hakimiyyəti orqanlarının dövlətfunksiyalarının yerinə yetirilməsi üzrəfəaliyyətinin səmərəliliyinin analizi vəqiymətləndirilməsi

regional büdcə vəsaitlərindən, digər dövlətresurslarından istifadənin səmərəliliyininanalizi və qiymətləndirilməsi

icra hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinin optimallaşdırılması və dövlət resurslarından istifadənin səmərəliliyinin artırılması üzrə əsaslandırılmış tövsiyələrin və təkliflərin işlənib hazırlanması

Səmərəliliyin auditi və onun məqsədi

Səmərəliliyin auditi – dövlət maliyyə nəzarəti forması

olaraq dövlət funksiyalarını icra edənlərin və nəzarət altında

olan obyektlərin dövlət resurslarından istifadə edənlərin

işinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsini və onların

fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması üzrə təkliflərin

işlənib hazırlanmasını təmin edir

50

5.3. Səmərəliliyin auditinin prinsipləri

Səmərəliliyin auditinin prinsipləri

elmlilik, yəni audit obyektinin fəaliyyətinin analizinin, onun idarə metodlarının və təşkilinin,

funksiyalarının təkmilləşdirilməsi üzrə tövsiyələrin sintezinin elmi metodlarının tətbiqi;

sistemlilik, yəni auditin obyektinin fəaliyyətində hər cür mümkün amillərin və əlaqələrin analizi;

obyektivlik, yəni bütün subyektiv qiymətlərin və prioritetlərin aradan qaldırılması;

müstəqillik, yəni istənilən orqanların və vəzifəli şəxslərin maddi və hökmlü təsirinin aradan

qaldırılması;

aşkarlılıq, yəni müvafiq qaydada nəzərdən keçirildikdən sonra səmərəliliyin auditinin

nəticələrinin rəhbər orqanlara və içtimayyətə catdırılması

51

5.4. Səmərəliliyin auditinin predmeti

dövlət hakimiyyəti orqanının və ya büdcəvəsaitlərini alanın fəaliyyəti və funksiyaları

dövlət tapşırıqlarının realizasiyasına, məqsədliproqramlara, dövlət müqavilələrinə ayrılanbüdcə vəsaitləri

dövlət mülkiyyəti, təbii və digər dövlətresursları

beynəlxalq və büdcələrarası müqavilələr və münasibətlər

dövlət resurslarını idarə etmənin ayrı – ayrıbacib məsələləri

büdcə prosesinin icrasının təşkili

Səmərəliliyin auditinin predmeti

52

5.5. Audit standartları və onun məqsədi

auditə dair vahid bazatələblərini formalaşdırmaq və

auditin keyfiyyətinə normativtələbləri müəyyənləşdirməklə, auditin etibarlılığına təminatverməkdi

Audit standartları və onun məqsədi

Audit standartları - öz peşə vəzifələrini yerinə yetirərkən

auditorların rəhbər tutmalı olduqları normativ materiallardır

Audit standartlarının məqsədi

53

5.6. Audit standartlarının işlənib- hazırlanması prinsipləri

Audit müvafiq peşəkar səriştəyə malik olan şəxslərtərəfindən aparılmalıdır;

Auditor öz fikrini yürütməkdə müstəqil olmalıdır;

Auditor yoxlamasını auditor düzgün və peşəkarlıqlaaparmalı və obyektiv auditor hesabatı tərtib etməlidir;

Auditor yoxlamasının aparılması üçün auditor plan vəproqram tərtib etməlidir;

Auditor öz xüsusi fəaliyyətini planlaşdırmaq məqsədiləsifarişçinin daxili nəzarət sistemi haqqında kifayət qədərməlumata malik olmalıdır;

Auditor maliyyə hesabatlarının düzgünlüyü haqqındamüstəqil auditorun hesabatını tərtib etmək üçün auditor yoxlaması zamanı kifayət qədər audit sübutlarıtoplamalıdır;

Auditor mustəqil auditorun hesabatında maliyyəhesabatlarının ucot qaydalarına və normalarına uyğunolub-olmamasını gostərməlidir

Auditor mustəqil auditorun hesabatında əvvəlki hesabatdovru ilə muqayisədə sifarişcinin ucot siyasətindəkidəyişikliyə səbəb olan şərait əks etdirilməlidir;

Mustəqil auditorun hesabatında noqsan gostərilmədikdə, maliyyə hesabatındakı məlumatlar duzgun hesab edilir;

Audit standartları işlənib hazırlanarkən aşağıdakı əsas

prinsiplərə riayət edilməlidir:

54

5.7. Audit standartları

Audit standartları

Ümumi standartlar

Auditor yoxlamasının

aparılması standartları

Hesabatın tərtib edilməsi

standartları

55

5.8. Ümumi standartların tələləri

Üm

um

ist

andar

tlar

ıntə

lələ

rinə

görə Yoxlama xüsusi hazırlığa və təcrübəyə malik

olan auditor tərəfindən aparılmalıdır;

Auditor tərəfindən yerinə yetirilən işlərə aid bütün məsələlər üzrə həmişə müstəqillik təmin

edilməlidir;

Hesabatların tərtibi və yoxlanılması zamanıunlara diqqətlə, obyektiv və peçəkarlıqla

ianaşılmalıdır.

56

5.9. Auditor yoxlamasının aparılması standartları

İşlər kifayət qədər yaxşıplanlaşdırılmalı və onlarınyerinə yetirilməsinə lazıminəzarət edilməlidir;

Mövcud daxili nəzarətinöyrənilməsi və qiymətləndirilməsivacibdir, çünki buna əsasənyoxlamanın həcmini müəyyənetmək olar və audit prosesi olabilsin ki, məhdudlaşdırılsın;

Sübutedici materialların, şifahisorğuların, yoxlamamateiallarının, riyazihesablamaların və təhlilinnəticələrini əldə etmək lazımdırki, mühasibat (maliyyə) hesabatlarına verilən rəyiəsaslandırmaq üçün kifayət qədərsübutlar (faktlar) toplanmış olsun

Auditor yoxlamasının aparılması standartları

aşağıdakıları nəzərdə tutur:

57

5.10. Hesabatın (aktın) tərtib edilməsi standartlarının əsas

tələbləri

Hesabatda (aktda) hansı mühasibat (maliyyə) hesabatlarının yoxlandığı və həmin hesabatların mühasibat uçotu qaydalarına müvafiq tərtib edilib-edilmədiyi göstərilməlidir;

Hesabatda (aktda) əvvəlki dövrlə müqayisədə yoxlanılan bütün dövr ərzində həmin qaydaya riayət edilib-edilmədiyi göstərilməlidir;

Mühasibat (maliyyə) hesabatlarındakı məlumatların düzgünlüyü və dəqiqliyi müəyyən edilməlidir;

Hesabatda (aktda) rəyin tərtib edilməməsinin səbəbi göstərilməlidir.

