■

MELIORATIV

GIDROGEOLOGIYA

O 'zh ek iston R esp ub lik asi V azirlar M ah k am asi huzu rid agi G id rom eteoro log iya xizm ati m arkazi

G id rom eteoro log iya ilm iy-teksh irish institu ti

O 'zb ek iston R esp ub lik asi o liy va o ‘rta m axsus ta ’lim V azir lig i Q ish loq va suv x o ‘ja lig i V azir lig i

G ‘. U. Yusupov, D. A. Quvvatov

MELIORATIV GIDROGEOLOGIYA

fanidan o‘quv qo‘llanma

Toshkent - 2015

UO'T 627.133(075.8)

T aq rizch iia r TIM 1 qoshidagi «ISM ITI» yetakchi ilmiy xodim , texnika fanlari doktori M. A. Yakubov, texnika fanlari doktori, dotsent X. I. Shukrullayev

U shbu o 'q u v q o 'llanm a «Suv resurslari va suvdan foydalanish», «Suv xo 'jalig i va m elioratsiya», «Ekologiya va atrof-m uhit m uhofazasi», «Sug'orilad igan yerlarda m eliorativ tizim » bakalavr yo 'nalish lari va «G idrom elioralsiya», «M elioratsiya, rekultivatsiya va yerlar m uhofazasi», «M elioratsiya va sug 'o rm a dehqonchilik» va «G idrom eliorativ tizim lardan foydalanish» m agistratura m utaxassisliklarida ta ’lim olayotgan talabalar uchun m o'ljallangan va m avjud o 'quv rejalari va fan dasturlariga m oslab yozilgan.

Ushbu o 'q u v qo 'llanm a sug 'orilad igan va sug 'o rishga yaroqli, zaxi qochiriladigan yerlarning m eliorativ holatini belgilovchi sizot suvlari va aeratsiya m intaqasiga joylashgan osm a sizot suvlari rejimi va balansini, ularni bashorat qilishni. sizot suvlari oqimlari va qatlam larining gidrodinam ik ko 'rsatk ichlarin i, gidrogeologik-m eliorativ tum anlarga va geofiltratsion sxem alarga bo 'lishn i. m elioratsiya qilinayotgan m aydonlarda rivojlanadigan g idrogeologik-m eliorativ jarayonlarning tabiatini va ularni boshqarishning tam oyillarini, gidrom eliorativ tiz im lam ing loyihalarini tuzish uchun o 'tkazilad igan ilm iy-tadqiqot ishlari usullarini va m elioratsiya qilinayotgan yerlarda olib boriladigan kom pleks gidrogeologik kuzatuvlarni (m eliorativ m onitoring) o 'tkaz ish m asalalarini o'z. tarkibiga oladi.

© G*. U. Yusupov, D. A. Quvvatov© T o sh k en t irrigatsiya va m elioratsiya instituti, 2015 y.© G idrom eteorologiya ilm iy-tekshirish instituti (G M ITI), 2015 y.

2

Данное учебное пособие предназначено для студентов бакалавриата иЛучнюшихся но направлениям «Водные ресурсы и их использование», «Водное «и к И и н о и мелиорация», «Этология и охрана окружающей среды»,

Mi'tMopiiTHHHMe системы на орошаемых землях» и для магистров по ч и н и » lu io c n i «Гидромелиорация», «Мелиорация, рекультивация и охрана п хн и .» , «М елиорация и орошаемое земледелие», «Эксплуатация ниромслиоративны х систем», и составлено в соответствии с действующими I >1«0НММИ планами программами дисциплин.

Д анное учебное пособие включает в себя режим и баланс грунтовых вод и I рунГоаых вод зон аэрации как фактора определяю щ ею мелиоративное состояние ирнншгМЫХ и осуш аемых земель, их прогнозирование, потоки грунтовых вод и их mi фолмнимичсскис показатели, гидрогеолого-мелиоративнос районирование и |и и |ц | к . I рационную схематизацию, природу i идрогсолого-мелиоративных H ftilincoit, принципы их управления, методы научно исследовательских работ по imtiMIMO проектов гидромелиоративных систем, комплексные i нлрш tuiloi ические наблюдения, проводимые на орошаемых >емлях 1М» щорагнипый мониторинг) и другие вопросы

D ili is handbook intend lor Bachelor Science students on specialization “ Water (••ним» t*4 anti its using", “W ater economy and melioration”. "M eliorative systems on »Hi"tli'il liiliil" and Гот M aster Science students on specialization "H ydrom elioration", M illoiiilinn, recultivation and land protection", "M elioration and irrigated

Ugllillhute", '‘Exploitation o f hydromeliorative systems" and com pile in conform ity to кш НпЦ lludy plans and programs on disciplines.

In the handbook took up the ground and top water, as factor determ ining the ItWlliiiiillv* conditions o f irrigated and drained lands, them regime, balance, and Itiii'i m l, ground water flow and them hydrodynamics indices, hydrogeological and HWlliHitllvc division into districts and geofiltration schcmatization, natural features o f lnilni||«iilnglcal and meliorative processes, methods and principles o f its management, htilioiMnlOglciil and meliorative observations carried out on irrigated lands ЦмоиНоИнц) and other questions.

I3

So‘zboshi

O‘zbekiston respublikasida gidrogeologiya fanining rivojlanishi tog‘ kon

sanoatining, gidrotexnik, temir yo‘llar, kommunal qurilish va boshqa xalq

xo‘jaligi tarmoqlariing ehtiyojlari bilan bog‘liq va ularning orasida qishloq

xo‘jaligi gidrotexnik melioratsiyasining vazifalari alohida o‘rin tutadi.

Qadimdan sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va

yangidan o‘zlashtirilgan yerlardagi meliorativ holatni yomonlashuvini oldini

olish, qishloq xo‘jalik ekinlaridan barqaror yuqori hosil olish uchun va

melioratsiyaga sarflanadigan kapital mablag‘larning samaradorligini oshirishga

asos bo‘lib xizmat qiladi.

Bu ulkan vazifalarni bajarish uchun xizmat qiladigan mutaxassis

gidromelioratorni tayyorlashda, qishloq xo‘jaligi gidrotexnik melioratsiyasi

fanining tabiiy asoslaridan biri bo‘lgan «Meliorativ gidrogeologiya» fanining

ahamiyati juda kattadir.

«Meliorativ gidrogeologiya» fani gidrogeologiya fanining amaliy sohasi

bo‘lib, bu fan yer osti suvlarini sug‘oriladigan va sug‘orishga yaroqli yerlarning

meliorativ holatini baholashdagi rolini, qishloq xo‘jaligi ekinlaridan progressiv

ravishda yuqori hosil olishni ta’minlaydigan turli meliorativ tadbirlarni asoslash

uchun o‘rganadi. Shu munosabat bilan meliorativ gidrogeologiya fanining

asosiy ob’ekti bo‘lib yer yuziga yaqin joylashgan yer osti sizot va osma sizot

suvlari, aeratsiya mintaqasi tuproqlari va jinslari, meliorativ tadbirlar va

inshootlar ta’siri doirasida kechadigan gidrogeologik jarayonlar xizmat qiladi.

Asosiy ob’ekt yer yuzidan birinchi uchraydigan sizot va osma sizot

suvlari bo‘lganligi uchun ular tuproqda kechadigan tuproq hosil qiluvchi

jarayonlarda faol qatnashadi. Sug‘orish natijasida yer yuziga ko‘tarilgan suvlar

o‘zi bilan kapillyarlar orqali tuzlarni yer yuziga ko‘taradi (tashiydi) va

bug‘lanish natijasida sug‘oriladigan yerlarni qayta sho‘rlanishiga olib keladi.

Respublikamizdagi sug‘oriladigan yerlarning ko’pgina qismi sho‘rlanishga

uchragan va sizot suvlarining yotish chuqurligi 3,0 metrdan yaqin joylashgan.

Bunday holatning asosiy sababchisi noto‘g‘ri sug‘orish (suv quyish va sug‘orish

me’yorlari oshirilgan, irrigatsion tizimlardan qoniqarsiz foydalanish va b.)

4

hisoblanadi. Yerlarni meliorativ holatini yaxshilash agrotexnik va ekspluatatsion

tadbirlar hamda gidrotexnik melioratsiya yordamida sizot suvlari sathini

pasaytirish orqali amalga oshiriladi.

O‘quv qo‘llanmasi - melioratsiya qilinadigan maydonlarda tarqalgan sizot

suvlari va ularni yerlarning meliorativ holatiga ta’siriga, kechadigan

gidrogeologik-meliorativ jarayonlar va ularni tavsifiga, sug‘orishga yaroqli

yerlarni tumanlarga bo‘lish va geofiltratsion sxemalar tuzish tamoyillariga, sizot

suvlari rejimi xususiyatlari va balansiga, sug‘oriladigan yerlarda amalga

oshiriladigan bashoratlar o‘tkazishning mazmuni va vazifalariga, sug‘oriladigan

va zaxi qochiriladigan yerlarda o‘tkaziladigan meliorativ nazorat (monitoring)

o‘tkazish qoidalariga va irrigatsion tizimlar loyihalarini asoslash uchun

o‘tkaziladigan qidiruv tadqiqot ishlari tarkibi va mazmuniga bag‘ishlanadi.

Qo‘llanmani yaratishga bo‘lgan ehtiyoj shundan tug‘ildiki, birinchidan

talabalar uchun o‘zbek tilida yozilgan birorta adabiyot mavjud emasligi,

tasdiqlangan dastur asosida yaratilgan darslik yoki qo‘llanmaning yo‘qligi,

mavjudlari esa zamon talabiga to‘liq javob bermasligi va boshqalar sabab bo‘ldi.

Mualliflar qo‘llanmani tayyorlashda imkoni boricha mavzuni kengroq va

to‘liqroq yoritishga xarakat qildi, chunki bunda talabani chuqur bilim olishiga va

keng fikrlashiga erishiladi.

Mualliflar o'quv qo’llanmasini tayyorlashda O‘rta Osiyo xususan

O’zbekistonda yashab faoliyat ko‘rsatgan gidrogeolog olimlar M.M. Krilov,

M.A.Shmidt, D.M.Kats, N.A.Kenesarin, N.M.Reshetkina, N.N.Xodjiboev,

B.Ya.Neyman va boshqalarning ilmiy monografiyalari, darsliklari va

maqolalaridan keng, to’liq foydalandi va ko’p sohada etakchilikka da’vo

qilmaydi.

5

Kirish

Yuqori malakali, puxta bilimli hozirgi zamon talablariga javob bera

oladigan va gidromelioratsiya shahobchalarini sifatli loyihalashtirish, qurish va

ekspluatatsiya qilish vazifalari bilan shug‘ullanadigan mutaxassis-melioratorlar

tayyorlash sohasida tabiiy fanlar turkumiga kirgan meliorativ gidrogeologiya

fani alohida o‘rin tutadi.

Meliorativ gidrogeologiya fanining mazmuni, vazifalari va sohalari

to’g’risida to’g’ri tushuncha va tasavvurga ega bo’lish uchun, ayrim mulliflar

tomonidan berilgan ta’riflarga e’tiborni qaratamiz.

M.M.Krilov (1951 y). Meliorativ gidrogeologiya - gidrogeologiya

fanining amaliy sohasi bo‘lib, bu fan yer osti suvlarini, sug‘oriladigan va

sug‘orishga yaroqli yerlarning meliorativ holatini baholashdagi rolini, qishloq

xo‘jaligi ekinlaridan progressiv ravishda yuqori hosil olishni ta’minlash uchun

o‘tkaziladigan turli meliorativ tadbirlarni asoslash maqsadida o‘rganadi.

N.A.Kenesarin N.N.Xodjibaev (1964 y) Meliorativ gidrogeologiya -

gidrogeologiya fanining sohasi sifatida, turli tabiiy sharoitlarda tarqalgan yer

osti suvlarining shakllanishini o‘rganadi va shakllanish qonuniyatlarini ochib

beradi va bular asosida yerlarni hosildorligini oshirish uchun gidrogeologik

sharoitni sog‘lomlashtirish usullarini ishlab chiqadi.

D.M.Kats (1988 y): Meliorativ gidrogeologiya-gidrogeologiya fanining

amaliy sohasi bo‘lib, melioratsiya qilinayotgan va qilinishi mumkin bo‘lgan

yerlarning gidrogeologik sharoitini o‘rganish, unda sodir bo‘ladigan

o‘zgarishlarni oldindan aytib berish (bashorat qilish) va baholash vazifalarini,

hamda gidromelioratsiya shahobchalarini ekspluatatsiya qilish jarayonida bu

sharoitlarni o‘zgarishini nazorat qilib turish vazifalarini o‘z ichiga oladi.

Bu ta’riflarga qo‘shimcha sifatida Meliorativ gidrogeologiya: a) yer osti

suvlarini faqat sug‘oriladigan yerlardagina o‘rganmay, balki zaxi qochiriladigan

yerlarda ham o‘rganadi; b) faqat sizot suvlarinigina o‘rganmay, aeratsiya

mintaqasiga joylashgan osma sizot suvlarini ham o‘rganadi.

Ta’riflardan quyidagicha xulosa kelib chiqadi: Gidrogeolog-

melioratorning asosiy o‘rganish-tekshirish ob’ekti bo‘lib yer osti (sizot va osma

6

sizot) suvlari hisoblanadi, asosiy usuli yer osti suvlarining gidravlik

ko‘rsatgichlariga va kimyoviy tarkibiga turlicha tadbirlar bilan ta’sir o‘tkazish

hisoblanadi. Qishloq ho‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirish esa asosiy

maqsadi hisoblanadi.

Meliorativ gidrogeologiya predmeti o‘quv fani sifatida 1953 yili Toshkent

davlat universitetida, 1954 yili Moskva davlat universitetida o‘qitilib boshlandi.

Qishloq ho‘jaligi oliy o‘quv yurtlarida “Meliorativ gidrogeologiya” 1978

yili birinchi marta TIIIMSXning Gidromelioratsiya fakultetida o‘qitila

boshlandi. Bu ishning tashabbuskori geologiya-mineralogiya fanlari doktori

professor Mirzaev S.Sh. hisoblanadi. Mirzaev S.Sh. va Neyman B.Ya.lar

tomonidan o‘quv dasturi tuzildi va so‘ngra mamlakatning boshqa qishloq

ho‘jaligi oliy o‘quv yurtlariga ularning iltimosiga ko‘ra yuborildi.

Meliorativ gidrogeologiya predmetini o‘quv rejasiga kiritilishiga ehtiyoj

nima uchun tug‘ildi yoki paydo bo‘ldi?

1. Meliorativ gidrogeologiya fani oxirgi yillarda mustaqil fan yo‘nalishi

sifatida mukammal shakllandi;

2. Irrigatsion qurilishning keng ko‘lamda olib borilishi va ularni

ekspluatatsiyasi gidrogeologik qidiruv-tadqiqot ishlarining hajmiga, sifatiga,

maxsusligiga bo‘lgan talabni, ehtiyojni ortib borishiga sabab bo‘ldi. Vaqt o‘tishi

bilan o‘zlashtirilayotgan yerlarning tabiiy-gidrogeologik sharoitlari yomonlashib

bordi. Melioratsiya yuqori balandliklardan tekisliklarga tushib bordi. Oz

hajmdagi qidiruv-tadqiqot ishlari natijasida asoslangan loyihalar bilan

o‘zlashtirilgan yerlarda tez orada yerlarning meliorativ holati yomonlashib

bordi. Shuning uchun maxsus gidrogeologik qidiruv-tadqiqot ishlariga bo‘lgan

talab ortdi.

3. Sug‘orib ekiladigan maydonlarning 65% i, em-xashak yig‘iladigan

yerlarning 50% i, yaylovlarning 93% i arid iqlimli regionlarda joylashgan va bu

yerlarda katta mablag‘ talab qiluvchi gidrotexnik melioratsiya ishlarini o‘tkazish

talab qilinadi. Bunday yerlarda odatda hosil olish, sug‘orish va yaylovlarni suv

bilan ta’minlash ishlari bilan bog‘liq.

7

Demak MDH maydonining ko‘p qismida barqaror yuqori hosil olish

uchun asosan gidrotexnik qishloq ho‘jalik melioratsiyasi qo‘llanilishi lozim.

Agar sizot suvlarini yer yuziga yaqin joylashganligi va ularni tuproqlarni namlik

va tuz rejimidagi asosiy ishtirokini hisobga olsak gidrotexnik melioratsiyaning

ahamiyati va uni asoslash uchun olib boriladigan gidrogeologik tadqiqot

ishlarining ahamiyati ayniqsa ortadi. Ma’lumki meliorativ gidrogeologiyaning

asosiy o‘rganish ob’ekti sizot suvlaridir. Masalan 1985 yilgi ma’lumotlarga

ko‘ra (vegetatsiya davri uchun) 19,8 mln.ga sug‘oriladigan yerlardan 9,0 mln.ga

da sizot suvlarining chuqurligi 3,0 metrdan kichik, shu yerlarning 4,5 mln.ga

qismida sizot suvlarining chuqurligi 2,0 metrdan kichik. Gumid iqlimli

mintaqalarda zaxi qochirilgan yerlarning taxminan 60-70% maydoni sizot

suvlaridan pastda joylashgan bosimli suvlar hisobiga ozuqalanadi. Bu esa sizot

suvlarini yer yuziga juda yaqin joylashganligini ko‘rsatadi.

Demak, ekin maydonlarining asosiy qismida sizot suvlari tuproq

qatlamidagi suv va tuz rejimini belgilab beradi.

Gidrotexnik melioratsiyaning qo‘llanilishi yerlarning gidrogeologik

sharoitlari bilan belgilanadi va o‘z navbatida gidrogeologik sharoitga ta’sir

ko‘rsatadi. Bu jihatdan meliorativ gidrogeologiyaning ilmiy, nazariy va amaliy

mazmuni quyidagilardan tashkil topadi:

- sizot suvlari rejimini bashorat qilish va boshqarish uchun ilmiy asos

sifatida yer osti suvlarining shakllanish nazariyasini melioratsiya ta’sirini

o‘zgargan sharoit uchun ishlab chiqish;

- yangi va ishlab turgan gidromeliorativ tizimlarni rekonstruksiya qilish

loyihalarini gidrogeologik jihatdan asoslash uchun meliorativ-gidrogeologik

qidiruv ishlarining mavjud usullarini takomillashtirish va yangi usullarini ishlab

chiqish;

- gidrogeologik bashorat qilish ishlari usullarini takomillashtirish;

- sug‘oriladigan va zaxi qochirilgan yerlarda gidrogeologik-meliorativ

nazorat qilish usullarini takomillashtirish va tashkil qilish.

Bu mazmundan kelib chiqib meliorativ gidrogeologiya ikki qismga

bo‘linadi: 1) regional meliorativ gidrogeologiya - melioratsiya qilinayotgan

8

maydonlarning gidrogeologik sharoitini va bu sharoitlarni melioratsiya

ta’siridan o‘zgarish qonuniyatlarini o‘rganadi; 2) maxsus meliorativ

gidrogeologiya - yangi melioratsiya shaxobchalarini loyiha qilish, ishlab turgan

melioratsiya shaxobchalarini rekonstruksiya va ekspluatatsiya qilish bilan

bog‘liq bo‘lgan gidrogeologik, meliorativ tadqiqot o‘tkazish va bashorat qilish

usullarini ishlab chiqadi;

Ma’lumki O‘rta Osiyo respublikalari yerlarining ko‘pgina maydonlari

(Farg‘ona vodiysi, Mirzacho‘l, Buxoro, Qorako‘l vohasi va Qarshi cho‘li) qayta

sho‘rlanishga uchragan. Sug‘orish maydonlarining ortishi bilan yerlarning qayta

sho‘rlanishi keskin tus oladi, chunki yerlar o‘zlashtirilishi bilan sizot suvlari

sathi yuzasidan suvlarning kapillyar ko‘tarilishi natijasida tuzlarning tuproq

qatlamiga harakati va u yerda yig‘ilishi sodir bo‘ladi, qayta sho‘rlanish ro‘y

beradi. Bu hodisa sug‘orish va sho‘r yuvish me’yorlarining kattaligi, sug‘orish

kanallaridan filtratsiyaga sarf bo‘ladigan suvlar miqdorining kattaligi, turli

xildagi zax qochirish shaxobchalarining qoniqarsiz ishlashi va boshqa

ekspluatatsion-xo‘jalik kamchiliklari bilan bog‘liq.

Shu munosabat bilan, qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosil olishni

ta’minlaydigan tadbirlar tizimini ishlab chiqish melioratsiyaning asosiy

vazifasiga kiradi va shu meliorativ tadbirlarni gidrogeologik jihatdan asoslash

esa meliorativ gidrogeologiyaning asosiy mazmunini tashkil qiladi.

Meliorativ gidrogeologiyaning hozirgi kundagi quyidagi vazifalarini

ko‘rsatish mumkin:

1. O‘zlashtirilgan va kelajakda o‘zlashtiriladigan katta maydonlarni

gidrogeologik va meliorativ jihatdan tumanlarga bo‘lish;

2. Meliorativ nazorat xizmatini to‘g‘ri tashkil qilish va gidrogeologik

ma’lumotlarni to‘laqonli to‘plash va qayta ishlab chiqish maqsadida sizot

suvlari rejimini o‘rganish va rejimlarning genetik turlarini aniqlash;

3. Meliorativ tadbirlarni asoslash, baholash va gidrogeologik bashoratni

o‘tkazish uchun o‘zlashtirilgan va kelajakda o‘zlashtiriladigan yerlarning suv va

suv-tuz balansini o‘rganish;

9

4. Meliorativ tadbirlar tarkibida sug‘orish ishlarini loyiha qilish va

me’yorga solish uchun kerak bo‘lgan sizot suvlari rejimini bashorat qilish

usullarini ishlab chiqish;

5. Qayta sho‘rlanish va botqoqlanishga qarshi olib boriladigan, hamda yer

osti suvlarini sug‘orish maqsadlarida ishlatish muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan

ayrim amaliy tadbirlarni gidrogeologik jihatdan asoslash.

Yuqorida va avvalroq ko‘rsatilgan vazifalarni bajarish uchun meliorativ

gidrogeologiya quyidagi usullardan foydalanadi:

a) loyihalashtirilayotgan meliorativ tadbirlarning xarakteri bilan

belgilanadigan muammolarni hal qilishga yo‘naltirilgan, dala sharoitida olib

boriladigan qidiruv-tadqiqot ishlari;

b) sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlarda, sug‘orish va zax

qochirish jarayonini tasvir qiladigan sharoitda gidrogeologik ko‘rsatkichlarni

sizot suvlarini infiltratsion suvlar hisobiga ozuqa olishini baholash uchun suv va

tuzni harakat qilish jarayonlarini o‘rganish;

c) gidromelioratsiya shaxobchalarini loyiha qilish jarayonida amalga

oshiriladigan yer osti va zovur suvlarining sathini va kimyoviy tarkibini regional

va lokal bashorat qilish.

Meliorativ gidrogeologiya o‘z tadqiqot usullaridan tashqari boshqa

yo‘nalishlarda regional gidrogeologiya, yer osti suvlari dinamikasi,

gidrogeokimyo, meliorativ tuproqshunoslik, gidrotexnik melioratsiya va boshqa

fanlarda qo‘llaniladigan tadqiqot usullaridan ham keng foydalanadi.

Meliorativ tadbirlarni gidrogeologik jihatdan asoslash bir nechta

bosqichlarda olib boriladi:

1. Melioratsiya ob’ektlarini sug‘orishga qadar mavjud bo‘lgan tabiiy

gidrogeologik sharoitini o‘rganish va unga baho berish;

2. Eng optimal loyiha echimlarini qabul qilish maqsadida injener-

meliorator bilan hamkorlikda gidrogeologik sharoitni loyihalashtirilayotgan

melioratsiya ta’siridan o‘zgarishi bashoratini tuzib chiqish;

3. Meliorator bilan hamkorlikda zovur va boshqa meliorativ tadbirlarning

loyihasini tuzish;

10

4. Qulay gidrogeologik sharoit mavjud bo‘lganda yer osti suvlarini

ishlatish uchun suv yig‘uvchi inshootlarni hisoblab chiqish;

5. Yerlarni meliorativ holatini nazorat qilib turish uchun melioratsiya

shaxobchalarini ekspluatatsiya qilinishi jarayonida, gidrogeologik kuzatuv

ishlarini olib borish, hamda loyihada qabul qilingan echimlarni xaqqoniyligini

aniqlash va kerak bo‘lsa ularga tuzatishlar kiritish uchun kuzatuv ishlarini olib

borish.

Melioratsiyani gidrogeologik asoslashning barcha bosqichlarida geologik

muhitning juda muhim qismi bo‘lgan suv va yer resurslarini muxofaza qilish

masalalari echib boriladi.

MDH hududida meliorativ gidrogeologiyaning rivojlanishini uch davrga

bo‘lib o‘rganish mumkin:

Birinchi davr. Bu davr 30-yillardan 40-chi yillarning o‘rtasigacha davom etadi.

Bu davrda yirik regionlar O‘rta Osiyo, Kavkaz, Povolje kabi yirik hududlar

uchun regional meliorativ gidrogeologiya bo‘yicha dastlabki ma’lumotlar

to‘plandi. Bu vaqt davomida meliorativ gidrogeologiya yo‘nalishiga asos

solinadi. Bu davr mobaynida Mirzacho‘l va Qarshi cho‘lida, Markaziy

Farg‘onada, Chu vodiysida, Samarqand va Kitob-Shaxrisabz pasttekisligida,

Buxoro, Murg‘ob vohalarida gidrogeologik tadqiqot ishlari olib borildi.

Ikkinchi davr. Bu davr 1940 yil o‘rtalaridan 1966 yilgacha davom etadi va

“Meliorativ gidrogeologiya” gidrogeologiya fanining mustaqil amaliy qismi

sifatida shakllanadi. 1945 yilda birinchi marta M.A.Shmidt tomonidan

“Meliorativ gidrogeologiya” atamasi taklif qilindi.

Bu davr mobaynida yerlarni sug‘orish va zax qochirish ishlarining

rivojlanishi bilan gidrogeologik tadqiqot ishlarining ko‘lami kengaydi. O‘rta

Osiyoda, Kavkaz ortida sug‘oriladigan maydonlarda sizot suvlarining rejimi va

balansini o‘rganish ishlari tashkil qilindi. Bu davr uchun xarakterlisi shu

bo‘ldiki, MDHning cho‘l zonasida sug‘orish maydonlari ortib bordi, bu esa

cho‘l mintaqalarida meliorativ gidrogeologiyaning rivojlanishiga imkon yaratdi

(Janubiy Ukraina, Markaziy Qoratuproq viloyatlari, Shimoliy Kavkaz va boshqa

11

hududlar). Bu davrda suv xo‘jalik tadbirlari ta’sirida sizot suvlari rejimi va

balansini bashorat qilishning gidrodinamik asoslari ishlab chiqildi.

Uchinchi davr. Meliorativ gidrogeologiya fani rivojlanishining bu davri 1966

yildan boshlanib to shu kunlargacha davom etadi. Bu davrda juda keng

ko‘lamda meliorativ qurilish ishlari olib borildi. Masalan 1986 yillarga kelib

melioratsiya qilingan yerlarning maydoni 34 mln. gektarga etdi. 1985 yil

boshigacha 192,3 mln.ga yaylovlar suv bilan ta’minlandi (umumiy may donning

67,5%). Bu yaylovlarda 52000 quduq ekspluatatsiya qilinmoqda, 55 ming shaxta

quduqlari ishga tushurildi, 19 ming kilometrli yaylov suv quvurlari

ishlatilmoqda.

Ko‘p miqdorda eski sug‘orish va zax qochirish shaxobchalari qayta qurila

boshlandi. Gumid iqlimli mintaqada purkab sug‘orish kengayib bordi va yopiq

zovur qo‘llanildi. Suv xo‘jaligi tashkilotlarida gidrogeologik va meliorativ

nazorat xizmati tashkil qilindi.

Meliorativ tizimlarning katta qismi o‘z texnik darajasi bo‘yicha eskirgan

va samaradorligi etarli darajada emas, ayniqsa suv resurslaridan unumli

foydalanish nuqtai nazaridan. Xozirgi kunda 1/3m sug‘orish maydonidagi

mavjud sug‘orish tizimlarida rekonstruksiya talab qilinmoqda. Ariq iqlimli

viloyatlarda, ko‘p hollarda suvdan foydalanish tizimi va sug‘orish tartibi,

tartibga keltirilmagan va uning oqibatida optimal sug‘orish meyorlari ortib

ketadi va ularning oqibatida suv resurslaridan etarli darajada samarasiz

foydalaniladi. Bu esa yerlarni meliorativ holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Sug‘oriladigan yer maydonlarining asosiy qismi (>60%) gorizontal va

vertikal zovurlarni qoniqarsiz ishlaganligi uchun yomon ahvolda va uning

sababi sug‘orish sababidan sizot suvlarining ko‘tarilishi xisoblanadi.

Yuqorida qayd qilingan muammolarni xisobga olib, sug‘orish

melioratsiyasini rivojlantirish uchun nafaqat meliorativ qurilish belgilanishi

kerak, balki mavjud meliorativ tizimlarning rekonstruksiyasi va ular texnikaviy

jixatdan takomillashtirilishi kerak. Shu bilan bog‘liq holda zamonaviy

meliorativ gidrogeologiyaning asosiy vazifalarini yerlarni meliorativ holatini

nazorat qilish hamda gidrogeologik tadqiqotlarning usullarini ishlab chiqish

12

hisoblanadi. Bular esa rekonstruksiya bo‘yicha injenerlik tadbirlarini asoslashga

yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu sohadagi tadqiqotlarning mustaqil yo‘nalishi bo‘lib

meliorativ holat bo‘yicha axborot banki yaratish va suv resurslaridan unumli

foydalanish hisoblanadi. Bu esa muxim masalani hal qiluvchi - suv xo‘jaligi

tizimini idora qilishning asosi hisoblanadi.

Ko‘p xollarda gidromelioratsiyada yo‘l qo‘yiladigan kamchiliklar va

xatoliklar, tabiiy meliorativ jarayonlarni uslubiy tahlili xisoblanadi. Bu

jarayonlarni o‘rganishda asosiy e’tibor melioratsiya qilinayotgan yerlarning suv-

tuz rejimini o‘rganishga, suv xo‘jaligi ishlarini tashkil qilishga qaratiladi.

Meliorativ holatni to‘g‘ri boshqarish uchun faqat tabiiy jarayonlarni tabiiy-ilmiy

taxliliga asoslanish kerak. Suv - tuz rejimini shakllanishida asosiy rolni yer osti

suvlari o‘ynaganligi uchun, gidromelioratsiya rivojlanishidagi krizisli holatlarni

oldini olish meliorativ gidrogeologiyaning asosiy vazifalariga kiradi.

Melioratsiyaning o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun turli

mazmundagi ma’lumotlar olish maqsadida gidrogeologik tadqiqot ishlarining

dasturlari kengaytirildi. Bu ma’lumotlar sug‘oriladigan va zaxi qochirilgan

yerlarda, atrof-muhitni muxofaza qilishni hisobga olgan holda yer osti suvlari

rejimini bashorat qilish kerak edi.

MDHda suv xo‘jaligi tizimida har qanday loyiha yoki loyiha oldi ishlari

gidrogeologik bashoratsiz qurilmasligi qonunlashtirildi.

Bu davrda aeratsiya mintaqasi jinslarida suv va tuzning harakati

jarayonini yoritadigan nazariy va dala-tadqiqot ishlari rivojlandi. Geofiltratsion

sxemalashtirish usullari ishlab chiqildi. Zamonaviy hisoblash texnikasidan

foydalanib sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlarda sizot suvlari rejimini

bashorat qilish usullari ishlab chiqildi.

Meliorativ gidrogeologik muammolarni ishlab chiqishda O‘zbekistonlik

ko‘p gidrogeologlar katta hissa qo‘shdilar: M.M.Krilov, M.A. Shmidt,

B.M.Georgievskiy, N.A.Kenesarin, D.M.Kats, N.M.Reshetkina, N.N.Xodjibaev

va boshqalar.

Meliorativ gidrogeologiya fani talabalarning “Geologiya va

gidrogeologiya asoslari”, “Meliorativ tuproqshunoslik”, “Meliorativ

13

dehqonchilik” fanlaridan olgan bilimlariga asoslanadi. O‘z navbatida bu fandan

“Qishloq xo‘jaligi gidrotexnik melioratsiyasi”, “Sug‘orish va zax qochirish

tizimlarini ekspluatatsiya qilish”, “Gidrotexnik inshootlar” fanlarini o‘zlashtirish

jarayonida foydalanadilar.

14

I-bob

Sug‘oriladigan maydonlarning umumiy gidrogeologik sharoitlari.

I.1. Melioratsiya qilinadigan yerlar gidrogeologik sharoitining omillari va

ko‘rsatkichlari

MDH hududidagi sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlarning

gidrogeologik sharoiti turli-tumanligi bilan xarakterlanadi. Bu sharoitni yangi

meliorativ tizimlarni loyiha qilish uchun va ekspluatatsiya qilinayotgan

meliorativ tizimlarni qayta qurish loyihasini tuzish uchun o‘rganish, tuproq

meliorativ sharoiti bilan bir qatorda juda muhimdir, chunki bu ikki sharoit

melioratsiyaning prinsipal sxemasi va usulini belgilaydi.

Gidrogeologik qidiruv va tadqiqot ishlarining asosiy vazifalari

quyidagilardir: melioratsiya ob’ekti gidrogeologik sharoitini o‘rganish,

melioratsiya ta’siridan gidrogeologik sharoitning o‘zgarishini oldindan aytib

berish (bashorat), gidrogeologik hisoblarni bajarish - sug‘orish kanallaridan va

suv quyishdan filtratsiyaga yo‘qotiladigan suv miqdorini hisoblash, sizot

suvlarining ko‘tarilishini va sun’iy zovurlarni hisoblash, sug‘orish uchun yer osti

suvlarini tortib oladigan suv yig‘uvchi inshootlarni hisoblash va boshqalar.

Yerlarni melioratsiya qilish nuqtai nazaridan, sug‘orish va zax qochirish

ob’ektlari gidrogeologik sharoitlarining omillari va ko‘rsatgichlariga quyidagilar

kiradi:

- iqlim sharoitlari;

- geologik tuzilish, geomorfologik sharoit, relef va boshqalarga bog‘liq

bo‘lgan yerlarning tabiiy drenalanganligi;

- aeratsiya mintaqasi jinslarining litologik tarkibi, filtratsion sig‘im va boshqa

ko‘rsatkichlari, uning namlik va tuz rejimi;

- sizot suvlarining yotish chuqurligi, minerallashuvi, rejimi, balansi va suvga

to‘yingan mintaqaning barcha ko‘rsatkichlari;

- umumiy gidrokimyoviy sharoiti.

15

I.1-a. Iqlim sharoitlari

MDHni melioratsiya qilinayotgan yerlari quyidagi tabiiy iqlim

mintaqalarida joylashgan: tayga, o‘rmon, o‘rmon-cho‘l, cho‘l, yarim sahrolar,

sahro va subtropiklar. Juda oz hajmda meliorativ ishlar tundra mintaqasida ham

olib boriladi.

Atmosfera yog‘inlarining o‘rtacha ko‘p yillik bug‘lanuvchanlikka nisbati

(suv yuzasidan bug‘lanish) asosida turli namlanish viloyatlari ajratiladi.

Iqlim mintaqalari va viloyatlari - kenglik mintaqalari bo‘yicha namoyon

bo‘ladi. Lekin tuproq melioratsiyasi, iqlimning, tuproqning, o‘simlikning, sizot

suvlarining vertikal mintaqalarida namoyon bo‘lgan maydonlarida ham keng

rivojlanadi. Vertikal mintaqalarni O‘rta Osiyo, Kavkaz ortining tog‘ oldi va

tog‘lik hududlarida ko‘rish mumkin. Bu regionlar tog‘ oldi, yarim sahrolarda

och rangdagi sog‘ tuproqlarni mavjudligi bilan xarakterli. Yerlarni ko‘tarilib

borishi bilan ular “tipik sog‘ tuproqlar” bilan almashinadi, bular esa “to‘q”

rangdagi sog‘ tuproqlar bilan almashinadi. Tabiiy sharoitda (sug‘orishgacha)

sog‘ tuproq tarqalgan yerlarda sizot suvlari katta chuqurlikda joylashadi. Ular

avtomorf tuproqlar qatoriga kiradi va yuqori potensial hosildorlikka ega va

sug‘orish ishlarida keng qo‘llaniladi. Sug‘orish natijasida sizot suvlari

ko‘tariladi va sog‘ tuproqlarda suv - tuz rejimining o‘zgarishiga olib keladi.

Tog‘ oldi tumanlarida kulrang- jigarrang tuproqlar ham tarqalgan bo‘ladi.

Turlicha namlangan viloyatlar bir-birlaridan havoning harorati, yog‘inlar

miqdori va bug‘lanuvchanlikning keskin farq qilishi bilan ajralib turadi. Sahro

va yarim sahro mintaqalarida gruntlar deyarli muzlamaganligi uchun infiltratsiya

jarayoni yil bo‘yi (davomida) sodir bo‘lishi mumkin. Yog‘inlarning asosiy qismi

(70-80 % gacha) noyabr-mart oylarida (novegetatsiya) yog‘adi. Yarim sahro

mntaqalarida namgarchilik ko‘p yillari yog‘inlarning yillik yig‘indisi, o‘rtacha

ko‘p yillik me’yordan (normadan) 2-2,5 barobar ortadi. Sahro mintaqalarida

meteorologik sharoitning yillik o‘zgarishlari kuchsiz ifodalangan.

Cho‘l rayonlarida infiltratsiya gruntlar muzlagan davrlarda sodir

bo‘lmaydi. Yog‘inlar yil fasllari bo‘yicha deyarli bir tekis bo‘lingan. Cho‘l

hududlari uchun meteorologik omillarning katta yillik o‘zgarishlari xarakterlidir,

16

chunonchi namgarchilik va qurg‘oqchillik yillarining almashinib turishi va

boshqalar.

Namgarchilik serob viloyatlarining iqlim ko‘rsatkichlari (darajalarini),

namgarchilik etarli bo‘lmagan va namgarchilik oz bo‘lgan mintaqalarnikidan

katta farq qiladi. Havoning harorati va yog‘inlarda ham farq katta. Masalan

Priamure va Primoreda yerlar 2-3 metrgacha muzlaydi. May oylarida faqat

yuqori 0,5 metrlik qatlam eriydi. Iyul, avgustda ham muzlagan tuproqlar 1,5­

2,0m gacha chuqurlikda uchraydi. Bu hodisa infiltratsiyani qiyinlashtiradi, zovur

qurishga halaqit beradi, kollektor nishablarini deformatsiyasiga olib keladi,

yopiq drenajlarni ishlashini yomonlashtiradi.

Yog‘inlar miqdorining yil davomida taqsimlanishi turlicha. Yil fasllari

bo‘yicha ular bir tekis bo‘lishi mumkin, lekin issiq yarim yillikda yoz yog‘inlari

ko‘p bo‘ladi. Masalan, Poles’eda yillik yog‘inning 23-27 % sovuq davrlarga

to‘g‘ri keladi, musson iqlimli sharoitda noyabrdan-martgacha 10-15 % i,

yog‘inning 85-90% issiq davrlarga to‘g‘ri keladi, vaholanki maksimum iyul,

avgustga to‘g‘ri keladi.

Meteorologik elementlarni yillik o‘zgarishi, ayniqsa atmosfera

yog‘inlarining, meteorologik omillarning o‘zgaruvchanligi bilan, tuproqlarni

vaqti-vaqti bilan qo‘shimcha namlash ehtiyoji tug‘iladi. Bunga ehtiyoj faqat

Polese, Pribaltika, Priamur’e, Primoredagina tug‘ilmay, Kolxida past tekisligada

ham tug‘iladi, ya’ni o‘rtacha yog‘in 2000 mm bo‘lgan nam subtropik

mintaqalarda ham.

Xulosa: Iqlim sharoitining turli-tumanligi yer usti suvlarida, sizot

suvlarida va tuproq qatlamlarida tuz yig‘ilish jarayonlarining turlicha

intensivligini belgilaydi. Yog‘in miqdorining kamayishi va bug‘lanuvchanlikni

ortishi bilan tuz yig‘ilish (to‘planishi) o‘rmon mintaqasidan sahro mintaqasi

tomon o‘sib boradi.

I.1-b.Yerlarning tabiiy drenalanganligi.

Tabiiy drenalanganlikning ko‘rsatkichi bo‘lib sizot suvlarining ma’lum bir

maydondan, ma’lum bir vaqt ichida oqib chiqib ketadigan potensial yer osti suvi

oqimining miqdori xizmat qiladi. O‘lchov birligi mm/m yoki m3/gayil.

17

Massivning tabiiy drenalanganligi uning geologik strukturasi sharoiti,

relefi, sizot suvlarining tabiiy va sun’iy yer yuzasi suvi oqimlari va havzalari

bilan bog‘langanligi, bosimli suvlar bilan bog‘langanligi bilan belgilanadi.

Geologik tuzilishning umumiy xarakteri bo‘yicha quyidagi geofiltratsion

sxemalarni ajratish mumkin: 1) bir qatlamli (bir qavatli va ikki qavatli); 2) ikki

qatlamli; 3) ko‘p qatlamli; 4) qatlamsiz yoki suv to‘sar qatlamli. Geofiltratsion

sxemalarni tuzish va qatlamlarning miqdoriy ko‘rsatkichlariga tavsif berish

uchun, quyidagi miqdoriy ko‘rsatkichlardan foydalanish mumkin.

Filtratsion xossalar. Gorizontal zovurlarning ishlash sharoitini hisobga

olish nuqtai nazaridan: qulay sharoit - Kf> 0,5 m/kun, oraliq, o‘rtacha sharoit

Kf=0,1-0,5 m/kun, noqulay sharoit Kf< 0,1 m/kunli sharoitlarga bo’linadi. (V.M.

Shestakov bo‘yicha) Filtratsiya koeffitsienti 0,1 m/kundan kichik bo‘lgan

gruntlardagi zovurlarning ishini tahlil qilish asosida ularni quyidagi guruhlarga

bo‘lish mumkin: 0,1-0,01 m/kun past singdiruvchanlik, 0,01-0,001 m/kun o‘ta

past singdiruvchanlik; 0,001 m/kundan kichik - haddan ziyod past suv

singdiruvchanlik, ya’ni bunday jinslarda zovurlarning ishlash sharoiti juda og‘ir

bo‘ladi. Bu bilan bir qatorda gruntlarning suv singdiruvchanligi kamayib borishi

bilan sug‘orish kanallaridan filtratsiyaga bo‘ladigan yo‘qotilish qisqarib boradi.

Vertikal zovurlarning va yer osti suvlari ekspluatatsiya qilinayotgan suv

yig‘uvchi inshootlarning ish samarasini baholash uchun va umumiy

gidrogeologik sharoitni baholash uchun kerak bo‘ladigan asosiy

ko‘rsatkichlardan biri yotqiziqlarning suv o‘tkazuvchanligidir. Qatlamlarning bir

qavatli yoki ko‘p qavatli sxemasini baholashda suvni yaxshi singdiruvchi

qatlamning suv o‘tkazuvchanligini quyidagi gradatsiyalarda baholanadi: T<100

m2/kun (noqulay sharoit); 100-200; 200-500; 500-1000; >1000 m2/kun.

Suv o‘tkazuvchanlik ortib borishi bilan suv yig‘uvchi quduqning ish

sharoiti va vertikal zovurning samaradorligi yaxshilanib boradi.

Geofiltratsion sxemalarning ahamiyatli omili - sizot suvlaridan pastda

joylashgan qatlamlararo suv gorizontlari bilan bog‘liqlikning mavjudligi va

xarakteri hisoblanadi. Bu xususda quyidagilarni ajratish mumkin: 1) sizot

suvlarining shakllanish tumanlari; 2) sizot suvlarining va bosimli yoki

18

subbosimli yagona suvli komplekslarning shakllanish tumanlari. Pezometrik

sath, sizot suvlari sathidan yuqorida joylashganda, va bosimli suvlardan sizot

suvlariga suv tik oqib (sizib) o‘tish mavjud bo‘lganda, yer maydonlarini

quyidagicha ajratish maqsadga muvofiqdir: 100 mm/yil gacha - kuchsiz bosimli

ozuqalanish; 100-200 mm/yil - o‘rtacha; 200-300 mm/yil kuchli bosimli

ozuqalanish va >300 mm/yil o‘ta kuchli bosimli ozuqalanish sodir bo‘ladigan

yer maydonlari.

Tabiiy drenalanganlik ko‘rsatib o‘tilgan omillarga hamda geofiltratsion

oqimlarning chegaraviy sharoitlari turiga bog‘liq.

Yerlarni tabiiy drenalanganligi darajasi bo‘yicha sug‘orish hisobga

olinganda qator gidrodinamik mintaqalarga bo‘linadi. Bu mintaqalarda sizot

suvlarini irrigatsion ozuqalanish miqdori bilan taqqoslab (solishtirib) aniqlangan

sizot suvlari oqimining turlicha oqib chiqib ketadigan miqdori bilan

xarakterlanadi.