Hesabatın (aktın) tərtib edilməsi

standartlarının əsas tələbləri

aşağıdakılardır:

58

5.11. Əsas milli audit standartları

Auditin aparılmasına dair müqavilə

Auditorun iş sənədləri

Auditorun yekun sənədləri

Auditin keyfiyyətinə nəzarət

Auditorun məsuliyyəti

və s.

Əsas milli audit standartları

59

5.12. Xidmətedici (köməkçi) milli audit standartları

Maliyyə məlumatlarının

hazırlanması üzrə tapşırıq

Razılaşdırılmış proseduraların yerinə yetirilməsi üzrə tapşırıq

Maliyyə hesabatlaının araşdırılması üzrə tapşırıq

Xidmətedici

(köməkçi) milli audit

standartları

60

Mövzu 6. Maliyyə nəzarətinin növləri

6.1. Maliyyə nəzarətinin növləri

Sənədli və faktiki nəzarət

Kameral və səyyar nəzarəti

Planlı və plandankənar maliyyə nəzarəti

Kənar və daxili nəzarət

İlkin, operativ və sonrakı maliyyə nəzarəti

Tematik və kompleks nəzarəti

61

6.2. İnformasiya ilə təmin olunması növünə görə nəzarət

sənədli

faktiki

İnformasiya ilə təmin olunması növünə görə

nəzarət

62

6.3. Nəzarəti həyata keçirən şəxslərin və idarəedilən

subyektin qarşılıqlı münasibətlərinin strukturu üzrə

aşağıdakı nəzarət növləri

Nəzarəti həyata keçirən şəxslərin və idarəedilən subyektin qarşılıqlı münasibətlərinin strukturu üzrə nəzarət növləri ayırd

edilir:

qarışıq

daxili

kənar

63

6.4. Həyata keçirilmə vaxtına görə maliyyə nəzarəti

Həyata keçirilmə vaxtına görə maliyyə nəzarəti

sonradan

cari

ilkin

64

6.5. Tematik və kompleks nəzarəti

6.6. Təşkilinin səviyyəsindən asılı olaraq maliyyə

nəzarətinin nöləri

Tematik(qismən)

kompleks(tam)

Təşkilinin səviyyəsindən asılı olaraq

maliyyə nəzarətinin

növləri:

Dövlət

Regional

Bələdiyyə

Müəssisələr

Təşkilatın struktur

bölməsi (sex, sahə və s.).

Nəzarətin keçirilməsi prosesində idarəedilən subyektin

əməliyyatının tam tutumu üzrə aşağıdakı nəzarət

növləri ayırd edilir:

65

6.7. Normativ bazadan asılı olaraq maliyyə nəzarətinin növləri

AR Konstitusiyası, konstitutsiya

aktları;Ölkə aktları;

İcra hakimiyyəti orqanlarının

normativ aktları;

Təşkilatların lokal normativ

aktları;

Normativ bazadan asılı olaraq aşağıdakılara əsaslanan maliyyə nəzarəti ayırd

edilir:

66

6.8. Maliyyə nəzarətinin həyata keçirlməsi sahəsindən asılı

olaraq növləri

Maliyyə nəzarətinin həyata

keçirlməsi sahəsindən asılı olaraq növləri

büdcə

gömrük

valyuta

vergi

sığorta

pul dövrüyyəsi

və s.

67

Mövzu 7. Maliyyə nəzarətinin təşkili formaları

7.1. Maliyyə nəzarətinin təşkili formaları

Mal

iyyə

nəz

arət

inin

təş

kil

i fo

rmal

arı İnzibati qanunvericilik çərçivəsində

nəzarətin həyata keçirilməsi

Mülki qanunvericilik çərçivəsində nəzarətin həyata keçirilməsi

Prosessual qanunvericilik çərçivəsində nəzarətin həyata keçirilməsi

68

7.2. İnzibati qanunvericilik çərçivələrində maliyyə

nəzarəti

İnzi

bat

iqan

unver

icil

ikçə

rçiv

ələr

ində

fəal

iyyət

göst

ərir

:

Dövlət və bələdiyyə maliyyə nəzarətiorqanları

Müəssisə və əşkilatların daxili nəzarətorqanları( məsələn, təftiş komissiyası,

daxili nəzarət xidmətiləri və s.).

Qeyri-dövlət auditor təşkilatı - AR Hesablama Palatasının keçirdiyi

yoxlamalarda icraçı qismində cəlb edilərsə

69

7.3. İnzibati qanunvericilik çərçivələrində maliyyə

nəzarətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri

Nəzarət tədbirinin təyin edilməsi haqqında inzibatixarakterli xüsusi aktın mövcudluğu;

Nəzarət edilən hüquqi və fiziki şəxslərin nəzarətprosesləri və yaxud nəzarətçiləri seçməkdən imtinanınmümkünsüzlüyü;

Nəzarət prosesində tərəflərin hüquq və öhdəliklərininizamlayan İnzibati xarakterli aktın mövcudluğu;

Nəzarət edilən hüquqi və fiziki şəxsin nəzarət prosedurunun keçirilməsindən yayınması zamanı inzibati məcbur etmə imkanı;

Yuxarı təşkilatlara nəzarətçilərin hərəkətləri haqqında şikayət vermək imkanı;

Maliyyə nəzarəti üzrə inzibati tədbirlərin tətbiq edilməsi imkanı;

İnzibati qanunvericilik çərçivələrində maliyyə

nəzarətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri

aşağıdakılardır

70

7.4. Mülki qanunvericilik çərçivəsində maliyyə nəzarətinin

özünə məxsus xarakteristikası

Maliyyə nəzarəti nəticələrinə etinasız nünasibətinmümkünsüzlüyü

Müqavilənin pozulması azadlığı

Nəzarət edilən şəxs tərəfindən göstərilən xidmətlərin ödənilməsi

Xidmətin göstərilməsinə dair mülki-hüquqi müqavilənin bağlanması

Nəzarət edən orqanın sərbəst seçimi

Mülki qanunvericilik çərçivəsində maliyyə nəzarətinin özünə məxsus xarakteristikası aşağıdakılardan ibarətdir:

71

7.5. Prosessual qanunvericilik çərçivəsində həyata keçirilən

maliyyə nəzarətinin fərqləndirici xüsusiyyətləri

Prosessual qanunvericilik çərçivəsində həyata

keçirilən maliyyə nəzarətinin fərqləndirici

xüsusiyyətləri:

Xüsusi obyekt tərəfindən, yəni ilkin dindirmə orqanı,

istintaq ya məhkəmə tərəfindən nəzarət tədbirlərinin

təyin edilməsi

Maliyyə nəzarətinin mühüm məhdudiyyətləri

Nəzarət nəticəsinin baxılmasının xüsusi prosessual

xarakteri

Məhkəmə qərarının çıxarılması üçün nəzarət

nəticələrinin əhəmiyyəti

72

Mövzu 8. Maliyyə nəzarətinin təşkili prinsipləri

8.1. Maliyyə nəzarətinin təşkili prinsipləri

Maliyyə nəzarətinin

təşkili prinsipləri

Müstəqillik

Qanunçuluq

Obyektivlik

Aşkarlıq

DüzgünlükPeşə səriştəliliyi və

lazımi dəqiqlik

Məxfilik

Peşə davranışı

Nəzarəti həyata keçirmənin

iqtisadi xərclər və effektivlik

73

8.2. Normativ sənədlərdə əks olunma səviyyəsinə görə

prinsiplər

Beynəlxalq hüquqi aktlarda (konvensiyalarda, sazişlərdə) birbaşa göstərilən prinsiplər

AR qanunlarında birbaşa göstərilənprinsiplər

Başqa normativ sənədlərdə göstərilən prinsiplər

Normativ sənədlərdə öz əksini tapmayan prinsiplər

Normativ sənədlərdə əks olunma

səviyyəsinə görə prinsiplər

fərqlənir:

74

8.3. Normativ sənədlərdə əks olunan prinsiplərin təsnifatı:

Normativsənədlərdə əks

olunanprinsiplərin

təsnifatı:

maliyyə nəzarətinin ümumi prinsipləri

maliyyə nəzarətinin konrket subyekt tərəfindən həyata keçirilməsi prinsipləri

75

8.4. Hesablama Palatasının fəaliyyəti prinsipləri

Hesablama Palatası haqqında Azərbaycan

Respublikasının qanununun 6-cı

maddəsinə əsasən Hesablama Palatasının fəaliyyəti prinsipləri

qanunçuluq,

sərbəstlik

obyektivlik

kollegiallıqaşkarlıq

ədalətlilik

Müstəqillik

76

Mövzu 9. Maliyyə nəzarətini həyata keçirənlərin və nəzarət

subyektlərinin hüquq və vəzifələri

9.1. Nəzarət orqanlarının hüquqları

Yoxlanılan obyektlərə sərbəst gəlmə hüququ

Əmlakın fiziki mövcudluğunu yoxlamaq hüququ (baxış)

Obyektləri və yerləri möhürləmə hüququ

Bütün sənədləşməni yoxlama hüququ

Sənədlərin və informasiyanın surətini çıxartma hüququ

Nümunələri götürmək hüququ ə s.

Nəzarət orqanlarının hüquqlarına aiddir

77

9.2. Nəzarət orqanları və onların vəzifəli şəxslərinin

məsuliyyəti

Qanunvericiliyə riayət öhdəliyi

Sənədlərin lazımi şəkildə qorunması öhdəliyi

İnformasiyanın bildirilməməsiöhdəliyi

Yoxlanılan təşkilatların məlumatlandırılması öhdəliyi

Nəzarət prosesinin sənədləşdirilməsi öhdəliyi

Nəzarət nəticələrinə görə yekun sənədin tərtibi öhdəliyi

Öz ixtisasını daimi gücləndirmək öhdəliyi

Nəzarət orqanları və onların

vəzifəli şəxslərinin məsuliyyəti

78

9.3. Daxili nəzarətçilərin öhdəlikləri

aşkar olmuş qanun pozuntularının aradan qaldırılması üzrə tövsiyələr və göstərişlər işləyib hazırlamalı;

qanun pozuntularının aradan qaldırılması üzrə tövsiyələrin və göstərişlərin yerinə yetirilməsinə nəzarəti

həyata keçirməli;

işçiləri daxili nəzarətin reallaşdırılması zamanı yaranan məsələlər üzrə konsultasiya etməli;

rəhbərliyə növbəti informasiyanı öz vaxtında çatdırmalı

Daxili nəzarətçilərin öhdəlikləri

aşağıdakılardır:

79

9.4. Yoxlanılan fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqları

• Təqdim edilməsi qanunlarda və digər normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmuş informasiyanı almaq hüququ

• Nəzarətin aparılması zamanı iştirak etmə

• Nəzarətin yekunları üzrə sənədlərlə tanış olmaq hüququ

• Nəzarətçinin fəaliyyətindən şikayət etmə hüququ

• Digər hüquqlar

Yoxlanılan fiziki və hüquqi

şəxslərin hüquqları

80

9.5.Ekspertizanın təyin edilməsi və keçirilməsi zamanı

yoxlanılan şəxsin hüquqları

ekspertə etiraz etmək;

ekspertin onun tərəfindən göstərilən şəxslərdən təyin edilməsi barədə müraciət etmək;

ekspertin rəyinin alınması üçün əlavə suallar təqdim etmək;

ekspertiza keçirildikdə vergi yoxlaması keçirən vergi orqanının vəzifəli şəxsinə əvvəlcədən məlumat verməklə bilavasitə və ya nümayəndəsinin vasitəsi ilə ekspertiza keçirilməsində iştirak etmək;

ekspertin rəyi ilə tanış olmaq.