Suv balansini o‘rganish tadqiqotlari asosida sahro va yarim sahro

mintaqalarida joylashgan sug‘oriladigan yerlarda sug‘orish tizimlarining mavjud

foydali ish koeffitsientida va yer yuzidan oqizib sug‘orishda - sizot suvlarining

irrigatsion ozuqalanishi o‘rtacha 300-400 mm/yil ni tashkil qiladi.

Cho‘l tumanlarida yerlar yomg‘irlatib, purkab sug‘orilsa irrigatsion ozuqa

olish kichik lekin atmosfera yog‘inlari bilan birgalikda 100-150 mm/yildan

ortishi mumkin. DDA-100 M sug‘orish mashinalari qo‘llanilsa 200-250

mm/yilga etishi mumkin.

Bulardan kelib chiqib tabiiy drenalanganlik bo‘yicha quyidagi 5 mintaqa

aniqlangan (1-jadval):

1) tabiiy intensiv drenalangan yerlar, yer osti suvi oqimining potensial

oqib chiqib ketish miqdori 500 mm/yildan katta, ya’ni har qanday iqlim

sharoitida irrigatsion ozuqalanishdan katta, xamda sug‘orishning har qanday

usuli va texnikasi qo‘llanilsa;

2) drenalangan yerlar - yer osti suvi oqimini oqib chiqib ketish miqdori

300-500 mm/yilni tashkil qiladi, taxminan sahro va yarim sahro tumanlarida

19

sizot suvlarini irrigatsion ozuqa olish miqdoriga teng keladi, cho‘l mintaqalarida

esa ozuqa olish miqdoridan ortiq bo‘ladi;

3) kuchsiz drenalangan yerlar - oqimning oqib chiqib ketish miqdori

150-300 mm/yilni tashkil qilgan, ya’ni irrigatsion ozuqa olish miqdoridan (sahro

va yarim sahro tumanlarida) kichik va cho‘l mintaqalarida ozuqalanishning

yuqori darajasiga to‘g‘ri keladi;

4) o‘ta kuchsiz drenalangan yerlar - sizot suvi oqimining oqib chiqish

miqdori 50 - 150 mm/yilni tashkil qiladi, ya’ni sahro va yarim sahro

tumanlarida irrigatsion ozuqalanishdan ancha kichik va cho‘l sharoitlarida sizot

suvlari ozuqalanishining pastki darajasiga taxminan yaqin bo‘ladi;

5) amaliy jihatdan oqimsiz - (oqmaydigan) amaliy jihatdan

drenalanmaydigan yerlar - oqib chiqib ketish 50 mm/yil dan kichik, ya’ni har

qanday iqlim sharoitlarida sizot suvlarining irrigatsion ozuqalanish miqdoridan

juda kichik.

Sizot suvlari kichik chuqurliklarda yotgan sharoitda, yer osti suvi oqimi

chiqib ketishi kamayib borishi bilan bug‘lanishga va transpiratsiyaga bo‘ladigan

suv sarfi ortadi, va bu esa sizot suvlarining minerallashuvi ortishiga va aeratsiya

mintaqasi tuproq va jinslarida tuz yig‘ilishiga olib keladi.

Sug‘oriladigan yerlar, hamma tabiiy drenalanganlik mintaqalarida

joylashgan bo‘lishi mumkin. Lekin mavjud va kelajakda sug‘oriladigan

yerlarning 20% intensiv drenalangan yerlarga joylashgan va bu yerlarda sizot

suvlari doimo chuqurda yotganligi uchun sun’iy drenalash talab qilinmaydi.

Tabiiy drenalangan yerlar ham shuncha % maydonni egallaydi va sizot suvlari

doimo chuchuk, bu yerda zovur tuproqlarning botqoqlanishiga qarshi kerak

bo‘lishi mumkin.

20

1.1-jadval

Sizot suvlarining gidrodinamik mintaqalari.

Mintaqalar Mintaqalar tavsifiSizot suvlari

oqimlari turlariYer osti suvi

oqimining qiymati, mm/yil

Sizot suvlarining asosiy

minerallashganlig i, g/l

Sizot suvlarini asosiy yotish chuqurligi, m

Sizot suvlarining tuproq hosil bo‘lish

jarayonidagi axamiyati

Geomorfologiksharoit

1. Kuchli (jadal) drenalangan

yerlar

Turli tezlikda xarakatlanuvchi sizot suvlarining

chuqur joylashgan oqimlari

Gilli yotqiziqlarda 100-300 dan

500-700 shagal jinslarida

Barcha iqlim sharoitlarida o‘ta

chuchuk va chuchuk

>50-10 (tabiiy sharoitda va

sug‘oriladigan yerlarda)

Ishtirok etmaydi, tuproqlar avtomorf

Tog‘ oldi shleyflari va tashilish konuslarining yuqori qismlari; chuqur

o‘yilgan tog‘oldi tekisliklari va allyuvial

tekisliklar, baland daryo oldi zinalari, gili

tuproqlardan tashkil topadi.2. Drenalangan

yerlar>100-200 mm/kun

tezlikda xarakat qiluvchi sizot suvlari oqimi

300-500 Barcha iqlim sharoitlarida o‘ta

chuchuk va chuchuk

Turli xil sug‘oriladigan

yerlarda 0-4, 5 m; gumid viloyatlarda

3 metrdan chuqurroq

Sizot suvlari yer yuziga yaqin joylashganda tuproqlarnibotqoqlanishiga olib keladi.

Allyuvial terrasalar, tashilish konuslarida yer osti suvlarini yer yuziga chiqishi; kichik yopqich

qatlamli gili tuproqlar bilan shag‘allardan tashkil

topadi.3. Kuchsiz

drenalangan yerlar.

Tezligi 25-100 mm/kun bo‘lgan

sekinlashgan sizot suvlari oqimlari

150-300 Gumid iqlimli sharoitda

chuchuk, arid iqlimli sharoitda

kuchsiz minyerallashgan

Turlicha, sug‘oriladigan

yerlarda 0 dan 3, 4 gacha; gumid

viloyatlarida 1,5-3 m.

Yer yuziga yaqin joylashganda

tuproqlar botqoqlanadi; arid iqlimli sharoitda

kuchsiz sho‘rlanadi.

O‘rta va pastki daryo terrasalari; tashilish

konusining o‘rta qismlari.Qalinligi 5-10 m gacha

gilli tuproq bo‘lgan qumli shag‘alli jinslardan iborat.

4. O ‘ta kuchsiz drenalangan

yerlar.

Tezligi 5-25 mm/kun bo‘lgan o‘ta sekinlashgan

sizot suvlari oqimlari

50-150 Gumid iqlimli sharoitda chuchuk

va arid iqlimli sharoitda

minerallashganlig i ko‘tarilgan

Turli xil sug‘oriladigan

yerlarda 0 dan 2-3 m gacha; gumid

viloyatlarda <1,0­1,5 m.

Yer yuziga yaqin joylashganda

tuproqlar botqoqlanadi; arid

iqlimli yerlarda tuproqlar sho‘rlaydi.

Keng daryo terrasalari, suvayirgich tekisliklar,

o‘yilmagan tog‘oldi tekisliklari, daryolarni

subaeral deltalari, tashilish konuslarining cheka

21

suvlar, minerallashganlik cho‘l mintaqasida

sahroga tomon ortib boradi.

qismlari, konus oralig‘i pastliklari, ko‘l, ko‘l-

muzlik va morena yassi tekisliklari; qum yoki qum-

gilli jinslar tagida yotgan qalin gili tuproqlardan

tashkil topadi.5. Oqimsiz yerlar Sizot suvlari

havzasi, tezligi <5 mm/kun

<50 Gumid iqlimli sharoitda chuchuk

va arid iqlimli sharoitda

minerallashganlig i ko‘tarilgan

suvlar, minerallashganlik cho‘l mintaqasida

sahroga tomon ortib boradi.

Turli xil sug‘oriladigan

yerlarda 0 dan 1-3 m gacha; gumid

viloyatlarda <0,5­1,0 m.

Yer yuziga yaqin joylashganda

tuproqlar botqoqlanadi; arid

iqlimli yerlarda tuproqlar sho‘rlaydi.

Daryolarni xozirgi zamon va qadimgi dengiz oldi deltalari, denegiz oldi pastliklari, daryolarni

subaeral deltalari, yassi suv ayirg‘ich tekisliklari

morena va ko‘l-muzlik tekisliklari; mayda qumlar,

gilli-qumli yotqiziqlar tagida yotgan gilli

tuproqlar va gillardan tashkil topadi.

22

Keyingi 3 ta gidrodinamik mintaqalar ya’ni past tabiiy drenalangan yerlar,

mavjud va kelajakda sug‘oriladigan yerlarning - 60% ini egallaydi. Bu

mintaqalarda zovurlar ayni vaqtda (hozirgi zamonda) yoki kelajakda qayta

sho‘rlanish, botqoqlanish, sho‘rxoklanish bilan kurashish uchun zarur.

Yirik (katta) sug‘orish vohalari bir necha gidrodinamik mintaqalarga

joylashishi mumkin. Ammo voha bir xil darajada drenalangan yerlarda ham

joylashishi mumkin.

Agar tagida suvni yaxshi singdiruvchi yotqiziqlar yotgan (joylashgan),

suvni oz o‘tkazuvchi yopqich qatlam katta qalinlikda bo‘lsa (10-15 m.dan katta

bo‘lsa), unda bu qatlamning tabiiy drenalanganligini alohida baholash lozim.

Bu yopqich qatlamning tabiiy drenalanganligi, uning filtratsion

xususiyatlariga, yaxshi suv singdiruvchi qatlamning (yopqich ostida yotgan) suv

o‘tkazuvchanligiga (T) va yer osti suvlarining ikkala qatlamdagi sathlari

nisbatiga bog‘liq.

Bu nisbat vaqt birligida o‘zgarib turishi mumkin va bu esa yopqich

qatlamning drenalanish darajasini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. (bu holat

bashoratda hisobga olinishi kerak)

Turlicha tabiiy drenalanganlik bilan xarakterlanadigan sug‘orish

massivlaridan farqli, zax qochirish talab qilinadigan o‘ta namlangan tuproqlar

tarqalgan tumanlar, faqat past drenalangan mintaqalarda joylashadi. Gumid

iqlimli mintaqada tabiiy drenalanganlikning asosiy ko‘rsatkichi - fasliy, yillik,

ko‘p yillik o‘zgarishlar hisobga olingan sizot suvlarining yotish chuqurligidir.

I.1.-v. Aeratsiya mintaqasi xususiyatlari

Aeratsiya mintaqasining litologik tarkibi, qalinligi, xususiyatlari

meliorativ qurilish olib borilayotgan tumanlarda keng miqyosda o‘zgarib turadi.

Sug‘oriladigan tumanlarda aeratsiya mintaqasi turli tarkibdagi yotqiziqlar

qatlamlaridan tashkil topadi.

Aeratsiya mintaqasining qalinligi «0» noldan (sug‘orishgacha) bir necha

yuz metrgacha o‘zgarib boradi. Sug‘orish bu mintaqaning qalinligini

kamaytiradi. Aeratsiya mintaqasining sho‘rlanganlik darajasi va xarakteri keng

23

miqyosda o‘zgarib turadi. Aeratsiya mintaqasi jinslarining sho‘rlanganligi va

litologik tarkibi iqlim omillari bilan birgalikda, mintaqaga xos bo‘lgan suv va

tuz xarakati qonuniyatlarini belgilaydi.

Zaxi qochiriladigan yerlarda aeratsiya mintaqasining qalinligi “0” noldan

bir necha o‘n santimetrlargacha bo‘ladi. Aeratsiya mintaqasining litologik

tarkibi turli-tumandir. Mintaqa mineral gruntlar va torfli jinslardan (torfyanik)

tashkil topadi. Zax qochirish aeratsiya mintaqasini qalinligini oshiradi.

I.1-g. Sizot suvlarining yotish chuqurligi, minerallashganligi,

rejimi va balansi

Iqlim va gidrogeologik sharoitlarning kompleks ta’sirlaridan sizot

suvlarining minerallashganligi o‘ta chuchukdan nomokopgacha o‘zgarib turadi

(200-300 g/l). Sizot suvlarining yotishi keng diapozonda o‘zgarib turadi. Sizot

suvlarining yotish chuqurligi, minerallashuvi va kimyoviy tarkibi, fasliy, yillik

va ko‘p yillik o‘zgarishlarga uchraydi. Sizot suvlarining rejimi va balansi, tabiiy

va xo‘jalik omillari ta’sirida shakllanadi.

I.1-d. Umumiy gidrogeokimyoviy sharoitlar.

Har bir iqlim va gidrodinamik mintaqalar doirasida (chegarasida) tabiiy

gidrokimyoviy sharoitni murakkablashtiradigan yoki o‘zgartiradigan bir yoki bir

necha lokal omillar bo‘lishi mumkin. Bu omillarga quyidagilar kiradi:

1) tog‘ jinslari va sizot suvlarining hozirgi vaqtda sho‘rlanganligi va

qoldiq dengiz sho‘rlanishi;

2) tarkibida tuz bo‘lgan tub tog‘ jinslari, denudatsiya jarayonlari

(parchalanishi, buzilishi, tashilishi, yotqizilishi) va uning maxsulotlarini

to‘planishi;

3) sizot suvlarini bosimli yuqori minerallashgan suvlar bilan qo‘shimcha

ozuqalanishi;

4) tuproqlarni soda bilan sho‘rlanishiga olib keladigan sizot suvlarining

yuqori ishqoriyligi;

5) balchiqli vulqonlar va muz-gumbaz tektonikasi.

24

Geokimyoviy sharoitning murakkabligi sizot suvlarida, suv joylashgan

qatlamlarda va aeratsiya mintaqasi jinslarida tuz zahiralarining ortishida o‘zini

namoyon qiladi va yerlarni melioratsiya qilishni murakkablashtiradi.

Ko‘rib chiqilgan gidrokimyoviy sharoitda minerallashganligi va

ishqoriyligi yuqori bo‘lgan sizot suvlari har qanday iqlim mintaqalarida

shakllanishi mumkin. Ammo juda ko‘p miqdorda tuz yig‘ilishi (to‘planishi)

hududning murakkab gidrokimyo sharoiti va iqlimning arid ekanligi bilan

bog‘liq.

I.2. Sug‘oriladigan yerlarning gidrogeologik sharoiti guruhlari.

Sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlarda gidrogeologik sharoitning

turli tumanligi, meliorativ tizimlarni loyixa qilishda va ekspluatatsiya qilishda

meliorativ tadbirlarni tabaqalashtirishni zarurligini ko‘rsatadi.

Turli gidrogeologik-meliorativ sharoitli maydonlarni bir-biridan ajratish

uchun turlarga bo‘lish va gidrogeologik-meliorativ tumanlashtirish usullari

qo‘llaniladi. Bu turdagi ishlar, o‘z tarkibiga tajriba-filtratsion ishlarni, yer osti

suvlari rejimi va balansi, filtratsiyani matematik modellashtirish, statistik

hisoblarni oladigan gidrogeologik s’yomka asosida bajariladi.

Gidrogeologik sharoitlar turi deganda tabiiy sharoitda yer osti suvlarini

shakllanish sharoiti va qonuniyatlarini xarakterlaydigan, kutilayotgan

melioratsiya ta’sirini va zaruriy tadbirlar tarkibini qulay gidrogeologik sharoitni

ta’minlaydigan kompleks ko‘rsatkichlarni tushunmoq lozim.

Gidrogeologik sharoitni murakkablik darajasi sug‘oriladigan tumanlarda

to‘rtta guruhga bo‘linadilar:

1. Nisbatan oddiy sharoitli tumanlar;

2. O‘rtacha murakkab sharoitli tumanlar;

3. Murakkab sharoitli tumanlar;

4. O‘ta murakkab sharoitli tumanlar.

Orogen guruhdagi sug‘oriladigan tumanlar gidrogeologik sharoitning

murakkabgacha o‘zgarib turadi. Ular suv o‘tkazmas qatlamning katta

chuqurlikda yotishi bilan va to‘rtlamchi yotqiziqlarni tarkibida suvni yaxshi

25

o‘tkazuvchi mayda va yirik shag‘al (galka va graviy) jinslari mavjudiligi

xaraktelanadi.

Platforma guruhidagi sug‘oriladigan tumanlar, odatda o‘rtacha

murakkablik, murakkab va o‘ta murakkab sharoitlar va regional suv o‘tkazmas

qatlamlarni kichik chuqurlikda yotishi bilan xarakterlanadi. To‘rtlamchi

yotqiziqlar tarkibida mayda va yirik shag‘alli jinslar bo‘lmaydi.

Nisbatan oddiy gidrogeologik sharoitli tumanlarda sizot suvlari barqaror

katta chuqurlikda chuchuk sizot suvlari shakllanadi. Bu tumanlar sizot suvlarini

ozuqalanish viloyatida joylashgan va jadal tabiiy drenalanganlik bilan

farqlanadi. Yer osti suvi oqimi, sizot suvlari balansidagi kirim qismi bilan

to‘ldiriladi. Sizot suvlarini bug‘lanishi va transpiratsiyasi deyarlik yo‘q. Bu oqib

chiqib ketishda tuproqlarda avtomorf rejim ta’minlash, tuproqlar sho‘rlanmagan

va barqaror yaxshi meliorativ sharoitli yerlar bo’ladi. Sun’iy zovurlar talab

qilinmaydi va sug‘orish uchun qulay sharoitlar hosil bo’ladi. Birinchi guruhga

mansub tumanlarga tabiiy drenalangan yerlar ham kiradi. Bosimli ozuqalanishga

ega bo‘lmagan va sizot suvlari kuchli oqib chiqishiga bog‘liqligiga qaramay

sizot suvlari barqaror chuchuk bo’ladi. Bunga jadal oqib chiqib ketish sharoitida

tuproqlardagi tuzlar yaxshi yuviladi.

Yer osti suvlari yer yuziga yaqin joylashganligi uchun, o‘simliklar o‘z

extiyojini sizot suvlari xisobiga to‘ldiradi.

Sug‘orma dehqonchilik uchun juda qulay bo‘lgan bunday sharoitda sulfat-

kalsiy va karbonot - magniy sho‘rlanishi kuzatiladi. Ma’lum sharoitli kesimda

«shox», «arzik» qatlamchalari hosil bo‘ladi, ularni ustida sug‘orishda osma sizot

suvlari to‘planadi va kollektor-zovur qurilshini qiyinlashtiradi.

Chuchuk sizot suvlari tarqalgan va yer yuziga yaqin joylashgan

hududlarda sizot suvlari rejimini kichik chuqurlikdagi kollektor-zovur tizimlari

bilan boshqariladi. Tuproqlarni botqoqlanishi yo‘qoladi va yaxshi meliorativ

holat ta’minlanadi. Bunda chuchuk sizot suvlarini sug‘orishga ishlatsa bo‘ladi.

Bu suvlar kollektorlarda to‘planadi va olib ishlatiladi.

26

O‘rtacha murakkablik sharoitidagi tumanlarga tabiiy drenalangan,

kuchsiz, o‘rtacha va kuchli, chuchuk bosimli suvlardan ozuqalanadigan kuchli

intensiv zovur talab qilinadigan yerlar kiradi. Ikkinchi guruhga, sizot suvlari

minerallashgan, tuproqlar kuchsiz sho‘rlangan, tabiiy kuchsiz drenalangan

tumanlar kiradi.

Murakkab gidrogeologik sharoitli tumanlar sug‘orish tumanlarida keng

tarqalgan. Ularga quyidagilar tegishlidir:

- sizot suvlarini bosimli suvlar bilan ozuqalanishi yo‘q yoki bosimli suvlar

bilan kuchsiz va o‘rtacha ozuqa oladigan o‘ta kuchsiz drenalangan yerlar;

- yer osti suvlarini tashilish konusi chekkalarida intensiv yer yuziga

chiqadigan mintaqalari, sizot suvlari kuchli va o‘ta kuchli bosimli suvlardan

ozuqa oladi;

- amalda yer osti suvlari oqmaydigan yerlar. Bosimli suvlar hisobiga

ozuqa olish bo‘lmaydi yoki kuchsiz bosimli ozuqa oladi.

Bu guruhga mansub tumanlarda sho‘r yer osti suvlarini boshqarish,

tuproqlarni sho‘rlanishiga qarshi, jadal zovurlar qurish bilan amalga oshiriladi.

O‘ta murakkab gidrogeologik sharoitli tumanlar o‘z tarkibiga:

- oqimsiz yerlar-qatlamsiz, amalda suv o‘tkazmas;

- o‘ta kuchsiz drenalangan yerlar, ikki qavatli yoki ko‘p qavatli qatlamlar, o‘rta

yoki kuchli bosimli suvlar bilan ozuqalanadi.

- o‘ta kuchsiz drenalgan va oqimsiz yerlar, ikki qavatli yoki ko‘p qavatli

qatlamlar, murakkab gidrokimyo sharoitida joylashgan yerlar.

Bu guruhga mansub tumanlarda sho‘rlanish bilan kurash kuchli zovurlar

qurish yo‘li bilan olib boriladi. Sho‘r yuvishda kimyoviy meliorantlar

qo‘llaniladi. Agar oddiy gidrogeologik sharoitda, sizot suvlari katta chuqurlikda

yotganda zovurlar qurishda xarajat bo‘lmaydi, ammo oxirgi gurdagi tumanlarda

1 ga sug‘oriladigan yerlarda 2-3 ming so‘m kapital mablag‘ zovur qurishga

sarflanadi.

27

Nazorat savollari

1. Yerlarni gidrogeologik-meliorativ sharoiti tushunchasi?

2. Iqlim yerlarni gidrogeologik-meliorativ sharoitiga qanday ta’sir o‘tkazadi?

3. Tabiiy drenalanganlik nima, uning o‘lchov birligi?

4. Tabiiy drenalanganlikni qanday omillarini bilasiz?

5. Gidrodinamik mintaqalarning nomi va ko‘rsatkichlari?

6. Gidrodinamik mintaqalar bir-birlaridan qanday belgilariga qarab farq qiladi?

7. Gidrogeologik sharoitga sizot suvlarining minerallashganligi, yotish

chuqurligi va rejimining ta’siri?

8. Gidrokimyoviy sharoit deganda nimani tushunasiz?

Atama va iboralar: sug‘orish, zax qochirish, gidrogeologik sharoit, iqlim

sharoitlari, yerlarni tabiiy zovurlar bilan ta’minlanganligi, filtratsion xossalar,

aeratsiya mintaqasi, sizot suvlari chuqurligi, minerallashganligi, rejimi, balansi,

gidrokimyoviy sharoiti.

II-bob

Sug‘oriladigan yerlarda tarqalgan sizot va osma sizot suvlari.

II.1. Umumiy tushunchalar

Sizot suvlari (O.K.Lange, 1950) yer yuzasidan birinchi suv o‘tkazmas

qatlam ustida joylashgan, doimiy, bosimsiz, yerkin yuzaga ega bo‘lgan yer osti

suvlari hisoblanadi. Shu sababli bunday suvlar sug‘orish maydonlarida keng

tarqalgan va ular asosiy sug‘orish maydonlarida yer yuziga yaqin joylashgan.

Ular turli minerallanganlik va kimyoviy tarkibga ega. Bunday suvlar tuproq

qatlamida sodir bo‘ladigan jarayonlarda faol qatnashadi va jarayonlarning

(ularning chuqurligi va minerallashganligi) yo‘nalishini belgilab beradi. Sizot

suvlari sathini va minerallashganligini yerlarni sho‘rlanganlik darajasi bilan

bog‘liqligini Buxoro viloyati (jadvallar 1, 2) misolida ko‘rib chiqamiz.

Jadvalda sizot suvlari sathi va minerallashganlik bilan yerlarning

sho‘rlanganlik darajasini bog‘liqligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Shu sababli yerlarni

28

sho‘rlanganlik darajasi bo‘yicha meliorativ holati baholanganda sizot suvlari

sathi va minerallashganligi asosiy ko‘rsatkich qilib qabul qilingan.

Sug‘orish maydonlarida yerlarni meliorativ holatini baholashdagi sizot

suvlarining ayrim jihatlarini ko‘rib chiqamiz.

29

2.1-jadval

Sug‘oriladigan yerlarning 2006 yil 1 yanvar holatidagi kadastr ma’lumotlari. (Buxoro viloyati)

Tumanlarnomi

Yillar Sug‘orila-digan

yerlarningumumiymaydoni

(minggektar)

Shu jumladan yer holatiyaxshi qoni-

qarliqoniqar-

sizShundan Zaxkash va

zovur tarmoqlarini

qurish va qayta tiklasl

Zaxkash va zovur tarmoqla

rini tozalash

■>ho‘rlanga n yerlarni

kapital yuvish

Kimyoviy

melioratsiya

Sizot suvlarinin

g sathi bo‘yicha

Tuproqsho‘rlanganlig

ibo‘yich

a

Sizot suvi yaqin va tuproq.

sho‘rlan. bo‘yicha

Buxoro 2004 30,0 2,1 24,0 3,9 1,9 0,9 1,1 1,9 1,1 0,9 -2005 30,2 1,6 26,0 2,6 0,9 0,9 0,8 1,1 0,6 0,9 -

Vobkent 2004 21,6 1,0 18,8 1,8 0,5 0,5 0,8 0,5 0,8 0,5 -2005 21.6 1.5 19.3 0.8 0.5 0.3 0.2 0.1 0.5 -

Jondor 2004 32,8 1,6 25,9 5,3 3,3 0,7 1,3 3,0 1,6 0,7 -2005 33,0 1,1 25,5 6,4 4,1 0,7 1,6 2,1 1,7 2,3 -

Kogon 2004 18,2 2,6 11,1 4,5 2,3 0,5 1,7 2,3 1,7 0,5 -2005 18,5 2,5 11,1 4,9 2,6 0,5 1,8 2,6 1,8 2,6 -

Olot 2004 21,4 0,7 11,6 9,1 4,5 0,6 4,0 4,5 4,0 0,6 -2005 21,4 0,9 10,8 9,7 4,5 0,6 4,6 4,2 4,9 0,6 -

Peshku 2004 22,6 2,7 18,1 1,8 0,7 0,4 0,7 0,7 0,7 0,4 -2005 22,6 1,9 18,5 2,2 0,9 0,6 0,7 0,9 0,7 0,6 -

Romitan 2004 27,6 1,8 23,1 2,7 1,1 0,9 0,7 1,1 0,7 0,9 -2005 27,6 1,9 18,9 6,8 4,9 1,0 0,9 2,9 2,9 1,0 -

SHofirkon 2004 28,3 1,7 22,1 4,5 2,2 0,6 1,7 2,0 1,9 0,6 -2005 28,3 2,4 21,0 4,9 1,8 0,6 2,5 1,8 2,5 0,6 -

Korakul 2004 25,0 2,7 11,7 10,6 5,1 0,7 4,8 5,0 4,9 0,7 -2005 25,1 1,6 14,2 9,3 3,4 0,7 5,2 3,4 5,2 0,7 -

Korovul-bozor

2004 19,3 2,9 15,4 1,0 0,4 0,6 0,4 0,6 -2005 19,3 3,0 14,9 1,4 0,5 0,8 0,1 0,1 0,8 0,5 -

Gijduvon 2004 26,9 3,1 18,6 5,2 3,1 0,6 1,5 3,1 1,5 0,6 -2005 27,0 3,5 20,1 3,4 1,7 0,6 1,1 1,4 1,4 0,6 -

Viloyatbo‘yicha

2004 273,7 22,9 200,4 50,4 25,1 7,0 18,3 24,5 18,9 7,0 -2005 274,6 21,9 200,3 52,4 25,3 7,5 19,6 20,7 24,5 7,2 -

30

Sug‘oriladigan yerlarning sizot suvlari sathi chuqurligi va sho‘rlanish darajasi bo‘yicha 2005 yil 1 iyul holatidagi

2.2-jadval

maydonlar taqsimoti. (Buxoro viloyati)

Tumanlarnomi

Yil-lar

( з

ug

yg

k ) o

ri n

l. Kuzatiladigan

maydon(gek)

Sizot suvlari sathini chuqurligi bo‘yicha maydon taqsimoti

Sizot suvlarining sho‘rlanganlik darajasi bo‘yicha maydon taqsimoti

0-0,1m

1-1,5m

1,5-2,0m

2,0-3,0m

3,0-5,0m

>5.0m

0-1,0g/l

1-3,0g/l

3,0-5,0g/l

5-10,0g/l

>10,0g/l

Buxoro 2004 29985 29985 - - 2794 25202 1989 - - 28904 1025 56 -2005 30008 30008 - - 3663 25346 999 - 17 26969 2767 255 -

Vobkent 2004 21121 21121 - - 952 12007 8162 - - 16643 4313 165 -2005 21555 21555 - 10 812 13334 7368 31 - 15100 6455 - -

Jondor 2004 32832 32832 - 620 3286 28188 738 - - 29655 3065 112 -2005 32832 32832 - 649 5303 26189 691 - - 24899 7584 349 -

Kogon 2004 18252 18252 94 1118 6404 9763 798 75 - 7615 6159 3707 7712005 18238 18238 13 3443 4628 9603 544 7 - 11779 4631 1828 -

Olot 2004 21334 21334 205 2739 12763 5468 159 - - 13372 6664 1312 862005 21403 21403 332 4201 11324 5328 218 - 36 6050 8615 6667 35

Peshku 2004 22617 22617 - - 1838 15501 5278 - - 14568 7958 91 -2005 22617 22617 - - 944 18117 3556 - - 21682 935 - -

Romitan 2004 27570 27570 - - 2910 24160 500 - - 23413 4044 113 -2005 27570 27570 - - 1469 25974 127 - - 24216 3334 20 -

Shofir-kon

2004 28286 28286 - 862 7473 13973 5978 - - 20459 7752 75 -2005 28274 28274 28 2202 6427 15453 4164 - 19 13899 14006 350 -

Korakul 2004 24998 24998 140 5833 10607 8143 275 - 30 8963 9942 5338 7252005 25002 25002 605 7947 11393 4947 110 - 365 14751 8381 1505 -

K-Bozor 2004 19765 19765 - - 68 18144 1553 - - 102 5694 13400 5692005 19331 19331 - 18 1307 17109 897 - - 7541 9757 2033 -

G‘ijduvon

2004 26920 26920 83 1159 7393 17384 901 - - 3875 22300 745 -2005 26920 26920 62 3135 5432 17595 696 - - 15060 11725 135 -

Jami 2004 273680 273680 522 12331 56488 177933 26331 75 30 167469 78916 25114 21512005 273750 273750 1040 21605 52705 178995 19370 38 437 181946 78190 13142 35

31

II.2. Sizot suvlari sathi va aeratsiya mintaqasining litologik tarkibi

Aeratsiya mintaqasida sizot suvlari yuzasidan yuqoriga bo‘ladigan va

yerlar sug‘orilganda pastga bo‘ladigan xarakat (jarayonlar) yo‘nalishi aeratsiya

mintaqasi tog‘ jinslarining litologik tarkibi va sizot suvlari sathi chuqurligi bilan

belgilanadi. Jarayonlarga kapillyar ko‘tarilish balandligi, namligi, tezligi, sathni

holati infiltratsiya jarayonini yo’nalishi, sizot suvlarining ozuqalantirish miqdori

va boshqalar kiradi.

Sizot suvlari sathi va aeratsiya mintaqasini litologik tarkibi bilan bog‘liq

o‘zgarishlarni, litologik kesimni va uning xususiyatlarini tahlil qilish lozimligi

maqsadga muvofiqdir.

g) d) e)

1-rasm. Sizot suvlari va aeratsiya mintaqasi tuzilishi orasidagi

munosabatlar.

32

II.3.Sizot suvlarining geografik tarqalishi

Sizot suvlari katta geografik va mahalliy kengliklarda tarqalgan va o‘ziga

xos sharoitlarda joylashgan.

Mintaqalar qonuniyati bo‘yicha sizot suvlari shimoliy mintaqalardan

janubiy mintaqalar tomon o‘zgarib boradi, ya’ni chuqurligi va

minerallashganligi ortib boradi. O‘zbekiston hududi (sug‘orish maydonlari)

yarim sahro va yarim sahro tabiiy mintaqalariga joylashgan. Bu mintaqalarda

tabiiy sharoitda yog‘ingarchilikning ozligi va bug‘lanishning kuchliligi

(kattaligi) hisobiga, sizot suvlarining minerallashganligi yuqori (sho‘r) va

tuproqlar kuchli sho‘rlangan, ya’ni meliorativ holat yomon. Shuning uchun

bunday yerlarni o‘zlashtirish murakkab kompleksli meliorativ tadbirlar

qo‘llashni talab qiladi.

Mintaqalar qonuniyatiga bo‘ysunmaydigan sizot suvlari daryo vodiylari

tekisliklarida tarqalgan. Bu tekisliklarda sizot suvlari turli minyerallashganligi

va chuqurlikga ega, o‘zgaruvchan bo‘ladi.

Regional mintaqalardan tashqari sizot suvlari oqimlari gidrodinamik

mintaqalar qonuniyatiga bo‘ysunib tarqaladi. Bunda har bir sizot suvi oqimi

oqim yo‘nalishi bo‘ylab tabiiy drenalangan 5 ta gidrodinamik mintaqaga

bo‘linadi. Birinchi mintaqadan beshinchi mintaqa tomon sizot suvlarining sathi

va nishabligi kamayib boradi, minerallashganligi ortib boradi. Mintaqalarning

tabiiy drenalanganligi yerlarni relefi, litologik tarkibi, tuzilishi va boshqalar

bilan bog‘liq. Oqim sarfi mintaqadan mintaqaga kamayib boradi va 5-nchi

mintaqada harakat deyarli bo‘lmay qoladi. O‘zbekistonning sug‘orish

maydonlari mana shu mintaqalarning hammasida tarqalgan va ularning har

birida meliorativ tadbirlarning yo‘nalishi va gidrogeologik sharoiti turlicha

(kuchli drenalangan yerlar - >5000 m3/yilga, drenalangan yerlar - 3000-5000

m3/yil-ga, kuchsiz drenalangan yerlar - 1500-3000 m3/yilga, o‘ta kuchsiz

drenalangan yerlar - 500-1500 m3/yilga, oqimsiz yerlar - <500 m3/yilga).

33

II.4. Irrigatsion sizot suvlari

O‘zbekiston sharoitida, sug‘oriladigan yerlarda gidrogeologik sharoit

keskin o‘zgarishlarga uchragan. Tabiiy jaryonlar o‘rnini sun’iy, xo‘jalik faoliyati

bilan bog‘liq jarayonlar egallaydi.

Sizot suvlari atmosfera yog‘inlari, yer usti oqar suvlari (daryolar), yer osti

suvlari oqimlari, irrigatsion suvlar, sho‘r yuvish suvlari, bosimsiz sizot

suvlaridan pastda joylashgan bosimli suvlardan kelib qo‘shiladigan suvlar

hisobiga ozuqa oladi. Sug‘orish maydonlarida sizot suvlarining ozuqa olishida

irrigatsion suvlar va pastdagi bosimli suvlar katta rol o‘ynaydi.

Sug‘orishdan bo‘ladigan infiltratsiya hisobiga sizot suvlarining ustida

infiltratsion suvlar to‘planadi. Ularni irrigatsion sizot suvlari deb yuritiladi. Yoki

chet el adabiyotida «marginal suvlar» deb aytiladi. Asosiy ularni hosil bo‘lish

sharoiti-sun’iy yoki xo‘jalik faoliyatlari hisoblanadi.

Irrigatsion sizot suvlari, xususan sizot suvlaridan faqat hosil bo‘lishi bilan

emas, balki xarakati bilan farq qiladi. Ular sizot suvlari yuzasida yotadi va

ularga bosim bilan ta’sir qiladi. Ular infiltratsiya bo‘layotgan yerlarda sizot

suvlari sathini ko‘taradi va pastga qarab tik harakat hosil qiladi. Bu ikki xil

suvlar minerallashganligi bilan bir-biridan farq qiladi. Xususan sizot suvlarini

minerallashganligi yuqori bo‘lsa, irrigatsion-sizot sizot suvlarining

minerallashganligi past darajada bo‘ladi. Sizot suvlari yuzasida

minerallashganligi past bo‘lgan yerlarda ko‘p vaqtlarda (hollarda) chuchuk, turli

qalinlikka ega bo‘lgan irrigatsion-sizot suvlari hosil bo‘ladi. Ular sug‘orish

dalalari ostida va kanallar atrofida hosil bo‘ladi. Irrigatsion sizot suvlarini

sug‘orish dalasi ostida hosil bo‘lishini ijobiy omil sifatida qaralishi mumkin.

Birinchidan, agar sug‘orish dalalari ostida minerallashganligi past irrigatsion-

sizot suvlari hosil bo‘lsa, sug‘oriladigan tuproqlarda sho‘rlanish jarayoni deyarli

kechmaydi, tuzi yuviladi va qulay meliorativ holat vujudga keladi. Ikkinchidan,

hosil bo‘lgan minerallashganligi past irrigatsion-sizot suvlari, suv tanqis yillari

sug‘orish suvlarining qo‘shimcha manbai bo‘lib hisoblanishi mumkin.

Uchinchidan, ayrim hollarda minerallashganligi yuqori suvlar hosil bo’lishi

34

mumkin, va ular yerlarni qayta sho’rlanishiga sababchi bo’ladi. Ayniqsa bunday

suvlar tabiiy drenalanganlik darajasi past bo‘lgan yerlarda hosil bo‘ladi va

tarqaladi. Olib borilgan tadqiqotlar asosida (Nuradilov A.2005) O‘zbekistonning

sug‘oriladigan maydonlari ostida 24,32 km3 irrigatsion-sizot suvlari zaxiralari

mavjudligi aniqlandi. Ulardan minerallashganligi 0-1,0 g/l bo’lgan suvlar-

0,6234 km3, minerallashganligi 1-3,0 g/l bo’lgan suvlar - 15,93 km3,

minerallashganligi 3-5,0 g/l bo’lgan suvlar 4,4 km3, minerallashganligi 5-10 g/l

bo’lgan suvlar 2,8 km3 va minerallashganligi 10-20 g/l bo’lgan suvlar 0,6 km3

irrigatsion-sizot suvlari mavjud. Jami 24,3 km3 zaxiradan iborat. Irrigatsion-

sizot suvlarining bu zaxiralari sug‘orish suvlarining qo‘shimcha manbai sifatida

sug‘orish suvi manbai sifatida muvaffaqiyat bilan qo‘llanilishi (ishlatilishi)

mumkin va sug‘orish suvlaridagi etishmovchilikni to‘ldirishi mumkin.

Bu suvlarning yana bir ijobiy jihati shundaki, bu suvlarning hosil bo‘lishi

inson tomonidan bemalol boshqarilishi mumkin va sizot suvlari

minerallashganlik darajasini boshqarish uchun muhim vosita bo‘lib xizmat

qiladi.

Irrigatsion-sizot suvlari hosil bo‘lishini har doim ham ijobiy hodisa deb

bo‘lmaydi. Ayrim hollarda, sug‘orish ta’sirida irrigatsion-sizot suvlarini hosil

bo‘lishi, pastki chuqurliklarda to‘plangan (mavjud bo‘lgan) suvda yaxshi

eriydigan tuzlarni yer yuziga qarab harakat qilishiga olib keladi va tuproqlarda

kayta sho‘rlanishni paydo bo‘lishiga olib keladi. Masalan, Mirzacho‘lda,

sug‘orish natijasida sizot suvlari sathi katta miqdorga ko‘tarildi va avvallari

hosildor bo‘lgan yerlar sho‘rlanishga uchradi.

V.A.Kovda va boshqa tadqiqotchilarning ma’lumotlariga qaraganda,

yangi sug‘orish tizimlari barpo qilingan yerlarda sizot suvlari sathi 0,5-1,5 m/yil

tezlikda ko‘tariladi, va ayniqsa birinchi yillari ko‘tarilish tezligi va balandligi

katta bo‘ladi.

Yuqoriga qarab xarakatlanuvchi yuqori minerallashgan xususan sizot

suvlari, yer yuzasining pastqam yerlarida joylashgan va sho‘rlangan tuproqlarni

hosil qiladi. Relefning baland yerlarida, tuzlar katta chuqurlikda, kapillyar

35

hoshiyaning tepa qismida to‘planadi. Sug‘orish suvlarining filtratsiyaga

samarasiz yo‘qotilishi natijasida, xususan sizot suvlari ustiga irrigatsion-sizot

suvlari to‘planadi (yopiladi). Sizot suvlari yuzasi yer yuziga yaqinlashadi.

Suvlar bilan birga, avval chuqurlikda joylashgan tuzlar ham xarakat qiladi va

irrigatsion-sizot suvlarida erib, aralashadi. Natijada yuqori hosildor tuproqlar

sho‘rlanadi va meliorativ-gidrogeologik tadbirga ehtiyoj paydo bo‘ladi.

Yangi, irrigatsion-sizot suvlari hosil bo‘lishi vaqtida, qishloq xo‘jaligi

uchun noqulay sharoit-bu ularning barqaror emasligidadir. Irrigatsion-sizot

suvlari xususan sizot suvlarini bosadi va bosimlar farqi hisobiga pastga qarab

harakat qiladi va xususan sizot suvlarini pastga va yon atrofga tarqalishiga

(bosilib kirishiga) olib keladi. Faqat, irrigatsion-sizot suvlarini muntazam

ravishda, sug‘orish suvlarining samarasiz yo‘qotilish hisobiga to‘ldirilib

borilishi, ularni yuzasini yer yuziga yaqin bo‘lishini ta’minlab turadi. Sug‘orish

suvlarini samarasiz yo‘qotishga kamayishi yoki to‘liq yo‘qotilmasligi

irrigatsion-sizot suvlari yuzasini pasayishiga olib keladi, noqulay gidrogeologik

sharoitni o‘zgarishiga, ularni yaxshilanishiga olib keladi.

Irrigatsion-sizot suvlari rejimining ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlari,

barqaror emasligi va irrigatsion xo‘jalik omillari bilan bog‘liqligi, sizot suvlari

rejimini agronomik, agrotexnik va ekspluatatsion-sug‘orish usullari bilan

boshqarishda foydalaniladi.

Xususan sizot suvlari sathini tabiiy sharoitda, yer yuziga yaqin joylashgan

sharoitlarda, irrigatsion-sizot suvlarini sun’iy yo‘l bilan hosil qilish foydali

bo‘lishi mumkin. Irrigatsion-sizot suvlari yordamida, sho‘r, xususan sizot

suvlarining yuqori gorizontini chuchuklashtirishi mumkin va shu bilan

tuproqlarni sho‘rlanishini oldini olish mumkin.

Ma’lumki, qurg‘oqchil tumanlarda kuchli sho‘rlangan sizot suvlari

tarqalgan, muntazam faoliyat ko‘rsatuvchi kanallar atrofida chuchuk sizot

suvlari mintaqasi (linza) hosil bo‘ladi. Kanallardan bo‘ladigan muntazam

infiltratsiya natijasida xususan sizot suvlari ustida, doimo ozuqlantirib

turiladigan irrigatsion-sizot suvlari muntazam hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan

36

irrigatsion-sizot suvlari Xorazm, Buxoro, Mirzacho‘l, Qashqadaryo va boshqa

viloyatlarda aholini ichimlik suvi bilan ta’minlashda ishlatiladi.

Sug‘orish me’yorlari kichik va suv quyish muddatlari katta (uzoq) bo‘lgan

sharoitda, irrigatsion-sizot suvlari to‘liqligicha bug‘lanishga sarf bo‘lib ulguradi

va oqibatda sho‘r xususan sizot suvlarini tuproqdan ajratmaydi va sho‘rlanishni

oldi olinmaydi. Ammo sug‘orishni shunday tashkil qilish mumkinki, dalalarda

xususan sizot suvlari ustida irrigatsion sizot suvlari qatlamini doimo ushlab

turish mumkin. Xususan sizot suvlarini chuchuklashtiradigan sug‘orish rejimini

ishlab chiqish meliorativ gidrogeologiyaning vazifalaridan biriga kiradi

(melioratsiya).

Infiltratsion suvlar to‘g‘risida gap ketganda, sug‘orish maydonlarida,

sug‘orish dalalari va kanallardan bo‘ladigan yo‘qotilish (irrigatsion ozuqalanish)

natijasida yiliga o‘rtacha infiltratsion ozuqa 300-400 mm ni tashkil qilishini

eslatib o‘tish lozim.

Agar sizot suvlarini atmosfera yog‘inlari hisobiga ozuqalanishini ko‘rib

chiqmoqchi bo‘lsak, bu mintaqada sizot suvlari juda oz miqdorda ozuqa oladi.

Bu hodisa yog‘ingarchilikning miqdori bilan, fasllar bo‘yicha taqsimlanishi

bilan, bug‘lanish bilan va aeratsiya mintaqasining qalinligi va aeratsiya

mintaqasining filtratsion xususiyatlari bilan bog‘liq. Masalan, Qoraqum

sahrosida, qumli kesimda, sizot suvlari chuqurligi 3,0 metr bo‘lganda, sizot

suvlari yiliga 6,8 mm ozuqa oladi. Gilli tuproqlarda infiltratsion ozuqa keskin

kamayadi. Buxoro viloyatida (D.M.Kats) gilli gruntlarda infiltratsion ozuqa

sizot suvlari 1,5 metr bo‘lganda deyarli to‘xtaydi.

II.5.Sizot suvlarini bosimli suvlardan ozuqa olishi

Sizot suvlarini ozuqa olish bilan bog‘liq o‘zgarishlarda, bosimsiz sizot

suvlaridan pastda joylashgan bosimli suvlarning ahamiyati juda kattadir.

Bunda, tashilish konusining shag‘alli qismi tomonidan kelayotgan

shag‘alli yagona suvli qatlam, tekislikka o‘tishi bilan, bir necha qavatlarga

bo‘linadi va qavatlarda bosim paydo bo‘ladi. Qatlamlar orasidagi munosabat,

37

bosimlarning (sathlarning) farqi hisobiga, murakkab ko‘rinishda o‘zgarib turadi.

Bu yerda bir necha holni kuzatish mumkin (2-rasm).

Birinchi holda, bosimli suvlarning pezometrik sathi bosimsiz sizot

suvlarining sathiga nisbatan balandda joylashadi. Bu yerda bosimli suvlardan

bosimsiz sizot suvlariga katta miqdorda (Mirzachul sharoitida 4-5 ming m3/ga)

suv qo‘shiladi. Ularga qo‘shimcha sug‘orish maydonlarida, infiltratsion suvlar

(300-400 mm) kelib qo‘shilsa, sizot suvlari sathi katta miqdorga o‘zgaradi

(ko‘tariladi) va sath yer yuziga yaqinlashadi. Agar chuchuk suvlar bo‘lsa

tuproqlar botqoqlanadi, sho‘r suvlar bo‘lsa tuproqlar qayta sho‘rlaydi.

Natijada yerlarning meliorativ holati yomonlashadi. Bunday yerlarni

meliorativ holatini yaxshilash uchun yopqich qatlamga qurilgan gorizontal

zovurlarning quvvati etmaydi. Sizot suvlari sathi biroz pasayadi, lekin uning

o‘rnini pastdagi bosimli suvlardan kelayotgan katta miqdordagi suv to‘ldiradi.

Sathlar orasidagi farq ortib borgani sari, bosimli suvlardan kelayotgan

suvlarning miqdori ortib boradi. Bunday og‘ir yerlarda meliorativ holatni

yaxshilash uchun bosimli bir necha qatlamda yoki bir qatlamda vertikal zovurlar

quriladi va bosimli suvlarning pezometrik sathi bosimsiz suvlarning sathidan bir

muncha pasaytiriladi, kamida sathlar tenglashtiriladi. Bunday gidravlik

munosabatda bosimsiz sizot suvlaridan bosimli gorizontlarga suv sizib o‘tadi, va

unga bog‘liq sizot suvlarining sathi ham pasayadi. SHo‘rlanishning oldi olinadi.

Bunday sharoitda, yerlar sug‘orilsa, sug‘orishga berilgan suv, ham tuproqdagi

tuzni yuvib boradi, hamda o‘simlikni ozuqalantiradi. Sug‘orish dalasida

sug‘orishning sho‘r yuvish rejimi barpo qilinadi. Yerlarning meliorativ holati

yaxshilanib boradi.

Ikkinchi holda bosimli suvlarning pezometrik sathi, bosimsiz suvlarning

sathidan pastda joylashadi. Bu holda bosimsiz suvlardan bosimli suvlarga suv

sizib o‘tadi. Sizot suvlari sarflanadi. Bu yerlarda sizot suvlari sathining

ko‘tarilishi unchalik katta bo‘lmaydi. Sizot suvlarining minerallashganligi

kamayib boradi. Bunday erlarning meliorativ holati qoniqarli holatda bo‘ladi.

Sug‘orish natijasida sizot suvlarining sathi ko‘tarilsa pastki bosimli qatlamga

38

suv o‘tishi kuchayadi. Sizot suvlari sathini optimal pasaytirish uchun, pastdagi

bosimli qavatlarga vertikal zovurlar quriladi va pezometrik sath pasaytiriladi.

Bosimli qatlamga yuqoridagi bosimsiz qatlamdan suvning o‘tish miqdori ortib

boradi. Bunday yerlarning meliorativ holati yaxshi bo‘ladi va sug‘orishning

sho‘r yuvish rejimi hukm suradi. Dalaga suv qo‘yilsa ham bu jarayon

sathlarning farqi hisobiga tezlashadi.

Uchinchi holda, sizot suvlarining bosimsiz sathi bosimli suvlarning

pezometrik sathi bilan bir xil balandlikda joylashadi. Agar kesimdagi jins

qavatlari bir-biriga yaqin filtratsion ko‘rsatkichlarga ega bo‘lsa kesimni yagona

bir qatlamli tizim deb qabul qilsa bo‘ladi. Agar qavatlarda bosim bo‘lsayu,

ularning balandligi bosimsiz suvlarniki bilan barobar bo‘lsa qavatlar orasidagi

gidravlik munosabat o‘zgaruvchan bo‘ladi ya’ni suvlar xarakatining yo‘nalishi

o‘zgarib turadi.

Agar bunday dala sug‘orilsa infiltratsion suvlar hisobiga sizot suvlarining

sathi ko‘tariladi, ikkinchi hol qaytariladi va bosimsiz suvlardan bosimli suvlarga

suv sizib o‘tadi. Bu yerda barcha jarayonlar va sharoit ikkinchi holdagidek sodir

bo‘ladi. Tuproqlarning tuzi yuviladi va meliorativ holat yaxshilanadi.

Agar sug‘orish dalasida gorizontal zovurlar qurilgan bo‘lsa, sizot

suvlarining zovurlarga drenalanishi natijasida bosimsiz sizot suvlarining sathi

pasayadi va bosimli suvlarning sathi balandligi ko‘tarilib qoladi. Bu yerda

birinchi holat ro‘y beradi. Yerlar sho‘rlanadi, botqoqlanadi va meliorativ holat

yomonlashadi.

II.6. Sizot suvlarini sarflanishi

Sug‘orish va zax qochirish maydonlarida tarqalgan sizot suvlari yer osti

suvlari oqimlari ko‘rinishida bug‘lanish va transpiratsiya, kollektor-zovur

tizimlariga drenalanish va boshqa ko‘rinishlarda sarflanadi. Sarflanishning har

bir turi sizot suvlari qaysi gidrogeologik mintaqaga joylashganligiga qarab turli

ko‘rinishda va miqdorda sodir bo‘ladi.

Arid iqlimli mintaqalarda joylashgan sizot suvlari balansida sarflanishning

asosiy qismi bug‘lanish va transpiratsiyadan iborat bo‘ladi.

39

Ozuqa olish va tranzit mintaqasida sizot suvlari asosan 5-10 metrdan

pastda joylashganligi sababli bu mintaqada amaliy jihatdan bug‘lanish katta

bo‘lmaydi, tuproqlar va sizot suvlari sho‘rlanmaydi. Toza va chuchuk bo’ladi.

Sizot suvlari sathiga sezilarli ta’sir o‘tkazmaydi. Faqat o‘tish mintaqasida

bug‘lanish birmuncha yuqori bo‘ladi va yerlar qisman botqoqlanishi mumkin.

Meliorativ holat yerlar tabiiy zovurlar bilan yaxshi ta’minlanganligi uchun

yaxshi.

Sizot suvlari oqimlarining sarflanish mintaqasida ularning chuqurligi 2-3

metrda va undan kichik bo‘lganligi sababli balans sarf qismining asosini

bug‘lanish tashkil qiladi. Vertikal suv almashinuv gorizontal suv

almashinuvidan kuchli. O‘zbekiston hududida tarqalgan sizot suvlari oqimlarini

balansini o‘rganish natijasi shuni ko‘rsatadiki, ozuqaolish va tranzit

mintaqasidan sarflanish mintaqasiga o‘tadigan oqim sarfining 75-95% i

bug‘lanishga sarf bo‘ladi. Shu sababli tuproqlar o‘ta sho‘rlangan va sizot

suvlarining yuqori qismi ham sho‘r. Agar yerlar sug‘orilsa sizot suvlarining

sathi yanada ko‘tariladi. Bug‘lanish esa ortadi. Meliorativ holati juda og‘ir. Bu

yerlarda to‘liq kompleksli meliorativ tadbirlar o‘tkazmasdan turib hosil olib

bo‘lmaydi. Chunki bug‘lanish, tuproqlarda kuchli sho‘rlanishga olib keladi.

Sizot suvlari oqimlarining qayta pasayish va yoyilish mintaqasida tabiiy

sharoitda sizot suvlari aksariyat katta chuqurlikda joylashgan, suvlar kuchli

minerallashgan. Shuning uchun tuproq-gruntlar asriy bug‘lanish ta’sirida katta

miqdorda va chuqur sho‘rlagan. Lekin sizot suvlari, sug‘orish boshlanishi bilan

bir necha yildan so‘ng yer yuziga yaqinlashib qoladi va bug‘lanish asosiy

sarflanish jarayoniga aylanadi, yerlar sho‘rlaydi, suvlarning minerallashganligi

yuqori bo‘ladi, meliorativ holat yomonlashadi.

Bug‘lanish, umuman olganda sizot suvlari yuzasining yotish chuqurligi,

minerallashganligi va harorati bilan bog‘liq. Chuqurlik ortishi bilan bug‘lanish

miqdori kamayib boradi. Iqlim sharoiti, sizot suvlarining chuqurligi, aeratsiya

mintaqasi jinslarining kapillyar xossasi, o‘simlik qobig‘ining xarakteri,

sug‘orish me’yorining miqdori va sizot suvlarining minerallashganligi bilan

40

bog‘liq ravishda, sizot suvlari yuzasidan bug‘lanish va umumiy bug‘lanish katta

miqdorga o‘zgarib turadi.

Umumiy bug‘lanish, o‘simliklar transpiratsiyasi, sizot suvlari yuzasidan

fizik bug‘lanish, yog‘gan yog‘inlarning bug‘lanishi va sug‘orish suvlarining

bug‘lanishidan tashkil topadi. Sug‘orilmaydigan yerlarda sizot suvlari yuzasidan

bo‘ladigan bug‘lanishning, umumiy bug‘lanishdagi hissasi sizot suvlari yotish

chuqurligi ortib borishi bilan keskin kamayadi. Sug‘oriladigan yerlarda,

vegetatsiya davrida, agar ildiz rivojlanadigan mintaqada doimiy namlik ushlab

turilsa, sizot suvlarini bug‘lanish hissasi, umumiy bug‘lanishda chuqurlik bilan

bog‘liq emas yoki kuchsiz bog‘liq.

2-rasm. Buxoro voxasida sizot suvlarini

bug’lanishini yotish chuqurligi bilan

bog’liqligi.1- tuproq yuzasidan va ikki yillik lyusernadan

sizot suvlarining bug’lanishga sarfi;2- xuddi shunday paxta o’simligidan;3- o’simlik qobig’i bo’lmagan va

sug’orilmaydigan tuproqlar yuzasidan sizot suvlarining bug’lanishi.

Sizot suvlarining aeratsiya mintaqasiga sarfi, sahro va yarim sahrolarda,

o‘simlik ildizi katta chuqurliklarga etib boradi va transpiratsiyaga sarf bo‘ladi.

Masalan, beda 4-6 metr chuqurlikda sizot suvlaridan ozuqa oladi.

Paxta dalalarida, sizot suvlarining aeratsiya mintaqasiga sarfi, sizot suvlari

chuqurligi 2,5-3,0 metrdan pastda bo‘lganda katta miqdorga pasayadi.

Sizot suvlarining minerallashganligi ortishi bilan aeratsiya mintaqasiga

o‘tadigan suv kamayib boradi.

Masalan, Buxoro viloyatida, sizot suvlarining chuqurligi 1,0 metr

bo‘lganda bug‘lanish 629 mm ni, 2,0 metrda - 265 mm ni tashkil qilgan.

41

II.7. Sizot suvlari va KZT (kollektor-zovur tizimlari)

Sug‘orish va zax qochirish maydonlarida boshqa omillar bilan bir qatorda

kollektor-zovur tizimlari ham sizot suvlari sathi va minerallashganligiga sezilarli

ta’sir o‘tkazadi. Sizot suvlarini kollektor-zovur tizimlariga drenalanishi

natijasida ularning chuqurligi yer yuziga yaqin bo‘ladi. Zovurlar o‘rtasida sizot

suvlari sathi baland joylashgan bo‘ladi.

Sizot suvlarining rejimi zovurlar o‘rtasida har bir suv quyishdan so‘ng

ko‘tariladi, undan so‘ng pasayadi va sug‘orish rejimi bilan bog‘liq. Amplituda

o‘rtada kattaroq va zovurlar atrofida kichikroq bo‘ladi.

Zovurlar ta’sirida, sizot suvlarining pasayishi tezligi gorizontal zovurlar

atrofida 5-7 sm/kun, vertikal zovurlar atrofida 15-20 sm/kun va zovurlarsiz

yerlarda 2-3 sm/kun dan oshmaydi.

Zovurlar ma’lum sug‘orish rejimida sizot suvlarining minerallashganligini

pasaytiradi. Sug‘orish dalasida mikromintaqalarni kuzatish mumkin, ya’ni

kanallardan zovurlar tomon minerallashganlik kamayib boradi va ma’lum

vaqtdan so‘ng dala ostida chuchuk suv qavati hosil bo‘ladi (irrigatsion-sizot

suvlari).

II.8. Sizot suvlari va o‘simliklar

Sizot suvlari bilan o‘simlik qobig‘i o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik turli xil

ko‘rinishda amalga oshadi. Sizot suvlari kapillyar g‘ovaklar orqali tuproqning

ildiz tizimi rivojlangan chuqurligiga etib boradi va uni ozuqlantiradi. Bu ijobiy

omil hisoblanadi.

Agar sizot suvlari yer yuziga yaqin joylashgan bo‘lsa, tuproqdagi

g‘ovaklar suvga to‘ladi, ular havoni o‘tkazmaydi va natijada o‘simlikning

rivojlanishi susayadi yoki o‘ladi, yoki hosildorlik kamayadi.

Bu salbiy omil hisoblanadi. Tajribalarga ko‘ra sizot suvlarining chuqurligi

hosildorlikda o‘z aksini topadi. Kuchli minerallashgan suvlar tuproqlarni

sho‘rlantiradi. V.A.Kovdani ma’lumotlariga ko‘ra, sizot suvlarining chegaraviy

yo‘l qo‘yib bo‘ladigan minerallashganligi 1-3 g/l.

42

V.V.Fedorov sizot suvlari minerallashuvi bilan tuproqni sho‘rlanish

darajasi o‘rtasida bog‘lanishni aniqlagan. Agar sizot suvlari sathi qanchalik yer

yuziga yaqin bo‘lsa, minerallashgan sizot suvlarining tuproqdagi zararli

tuzlarning miqdoriga ta’siri katta, ya’ni qishloq xo‘jalik ekinlarining

hosildorligiga ham ta’sir qiladi. Masalan, Mirzacho‘l sharoitida eng yuqori hosil

sizot suvlari sathi 4,2-4,4 m bo‘lganida, eng past hosil 2,5-3,6 m chuqurlikda

olingan (shartli deb qabul qilish kerak).

II.9. Osma sizot suvlari va ularni yerlarni meliorativ holatiga ta’siri

Osma sizot suvlari sug‘orish maydonlarida biror-bir qonuniyatga

bo‘ysunmay tarqaladi, va dalalarda turli kattalikdagi maydonchalarning

meliorativ holatini buzadi. Qayta sho‘rlanish sodir bo‘ladi. Lekin osma sizot

suvlari dalaning hamma yerida, hamma ekinlar ekilganda ham hosil

bo‘lavermaydi. Osma sizot suvlari hosil bo‘lishi uchun aeratsiya mintaqasida

kichik qalinlikdagi tarqalish maydoni chegaralangan, suvni yomon o‘tkazadigan

yoki o‘tkazmaydigan gilli qatlamchalar bo‘lishi shart. Ikkinchidan sug‘orishdan

shimilayotgan suvning miqdori (W) qatlamchaning filtratsiya koeffitsientidan

katta bo‘lishi kerak (W>K).

Mavzu so‘nggida sizot suvlari va osma sizot suvlari yuzasidan yuqorida

bo‘ladigan asosiy jarayonlarning xarakteriga e’tibor qaratamiz. Bu jarayonlar

aeratsiya mintaqasida sodir bo‘ladigan, infiltratsiya va bug‘lanishdan iborat. Bu

jarayonlarni xarakteri avvalo sizot suvlarining chuqurligi va undan yuqorida

joylashgan jinslarning litologik tarkibi va xususiyatlari bilan belgilanadi.

Bug‘lanish jarayoni kapillyar ko‘tarilish hoshiyasidan yuz beradi. U tog‘

jinlari tarkibiga bog‘liq va sizot suvlari yuzasining o‘zgarishi bilan o‘zgaradi.

Sizot suvlari yuzasidan aeratsiya mintaqasiga turli miqdorda suv ko‘tariladi va

bu jarayon quyidagicha. Bir xil tuzilishli gruntlarda sizot suvlari bilan tutashgan

kapillyar hoshiyaning pastki qismida suv barcha kapillyarlarda bo‘ladi.

Yuqoriga faqat juda kichik kapillyarlar suvni ko‘tarishi va ushlab turish

qobiliyatiga ega (gruntning namligi kamayadi va g‘ovaklardagi havoning

miqdori oshadi). Tabiatda kapillyar ko‘tarilish balandligi 3-3,5 metrdan

43

oshmaydi (gilli gruntlarda), chunki mikroagregatlar orasida yirik kapillyarlar

joylashgan va suvni yuqori ko‘tarishga qodir emas. Keyingi ko‘tarilish

gruntlarning mikroagregatlari ichida joylashgan juda kichik g‘ovaklarda sodir

bo‘lishi mumkin. Ko‘tarilish bir mikroagregatdan ikkinchi mikroagregatga

o‘tishida uzilib qolishi, harakat to‘xtashi mumkin.

Gruntlar qatlam-qatlam, qatlamli tuzilishda yotganlarida, ayniqsa gillar

bilan qumlar almashinib joylashganda kapillyar ko‘tarilish balandligi, oddiy gill

va suglinoklarga nisbatan juda kichik bo‘ladi. Kapillyar ko‘tarilish tezligi

boshlang‘ich davrda katta bo‘lishi mumkin. Grunt zarralarining diametri

kichiklashgan sari maksimal chegaraviy holatga etish vaqtida ortib boradi,

masalan 400-500 kun gilli gruntlar uchun. Kapillyar ko‘tarilish balandligi

harorat va minerallashganligi bilan bog‘liq. Harorat ortib borsa, kapillyar

ko‘tarilish balandligi kamayib boradi.

Kapillyar ko‘tarilish tezligi, eritmaning konsentratsiyasi ortishi bilan

kamayib boradi, konsentratsiya bir xil bo‘lsa u tuzlarning xarakteri bilan bog‘liq.

Kapillyar ko‘tarilish balandligi o‘rta zarrali qumlarda - 0,15-0,35 m;

mayda zarrali qumlarda - 0,35-1,0 m; qumoq tuproqlarda - 1,0-1,5 m;

suglinoklar - 3-4,0 metrgacha bo‘lishi mumkin.

P.S.Kossovich (1911) ma’lumotlariga ko‘ra gillarda maksimal kapillyar

ko‘tarilish balandligi 8,0 metrlarga, lyosslarda 4,0 metrlarga (ikki yilda)

ko‘tarilishi mumkin.

Demak, bug‘lanish sizot suvlari yuzasidan sodir bo‘lmaydi, balki

kapillyar hoshiya yuzasidan sodir bo‘ladi. Shu sababli zovurlarda sizot suvlar

sathini pasaytirayotganda, faqat sizot suvlari chuqurligiga emas, balki uning

tepasida hosil bo‘lgan kapillyar hoshiyaning chuqurligiga e’tibor qaratish kerak.

Nazorat savollari.

1. Nima uchun sug‘orish dalalarida sizot suvlariga katta e’tibor qaratiladi?

2. Sizot suvlari xaqida tushunchalar?

3. Sizot suvlarining sathi, minerallashganligi va meliorativ holatlar orasida

qanday bog‘liqliklar bor?

44

4. Sizot suvlari sathi aeratsiya mintaqasining litologik tarkibiga nisbatan

qanday joylashishi mumkin?

5. Sizot suvlari qanday mintaqalar qonuniyatlariga bog‘liq ravishda tarqaladi?

6. Sizot suvlari sug‘orish dalalarida qanday infiltratsiya bo‘ladilar?

7. Sizot suvlari sathi va minerallashganligi tuproqlarga qanday ta’sir

o‘tkazadi?

8. Irrigatsion-sizot suvlari va ularni hosil bo‘lishi va ahamiyati?

9. Irrigatsion-sizot suvlari va ularni yerlarni meliorativ holati bilan bog‘liqligi

qanday?

10. Sizot suvlarini, pastdagi bosimli suvlar bilan bog‘liqligi, ahamiyati va

ta’siri qanday?

11. Sizot suvlari yuzasidan bug‘lanish qanday sodir bo‘ladi, ahamiyati qanday?

12. Aeratsiya mintaqasida suvlarning xarakati qanday rivojlanadi?

13. Sizot suvlariga kollektor-zovur tizimlarining ta’ siri?

14. Sizot suvlari va o‘simliklar?

15. Osma sizot suvlari, hosil bo‘lishi, tarqalishi va o‘rganishning ahamiyati?

16. Kapillyar ko‘tarilish balandligini sizot suvlari yuzasi bilan bog‘liqligi?

Atama va iboralar: aeratsiya mintaqasi, tuproq suvlari, osma sizot suvlari, sizot

suvlari, yerlarni meliorativ holati, sizot suvlari sathi va minerallashganligi,

litologik tarkib, tabiiy mintaqalar, irrigatsion ozuqa, qatlamlarni bosimli suvlar

xisobiga ozuqa olishi, sizot suvlarining chuqurligi, tuproqlarni sho‘rlanganligi,

infiltratsion ozuqa.

45

III-bob

Sug‘oriladigan yerlarda gidrogeologik-meliorativ jarayonlarning o‘zigaxosligi.

III.1.Umumiy tushunchalar va ta’riflar

Gidrogeologik jarayon, tabiatda suvning aylanma harakatining bir qismi

bo‘lib, yer osti suvlarining shu zanjir ichida, ozuqa olishidan, oqim sifatidagi

tranzit harakatidan, sarflanishidan, qayta pasayishi va yoyilib ketishidan tashkil

topadi, hamda bu jarayon yer osti suvlarini tog‘ jinslari, atmosfera, gidrosfera,

tuproq qatlami va biosfera bilan bo‘lgan o‘zaro ta’sirda sodir bo‘ladigan

miqdoriy va sifat o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi.

Sug‘oriladigan tumanlarda tabiatda tarixan shakllangan gidrogeologik

jarayonlar keskin o‘zgarishlarga uchraydi. Buzilgan gidrogeologik jarayonning

xarakteri va yo‘nalishi sug‘oriladigan maydonlarda asosan kishilarning ho‘jalik

faoliyati bilan bog‘liq va deyarlik u bilan boshqariladi. Gidrogeologik jarayonni

turli meliorativ tadbirlar bilan foydali yo‘nalishda boshqarish qishloq ho‘jaligi

melioratsiyasining asosiy vazifasidan iborat bo‘lsa, shu jarayonning o‘zini,

uning tabiatini va ularni o‘zgarish qonuniyatlarini meliorativ tadbirlarni

gidrogeologik jihatdan asoslash vositasi sifatida o‘rganish meliorativ

gidrogeologiyaning vazifasiga kiradi.

Gidrogeologik jarayonni to‘liqroq tushunish uchun tabiatda suvning

aylanma harakatini tasavvur qilaylik. Gidrogeologik jarayon tabiatda suvning

aylanma harakati zanjiridagi bir halqadir.

Tog‘lik tumanlardagi daryo havzalarida atmosfera yog‘inlarining asosiy

qismi yer usti suvi oqimlarini hosil qiladi, uning bir qismi esa yoriqlarga

joylashgan yer osti suvlarini ozuqalantirishga sarf bo‘ladi. Hosil bo‘lgan yer osti

suvlari tog‘ vodiylarida, tog‘ oldi soyliklarida yer yuziga buloq ko‘rinishida

chiqadi va yer usti suvi oqimlarini qo‘shimcha ozuqlantiradi.

Tog‘ daryolari tog‘dan chiqish yerlarida yer osti suvlaridan yillik sarfining

31% (Zarafshon), 28% (Angren)ini oladi. Yildan yilga yer osti suvlaridan turli

maqsadlar uchun foydalanish ortib boradi va sizot suvlariga yer usti oqimidan

ko‘p miqdorda daryo suvlari qo‘shilib boradi.

46

Tog‘ oldi tekisliklarida va tog‘ oralig‘i pasttekisliklarida atmosfera

yog‘inlarining miqdori keskin kamayadi va yer osti va usti oqimlarini hosil

bo‘lishida ularni hissasi keskin qisqaradi. Bu yerlarda bug‘lanishga sarf bo‘lish

ortadi. Shu bilan bir qatorda tashilish konusining shag‘allardan iborat qismidagi

yer usti suvi oqimlari, yer osti suvlarini asosiy ozuqlantiruvchi manba bo‘lib

qoladi.

O‘rta Osiyo tekisliklarida, ayniqsa daryo deltalarida (Amudaryo, Sirdaryo,

Ili, Chu va boshqalar) atmosfera yog‘inlarining 80% idan ortiqrog‘i

bug‘lanishga sarf bo‘ladi, qolgan qismi esa yer osti suvlarini ozuqalantirishga

ketadi. Yer osti suvlarining asosiy zaxiralari yer usti suvi oqimlarining

infiltratsiyasi hisobiga to‘planadi.

O‘rta Osiyoning sug‘oriladigan hududlarida, atmosfera yog‘inlarining

sizot suvlarini ozuqlantirishdagi hissasi juda oz va u yerda sug‘orish suvlari

asosiy rolni o‘ynaydi. Balansning sarf qismida bug‘lanish asosiy o‘rin tutadi. Bu

bilan vohalarning tuz muvozanatini musbatligini (tuz to‘planish balansi) va

tuproqlar qayta sho‘rlanish tendensiyasiga ega ekanligini tushuntirish mumkin.

Bu jarayonni to‘liq tasavvur qilish uchun O‘rta Osiyoning shartli sxematik

geologik-gidrogeologik qirqimini chizib, unda gidrogeologik mintaqalarning

chegarasini o‘tkazamiz va jarayonni tahlil qilishga harakat qilamiz.

Sizot suvlari deyarlik hamma yerda ozuqa olganligi va doimo harakatda

bo‘lganligi, har doim va hamma yerda sarf bo‘lishi mumkinligi uchun, ozuqa

olish maydoni qilib asosiy ozuqalanish jarayoni kechadigan maydon qabul

qilinadi, oqim oqish (tranzit) maydoni qilib gidrogeologik jarayonning asosiy

omili bo‘lib - oqim oqish jarayoni sodir bo‘ladigan maydon qabul qilinadi;

sarflanish viloyati qilib - asosiy jarayon sizot suvlari sarf bo‘ladigan maydon

qabul qilinadi. (N.N.Xodjiboev 1982).

Bizningcha bunday: ozuqa olish va tranzit mintaqasi bilan sarflanish

mintaqasi orasidagi chegarani gilli jinslar bilan qumli shag‘allar bir-biriga

kirishgan va suvli qatlamda bosim paydo bo‘la boshlagan chegarada o‘tkaziladi.

Sarflanish mintaqasi bilan qayta pasayish va yoyilish mintaqasi orasidagi

47

chegarani gilli jinslar qirqimida qumli, shag‘alli jins qatlamchalari linzalari

to‘liq yo‘qolgan yerda, yoki bosim to‘liq yo‘q bo‘lgan yerda, yoki qirqimda

yagona sath mavjud bo‘lgan yerdan o‘tkaziladi. qayta pasayish va yoyilish

mintaqasida qirqim faqat gilli jinslardan tashkil topadi. Ayrim yerlarda (daryo

vodiylarida) qumli-gilli jinslar tarqalgan.

III.2. Gidrogeologik jarayonni belgilab beruvchi tabiiy omillar

Gidrogeologik jarayon to‘g‘risida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish uchun

(uning mohiyatini anglab etish uchun) jarayonni belgilovchi tabiiy omillarni-

iqlim, rel’ef, geologik-litologik tuzilishni va boshqalarni ko‘rib chiqamiz.

I. Iqlim sharoiti.

O‘zbekiston hududi arid iqlimli mintaqada joylashgan va bu iqlimning

quyidagi o‘ziga xos belgilari bor:

a) iqlim - issiq iqlimlar guruhiga kiradi, eng sovuq oy yanvar oyining

izotermasi -3 0 dan pastga tushmaydi. Havoning o‘rtacha harorati respublikaning

shimoliy qismida +140,+150, janubiy qismida +170,+180 ni tashkil qiladi.

b) iqlimi keskin kontinental, harorat yil mobaynida va kun mobaynida

keskin miqdorga o‘zgaradi.

v) iqlim o‘ta quruq, yog‘inning miqdori yiliga 200-300 mm dan (tog‘

oldilarida), 150-200 mm (janubiy sahrolarda) gacha o‘zgarib turadi,

bug‘lanuvchilik esa yiliga 1400-2400 mm, shamol doimo kuchli esib turadi va

havoga qum, chang zarralarini ko‘taradi, hamda sho‘rhok yerlardan tuzlarni

havoga ko‘taradi, tashiydi; chang to‘zonlari va qum bo‘ronlari yiliga 50 kundan

ortiq davom etadi. O‘zbekiston janubida oyda 2-3 marta 15-20 soat davomida

kuchli bo‘ron (afg‘on shamoli) esadi.

g) yilning qurg‘okchilik va namgarchilik davrlari keskin farq bilan

almashinib turadi; qish ayniqsa baxor juda qisqa va namgarchilik juda ko‘p, yozi

uzun va umuman bulutsiz, juda issiq deyarli yog‘ingarchilik bo‘lmaydi.

Iqlimning bu ko‘rsatilgan xususiyatlari yer osti suvlari oqimlarining

kamsuvligini, oqim xarakati sharoiti va suv almashinuvining o‘ta qiyinligini va

48

bu sharoitlar sizot suvlarida va tuproqlarda tuz yig‘ilishiga sabab bo‘lishini

ko‘rsatadi.

Quyida biz geomorfologik sharoit bilan bog‘liq respublikaning maydoni

uchun hosil bo‘lgan omillarni ko‘rib chiqamiz:

II. Tog‘ oldi tekisliklarida cho‘kindi tog‘ jinslari, jins hosil qiluvchi uch

xil geologik jarayon natijasida hosil bo‘ladi va shakllanadi:

a) Yirik daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, Qashqadaryo, Zarafshon) ning

qadimiy va zamonaviy vodiylarida sodir bo‘ladigan allyuvial yotqiziq

(cho ‘ kindi) yotqizish j arayonlari.

b) Kichik daryolar (Sangzor, Zominsuv, Sheroboddaryo, Sox) ning

tashilish konusi yotqiziqlari to‘planish jarayonlari uchun hos bo‘lgan allyuvial-

prolyuvial jarayonlar;

c) Past tog‘liklarning shleyflarini (adirlarini) va fasliy (vaqtincha) harakat

qiluvchi oqimlarning kichik tashilish konuslarini, keng lyoss tekisliklarini hosil

qiluvchi prolyuvial - delyuvial jarayonlar.

Allyuvial yotqiziqlarning qalinligi 60 - 100 metrga etadi. Bu yotqiziqlar

qirqimi 2 qavatga ajratiladi, yuqori qavat asosan qumoq tuproq, gilli tuproqdan

tashkil topgan. Qisman gill va kum qatlamchalari ham mavjud. Qalinligi 3 - 20

metr (deltalarda) dan 50 - 70 m (Amudaryo, Sirdaryo) orasida bo‘ladi.

Pastki qavat asosan mayda qumlardan tortib to yirik zarrali qumlargacha

bo‘ladi. Qalinligi 5 - 20 metrdan 30 - 70 metrgacha bo‘ladi.

49

X

3-rasm. Arid iqlimli mintaqada joylashgan sug‘oriladigan yer massivlarining

litologik tuzilishi.

I-Allyuvial tekislikslar: a-Sirdaryo daryosining qadimgi vodiysi, b-Qashqadaryo

daryosining deltasi II-Allyuvial prolyuvial tekisliklar: kichik daryolarning tashilish konuslari

(Sangzor, Zominsuv, SHyerobod daryolari). III-Prolyuvial-delyuvial tekisliklar - past

tog‘liklar shleyflari, kichik vaqtincha oqar suvlarning tashilish konuslari. 1-shag‘allar, 2-

qumlar, 3-gilli va qumoq tuproqlar, qum va gill qatlamchalari bilan, 4-lyoss va lyossimon

jinslar, 5-og‘ir gilli tuproqlar va gillar, 6-qumli gillar bilan to‘ldirilgan qirrali shag‘allar

(rn,eben), 7-qumtoshlar, alevrolitlar, 8-eol qumlari. O.T, S, QT-ozuqa olish va tranzit,

sarflanish, qayta pasayish va yoyilish mintaqalari.

Allyuvial-prolyuvial yotqiziqlar yirik tashilish konuslarini tashkil qiladi

va tog‘lik yerlardan konusning chekka qismiga tomon yig‘ilgan yotqiziqlar aniq

saralanib maydalanib boradi. Konusning yuqori qismlarida katta qalinlikga

ega bo‘lgan shag‘al, qirrali tosh jinslaridan tashkil topadi, qisman qirqimda qum,

qumoq tuproq, gilli tuproq qatlamchalari, linzalari uchraydi. Konusning

markaziy qismida qalin yirik shag‘al qatlamlari 2 - 3 ta qavatlarga bo‘linadi va

50

asta-sekin qumlar bilan almashinib boradi. Yopqich gilli jinslarning qalinligi bir

necha 10 metrlarga etadi.

Konusning chekka qismlarida qum qatlamlari qalinligi qisqarib boradi

(yo‘qolib boradi), yoki “til” linza ko‘rinishida saqlanib koladi.

Delyuvial - prolyuvial yotqiziqlari bilan yirik lyoss (sog‘ tuproq)

tekisliklari (Ko‘korol, Lomakino platosi, Qarnabcho‘l, Qiziriqdaryo)

to‘ldirilgan. Ularning qalinligi 100-200 metrgacha etadi va qumoq tuproq, gilli

tuproqdan tashkil topadi. Kesimning 20 metr chuqurligidan pastda qalinligi 3-5

metrgacha qumli va chaqiq qirrali toshli jins qatlamlari uchraydi (3-rasm).

III. Ko‘rilayotgan maydonning yana bir o‘ziga xosligi shundan iboratki

allyuvial-delta tekisliklarining chekka qismlarida yoki ularning allyuvial-

prolyuvial tekisliklar bilan tutashgan joylarda yirik rel’efda cho‘ziq shakl

ko‘rinishida bo‘lgan cho‘ziqligi bir necha 10 km larga etadigan chuqurliklar,

pastliklar, botiqliklar mavjud. Masalan: Qashqadaryo deltasining chekka

qismida Sho‘rsoy, Mirzacho‘lni Qizilqum bilan tutashgan yerida Arnasoy

joylashgan. Bu pastliklarning tag qismi tekis, chuqurligi 10 metr va daryoning

faoliyati ko‘rinib turadi.

Allyuvial tekisliklar bilan allyuvial-prolyuvial tekisliklar tutashgan

yerdagi pastliklarni deyarli relefi aniq ifodalanmagan, nishabligi 0,01 gacha

bo‘ladi. Bu chuqurliklar, gidrogeologik nuqtai nazaridan yer osti va yer usti suvi

oqimlari uchun mahalliy oqim yig‘iladigan havza xizmatini o‘taydi va yerlar

meliorativ jihatdan o‘ta noqulay sharoitga ega.

IV. Kichik daryolarning tashilish konusi va vaqtincha harakat qiladigan

oqimlar mintaqalari tutashgan yerlarida katta maydonlarni egallagan konus

oralig‘idagi yerlari mavjud. Konus oralig‘ida joylashgan yerlar suv

o‘tkazuvchanligi juda kichik bo‘lgan gilli jinslardan tashkil topgan. Konus

oralig‘i kengliklarini qiyaligi katta (0,007 gacha) bo‘lishiga qaramay yer osti

suvlari oqimi murakkab sharoitda xarakatlanadi va agar yerlar sug‘orilsa qisman

meliorativ tadbirlar o‘tkazish talab qilinadi.

51

V. Ko‘rib chiqilgan barcha massivlarning chekkalarida, chegaralarida, eol

yotqiziqlari tarqalgan. Bular 30 metr chuqurlikgacha uchraydigan eol qumlaridir

va ular Mirzacho‘l bilan Qizilqum chegarasida, Sherobodning chekkasida,

Qarshi cho‘lining chekkasida uchraydi.

Qumlar suvni yomon o‘tkazuvchi gilli jinslar orasida - ayniqsa yer yuziga

yaqin joylashganda maxaliy oqimni drenalashga qulay sharoit yaratadi va

melioratsiya qilingan vaqtda zovurlarni ishini engillashtiradi.

Ko‘rib chiqilgan tekisliklarda joylashgan yer osti suvi oqimlarida,

ozuqlanish mintaqasidan to sarf bo‘lish mintaqasi yo‘nalishi tomon ma’lum

qonuniyatlar kuzatiladi.

Masalan, tog‘ oldi qiya tekisliklarida, tashilish konusining yuqori

qismlarida, chuchuk va sho‘rroq oqimlarning ozuqa olish va tranzit oqib o‘tish

mintaqasi joylashgan. Yerlar yaxshi drenalangan, yer osti oqimi xarakati

ta’minlangan, yer osti suvi doimi 10 m.dan chuqur va yerlarning tuproq

sharoitiga amaliy jihatdan ta’sir ko‘rsatmaydi. Suv o‘tkazuvchanligi qiymati bir

necha yuzdan to 1000 m2/kun, oqim qiyaligi katta (0,01-0,004), rel’ef yaxshi

o‘yilganligi sababli sug‘orish vaqtida infiltratsion suvlarining pastki yerlarga

oqib chiqib ketishini ta’minlaydi, shuning uchun faqat tranzit mintaqasining

pastki va o‘rta qismlarida zax bosishi mumkin, boshqa qismlarida esa suvning

sathini sun’iy pasaytirish talab qilinmaydi.

Tashilish konusining markaziy va chekka qismlarida suvli jinslarning suv

o‘tkazuvchanligi (T), shag‘al qatlamlarining qalinligi qisqarib boradi va ularni

qumli - gilli qatlamlar bilan almashinishi hisobiga, yer osti suvi oqimi bir necha

qavatlarga bo‘linib ketadi, vertikal oqim katta bosimga ega bo‘lib qoladi va ko‘p

yerlarda yer osti suvlari bug‘lanish hisobiga sarflanadi. Bu mintaqada tik suv

almashinuv gorizontal suv almashinuviga nisbatan ancha kuchli, sizot suvi sathi

doimo yer yuziga yaqin, ya’ni 3 metrgacha bo‘ladi, minerallashganligi yuqori

(5-50 g/l), tarkibi sulfatli va xlorli - sulfatli turga kiradi. Bu yerlarda sug‘orish

ishlarini olib borishdan avval, yerlarga yaxob berilishi, sho‘r yuvilishi va zovur

tizimi qurilishi lozim. Tuproqlari gidromorf.

52

Va nihoyat tashilish konusining chekka qismlarida va tekis allyuvial,

allyuvial - delta tekisliklarida uchinchi mintaqa, sho‘r, sulfat - xloridli sizot

suvlarining qayta pasayishi va tarqalib ketish (yoyilib ketishi) mintaqasi

joylashadi. Bu mintaqada sizot suvlari turg‘un (harakatsiz) xususiyatga ega, va

bu tabiiy sharoitda bu mintaqaga juda oz kichik oqim oqib kirib keladi (yuqori

mintaqadan) va u oz miqdordagi grunt ichidan bo‘ladigan bug‘lanish hisobiga va

qumli sahrolarga yer osti oqimi ko‘rinishida chiqib ketadi yoki yirik daryo

vodiylariga yoki qo‘shni yerlarga joylashgan pastliklarga oqib chiqadi.

Aytib o‘tilganlarga istisno tariqasida shuni aytish mumkinki, daryo

deltalarida, daryo bo‘ylab uzun-cho‘ziq baland rel’efli to‘qaylar joylashgan va u

yerlar yer osti suvlarini chuchuk va sho‘rroq yer usti suvlari bilan ta’minlaydi.

Bu mintaqada katta massivlar o‘zlashtirilsa infiltratsion suvlar asosan

sizot suvlarini sathini ko‘tarishga sarf bo‘ladi va kapillyar mintaqa sathi tuproq

qatlamiga etishi bilan tuproqlarni qayta sho‘rlanishi va botqoqlanishi jadal

rivojlanadi.

Sizot suvlari oqimidagi har bir mintaqani to‘liqroq tushunib etish uchun

ularni gidrodinamik ko‘rsatkichlarini, sizot suvlari balansining asosiy qismlarini

va uni rejim bilan bog‘langanligini yoritamiz va bu mintaqalarda yer

o‘zlashtirilsa ularni meliorativ ahamiyatiga baho beramiz.

III.3. Sizot suvlari oqimlarining ozuqa olish va tranzit mintaqasi

a) Tashilish konusining yuqori va markaziy qismiga joylashgan, tog‘ oldi

qiya tekisliklaridan iborat, qiyaligi 0.005 dan katta;

b) Geofiltratsion tuzilishi bir qatlamli, bosim hosil bo‘lishi uchun hech

qanday imkoniyat ham, sharoit ham mavjud emas;

c) Yer osti suvi oqimi harakati ta’minlangan Qkr=Qsarf yer osti suvlari

chuqurligi 5 m dan katta, yerlar sug‘orilsa o‘zgarishi mumkin.

d) Rejim turi odatda oqim rejimiga mansub, yerlar sug‘orilsa infiltratsion-

oqim rejimiga o‘tadi. Suvlar chuchuk, gidrokarbonatli, tuproq sho‘rlagan emas.

e) Tashilish konusining yuqori va markaziy qismiga joylashgan, oqim radial

- yoyiluvchan, kengligi va qalinligi yuqoridan pastga qarab ortib boradi.

53

Yuqoridan pastga suvli qatlam jinslarining suv o‘tkazuvchanligi va qiyaligi

kamayib boradi, shuning uchun pastga qarab oqim bo‘yicha suv tiralib oqadi

(ko‘tarilib boradi) va suv sathi yer yuziga yaqinlashadi;

f) Mintaqaning pastki chegarasi oqim fronti bo‘yicha sezilarli darajada bosim

va sarflanish boshlangan kesimdan boshlanadi;

j) Tabiiy rejimi yer osti suvlarini ozuqlantiruvchi yer usti suvi oqimlariga

bog‘liq va ozgina kechikib uni qaytaradi. Sathning yillik amplitudasi kichik

konuslarda 3 - 5 metr, yirik konuslarda bir metrgacha o‘zgaradi va konuslarning

suv sig‘imi bilan bog‘liq.

Agar yerlar sug‘orilsa:

a) infiltratsion sug‘orish suvlari hisobiga oqim sarfi ortadi.

b) tranzit mintaqasining ko‘p qismida, sizot suvlarining infiltratsion ozuqa

olish sarfi, oqimning suv o‘tkazish imkoniyatidan ortiq bo‘ladi. Bu esa yer osti

suvi sathini tiralib oqishiga, ko‘tarilishiga olib keladi;

c) sathning ko‘tarilishi natijasida tranzit mintaqasining bir qismini (chegara

va o‘tish hududlarida) zax bosadi va botqoqlanish ro‘y beradi, hamda sizot

suvlarini tik ozuqlanishi kuchayadi va pastki sarflanish mintaqasida intensiv

sho‘rlanish ro‘y beradi.

Shu munosabat bilan melioratorlar qo‘yidagilarni aniqlab olishlari kerak:

a) sug‘orish munosabati bilan zax bosish chegaralarini ;

b) tranzit mintaqasida suv sathi ko‘tarilishi munosabati bilan sarflanish

mintaqasi sizot suvlari oqimi qancha ko‘shimcha ozuqlanganligini aniqlash

kerak.

Tranzit mintaqasida ko‘p yerlarni zax bossa ham tuproq tuzsiz, suvlar

chuchuk bo‘lganligi uchun qayta sho‘rlanish katta maydonlarda rivojlanmaydi.

Bu yerlarda botqoqlanish va tuproqda “lugovoy” jarayon sodir bo‘ladi. Ammo

pastki mintaqada sizot suvlarining ozuqlanishi ortadi va natijada kuchli

bug‘lanish hisobiga tuproq-gruntlarni qayta sho‘rlanishi ro‘y beradi va yer osti

suvlarining bosimi ortadi.

Kurash usullari:

54

Ozuqa olish va tranzit hamda sarflanish mintaqalari chegarasida tik zovur

quduqlari qazilib, undan infiltratsion ozuqa olish miqdoriga teng miqdordagi

suvni tutib, olib tashlash lozim, imkoni bo‘lsa tabiiy oqim sarfidan ham qo‘shib

tortib olish lozim.