Ekspertizanın təyin edilməsi və keçirilməsi

zamanı yoxlanılan şəxsin aşağıda göstərilən

hüquqları vardır:

81

9.6. Yoxlanılan fiziki və hüquqi şəxslərin öhdəlikləri

Nəzarət üçün şəraitin təmin edilməsi öhdəliyi

Sənədləri təqdim etmə öhdəliyi

İzahat vermə öhdəliyi

Çatışmamazlıqların aradan qaldırılması öhdəliyi

Digər öhdəliklər

Yoxlanılan fiziki və hüquqi

şəxslərin öhdəlikləri

82

Mövzu 10. Nəzarət tədbirlərinin planlaşdırılması

10.1. Nəzarət tədbirinin planlaşdırılması prinsipləri:

Nəzarət tədbirinin planlaşdırılması

prinsipləri:

planlaşdırmanınkompleksliliyi

planlaşdırmanın fasiləsizliyi

planlaşdırmanın optimallığı

planlaşdırmanın fəallığı

plan tapşırıqlarının konkretliliyi

planlaşdırmanın reallığı

planlaşdırmanınçevikliyi və

mobilliyi

83

10.2. Yoxlamanın ilkin planlaşdırılması

Birinci yarımmərhələ - yoxlamanın mümkünlüyünün və onun məqsədyönümlülüyünün müəyyənləşdirilməsi

İkinci yarımmərhələ - birinci yarım mərhələ üzrə müsbət qərar zamanı - yoxlamanın strategiyasının

müəyyənləşdirilməsi

Yoxlamanın ilkin planlaşdırılması iki yarım

mərhələni özündə əks etdirir:

84

10.3. Audit planlaşdırılması

İlкintаpşırıq uzrə

fəаliyyət

Planlaşdırmauzrə fəaliyyət

(Umumiаudit

strаtеgiyаsı)

Bu baxımdan planlaşdırma iki

hissədən ibarətdir:

85

10.4. İlkin tapşırıq üzrə fəaliyyətin məqsədləri

\

Tapşırığın yerinə yetirilməsində auditor tərəfindən zəruri bacarıq və mustəqilliyinqorunub saxlanması;

Tapşırığın davam etdirilməsində auditorun hazırlığına təsir gostərə bilən rəhbərliyin səmimiliyi ilə bağlı məsələlərin olmaması;

Tapşırığın şərtlərinə dair muştəri ilə anlaşılmazlığın aradan qaldırılması.

İlkin tapşırıq üzrə fəaliyyətin

məqsədləri

86

10.5. Umumi audit strategiyası

Umumi audit strategiyasının muəyyən edilməsinə

aşağıdakılar daxildir:

Auditin həcmini təyin edən tapşırığın xususiyyətlərinin

müəyyən edilməsi. Məsələn, maliyyə hesabatlarının

istifadə edilən əsas prinsiplərinin, xüsusi təyinatlı

hesabat tələblərinin və müəssisənin komponentlərinin

müəyyən edilməsi

Aralıq və yekun hesabatların tamamlanma muddəti,

eləcə də rəhbərliyə və muəssisənin idarə edilməsinə

cavabdeh olan səlahiyyətli şəxslərə gozlənilən

məlumatın verilməsinin əsas muddəti timsalında auditin

muddətinin planlaşdırılması və tələb edilən məlumatın

xususiyyətinin muəyyən edilməsi uçun tapşırığın

hesabat məqsədlərinin ortaya cıxarılması

Tapşırıq qrupunun əsas diqqət mərkəzini müəyyən

edəcək mühüm amillərin nəzərə alınması

87

10.6. Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası

tərəfindən nəzarəti tədbirlərinin planlaşdırılma

nəzarət tədbiri keçiriləcək qurum və onun fəaliyyəti barədə zəruri məlumatların əldə olunması;

nəzarət tədbirinin məqsədinin müəyyən edilməsi;

nəzarət tədbirinin miqyasının müəyyənləşdirilməsi;

nəzarət tədbirinin proqramının hazırlanması;

nəzarət tədbirinin işçi planının tərtib olunması.

Planlaşdırılma həyata

keçirilən zəruri və müstəqil

mərhələ olmaqla aşağıdakı

fəaliyyət və prosedurlardan

ibarətdir:

88

10.7. Nəzarət tədbiri keçiriləcək qurum barədə

məlumatların əldə olunması

qurumun fəaliyyəti haqqında məlumatların, o cümlədən

fəaliyyəti tənzimləyən normativ-hüquqi aktlar və metodiki sənədlər

qurumun fəaliyyətinin məqsəd və vəzifələri

təşkilati-hüquqi formaları

fəaliyyətin maliyyə-iqtisadi göstəriciləri və müvafiq hesabatlar, uçot-hesabat işlərinin

vəziyyəti

fəaliyyətə təsir edən daxili və xarici amillər

dövlət proqramları və layihələrinin icrası və s. barədə məlumatların toplanılmasını

Nəzarət tədbiri keçiriləcək qurum barədə

məlumatların əldə olunması özündə əks

etdirir:

89

10.8. Nəzarət tədbirinin proqramı

90

10.9. Nəzarət tədbirinin proqramının tərkibi

nəzarət tədbirinin keçirilməsinin əsası;

keçirilən tədbirin məqsədi və predmeti;

yoxlanılan qurumların siyahısı;

yoxlama qrupunun tərkibi;

nəzarət tədbirinin başlanması və başa çatdırılması müddətləri;

nəzarət tədbiri ilə əhatə olunan dövr;

rəylərin və hesabatların Palatanın Kollegiyasınıniclasına təqdim edilməsinin müddətləri

Nəzarət tədbirinin

proqramında əks

olunmalıdır:

91

Mövzu 11. Maliyyə nəzarətinin metodları

11.1. Metodların təsnifatı

Biliklərin istənilən sahəsinə uyğun olaraq, metodların iki qrupunu təsnifləşdirirlər

xüsusi metodlar

ümumi elmi metodlar

92

11.2. Ümumi elmi metodlar

Üm

um

i el

mi

met

odla

r

Təhlil

Sintez

İnduksiya

Deduksiya

Analogiya

Konkretləşdirmə

Sistemli təhlil

Funksional-dəyərli təhlil

İqtisadi təhlil

Müxtəlif növ ekspertizalar

Layihələrin və smeta sənədlərinin ekspertizası

Eksperiment

Statistik hesablaşmalar

İqtisadi-riyazi metodlar

İnformasiyalı modelləşdirmə

Seçimli müşahidə

Analitik qruplaşma

93

11.3.Maliyyə nəzarətinin xüsusi metodları

faktiki nəzarətmetodları

sənədli nəzarət metodları

94

11.4.Faktiki nəzarət metodu

Faktiki nəzarət metoduna daxildir

İnventarizasiya

Ekspertiza : material qiymətlilərininkeyfiyyətinin,sənədlərin doğruluğunun ekspertizası, saxtakarlıqların ekspert

tədqiqi

Mütəxəssisin dəvət edilməsi

Yerinə yetirilən işlərin həcminin yoxlanılması (dəyəri ödənilən işlərin

faktiki həcminin yoxlanılması)

Qarşılıqlı yoxlama və qarşılıqlı tutuşdurma

Xammal və materialın istehsala nəzarət buraxılışı;

Xammal və materialların keyfiyyətinin laboratoriya təhlili

Nəzarət qaydasında alış

95

11.5. İnventarlaşmanın aparılması qaydasına və

məqsədlərinə növlər

İnventarlaşmanın aparılması qaydasından və məqsədlərindənasılı olaraq, onun bir neçə növləri vardır:

həcminə görə (bütöv, hissə-hissə);

mənsubiyyətinə görə (müəssisədə daxili, müəssisədən kənar əmlak);

məqsədinə görə

ardıcıllığına görə (obyektdənqeydiyyatçıya doğru, qeydiyyatçıdan

obyektə doğru);

subyektə görə (ordinar – mülkiyyətçinintəşəbbüsü, eksordinar – xarici orqanların

təşəbbüsü: məhkəmə, maliyyə və s.);

məlumatlardan istifadəyə görə (informativ, sübut edici – birincilər iqtisadi, ikincilər

isə hüquqi məsələləri həll edir);

aqreqatlaşdırılma dərəcəsinə görə(differensiallaşdırılmış, inteqrasiya

edilmiş);

təsvir formasına görə (şifahi, yazılı, mexaniki daşıyıcılarda)

96

11.6. İnventarlaşmanın əsas məqsədi

vergitutmadan gizlədilmiş (yayındırılmış) obyektlərin, mal-material qiymətlilərinin və

əmlakın faktiki mövcudluğunun aşkar edilməsi;

faktiki mövcud əmlakın və digər qiymətlilərin mühasibat uçotunun məlumatları ilə müqayisə

edilməsi;

öhdəliklərin uçotda tam əks etdirilməsinin yoxlanılması;

sahibkarlıq fəaliyyətində gəlir (mənfəət) götürmək üçün istifadə edilən daşınan və daşınmaz əmlakın,

o cümlədən qeyri-maddi aktivlərin və pul vəsaitlərinin vergitutma obyekti kimi vergi

uçotundan yayındırılması hallarının aşkar edilməsi və aradan qaldırılması;

vergitutmadan gizlədilmiş (yayındırılmış) mal-material qiymətlilərinin bazar qiymətləri nəzərə

alınaraq ödənilməli olan vergi məbləğini müəyyən etmə

İnventarlaşmanın əsas məqsədi

97

11.7. Sənədli nəzarət metodları

Təşkilati-hüquqi metodlar

sənədlərin öyrənilməsinə(təhlilinə) əsaslanan üsullar

Sənədli nəzarət metodları

qrupuna iki əsas altqrup aid

edilir:

98

11.8. Sənədlərin öyrənilməsinə (təhlilinə) əsaslanan üsullar

sənədin doğruluğu və dürüstlüyünün, tərtibi qaydalarına riayət olunmasının yoxlanılması;

normativ yoxlama;

sənədlərin və uçot registrlərinin hesabi yoxlanılması;

sənədlərin uçot qeydləri ilə tutuşdurularaq yoxlanılması;

mühasibat yazılışlarının əsaslılığının öyrənilməsi

Sənədlərin öyrənilməsinə (təhlilinə) əsaslanan üsullara aid

edilir:

99

11.9. Sənədlərin tədqiqi

11.10. Rəsmi yoxlama

Sənədlərin tədqiqi

zamanı bir neçə aspekt üzə çıxır:

Rəsmi yoxlama

Arifmetrikyoxlama

Məntiqi yoxlama

Xətti ekspertiza

Rəsmi yoxlama

sənədin xarici görünüşünün

qiymətləndirilməsi

rekvizitlərin doldurulması,

nömrənin tarixin, imzanın olması

düzəlişlərin və vizual olaraq

fərqlənən əlamətlərin

olması

100

11.11. Məntiqi yoxlama müxtəlif üsulları

Məntiqi yoxlama müxtəlif üsullarla aparılır

qarşı-qarşıya qoyma

müqayisətutuşdurulma

101

Mövzu 12. Yoxlanılan subyektlərin daxili nəzarət

sisteminin qiymətləndirilməsi

12.1. Daxili nəzarət sisteminin elementləri

nəzarətçi mühit və ya nəzarət mühiti (idarəetmə nəzarəti və nəzarət mədəniyyəti)

fəaliyyət riskləri (riskin açıqlanması və qiymətləndirilməsi)

riskin azaldılması tədbirləri (nəzarət fəaliyyətləri və ya nəzarət vasitələri)

informasiya sistemləri

nəzarət sisteminin səmərəliliyinin monitorinqi (nəzarət vasitələrinin monitorinqi)