X Qzov= X Winf. (1)

Bu mintaqada asosan mukammal sug‘orish tizimi yaratilsa yerlardan

yuqori hosil olsa bo‘ladi, yoki kichik hajmda zax qochirish shaxobchalari

chegara tumanlarida qurilsa kifoya qiladi.

III.4. Sizot suvlari oqimlarining sarflanish mintakasi

a) tashilish konusining chekka qismiga, qiya tekisliklarga joylashgan,

nishabligi 0,001-0,005;

b) sho‘r sizot suvlarining tabiiy va yerlar sug‘orilgandagi sathi barqaror yer

yuziga yaqin (3 metrgacha, gohida 5 metrgacha);

c) geofiltratsion tuzilishi murakkab, ikki va ko‘p qatlamli tizim- suvni

yomon o‘tkazuvchi yopqich va ajratuvchi qatlamlari bilan, suvli qatlamlarning

suv o‘tkazuvchanligi yuqori (T>100 m2/kun), suvlar odatda sho‘rroq, ayrim

vaqtda chuchuk.

d) sulfatli, sulfat-xloridli, bosimli suvlarning pezometrik sathi sizot

suvlarining bosimsiz sathidan doimo yuqori, umumiy va mahalliy oqimning

harakati murakkab sharoitda tik suv almashinuv gorizontal suv almashinuvidan

ancha yuqori, ya’ni bu mintaqada bug‘lanishga sarf bo‘layotgan suv sarfi

bosimli suvdan kelayotgan suv miqdori bilan to‘ldirilib turiladi. Bu yerlar

shuning uchun o‘ta sho‘rxok, hayotsiz, meliorativ sharoiti juda og‘ir yerlar

hisoblanadi. Agar masalaga chuqurroq qaralsa bu mintaqaga kirgan yer osti

suvining 75-95 % i bug‘lanishga sarf bo‘ladi, va taxminan 10 % i keyingi

mintaqaga oqib o‘tadi;

e) sizot suvlarining rejimi tipik bug‘lanish, yerlar sug‘orilgandan so‘ng

infiltratsion - bug‘lanish rejimiga aylanadi;

55

f) sarflanish mintaqasi bilan qayta pasayish va tarqalish mintaqasi orasidagi

chegarani, oqim yo‘nalishi bo‘yicha qumli - shag‘alli qatlamlar to‘liq yo‘qolgan

yerdan yoki suvli qatlamda bosim yo‘qolgan kesimli yerdan o‘tkaziladi,

chegaradan boshlab sizot suvining sathi 5,0 m dan pasayib boradi va oqim

xarakati o‘ta turg‘un holatga o‘tadi.

j) bu mintaqada tabiiy holatda sizot suvlari balansi ta’minlangan. Bu

mintaqada balansning asosiy elementlari bug‘lanish va tik bosimli oqimning

oqib kelgan mikdori bilan belgilanadi.

U=2.210-3(1 -Z/2,9), m3/kunm 2 (2)

q = khAh/mh, m3/kunm 2 (3)

Shunday qilib bu mintaqaning meliorativ sharoiti meliorativ jihatdan juda

og‘ir noqulay, yaroqsiz va murakkab.

Bu mintaqada joylashgan yerlarda oldindan zovur tizimlari qurmasdan,

sug‘orib yuqori hosil olib bo‘lmaydi. Zovur sizot suvlariga qo‘shiladigan

infiltratsion suvning miqdorini olib tashlashga va tabiiy sharoitda bug‘lanishga

sarf bo‘ladigan suv sarfini olib tashlashga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak, ya’ni

Qzov = W + Utah (4)

Demak mintaqa yuqorisidagi chegarada tik zovur qatorlari bilan

bug‘lanish mikdoriga teng miqdordagi suvni tutib qolish kerak, hamda butun

mintaqa maydonida yakka yoki to‘da vertikal quduqlar qurib (sizgichni

shag‘alli, qumli jinslarga joylashtirib) infiltratsion ozuqani olib tashlash kerak.

Melioratsiyani vazifasi:

a) sizot suvini pasaytirib, yerni sho‘rini yuvish. Sathni quritish me’yorigacha

pasaytirish kerak, kapillyar mintaqa yer yuziga etib bormasin.

b) bosimli suvlarning sathi sizot suvi sathigacha yoki undan ham

pasaytirilishi kerak.

56

III.5.Sizot suvlari oqimlarining qayta pasayish va yoyilib ketishi mintaqasi

a) mintaqaning rel’efi yassi, o‘yilmagan tekislikdan iborat, yer usti suvi

oqimi hosil bo‘lmaydi, qiyaligi i<0,001. (Sirdaryo va Amudaryo deltalari)

b) sizot suvlari sho‘r - nomokopgacha, sulfat - xloridli tarkibga ega.

c) sizot suvlari sathi o‘zgaruvchan, aksariyat chuqur joylashadi. Sug‘orish

boshlanganidan bir necha yildan so‘ng doimo yer yuziga yaqin keladi;

d) geofiltratsion tuzilishi oddiy - bir necha xil jinslar almashinuvidan iborat,

bir qatlamli tizim va ikki qatlamli tizimi(yirik daryo vodiylari va deltalarida)

kuzatiladi. (yopqich va ajratuvchi qatlamlar bilan);

e) yer osti suvi oqimlari bu mintaqada bosimsiz;

f) sizot suvlari sathi tabiiy sharoitda juda barqaror, amplitudasi 0.3 metrdan

ortmaydi;

j) mintaqa uchun sizot suvlari oqimi xarakati o‘ta qiyinlashgan sharoit

xarakterlidir.

h) yerlar bu mintaqada kuchli va katta chuqurlikgacha sho‘rlangan, shuning

uchun sug‘orish vaqtida sizot suvlarining kapillyar hoshiyasi yer yuziga etishi

bilan tuproqlar, gruntlar qayta sho‘rlana boshlaydi. Bu hodisani tizimli zovur

qurib infiltratsion ozuqlanish suvlarini sug‘orish dalasidan chiqarib tashlab,

oldini olish mumkin.

k) bir qatlamli tizimda - ya’ni tashilish konusining eng chekka qismida, suv

o‘tkazuvchanligi 30 m2/kun, qatlam qalinligi 100 metrlargacha bo‘lgan yerlarda

faqat yotiq zovur qo‘llash mumkin, T=50-100 m2/kun bo‘lgan yerlarda ham

yotiq, ham tik zovur qo‘llash mumkin.

l) Sug‘orish ishlari olib borilsa, yer tekis, sizot suvi o‘ta qiyin sharoitda

xarakat qilganligi uchun atrof mintaqalarga deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi va

infiltratsiyaga ketgan suv asosan sizot suvlari zahirasini to‘ldirishga ya’ni sizot

suvini ko‘tarishga sarf bo‘ladi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tarixan tabiatda shakllangan tabiiy

gidrogeologik jarayon, kishilarni suv xo‘jaligi faoliyati ta’sirida keskin

57

o‘zgarishlarga uchraydi va qonuniy ravishda gidrogeologik jarayonning

yo‘nalishi o‘zgarib turadi.

Nazorat savollari.

1. Gidrogeologik-meliorativ jarayon tushunchasi?

2. Gidrogeologik jarayonga ta’sir etuvchi omillar nimalardan iborat?

3. Iqlim omili gidrogeologik jarayonga qanday ta’sir etadi?

4. Relef omili gidrogeologik jarayonga qanday ta’sir etadi?

5. Geologik (kesim) omili gidrogeologik jarayonga qanday ta’sir ko‘rsatadi?

6. Gidrogeologik jarayonning mohiyati qanday va u qanday gidrogeologik

mintaqalarga ajratiladi?

7. Ozuqa olish va tranzit mintaqasiga qisqa tavsif bering?

8. Ozuqa olish va tranzit mintaqasida yerlar sug‘orilsa qanday gidrogeologik

masalalar yechiladi?

9. Sarflanish mintaqasiga qisqacha tavsif bering.

10. Sarflanish mintaqasida yerlar sug‘orilsa qanday gidrogeologik masalalar

yechiladi?

11. Sarflanish mintaqasida sizot suvlari necha foizi bug‘lanishga sarf bo‘ladi?

12. Qayta pasayish va tarqalish mintaqasiga qisqacha tavsif bering?

13. Qayta pasayish va tarqalish mintaqasida yerlar sug‘orilsa, qanday

gidrogeologik masalalar yechiladi?

14. Tabiiy drenalanganlik darajasi bo‘yicha mintaqalar qanday bo‘linishi

mumkin?

15. Sarflanish mintaqasida nima sababdan vertikal suv almashinuv gorizontal

suv almashinuvidan katta?

16. Agar yerlar sug‘orilsa har bir mintaqada qanday o‘zgarishlar ro‘y beradi?

Atama va ihoralar: gidrogeologik jarayon, belgilovchi omillar, geomorfologik,

geologik jarayonlar, iqlim omillari, arid iqlim, ozuqa olish va tranzit, sarflanish,

qayta pasayish, gidrodinamik tavsif va chegaralar, mintaqalar, geofiltratsion

tuzilish, rejim, infiltratsiya, ozuqa olish, sarflanish, bosim paydo bo‘lishi, yakka

sath, zovurlar, gidrodinamik mintaqalar.

58

IV-bob.

Melioratsiya qilinayotgan maydonlarda tarqalgan sizot suvlarining rejimi

xususiyatlari.

IV.1. Tabiiy rejimlar.

Sizot suvlarining rejimi deb, ularni sathini, kimyoviy va gaz taribini,

xaroratini, tezligi va boshqa elementlarini, ma’lum bir vaqt ichida turli tabiiy va

xo‘jalik omillari ta’siri ostida bo‘ladigan qonuny o‘zgarishlariga aytamiz. Sizot

suvlarining tabiiy rejimlari tabiiy omillar ta’sirida shakllanadilar va turli xil

turlarga bo‘linadilar. Tabiiy omillar ta’sirida shakllangan sizot suvlari rejimi,

sug‘orish maydonlarida olib borilayotgan faoliyat ta’sirida keskin o‘zgarishlarga

uchraydi va uning ta’siri keng miqyosda bo‘lganligi sababli inson faoliyati bilan

boshqariladi.

Sizot suvlarining tabiiy rejimlari genetik belgilarga, ta’sir etuvchi

omillarga qarab shartli ravishda iqlim, gidrologik, yer osti suvi oqimi va

kompleks rejimlarga bo‘linadi:

- iqlim rejimlari asosan meteorologik omillarning o‘zgarishi bilan belgilanadi;

- gidrologik rejimlar asosan daryolarning suvliligini o‘zgarishi bilan belgilanadi;

- yer osti suvi oqimi rejimi atrofdagi yerlardan va pastki qatlamlardan tik xarakat

qiladigan bosimli suvlarning ta’siri bilan bog‘liq;

- kompleks yoki aralash rejimlar - bu turdagi rejimlar yuqorida qayd qilingan

barcha omillarni summar ta’siri ostida shakllanadi.

Iqlim rejimlari. Iq lim omillariga atmosfera yog‘inlari va haroratning

o‘zgarishi kiradi. Bu omillar ta’sirida iqlim o‘zgarishi qonuniyatlariga bog‘liq

ravishda, o‘ziga xos sizot suvlarining sathi va minerallashganligi o‘zgarib turadi.

Sizot suvlari rejimining gidrologik turiga ko‘ra o‘zgarishlar asosan

daryolarning ta’siri bilan bog‘liq va sizot suvlari sathini fasliy va ko‘p yillik

o‘zgarishlarini belgilab beradi. Gidrologik rejimlar quyidagi turlarga

bo‘linadilar:

1) ozuqa olish - daryo sizot suvlarini ozuqalantiruvchi manba bo‘lib

xizmat qiladi. Bu hodisa tog‘ oldi tumanlari uchun xosdir, u yerda sizot suvlari

59

chuqurda yotadi va daryodan bo‘ladigan filtratsiya yerkin karakterga ega

bo‘ladi. Sizot suvlarini daryolardan ozuqa olishi daryolarning quyi oqimida xam

kuzatiladi. Qayirlarda va zamonaviy deltalarda bahorda suv toshganida rejimni

ozuqa olish turi shakllanadi;

2) tiralib oqish rejimi - suv kam fasllarda daryo atroflarida erlarni

drenalaydi, suv toshgan davrlarda esa daryo atrofidagi yerlardagi suv sathini

ko‘tarilishiga olib keladi.

Yer osti suv oqimi rejimi. Atrofdan yer osti suvi oqimi ko‘rinishidan

keladigan oqim sarfining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Bu turdagi rejimlar sizot

suvlari va suv bosimli yagona suvli qatlam komplekslari shakllanadigan

hududlar uchun xosdir.

Kompleks yoki aralash rejimlar. Yuqorida qayd qilingan rejim hosil

qiluvchi birnechta omillar bilan bog‘liq, masalan, iqlim, gidrologik, yer osti suvi

oqimi va boshqalar.

IV.2.Buzilgan rejimlar.

Sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlarda tarqalgan sizot suvlari

rejimining shakllanishi tabiiy sharoit va o‘tkazilayotgan meliorativ tadbirlar

bilan bog‘liq. Sizot suvlarini o‘ziga xosligi, ularni yotish chuqurligini,

haroratini, minerallashganligini, kimyoviy tarkibi va boshqa xususiyatlarini yil

mobaynida, yillar davomida va ko‘p yillar davomida o‘zgaruvchanligidir. Sizot

suvlari sathining kun mobaynida suvsevar o‘simliklar qobig‘i ostida o‘zgarib

turishi ham bizga ma’lum.

Sizot suvlari sathining fasliy o‘zgarish amplitudasi bir necha o‘n

santimetrdan 10-15 metrlargacha va undan ortiq miqdorga o‘zgarib turadi, va

bu hodisa shag‘allardan tashkil topgan tog‘oldi hududlarida va ayniqsa allyuvial

sizot suvlari oqimlarida kuzatiladi. Sizot suvlari sathining ko‘p yillik o‘zgarish

amplitudasi, fasliy o‘zgarish amplitudasidan ancha katta bo‘ladi.

O‘rta Osiyoda, yangi yerlarda sug‘orish suvlaridan bo‘ladigan filtratsiya

ta’sirida sizot suvlarining sathi 50-60 metr chuqurlikdan 2-3 metr yer

yuzasigacha ko‘tarilganligi misollari mavjud.

60

Sizot suvlarining kimyoviy tarkibi va minerallashganligi xam katta

o‘zgarishlarga uchraydi. SHundan kelib chiqqan holda, tuproqning suv va

issiqlik rejimining shakllanishida sizot suvlarining ahamiyati katta ekanligi

tushunarli bo‘lib qoladi.

Sizot suvlari rejimini o‘zgarishining asosiy sababi ularning balansini

o‘zgarishi hisoblanadi. Melioratsiya qilinayotgan yerlarda bu o‘zgarishlar turli

xil tabiiy sharoitlarda va o‘tkazilayotgan melioratsiya tadbirlarining turli xil

texnik darajasida, gidromeliorativ tizimlarni ekspluatatsiya qilish sifatida bu

o‘zgarishlar turlicha namoyon bo‘ladi. Shu bilan bog‘liq holda, sizot suvlari

rejimida bo‘ladigan qonuniyatlarni ochib berish uchun, melioratsiya ta’siri

ostida bo‘ladigan o‘zgarishlarni bashorat qilish uchun, sizot suvlari balansi

xaqida bilimlarga ega bo‘lish zarur (G.N.Kamenskiy, O.K.Lange, M.A. Shmidt,

M.M.Krilov, N.A.Kenesarin).

Sizot suvlari rejimiga hal qiluvchi ta’sirni yerlarning tabiiy

drenalanganligi ko‘rsatadi. Masalan: Kuchli drenalangan hududlarda iqlimga

bog‘liq bo‘lmagan holda, ko‘pincha chuchuk yoki kuchsiz minerallashgan

suvlar shakllanadi. Ularni ozuqa olishi miqdori (pitanie) to‘liqligicha yoki ko‘p

jihatdan, chiqib ketayotgan yer osti suvi oqimi sarfi bilan muvozanatda bo‘ladi.

Bunday rejimlar O‘zbekistonning tog‘oldi hududlariga xos. Bunday sharoitlarda

tuproqlar sho‘rlangan emas va sho‘r yuvish ishlari talab qilinmaydi.

Novegetatsiya davrida dalaga suv berilmaydi yoki oz hajmda amalga oshiriladi.

Sug‘orish tizimiga beriladigan suvning asosiy qismi vegetatsiya davrida,

uning maksimal miqdori iyul-avgust oylariga, o‘simlik ko‘p suv talab qiladigan

davrda beriladi.

Sizot suvlari sathining o‘zgarishi dalaga suv berish bilan sinxron ravishda

2-3 metrli amplituda bilan sodir bo‘ladi. Sathning eng yuqori holati iyul-avgust

oylarida kuzatiladi. Sathlarning pasayishi novegetatsiya davrida tinmay tushib

boradi va mart-aprel oylarida minimum holatini egallaydi. Fasliy amplitudaning

eng katta qiymati daryolar tashilish konusining eng yuqori (cho‘qqi) qismiga,

61

sizot suvlarining ozuqa olish viloyatiga to‘g‘ri keladi. Uning qiymati 5-10

metrga etishi mumkin.

Sizot suvlarining minerallashganligi, kimyoviy tarkibi rejimi uncha katta

bo‘lmagan o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Sathning fasliy ko‘tarilishida ko‘p

hollarda minerallashuvning pasayishi kuzatiladi.

Har qanday sharoitda, yerlarda sug‘orishni boshlanishi, sizot suvlari

sathini ko‘tarilishiga olib keladi. Sizot suvlari sathining ko‘tarilishi ortib

boradigan oqim sarfi, sizot suvlarini kuchayib boradigan ozuqalanishini o‘rnini

to‘ldirmaydi. Bundan so‘ng ko‘tarilib borayotgan sizot suvlarining sathi,

barqaror rejim bilan o‘rin almashadi.

Sizot suvlarini irrigatsion ozuqa olishi asosiy manba bo‘lganligi uchun u

quyidagilardan tashkil topadi:

- yerli o‘zanlarda joylashtirilgan turli tartibdagi sug‘orish kanallardan bo‘ladigan

filtratsiya;

- vegetatsiya, nam saqlash, sho‘r yuvish va boshqa sug‘orish ishlari vaqtida

dalalarga beriladigan suvlar infiltratsiyasi;

- turli sabablarga ko‘ra sug‘orish massividan yo‘qotish (tashlash)

ta’minlanmagan tashlanma sug‘orish suvlari infiltratsiyasi;

Sug‘orish jarayoni ta’siri umumiy xolda quyidagilarda o‘zini namoyon

qilishi mumkin:

- aeratsiya mintaqasi jinslarining namligi ortib boradi;

- irrigatsion suvlar hisobiga sizot suvlarini qo‘shimcha ozuqalanishi vujudga

keladi.

Sug‘orish usuli va suv quyish texnikasi, dalaga suv berish miqdori,

aeratsiya mintaqasini litologik tarkibi va qalinligi, iqlim sharoiti va boshqalarga

bog‘liq ravshda irrigatsion ozuqa olish yiliga birnecha o‘ndan to bir necha yuz

ming millimetrgacha o‘zgarib turadi va o‘rtacha saxro va yarim saxro

tumanlarda, o‘rtacha 300 - 400 mm ni tashkil qiladi;

- sug‘orish suvlari bilan aeratsiya mintaqasiga va sizot suvlariga katta miqdorda

tuzlar qo‘shiladi;

62

- past darajada tabiiy drenalangan tumanlarda sizot suvlarining sathi mintaqasiga

sizot suvlarining sarfi oshadi (ortadi), bu esa sun’iy zovurlar etarli bo‘lmagan

sharoitda tuproqlarda va sizot suvlarida tuz to‘planishiga olib keladi;

- zovur tizimlari qurilsa sizot suvlarini oqib chiqib ketishi kuchayadi va ma’lum

drenalanganlik darajasida va ma’lum sug‘orish rejimida (tartibida), sug‘orish

aeratsiya mintaqasida va sizot suvlarida tuzlarni kamaytirishga qodir, xamda

sizot suvlari sathini pasaytiradi;

- sug‘orish uchun yer osti suvlaridan olib ishlatish, ularni sathini pasaytiradi va

pastda suvli gorizontlar bilan o‘zaro bog‘liqlikni (bog‘lanishni) o‘zgartiradi,

jumladan yer usti suvlari bilan xam.

IV.3. Sizot suvlari rejimini genetik turlari.

Irrigatsion-xo‘jalik, texnogen omillarning sizot suvlari rejimiga ta’siri

sizot suvlari tabiiy rejimlarini keskin o‘zgarishiga olib keladi va sug‘oriladigan

yerlarda texnogen (irrigatsion) rejimlarni shakllanishini belgilaydi. Bu rejimlar

quyidagi genetik guruhlar, turlar, sinflar, ko‘rinishlar va xillar (raznovidnost)ga

bo‘linadi (D.M.Kats bo‘yicha).

Rejim guruhlari sizot suvlarini ozuqalantirish manbalarining miqdoriy

nisbatiga qarab ajratiladi. Quyidagi guruhlar bo‘lishi mumkin:

- aynan irrigatsion va irrigatsion (sahro va yarim sahro mintaqalarida

joylashgan ko‘pchilik sug‘orish maydonlari uchun xarakterli) rejimlar,

ko‘pyillik rejim to‘liqligicha irrigatsion xo‘jalik omillari bilan belgilanadi;

- atmosfera yog‘inlarining ahamiyati ko‘paygan irrigatsion rejimlar (cho‘l

mintaqasi); ko‘p yillik rejim irrigatsion-xo‘jalik omillari va atmosfera

yog‘inlarining dinamikasi bilan belgilanadi;

- daryo suvlarining filtratsiyasi ko‘paygan irrigatsion rejimlar (daryolar

tashilish konuslarining eng yuqori qismi va b.); ko‘pyillik rejim irrigatsion-

xo‘jalik omillari va daryolarni suvliligining o‘zgarishi bilan belgilanadi;

- yer osti suvi oqimini hissasi kuchaygan irrigatsion rejimlar (daryolarning

tashilish konuslarida yer osti suvlarining yer yuziga sizib chiqadigan mintaqasi

va tog‘ tog‘oldi shleyflari chekkalari, daryolarning yuqori terrasalari va

63

boshqalar); ko‘p yillik rejim irrigatsion-xo‘jalik omillariga va kirib keladigan

yer osti suvlari oqimi sarfiga bog‘liq;

- aralash yoki kompleks rejimlar, ozuqalantiruvchi manbalarning

taxminan bir xil nisbatlari bilan xarakterlanadi; turli iqlim, geomorfologik va

gidrogeologik sharoitlarda uchraydi; sizot suvlarining ko‘p yillik rejimi

irrigatsion-xo‘jalik va boshqa omillar bilan bog‘liq.

Sug‘oriladigan maydonlarda sizot suvlarining ko‘p yillik rejimini

belgilovchi irrigatsion-xo‘jalik omillariga - sug‘orishga beriladigan suv

me’yorining dinamikasi, sug‘orish tizimlarining foydali ish koeffitsienti (FIK),

yerdan foydalanish koeffitsienti, kollektor-zovur tizimining rivojlanishi,

sug‘orish usullari va sug‘orish texnikasining o‘zgarishi va boshqalar kiradi.

Rejim turlariga quyidagilar kiradi: tabiiy kuchli drenalangan mintaqalarda

- katta chuqurlikda joylashgan sizot suvlari oqimlari; drenalangan mintaqalarda

- katta tezlikda xarakat qiladigan sizot suvlari oqimlari; kuchsiz drenalangan

mintaqalarda - sekinlashgan sizot suvlari oqimlari; o‘ta kuchsiz drenalangan

mintaqalarda - o‘ta sekin xarakat qiladigan sizot suvlari oqimlari va oqimsiz

(oqim xarakat qilmaydigan) mintaqada - sizot suvlari havzasi rejimi turlari.

Sizot suvlari rejimi sinflarini, va ularning miqdoriy ko‘rsatkichlari

bo‘yicha ajratish ishlab - chiqarish sharoitida kollektor - zovur tizimlarini

samarali ishlashini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi.

64

Sizot suvlarining texnogen (irrigatsion) rejimlari sinflari

(D.M.Kats.)

4.1-jadval

№ Rejimlar (sinflar) Zovur suvi oqimining sizot suvlarini

infiltratsion ozuqalanish miqdoriga nisbati %

Suv berishga %

1 Sun’iy drenalanmagan yerlar 0 0

2 Sun’iy kuchsiz drenalangan yerlar

0-35 0-15

3 Sun’iy o‘rtacha drenalangan yerlar

35-70 15-30

4 Sun’iy kuchli drenalangan yerlar >70 >30

Sinflar, faqat past darajada tabiiy drenalangan yerlarda ajratiladi, ya’ni

sun’iy drenalashga muhtoj bo‘lgan maydonlarda ajratiladi.

Birinchi sinfdan to‘rtinchi sinfgacha sizot suvlarining minerallashganligi

kamayib boradi va boshqa sharoitlarning tengligida suv-tuz balansi strukturasi

yaxshilanib boradi (4-jadval)

Rejim ko‘rinishlari mahalliy irrigatsion xo‘jalik omillarini hisobga olib

ajratiladi (kanallarning ta’sir mintaqalari, sug‘oriladigan maydonlar,

sug‘orilmaydigan maydonlar va boshqalar).

Rejim xillari - irrigatsion xo‘jalik omillarini aniqlashtirib belgilanadi,

masalan, sug‘oriladigan ekinlarning xarakteri va boshqalar.

Sug‘orish ishlari bilan bog‘liq texnogen rejimlar orasida, irrigatsion

rejimlardan tashqari, suv omborlari ta’siri mintaqasidagi sizot suvlari uchun xos

bo‘lgan, suv oluvchi ekspluatatsion quduqlar atrofidagi va bir necha texnogen va

tabiiy omillar ta’sirida shakllanadigan kompleks rejimlarni ajratish mumkin.

Yuqorida qayd qilingan, gidrogeologik jarayonlarning miqdoriy

ko‘rsatkichlarini aks ettiruvchi D.M.Katsning miqdoriy tasnifnomasidan

tashqari, sizot suvlari rejimida bo‘ladigan sifat o‘zgarishlarini aks ettiradigan

M.M.Krilovning sifat genetik tasnifnomasini keltiramiz. M.M.Krilov

65

sug‘oriladigan maydonlar uchun O‘zbekistonning har bir gidrogeologik-

meliorativ viloyati uchun rejim shakllanishining 5 turini ajratadi.

1) infiltratsion - bug‘lanish rejimi. Bu turdagi rejim amalda yer osti

suvlari oqimi xarakatlanmaydigan yerlar uchun xos. Sizot suvlari balansida

infiltratsiya va bug‘lanish hal qiluvchi ahamiyatga ega, ayrim vaqt da katta

chuqurlikdagi bosimli suvlardan o‘tadigan (kiradigan) suvlar ta’sir ko‘rsatadi;

2) infiltratsion - oqim rejimi. Bu turdagi rejim infiltratsiya va jadal (kuchli

xarakatlanadigan) yer osti suvi oqimi bilan bog‘liq;

3) infiltratsion rejim. Bunda sizot suvlari sathi yildan-yilga ko‘tarilib

borishi bilan xarakterlanadigan infiltratsiyaning hissasi asosiy ahamiyatga ega

bo‘ladi;

4) Oqim rejimi, asosan yer osti suvi oqimi bilan bog‘liq;

5) Aralash rejimlar.

Infiltratsion-bug‘lanish turida rejim, sizot suvlari balansida, infiltratsiya

va bug‘lanish jarayonlari asosiy rol o‘ynaydi. Sizot suvlari sathining yuqori

holati bahor oylarida va vegetatsiya davrining boshlarida kuzatiladi. Sathning

pasayishi bug‘lanish ta’sirida yoz oyida boshlanadi. Sizot suvlarining past sathi

yilning oxiri yoki boshiga tug‘ri keladi.

Sizot suvlarining bu turdagi rejimiga tog‘ oralig‘i pastliklarining o‘rta

pasaygan yerlari (Mirzacho‘l, Farg‘ona pastligi va b.), delta viloyatlari va yirik

daryolarning quyi oqimida joylashgan past-tekisliklarda (Xorazm, Qorako‘l,

Qashqadaryo vohalari) tarqalgan rejimlar kiradi.

Daryolarning quyi qismida (sizot suvlarining yoyilish mintaqasi) yerdan

foydalanish koeffitsienti yuqori bo‘lgan yerlarda sizot suvlarining yuqori sathi

deyarli butun vegetatsiya davri davomida kuzatiladi. Buxoro vohasida sizot

suvlari sathining o‘zgarishiga hududning sun’iy drenalanganligi, va hatto

kuchsiz (ta’minlanmagan) bo‘lsa ham yer osti suvi oqimi ta’sir o‘tkazadi.

Tog‘ oralig‘i pastliklarida joylashgan sug‘oriladigan maydonlarda sizot

suvlari sathining o‘zgarishi egri chizig‘i holatiga, pastda joylashgan bosimli

suvlardan bo‘ladigan gidrostatik bosim, tuzatuvchi ta’sir o‘tkazadi. Shunga

66

bog‘liq ravishda ko‘tarilish birmuncha oldin oktyabr-noyabr oylarida

boshlanadi. Bu vaqtda, tuproqlarni kuzda yoki bahorda sho‘rini yuvishdan

tashqari, atmosfera yog‘inlari sug‘orish suvlarini ozuqalantirishda

qatnashmaydi.

Infiltratsion oqim turidagi rejim tog‘ oralig‘i pasttekisliklari va tog‘oldi

tekisliklari uchun xosdir: a) tashilish konuslarining shag‘alli qismi; b) daryolar

bilan drenalanadigan sizot suvlari uncha chuqur bo‘lmagan daryolarning baland

terrasalari uchun.

Tashilish konuslarida, yer osti suvi oqimlari doimiy va vaqtincha xarakat

qiladigan oqimlarning yirik bo‘lakli yotqiziqlariga joylashgan oqimlar, yer usti

suvlarining infiltratsiyasi va qisman tog‘oldi mintaqalarida yog‘adigan

atmosfera yog‘inlari hisobiga ozuqa oladi. Ammo yer usti suvi oqimi rejimi

iqlim bilan bog‘liq (ozuqalantiruvchi) bo‘lganligi uchun, sizot suvlari sathining

o‘zgarish jadalligi tog‘ va tog‘oldi mintaqalaridagi iqlim omillari bilan

belgilanadi (asosan atmosfera yog‘inlari va havo harorati). Mazkur turdagi

rejimning oldingi turdagi rejimdan farqi shundan iborat. SHu vaqtning o‘zida,

rejimning infiltratsion-bug‘lanish turida iqlim, sizot suvlari sathining fasliy

o‘zgarishida salbiy (-) omil sifatida (yozgi va kuzgi) namoyon bo‘ladi, bu yerda

(II-tur) esa iqlim sizot suvlari sathining ijobiy (+) o‘zgarishlari bilan bog‘liq. Bu

turdagi rejimning ikkinchi, muhim farqi shundan iboratki, bu yerda yer osti suvi

oqimi (stok) sizot suvlari balansining sarf qismida hal qiluvchi rol o‘ynaydi.

Sizot suvlari rejimining yaratuvchi omil sifatida yerlarning litologik tuzilishi va

relefi, qisqasi tabiiy drenalanganlik sharoiti alohida keskin namoyon bo‘ladi.

Sizot suvlari sathi yer yuziga yaqin joylarda, sug‘orish ishlari fasliy rejim

grafigini anchagina murakkablashtiradi, ammo asosiy omillarni ahamiyatini

pasaytirmaydi.

Tashilish konusining cho‘qqi qismidan pasayib borilgani sari, sizot suvlari

sathining maksimumi, oqim yo‘lining uzunligiga bog‘liq ozuqa olishning

maksimumi bilan solishtirilganda, qonuniy kechikib borishi kuzatiladi. Bunda

67

sath o‘zgarishini daryoni ozuqalantiruvchi yer usti suvi oqimi rejimi bilan

bog‘liqligi juda aniq ifodalangan.

Meliorativ nuqtai nazaridan bu hududlaming yerlari juda yaxshi

meliorativ holatda joylashgan. Yer osti suvlari oqimlarini ta’minl anganligi sizot

suvlari sathini katta ko‘tarilishlariga yo‘l qo‘ymaydi, va shu bilan tuproqlarning

sho‘rlanishini ham.

Infiltratsion rejimlar. Sizot suvlari chuqur joylashgan yangidan

sug‘oriladigan yerlarda o‘ziga xos rejim shakllanadi. Yer osti suvi oqimi

ta’minlanganligi oqibatida, tog‘ oralig‘i pastliklarida va past-tekisliklarda sizot

suvlari yildan-yilga to‘xtovsiz ko‘tarilib boradi. Ularning zahiralari yirik

irrigatsion kanallardan bo‘ladigan infiltratsiyaga yo‘qotilish hisobiga to‘lib

boradi. Sug‘orish suvlari va atmosfera yog‘inlari va sizot suvlarining bug‘lanishi

bunday sharoitlarda amalda sodir bo‘lmaydi.

Yer yuzidan chuqurligi, m

v VsГ'1'4'"4

/1 /

/ ^ t ■ i i

~ —

/J Л4i

*

iiл Л f

i f( ! K

-> J 4 f„/W /jУp*

t&/ bfiy

i i i ____i— i— i— J3 —

_____i___i____i___ .Hi___i____i____

i___/

____i____t_ _ _ j—

ш ж в с m v i K ш w z m v r i z u i v i x т п ж к№ 4й m s ,5 1S86C, №7й 1968b, Ж 9й

4-rasm. Mirzacho‘lni janubiy-g‘arbiy qismida joylashgan yangidan

sug‘orilayotgan yerlarda sizot suvlari sathi irrigatsion rejimlarining asosiy

turlari.

68

Sizot suvlarining ijobiy balansi infiltratsiya va kuchsiz (ta’minlanmagan)

yer osti suvi oqimi bilan belgilanadi. Sizot suvlari yuzasining o‘zgarishi egri

chizig‘i grafigi tekis ko‘tarilish xarakteriga ega, va ko‘tarilish jadalligi (shiddati)

ko‘p sabablarga bog‘liq, ayniqsa aeratsiya mintaqasining litologik tuzilishiga,

sizot suvlari sathining birlamchi (sug‘orishgacha) bo‘lgan chuqurligiga,

irrigatsion kanallarning o‘lchamlariga va ulardagi yer usti suvlari rejimiga

bog‘liq. Bu turdagi rejim barqaror emas, chunki sizot suvlari kritik chuqurlikka

(2,5-3,0 m) ko‘tarilish jarayonida bug‘lana boshlaydi, va infiltratsion rejim turi

infiltratsion-bug‘lanish turiga aylanadi. Masalan Mirzacho‘lning janubiy

qismida Janubiy Mirzacho‘l kanali ikki yil ishlab boshlaganidan so‘ng, sizot

suvlari kanaldan 4 kilometr masofada 16 metr chuqurlikdan 5 metrgacha

ko‘tarildi.

Sug‘orishning birinchi yili sizot suvlari yerlarni meliorativ holatiga ta’sir

qilmaydi, ammo vaqt o‘tishi bilan ularning ta’siri (ahamiyati) asosiyga aylanadi.

SHunday qilib avvaldan sizot suvlarini ko‘tarilishiga qarshi faoliyat yuritadigan,

choralar ko‘rish zarur.

Oqim rejimi. Bu tur rejim, sizot suvlari chuqur joylashgan sharoitlarda,

asosan yer osti suvi oqimidan ozuqa olishi hisobiga shakllanadi. Sizot suvlari

bug‘lanishga deyarli sarflanmaydi. Bunday rejimlar lyoss jinslaridan tashkil

topgan baland relefli drenalangan terrasalarda yoki Orol atrofi deltalarining

sug‘orilmaydigan chekka qismlarida tarqalgan. Ammo, daryolarni quyi oqimida

joylashgan past tekisliklaridagi va tog‘ oralig‘i pasttekisliklaridagi rejimlar bir-

birlaridan katta farq qiladi. Xususan, daryolarni baland terrasalaridagi va tog‘

oralig‘i pastliklaridagi sizot suvlari uchun kuzgi maksimum va bahorgi

minimum xarakterlidir. Bu esa ma’lum darajada, bu suvlarning rejimini,

daryolar tashilish konusining shag‘alli qismi sizot suvlari rejimi bilan

yaqinlashtiradi.

Aralash rejimlar. Tog‘ oralig‘i pastliklarida ushbu tur quyidagi

sharoitlarda tarqalgan:

69

a) tashilish konuslarining sizot suvlari yuza joylashgan va sizot suvlari yer

yuziga chiqqan yerlari (vbiklinivanie) mintaqalarida;

b) qumli-shag‘alli jinslardan tashkil topgan yosh daryo vodiylari

hududida;

v) sizot suvlari yer yuziga yaqin joylashgan prolyuvial tekislik

kengliklarida;

g) ikki xil rejim xarakterli bo‘lgan tashilish konuslarining chekka

qismlarida va yer osti suvlarining yer yuziga chiqqan mintaqalarida.

Tashilish konusi shag‘alli qismining chegarasida, yer osti suvlari kuchli

yer yuziga chiqadigan hollarda, rejim 2-turga yaqin, undan uzoqlashgan joylarda

(suv kuchsiz yer yuziga chiqadigan joylarda) yer osti suvi oqimi bilan birgalikda

bug‘lanishning ta’siri namoyon bo‘ladi, va bu rejim 1-nchi turga yaqin bo‘ladi.

Kuzgi ko‘tarilish chuqur bosimli cuv gorizontlaridan keladigan vertikal

kirim bilan bog‘liq. Yozgi pasayish esa bug‘lanish va yer osti oqimi bilan

belgilanadi. Vaholanki, qulay yer yuzi oqimini to‘liq ta’minlaydigan

gipsometrik sharoitga qaramay, sizot suvlarining xarakati qiyinlashgan (yer osti

suvi oqimi ta’minlangan emas) bo‘ladi. Shuning uchun tuproqlarni sho‘rlanishi

bilan kurash usullari agrotexnik tadbirlarga va zovur orqali sizot suvlarini sun’iy

yo‘l bilan chiqarib tashlashga asoslanishi kerak.

Bu yerda sizot suvlari, kuchsiz minerallashgan va sug‘orish suvlarining

qo‘shimcha resurslari manbai bo‘lib xizmat qiladi, va shuning uchun ularni

hisobini olish suv balansi tadqiqotlar kompleksining asosiy vazifalariga kiradi.

Yosh daryo terrasalarida, qayirlarda va birinchi qayir usti terrasalarida

shakllanadigan sizot suvlari rejimi sug‘orish ta’sirida keskin o‘zgarishlarga

uchragan. Sizot suvlari rejimi grafigi yer osti suvi oqimi yaxshi ifodalangan

miqyosda (fon), balansning kirim va sarf qismining murakkab nisbatlari bilan

yuzaga kelgan haddan tashqari o‘zgaruvchanlik bilan xarakterlanadi. Sathning

o‘zgarish amplitudasi uchun kichik (0,5-0,6 m) qiymatlar xarakterlidir. Yer osti

suvi oqimi, qisman yer usti suviga aylanadi. Daryo suvlari gorizontining yilning

70

birinchi yarmida pasayishi, yer osti suvlarini daryo o‘zaniga quyilishiga

(drenalanishiga) olib keladi.

Asosiy meliorativ tadbirlar, sizot suvlarini tabiiy oqimini yaxshilashga

yordam berishi kerak, va u kollektor-zovurlarni texnik holatini yaxshilab

(tozalab) turish bilan ta’minlanadi.

Yer osti suvi oqimi, jadal bug‘lanish va tik xarakatlanish miqyosida

(fonida) shakllanadigan sizot suvlari rejimi, qumli-gilli yotqiziqlardan tashkil

topgan prolyuvial tekisliklarga xosdir.

Sizot suvlari sathi rejimini o‘zgarishi yoki bir maksimum (mart-aprel)

so‘ngra pasayish (avgust-sentyabr)yoki ikki maksimum (mart-aprelda (katta) va

avgust sentyabrda (kichikroq amplituda) bilan xarakterlanadi. Ikkinchi

maksimum qisman sug‘orish suvlari, qisman yer osti suvi oqimi bilan yuzaga

keladi. Bu yerda sizib pastdan keladigan bosimli yer osti suvi oqimi katta

ahamiyatga ega.

Sizot suvlari balansida yer osti suvlari oqimining ishtirok etuvchi hissasi

unchalik katta emas. Ammo joylashgan pastliklardan keladigan yer osti suvi

oqimining ahamiyati pasayganda, uning ahamiyati, agrotexnik tadbirlar, yerlarni

meliorativ holatini yaxshilovchi asosiy tadbirlar sifatida qaraladi. Pastdan

ko‘tarilgan bosimli suv oqimi sharoitida ayniqsa chuqur tik zovur qurish samara

beradi.

Sug‘orish massivlarining chekka qismlarida va uning bilan chegaradosh

qo‘riq yerlarda shakllanadigan rejim sizot suvlari sathini pasayishi bilan

xarakterlanadi va delta viloyatlarining o‘rta qismida (Qoraqalpog‘istonning

shimoliy yerlari, Buxoro vohasining shimoliy chekka qismlari) va tog‘ oralig‘i

pastliklarida joylashgan pasaygan chuqurliklardagi sug‘orish massivlarining

chekka qismlarida (Mirzacho‘l) tarqaladi.

Melioratorlar sizot suvlari rejimining quyidagi uch turini ajratadilar:

1. Avtomorf rejimlar; sizot suvlari chuqurligi >5,0 m

2. Gidromorf rejimlar, sizot suvlari chuqurligi 2-3,0 m;

3. Aralash rejimlar, sizot suvlari chuqurligi 3-5,0 m.

71

Avtomorf rejimlarda sizot suvlari sathi yuzasidan yuqorida joylashgan kapillyar

xoshiya balandligi, o‘simlik ildiz tizimidan pastda joylashgan. Masalan,

paxtaning ildiz tizimi taxminan 70-80 santimetrda joylashgan. Arid iqlimli

mintaqalarda bu chuqurlik yer yuzidan 3-5,0 metrda joylashadi. Bunday

sharoitda sizot suvlari paxtaning hosildorligiga va yerlarning unumdorligiga

hech qanday ta’sir o‘tkazmaydi.

Gidromorf rejimlarda sizot suvlarining kapillyar xoshiyasi balandligi yer

yuzida joylashgan yoki ildiz tizimi joylashgan mintaqada joylashgan. Bunda

sizot suvlari chuqurligi 3-5 metrda joylashadi. Gidromorf rejimlar ikki xil

bo‘ladi:

a) Qulay gidromorf rejimlar;

b) Noqulay gidromorf rejimlar.

Noqulay gidromorf rejimlarda sizot suvlari sho‘r bo‘ladi va yerlar

sho‘rlanadi, sho‘rxok yerlar hosil bo‘ladi.

Qulay gidromorf rejimlarda - sizot suvlari chuchuk bo‘ladi. Bu yerda ikki

holat bo‘lishi mumkin:

a) chuchuk sizot suvlari yer yuziga yaqin joylashadi va natijada yerlar

botqoqlanadi. Bunday sharoitda o‘simliklarni o‘sishi sekinlashadi, havo

almashinuvi qiyinlashadi, va sizot suvlari sathini o‘simlik ildizi tizimi sathidan

0,5-0,7 metrga pasaytirish zarur.

b) bu holat, sizot suvlari sathi o‘simlik ildiz tizimi chuqurligidan ozgina

chuqurroq (Chirchiq daryosi terrasalari mintaqasi). Qulay meliorativ holat barpo

qilish uchun sizot suvlari sathi kichik xajmdagi kollektor va zovurlar bilan

ozgina pasaytirilishi lozim. Bunday yerlar meliorativ holati jihatidan juda yaxshi

yerlar hisoblanadi. O‘zbekistonda bunday yerlar umumiy sug‘orilayotgan

maydonlarning 4-5 % ini tashkil qiladi.

IV.4. Tabiiy intensiv (kuchli) drenalangan va drenalangan sug‘orish

tumanlarida tarqalgan sizot suvlarining rejimi.

Bunday yerlarda iqlimga bog‘liq ravishda chuchuk yoki kuchsiz

minerallashgan sizot suvlari shakllanadi. Bu yerlarda ozuqalanishga qo‘shilgan

72

suvlar chiqib ketayotgan yer osti suvlari oqimi (ottok) bilan tenglashadi. Bunday

rejim turlari asosan O‘rta Osiyo, Qozog‘iston, Shimoliy Kavkazning tog‘ oldi

tumanlarida tarqalgan rejimlar uchun xarakterlidir. Bunday sharoitda tuproqlar

sho‘rlangan emas (chuchuk) va sho‘r yuvish talab qilinmaydi. Bu mintaqaga

vegetatsiya davridan boshqa davrlarda dalalarga suv berilmaydi, berilsa ham

juda oz beriladi.

Asosan suvlar dalaga vegetatsiya davrida, maksimal miqdori iyul-avgust

oylarida (o‘simlik talabi katta bo‘lgan davrlarda) beriladi. Sizot suvlari

rejimining fasliy o‘zgarishi dalaga suv berish bilan sinxron ravishda,

(amplitudasi 2-3 m) sodir bo‘ladi. Eng baland holati iyul-avgustga to‘g‘ri keladi.

Keyingi davrlarda sizot suvlari sathi doimo pasayib boradi. Pastki holati mart-

aprelga to‘g‘ri keladi.

Fasliy amplitudaning eng katta qiymati daryolar tashilish konusining

yuqori qismi atrofiga taaluqlidir va 5-10 metrga etadi.

Sizot suvlarining minerallashganligi va kimyoviy tarkibi rejimi ozgina

(kuchsiz) o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Sathlar-fasllarda ko‘tarilganda

minerallashganligi pasayadi.

Sug‘orish ishlari boshlanganda, boshqa sharoitlardagi kabi, sizot

suvlarining sathini ko‘tarilishiga olib keladi. Ko‘tarilish sizot suvlarining

ko‘tarilishi, bosim gradienti - kuchaygan ozuqa olish bilan tenglashgan

davrgacha davom etadi. So‘ngra progressiv ko‘tarilish - «barqaror» rejim bilan

almashinadi.

Suv xo‘jaligi ishlari, xususan sug‘orish, tog‘ oldilarida, ya’ni sizot

suvlarining ozuqalanish viloyatlarida - bu mintaqa yerlarining meliorativ

holatiga ta’sir etmaydi, lekin pastki mintaqasida joylashgan sug‘oriladigan va

sug‘orilmaydigan yerlarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa sizot suvlari balansi

qo‘shni gidrogeologik viloyatlarda juda yaqin bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Tog‘ oldi hududlari uchun asosiy ozuqa olish omili bo‘lib - daryo

o‘zanlaridan bo‘ladigan filtratsion yo‘qotishlar, xo‘jaliklararo, xo‘jalik

maydonidagi sug‘orish kanallaridan filtratsiyaga sarf bo‘ladigan

73

(yo‘qotiladigan) suvlar xizmat qiladi. Sizot suvlari chuqur joylashganligi

sababli, sizot suvlari bug‘lanishga va transpiratsiyaga sarf bo‘lmaydi.

iHo iop — г 1,0

5-rasm. Turli darajada tabiiy drenalangan

sug‘oriladigan maydonlardagi sizot suvlari

sathining fasliy o‘zgarishi rejimi:

Tumanlar: 1-jadal tabiiy drenalangan yerlar; 2-

tabiiy drenalangan yerlar; 3-kuchsiz tabiiy

drenalangan yerlar; 4-o‘ta kuchsiz tabiiy

drenalangan yerlar; 5-amalda (umuman)

drenalanmagan yerlar.

Balansning asosiy sarf qismi - quyi mintaqaga yer osti suvi oqimining

chiqishidir (agar suv tortib olishni hisobga olinmasa).

Yer osti suvlarini yer yuziga sizib chiqish mintaqasida balansning asosiy kirim

qismi - kirib kelgan yer osti suv oqimi; asosiy sarf qismi esa - yer osti

suvlarining yer yuziga turli ko‘rinishda chiqishi va bug‘lanishi, qisman tranzit

mintaqasiga oqib o‘tish va kollektor-zovur oqimiga sarf bo‘lish qismi

hisoblanadi.

Tranzit mintaqasida balansning asosiy qismlari - daryo, kanal suvlaridan

filtratsion yo‘qotilish, bug‘lanish, daryolar va kollektor-zovurlarga

qo‘shilishidir.

74

Ozuqa olish va yer yuziga sizib chiqish viloyatlaridagi balansni bilish

faqat sizot suvlarini bashorat qilish uchun emas balki ularni sug‘orishda

foydalanish uchun ham kerak.

IV.5. Kuchsiz tabiiy drenalangan, sahro va yarim sahrolarda joylashgan

sug‘orish tumanlari sizot suvlari rejimi

Bu guruh tumanlariga - kuchsiz drenalangan va amaliy jihatdan

drenalanmagan (oqimsiz) sug‘orish yerlari kiradi. Sahro va yarim sahrolarning

iqlim xususiyatlari (bog‘liq) sababli - bu hududlarda sizot suvlari balansining

asosiy xususiyati - sizot suvlarining aeratsiya mintaqasiga sarfi, yer osti suvi

oqimi sarfidan kattaligidadir. Ikkkinchi xususiyati - sizot suvlarini atmosfera

yog‘inlari hisobiga ozuqalanishi, sizot suvlarini aeratsiya mintaqasiga sarf

bo‘lishiga nisbatan juda kichikligidadir.

Shuning uchun bunday sharoitlarda turli darajada minerallashgan sizot

suvlari shakllanadi.

Sizot suvlarini aeratsiya mintaqasiga sarfi deb - aeratsiya mintaqasining

suv zahirasini to‘ldirishga, o‘simlik orqali transpiratsiyaga sarf bo‘lgan va yer

yuzasidan bug‘lanishga sarf bo‘ladigan suvlarning miqdorlariga aytiladi.

Sarfning o‘lchov birligi mm/kun, sm/kun yoki mm, m3/ga oyda, vegetatsiya

davrida, bir yilda.

Sizot suvlarini atmosfera yog‘inlari hisobiga ozuqlanishini absolyut

miqdorlarda baholash qabul qilingan. Nisbiy baholash uchun yog‘inlarning

infiltratsiya koeffitsientidan foydalaniladi. Infiltratsion koeffitsient, yoqqan

yog‘in miqdorining, sizot suvi sathigacha shimilib etib borgan qismiga

(miqdoriga) bo‘lgan nisbatiga teng. Uning o‘lchov birligi birlik qismlarda yoki

foizlarda hisoblanadi. Bu koeffitsientni dalada kuzatish orqali (lizimetr) ya’ni

sug‘orishga berilgan suv miqdoriga nisbati orqali, hamda yog‘in va sug‘orishga

berilgan suvlar yig‘indisiga nisbatiga qarab aniqlash maqsadga muvofiqdir.

Tabiiy sharoitda sizot suvlari, past drenalangan yerlarda, turli chuqurlikda

yotadi.

75

Katta chuqurlikda yotganda sug‘orish boshlangandan so‘ng turli tezlikda

sath ko‘tarila boshlaydi (sug‘orish usuli, suv quyish texnikasi, sug‘orish

me’yorlari, sizot suvlarining chuqurligi, aeratsiya mintaqasining filtratsion va

sig‘im xossasiga bog‘liq ravishda). Bu tezlik birinchi yillarda yiliga bir necha

santimetr yoki o‘nlab santimetrdan (sug‘orish kanallaridan uzoqda, yoki

antifiltratsion tadbir o‘tkazilgan kanallar bo‘lsa) to 2-3 metrgacha ko‘tariladi

(betonlanmagan kanal atrofida).

Ko‘rilayotgan tabiiy sharoitlarda, tabiiy jadal (kuchli) drenalangan

yerlarga nisbatan farqli sizot suvlari yer yuziga 1-3 metrdan yaqin ko‘tariladi.

Bu chuqurliklarda sizot suvlarining aeratsiya mintaqasiga sarf bo‘lishi keskin

ortadi va sizot suvlarining infiltratsion ozuqa olishi ortib boradi. So‘ngra sizot

suvlari sathining to‘xtovsiz ko‘tarilib borishi «barqaror» rejim bilan

almashinadi. Sizot suvlarini tuproq hosil qiluvchi jarayonlardagi ishtiroki keskin

faollashadi (kuchayib boradi).

IV.6. Sizot suvlarining infiltratsion ozuqalanishi va aeratsiya mintaqasiga

sarflanishining umumiy qonuniyatlari.

Sizot suvlarining infiltratsion ozuqalanishi, atmosfera yog‘inlari va

irrigatsion suvlar hisobiga sodir bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich tuproq yuzasiga tushgan

suv miqdori bilan va uni yilning fasllarida taqsimlanishi bilan, bug‘lanish bilan

va aeratsiya mintaqasining filtratsion xususiyatlari, qalinligi bilan ko‘proq

bog‘liq.

Gruntlarning qumli xarakteri infiltratsiyaga sababchi bo‘ladi. Masalan,

Qoraqumda qumli jinslarda, aeratsiya mintaqasi 3 metrdan yuqori bo‘lganda,

sizot suvlariga atmosfera yog‘inlari hisobiga bir yilda 6,8 mm/yil tezlikda suv

yig‘iladi.

Gilli tuproqli gruntlarda atmosfera yog‘inlari hisobiga sizot suvlarining

infiltratsion ozuqa olishi keskin kamayib ketadi. Buxoroda o‘rnatilgan-

lizimetrda gilli tuproqlarda 1,5 metr chuqurlikda sizot suvlarida infiltratsion

ozuqa kuzatilmaydi.

76

Sizot suvlarining yog‘inlar hisobiga infiltratsion ozuqalanishi, sizot

suvlarining tuproq yuzasidan (yer yuzidan) bug‘lanishiga nisbatan juda

kichikdir. Agar uni sizot suvlarining summar bug‘lanishga sarfi va tabiiy

o‘simliklar bilan transpiratsiya qilinishi sarfi bilan taqqoslansa undan ham

kichik bo‘ladi. D.M.Katsning ma’lumotlari bo‘yicha bu qiymatlar Buxoroda

sizot suvlari 1,0 m da - 629 mm, 2,0 m.da - 265 mm yilni tashkil qiladi.

Sahro hudulariga joylashgan sug‘oriladigan yerlarda, gilli tuproqlarda,

aeratsiya mintaqasining namligi yuqoriroq bo‘lganligi uchun, atmosfera

yog‘inlarining sizot suvigacha infiltratsiyasi birmuncha ortadi. Ammo irrigatsion

ozuqalanishga solishtirilganda juda kichik miqdorni tashkil qiladi.

Sug‘orish suvlarining infil’tratsiya koeffitsienti bunday yerlarda (Buxoro)

o‘rtacha 39% (27-49%)ni tashkil qiladi.

Yog‘inlar va sug‘orish suvlarining infiltratsiyasi sharoiti vegetatsiya va

tashqari davrda bir-biridan farq qiladi. Bu sharoitlar vegetatsiya davridan

tashqari davrda qulayroq kechadi, chunki bug‘lanishni kamayishi bilan namlik

(tuproqdagi) ortadi, to‘yinish kamchilligi kamayadi - bu esa namlikning sizib

kirishiga imkon yaratadi va infiltratsiya koeffitsienti ko‘tariladi.

Vegetatsiya davrida aeratsiya mintaqasida o‘zgacha issiqlik va namlik

rejimi bo‘lganligi uchun infiltratsiya koeffitsienti kamayadi, lekin sizot

suvlarining irrigatsion ozuqalanishi yerlar sug‘orilganda katta miqdorda saqlanib

qoladi va har bir suv quyishdan so‘ng sizot suvlari ko‘tariladi.

Sizot suvlarining aeratsiya mintaqasiga sarflanishi quyidagi omillarga

bog‘liq:

- iqlimga, ya’ni umumiy bug‘lanuvchanlikni belgilaydi;

- sizot suvlarining yotish chuqurligiga, ya’ni chuqurlik ortishi bilan

sarflanish ortadi;

- aeratsiya mintaqasi jinslarining kapillyarlik xossasiga bog‘liq,

sarflanish engil tuproqdan og‘ir tuproqqa tomon ortib boradi;

- o‘simlik qatlamining xarakteriga ya’ni ularni namni talab qilishi

ehtiyojiga ko‘ra;

77

- sug‘orish me’yorining qiymatiga, sug‘orish me’yorining ortishi sizot

suvlarining sarflanishini kamayishga olib keladi;

- sizot suvlarining minerallanish darajasiga.

Sug‘oriladigan maydonlarda sizot suvlarining bug‘lanishi va summar

bug‘lanish yuqoridagi omillarga bog‘liq ravishda katta miqdorga o‘zgarib turadi.

Yig‘indi (summar) bug‘lanish - o‘simliklar transpiratsiyasi, sizot

suvlarining fizik bug‘lanishi, aeratsiya mintaqasidagi namlikning bug‘lanishi,

yog‘inlarning bug‘lanishi va sug‘orish suvlarining bug‘lanishi yig‘indilaridan

tashkil topadi.

Sug‘orilmaydigan (qo‘riq) erlarda sizot suvlarining bug‘lanishi chuqurlik

ortishi bilan kamayib boradi.

Sug‘orilmaydigan yerlarda va vegetatsiya davrida, suv quyish yo‘li bilan

ildiz rivojlangan qatlamlarda tuproqda optimal namlikni doimo ushlab turilsa,

sizot suvlarini yig‘indi bug‘lanishdagi hissasi, sizot suvining yotish chuqurligi

bilan bog‘liq emas yoki juda kuchsiz bog‘liq.

Sizot suvlarining aeratsiya mintaqasiga sarflanishi sahro hududlarida,

aeratsiya mintaqasining qalinligi juda katta bo‘lganda ham kuzatiladi. Tabiiy

sharoitda ko‘p o‘simliklarning ildizi 15-20 metrga etishi mumkin va sizot

suvlaridan ozuqalanadi. Sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi ekinlaridan beda suvni

transpiratsiyaga ko‘p sarf qiladi. 2-3 yillik beda 5-6 m da yotgan sizot suvlaridan

ozuqalanadi. Agar sizot suvlari 0,5 metrda joylashsa bug‘lanish miqdori

bug‘lanuvchanlikka yaqin kelib qoladi.

Paxta va boshqa ekinlarda sizot suvlarining sarflanishi chuqurlik 2,5-3,0

metr chuqurlikdan ortishi bilan katta miqdorga kamayadi. Bunda sarflanishning

chuqurlikka bog‘liqligi grafikda giperbola shaklida bo‘ladi. Yarim sahrolarda

sarflanish birmuncha kichik, lekin sahro mintaqasiga o‘xshash sarflanish yil

bo‘yi davom etadi.

D.M.Kats gilli tuproq-gruntlari sharoiti vegetatsiya davri uchun, sizot

suvlarini sarflanishini - aeratsiya mintaqasining qalinligiga, o‘simlik

qobig‘ining xarakteriga va boshqalarga bog‘liqligini aniqladi.

78

U K(5)hп

U - sizot suvlarini aeratsiya mintaqasiga sarflanishi, mm; h - sizot suvlari

sathining chuqurligi; K va n - doimiy koeffitsientlar.

Sizot suvlarining, paxta dalasining umumiy suv iste’mol qilishdagi

hissasini ishtirokini baholash uchun S.F.Averyanov quyidagi formulani taklif

qildi.h

wcc = W (1 п (6)H кр

Ws.s. - sizot suvlari bilan ozuqalanish v m3/ga;

W - bug‘lanuvchanlik - m3/ga;

Nkr - bug‘lanish sezilarli darajada boshlanadigan sizot suvlarining kritik

chuqurligi, m;

h - sizot suvlarining vegetatsiya davridagi chuqurligi, m;

n - tuproqlarning kapillyarlik xossasi va iqlim sharoiti bilan bog‘liq

koeffitsienti.

Sizot suvlarining aeratsiya mintaqasiga sarflanishi - qishloq xo‘jalik

ekinlari bor yerlarda sizot suvlarining minerallashganligi bilan bog‘liq.

Sarflanish minerallashganlik ortishi bilan kamayadi va o‘simliklarga yomon

ta’sir ko‘rsatadi, va bu sizot suvlarining yopishqoqligi ortishi bilan kamayadi.

Paxta dalasida sizot suvlarining aeratsiya mintaqasiga sarflanishi

minerallashganlik 4-7 g/l bo‘lgandan boshlab kamayadi. Keskin kamayish 12 g/l

dan boshlanadi.

Yarim sahrolarda sizot suvlarining atmosfera yog‘inlari bilan ozuqalanishi

infiltratsiya koeffitsienti sahro mintaqalariga nisbatan ortadi. Aeratsiya

mintaqasining qalinligi ortishi bilan infiltratsiya kamayib boradi.

Atmosfera yog‘inlari sizot suvlari sathiga etib bormasa ham, sizot

suvlarini bug‘lanishga va transpiratsiyaga sarfini kamaytiradi.

Sizot suvlari infiltratsiyasi sizot suvlari chuqurligi ortishi bilan kamayib

boradi.

79

Aeratsiya mintaqasi chuqurligi ortishi bilan (>4-5m) sug‘orish suvlarining

infiltratsiyasi miqdori va infiltratsiya koeffitsienti o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi.

Bu sizot suvlarini aeratsiya mintaqasiga sarflanishi uning qalinligi 4-5m dan

oshganda keskin kamayishi bilan bog‘liq, chunki aeratsiya mintaqasidan

o‘tayotgan suv o‘z xarakatini o‘sha sarfda davom ettiradi. Bu holni vertikal

drenajni hisoblashda e’tiborga olish kerak. Faqat yangi o‘zlashtirilgan yerlarda,

birinchi yillari sizot suvlari chuqurda joylashganda aeratsiya mintaqasini suvga

to‘yintiradi, va shuning uchun infiltratsion namlik oqimining sarfi chuqurlik

ortishi bilan kamayib boradi.

Yarim sahrolarda joylashgan sug‘orish massivlarida, yog‘inlarni ozgina

ortishi, sizot suvlari bilan ozuqalantirilishi sahrodagiga nisbatan kattaroq

bo‘lganligiga qaramay - u yerlarda irrigatsion suvlar sizot suvlarini

ozuqalantirishda asosiy rolni o‘naydi.

Namlik serob yillari yarim sahrolarda yog‘in 400-500 mm ga etadi va

infiltratsion ozuqalanish sizot suvlari yaqin yerlarda sizot suvlarini ko‘tarilishiga

sabab bo‘ladi. Bunga qarshi kurashish uchun - kanallarni kechroq ochish va suv

quyish sonini qisqartirish kerak.

IV.7. Yer osti suvi oqimining kirimi va oqib chiqishi.

Sizot suvlarining oqib chiqishi turli tabiiy drenalangan mintaqalarda

turlicha bo‘ladi.

Sizot suvlarining oqib kirishi miqdori va uning balansning kirim

qismidagi ahamiyati keng miqyosda o‘zgarib turadi va umumiy gidrogeologik

sharoit va xo‘jalik omillariga bog‘liq. Oqib kirgan oqimning hissasi sun’iy zovur

qurilgan yerda o‘sib boradi. Yer osti suvi oqimi kirib kelishi, xususan bosimli

ozuqalanish - vaqt birligi ichida o‘zgarib turadi va yer osti suvlarining

ozuqalanish viloyatidagi holati bilan, sarf bo‘lish viloyatidagi ko‘tarilish

(tiralish) bilan, zovurning rivojlanishi bilan, yer osti suvlarining ekspluatatsiyasi

va boshqa suv xo‘jaligi ishlarining o‘tkazilishiga bog‘liq.

Zovur suvlari oqimi. Kollektor - zovur shahobchalaridan yoki vertikal

zovur quduqlaridan olinadigan (chiqarib tashlanadigan, tortiladigan) sizot

80

suvlarining (sizot suvlari chuqur bo‘lmagan sug‘oriladigan yerlarda) hajmi, ko‘p

omillarga bog‘liq va katta miqdorda o‘zgarib turadi.

O‘rtacha yillik zovur suvi oqimi moduli yuzdan bir (0,01) qismdan bir

necha l/s.gacha o‘zgarib turadi. Sizot suvlarining bosimli suvlar hisobiga

intensiv ozuqa oladigan yerlarida modul qiymati katta bo‘ladi.

MDH ning sug‘orish tumanlarida zovur tizimining rivojlanishi bilan zovur

suvlarining (oqimining) suv va tuz rejimdagi ahamiyati to‘xtovsiz o‘sib

borayapti. Sizot suvlarining ozuqalanish manbalari va balansning sarf qismlari

orasidagi o‘zaro ta’sir, sizot suvlarining fasliy, yillik, ko‘p yillik balansi

dinamikasini belgilaydi. Bular esa sizot suvlarining sath rejimi,

minerallashganlik rejimi, kimyoviy tarkibi rejimining xususiyatlarini o‘ziga

xosligini ifoda qiladi.

IV.8. Sizot suvlari sathi rejimining xususiyatlari.

Sug‘oriladigan yerlarning past darajada tabiiy drenalanganligi ularni

sho‘rlanganligini belgilaydi. Bu irrigatsion - xo‘jalik tadbirlarini maxsusligini,

ya’ni vegetatsiya davridan tashqarida dalaga sho‘r yuvish uchun suv yuborish

kerakliligini, yerlarni suniy ravishda drenalashni belgilaydi.

Tabiiy va xo‘jalik omillari birgalikda (balans dinamikasi bilan bog‘liq

bo‘lgan) sizot suvlari sathi rejimining quyidagi asosiy xususiyatlarini belgilab

beradi.

Avvalo kuchsiz yer osti suvi chiqib ketish rejimi ta’siridan novegetatsiya

davrida sizot suvlarining bug‘lanishi keskin kamayadi va transpiratsiyaga

bo‘ladigan sarf to‘xtaydi, sizot suvlari sathi 2,5-3,5 m dan pastga tushmaydi (tik

zovur bo‘lmagan yerlarda). Bu chuqurlik bug‘lanish jadal ta’sir ko‘rsatadigan

mintaqaga (poyas)ga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun oktyabr-noyabr oylarida

kuchsiz tabiiy drenalangan sug‘orish tumanlarida 2,5-3,5 metrli yerlar ko‘p

uchraydi. Bundan farqli intensiv drenalangan yerlarda esa sizot suvlari

sathining pasayishi novegetatsiya davrining mobaynida davom etadi.

Agar kanallar yopiq bo‘lsa va sizot suvlarining bosimli suvlar hisobiga

ozuqa olishi bo‘lmasa, bu chuqurlik butun novegetatsiya davrida ham saqlanib

81

qolishi mumkin Agar noyabr-dekabr yoki fevral-mart oylarida yerlarda

yerlarning sho‘rini yuvish uchun kanallar ochilsa sizot suvlarining sathi

ko‘tariladi. Bu ko‘tarilish vegetatsion suv quyishdan oldin «pastlashish» bilan

almashinishi mumkin yoki vegetatsion suv quyish ta’siridan sizot suvlarining

ko‘tarilish fazasi bilan qo‘shilib ketadi.

Odatda vegetatsiya davri mobaynida har bir suv quyish sizot suvlari

sathini ko‘tarilishiga olib keladi. Suv quyish tugagandan so‘ng bug‘lanish

natijasida va sizot suvlari do‘ngligining sug‘orilmaydigan maydonlarga oqib

ketishi natijasida suv sathi pasayadi. Sathning fasliy o‘zgarish amplitudasi

ko‘pincha 1,5-2,5 m oralig‘ida o‘zgarib turadi. Yuqori holat asosan yirik

sug‘orish kanallari mintaqasi, (yerda qazilgan), zovurlarning oralig‘i o‘rta qismi

yerlari uchun xarakterlidir. Zovurlar yaqinida amplituda minimal bo‘ladi.

Sun’iy zovur sizot suvlari rejimiga katta ta’sir ko‘rsatadi. U sizot suvlari

sathini suv quyishdan so‘ng 5-7 sm tezlikda pasayishini tezlashtiradi, vertikal

zovur bor yerlarda esa 15-20 sm tezlikda pasaytiradi. Shu sababli sun’iy

drenalangan yerlarda sizot suvlari chuqurroq joylashadi. Zovursiz sharoitda

sathning pasayish tezligi 2-3 sm/kundan ortmaydi.

Zovurlar ma’lum sug‘orish rejimida suv almashinuvini faollashtiradi va

sizot suvlari minerallashganligini pasayishini ta’minlaydi.

Misol. Vaxsh daryosi vodiysida sizot suvlari holati sug‘orishgacha

bo‘lgan dalaga suv berish (bilan bog‘liq ravishda) ta’sirida vegetatsiya davri

mobaynida baland holatda turadi. Sizot suvlari butun vegetatsiya davrida,

sug’orishga berilgan suv bilan bog’liq yuqori holatda bo’ladi. Bo‘linuvchi

kanaldan uzoqlashilgan sari «o‘zgarish amplitudasi» kamayib borishi aniq

ko‘rinib turadi.

Sizot suvlari sathining ko‘p yillik o‘zgarishi (sug‘oriladigan yerlarda) past

tabiiy drenalangan tumanlarda, avvalo sug‘orishga berilgan suv miqdorining

o‘zgaruvchanligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Nisbatan dalaga bir xil suv berilsa yoki u

kuchaytirilsa sizot suvlarini ko‘p yillik chuqurligi oz o‘zgaradi. Masalan

82

Xorazm voxasida maksimal va minimal sathlar 0,5-2,4 metr chegaradan

tashqariga chiqmaydi.

Irrigatsion-xo‘jalik omillari faqat sizot suvlari sathiga katta ta’sir

ko‘rsatmay, balki sizot suvlari bilan bog‘langan sub. bosimli va bosimli suvli

gorizontlarga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu holatni Mirzacho‘lning shimoliy sharqiy

qismida va Farg‘ona vodiysining g‘arbiy qismi misolida ko‘rish mumkin.

Mirzacho‘lda bosimli suvlarning p’ezometrik sathi sizot suvlari sathidan

balandda joylashadi, bu esa sizot suvlarini bosimli suvlar hisobiga

ozuqalanishini ta’minlaydi. Ikkala (bosimsiz va pezometrik) sath ham sinxron

(barobar) o‘zgaradi, va bu esa sizot suvlari va bosimli suvlarning yagona suvli

kompleks sifatida shakllanishini ko‘rsatadi. Misol: 60-yillarning o‘rtalarida

yerlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun vertikal zovur qurila boshlandi.

Natijada bosimli suvlarning pezometrik sathi va sizot suvlarining bosimsiz

sathini pasayishiga olib keldi. Bu esa zovur ta’siri jarayonida (na fone drenaja)

sho‘r yuvish va irrigatsion suv quyish natijasida tuproq qatalamlaridagi tuzlarni

yuvilishiga olib keldi.

Misol: Paxta-Orol xo'jaligida yopqich qatlamning qalinligi 15-25 m.

Vertikal zovur qurilgunga qadar (1961-1964) bu qatlamga bosimli suvlardan

137-594 m3/ga yiliga suv va 4,1-7,0 t/ga yil tuz kelib qo‘shilardi. Qurilgan

vertikal zovur, bosimli suvlarning pezometrik sathini sizot suvi sathidan

pasaytiradi, va sizot suvlaridan bosimli suvlarga oqib o‘tishni (peretok)

ta’minlaydi. 1965-1969 yillarda bosimli suvlarga oqib o‘tgan suv miqdori 1803­

3481 m3/ga yilni, tuz miqdori esa 6,8-2,0 t/ga yilni tashkil qildi. Bu esa tuz

miqdori qatlamining sho‘rini sezilarli darajada yuvilishiga imkon tug‘dirdi va

yer ustidan sug‘orish usulida purkab sug‘orish (yomg‘ir qilib) usuliga o‘tishga

imkon berdi.

1957 yilda Qayroqqum suv ombori to‘ldirilishga boshlandi. Daryo vodiysi

yer osti suvlari uchun zovur rolini o‘tar edi. Suv ombori bosimsiz va bosimli

yagona suvli komplekslarni yo‘liga to‘siq hosil qildi (tiraldi). Natijada bosimli

suvli gorizontlarning pezometrik sathi va ular bilan ozuqalanadigan bosimsiz

83

sizot suvlarining sathi sinxron ko‘tarilishi ro‘y berdi. Yerlarning meliorativ

holati yomonlashdi, va ularni yaxshilash uchun jadal zovur qurilishi va sho‘r

yuvish kerak bo‘ldi.

O‘z o‘zidan ravshanki, sizot va bosimli suvlarning yagona kompleksi

shakllangan yerlarda gidrogeologik bashoratlar - ikkala, bir - biri bilan

bog‘langan suvli gorizontlarini o‘z ichiga olishi lozim.

IV.9. Sizot suvlari minerallashganligi va kimyoviy tarkibi

rejimining xususiyatlari.

Kuchsiz (nizkiy) tabiiy drenalangan yerlarni o‘zlashtirganda sizot suvlari

gidrokimyoviy rejimining shakllanishi, asosan sug‘orish natijasida suvga

to‘yingan aeratsiya mintaqasi va ularning gorizontlari tarkibidagi suvda eruvchi

tuzlarning birlamchi tuz zahirasi va tarkibiga bog‘liq.

Sizot suvi sathidan yuqorida joylashgan jinslarning tuz rejimi va

gidrokimyoviy rejimi sizib o‘tayotgan infiltratsion suvlarning hajmiga ham

bog‘liq.

Sizot suvlari va aeratsiya mintaqasi jinslari tuz rejimining o‘zaro bog‘liq

(o‘zaro bog‘langan) bo‘lgan shakllanish jarayoni 3 ta fazada sodir bo‘lishi

mumkin (Parfenova N.I.).

Birinchi bosqich - sizot suvlarining ko‘tarilishi aeratsiya mintaqasi

jinslari tarkibidagi birlamchi miqdordagi tuzlarning faol (aktiv) ta’siri bilan

xarakterlidir. Yerish va kation almashinish reaksiyalari sizot suvlari sathi

ko‘tarilish mintaqasidagi va chuqur joylashgan suvli qatlamlarning

minerallashganligini ko‘tarilishiga olib keladi.

Birinchi bosqichda sizot suvlari minerallashganligining ortishi asosan

tuzlarning yuvilishi va almashinuv reaksiyalari bilan bog‘liq.

Aeratsiya mintaqasi jinslarining tuz rejimi sizot suvlarining kimyoviy

tarkibi bilan bog‘liq emas va u jarayon infiltratsiya tezligi summar

bug‘lanishning nisbati bilan (sootnosheniem) belgilanadi.

Sizot suvlari chuqur joylashganda ular tuproq hosil qilish jarayonida

qatnashmaydi, qayta sho‘rlanish jarayoni sodir bo‘lmaydi. Lekin tuz yig‘ilgan

84

gorizontlar (1,0-1,5 m dan yer yuziga yaqin) yer yuziga yaqin joylashganda,

ayrim yerlarda tuzlarning bir qismi sug‘orish davrining oxiriga kelib tuproq

gorizonti tomon xarakatlanishi mumkin. Tuproq qatlami bir tekis tuzli kompleks

hosil qilganda, sug‘orishning birinchi yillarida yuqoridagi 2 metrli qatlamdan

tuzlar yuvilib ketadi.

Ikkinchi bosqichda (sizot suvlari sathi ko‘tarilganidan va nisbatan

stabillashgandan so‘ng) sizot suvlarining kimyoviy tarkibi aeratsiya mintaqasi

jinslarining tuz rejimiga faol ta’sir etadi va u yerdagi tuz rejimi tuproqni

birlamchi turiga va sho‘rlanish darajasiga bog‘liq emas. Tuz rejimi infiltratsiya

tezligi va sizot suvlarining summar bug‘lanish nisbati bilan belgilanadi.

Sug‘orish massivlarida sizot suvlari baland joylashsa (1-2 m) va minerallashuvi

yuqori bo‘lsa aeratsiya mintaqasi jinslarida tuz yig‘iladi (turlari-xlorid-sulfatli,

kation tarkibida magniy va natriy ionlari ko‘p). Yarim sahro va sahro iqlimli

sharoitlarda tuz yig‘ilish jadalligi juda katta. Bir faslda sho‘rlanmagan tuproqlar

kuchli sho‘rlangan tuproqlarga aylanadi.

Tog‘ jinslari minerallarini nurash ta’sirida parchalanishida va biologik

komponentlarning ta’sirida tog‘ jinslarining almashinuv kompleksida kalsiy va

magniy ushlanib qoladi (yig‘iladi), natriy ionlari esa g‘ovak eritmalarida

to‘planadi (sababi tuproqlar bilan kalsiy ioni o‘rtasida tanlab sorbsiyalanish yuz

beradi). Natriy ionlarining eritmalarda to‘planishi soda hosil bo‘lishiga olib

keladi.

Organik moddalar bilan boy tuproqlarda chuchuk sug‘orish suvlarining

infiltratsiyasi ta’sirida sodali g‘ovakli eritmalar hosil bo‘ladi, bu

desulfazatizatsiya jarayoni bilan bog‘liq.

Dengiz oldi pasttekisliklarida, tog‘ oldi tekisliklarida, tashilish

konuslarida ikkilamchi sodali sho‘rlanish, kalsiy ioni bilan chuchuk sug‘orish

suvlari infiltratsiyasi jarayonida, natriy ionini jinslar yutuvchi kompleksidan

siqib chiqarilishi bilan bog‘liq va u kalsiy bikarbonati bilan reaksiyaga kirishadi.

Tabiiy va irrigatsion omillar kompleksi ta’sirida sizot suvlari kimyoviy

85

tarkibining rejimi shakllanadi. Bu omillarning har birini ta’siri vaqt birligi ichida

o‘zgarib turadi.

Sizot suvlari minerllashganligining va kimyoviy tarkibining sug‘orish

davridagi qonuniy o‘zgarishlari birnechta bosqichlarda namoyon bo‘ladi. Sizot

suvlari kimyoviy tarkibining o‘zgarishi aeratsiya mintaqasi jinslarining tuz

rejimi bilan juda yaqin bog‘langan.

Kuchsiz drenalangan va amaliy jihatdan oqim xarakatlanmaydigan

aeratsiya mintaqasi jinslari kuchli sho‘rlangan gidrogeologik mintaqalarda,

birinchi sug‘oriladigan yillarda sizot suvlari minerallashganligining ortishi va

ularning sathini ko‘tarilishi kuzatiladi.

Ikkinchi bosqichda aeratsiya mintaqasidagi engil eruvchi tuzlarning asosiy

miqdori eritmaga o‘tgandan so‘ng, sizot suvlarining minerallashganligi

pasayadi, chuchuk suvlar bilan aralashuvi boshlanadi va tuzlarning filtratsion

oqim bilan konvektiv xarakati erish jarayonidan ustun turadi.

Uchinchi bosqich, agar sizot suvlari sathi uzoq davr yer yuziga yaqin

(<1,5 m) joylashgan bo‘lsa, ularning minerallashganligi bug‘lanish ta’sirida

ortadi; tuzlar aeratsiya mintaqasi jinslari g‘ovaklari eritmasida to‘planayotganda

sug‘orish suvlarining ta’siridan sizot suvlariga qo‘shiladi.

Sizot suvlari minerallashganligining so‘nggi (keyingi) pasayishi faqat

sun’iy zovur yordamida amalga oshishi mumkin va filtratsion oqim bilan

tuzlarning konvektiv tashilish tezligi ortadi (4-bosqich). So‘ngra gidrokimyoviy

rejimda nisbatan muvozanat boshlanishi mumkin. Uchinchi muvozanat ayrim

vaqtlarda, sizot suvlari tezligi juda kichik bo‘lgan sharoitda birinchidan keyin

ham boshlanishi mumkin. Ikkinchi bosqichda - minerallashganligining

pasayishi - tuproqlar sho‘rlamagan yerlarda, - dastlabki sug‘orish yillaridan

boshlab rivojlanadi.

Past tabiiy drenalangan sug‘oriladigan yerlardagi sizot suvlari

minerallashganligi va kimyoviy tarkibining o‘zgarishi, sug‘orish kanallari,

kollektorlar (zovurlar) hamda ularning ta’sir mintaqasidan tashqaridagi yerlarda

86

- o‘ziga xos qator xususiyatlarga ega, ya’ni sizot suvlari rejimining turli xillari

shakllanadilar.

Misol: (Vaxsh vodiysi) Taqsimlovchi kanal atrofida (kanal - mahalliy

ozuqa berish manbai) sizot suvlari 3-4 metr chuqurlikda joylashgan yerlarda 1-2

g/l minerallashgan. 5-6 g/l lik suvlar kollektor atrofida intensiv bug‘lanishga va

transpiratsiyaga sarf bo‘ladigan yerlarda uchraydi. CHunki suvlar 1,5-2,0 metr

chuqurlikda yotadi. Tuzlar tarkibida natriy va magniy sulfati ko‘p.

Minerallashganlik darajasi o‘rtacha holati kanal va kollektor o‘rtasidagi sizot

suvlari o‘rtacha minerallashgan bo‘ladi.

Shunday qilib, ozuqa olish, harakatlanish va sarflanish bilan bog‘langan

(bu jarayonlar irrigatsion - xo‘jalik omillari bilan bog‘liq) sizot suvlari

minerallashganligi kimyoviy tarkibning mikromintaqalari bilan aniq

ifodalangan.

Minerallashganlikni qatlam bo‘yicha kuzatish shuni ko‘rsatadiki,

sug‘orish ta’sirida zovur, o‘simliklar va iqlim omillari ta’sirida sizot suvlarining

minerallashganligi va kimyoviy tarkibi yil davomida o‘zgaradi, vaholanki bu

o‘zgarishlar butun qalinligi 10 metrgacha bo‘lgan gill tuproqli yopqich qatlam

chegarasida ro‘y beradi (kuzatiladi).

Sizot suvlari qish va bahor davrlarida sho‘r yuvish tufayli bug‘lanish va

transpiratsiyaga, sarf bo‘lish kuchsiz bo‘lgan sharoitda, eng past minerallashgan

bo‘ladi.

Minerallashganlik vegetatsiya davrining oxiriga kelib, kuzga kelib, suv

quyish kamaygan davrda, sizot suvlarining bug‘lanishi davom etayotgan paytga

kelib o‘sib boradi.

Yopqich qatlam ostida yotgan shag‘al qatlamlariga joylashgan sizot

suvlarining minerallashganligi 1-1,5 g/l, fasliy va ko‘p yillik o‘zgarishlar esa

juda kuchsiz ifodalangan (oz miqdorda o‘zgaradi).

Ko‘rsatilgan ma’lumotlar, hamda boshqa vohalar bo‘yicha olib borilgan

kuzatuv ma’lumotlari, gorizontal zovur bilan drenalangan sug‘oriladigan

yerlardagi minerallashganlikning fasliy o‘zgarishi, zovur chuqurligidan 3-5

87

marta katta chuqurlikda sodir bo‘lishini ko‘rsatadi. Ko‘p yillar ichida

sug‘orishning va zovurning ta’siri katta bo‘ladi. Vertikal zovur ishlayotgan

yerlarda uning sizot suvlari kimyoviy tarkibiga bo‘lgan ta’siri o‘sib boradi.

IV.10. Sizot suvlari rejimini boshqarish tamoyillari

Sug‘oriladigan yerlarda tuproq qatlamida qulay suv, tuz va havo

almashinuvi rejimini barpo qilish yoki ta’minlash, sizot suvlarining qulay

yotish chuqurligini yoki minerallashuv rejimini boshqarish yoki ta’minlash

uchun lozim.

Meliorativ tadbirlarni loyihalash uchun sizot suvlarining optimal rejimini

bilish talab qilinadi.

Zax qochirish tizimlari va boshqa meliorativ ishlariga kam mablag‘ sarf

qilinadigan va sug‘orish suvlari minimal sarflanadigan sharoitni, tuproqlarda,

barqaror yuqori hosil olinishini, qulay suv, havo va tuz rejimini ta’minlaydigan

rejimlarni sizot suvlarining optimal rejimi deb tushuniladi.

Normal agrotexnika tadbirlari o‘tkaziladigan sharoitda optimal suv va tuz

rejimi sizot suvlari quyidagi chuqurliklarda joylashganda barpo qilinishi

mumkin:

1. Sizot suvlari chuqurliklari barqaror katta chuqurlikda joylashgan (>5-

10,0 m) yerlar uchun avtomorf tuproq qatlamlari xarakterlidir. Bu holda

sug‘orishga ishlatiladigan suv sarfi yarim gidromorf va gidromorf tumanlarga

nisbatan katta bo‘lishi mumkin, lekin, zax qochirish tizimlari qurishga yerlar

tabiiy kuchli drenalangan yerlarda qilinadigan sarf-xarajatlar yuqori bo‘lmaydi.

2. Barqaror chuchuk sizot suvlari chuqurligi 1,5-2,0 m bo‘lgan va tabiiy

drenalangan har qanday tabiiy sharoitlarda optimal rejim barpo qilinishi

mumkin. Sug‘orish suvlari sarfi oz bo‘ladi, lekin shu bilan bir qatorda

botqoqlanishning oldini oladigan ozgina zovur tizimlari kerak bo‘ladi.

3. Gidromorf va yarim gidromorf tuproqlar tarqalgan tumanlarda

minerallashgan sizot suvlarining yotish chuqurligi «kritik chuqurlikdan» kichik

bo‘lmagan sharoitda (kritik chuqurlik, iqlim sharoiti, aeratsiya mintaqasidagi

tuproq va jinslarning kapillyarlik xossalari, sug‘orish me’yorlari qiymatiga

88

bog‘liq), bu chuqurlik meliorativ tadbirlar kompleksi va zovurlar bilan

ta’minlangan sharoida optimal rejim yaratilishi mumkin.

Yuqorida aytib o‘tilgan holatlar hisobga olinsa sizot suvlari rejimini

boshqarish tamoyillari quyidagicha bo‘ladi:

1. Sizot suvlari rejimini boshqarish loyihalari mavjud va bashorat

sharoitlari uchun suv va tuz balansi natijalariga asoslanishi kerak (umumiy,

aeratsiya mintaqasi va sizot suvlari balanslari). Balansni va unga mos tushadigan

rejim turlarini bilish meliorativ tadbirlar yo‘nalishini aniqlashga imkon beradi,

ya’ni optimal rejimga erishish uchun balansning qaysi tarkibiy qismiga ta’sir

etish mumkinligi aniqlanadi.

2. Sizot suvlari rejimini boshqarish gidrogeologik sharoitning to‘liq

tavsifiga, sizot suvlar rejimi, suv va tuz balansi ma’lumotlariga asoslanishi

lozim.

3. Sizot suvlari optimal rejimini barpo qilish, olib boriladigan umumiy

meliorativ tadbirlar kompleksi tarkibiga kiradi. Sug‘orish suvlarini iqtisod qilish

va ulardan mukammal foydalanish maqsadida o‘tkaziladigan tadbirlar, boshqa

chora-tadbirlar kompleksi bilan birgalikda o‘tkazilishi kerak.

4. Barcha tabiiy mintaqalarda kerak bo‘lgan sun’iy zax qochirish

tizimlarini loyiha qilish texnikaviy-iqtisodiy taqqoslash asosida olib boriladi.

Sizot suvlari rejimiga bog‘liq ravishda, zovurlar turli usullar bilan quriladi.

5. Yer osti suvlarini yer usti suvlari bilan qo‘shib sug‘orishga ishlatish

kam suvli sug‘orish tizimlarini suv bilan ta’minlashning ortishiga imkon beradi.

Bunda sizot suvlarining sathi pasayadi, irrigatsion ozuqalanish kamayadi, zax

qochirish tizimlariga bo‘lgan yuk kamayadi, hatto zovurlarni qurish ehtiyoji

yo‘qolishi mumkin.

6. Sizot suvlarining rejimini boshqarish tadbirlari rejim bashoratlariga

asoslanadi, gidrogeologik sharoit va gidromeliorativ tizimlarning xarakteri to‘liq

hisobga olinadi.

89

7. Meliorativ tizimlardan foydalanish vaqtida sizot suvlarining rejimi,

dalalarga suv berilishi va zovurlarning ishlashi ustidan doimiy nazorat o‘tkazish

lozim.

8. Sizot suvlarini zovurlar bilan chiqarib tashlash ehtiyoji tub

melioratsiyaga erishilgandan so‘ng ham saqlanib qoladi (tuproqlarda tuzlar

yuvilib bo‘lganidan so‘ng hamda sizot suvlarining mineral ashganligi

kamaytirilgandan so‘ng ham).

Meliorativ rejim tuproqlarning barqaror qulay suv va tuz rejimini,

sug‘orish suvlari minimal miqdorda sarflanganda va zovur moduli minimal

bo‘lganda ta’minlanishi lozim.

Nazorat savollari.

1. Sizot suvlari rejimi sug‘oriladigan maydonlarda qanday o‘zgaradi?

2. Sug‘oriladigan maydonlarda sizot suvlari rejimlarining miqdoriy

tasnifnomalari (D.M.Kats bo‘yicha) va ularga tavsif bering.

3. Sug‘oriladigan maydonlarda sizot suvlari rejimlarining sifat tavsifnomasi

(M.M. Krilov bo‘yicha) va ularga tavsif bering.

4. Melioratorlar sizot suvlarini tuproq hosil qiluvchi jarayonlardagi ishtiroki

bo‘yicha qanday rejim turlariga ajratadi va ularga tushuncha bering?

5. Tabiiy intensiv drenalangan va drenalangan sug‘orish maydonlarida

tarqalgan sizot suvlari rejimi qanday bo‘ladi?

6. Tabiiy kuchsiz drenalangan sahro va yarim sahrolardagi sug‘orish

maydonlarida tarqalgan sizot suvlari rejimi qanday o‘zgarishlarga uchraydi?

7. Sizot suvlari qanday qonuniyatlarga bo‘ysunib infiltratsion ozuqa oladi (W)

va sarflanadi?

8. Sizot suvlari sathi rejimini alohida xususiyatlari qanday?

9. Sizot suvlarining minerallashganligi va kimyoviy tarkibi qanday

qonuniyatlarga bo‘ysunib o‘zgaradi va bosqichlari?

10.Sizot suvlari optimal rejimi nima va uni o‘rganishning ahamiyati?

11. Sizot suvlarini boshqarish tamoyillari deganda nimani tushunasiz va u necha

tamoyildan iborat?