Daxili nəzarət

sisteminin

elementləri

102

12.2. Kənar maliyyə nəzarətini həyata keçirənlər

tərəfindən daxili nəzarət sisteminin səmərəliliyinin

qiymətləndirilməsi metodları :

riskin açıqlanması, qiymətləndirilməsi, monitorinqi və nəzarəti üçün tətbiq edilən metodologiya daxil olmaqla, işçi sənədlərin yoxlanılması yolu ilə təşkilatın daxili audit şöbəsinin işini təhlil etmək

rəhbərlikdən onların açıqladığı fəaliyyət riskləri və riskin azaldılması tədbirləri haqqında soruşmaq

riskləri təhlil etmək, onları rəhbərlik tərəfindən təqdim edilmiş risklərlə müqayisə etmək

risklərin azaldılması tədbirlərinin işlənilməsidərəcəsini qiymətləndirmək

nəzarət (monitoring) vasitəsilə daxili nəzarətin sənədli nəticələrini yoxlamaq

əməkdaşlarla daxili nəzarət məsələlərini müzakirə etmək

nəzarət vasitələrinin faktiki tətbiqini müşahidə etmək və s.

Kənar maliyyə nəzarətini həyata keçirənlər tərəfindən daxili

nəzarət sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi metodları :

103

12.3. Daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsinə olan

yüksək diqqəti şərtləndirən amillər

1) • təşkilatın fəaliyyətinin həyata keçirilməsində dəyişən

şərtlər;

2) • yeni əməkdaşlar;

3)• yeni və ya modernləşdirilmiş informasiya sistemləri;

4)• sürətlə inkişaf edən fəaliyyət növləri;

5)• yeni texniki vasitələr;

6) • yeni xidmətlər, məhsullar, fəaliyyət növləri;

7) • korporativ islahatlar, birləşmələr və udulmalar;

8)

• beynəlxalq səviyyədə biznesin genişləndirilməsi və ya inkişaf etdirilməsi (uyğun iqtisadi və ya hüquqi mühitə dəyişikliklərin təsiri nəzərə alınmaqla).

Daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsinə olan

yüksək diqqəti şərtləndirən amillər:

104

12.4. Nəzarət işinin metodlar və prosedurları

Təsdiq edilmə

İcranın yoxlanması

İnformasiyanın işlənməsi

Obyektlərin mövcudluğunun və vəziyyətinin yoxlanması

Vəzifə bölgüsü

Nəzarət işi aşağıdakı metodlar və prosedurlar

üzrə qruplaşdırıla bilər

105

Mövzu 13. Yoxlama nəticələri, yekun sənədlərin hazırlanması

13.1. Təftiş aktının giriş hissəsi

təftiş mövzusunun adı

təftiş aktının tərtib olunma tarixi və yeri

təftiş kim tərəfindən və hansı əsasda aparılmışdır

yoxlanılan dövr və təftişin keçirilmə müddəti

təşkilatın tam adı və rekvizitləri, vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə sayı

yuxarı təşkilatın adı və tabe olduğu müəssisə

təsisçilər haqqında məlumat

Təftiş aktının giriş hissəsi, bir qayda olaraq, aşağıdakı informasiyadan ibarət olur:

106

13.2. Təftiş aktının təsvir hissəsi

qanunvericiliyin pozulmasının

mahiyyəti

onun yerinə yetirilməsi üsulları

bu pozuntu halının aid olduğu

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti yaxud da

təsərrüfat əməliyyatı

sənədlərə əsaslanma və hüquqi normativ aktlar göstərilməklə pozuntu

faktlarının mövcudluğunu dürüst təsdiq edən digər

hallar

pozulmuş tələblər, həmçinin hər hansı sənədlərin təqdim

olunmamasıfaktları

Təsviri hissədə mütləq əks

etdirilməlidir

107

13.3. Təftiş aktındakı qeydlər

təftiş olunan təşkilatın mövcud sənədlərindən irəli gələn faktlar və yoxlanılmış sənədlər

aparılmış qarşılıqlı yoxlamaların nəticələri haqqında aktlar

əməliyyatların həqiqətən yerinə yetirilməsinin faktiki olaraq, yoxlanılması,

həmçinin xüsusi ekspertizaların nəticələrindən irəli gələn məlumatlar

Təftiş aktındakı qeydlər aşağıdakılara əsasən

şərh olunur:

108

13.4. Yekun sənədin məzmun hissəsini hazırlanması

çatışmamazlıqların qruplaşdırılması

aralıq nəzarətin nəticələrinin sənədləşdirilməsi

analitik qruplaşma

hüquqi-istintaq cəhətdən əsaslandırma

kompleks təftiş aktında çatışmamazlıqların sistemləşdirilmiş şəkildə qruplaşması

təftişin nəticələri üzrə qərarların qəbul edilməsi

qəbul edilmiş qərarların yerinə yetirilməsinə nəzarət

Yekun sənədin məzmun hissəsini hazırlayarkən nəzarətin

nəticələrinin ümumiləşdirlməsi və reallaşdırılması üsulları

109

13.5. Ekspertin və ya ekspertlər komissiyasının rəyi

Ekspertin və ya ekspertlər komissiyasının rəyində aşağıdakılar öz əksini tapmalıdır:

Məhkəmə ekspertizasının keçirildiyi yer və vaxt

Məhkəmə ekspertizasının aparılması üçün əsas

Məhkəmə ekspertizasının aparılması həvalə olunmuş ekspert haqqında dövlət məhkəmə-

ekspert idarəsi haqqında məlumat

Bilərəkdən yalnış rəy verilməsi haqqında Rusiya Federasiyası qanunvericiliyinə müvafiq olaraq, ekspertə xəbərdarlıq edilməsi haqqında qeyd

Ekspert və ya ekspertlər komissiyası qarşısında qoyulmuş məsələlər

Məhkəmə ekspertizası aparılması üçün ekspertə təqdim olunmuş iş materialları və tədqiqat

obyektləri

Tətbiq edilmiş metodlar göstərilməklə araşdırmaların məzmunu və nəticələri

Araşdırmaların nəticələrinin qiymətləndirilməsi, qoyulmuş məsələlər üzrə nəticələr və onların