90

Atama va iboralar: sizot suvlari rejimi, sath, kimyoviy va gaz tarkibi, sarfi,

shakllantiruvchi omillar, geologik, gidrologik, iqlim, biologik, xo‘jalik,

amplituda, tabiiy rejimlar, texnogen rejimlar, genetik turlari, guruhlari, sinflari,

tabiiy zovurlar bilan ta’minlanganligi, infiltratsion, bug‘lanish, oqim,

tekisliklari, tog‘ oralig‘i tekisligi, tashilish konuslari, qayir, terrasalar, avtomorf,

gidromorf, aralash tavsif, tabiiy mintaqalardagi rejim, bug‘lanish, infiltratsiya,

boshqarish tamoyillari, optimal rejim, suv, tuz va havo rejimi.

V - bob.

Melioratsiya qilinadigan maydonlarda suv balansi.

V.1. Umumiy tushunchalar.

Biror bir hududda tarqalgan sizot suvlarining balansi haqidagi tasavvur,

ma’lum bir vaqt mobaynida sizot suvlariga kelib qo‘shilgan suvlar miqdori va

shu hududdan sarf bo‘lgan suvlar miqdori o‘rtasidagi miqdoriy munosabatni

taqqoslash asosida paydo bo‘ladi.

Sizot suvlari balansi va suv-tuz balansi, sizot suvlarining ozuqalanish

manbalarini va sarflanish yo‘llarini miqdoriy baholash, suvda eriydigan tuzlarni

qo‘shilish manbalarini va ularning xarakatini, to‘planishini baholashga imkon

beradi. Balans ma’lumotlarisiz sug‘oriladigan yerlarni meliorativ holatini

to‘laqonli tahlil qilish mumkin emas. Suv-tuz balansi sug‘oriladigan

maydonlarda tarqalgan sizot suvlari rejimini boshqarish va bashorat qilish uchun

ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi.

Balansning tarkibiy qismlarini bilish, birinchidan sizot suvlarining sathi

va minerallashganligining o‘zgarish sabablarini aniqlashga, ikkinchidan sizot

suvlari rejimini bashorat qilishga, uchinchidan sug‘oriladigan maydonlarda

qulay tuproq hosil bo‘lish jarayonlarini barpo qilish uchun meliorativ

tadbirlarning yo‘nalishini aniqlashga imkon beradi. Mavjud va loyihaviy

sharoitlarda yer osti suvlari balansi xaqidagi bilimlar, yer osti suvlari zahiralarini

baholash uchun va suv xo‘jaligi qurilishi ta’sirida bo‘ladigan o‘zgarishlarni

bashorat qilish uchun ham zarur.

91

Balans tadqiqotlari ayniqsa sun’iy zovurlarni loyiha qilish uchun katta

ahamiyatga ega. Masalan, sug‘orish maydonlaridan chiqarib tashlanadigan

kollektor-zovur suvlarining miqdorini aniqlash uchun, ko‘rilayotgan ob’ektga

yaqin sharoitda ishlayotgan kollektor-zovur tarmoqlarini ishlashini o‘rganish

zarur, agar bunday imkoniyat bo‘lmasa, hududning suv balansi natijalari tahlil

qilinadi.

V.2. Sizot suvlari balansini o‘rganish.

Biror bir hududning sizot suvlari balansi haqidagi tasavvurlar, sizot

suvlarining ma’lum vaqt ichida ozuqa olishi va sarflanishi orasidagi farqni

taqqoslashdan kelib chiqadi. Agar sizot suvlarining rejimi gidrogeologik

jarayonning tashqi tomonini - uning shaklini ifodalasa, balans esa uning ichki

mazmunini (miqdoriy o‘zgarishlarni) yoritadi. Shuning uchun suv va suv-tuz

balansini o‘rganishni nafaqat sizot suvlari rejimi qonuniyatlarini to‘g‘ri

tushunish vositasi sifatida qaralmay, balki uni bashorat qilish vositasi sifatida

ko‘rib chiqilmog‘i lozim. Sizot suvlari rejimini bashorat qilish esa,

sug‘oriladigan yerlarni asoslangan holda loyihalashtirish uchun ham asos bo‘lib

xizmat qiladi.

Suv balansi dinamikasini hisobga olish, (xususan sizot suvlari balansini)

sug‘oriladigan yerlarda yo‘l qo‘yiladigan kamchiliklarni aniqlashga, sug‘orish

rejimini to‘g‘ri loyihalashga, sizot suvlari rejimini boshqarish bo‘yicha zaruriy

tadbirlarni darajasi va xarakterini aniqlashga, sug‘oriladigan yerlarning

meliorativ holati nazoratini doimiy (muntazam) amalga oshirishga imkon beradi.

Shu sababli sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlarda meliorativ tadbirlarni

amalga oshirish va inshootlar qurish loyixalarini asoslash uchun suv balansi

tadqiqotlari asosiy vazifa (ish) sifatida amalga oshiriladi.

Amaliyotda uch xil balans o‘rganiladi:

1. Aeratsiya mintaqasi balansi;

2. Sizot suvlari balansi;

3. Umumiy suv balansi.

92

Suv balansini o‘rganishni turli xil sharoitlarda va ma’lum bir maqsadlarni

ko‘zlab amalga oshirish uchun o‘tkaziladi.

Yangi sug‘orish masssivlarida:

- sug‘orish rejimini asoslash uchun;

- mavjud holat va bashorat holati uchun umumiy suv va tuz balansini, hamda

aeratsiya mintaqasi balansini tuzish uchun;

- sizot suvlari sathi va mineralashganligini hamda kollektor-zovur suvlari

mineralashganligi rejimini bashorat qilish uchun;

- kollektor va zovurlarni hisoblash uchun;

- sizot suvlarini ekspluatatsion zahiralarini hisoblash uchun.

Gidromeliorativ tizimlarni ekspluatatsiya va rekonstruksiya qilishda:

- sizot suvlari sathi va mineralashganligining fasliy, yillik va ko‘p yillik

o‘zgarish qonuniyatlarini o‘rganish uchun;

- sug‘orilayotgan yerlarning meliorativ holatini yomonlashib borish sabablarini

aniqlash uchun;

- yerlarning meliorativ holatiga baho berish asosida, sizot suvlari rejimini idora

qilish uchun o‘tkaziladigan tezkor ekspluatatsion tadbirlarni asoslash uchun;

- mavjud kollektor-zovur tizimining samaradorligini aniqlash uchun;

- gidromeliorativ tizimlar rekonstruksiyasi ta’sirida o‘zgaradigan sizot suvlari

rejimi, zovur suvlari rejimi, mineralashganligini bashorat qilish uchun;

- gidromeliorativ tizimlarni yerlarni meliorativ holatini yaxshilash maqsadida

rekonstruksiya qilish munosabati bilan bog‘liq bo‘lgan gidrotexnik va boshqa

meliorativ tadbirlarni loyihalashtirish uchun.

Balansni hisoblash uchun hududiy belgilariga qarab - regional, mintaqaviy,

mahalliy, xo‘jalik maydoni va almashlab ekish massivi balanslari ajratiladi.

1. Regional balans - ayrim gidrogeologik viloyatlarni o‘z ichiga oladi.

(daryo havzasi, daryoning tashilish konusi va boshqalar);

2. Mintaqaviy balans - gidrogeologik (gidrodinamik) mintaqalarni o‘z

ichiga oladi. Masalan; yer osti suvlarini ozuqalanish, tranzit, sarflanish

mintaqalari.

93

Yirik meliorativ qurish tumanlarida birnechta gidrogeologik mintaqalar

joylashishi mumkin va suv, suv-tuz balansini o‘rganish talab qilinadi;

3. Mahalliy (lokal) balans ayrim sug‘orish va zax qochirish tizimin

xarakterlaydi. Agar u gidrogeologik sharoiti bo‘yicha bir xil bo‘lmasa va katta

maydonni egallasa, balansni o‘rganish va baholashni alohida gidrogeologik

tumanlar bo‘yicha tabaqalashtirmoq lozim;

4. Xo‘jalik balansi ayrim xo‘jalik hududidagi sizot suvlarini xarakterlaydi.

Aslida hudud gidrogeologik sharoiti bo‘yicha bir xil;

5. Almashlab ekish massivi balansi. Maydoni 500-600 ga. Balans

o‘rganiladigan eng kichik birlik. Xo‘jalik balansi kabi meliorativ tizimlarni

ekspluatatsiya qilish jarayonida o‘rganiladi.

Mavjud usullar yordamida balans o‘rganishning aniqlik darajasi +20%

dan iborat. Balansni hisoblash muddatlari qilib oy, vegetatsiya davri,

novegetatsiya davri, yil qabul qilingan. Bunda hisoblash davrining muddati ortib

borishi bilan balans hisoblashlaridagi xatolik darajasi kamayib boradi.

Balansni o‘rganish uchun tadqiqot maydoni tanlab olinadi. Tanlab olingan

maydonlar katta hududning (yoki massivning) o‘rtacha suv xo‘jaligi va

gidrogeologik sharoitini aks ettirishi lozim. Bu yerda balans o‘rganish

maydonlarining chegaralarini o‘tkazish katta ahamiyatga ega. Chegaralar

ma’muriy, gidrogeologik va tizimlar chegaralari orqali o‘tkazilishi mumkin.

Balans o‘rganish quyidagi tarkibdagi shaxobchalarda o‘tkaziladi:

1. Balans o‘rganish stansiyalari. Stansiyalar 200-300 ming. ga. maydonga

xizmat ko‘rsatadi. Stansiyalar tarkibida maydonlar, maydonchalar va postlar

joylashtiriladi.

2. Balans o‘rganish maydoni. Maydon 100-500 gektardan iborat.

Maydonda balansning barcha tarkibiy qismlari postlar yordamida aniqlanadi.

3. Balans o‘rganish maydonchalari. Maydonchada balansning ikki yoki

undan ortiq tarkibiy qismlari aniqlanadi.

4. Postlar. Postlarda balansning bir tarkibiy qismi aniqlanadi.

94

Balans o‘rganish maydonlari tog‘oldi tekisliklari va tashilish konuslarida,

shu geomorfologik elementlarining yuqori, o‘rta va chekka qismlarida

joylashtiriladi. Allyuvial tekisliklaming asosiy terrasalarida, deltalarida - ularni

yuqori, markaziy va chekka qismlarida joylashtiriladi. Qadimgi va hozirgi

dengiz oldi deltalari maydonida; daryo atrofida, daryo oralig‘i massivlarida,

qadimiy daryo oqib o‘tgan yerlarda va delta chekkalarida joylashtiriladi.

6-rasm. Suv balansi tarkibiy qismlari sxemasi

(S.F. Averyanov bo’yicha).

Balans o‘rganish shahobchalarida balansning elementlari aniqlanib yoki

hisoblanib chiqilgandan so‘ng quyidagi balans turlari tenglamalaridan

foydalanib uning natijalari hisoblanadi:

Umumiy suv balansi

AW = B + П+ П+ А - С - (U + TP) - О (7)

Aeratsiya mintaqasi balansi

AWm = ОР - А - ( 1 - а)ФК - (U + ТР ) - C ± 4 (8)

95

Sizot suvlari balansi

AWCU3 = П - О+ аФк - Д + д . (9)

Bu yerda:

AW - hisoblash davrida suv zahiralarini o‘zgarishi;

V - balans maydoniga keltirilgan suv;

П - balans maydoniga keltirilgan yer usti suvlari;

P - balans maydoniga kiradigan yer osti suvi oqimi sarfi;

A - atmosfera yog‘inlari;

S - summar (yig‘indi) tashlama suvlar (yer osti va usti suvlaridan);

U+Tr - bug‘lanish va transpiratsiya;

O - balans maydonidan chiqib ketadigan yer osti suvlari;

OR - ichki xo‘jalik tarmoqlaridan dalaga beriladigan suv me’yori (sug‘orish

me’yori);

FK - turli xil darajadagi kanallardan filtratsiyaga yo‘qotiladigan suvlar

(magistral kanallar, ariqlar, jo ‘yaklar va boshqalar);

a - sizot suvlarini ozuqlantirishga ketgan suvlar xissasi;

(1-a) - bu hissasidan aeratsiya mintaqasini ozuqlantirish ketgan qismi;

с - dalalar yuzasidan tashlanadigan suvlar;

+ q - sizot suvlarini ostki qatlamlardan ozuqa olishi yoki sizot suvlarini ostki

qatlamlarga sizib o‘tishi;

D r - zovur oqimi sarfi.

Past darajada tabiiy drenalangan minerallashgan sizot suvlari shakllangan

va tuproqlar sho‘rlangan sug‘oriladigan yerlar uchun tuz balanslarini o’rganish

lozim: umumiy, aeratsiya mintaqasi jinslari va sizot suvlari. Buning uchun suv

balansining elementlaridan tashqari yer usti, osti va zovur suvlarining

minerallashganligini, aeratsiya mintaqasidagi tog‘ jinslaridagi tuzlar miqdorini

va boshqalarni xisoblash davrining boshlanishi va oxiri uchun aniqlash zarur.

Tuz balansining asosiy kirim qismlari bo‘lib, sug‘orish suvlari bilan

dalaga keltirilgan tuzlar va kanallardan yo‘qotiladigan suvlar bilan keladigan

96

tuzlar xizmat qiladi. Ayrim gidrokimyo va gidrogeologik sharoitlarda yerlarning

tuz balansida minerallashgan yer osti suvlarining kirimi axamiyatli rol o‘ynaydi.

Yangidan o‘zlashtirilgan, sizot suvlari katta chuqurlikda va aeratsiya

mintaqasida tuz zaxirasi katta bo‘lgan sharoitda, sizot suvlari balansi uchun,

ularni sathi ko‘tarilganda, sizot suvlari bilan tuzlarni yuvilishi katta axamiyatga

ega. Shunday qilib sizot suvlari tuz balansi, suv balansiga o‘xshash, aeratsiya

mintaqasining tuz balansi bilan yaqin bog‘liqlikda yotadi. Tuz balansining sarf

qismida asosiy rolni zovur suvlari bilan chiqarilayotgan miqdor egallaydi va u

zovur tizimi rivojlanishi bilan ortib boradi.

Suv va tuz balansi aloxida tanlab olingan uchastkalarda o‘rganiladi, va

olingan natijalar sharoitni xiobga olib ekstrapolyasiya qilinadi. Bu maqsad

uchun xozircha sifat ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi: geomorfologik,

gidrogeologik va suv xo‘jaligi. Ma’lumki, olingan natijalarni qo‘llash uchun,

ma’lum hududlarga tarqatish uchun miqdoriy ko‘rsatgichlar tizimini ishlab

chiqish zarur.

Tuz balansining tenglamalari quyidagi ko‘rinishga egadirlar.

1. Umumiy tuz balansi tenglamasi:

sy - sy = sy+sy+sy+sy+sy - sy - sy - sy ( 1 0 )

Bu yerda

sy - yer usti suvlari, xavzalari, aeratsiya mintaqasi va yer osti suvlari (suv

o‘tkazmas qatlamgacha)dagi dastlabki tuz zaxiralari (t/ga);

s y - xuddi shuning o‘zi, faqat tajriba oxiridagi zaxiralar;

sy -atmosfera yog‘inlari bilan tuzlarni qo‘shilishi (kelib qo‘shilishi);

s y -sug‘orish suvlari bilan tuzlarni kelib qo‘shilishi;

sy - yer osti suvi oqimi bilan tuzlarni kelib qo‘shilishi (gorizontal va vertikal

yo‘nalishda);

sy - shamol bilan tuzlarni kelib qo‘shilishi;

s y - o‘g‘itlar bilan tuz qo‘shilishi;

sy - yer osti suvi oqimi bilan tuzlarni oqib chiqib ketshi;

97

sy - zovur suvlari bilan tuzlarni chiqib ketishi;

s y - o‘simlik hosili bilan chiqadigan tuzlar.

s y , s y , sy va sy qiymatlarini ko‘p sug‘orish massivlarida xisobga olmasa xam

bo‘ladi.

Yer usti oqimlari va xavzalardagi tuz zaxiralrini xisoblash uchun quyidagi

formuladan foydalaniladi:

s = sa + s (11)

Bu yerda s a -aeratsiya mintaqasidagi tuzlar zaxirasi quyidagicha:n

10° ^ a l phi (12)i=1

bu yerda: a t - qatlamni sho‘rlanganligi, %;

p i - quruq gruntning xajmiy massasi;

hi - jins qatlamining qalinligi, m.

formulada S - yer osti suvlaridagi tuz zaxirasi quyidagiga teng.n

10£ a,,nh (13)i=0,1

Bu yerda - a - qatlamdagi suvli gorizontning minerallashganligi, g/l;

n1 - tog‘ jinsining birlik qismdagi faol g‘ovakligi;

h) - suvli gorizontning qalinligi, m va a) - minerallashganlik bilan.

Suvni kirib kelish manbalarini va tuzni olib chiqib ketish yo‘llarini

aniqlash uchun formulaning o‘ng qismidan foydalaniladi.

Tuz balansini qilish uchun tenglama S2 ga nisbatan yechiladi va keyingi

formula topiladi Sa va S2 qismlariga ajratiladi.

Suv o‘tkazmas qatlam katta chuqurlikda yotgan xolda, uning pastki

chegarasi sizot suvlari minerallashganligi oz o‘zgaradigan chuqurlikdan

o‘tkaziladi. Bu chuqurlik ko‘p tumanlarda 8-10 metrdan oshmaydi.

Tuz balansini soddalashtirilgan tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega.

sy - sy = s; - sy + sn (14)

98

Bu tenglamadagi belgilar Sn - ning qiymati, sizot suvlarini qatlam

bo‘ylab minerallashganligini pezometrik yo‘l bilan o‘rganish orqali

aniqlanadigan tuz almashinuvini tashkil qiladi.

Aeratsiya mintaqasi tuz balansining tenglamasi.

Sa - Sa = Sa + Sa + Sa + Sa + Sa - Sa - Sa (15)

Bu yerda Sa - formuladan aniqlanadigan aeratsiya mintaqasining boshlang‘ich

dastlabki tuz zaxirasi;

S? - xuddi shunday, oxirgisi;

S? - atmosfera yog‘inlari bilan tuzni kelib qo‘shilishi ( S' );

S? - kanallardan filtratsiya va sug‘orish suvlari bilan kelib qo‘shiladigan tuzlar

( S' );

Sa - shamol bilan kelib qo‘shiladigan tuzlar (S' );

S? - o‘g‘itlar bilan qo‘shiladigan tuzlar ( S' );

Sa - suvga to‘yingan qatlamdan bug‘lanish qo‘shilgan tuzlar;

Sa - shimilayotgan yog‘inlar bilan va sug‘orish suvlari bilan sizot suvlariga

tuzlarni olib chiqib ketishi (sizot suvlari tuz balansi tenglamasidagi Sa + S42 ga

teng);

Sa - o‘simlik hosili bilan olib chiqiladigan tuzlar ( S' ).

Aeratsiya mintaqasi tuz balansini bashorat qilish uchun tenglama Sa ga nisbatan

yechiladi. Sizot suvlari tuz balansini xisoblash uchun Sa ni qiymatini aniqlash

lozim. Sa - Sa larni farqini bilsak qiyin aniqlanadi. Sa ni topish mumkin.

Sizot suvlari tuz balansi tenglamasi:

S2C - Sс = Se3 + SI + SI - Sc6 - S' - Sa ± S' (16)

Bu yerda S' - yer osti suvlaridagi tuzlarning dastlabki zaxirasi;

S' - xuddi yuqoridagini o‘zi, oxirgisi;

S' - shimilayotgan atmosfera yog‘inlari bilan qo‘shiladigan tuzlar miqdori;

SI - shimilayotgan suvlari bilan qo‘shilishi;

Sa - yer osti suvlari oqimi bilan qo‘shiladigan tuzlar miqdori (S' );

99

s c6 - sizot suvlarini transpiratsiyasi va bug‘lanishida aeratsiya mintaqasiga

tuzlarning tashilishi, ( s y );

sc - sovur suvi oqimi bilan tuzlarni olib chiqib ketilishi ( s y );

sy - sizot suvlariga erish natijasida tuzlarni qo‘shilishi (+) yoki tuzlarni qattiq

fazaga o‘tishi (-).

Sizot suvlari tuz balansini bashorat qilish uchun ( sc) ga nisbatan

yechiladi. Agar sc - sc farqi ma’lum bo‘lsa sc+ sc yig‘indisini nazorat qilish

mumkin. Ko‘rib chiqilgan tuz balansi tenglamalari oddiy ya’ni

soddalashtirilgan. Xususan sorbsiya va desorbsiya jarayonlari, sug‘orish uchun

yer osti suvlaridan olinganda tuzlarni chiqarilishi, yer osti suvlarini sun’iy

to‘ldirilganda tuzlarni qo‘shilishi hisobga olinmagan.

Tuz balansini o‘rganish umumiy suv balansi, aeratsiya mintaqasi suvlari

balansi va sizot suvlari balansi materiallariga asoslanadi. Sun’iy zovur

miqyosida (fonida) tuz balansini o‘rganish katta ahamiyatga ega va alohida

qiziqish o’yg‘otadi. Ular zovurlarni sho‘r yuvish samaradorligini baholashga

imkon beradi. Xarakterli (asosiy) maydonchalarda sug‘orish suvlarining

minerallashganligi ustidan nazorat oyiga 1 marta, zovur suvlarini

minerallashganligi oyiga 1-3 marta olib boriladi, sho‘r yuvish vaqtida o‘lchash

ko‘paytiriladi.

Zovurlarga bo‘ladigan yukni (ishni) aniqlashda kanallardan bo‘ladigan

filtratsion yo‘qotishlarva sug‘orish vaqtida sizot suvlarini infiltratsion

ozuqalanishi katta axamiyatga ega.

Yuqorida keltirilgan suv balansi tenglamalaridan tashqari, sizot suvlarini

hisoblashda, sizot suvlari qatlamlariga sathlarning farqi hisobiga pastda

joylashgan bosimli suvlardan kelib qo‘shiladigan yoki pastki qatlamlarga sizib

o‘tadigan sizot suvlarining miqdorini aniqlash katta ahamiyatga ega.

100

7 -rasm. Sizot suvlari va bosimli suv qatlamlari orasidagi gidravlik

munosabatlar sxemasi

(17)

Bu holda vertikal oqim balansining quyidagi tenglamasidan foydalaniladi:

W _ Ah + Kb ( h - H \V At u ̂ mb )

Bu yerda:

W - infiltratsion ozuqlanish miqdori;

Ah - sizot suvlari sathini ko‘tarilishi;

Kb - yopqich qatlamni filtratsiya koeffitsienti;

u - qatlamning suv berish qobiliyati;

mb yopqich qatlam qalinligi, m;

At - vegetatsiya davri;

h - bosimsiz sizot suvlarining mutloq balandligi;

101

H - bosimli suvlarning mutloq balandligi.

Barcha elementlarning o‘lchov birliklari m3/m2 yil qilib qabul qilingan.

Bu tenglamadan foydalanib, balans hisoblanayotgan suvli qatlam bilan

bosimli suvli qatlam o‘rtasidagi miqdoriy munosabatni aniqlash mumkin.

Bunday hisoblardan, suvli qatlamlar o‘rtasidagi gidravlik munosabat turli

xil bo‘lganda, vertikal zovurlarga bo‘ladigan yukni aniqlashda keng

foydalaniladi.

Chunki tog‘oldi tekisliklarida bosimli suvlarning sathi balandligi,

bosimsiz suvlarnikidan aksariyat balanddir. Shu sababli bosimsiz suvlarga,

pastdan bosimli suvlardan katta hajmda suv sizib o‘tadi va vertikal zovurlarning

ishiga katta ta’sir ko‘rsatadi, qiyinlashtiradi. Masalan, Mirzacho‘lda pastdagi

bosimli suvlardan yuqoridagi bosimsiz suvlarga 4-5 ming m3/ga suv kelib

qo‘shiladi, Markaziy Farg‘onada esa bu miqdor birnecha barobar kattadir.

Bu hisoblar, vertikal zovurlarni ishlash rejimini tayinlashda keng

qo‘llaniladi.

V.3 Balans o‘rganish maydonchalarini tanlash va tadqiqotlarining

umumiy tamoyillari.

Melioratsiya masalalalrini yechish uchun xo‘jalik, sug‘orish tizimi,

gidrogeologik regionlar hududining suv-tuz balansini bilish zarur. Shu

maqsadda bu maydonchalarning o‘zida ma’lum kuzatuvlar olib boriladi,

balansning ayrim elementlarini hamda umumiy suv balansi va sizot suvlari

balansi elementlarining o‘zaro bog‘liqligi aniq tadqiq qilinadi. Shu yerning

o‘zida to‘liq balans ham o‘rganiladi.

Suv-tuz balansi sho‘rlanishga va botqoqlanishga uchragan, mavjud yoki

bashorat qilinadigan sharoit uchun qadimdan sug‘orilayotgan va sug‘orish

loyihalashtirilayotgan massivlarda o‘rganiladi. Balans tadqiqotlarini loyiha

qilish uchun quyidagi xaritalarga va hujjatlarga ega bo‘lishimiz zarur:

geomorfologik-litologik, sug‘orish kanallarini joylashishi, sug‘orish maydonlari

va ekinlar tarkibi, tuproq, sizot suvlarini yotish chuqurligi va gidroizogips,

bosimli suvlarning pezoizogips, o‘rganilayotgan hududning gidrogeologik

102

tumanlarga bo‘lish xaritalari, hamda yer osti suvlari rejimi xaqida ma’lumotlar

va gidrogeologik kesimlar bo‘lishi kerak.

Balans o‘rganish hududlari chegaralarini tanlash masalasi juda muhim.

Xo‘jalik hududi uchun bu masala nisbatan oson yechiladi. Sug‘orish tizimlari va

gidrogeologik regionlar uchun quyidagilarni tavsiya qilish mumkin. Yer osti

suvlarini ozuqa olish, xarakatlanish (tranzit) va sarflanish viloyatlaridagi rejimi

va balansi o‘zaro bog‘liq. Shuning uchun, yer osti suvlari rejimini va undan

foydalanishni boshqarish bo‘yicha o‘tkaziladigan meliorativ tadbirlar yagona

rejim asosida har bir viloyat uchun ishlab chiqilishi va o‘tkazilishi maqsadga

muvofiqdir. Birinchi navbatda bu tog‘oldi tekisliklariga, tashilish konuslariga,

tog‘oldi pastliklariga tegishlidir. Bunday hududlarda tadqiqotlar, avvalo har bir

viloyatning balansini yoritishi zarur. Masalan, tashilish konuslarining yuqori

shag‘alli, yer osti suvlarini yer yuziga sizib chiqadigan, minerallashgan sizot

suvlarining yer yuziga yaqin joylashgan va konus oralig‘i pastliklari mintaqalari

qismlari uchun alohida tavsiya zarur.

Tog‘oldi pastliklarida, terrasali vodiy turidagi relefli yerlarda balans

o‘rganilish chegaralari turli yoshdagi terrasalar chegarasiga va ularning ichida

relefning turli elementlariga (balandlik joylar, qadimgi o‘zan pastliklari, terrasa

zinalariga tegib turgan yerlar va boshqalar) moslashtiriladi.

Bir tabiiy gidrogeologik sharoitli yerlarda balans chegaralari, qadimgi va

dengizoldi allyuvial tekisliklarda, subaeral deltalarda ham tog‘ oralig‘i

pasttekisliklarida ham hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan irrigatsion-xo‘jalik

omillariga bog‘liq ravishda tanlanadi. Bu vohalar past darajada tabiiy

drenalanganligi bilan xarakterlanadi va bu sharoitda sizot suvlarining yotish

chuqurligi, yer osti suvi oqimi kirishi va chiqishi, ularning minerallashganligi

hududning irrigatsion (kanallar, EFK, sun’iy zovurlar va b.) xususiyatlari bilan

uzviy bog‘liqdir. Bunday sharoitlarda balans maydoni chegaralari sizot suvlarini

yotish chuqurligi va minerallashganligiga bog‘liq belgilanadi. Bir xil irrigatsion-

xo‘jalik sharoitlarida balans chegarasini o‘rganilayotgan sug‘orish tizimi

maydoni bilan ham moslashtirish mumkin.

103

Keyinchalik ozuqa olish, xarakatlanish (tranzit) va sarflanish viloyatlari

balans konturlari bilan bo‘linadi. Ular geologo-litologik tuzilish bo‘yicha

bo‘linadigan tumanlarga mos keladi. Bunday yondoshuv tuman zovurlarini

hisoblash sxemasini belgilaydi va uning chegarasida aniqlangan balans,

sho‘rlanish darajasi, yotqiziqlarni, suv sizuvchanligi va qabul qilingan kritik

chuqurliklari bilan birgalikda drenalanganlikning zaruriy muddatini belgilab

beradi.

Gidrometrik shahobchalarni shunday joylashtirish kerakki, unda har bir

tabiiy tuman uchun balans o‘rganishning imkoni bo‘lsin. Balans ishlarining

vazifasi va gidrogeologik sharoitga bog‘liq holda, suv o‘tkazmas qatlam chuqur

yotmagan bo‘lsa to‘liq qatlamni suv balansi o‘rganiladi yoki yaxshi o‘tkazuvchi

jinslar bilan chegaralansa, mayda zarrali yopqich qatlamlardagi balans

o‘rganiladi.

Kuchli minerallashgan sizot suvlari va tuzlarning katta zahirasi joylashgan

yopqich qatlamlarning balansini o‘rganish, zovurlarni loyiha qilish bilan bog‘liq

tuz balansini baholash uchun juda muhimdir.

Qadimdan sug‘oriladigan tumanlarda va yangi sug‘orish massivlarida

balans tadqiqotlarini o‘tkazishda xo‘jalik tarkibidagi maxsus va regional kuzatuv

quduqlaridan foydalaniladi.

O‘rganilayotgan maydonga nisbatan, tadqiqot natijalari reprezentativ

bo‘lsin uchun maydonchalar suv-tuz balansi strukturasi, geologo-litologik

kesimi, filtratsion xususiyatlari, sizot suvlarini tuproq hosil qilish jarayonlaridagi

ishtiroki, irrigatsion-xo‘jalik sharoiti bo‘yicha o‘xshash bo‘lishi kerak.

Maydonchalarni tanlashda, ular atrof hududlardan yer osti va usti suvlari

oqimi bo‘yicha alohida joylashishi kerak, ya’ni ular sug‘orish kanallari va

zovurlar bilan chegaralanishi kerak. Maydonchaga 2-3 ga yerda 1-dona kuzatuv

qudug‘i joylashtiriladi. Pezometrik, termik va gidrokimyo kuzatuv quduqlari

jihozlanadi.

Sug‘orish va zovur kanallari gidrometrik post bilan jihozlanadi va

maydonda instrumental bog‘lanadi.

104

Agar meteostansiya uzoqda joylashgan bo‘lsa meteorologik elementlar va

aeratsiya mintaqasi tuproq va gruntlarining namlik va issiqlik rejimi ustidan

kuzatuvlar olib boriladi. Maydonchada har yili yerlarni xo‘jalik maqsadlarida

foydalanish va har oyda sizot suvlarini yotish chuqurligi va gidroizogips xaritasi

tuziladi. Agar sizot suvlari minerallashgan bo‘lsa, vegetatsiya davrining

boshlanishida va oxirida sizot suvlarining minerallashganligini ko‘rsatuvchi

xaritalar tuziladi.

V.4. Aeratsiya mintaqasi gruntlarini suvli-fizik xossalarini o‘rganish.

Sizot suvlarining rejimi va balansi bo‘yicha dala tadqiqotlari

boshlanguniga qadar tuproq-gruntlarning suvli fizik xossalari xaqidagi adabiy va

fond materiallari tartibga keltiriladi. Ayrim xususiyatlarini aniqlash murakkab

va katta mablag‘ talab qilganligi uchun masalan, filtratsiya koeffitsienti, bu

ma’lumotlarni qo‘shni, gidrogeologik sharoiti o‘xshash tumanlar bo‘yicha

to‘plash maqsadga muvofiqdir.

Sizot suvlari balansini hisoblash va ularni o‘zgarishini bashorat qilish

uchun tuproq va gruntlarning quyidagi xususiyatlari aniqlanadi: 1) Suvli

jinslarni va aeratsiya mintaqasi jinslarining filtratsiya koeffitsienti hamda suvli

qatlamning sath uzatish koeffitsienti; 2 ) sizot suvlari sathi o‘zgarib turadigan

mintaqa gruntlarining to‘liq namlik sig‘imi va g‘ovakligi; 3) aeratsiya mintaqasi

tuproq-gruntlarining chegaraviy, dala yoki eng kichik namlik sig‘imi va suv

berish qobiliyati; 4) aeratsiya mintaqasi tuproq-gruntlarining tabiiy namligi va

to‘yinish kamchilligi; 5)aeratsiya mintaqasining butun kesimi uchun tabiiy

strukturadagi tuproq-gruntlarining skeletini hajmiy og‘irligi; 6) sizot suvlari

sathi o‘zgaradigan doirada aeratsiya mintaqasi kesimining maksimal molekulyar

namlik sig‘imi; 7) suvli qatlam va aeratsiya mintaqasi tuproq-gruntlarining

xarakterli turlari uchun mexanik tarkib va solishtirma og‘irlik; 8) gruntlarning

kapillyarlik qobiliyatlari.

Yuqoridagilar bilan bir qatorda, tuproq-gruntlardagi tuzlarning umumiy

miqdori, xlor ioni va zararli tuzlar NaCl, MgCb, MgSO4, N 2SO4 aniqlanadi.

105

Yer usti, sug‘orish, zovur va yer osti suvlaridan quruq cho‘kmaning

miqdori Eh, pH, organik moddalarning miqdori, chirindi (gumus), ionlar Sa2+,

Mg2+, Na+, CO3 2-, HCO3-, SO42-, Cl-, NO3, NO2, NH4, PO4, hamda xlororganik

pestitsidlar tahlil qilinadi.

Balansni hisoblashda sizot, sug‘orish va zovur suvlarining

minerallashganligi ma’lum uslub bo‘yicha o‘rganib boriladi.

V.5. Suv balansi ayrim elementlarini aniqlash.

V.5.1.Yer usti suvlari oqimining sarfi va sizot suvlarini infiltratsion

ozuqa olishi

Ko‘rsatib o‘tilgan kuzatuvlar barcha sug‘orish massivlarida va tajriba

maydonchalarida olib boriladi. Tajriba maydonchalarida turli tartibdagi

kanallardan filtratsiyaga yo‘qotiladigan suv sarfini, sizot suvlarida bo‘ladigan

infiltratsion ozuqa olish miqdori bilan bogTiqligini, dalalarda sug‘orish

suvlaridan va atmosfera yog‘inlaridan turli xil fasllarda, aeratsiya mintaqasini

qalinligi va litologik tarkibli sharoitlarda bo‘ladigan infiltratsiyasini aniqlanadi.

Bunday bog‘liqliklarga ega bo‘lgan holda, turli darajadagi kanallarning sarfini,

ularni FIKini, dalaga beriladigan suvning me’yorini bilgan holda, bizni

qiziqtirayotgan massivda tarqalgan sizot suvlarining ozuqa olish miqdorini

hisoblash mumkin.

Tabiiy daryo suvi oqimini hisobga olish uchun hududga kirib keladigan,

chiqib ketadigan suv sarfini aniqlash uchun gidrometrik postlarni to‘g‘ri

joylashtirish kerak. Shu maqsadda yer osti suvlari va daryo o‘rtasidagi gidravlik

bog‘lanish aniq (jiddiy) o‘rganiladi. Gidrometrik postlar, yer osti suvlarini

daryolardan ozuqa olishi joyi, unga quyilishi bilan almashinadigan mintaqa

chegaralarida joylashtiriladi. Bunday stvorlar daryo vodiysining geomorfologik

sharoiti va geologik tuzilishini daryo suvi gorizonti bilan bogTanganligini

gidroizogips va izop’ez xaritalarini tahlil qilish orqali tanlanadi.

Sug‘orish kanallari sarfini o‘lchashda, dalaga beriladigan suvni va undan

yo‘qotilishni aniqlik darajasi 2-3 % dan kam bo‘lmasligi kerak.

106

Kanallarda sarfni hisobga olishda aniqlikni oshirish uchun postlarni

avtomatik o‘zi yozar sath o‘lchovchi va sarf o‘lchovchi, oqim o‘lchovchi

qurilmalar bilan jihozlash zarur.

Gidrometrik usulda aniqlangan yo‘qotishlar shimilishdan, suv yuzasidan

bo‘ladigan bug‘lanishdan va texnik yo‘qotishlardan tashkil topadi. Bunda suv

yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanish odatda 1,5-2,5 % dan oshmaydi. Agar texnik

yo‘qotishlar nolga teng bo‘lsa, umumiy yo‘qotishlarning asosiy qismi

shimilishga sarf bo‘ladi.

Kollektor-zovur suvlari oqimini suv tushirg‘ich (vodosliv) bilan

o‘lchanadi. Yirik kollektorlarda reykali postlar o‘rnatiladi. Oqimni hisobga

olishda sizot suvi oqimi bilan yer usti tashlama (oqova) suvini alohida ajratib

hisobga olish talab qilinadi. Bu usul zovur suvi oqimini sizot suvlari chuqurligi

bilan bog‘liqligidan foydalanishga asoslanadi (I.A. Engulatov 1965). Bunda

chuqurlikni, filtratsiya koeffitsientini va zovur ko‘rsatkichlarini bilgan holda,

ma’lum formulalar yordamida umumiy zovur suvi oqimidan, tashlama (oqova)

suviga to‘g‘ri keladigan hissasini ajratib olish mumkin.

2 7

8-rasm. Sizot suvlari sathini bir xil balandlikda ushlab turish qurilmasi bo‘lgan

lizimetr.

1-suv quyiladigan naycha; 2-kuzatuv naychasi; 3-qumli shag‘alli sizgich; 4-Mariotta idishi; 5-

suv quyiladigan bochka; 6-sizot suvlari sathigacha shimilgan suvni o‘lchash idishi; 7-

strukturasi buzilmagan grunt namunasi;

107

Sizot suvlarini yog‘in suvlari bilan ozuqalanishini lizimetrlarda va sathni

o‘zgarishini, yog‘inlar yog‘ayotgan vaqtda tahlil qilish orqali aniqlash mumkin.

Lizimetr usuli atmosfera yog‘inlari infiltratsiyasini yog‘in yoqqanidan

so‘ng, lizimetrga to‘plangan suvni quyib o‘lchashga asoslangan. Shunday qilib,

sizot suvlari har xil chuqurlikda joylashganda atmosfera yog‘inlarining

infiltratsiyasini, tuproq-grunt turli mexanik tarkibda va o‘simlik qobig‘ida

bo‘lgandagi miqdori aniqlanadi.

Ikkinchi usul sizot suvlari rejimini e’tiborga olishga asoslangan.

Krilov M.M. (1959) infiltratsion ozuqalanishni, umuman oqimsiz

hududlarda quyidagi bog‘liqlikdan foydalanib aniqlashni tavsiya qiladi:

Xf = Щг (Pm ~®n (18)

bu yerda: X f - sizot suvlari sathigacha yog‘inlarning infiltratsiyasi;

Ahfe - yog‘inlarning infiltratsiyasi natijasida sizot suvlari sathini

ko‘tarilishi;

- pn) - gruntning to‘yinish kamchilligi.

N.N.Bindiman (1960) atmosfera yog‘inlarining infiltratsiyasini, yer osti

suvi oqimi chiqishini hisobga olib, aniqlashni tavsiya qildi.

W = V Ah- ^ z , (19)365

bu yerda: W- infiltratsiya miqdori, m3/kun;

ц - to‘yinish kamchilligi, hajm birligida;

Ah - bahor davrida sizot suvlari sathining kuzatilgan ko‘tarilishi,

Az- suv qatlami bo‘yicha yer osti suvi oqimi chiqishi hisobiga, sizot

suvlari sathining pasaygan miqdori, m.

Az ning qiymatini sizot suvlari sathining o‘zgarishi grafigidan aniqlanadi.

108

9-rasm. Infiltratsion ozuqa olishni grafik usulida aniqlash.

«to» vaqti ichida sathning pasayish chizig‘i, sizot suvlarining ko‘tarilish

vaqtiga teng, va uni sath maksimum holatiga mos kelgan nuqtagacha

ekstrapolyasiya qilinadi. Qiymati esa uzunlikning «А, V» qismi bilan

ifodalanadi.

Sizot suvlari tabiiy o‘ta kuchsiz drenalangan tumanlarda, bosimli suvlar

bo‘lmagan sharoitlarda, sizot suvlari infiltratsion ozuqalanishini aniqlashda,

zovur suvi oqimining o‘lchangan qiymatidan foydalansa bo‘ladi.

Sug‘orish maydonlarida infiltratsion ozuqa olish miqdorini quyidagicha

aniqlash mumkin. Bir vaqtda sug‘orilayotgan 10-20 gektarli xaritada bir necha

gektarli maydoncha tanlanadi.

Maydoncha kamida 6 ta kuzatuv quduqlari bilan jihozlanadi. Sizot suvlari

sathini o‘zgarishini har kuni o‘lchab borib sug‘orish ta’sirida ko‘tarilgan

suvning balandligi o‘lchanadi. Bu ma’lumotga ega bo‘lgandan so‘ng va

gruntlarning namligini kuzatib borib (to‘yinish kamchilligi) sizot suvlari

sathigacha etib borgan infiltratsion suvning qiymatini aniqlash mumkin.

109

V.5.2. Yer osti suvlari oqimlarining balans konturiga kirishi va chiqishi

Sug‘orish massivlariga yer osti suvlari oqimlarining kirishi, qatlam

bo‘yicha va tik xarakat qiladigan oqim ko‘rinishida sodir bo‘ladi. Sizot

suvlarining sug‘orish maydonlaridan chiqishi ham xuddi shunday yo‘nalgan

bo‘ladi. Asosiy usul A.Darsi tomonidan aniqlangan

Q = K ■W ■ I •Q . ;. (20), (21) q = к ■ m ■ i.

bog‘liqlik formulasidir.

Yer osti suvlarining kirishi va chiqishini aniqlash uchun yerlarning

geologik tuzilishi va yotqiziqlarning filtratsion xususiyatlari xaqida ma’lumotlar

va gidroizogips xaritasi bo‘lishi lozim. Agar massivning gidrogeologik sharoiti

bir xil bo‘lsa, hisoblash kesimlari gidroizogips chizig‘i bo‘ylab sug‘orish

massivining yuqori va pastki chegarasida joylashtiriladi. Agar massiv turli xil

tuzilishga ega bo‘lsa, kirim va chiqish sarflari har bir gidrogeologik tuman yoki

maydoncha uchun alohida hisoblanadi.

Sizot suvlari minerallashganligi keskin o‘zgarishlarga uchragan bo‘lsa,

gidroizogipslarni suvni solishtirma og‘irligini o‘zgarganligini hisobga olib

o‘tkaziladi. Bunday xaritalarni tahlil qilish sizot suvlarini kirishi va chiqishi

(sarflanishi) nisbatlari bilan farq qiladigan ozuqa olish, xarakatlanish (tranzit) va

sarflanish viloyatlarini ajratishga imkon beradi.

Tik suv almashinuv asosiy bo‘lgan, ikki qatlamli yoki ko‘p qatlamli

bo‘lgan tizimlarda, pastdagi bosimli suvlaridan keladigan suv miqdorini

hisoblash uchun, bosimsiz sizot suvlari va bosimli suvlar ustidan o‘tkazilgan

rejim kuzatuvlari natijalaridan foydalanish mumkin:

110

kq kq

10-rasm. Tik suv almashinuv tasviri.

Sizot suvlariga bosimli suvlardan bo‘ladigan kirim quyidagi formuladan

foydalanib aniqlanadi:

H - hq = 10000^ --- ,m

bu yerda: q - kirim, m3/kun;

Kv- yopqich qatlamni vertikal bo‘yicha filtratsiya koeffitsienti;

h- sizot suvlari sathi balandligi;

N- bosimli qatlamni pezometrik sathi, m;

mv- yopqich qatlamni suvga to‘yingan qismining qalinligi.

V.5.3. Bug‘lanish va transpiratsiyaga sarf bo‘ladigan suvlar

Sizot suvlari balansining sarflanish qismida bug‘lanish va transpiratsiya

muhim rol o‘ynaydi. Quyida biz tabiiy sharoitda namlikni bug‘lanish va

traspiratsiyaga sarf bo‘lish jarayonini qisqacha ko‘rib chiqamiz.

Sizot suvlari sathi ko‘p yillar mobaynida yil mobaynida tik yo‘nalishda

o‘zgarib turadi. Sath bahor oylarida yer yuziga yaqinlashadi va uning maksimal

holati mart-aprel oylarida kuzatiladi va har yili dekabr oyidan pasayib boradi;

111

dekabr, ayrim vaqtda noyabr oylaridan boshlab yana ko‘tarilib boradi.

Vegetatsiya davrida sug‘orish dalalarida sizot suvlarining sathi keskin o‘zgaradi.

Shuning uchun, sizot suvlarining sathi o‘zgarishi bilan aeratsiya mintaqasida

namlikni qayta taqsimlanishi boshlanadi.