əsaslandırılması

AR qanuna müvafiq olaraq, digər məlumatlar

110

13.6. Hesablama Palatası tərəfindən hüquq-mühafizə

orqanlarına müraciət edilməsi

yoxlama aktının (aralıq aktının) surəti və ya hüquq pozuntusunun ehtimal olduğu hal üzrə aktdan çıxarış

aşkar olunmuş hüquq pozuntusunu təsdiq edən ilkin sənədlər (maliyyə və mühasibat hesabatları, ödəniş və

digər sənədlər)

yoxlama aparılan obyektlərin vəzifəli və maddi məsul şəxslərinin yazılı izahatları (əgər bu izahatlar ayrıca

sənəd kimi rəsmiləşdirilmişdirsə)

zəruri hesab edilən digər sənədlər

Hesablama Palatasının apardığı nəzarət tədbirləri zamanı

dövlət vəsaitinin toplanması, uçotu, xərclənməsi və dövlət

əmlakından istifadə olunması ilə bağlı baş vermiş

hüquqpozmalarda cinayət xarakterli faktların olması ehtimal

edildikdə müvafiq araşdırma aparılması və dövlətə dəymiş

ziyanın ödənilməsi məqsədilə Cinayət-prosessual

qanunverijiliyin tələblərinə uyğun olaraq toplanmış

materiallar Hesablama Palatası tərəfindən Baş Prokurorluğa

göndərilir

Materiallara aşağıdakı sənədlər əlavə olunur:

111

Mövzu 14. Hesablama Palatası tərəfindən nəzarət

tədbirlərinin keçirilməsi

14.1. Nəzarət tədbirinin keçirilməsi haqqında sərəncam

nəzarət tədbirinin tam

adı;

nəzarət tədbirinin

keçirilməsinin əsasları;

nəzarət tədbirinin

keçirilməsi müddəti;

nəzarət tədbiri ilə

əhatə olunan dövr;

yoxlanılan qurumların

adı;

yoxlama qrupunun

tərkibi

Nəzarət tədbirinin keçirilməsi haqqında Kollegiya qərarı

Palata Sədrinin müvafiq sərəncamı ilə rəsmiləşdirilir.

Nəzarət tədbirinin keçirilməsi haqqında sərəncamda

aşağıdakılar göstərilir:

112

14.2. Yoxlama qrupunun üzvlərinə verilən vəsiqə

nəzarət tədbirinin adı;

nəzarət tədbirinin

keçirilməsininəsası;

yoxlama qrupunun rəhbərinin və

üzvlərinin vəzifəsi, soyadı, adı, atasının

adı;

nəzarət tədbiri ilə əhatə

olunan dövr;

nəzarət tədbirinin başlanması və başa

çatdırılmasıtarixləri.

Yoxlama qrupunun üzvlərinə onların səlahiyyətlərini təsdiq

edən və Palata Sədri tərəfindən imzalanmış vəsiqə verilir.

Vəsiqədə aşağıdakılar göstərilir:

113

14.3. İşçi plan

İşçi planda öz əksini tapmalıdır

nəzarət tədbirinin mövzusu;

nəzarət tədbiri keçirilən qurumların adı;

nəzarət tədbirinin əhatə etdiyi məsələlərin ümumi istiqamətləri;

işin məzmunu (yoxlanılacaq məsələlərin və nəzarət nöqtələrinin müfəssəl siyahısı);

icraçıların vəzifəsi, adı və soyadı

114

14.4. Nəzarət tədbirinin yekunu üzrə sənədlər

nəzarət tədbirinin nəticəsiüzrə yekun aktı və ya

analitik arayış;Auditor hesabatı; Auditor rəyi

Hər bir nəzarət tədbirinin yekunu üzrə aşağıdakı sənədlər tərtib

olunmalıdır:

115

14.5. Nəzarət tədbirinin nəticələri üzrə tərtib olunan akt

əks olunanlar

nəzarət tədbirinin mövzusu;

aktın tərtib olunma tarixi və yeri;

nəzarət tədbirinin keçirilməsinin əsası, məqsədi, predmeti və obyekti;

nəzarət tədbirinin icrası prosesindəproqrama edilmiş əlavələr və yadəyişikliklər barədə məlumatlar

yoxlanılan qurumda müvafiq dövlət nəzarət orqanları tərəfindən həyata keçirilmiş əvvəlki nəzarət tədbirinin nəticələri üzrə görülməli olan tələb, təklif və tövsiyələrin icra vəziyyəti barədə məlumat;

tələb olunmuş sənədlərin verilməməsininsəbəbləri göstərilməklə, onların siyahısı yaxud işin yerinə yetirilməsinə maneçilik törədilməsi faktları və bunlar barədə tərtib olunmuş aralıq aktların tarixi və s

116

14.6. Auditor rəyində əks olunan təkliflər

nəzarət tədbirinin predmetinə aid sahədə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi

funksional idarəetmədə mövcud olan boşluqların aradan qaldırılması

maliyyə pozuntuları nəticəsində dövlətə dəyən zərərin ödənilməsi

qanunsuz xərclər və cinayət tərkibinin olduğu ehtimal edilən faktlar üzrə materialların hüquq-mühafizə orqanlarına göndərilməsi

dövlət vəsaitlərindən səmərəsiz və təyinatdan kənar məqsədlərə istifadənin qarşısının alınması üçün görülməli olan tədbirlərin xarakteri və məzmunu

Auditor rəydə təkliflərini bildirir

117

Mövzu 15. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin

dövlət maliyyə nəzarəti xidməti tərəfindən nəzarət

tədbirlərinin həyata keçirilməsi

15.1. Dövlət maliyyə nəzarətinin məqsədi

dövlətin maliyyə-iqtisadi siyasətinin həyata keçirilməsi

maliyyə sabitliyi üçün şəraitin yaradılması məqsədlərinə xidmət edir

qanunçuluğa riayət olunmasına

dövlət mülkiyyətinin mühafizəsinin təmin edilməsinə

dövlət maliyyə vəsaitlərindən düzgün, səmərəli və qənaətlə istifadə olunmasına

təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinin səmərəsinin yüksəldilməsinə

maliyyə öhdəliklərinə dəqiq və vaxtında əməl edilməsinə yardım göstərir

118

15.2. Dövlət Maliyyə Nəzarəti tədbirlərinin iş planı

İş planında yuxarıdakılar göstərilir

onların planadaxiledilmə

səbəbləri

nəzarət obyektlərinin

adları

nəzarət tədbirlərinin

metodları

Nəzarət tədbirləri Azərbaycan Respublikasının Maliyyə

Nazirliyi ilə razılaşdırılmış və Dövlət Maliyyə Nəzarəti

Xidmətin rəisi və ya rəisin buna səlahiyyəti olan müavini

tərəfindən imzalanmış əmrlə müvafiq il üçün təsdiq edilmiş

iş planına əsasən həyata keçirilir.