Shunday qilib namlikning bug‘lanishi va transpiratsiyaga sarflanishi,

uzluksiz jarayon va aeratsiya mintaqasida bo‘ladigan sifat va miqdor

o‘zgarishlari ko‘rinishida sodir bo‘ladi.

Bug‘lanish maxsus bug‘lantiruvchi qurilmada quyidagicha sodir bo‘ladi.

Aeratsiya mintaqasidan bug‘lanish sizot suvlarining turli rejimida va balans

qatlamida, turli namlik (suv) almashinuv rejimida sodir bo‘ladi. Ayrim vaqtda

bu jarayon sizot suvlarini aeratsiya mintaqasiga pastdan kelishi bilan va

aeratsiya mintaqasidagi namlik kapillyar ko‘tarilishi bilan bog‘liq. Vaqti-vaqti

bilan bug‘lanishda namlikni pastga (teskari) xarakati, ya’ni kapillyar va

aeratsiya mintaqasidan pastga xarakati bo‘ladi. Bug‘lanish jarayonida namlikni

yuqoriga ham, pastga ham xarakat qilmaydigan davrlari bo‘ladi.

Tavsiya etilgan bug‘lantiruvchi qurilmalar bug‘lanishning barcha

ko‘rsatilgan variantlarini (balans qatlamidagi suv almashinuvni) hisobga oladi

va uning qiymatini miqdoriy aniqlashga imkon beradi.

1. sizot suvlari sathi gorizontal (barqaror) holatda bo‘lganda, ya’ni

bug‘lanish va transpiratsiyaga sarf bo‘lgan namlikning barcha miqdorlari, balans

qatlamiga pastdan, chuqur bosimli gorizontlardan kelib qo‘shiladigan suv

miqdori bilan to‘ldiriladi;

2. sizot suvlarining gorizonti pasayganda va pastdan sizib kelayotgan yoki

pastga sizib chiqib ketayotgan holat bo‘lmasa;

3. bug‘lanishga va transpiratsiyaga yo‘qotiladigan qiymatdan yuqori

bo‘lganda sizot suvlarining sathi katta miqdorga pasayganda;

4. sizot suvlari gorizonti ko‘tarilganda.

Mutaxassislar tomonidan shu jarayonni aks ettiruvchi bug‘lantiruvchi

qurilmalarning bir necha xil konstruksiyalari tavsiya qilingan.

112

V.6. Sizot suvlari balansi natijalari tahlili.

Olingan natijalarga ko‘ra suv balansining ikki xili ajratiladi.

1. Muvozanati tiklangan balans. £ к = £ С Bu yerda £ к balansning kirim

qismlari yig‘indisi, £ c esa balansning sarf qismi yig‘indisi hisoblanadi. Agar

natija bo‘yicha muvozanati tiklangan balans bo‘lsa, sug‘oriladigan yerlarda

yaxshi meliorativ holat yoki salbiy meliorativ holat barpo qilinishi mumkin.

Agar sarflanishning asosiy miqdori sizot suvlari yuzasidan bug‘lanish orqali

amalga oshsa tuproqlarda tuz to‘planishi yoki namlik darajasi ortib ketishi

botqoqlanishi mumkin. Sarflanishning asosiy qismi sizot suvlarini zovurlarga

drenalanishi orqali amalga oshsa yerlarda ijobiy meliorativ holat vujudga keladi,

ya’ni tuproqlarning tuzi yuviladi va sizot suvlari sathi pasayadi.

2. Muvozanati tiklanmagan balans. Bunda ikki xil natija ijobiy hamda

salbiy balans bo‘lishi mumkin. Agar balansning kirim qismlari yig‘indisi ( £ к )

sarf bo‘lish qismidan (£ c ) katta bo‘lsa, ( £ К > £ c ) sizot suvlarining sathi

ko‘tariladi, sizot suvlari minerallashgan bo‘lsa bug‘lanish xisobiga tuproqlarda

tuz to‘planadi va sizot suvlari chuchuk bo‘lsa tuproqlarning namligi ortadi va

tuproqlar botqoqlanadi. Agar balansning kirim qismlari yig‘indisi ( £ К ) sarf

bo‘lish qismidan ( £ С ) kichik bo‘lsa ( £ К < £ С ) sizot suvlari sathi pasayadi,

tuproqlarda tuz yuvilish jarayoni kechadi va sug‘orishni tuz yuvish rejimi barpo

qilinadi va yerlarni meliorativ holati yaxshilanib boradi.

Balans tadqiqotlarini o‘tkazishdan avval maydonning relef va geologo -

litologik sharoitini, tuproq va gruntlarning mexanik tarkibi, namligi, solishtirma

og‘irlig‘i, g‘ovakligi, suv sizuvchanligi, suv sig‘imi va suv o‘tkazuvchanligi

o‘rganiladi.

Balans tadqiqotlari maydonining sharoiti loyihalashtirilgan massiv

sharoitining loyixaviy suv xo‘jaligi sharoitini takrorlashi shart.

Tadqiqot mobaynida suv balansini tarkibiy qismlari aniqlanadi. Bunda

ayrim tarkibiy qismlar tajriba (o‘lchash) orqali, ayrimlari hisoblash yordamida

aniqlanadi. Aniqlanadigan tarkibiy qismlarga - zovur suvlari oqimi sarfi,

113

bug‘lanish, transpiratsiya, kanallardan va dalalardan bo‘ladigan infiltratsiya,

hisoblanadigan tarkibiy qismlarga yer osti suvi oqimi sarfi, qatlamlar o‘rtasida

gidravlik munosabat, bug‘lanish, transpiratsiya va boshqalar kiradi.

Nazorat savollari.

1. Suv balansi tushunchasi, ta’riflar.

2. Suv balansini o‘rganishning maqsad va vazifalari.

3. Qanday balanslar hisoblanadi? Ularning mazmuni.

4. Balansning tarkibiy qismlarini tushuntiring.

5. Balans maydoni qanday tanlanadi?

6. Balans konturi chegaralari qanday bo‘ladi?

7. Balans o‘rganish maydonlarida qanday kuzatuv shaxobchalari jihozlanadi?

8. Balans o‘rganish maydonida tuproq-gruntlarning qanday suvli-fizik xossalari

aniqlanadi?

9. Balans o‘rganish maydonida sizot suvlari oqimlarining sarfi qanday

aniqlanadi?

10.Balans o‘rganish maydonida sizot suvlarini infiltratsion ozuqa olishi (W)

qanday aniqlanadi?

11.Balans o‘rganish maydonida sizot suvlari yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanish va

transpiratsiya qanday aniqlanadi?

12. Balans tadqiqotlari natijalari bo‘yicha balansning turlari va ularning mohiyati

nimada?

Atama va iboralar: sizot suvlari balansi, umumiy balans, aeratsiya mintaqasi

balansi, lokal, regional balans, suv-tuz balansi, vertikal oqim balansi, tajriba

maydoni, balans o‘rganish shaxobchalari, muvozanati tiklangan va tiklanmagan

balans, balans o‘rganish maydonlari, balansni tarkibiy qismlari, suvli-fizik

xossalar.

114

Vl-bob

Sug‘oriladigan yerlarni gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo‘lish

tamoyillari va geofiltratsion sxemalarni tuzish.

VI.1. Gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo‘lish tarixi

Barcha gidrogeologik-tadqiqot ishlari (loyihalarni, tadbirlarni asoslash

uchun) natijasida to‘plangan dala va labarotoriya materiallari ma’lum bir

tartibga keltiriladi, tahlil qilinadi va sintez qilinadi. Ilmiy amaliy xulosalar,

tartib, tahlil va sintezlarning asosiy mahsuli bo‘lib turli mazmundagi geologik va

gidrogeologik xaritalar xizmat qiladi. Ularning eng asosiy turi gidrogeologik-

meliorativ tumanlarga bo‘lish xaritasidir.

Ma’lumki gidrogeologik-meliorativ sharoitni belgilovchi asosiy omil sizot

suvlaridir. Yer sharoitining turli-tumanligi, murakkabligi, maydon bo‘ylab

keskin o‘zgaruvchanligi, shular bilan bir vaqtda fizik-geografik sharoitning

o‘zgaruvchanligi, sizot suvlari hayotidagi butun o‘zgarishlarni (gidrogeologik

jarayonni) belgilab beradi va gidrogeologik jarayonning xarakteri va

yo‘nalishini tasavvur qilishga imkon beradi. Bu jarayonning o‘zgarish

qonuniyatlarini anglab etish uni melioratsiya maqsadlarida to‘g‘ri boshqarishga

imkoniyat beradi.

SHuning uchun melioratsiya maqsadlarida bajarilgan har qanday

gidrogeologik tumanlashtirish, meliorativ-gidrogeologik tumanlashti-rishdir.

SHuning uchun meliorativ-gidrogeologik tumanlarga bo‘lish bitta yoki ikkita

belgiga qarab tasvirlamay, unda yer osti suvlarini atrof muhit bilan chambarchas

bog‘langan holda tasvirlash lozim, ya’ni gidrogeologik jarayon xaritada tasvir

(aks) ettirilishi kerak. Faqat shu holdagina sintez orqali gidrogeologik jarayonga

xar tomonlama miqdoriy va sifatli baho berish mumkin va uning qonuniyatlarini

o‘rganish, bashorat qilish turli meliorativ tadbirlarni asoslash vositasi bo‘lib

xizmat qiladi.

Gidrogeologik tumanlashtirishni umumiy rivojlanish tarixiga to‘liq

to‘xtalib o‘tirmay, biz gidrogeologik-meliorativ tumanlashtirish tarixidan

qisqacha ma’lumot beramiz.

115

Sizot suvlaridan, yerlarning meliorativ holatini ko‘rsatuvchi asosiy omil

sifatida birinchi marta M.A.Shmidt 1936 yilda foydalandi va sug‘oriladigan

yerlarni gidrogeologik-meliorativ toifalarga bo‘ldi:

1. Sizot suvlari barqaror chuqur joylashgan tumanlar, sizot suvlari tuproq

hosil qiluvchi jarayonlarda ishtirok etmaydi va yerlarning meliorativ holatini

o‘zgarishiga ta’sir o‘tkazmaydi. Bu tumanlarning sharoiti katta chuqurlikda

joylashgan yer osti oqimlarining harakati barqaror ta’minlanganligi bilan

xarakterlanadi.

2. Sizot suvlari doimo barqaror yer yuziga yaqin joylashgan tumanlar,

ya’ni sizot suvlari tuproq hosil qiluvchi jarayonlarda asosiy omil sifatida ishtirok

etadi va aksariyat yerlarni meliorativ holatiga salbiy ta’sir o‘tkazadi. Sizot

suvlari chuchuk bo‘lsa tuproqlar botqoqlanadi yoki kuchsiz tuz yig‘ilishi

mumkin, sizot suvlarining minerallashganligi kuchli bo‘lsa yerlar kuchli

sho‘rlanadi.

3. Sizot suvlarining yotish chuqurligi barqaror bo‘lmagan tumanlar,

tabiiy va xo‘jalik omillarining birgalikdagi ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan, ya’ni

sizot suvlarini tuproq hosil qiluvchi jarayonlardagi ishtiroki o‘zgaruvchan,

hamda yerlarning meliorativ holatiga ta’siri ham turlicha. Bu hol sug‘oriladigan

yerlar tabiiy drenalangan sharoitda, qo‘riq yerlarda esa u yerlar o‘zlashtirilganda

kuzatiladi.

4. Yerlar relefining past-balandligi bilan bog‘liq bo‘lgan sizot suvlarining

chuqurligi turlicha bo‘lgan tumanlar. Bu chuqurliklar vaqt birligi ichida doimiy

bo‘ladi.

Bu bilan M.A.Shmidt sizot suvlarini, yerlarni meliorativ holatidagi

axamiyatini aniqlab berdi, chunki sizot suvlari yotish chuqurliklariga bog‘liq

ravishda yerlarni meliorativ holatini belgilashda turlicha ishtirok etadi.

So‘ngra bu tamoyillar asosida (1944-1946) M.A.Shmidt va

A.I.Shevchenko O‘zbekiston misolida birinchi marta meliorativ-gidrogeologik

tumanlashtirish xaritasini tuzishdan bajarildi. Xaritalarda ko‘rsatilgan yer

116

toifalari, geomorfologik, geologik, gidrogeologik sharoitlarni hisobga olish

asosida ajratib ko‘rsatildi.

Keyingi yillarda bu ko‘rsatkich turli tartibdagi taksonomik birlik sifatida

deyarlik barcha tadqiqotchilar tomonidan foydalanildi (Krilov M.M. 1956, Geyns

V.A.1950, Shevchenko A.I. 1952, Kats D.M.1952 va boshq.)

VI.2. Gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo‘lish tamoyillari

Meliorativ-gidrogeologik tumanlarga bo’lish tamoyillarini to’liq tushunish

uchun gidrogeolog olimlar tomonidan bu masalaga berilgan ta’riflar va

tumanlarga bo’lish vazifalari bilan tanishamiz.

Meliorativ-gidrogeologik tumanlarga bo‘lish deb, sizot suvlarini

sug‘oriladigan dehqonchilik talablariga javob beradigan tarzda tumanlarga

bo‘lishga aytiladi, chunki sizot suvlari yerlarni meliorativ holatida asosiy rol

o‘ynaydi. Krilov M.M.(1969 yil).

Meliorativ-gidrogeologik tumanlarga bo‘lish deb, yerlarning meliorativ

holatini belgilab beradigan gidrogeologik jarayonning sifat va miqdoriy

ko‘rsatkichlarini regional asosda tasvirlaydigan xaritaga aytiladi Xodjibaev N.N.

Neyman B.Ya. (1982 yil).

Meliorativ-gidrogeologik tumanlarga bo‘lish gidrogeologik qidiruv va

tadqiqot vaqtida olingan ma’lumotlardan bir butun xulosa chiqarishga imkon

beradi va meliorativ tadbirlarni loyihalash va yer osti suvlari rejimini bashorat

qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi Kats D.M. (1964 yil).

Meliorativ-gidrogeologik tumanlarga bo‘lishning vazifasi, loyiha

qilinayotgan yoki rekonstruksiya qilinayotgan hudud maydonida bir xil turdagi

gidrogeologik sharoitga ega bo‘lgan tumanlarga ajratishdan iborat.

Gidrogeologik sharoit yerlar melioratsiyasini prinsipial sxemasini va usullarini

belgilab berganligi uchun, ajratilgan gidrogeologik sharoit bir xil turli bo‘lgan

tumanlarda o‘tkaziladigan meliorativ tadbirlarning tarkibi ham bir turlidir.

Krilov M.M (1964 yil). O‘rta Osiyo hududini bir-biridan yer osti suvlari

oqimini shakllanish sharoiti va sizot suvlarini sarflanishi sharoiti bilan keskin

117

farq qiladigan, geologik struktura va orografik sharoitiga ko‘ra 2 ta guruh

vohalarga ajratadi:

a) yer osti suvi oqimi ta’minlangan va asosiy daryoga drenalanadigan

sug‘orish tumanlari;

b) yer osti suvi oqimi ta’minlanmagan, sizot suvlari yer usti suvlari

hisobiga ozuqa oladigan sug‘orish tumanlari.

Geologik struktura, orografiya va iqlimni hisobga olib yuqorida

ko‘rsatilgan vohalarni ikki gidrogeologik-meliorativ tumanga bo‘linadi:

1) tik mintaqa qonuniyatlariga bo‘ysunadigan yer osti suvlari

tarqalgan tog‘lik viloyatlar;

2) kenglik mintaqalari bo‘yicha tarqalgan sizot suvlari bo‘lgan

pasttekislik viloyatlar.

Mintaqalar, yer osti oqimining intensivligi yoki ta’minlanganligi, hamda

umumiy tuz balansining yo‘nalishi bo‘yicha mintaqalarga ajratiladi:

A - yer osti suvi umumiy oqimi va tuzlar yuvilishi jadal bo‘lgan mintaqa

(doimo ta’minlangan);

B - umumiy yer osti suvi oqimi qiyinlashgan va tuzlar tuproqlarda va

sizot suvlarida qisman to‘planadigan mintaqa;

V - umumiy yer osti suvi oqimi harakati o‘ta qiyinlashgan va tuproqlarda

sizot suvlarida tuz yig‘iladigan mintaqa;

Tumanlarga ajratishda yer osti suvlarining chuqurligi bo‘yicha

M.A.Shmidtning 4 ta toifasidan foydalaniladi.

Kichik tumanlar sizot suvlarini ozuqalantiruvchi manba bo‘yicha:

A) sug‘orish suvlarining infiltratsiyasi;

B) daryo va tashlama suvlarining infiltratsiyasi;

Maydonlar mahalliy yer osti suvi oqimining intensivligi yoki uning

mavjudligi bo‘yicha:

A) ta’minlangan mahalliy yer osti suvi oqimi;

B) introzonal erish sizot suvlari;

118

D.M. Kats tamoyiliga asosan: 6.1-jadval

O‘lka va kichik o‘lkalar Geostruktura sharoiti va iqlimning kenglik va va vertikal zonalligi

Mintaqalar Geologik tuzilish, gemorfologik va relef sharoiti bilan belgilanadigan tabiiy drenalanganlik darajasi

Viloyatlar Yer osti suvlari xarakteri (sizot suvlari, sizot va sub- bosimli suvlarning yagona suvli komplekslari)

Kichik viloyatlar

Sizot suvlari sathining, pastda joylashgan qatlamlararo suvli gorizont sathi bilan munosabati, bir qatlamdan ikkinchi qatlamga oqib o‘tish va uning yo‘nalishi.

TumanlarGeologik tuzilish, litologik tarkib, gidrodinamik ko‘rsatgich va boshqalar bilan belgilanadigan geofiltratsion sxema.

Kichik tumanlar Sizot suvlari balansi uning tarkibiy qismlari dinamikasi

Mavzelar

Gidrogeokimyoviy sxema - sizot suvlarining va birinchi qatlamlararo suvli gorizontning minerallashganligi va kimyoviy tarkibi, aeratsiya mintaqasi jinslaridagi tuzlarning xarakteri va mintaqasi, tuz epyuralari, gidrokimyo ko‘rsatgichlar, aeratsiya mintaqasining va yer osti suvlarining turli rejimi.

Dalalar Sizot suvlarining yotish chuqurligi va rejimi.

D.M. Kats (1964 yil) tumanlarga bo‘lish konsepsiyasida birinchi bo‘lib

miqdoriy ko‘rsatkichlardan hamda geofiltratsion sxemalashtirish, sizot suvlari

balansi, gidrokimyoviy sharoit ko‘rsatkichlaridan ham foydalangan. Bu holda

tumanlarga bo‘lish xaritasi sizot suvlari rejimini bashorat qilishni va meliorativ

sxemalarni loyihalashtirishni ta’minlaydi.

N.N. Xodjiboev (1970 yil) tamoyili O‘rta Osiyoda keng qo‘llaniladi va

uni sizot suvlari oqimlarini ajratish asosida tumanlarga bo‘lish deb yuritiladi

(qabul qilingan).

119

6.2-jadval

O‘lka

Viloyat Viloyat bo‘lagi Tuman Mintaqa Mavze

Sizot suvlari havzasi tiplari

Ayrimoqimlar

Gidrogeologikjarayonbosqichlari

Yerlarning umumiy va mahalliy drenalanganligi

Geosin-klinalo‘lkalar

1.manfiy tuz balansli havzalar2. musbat tuz

balansli havzalar

1. tog‘litumanlardagi oqim guruhlari2. Tog‘lar oralig‘idagi pasttekislikdagi oqim guruhlari3. tog‘ oldi tekisliklaridagi oqim guruhlari

Ayrimoqimlar

Gidrogeologikjarayonbosqichlari

Umumiy va mahalliydrenalanganlik va sizot suvlari chuqurligi

Platfor-malio‘lkalar

3. musbat tuz balansi havzalar

4. subaeral deltalardagi guruh oqimlari5. dengizoldi deltalaridagi guruh oqimlari

Bu tamoyilga asosan kichik masshtabli tumanlarga bo‘lishning eng yuqori

taksonomik birligi qilib, sizot suvlari va subbosimli xavzalar, ya’ni viloyatlarga

bo‘linadi. Viloyatlar hududida oqim guruhini xisobga olib viloyat bo‘laklari,

aloxida oqimni xisobga olib tumanlarga bo‘linadi. Har bir oqim chegarasida

gidrogeologik jarayonning bosqichlarini miqdoriy tavsifiga qarab tuman

qismlari yoki mintaqalarga, ular o‘z navbatida umumiy va mahalliy

drenalanganligiga qarab uchastkalarga va sizot suvlarini chuqurligiga qarab

yerlar gidrogeologik-meliorativ toifalarga (M.A.Shmidt va M.M. Krilov

bo‘yicha) bo‘linadi.

Kichik masshtabli tumanlarga bo‘lish jarayoni uchastkalarni umumiy

gidrogeologik meliorativ baholash va zovurlarni loyixa qilish, qurish bo‘yicha

tavsiyalarni berish bilan tugallanadi.

Bu kichik masshtabdagi tumanlarga bo‘lish tamoyili hisoblanadi.

Yirik masshtabli tumanlarga bo‘lish ham shu taksonomik sxema bo‘yicha olib

boriladi. Odatda yirik masshtabli tumanlarga bo‘lish massivlarda kichik

viloyatni (oqim guruhlarini) yoki tumanlarni alohida oqimlarga bo‘lishdan

120

boshlanadi va gidrogeologik sharoitga va loyihalashtirishning ehtiyojiga qarab

umumiy drenalanganlik, mahalliy yer osti suvi oqimi sharoiti, sizot suvlarini

minerallashganligi, aeratsiya mintaqasining erkin suv sig‘imi,

umumiylashtirilgan filtratsion tuzilish, balans strukturasi va sizot suvlari rejimi

kabi ko‘rsatkichlar tasvirlanadi.

Tayinlanish maqsadlari bo‘yicha va gidrogeologik sharoitning

murakkabligiga qarab gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo‘lish turli

masshtablarda olib boriladi.

1) 1:500000 va 1:1000000 masshtablarida tumanlarga bo‘lish, yer va suv

resurslaridan kompleks foydalanish sxemasini ishlab chiqish uchun o‘tkaziladi.

2) 1:50000 va 1:200000 masshtablarida tumanlarga bo‘lish general reja

sxemasini ishlab chiqish uchun bajariladi.

3) 1:50000 va 1:25000 masshtablarida tumanlarga bo‘lish konkret

loyihalashtirish uchun bajariladi.

Tumanlarga bo‘lish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, xatto katta masshtabdagi

aniq xaritalarda ham zovur yoki bashorat uchun kerak bo‘lgan to‘liq ma’lumotni

ko‘rsatib bo‘lmaydi.

Shuning uchun texnikaviy, texnikaviy-ish loyihasini gidrogeologik

jihatdan asoslash uchun ikkita yirik masshtabli gidrogeologik-meliorativ va

geofiltratsion xarita tuzilishi kerak. Geofiltratsion tuzilish xaritasida barcha

turdagi zovurlarni aniq hisoblash uchun kerak bo‘lgan suvli kompleksning

filtratsion tuzilishi tasvirlanadi.

Shunday qilib, kichik masshtabli gidrogeologik-meliorativ tumanlarga

bo‘lish tartiblari zovurlarning loyixalarini genplan, sxema va TIB bosqichida

gidrogeologik asoslash o‘tkaziladi, texnik va texnik ishchi bosqichida

gidrogeolgik asoslash ikkita yirik masshtabli gidrogeologik-meliorativ va

geofiltratsion tuzilish xaritalariga asoslanadi.

121

VI.3. Geofiltratsion tuzilish xaritasini tuzish tamoyillari

Bu tipdagi haritalar birinchi marta 1966 yilda “Sredazgiprovodxlopok”

(hozirgi “O‘zdavsuvloyiha”) instituti mutaxassislari (Ignatikov N.M. Neyman

B.YA.) tomonidan tuzila boshlandi. Geofiltratsion sxema tuzishining nazariy

asoslari V.M.Shestakov A.M.Soyfer tomonidan yaratilgan. Hozirgi vaqtda

sug‘orish massivlarining har bir xo‘jaligi uchun geofiltratsion sxema tuziladi.

Avvaliga sxema tuzish uchun lozim bo‘lgan atamalar bilan tanishib chiqamiz.

1. Geofiltratsion tasvir xaritasi - deb xaritada melioratsiya qilinayotgan

maydonda, ehtiyoj bo‘lsa atrof maydonlarda ham, xaritada (rejada) bir xil turli

geofiltratsion qirqimni va chegaraviy sharoitlarni ajratadigan haritalarga aytiladi.

2. Bir xil turdagi geofiltratsion qirqim - umumiylashtirilgan litologik

qirqim bo‘lib, unda meliorativ tizimlar faol ta’sir o‘tkazadigan chuqurlikgacha

tarqalgan tog‘ jinslariga gidrogeologik ko‘rsatgichlarining miqdoriy

xarakteristikasi berilgan.

3. Sxemalashtirish tamoyili. Rejada shunday geofiltratsion tizimlar

ajratilishi lozimki, ular uchun nazariy echim mavjud bo‘lishi kerak yoki ularni

modellashtirish imkoniyati mavjud bo‘lsin.

Geofiltratsion sxemalashtirishni geofiltratsion xaritada tasvirlash qulaydir,

chunki aniq injenerlik echimini asoslash uchun sug‘orish massivining asosiy

geofiltratsion tuzilishi qonuniyatlarini aks ettiradi.

Zovur turini tanlash va ta’sir samarasini belgilovchi asosiy gidrogeologik

omil - bu qirqimda suvni yaxshi o‘tkazuvchi qatlamlarning mavjudligidir.

Shuning uchun geofiltratsion xaritasini tuzishda eng avval sug‘orish massivida

bir xil turli suvli qatlamlar tarqalgan maydonlar aniqlanishi kerak, chunki xarita

tuzishda eng yirik taksonomik birlik qilib suvli qatlamlar tizimlari qabul

qilinadi.

Geofiltratsion sxema xaritasini (tumanlarga bo’lish) tuzish zovurlarni

turini tanlash uchun, xaritada oqim chegaralari, meliorativ tizimlarni ta’sir

chuqurliklari, aeratsiya mintaqasi va ulardagi ko’rsatkichlar, infiltratsiya bilan

bog’liq jarayonlar, dalalardan bo’ladigan infiltratsion sarflar, qatlamdan

122

qatlamga suv sizib o’tish sarflari, suv o’tkazmas qatlam chuqurligi, turi va

axamiyati, oqim chegaralari, turlari va shartlari, va geofiltratsion qirqim turlari

(qatlam bo’yicha), yopqich qatlamlar, sathlar nisbati va boshqa ko’rsatkichlar

tavsiflanadi.

Oqimning rejadagi yuqori va pastki chegarasi topografik asosdan

foydalanib o‘tkaziladi. Yon tomondagi chegaralari esa gidroizogips xaritasi va

o‘rganilayotgan massivning geomorfologik - litologik tahlili asosida

(yordamida) aniqlanadi.

Oqim qalinligining chegarasi regional va mahalliy suv o‘tkazmas

qatlamning tomidan (ustidan) o‘tkaziladi. Agar kesimda suv o‘tkazmas qatlam

(qavat) bo‘lmasa, amalda meliorativ tizim ta’sir etadigan chuqurlikdan shartli

ravishda o‘tkaziladi. Bu esa asosan tog‘ jinslarini litologik tarkibiga, suv

o‘tkazuvchanligiga zovurlarning turi va ko‘rsatgichiga bog‘liq. A.M.Soyfer

(1975) bo‘yicha gidrodinamik ta’sir gorizontal zovurlarda zovurlar oralig‘ining

uchdan birining yarmiga teng, vertikal zovurlarda quduqning 1,5-2 barobar

chuqurligiga teng.

O‘rta Osiyo sharoitida keng tarqlgan gruntlar uchun gorizontal zovurlarda

gidrodinamik ta’sir quyidagi chuqurliklarga tarqaladi: engil gruntlarda (changli

qumlar, qumloq tuproqlar Kf=0,5-2,0 m/kun) - 50-100 m; o‘rta gruntlarda

(Kf=0,5-1,0 m/kun bo‘lgan engil, o‘rta va changli tuproqlarda) - 30-50 m; og‘ir

gruntlarda (Kf=0,1 m/kundan kichik bo‘lgan og‘ir gilli tuproq va gillarda) - 10­

30 m.

Gidrogeologik meliorativ hisoblarni olib borishda suv o‘tkazmas

qatlamlarni baholash juda muhimdir va uni baholash bo‘yicha aniq kriteriylar

(mezonlar) mavjud emas.

Meliorativ masalalarni yechish uchun suv o‘ikazmas qatlamlarga,

shunday suv o‘tkazmas qatlamlar kiritiladiki, u orqali pastdagi bosimli suvlardan

yuqoriga yoki yuqoridagi sizot suvlaridan pastki qatlamga oqib (sizib) o‘tadigan

sizot suvlarining miqdori, sug‘orish massivining suv balansida katta ahamiyat

kasb etmaydi.

123

Shunday qilib, bu qiymatni oddiy irrigatsion-meliorativ tizimlarni oddiy

filtratsion hisoblarida hisobga olmasa ham bo‘ladi.

Ko‘rinib turibdiki, bunday o‘rtacha filtratsion ko‘rsatgichlar bo‘yicha suv

o‘tkazmas qatlamlarni unifitsirovanniy kriteriylarini berish mumkin emas,

mmasalan, Kf, «m» qalinlikdagi qatlamning qarshiligi, Ф = — , «m» qalinlikdagiк ф

ajratuvchi qatlam orqali «Т» suv o‘tkazuvchanlikli qatlamga oqib (sizib) o‘tish

ko‘rsatgichi:

Т Т •m (23)к ф

Bu parametrlarni o‘zgaruvchan qiymatlar bilan solishtirish lozim:

sug‘orish suvlaridan bo‘ladigan infiltratsion ozuqa «W» va bosimli qatlamni

p’ezometrik sathi bilan bosimsiz sizot suvi sathi orasidagi farq.

Agar W>Kf - bo‘lganda infiltratsion suvlar suv o‘tkazmas qatlam ustida

to‘planadi va u yuziga yaqin joylashgan tuproqlarni botqoqlikga aylantiradi va

sho‘rlantiradi, qishloq xo‘jalik ishlarini olib borishni qiyinlashtiradi va tuproq

qatlamini namligini oshiradi. Shubhasiz bir xil suvni yomon o‘tkazuvchi jinsni,

W turli qiymatlarda bo‘lganda va turli xil rejimda yerlar sug‘orilganda

gidrogeolog-meliorator turlicha baholashi mumkin. Masalan, Kf = 0,001 m/kun

bo‘lgan jinsli paxta dalasi ostida, agar W = (1,2^1,5)-10-3 m/kun bo‘lganda tog‘

jinsini suv o‘tkazmas, bog‘-uzumzor ostida W = (0,2^0,4) • 10-3 m/kun bo‘lsa suv

o‘tkazuvchan deb qabul qilish mumkin.

Pastki qatlamdan tepaga tik (qk) yoki pastga tik (qs) xarakat qiladigan va

ajratuvchi suvni kuchsiz o‘tkazadigan qatlam orqali sizib o‘tadigan qiymatlarni

amaliy jixatdan baholash uchun ularni «W» qiymati bilan taqqoslanadi va bu esa

balansning kirim qismining asosini tashkil qiladi va zovurlarga bo‘lgan asosiy

yukni belgilaydi.

q = W+ qk; (24)

q = W - qs; (25)

124

O‘zbekistonni yangidan sug‘oriladigan massivlarida o‘tkaziladigan balanc

tadqiqotlariga asoslanib, agar qk, qs ning miqdori 0,2W dan oshganda meliorativ

hisoblarda foydalanish mumkin, yoki uning axamiyati bor. Unda ajratuvchi

qatlamning suv o‘tkazmaslik kriteriysi (mezoni) qilib quyidagi sharoitni qabul

qilsa bo‘ladi:

qk(s) < 0,2 W (26)

Arid iqlimli O‘rta Osiyoda joylashgan paxta ekiladigan xo‘jaliklarda,

sug‘orishni sho‘r yuvish rejimida, kritik chuqurlik 2 - 2,8 m bo‘lganda W ning

miqdori sug‘orish me’yorining 15-25% ini tashkil qiladi va III-V gidromodul

tumanlarda yiliga 6000 - 10000 m3/ga dan iborat. Bunda yiliga W = 900^2500

m3/ga yoki W = (0,3^1,0)10-3 m/kun ni tashkil qiladi va suvni oz o‘tkazuvchi

qatlamlarni suv o‘tkazmas qatlami (qk(s)) sifatida baholash uchun Darsi

formulasidan foydalaniladi:

qk(s)= ------ K a (27)m a

O‘rta Osiyo sharoitida subbosimli sizot suvlari oqimlarida (ma) ajratuvchi

qatlamning qalinligi 5 - 50 m, ayrim vaqtlarda 100 metrgacha Ka esa 10-2 - 10-4

m/kunni tashkil qiladi. Bosimli suv sathining bosimsiz suv sathiga nisbatan

balandligi (Ah) sarflanish mintaqasida 0,5 - 5,0 m ni, ayrim щaroitlarda 10

metrgacha qiymatni tashkil qiladi.

Turli xildagi meliorativ masalalarni yechish uchun yotish sharoiti

bo‘yicha tog‘ jinslarini uch xil suv o‘tkazmas qatlamlarga bo‘linadi: regional,

mahalliy (lokal) va suv o‘tkazmas qatlamchalar.

Regional suv o‘tkazmas qatlamlarga sizot suvlari oqimi guruhlari va

aloxida oqimlar komplekslari ostida tarqalgan tog‘ jinslarini (asosan to‘rtlamchi,

qisman pastki to‘rtlamchi davr) kiritish mumkin. Bunday suv o‘tkazmas

qatlamlar melioratsiya qilinayotgan massivdan katta maydonda chetga chiqqan

bo‘ladi (qamrab oladi). O‘rta Osiyoning arid iqlimli mintaqsida bir necha yuz

metrli kontinental qumli - gilli qizil rangli jinslardan tashkil topadi (alevrolit,

qumtosh, gill).

125

Masalan, Markaziy Farg‘ona, Qarshi cho‘li, Surxon - Sherobod hududida

tarqalgan molass fatsiyasi, ya’ni poleozoyni qoyali cho‘kindi jinslari (slanetslar,

ohaktoshlar, qumtoshlar) barcha tog‘ oralig‘idagi botiqliklarda, quyi va o‘rta

to‘rtlamchi davrda hosil bo‘lgan va tarqalgan og‘ir gili tuproqlar, gillar va tosh

lyosslardan va tog‘ oldi tekisliklarida va subaeral deltalar hududida tarqalgan.

Mahalliy suv o‘tkazmas qatlam loyiha qilinayotgan massiv maydonidan

kichik alohida oqim maydonining bir qismidan iborat maydonni egallaydi va

to‘rtlamchi davr yotqiziqlaridan tashkil topadi. Ular odatda delyuvial va ko‘llar

faoliyati natijasida hosil bo‘lgan 20^ 100m chuqurlikda tarqalgan og‘ir gilli

tuproq va gillardan iborat. Yirik daryosining subaeral deltalarida (Amudaryo,

Sirdaryo, Zarafshon), mahalliy (kichik) suv o‘tkazmas gillar va og‘ir gilli

tuproqlardan allyuvial yo‘l bilan hosil bo‘lganlar.

Suv o‘tkazmas qatlamchalar - aeratsiya mintaqasi yopqich qatlamlar

tarkibida qalinligi 10 metrgacha qalinlikda tarqalgan, osma sizot suvlarini hosil

bo‘lish sharoitini belgilaydi va suv o‘tkazmas qatlamchalar 3-5 metr chuqurlikda

yotgan bo‘lsa, zovurlarni joylashtirish chuqurligida joylashgan bo‘lsa meliorativ

tayyorgarlik ishlariga xalaqit beradi. Bu hodisa tashilish konusining eng chekka

qismlarida sizot suvlari oqimlarining sarflanish va qayta pasayish mintaqalarida,

subaeral deltalarda (qum, qumoq tuproq, gilli tuproq, gillar almashinuvi)

uchraydi. Bunday uchastkalarda zich joylashgan gorizontal zovurlar quriladi va

ayrim xollarda aralash zovur kuchaytirgich bilan quriladi.

Oqimlarning keyingi asosiy ko‘rsatkichlariga ularning gidrodinamik

chegaralari kiradi. Ikki xil toifadagi chegaralar ajratiladi.

1. doimiy sarf bilan;

2. doimiy bosim bilan.

Tabiiy sharoitda chegaralarni aniqlashda (sug‘orishsiz) oqimlarning

tarxdagi shakli va ularni tabiiy ozuqa olish sharoitini hisobga olish zarur. Arid

iqlimli mintaqada, tog‘lik hududdan oqib keladigan yer usti suvlari hosil qilgan

tashilish konuslarining allyuvial-prolyuvial yotqiziqlariga joylashgan radial

yoyiluvchan oqimlar, kichik va qo‘shilgan tashilish konuslarida, delyuvial

126

yotqiziqlarga, vod iy larn ing allyuvial yo tq iziq lariga v a daryolarning subaeral

deltalariga jo y lash g an - parallel oqim larga b o ‘linadi.

O zuqalanish v a tranzit m intaqasi chegaralari k o ‘p ho llarda q o ‘shilib

ketgan b o ‘ladi. Shuning uchun bu b irlashgan m intaqaning suv sarfi oqim

y o ‘nalish i b o ‘y icha b irm uncha ortadi.

e

11-rasm. R adial yoy iluvchan oqim tasviri

a-oqim tarxi; b-I-II chizig‘i bo‘yicha kesim; aylana ichidagi sonlar: 1-oqimning yon va pastki

chegaralari; 2-gidroizogipslar; 3-oqim fronti bo‘ylab kesimlar, yuqorisi - B 1, T1, i1; pastkisi -

B2, T2, i2; 4-tranzit va sarflanish mintaqasining chegarasi; 5-shag‘allar va qumlar; 6-qumoq va

gili tuproqlar; 7-sizot suvlari sathi; 8-bosimli qatlamning p’ezometrik sathi.

Sarfning doim iylig ini sarflanish m intaqasidan yuqorida, oqim ning

bosim siz qism ida, k o ‘tarilm agan qism ida, b irnech ta kesim larda tekshirish

tavsiya etiladi.

Sarfni aniqlash yuqoridagi sxem adagi kabi quyidagi b o g ‘liq lik lar b o ‘y icha

aniqlanadi.

0! = q B ( 28 ) & = q2 B2 (29)

Ч1 = Tih (30) q2 = T2h (31)

127

Birinchi toifadagi chegarada agar sarflar teng bo‘lsa, quyidagilarga ega

bo‘lamiz:

Q=Q2; t • i,•b , = r2•i2•b , (32)

b- = - B (33)i 2 —1B 1

Oxirgi sharoitga rioya qilish, birinchi toifadagi chegarani aniqlash uchun

etarli darajadagi aniqlikni mavjudligini ko‘rsatadi.

Tabiiy sharoitda (sug‘orishsiz) ikkinchi toifadagi chegaralar oqim

sarflanish mintaqasining yuqori qismida joylashadi yoki daryolarning sathi

balandligi bo‘yicha (Amudaryo, Sirdaryo), yer osti suvlari oqimi daryolar bilan

tutashgan yerdan o‘tkaziladi. Irrigatsion-meliorativ qurilishda doimiy bosimli

chegaralar sun’iy ravishda barpo qilinadi. Bularga yirik irrigatsion kanallar, suv

tashlaydigan inshootlar va suv omborlari kiradi. Bu inshootlar odatda

oqimlarning yuqori qismiga joylashtiriladi va suvli kompleksni ochilishini

darajasi bo‘yicha nomukammalligi, tagini loyqa bosganligi bilan bog‘liq bo‘lgan

qarshilikka ega.

Irrigatsion-meliorativ tizimlarni hisoblashda, kanallar va suv

omborlaridan suvni yo‘qotilishi, sizot suvlari sathini ko‘tarilishi, barcha turdagi

kollektor-zovur tizimlari asosida bo‘ladigan qarshiliklarni hisobga olish birinchi

darajali ahamiyatga ega.

£ n.d.ni aniqlashning bir usuli kanal, suv ombori va kollektor-zovur

tizimlari ta’sirida barpo qilingan, oqimning deformatsiyaga uchragan qismida,

bir yo‘nalish bo‘yicha joylashtirilgan quduqlarda suv sathini bir vaqtda o‘lchash

yo‘li bilan topiladi.

Masalan, Janubiy Mirzacho‘l kanali sarfi 350 m3/s va gruntlarning

filtratsiya koeffitsienti 0,1-1 m/kun, sizot suvi sathi ustidagi bosim 6 metrgacha

bo‘lganda £ n.d =10-15,0 m, Mirzacho‘l kollektori sarfi 100,0 m3/s., xuddi

shunday gruntlarda va kollektor sizot suvlari sathidan 6 m chuqurlikgacha

128

joylashtirilganda X„.d=20-70 m, chuqurligi 5-6 metr va bosimi 3,0 metrgacha

bo‘lgan xo‘jaliklararo kollektorlarda, £ n.d =50-120 metrni tashkil qiladi.

Yuqorida ko‘rsatilgan chegaraviy sharoitlardan tashqari uchinchi va

to‘rtinchi toifadagi chegaraviy sharoitlar ham bo‘ladi.

Uchinchi toifadagi chegaraviy sharoit bosimlar farqi hisobiga sarfning chiziqli

bog‘liqligini ifodalaydi va gidravlik bog‘langan qatlamlar sharoitida maydon

bo‘ylab ozuqalanish yoki sarflanish jarayonida sodir bo‘ladi.

Ikki xil suv sizuvchanligi notekis bo‘lgan suvli gorizontlarning tutashgan

yerlarida to‘rtinchi toifadagi chegaraviy sharoit bo‘ladi. Bunda oqimlar

uzilmaydi va tutashgan yerlarda, elementar kesimlarda, chegaralarda, bosim va

sarf teng bo‘ladi.

12-rasm. Kanal va kollektorlar o‘zanining qarshiligini grafik usulda aniqlash.

Hozirgi vaqtda hisoblash va modellashtirish imkoniyati bo‘lgan 4 sxema

yoki tizim ajratiladi.

1) Bir suvli qatlamli.

a) Bir qavatli. Bu hol juda kam uchraydi, linzalar, qatlamchalar bo‘ladi.

b) Ikki qavatli. Bunday qirqim tashilish konusining yuqori qismida, baland

terassalarda uchraydi hamda, bosimli va bosimsiz bo‘ladi. Bir qavatdan

ikkinchisiga oqib o‘tadigan suvni (yuqoridan pastga). quyidagi formula orqali

Ahaniqlanadi: q = ± K rm

(34)

129

Bu qulay tizim - chunki yopqich qatlam ichida suvni yaxshi o‘tkazuvchi

qatlam bor. Oqib o‘tish hollarini ko‘rib chiqamiz:

SSS>BSPS

SSS<BSPS

SSS=BSPS

13-rasm. Geofiltratsion kesimlar.

I-bir qatlamli, (bir va ikki qavatli); II- ikki qatlamli, (yopqich qatlamli va

yopqich qatlamsiz), III- ko‘p qatlamli, IV - qatlamsiz.

2) Ikki suvli qatlamli sxema.

A) yopqich qavatsiz. B) yopqich qavatli. Bosimli yoki bosimsiz tizim bo‘ladi.

Agar ikkinchi qatlam bosimli bo‘lsa, sizot suvlarini idora qilishga yordam

beradi. Oqib o‘tish sarfini hisoblanadi:

Ahq = ± к , — ; (35)

130

3) Ko‘pqatlamli sxema.

A) yopqich qavatsiz B) yopqich qavatli.

Bu sistema bosimli va bosimsiz, yopqichli va yopqichsiz bo‘ladi. Odatda

meliorativ sistemalarni amaliy hisoblari uchun ko‘p qatlamli sistemalar, 2 yoki 3

qatlamli sistemaga keltiriladi. Chunki bular uchun aniq echim mavjud.

4) qatlamsiz sxema. Bu sxemada qum, shag‘al va boshqa suvli qatlamlar

bo‘lmaydi.

a) bir xil jinsli qirqim. b) bir necha xil qavat-qavat jinsli qirqim. Bu

sxemada yerlarning meliorativ holatini yaxshilash juda murakkab.

V.M.Shestakov Kf ga qarab, engil, o‘rta va og‘ir qirqimlar ajratgan. Sistema

bosimsiz.

Arid mintaqada joylashgan oqimlarda sathlar orasida uch xil nisbat

bo‘lishi mumkin:

Birinchi - pezometrik sath sizot suvi sathidan balnd (Ah - ijobiy qiymat);

Ikkinchi - pezometrik sath sizot suvi sathiga teng (Ah - nolga yaqin);

Uchinchi - pezometrik sath sizot suvi sathidan pastda (Ah - salbiy

qiymat);

Birinchi holat (nisbat) barcha sizot suvi oqimlarining sarflanish

mintaqalarida uchraydi, ya’ni sizot suvlarini bug‘lanishga va yer yuziga chiqib

sarflanadigan qismi, birinchi subbosimli gorizorntdan keladigan tik oqim bilan

to‘ldiriladi. U o‘z navbatida tranzit mintaqasidan va pastda joylashgan vertikal

oqimdan keladigan suvlar ozuqa oladi.