119

15.3. Nəzarət tədbirlərinin nəticələri barədə akt

yerli gəlir və xərclərin icrası, təsərrüfat və maliyyə planları və smeta haqqında ümumi məlumatlar (zəruri hallarda smeta göstəriciləri sadalanır)

A R, Nazirlər Kabinetinin qanunlarının, ARPrezidentinin fərman və sərəncamlarının, Maliyyə Nazirliyinin əmr və təlimatlarının, digər nazirliklərin normativ hüquqi aktlarının tələblərinin pozulması, smetaların tərtibi və icrasındakı nöqsanlar, büdcəyə tədiyyə ödənişləri üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməməsihaqqında faktlar və s.

abadlıq, yenidənqurma və təmir işlərinə ayrılmış vəsaitlər hesabına yerinə yetirilməsi göstərilən işlərin artırılmış həcmi və dəyəri

ziyanın məbləği, ölçüləri və yol verilmiş maliyyə pozuntularının nəticələri, maliyyə pozuntularını törədən vəzifəli şəxslə

aşkar olunmuş çatışmazlıq, qanunsuz xərclər və zərərlər

120

№ Mövzuların adı Səh.

1. Maliyyə nəzarəti, auditin yaranması və təşəkkülü 5

2. Maliyyə nəzarətinin mahiyyəti, məzmunu,

predmeti və obyekti

10

3. Maliyyə nəzarəti anlayışı və maliyyə nəzarətinin

funksiyaları

20

4. Maliyyə nəzarəti sisteminin təşkili 26

5. Maliyyə nəzarəti və auditin əsas tipləri və

Hesablama Palatasında istifadə olunan audit

standartları

48

6. Maliyyə nəzarətinin növləri 60

7. Maliyyə nəzarətinin təşkili formaları 67

8. Maliyyə nəzarətinin təşkili prinsipləri 72

9. Maliyyə nəzarətini həyata keçirənlərin, nəzarət

subyektlərinin hüquq və vəzifələri

76

10. Nəzarət tədbirlərinin planlaşdırılması 82

11. Maliyyə nəzarətinin metodları 91

12. Yoxlanılan subyektlərin daxili nəzarət sisteminin

qiymətləndirilməsi

101

13. Yoxlama nəticələrinin təhlili, yekun sənədinin

hazırlanması

105

14. Hesablama Palatası tərəfindən nəzarət

tədbirlərinin keçirilməsi

111

15. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin

dövlət maliyyə nəzarəti xidməti tərəfindən

nəzarət tədbirlərinin həyata keçirilməsi.

117

121

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyası. Bakı, 1995.

2. Auditor xidməti haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu, 1994-cü il

3. Auditor Palatası haqqında əsasnamə. 1995-ci il, Bakı.

4. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi. Bakı, 2000

5. “Hesablama Palatası” haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 2 iyul 1999-cu il.

6. Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasının fəaliyyəti

ilə bağlı qanunvericilik aktları. Bakı, 2009

7. D.A.Bağırov «Vergi nəzarəti». Bakı, 2006 il. 412 səh.

8. D.A.Bağırov «Vergi auditi». Bakı, 1999. Dərslik. 425 səh.

9. Д.А.Багиров «Финансовый рынок Азербайджана и

аудит его небанковских институтов». – СПб.: Изд-во

СПбГУIФ, 1997. – 140 с

10. D.A. Bağırov. «Audit». Bakı, Şərq-Qərb nəşriyyatı, 1996-

68 s.

11. Д.А.Багиров «Основы аудита в условиях перехода к

рыночной экономике»- СПб: Изд-во СПбГУIФ, 1997.-

95 с

12. D.A.Bağırov., M.X.Həsənli. “Maliyyə” Dərslik. Bakı,

2010.

13. D.A.Bağırov, M.X.Həsənli «Dövlət və bələdiyyə

maliyyəsinin problemləri», Dərslik. Bakı, 2010.

14. D.A.Bağırov, M.X.Həsənli, Quşxani R.N. «Korporativ

maliyyə», Dərs vəsaiti. Bakı, 2010.

15. M.X. Həsənli “Vergilər”, Bakı, 1998.

16. M.X. Həsənli “Maliyyə”, Bakı, 2006.

17. М.Х. Гасанлы «Теория налогообложения», Санкт

Петербург, 1998.

18. М.Х. Гасанлы «Налоговая система». Санкт –

Петербург, 1999.

19. Ş.Ş. Bədəlov, R.B. Məhərrəmov, F.Ə Qurbanov “Büdcə

sistemi”, Bakı, 2003.

122

20. М.Б. Мелиник. “Ревизия и контроли”. М., 2004

21. Н.Д.Бровкина. “Основы финансового контроля”.

Москва, 2007.

22. “Audit” dərs vəsaiti V.T.Novruzovun elmi redaktəsi ilə.

Bakı, 2001. 604 c.

23. Azərbaycanın milli audit standartları. Bakı, 2004. 338 səh.

24. Родионова В.М. Финансовый контроль: Учебник – М.:

ИД ФБК-ПРЕСС, 2002. 320 с.

25. Е.Ш.Грачева, Г.П.Толстопятенко, Е.А.Рыжково.

«Финансовый контроль» Учеб.пособие. М.2004. 272 с.

26. С.О.Шохин, Л.И.Боронина «Бюджетно-финансовый

контроль и аудит». Научно-методическое пособие-

М.1997.240 с.