Bunday oqimning balansi strukturasi

Qk=Qc+Qch (36)

Bu zonada oqim sarfi (Qc) yuqori mintaqadan keladigan suv miqdorining

75-95 % ini (Qk) tashkil qiladi.

Ikkinchi ko‘rinish tabiiy holatda barcha katta pasayish va tarqalish

mintaqasida uchraydi (Amudaryo, Sirdaryo, Qarshi cho‘lini birinchi navbati,

Mirzacho‘lning markaziy massivi). Bu joylarda sizot suvlarining chuqurligi

sug‘orishga qadar 5-10 m da yotgan edi.

131

Bu mintaqalarda oqim turg‘un xarakterga ega, sizot suvi yuzasidan

bo‘ladigan juda kichik bug‘lanish pastdan vertikal yo‘nalishda keladigan suv

bilan to‘ldirib turiladi. Sizot suvi sathi 5,0 metrdan oshganda bug‘lanish yil iga

100 m3/ga teng yoki 3-10-5 m3/kun m2 ga teng. Bunday vertikal oqib (sizib)

o‘tish, yopqich qatlam qalinligi bir necha o‘n metr va filtratsiya koeffitsienti 1

m/kun ga teng bo‘lganda, Ah bir necha millimetrga teng bo‘lganda sodir bo‘ladi.

Uchinchi hol - tabiiy drenalangan yerlarda, yopqich qatlam eroziya bilan

yuvilib ketgan joyda va suvli qatlam ochilib qolgan joyda uchraydi. Bu holda

infiltratsion sizot suvlari drenalangan qatlamga sizib o‘tadi, ya’ni vertikal zovur

ishlayotgan sharoit qaytariladi. Bunga o‘xshash hodisa qadimgi tashilish

konuslarida «kesilgan» oqimlarda uchraydi. Misol, Sirdaryoni o‘ng

qirg‘og‘idagi oqimlarda, o‘rta oqimdagi Bayavut-Farxod massivini ko‘rsatish

mumkin.

Demak geofiltratsion xaritalarda to‘rtta sxemaning rejadagi chegarasi

ajratiladi. Buning asosida qaysi tipdagi zovurni qo‘llash mumkinligi to‘g‘risida

xulosaga kelinadi. Masalan aniq ifodalangan suvli qatlamlar keng tarqalgan

bo‘lsa sistematik zovurlarni qo‘llash taklif qilinadi, yoki suvli qatlamlar 2 yoki 3

dona bo‘lsa vertikal zovur quduqlarining sizgichini joylashtirishning bir necha

variantlari ko‘rib chiqilishi maqsadga muvofiqdir.

Qatlamsiz sxema mavjud yerlarda odatda gorizontal zovur yaxshi samara

beradi, suv o‘tkazmas tizimda esa zovurni qo‘llashni imkoniyati yo‘qligi

ma’lum.

Suvli qatlam tizimlari xaritada ko‘rsatilgandan so‘ng, gorizontal zovur

ishlashi samarasiga ta’sir qiluvchi yopqich yotqiziqlarning suv o‘tkazish

xususiyatlari tasvirlanadi.

Xarita tuzish tamoyillarini asoslashda avvalo yopqich qatlamlarning

qalinligi va suv o‘tkazuvchanligi gorizontal zovur ishlashi samarasiga ta’sirini

tahlil qilib chiqish lozim. Bu ta’sir asosan gorizontal zovurning gidrodinamik

nomukammalligida ko‘rinadi. Chunki gorizontal zovurlar orasidagi masofa

yopqich jinslarni suv o‘tkazuvchanligiga, qisman ularning qalinligiga bog‘liq .

132

Shuning uchun xaritada tasvir qilinadigan yopqich qatlamning ko‘rsatgichi

bo‘lib zovurning osti sathidan pastda joylashgan jinslarning suv

o‘tkazuvchanligi hisoblanadi.

Zovurning samaradorligi nuqtai nazaridan, suv o‘tkazuvchanligi bo‘yicha

yopqich qatlamlarning uch turi ajratiladi.

6.3-jadval.

Filtratsiyakoeffitsienti,

m/kun<0,1 0,1-0,5 >0,5

Xarakterli jinslarOg‘ir gilli

tuproqlar va gillar Engil gilli tuproqlar va o‘rta

Qumoq tuproq va qumlar

Gorizontal zovurni qo‘llash sharoitlari

Qulay bo‘lmagan sharoit O‘rtacha sharoit Qulay sharoit

14-rasm. Gorizontal zovurlarni qo‘llash sharoiti bo‘yicha yopqich qatlamlarni

xaritasini tuzish.

1-razvedka quduqlari, 2 - yopqich qatlamlar bo‘lmagan va yer yuzida qumli qatlam tarqalgan

viloyat.

Noqulay sharoitda zovur samara bermaydi, oraliq sharoitda turlicha

zovurni qo‘llashni hisoblab asoslash talab etiladi, qulay sharoitda gorizontal

zovur qo‘llash odatda afzaldir.

133

Bunday sharoitlarni aniqlash uchun yer yuzidan 3-4 metr chuqurlik uchun

kesim xaritasi, ya’ni zovurning chuqurligiga to‘g‘ri keladigan xarita tuzish lozim

va bu xaritada gorizontal zovur qo‘llanadigan turli sharoitni aks ettiradigan tog‘

jinslari tarqalgan mintaqalar ajratilishi kerak. Hamda xaritada yopqich qatlam

yo‘q bo‘lgan yoki zovur uni to‘liq kesib o‘tadigan sharoitlar ajratib ko‘rsatilishi

kerak. Bu xaritada yana zovur chuqurligidan yuqorida va pastda joylashgan

yopqich qatlam to‘g‘risida ham tasavvur berishi kerak. Ayniqsa shu

chuqurlikdan yuqorida yaxshi suv o‘tkazuvchi jinslarni, pastda yomon

o‘tkazuvchi jinslarni ham ko‘rsatish kerak. Bu qavatlar zovur ish sharoitini

yaxshilaydi yoki yomonlashtiradi. shularga asosan xaritalarda yopqich qatlamni

tuzilishini aks ettiradigan «namunaviy sharoitlar» ajratish taklif qilinadi.

Yopqich qatlam tuzilishining gorizontal zovur qo‘llanilishi sharoiti

bo‘yicha tipik shartli tasviri infiltratsion suvlarning shimilish sharoitini baholash

uchun yopqich qatlamlar orasida suvni o‘ta yomon o‘tkazuvchi (0,01 -0,001

m/kun) qavatlarni tarqalganligi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lmoq kerak,

chunki tuproq qatlamida bunday gorizontlarni mavjudligi, bunday yerlarni

sug‘orishni murakkablashtiradi, qirqimning pastki qismida bo‘lsa vertikal zovur

qo‘llashni qiyinlashtiradi.

Geofiltratsion tuzilish va yopqich qatlam tuzilish, haritasiga asoslanib,

zovurlarning qo‘llash sharoitlari xaritasini tuzish mumkin. Ajratilgan mintaqalar

kichik bo‘lishi mumkin - meliorativ ho‘jalik maydoniga nisbatan.

Shuning uchun loyiha tuzishda zovurni shunday variantini loyiha qilish

kerakki, u massivning tuzilishiga, xususiyatlari talabiga javob bersin va shu

bilan bir qatorda meliorativ ho‘jalik maydonida bir turdagi zovur bo‘lsin - bu

ekspluatatsiya uchun qulay bo‘ladi.

134

15-rasm. Gorizontal zovurlarni qo‘llash sharoiti bo‘yicha yopqich qatlamlarning

tuzilishi sxemasi.

A-qulay, B-o‘rta (oraliq), V-noqulay (1-qumoq tuproq), 2-engil va o‘rta gili tuproqlar, 3-og‘ir

gilli tuproqlar va gillar, 4-zovur asosi sathi.

135

Geofiltratsion sxemalashtirish xaritasida suvli qatlamlarning chegarasi

ularning qalinligiga qarab o‘tkaziladi.

Qatlam deb suv o‘tkazuvchanligi 20 m2/kundan ortiq bo‘lgan suvli

qavatga aytiladi. “T” bo‘yicha suvli qatlamlar quyidagilarga bo‘linadi. 20-50 m,

50-100 m, 100-200 m, 200-300 m, 300-500 m, 500-1000 m, >1000 m.

Yopqich qatlam qalinligi 2 metrdan ortiq bo‘lganda hisobga olinadi

(Mb>2,0 m), chunki arid iqlimli sharoitda sizot suvlari chuqurligi 2,0 metrdan

yuqori bo‘lganda xarorat unga katta ta’sir o‘tkazadi. Qalinligi bo‘yicha

quyidagilar qabul qilingan: 2-3 m, 3-5 m, 5-10 m, 10-20 m, 20-30 m, 30-50 m,

50-100 m, >100 m.

Ajratib turuvchi qavat. Agar Kr<0,01 m/kun, Mr>5,0 m bo‘lsa ajratib

turuvchi qavat deb qabul qilinadi. Ikkala suvli qatlamda sath bir xil balandlikda

bo‘lsa ajratuvchi hisoblanmaydi.

Suv o‘tkazmas qatlam yuzasi izoliniyalari ham haritaga tushiriladi. Faol

mintaqaning chuqurligi gorizontal zovurga 2 zovur orasidagi masofaning 1/3

qismiga teng, vertikal zovurda skvajinaning 1,5-2,0 hissa chuqurligiga teng,

ya’ni geofiltratsion qirqim shu chuqurlikgacha tuziladi.

Nazorat savollari.

1. Masalaning tarixi qanday?

2. Gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo‘lish deganda nimani tushunasiz?

3. Taksonomik birliklar nima?

4. Haritalarning ta’rifi?

5. Qanday gidrogeologik-meliorativ tamoyillarni bilasiz?

6. Professor N.N.Xodjiboevni sizot suvlari oqimlari tamoyili?

7. Xaritalarning masshtablari?

8. Geofiltratsion tasvir xaritasi tushunchasi?

9. Geofiltratsion qirqim tushunchasi?

10. Sxemalashtirish tamoyillari?

11. Suv o’tkazmas qatlamlar tushunchasi?

12.Qatlamdan qatlamga suvni sizib o’tish formulasi?

136

13.Yopqich qaatlamlar tushunchasi?

14. Oqim chegaralari?

15.Bir qatlamli geofiltratsion tizim?

16. Ikki qatlamli geofiltratsion tizim?

17.Uch yoki ko’p qatlamli geofiltratsion geofiltratsion tizim?

18.Qatlamsiz geofiltratsion tizim?

19.Ajratib turuvchi qatlam tushunchasi?

20.Yopqich qatlam tushunchasi?

Atama va iboralar: gidrogeologik-meliorativ tumanlar, birliklar, gidrogeologik

jarayonlar, geologik struktura, orografiya, iqlim, viloyat, tuman, mintaqa,

mavze, geofiltratsion qirqim, geofiltratsion sxema, geofiltratsion xarita tuzish

tamoyillari, yopqich qatlam, qatlam, ajratib turuvchi qatlam.

VII-bob

Sug‘oriladigan yerlarda gidrogeologik-meliorativ bashoratlarning

vazifalari va usullari.

VII.1. Gidrogeologik-meliorativ bashoratlar, tushunchalar va turlari

Gidrogeologik-meliorativ bashoratlar deganda, melioratsiya qilinayotgan

hududda yoki uning atrofida loyiha qilinayotgan irrigatsion-meliorativ tadbirlar

ta’sirida, yerlarning meliorativ holatiga, inshootlarning mustahkamligiga va

ishlash sharoitiga bo‘ladigan ahamiyatli ta’sirlar natijasida gidrogeologik

jarayonning ko‘rsatkichlarini miqdoriy va sifat o‘zgarishlarini avvaldan aytib

berish tushuniladi.

Melioratsiyaning hozirgi davrdagi rivojlanishi darajasini yerlarda amalga

oshirilayotgan gidrogeologik-meliorativ ishlar ko‘rsatadi. Bundan tashqari

ishlab turgan sug‘orish tizimlarida qayta ta’mirlash va texnik

mukammallashtirish keng miqyosda olib borilyapti. Ayrim havzalarda sug‘orish

uchun yer osti suvdaridan foydalanilayapti. Bu omillar barcha sug‘oriladigan

yerlardagi yer osti va usti suvlari rejimiga, tuproqlarning suv-tuz rejimiga katta

ta’sir o‘tkazadi. Shu munosabat bilan gidrogeologik bashoratlar o‘tkazish katta

ahamiyat kasb etadi.

137

Sug‘oriladigan maydonlarda meliorativ tadbirlar o‘tkazishdan asosiy

maqsad tuproqlarni sho‘rlanishiga yo‘l qo‘ymaslik va qishloq xo‘jalik

ekinlaridan barqaror yuqori hosil olishni ta’minlash uchun sizot suvlarining

optimal rejimini aniqlashdan iboratdir.

Bashoratlarni o‘tkazish uchun quyidagi birlamchi ma’lumotlarni

tayyorlash lozim:

a) yerlarning geomorfologik-geologik va gidrogeologik sharoitlarini

tavsiflash va tahlil qilish;

b) gidrometeorologik va gidrologik sharoitlarni tavsiflash va ularni tahlil

qilish (atmosfera yog‘inlari, bug‘lanish, oqimlar va boshqalar);

c) suv xo‘jaligi va meliorativ sharoitlarga tavsif berish va ularning tahlili

(oqovalarni va oqimlarni boshqarish, tuproq sharoitlari, gidromeliorativ

inshootlar, suv qo‘yish rejimi, meliorativ holat va boshqalar);

d) bashorat o‘tkazilguncha bo‘lgan davr uchun sizot suvlari rejimi va

balansining o‘ziga xosligi (sizot suvlarining sathi va ularning tabiiy va sun’iy

omillar bilan bog‘liqligi, sizot suvlari balansi elementlari va ularni vaqt ichida

o‘zgarishi va b.);

e) bashorat qilish usullarini tanlash;

Melioratsiya ehtiyoji uchun o‘tkaziladigan bashoratlar vaqt birligi ichida

quyidagilarga bo‘linadi:

a) qisqa muddatli - 10 kundan 1,5 oygacha , ta’minlanganlik 85-95%;

b) fasliy - 1,5 oydan 1 yilgacha, ta’minlanganlik 70-80%;

c) uzoq muddatli - 1 yildan 3 yilgacha, ta’minlanganlik 60-70%.

Bashoratlar oldiga qo‘yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda va maydon

belgisiga qarab regional va lokal (mahalliy) bashoratlarga bo‘linadi.

Regional bashoratlar, daryo havzasini va asosiy gidrogeologik

mintaqalarni o‘z ichiga oladi va yerlarni sug‘orish uchun bosh reja sxemalari va

suv resurslaridan mukammal foydalanish uchun havza sxemalarini o‘z ichiga

oladi.

138

Lokal bashoratlar melioratsiya qilinayotgan massiv hududi doirasida

bo‘ladigan o‘zgarishlar uchun tuziladi. Lokal (mahalliy) bashoratlar, yer osti

suvlari rejimi, tuproqlarni suv va tuz rejimi, sug‘orish tizimlarining texnik

loyihasi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Lokal bashoratlar aniq sug‘oriladigan

massiv va uning chegarasi uchun tuziladi. U yirik masshtabli s’yomka negizida

va regional bashoratlar asosida o‘tkaziladi.

Avvaldan o‘zlashtirilgan yerlarda asosan ekspluatatsion bashoratlar

o‘tkaziladi. Tayanch va xo‘jaliklar hududida joylashgan kuzatuv quduqlarida

o‘tkazilgan kuzatuv ekspluatatsion bashoratlarni tuzishga va ularni

haqqoniyligini baholashga imkon beradi. Uning natijasida loyiha echimlarini

tekshirish, xususan qurilish muddatlarini va zovur ko‘rsatkichlarini aniqlash

uchun kerak bo‘ladi. Bashoratlarning to‘g‘riligi sizot suvlarining amaldagi

ko‘tarilish tezligi, yotish chuqurligi, minerallashganligi, kimyoviy tarkibi

bashorat natijalariga taqqoslanib baholanadi.

Meliorativ holat ko‘rsatkichlarining amaldagi holatini, bashorat

natijalariga nisbatan o‘zgarganligini, ekilgan ekinlarning amaldagi tarkibi,

sug‘orish rejimi, rejadagi suv berilishi, sug‘orish tizimining foydali ish

koeffitsienti, zovurlarning parametri, ularning texnikaviy holati, ekspluatatsiya

sifati va boshqalar taqqoslab tahlil qilinadi. Hamda gidrogeologik hisoblarda

ishlatiladigan ko‘rsatkichlar ham sistemalarni ekspluatatsiya qilish davrida rejim

kuzatuv natijalaridan foydalanib aniqlangan ko‘rsatkichlar bilan taqqoslanadi.

Bashorat qilingan umumiy suv balansi, sizot suvlari balansi, tuz balansini

amaldagi natijalar bilan solishtirish katta ahamiyatga ega.

Agar tahlil natijalariga ko‘ra yerlarning meliorativ holati yomonlashuvi

xavfi borligi aniqlansa, unda aniqlangan sabablarga muvofiq ekspluatatsion,

qurilish va boshqa meliorativ tadbirlar belgilanadi. Lozim bo‘lsa bu ishga loyiha

institutlari jalb qilinadi. Yerlarni meliorativ holati kadastrini tuzishda yerlarni

meliorativ holati bo‘yicha toifaga bo‘linadi: “yaxshi, qoniqarli, qoniqarsiz,

yomonlashuv xavfi bor yerlar”.

139

Bashoratni tekshirish faqat sug‘oriladigan maydonlar uchun bajarilmay,

balki atrofdagi (adir) yerlar va aholi punktlari ham qo‘shib tekshiriladi.

Gidromeliorativ tizimlarni ekspluatatsiya qilishda atrofdagi yerlar

sug‘orilsa eskidan sug‘orilayotgan yerlarda yer osti suvlarini kelishi bilan

bog‘liq (podzemniy pritok) sizot suvlarining ko‘tarilish xavfi tug‘iladi.

Tizimlarning foydali ish koeffitsienti ko‘tarilsa yoki sizot suvlari sug‘orishda

foydalanilsa, yer osti suvlarining kelishi kamayadi, sizot suvlari sathi pasayadi

va sug‘orish me’yorlarini ko‘paytirish talab qilinadi. Bularga ko‘ra eskidan

sug‘orilayotgan yerlarda gidrogeologik bashoratlar qilish ehtiyoji tug‘iladi. Bu

bashoratlar yangi loyihalar tarkibiga kiritiladi.

Qayd qilingan bashoratlar bir necha yillik davrni o‘z ichiga oladi.

Bu bashoratlardan tashqari gidromeliorativ tizimlarni ekspluatatsiya

qilishda sizot suvlari rejimining fasliy yoki yil ichidagi bashoratlari ham kerak

bo‘ladi.

Fasliy bashoratlar 1 oydan bir necha oygacha bo‘lgan muddatni o‘z ichiga

oladi. Bunda quyidagi ma’lumotlar ko‘rib chiqiladi:

1. Sizot suvlari sathining bahor fasli uchun bashorati. U ekinlarning

tarkibini tuzatish, joylashtirish va ekish sharoitni baholash uchun kerak. Bundan

tashqari, sizot suvlari paxtaning unish davrida tuproqlarning tuz rejimiga ta’sir

ko‘rsatadi. Bu holda sizot suvlari sathining bahorgi bashorati, vegetatsiya

davrigacha bo‘lgan sathi, sho‘r yuvishga berilayotgan suv, sug‘orish, yog‘inlarni

va havoning harorati hisobga olinadi. Bashoratlar tayanch va xo‘jalik

hududidagi kuzatuv shaxobchalaridan foydalanib tuziladi.

2. Sizot suvlarining yotish chuqurligi bashorati. U sug‘orish rejimini

tuzatish hamda yerlarning meliorativ holatini baholash uchun kerak. Birlamchi

bo‘lib vegetatsiya davrigacha sizot suvlarining chuqurligi olinadi, bundan

tashqari korrelyasion bog‘lanishni hisoblash uchun rejadagi sug‘orish

me’yorlari, qo‘shilayotgan atmosfera yog‘inlari miqdori va havoning harorati

qo‘shiladi. Bashoratda foydalanilgan qiymatdan yog‘inlar miqdori va suv berish

(vodopodacha) miqdori farq qilsa unga o‘zgartirishlar kiritiladi va tuzatishlar

140

sizot suvlari rejimini asl holatini hisobga olib amalga oshiriladi. Bashoratlar

tayanch va xo‘jaliklar hududida joylashgan kuzatuv quduqlari bo‘yicha

bajariladi.

3. Vegetatsiya davridan tashqaridagi davr uchun bashoratlar. Bu

bashoratlar sho‘r yuvishni (boshqa suv quyishlarni) o‘tkazish muddatlarini va

me’yorlarini aniqlash uchun kerak. Korrelyasion bog‘lanishlarni hisoblash

uchun birlamchi ma’lumot bo‘lib vegetatsiya davri oxiridagi sizot suvlari sathi

chuqurligi xizmat qiladi. Hamda irrigatsion-xo‘jalik va meteorologik omillardan

ham foydalaniladi.

Minerallashgan sizot suvlari shakllangan hududlar uchun sathlar

bashoratidan tashqari, minerallashganlikning fasliy va yillik bashoratlari

tuziladi.

Yillik va fasliy (miqdoriy) bashoratlar uchun ma’lumotlar etishmasa sifat

bashoratlari bajariladi. Sifat bashoratlarining asosiy vazifasi yerlarning

meliorativ holatining o‘zgarish tendensiyasini aniqlashdan iborat bo‘ladi.

Ekspluatatsion sifat bashoratlari bir necha bosqichda bajariladi:

a) sug‘orish tizimi hududining gidrogeologik-meliorativ va tuproq

sharoitini, hozirgi sharoitni aniq tahlil qilish;

b) bu sharoitni belgilaydigan tabiiy va texnogen omillarga baho berish

(meteorologik, sug‘orishga suv berish va sug‘orish suvining sifati, zovurlarning

holati, umumiy suv-tuz balansi va sizot suvlari balansining strukturasi, xususan

yer osti suvlarining kirishi va chiqishi, agrotexnika va b.) va yaqin yillarda

ularni o‘zgarish tendensiyasini aniqlash;

c) zovurlar bilan sizot suvlarining sathi, kimyoviy tarkibi va tuproqlarning

suv-tuz rejimini boshqarilganlik darajasini (zaregulirovannost) hamda sug‘orish

rejimi va kimyoviy melioratsiya bilan olinadigan hosil va uning barqarorligini

hisobga olish;

d) sizot suvlari rejimini va tuproqlarning suv-tuz rejimini belgilaydigan

omillarning o‘zgarish tendensiyasini aniqlash asosida sifat bashoratini tuzish.

141

Bashorat xo‘jalik bo‘yicha, agar ma’lumotlar etarli bo‘lsa almashlab ekish

massivlari bo‘yicha tuziladi.

Bashoratlar gidrogeologik va tuproq iqlim sharoitini e’tiborga olgan holda

o‘zgarishi mumkin.

Masalan, sahro va yarim sahro mintaqasida, chuchuk va kuchsiz

minerallashgan (1-2 g/l) sizot suvlari tarqalgan, drenalangan yerlarda sug‘orish

suvining sifati yaxshi bo‘lsa, faqat suvning sathi bashorat qilinadi. Bashorat

sizot suvlari sathining oldingi va ko‘p yillik o‘zgarishlarini tahlil qilish asosida

bajariladi. Sun’iy drenalangan yerlarda zovurlar tizimining texnik holati va

ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Sizot suvlari rejimi tuproqlarning botqoqlanish

holatini oldini oladigan tadbirlarning qanchalik ishonchliligi nuqtai nazaridan

baholanadi va “subirrigatsiya”ning maqsadga muvofiqligi yoki muvofiq

emasligi aniqlanadi.

Kuchsiz tabiiy drenalangan massivlarda bashoratning ob’ektlari sizot

suvlarining sathi va minerallashganligi, tuproqlarning suv-tuz rejimi

hisoblanadi. Sizot suvlari rejimining o‘zgarish tendensiyasi oldingi yillardagi

rejimni tahlil qilish asosida, tuproqlarning tuz rejimini esa tuz s’yomkalari

ma’lumotlarini va suv-tuz maydonchalarida olib borilgan kuzatuvlarni

taqqoslash orqali aniqlanadi. Bunda, sug‘orish suvlari sifatining o‘zgarishi,

zovurlarning texnik holati, texnogen omillarning o‘zgarishi hisobga olinadi. Bu

omillar birgalikda yerlarning meliorativ holatini o‘zgartiruvchi asosiy sabab

sifatida, sizot suvlari balansini va tuproqlarning suv-tuz balansini o‘zgarishini

tavsiflashi lozim.

Bashoratlar faqat turli xil ko‘rsatkichlarning o‘zgarish tendensiyasini va

ularni keltirib chiqaruvchi omillarning o‘zgarishini aniqlashdan iborat bo‘lmay,

balki tuproqlarda barqaror qulay meliorativ holatga yerishish uchun bu omillarni

boshqarish bo‘yicha tavsiflar bilan tugallanishi lozim. Sifat bashoratlarining

aniqligini gidrogeologik-meliorativ xizmati nazorat qiladi va tuzatib boradi.

142

VII.2. Sug‘oriladigan yerlarda gidrogeologik bashoratlarning

umumiy vazifalari va usullari

Irrigatsion-meliorativ tadbirlar loyihalarini asoslash uchun o‘tkaziladigan

barcha gidrogeologik qidiruv-tadqiqotlarining yakunlovchi (oxirgi) vazifasi,

ko‘p mutaxassislar e’tiborini qaratadigan-gidrogeologik bashoratlar hisoblanadi.

Sug‘oriladigan yerlarni meliorativ holatidagi o‘zgarishlarni

xarakterlaydigan va bashorat qilinadigan gidrogeologik jarayonning asosiy

ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi:

1. Sizot suvlari oqimlarining ozuqa olish va tranzit, sarflanish va qayta

pasayish va yoyilish mintaqalarida gidrodinamik chegaralarning, ozuqa olish va

sarflanish sharoitlarining o‘zgarishi;

2. Sug‘oriladigan yerlarni umumiy va mahalliy drenalanganligi (tabiiy

zovurlar bilan ta’minlanganligi) sharoitining o‘zgarishlari;

3. Sizot suvlari sathi, kimyoviy tarkibi, rejimi va balansini o‘rganish.

Melioratorlar 4-turdagi bashoratlarni amalga oshiradilar:

I-tur. Meliorativ tizimlar qayta ta’mirlanadigan va rekonstruksiya

qilinadigan qadimdan sug‘oriladigan yerlardagi bashoratlar. Masalan,

Mirzacho‘lni qadimdan sug‘oriladigan mintaqasi. Kanallar beton qoplamasi

bilan qoplanmagan edi - qoplandi, yangi zovur va kollektor qurildi.

II-tur. Yangidan sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlardagi

bashoratlar. Bashoratning vazifalari - loyiha qilinayotgan sug‘orish tizimi

ishlab boshlaganidan so‘ng sizot suvlari rejimini o‘zgarishi;

III-tur. Zax qochirish tizimi talab qilinmaydigan, sug‘orish ishlari loyiha

qilinadigan yerlardagi bashoratlar.

Vazifa - qo‘shni hududlarda bo‘ladigan o‘zgarishlarni baholash. Qo‘shni

hududlarda joylashgan sug‘orish maydonlarida qaysi ko‘rsatkichlarning keskin

o‘zgarganligi;

IV-tur. Zax qochirish tizimlari yerlar bir necha yillar sug‘orilgandan so‘ng

talab qilinadigan, yangidan sug‘oriladigan yerlardagi bashoratlar.

143

Vazifa: Sizot suvlari sathi qancha vaqtdan so‘ng kritik chuqurlikgacha

ko‘tariladi va tuproqlarda qayta sho‘rlanishni oldini oladigan zovurlar kerak

bo‘lishi vaqti aniqlanadi.

Yuqorida ko‘rsatilishicha, gidrogeologlar, melioratorlar qadimdan

sug‘oriladigan yerlarda ekspluatatsiya qilinayotgan tizimlarni qayta ta’mirlash

loyihasi tuzilgandan so‘ng va yangi massivlarni o‘zlashtirgandan so‘ng sodir

bo‘ladigan o‘zgarishlarni bashorat qilish vazifalari bilan shug‘ullanadilar.

Birinchi holda loyiha tuzuvchi qayta ta’mirlash tizimi joylashgan

massivda barqaror, qulay (yaxshi) meliorativ holat barpo qilish uchun hamda

qo‘shni yerlarda zovur tizimining ishlash sharoitini imkoni boricha

engillashtirish uchun meliorativ tizimlar yaratishga intiladi.

Ikkinchi holda, yangidan sug‘oriladigan massivda loyiha talab qilgan

yaxshi meliorativ sharoitni barpo qilishni va shu massivni qo‘shni hududlarga

salbiy ta’sirini hamda yangi sug‘orish massivlarida joylashgan fuqaro va sanoat

ob’ektiga bo‘lgan salbiy ta’sirlarini to‘liq yo‘qotishga erishishga xarakat

qilinadi.

Meliorativ qurilish uchun injenerlik qidiruv ishlari amaliyotida

bashoratning to‘rt xil usullari qo‘llaniladi:

1. Xarakatdagi ob’ekt bilan o‘xshashligi usuli (analogiya usuli);

2. Balans natijalarini tahlil qilish usuli;

3. Analitik hisoblash usuli;

4. Modelga solish usuli;

I. Analogiya usuli oxirgi yillargacha tan olinmagan. Ammo o‘xshash

(analog) ob’ekt etarli darajada asoslangan holda tanlab olinsa, ishonchli usul deb

qabul qilsa bo‘ladi. Oxirgi yillarda analogiya usuli «Qurilish me’yorlari va

qoidalari»da qonunlashtirilgan.

O‘xshashlik mezonlari: tanlab olingan o‘xshash ob’ektning gidrogeologik

va meliorativ sharoiti, hamda suv xo‘jaligi faoliyati bo‘yicha yaqin bo‘lishi

lozim. Gidrogeologik-meliorativ sharoitning ko‘rsatkichlari:

144

a. O‘xshash ob’ekt bir xil gidrogeologik mintaqada joylashgan bo‘lishi

kerak;

b. Yerlarni geofiltratsion tuzilishi yaqin bo‘lishi va gidrogeologik

ko‘rsatkichlar bir xil tartibda bo‘lishi;

c. Suv xo‘jaligi faoliyati bo‘yicha o‘xshash, ya’ni o‘xshash sug‘orish va

zovur-kollektor tizimi;

d. O‘xshash sug‘orish rejimi;

e. O‘xshash yerdan foydalanish koeffitsienti;

f. Imkoni boricha o‘xshash, hududni tashkil qilinishi.

2) Balans usuli.

Bu usulda suv balansining kirim va sarf bo‘lish elementlari (tarkibiy

qismlarini) tahlil qilinadi va uning asosida bashorat qilinadi.

3)Analitik hisoblash usuli asosida gidrodinamikaning tenglamalarini

yechishdan foydalaniladi..

4) Modellashtirish usuli. Bu usul yer osti suvlarini tog‘ jinislari g‘ovaklari

va yoriqlaridagi harakati bilan gidravlik, elektrik o‘xshashlikdan foydalanib

modellar (qurilmalar) yaratiladi.

VII.3. Sizot suvlari oqimlarining ozuqa olish va tranzit mintaqasida

sug’orishni loyihalash uchun o’tkaziladigan bashoratlar.

Markaziy Osiyoda bunday yerlarni o‘zlashtirish imkoniyati yirik nasos

stansiyalari qurilishi boshlanganidan so‘ng paydo bo‘ldi. (Masalan Qarshi

cho‘lining yuqori qismi, Jizzax cho‘lining yuqori qismi, Ko‘korol massivi,

Tojikistondagi Dalvarzin sug‘orish tizimi va boshqalar).

Bu mintaqada tabiiy sizot suvlari oqimlari kamsuvli va yerlarning

sug‘orilishi bilan gidrogeologik jarayonning barcha ko‘rsatkichlarini keskin

o‘zgartirib yuboradi va hatto o‘zgarishlar yangi sug‘orish massivlaridan

tashqarida joylashgan qadimdan sug‘orilayotgan keng maydonlarni ham qamrab

oladi.

145

Bu mintaqada bashorat masalalarini qo‘yish va yechishda uch holni

ko‘rish mumkin:

1. Quyida joylashgan mintaqada, sug‘oriladigan yerlarda sanoat-fuqaro

ob’ektlari yo‘q va yaqin kelajakda bo‘lmaydi;

2. Quyida joylashgan mintaqada yerlar o‘zlashtirilgan va sanoat-fuqaro

ob’ektlarini mavjud;

3. Quyida joylashgan mintaqada yerlarni o‘zlashtirish va sanoat-fuqaro

ob’ektlarini qurish mo‘ljallangan.

Birinchi holda irrigatsion-meliorativ tadbirlarni loyihalashtirish uchun

to‘rt xil turdagi bashorat masalalarini yechish etarli bo‘ladi:

a) Sug‘orish infiltratsion suvlari bilan qo‘shimcha ozuqalanish ta’sirida sizot

suvlari oqimlari fronti bo‘yicha sath ko‘tarilishining chegarasini aniqlash;

b) Yerlarni tabiiy relefi o‘yilganligi bilan bog‘liq, loyiha sharoiti uchun, yer

osti suvlari oqimining mahalliy drenalanganlik sharoitini baholash;

v) Tranzit mintaqasining, yer osti suvlari ko‘tarilgan qismida oqimning

qo‘shimcha ozuqalanish miqdorini aniqlash;

g) Tranzit mintaqasining yer osti suvlari ko‘tarilgan qismida, yerlarning

meliorativ holatiga bo‘ladigan ta’sirni oldini oladigan zovurlar tizimini tavsiya

qilish va hisoblash.

Birinchi masalani ko‘p hollarda, tekis relefli va oddiy filtratsion tuzilishli

yerlarda gidrodinamikaning barqaror va barqaror bo‘lmagan rejimi sharoiti

uchun tavsiya qilingan tenglamalari yordamida aniq yechish mumkin.

Ko‘tarilish chegaralari qilib sizot suvlari ko‘tarilgan sathi yer yuzasidan 2 metr

chuqurlikda bo‘lgan qismidan (nuqtasidan) o‘tkaziladi. Shu ko‘tarilish

chegarasidan (2metrdan) quyida joylashgan yerlarda, yerlarni zax bosishini va

qayta sho‘rlanishini oldini oladigan zax qochirish tadbirlarini o‘tkazish talab

qilinadi.

Taxminiy hisoblar uchun quyidagi chekinishlar bilan Darsi formulasidan

foydalanish mumkin:

146

a) Sug‘orish vaqtida sizot suvlarining yuzasi yer yuziga parallel

ko‘tariladi va bosimsiz oqimning eng yuqori gradienti yer yuzasi nishabligidan

katta bo‘lmaydi.

b) Infiltratsion ozuqa (W) berishning muddati (miqdori), oqim

uzunligining hammasi uchun bir tekis davom etadi.

v) Ko‘tarilish balandligining (podpor) eng yuqori chegarasi, sizot

suvlarining infiltratsion ozuqalanish hisobiga barpo qilingan qo‘shimcha oqim

sarfi, yerlarning nishabi, qiyaligiga teng bo‘lgan eng yuqori gradientlarda

kesimning suv o‘tkazish qobiliyatiga teng kesimlarda (chegaralarida) aniqlanadi.

16-rasm. Oqimni ko‘tarilishini hisoblash sxemasi.

q = к ■ mi; (38) q = W ■ l; (39)

к ■ mi = W ■ l (40) l = к m i (41)W

Ikkinchi masala - yerlarni mahalliy drenalanganligi sharoitini baholashga

(qayta baholashga) bag‘ishlanadi.

O‘rta Osiyoning arid iqlimli mintaqasida sizot suvlari oqimlarining ozuqa

olish va tranzit mintaqasi, yirik soylarning tashilish konuslarida tarqalgan

allyuvial-prolyuvial qumli-shag‘alli jinslardan tashkil topgan tog‘ oldi, qiya va

tekis tekisliklarini egallaydi, va tekisliklarni o‘rab turgan tog‘ inshootlaridan

tashib keltirilgan delyuvial-prolyuvial lyoss tog‘ jinslaridan tashkil topadi.

147

Yirik tashilish konuslari odatda soyliklar bilan juda oz o‘yilgan,

yuqoridan pastga qarab kengayib boradigan tekisliklarni hosil qiladi. O‘nlab va

yuzlab kilometr kvadrat maydonlarni egallagan bu tekisliklar yakka vaqtincha

harakat qiluvchi, chuqurligi 1-3 metrdan chuqur bo‘lmagan soylar bilan kesilgan

va ular 3 metrdan pastda joylashgan sizot suvlari uchun sezilarli darajada zovur

vazifasini o‘tamaydi. Bunday yerlarni o‘zlashtirishda soy suvlari, sel omborlari

bilan to‘siladi va o‘zanlar tekislanadi. Shuning uchun bunday yerlar

o‘zlashtirilganda yerlarni mahalliy drenalanganligini o‘zgarishi bo‘yicha

bashorat masalalari yechilmaydi.

Delyuvial-prolyuvial lyoss tekisliklari barcha maydonlarda, yangi tektonik

harakatlar ta’sirida hosil bo‘lgan jarliklar bilan kesilgan. Ularning chuqurligi

odatda 5-20 m, ayrim joylarda 30,0 metrga boradi. Suv ayirg‘ichlarning kengligi

0,5 kilometrdan 3-5 kilometrga o‘zgaradi. Tabiiy sharoitda bunday kesilgan

tekisliklar mahalliy zovurlar bilan to‘liq ta’minlangan, sizot suvlari oqimlari

tarxda yassi va jarliklar bilan buzilmagan.

Bunday yerlarda bashoratlar suv ayirg‘ichlarni infiltratsion ozuqa olishini

loyiha sharoiti uchun drenalanganligini miqdoriy baholashdan iborat bo‘ladi.

Odatda bunday baholash D.M.Katsning tasnifnomasidan foydalanib amalga

oshiriladi. Bu tasnifnomada sug’oriladigan yerlarni tabiiy drenalanganlik

darajasi bo‘yicha 5-toifaga bo‘lingan: o‘ta kuchli drenalangan yerlar, chiqib

ketadigan sizot suvlari oqimi sarfi 5000 m3/yil.gektar dan yuqori qiymatni

tashkil qiladi; drenalangan yerlar chiqib ketadigan sizot suvlari oqimi sarfi 3000­

5000 m3/yil. gektar, kuchsiz drenalangan yerlar, chiqib ketadigan sizot suvlari

oqimi sarfi 1500-3000 m3/yil ga, o‘ta kuchsiz drenalangan yerlar, chiqib

ketadigan sizot suvlari oqimi sarfi 500-1500 m3/yilga va oqimsiz, havza yerlar,

chiqib ketadigan sizot suvi oqimi sarfi 500 m3/yil.gektardan iborat.

Uchinchi masala ozuqa olish va tranzit mintaqasida tarqalgan sizot suvlari

oqimlarining qo‘shimcha ozuqa olishini aniqlash bo‘yicha bashoratlardan iborat.

Arid iqlimli mintaqada, sizot suvlari barcha oqimlarining, sug‘orish

suvlari bilan infiltratsion ozuqalanishidan hosil bo‘ladigan oqimlarning sarfi, bu

148

oqimlarning tabiiy sarfidan anchagina yuqori, shuning uchun mintaqaning

ko‘tarilgan qismidagi oqimning qo‘shimcha ozuqalanishi, ko‘tarilgan qismidagi

suv sarfi bilan oqimning tabiiy suv sarfi orasidagi hisoblangan farq bo‘yicha

aniqlanadi.

To‘rtinchi bashorat masalasi - quyi hududlarda joylashgan yerlarning

meliorativ holatiga suv sathi ko‘tarilishining oldini oladigan zovurlar tizimlarini

hisoblash va tavsiyalar berishdan iborat.

Tajribalarga ko‘ra, oqimning qo‘shimcha hosil bo‘lgan qismini va imkoni

bo‘lsa tabiiy oqimning ham bir qismini qo‘shib, bir yoki ikki qator

joylashtirilgan vertikal quduqlar (zovurlar) bilan tutib qolish yaxshi samara

beradi.

Tutib qoluvchi zovurlar (chuqurligi 10 metrgacha) yoki chuqurligi 20-30

metrlik zovurlar bilan ozuqa olish va tranzit mintaqasida suvli qatlamlarni

qalinligi katta bo‘lganligi uchun qo‘yilgan masalani hal qilib bo‘lmaydi. Bu

yerda vertikal zovurlarning - chuqurligi, ular orasidagi masofa, sarf va yer osti

suvi sathining pasayishi aniqlanadi.

Yer osti suvlari oqimlarini tutib (to‘sib) qolish loyihalarini ishlab

chiqishda nafaqat zovur quduqlarining meliorativ ta’sirini ko‘rib chiqish kerak

balki zovur suvlarini sug‘orishga ishlatish imkoniyatlarini ham ko‘rib chiqish

kerak chunki sizot suvlari bu mintaqada chuchuk, ayrim hollarda sho‘rroq

bo‘ladi.

Ikkinchi hol. Bu holda yuqorida qayd qilingan to‘rt turdagi mahalliy

bashorat masalalariga qo‘shimcha ikkita o‘zaro bog‘liq regional bashorat

masalalarini yechish talab qilinadi: quyida joylashgan sarflanish mintaqasidagi

sizot suvlari oqimlarining o‘zgarish dinamikasini baholash va qadimdan

sug‘orilayotgan yerlarning meliorativ holatiga ko‘tarilishning ta’sirini oldini

oladigan zovurlar tizimini hisoblash tavsiyalari ishlab chiqish.

Tranzit mintaqasidan sarflanish mintaqasiga o‘tish qismining

murakkabligi (qatlamlanishlar, sathlarning har-xilligi, sarflar, qatlamchalarning

o‘zaro aloqasi) sizot suvlarini qo‘shimcha ozuqalanishi ta’sirida oqimlar

149

dinamikasini o‘rganish masalalarini yechish mumkin emasligini ko‘rsatadi.

Buning uchun sizot suvlari oqimi dinamikasini tahlil qilishda, bashorat

qilishning balans usulidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Uchinchi holda yuqorida ko‘rib chiqilgan barcha bashorat masalalari

yechiladi, ammo birlamchi ma’lumotlar, oddiy (oz hajmdagi) qidiruv

materiallari bo‘yicha qabul qilinadi, chunki quyida joylashgan yerlarda

melioratsiyaga sarflanadigan xarajatlar, yangi meliorativ tizim loyihalari

xarajatlari yig‘indisiga kiritilmaydi.

VII.4. Sizot suvlari oqimlarining sarflanish mintaqasida sug‘orishni

loyihalash uchun o‘tkaziladigan bashoratlar

Bu mintaqada, mavjud va kelajakda amalga oshiriladigan suv xo‘jaligi

faoliyatlariga bog‘liq ravishda, bashorat masalalarini yechishning 5 holati

(sluchay) bo‘lishi mumkin.

Birinchi - oqimning yuqori qismida, tranzit mintaqasida sug‘orish yaqin

kelajakda rejalashtirilmaydi; ikkinchi - tranzit mintaqasi sug‘orilayapti;

uchinchi - tranzit mintaqasi kelajakda sug‘orilishi rejalashtirilgan; to‘rtinchi -

quyida joylashgan qayta pasayish va yoyilish mintaqasida sug‘orish

belgilanmagan; beshinchi - qayta pasayish va yoyilish mintaqasida yaqin

kelajakda sug‘orish ishlari belgilangan.

Ayrim vaqtlarda yangi sug‘oriladigan massivlarda va irrigatsion-

meliorativ tizimlarda rekonstruksiya qilinadigan 100 ming gektarli yerlarda

“Sxema” va “TIA” bosqichlarda turli xil regional bashorat masalalarini

yechishga to‘g‘ri keladi.

Birinchi xol, tabiiy sharoitda tranzit mintaqasidan o‘tayotgan sizot suvlari

oqimi sarfining 75-95% bug‘lanishga sarflanadi, ozgina qismi quyidagi qayta

pasayish va yoyilish mintaqasiga va yer yuziga drenalanishga sarf bo‘ladi. Bu

yerda oqimning bug‘lanishga sarf bo‘ladigan qismining miqdorini aniqlash va

sug‘orish belgilangan yerlarda qulay meliorativ holatni ta’minlaydigan samarali

tadbirlar ishlab chiqish bo‘yicha mahalliy bashoratlar bajariladi. Sarflanish

mintaqasida qulay (yaxshi) meliorativ holatni ta’minlash uchun, sug‘orish

150

vaqtida vujudga keladigan bosimli suvlardan bo‘ladigan ozuqalanishni yo‘qotish

va zovurlar tizimini qurish yo‘li bilan sizot suvlariga bo‘ladigan infiltratsion

ozuqalanishni olib tashlab bu holatiga erishiladi. Ko‘p hollarda sizot suvlarini

ozuqalantiruvchi ko‘p bosimli suvlar, bo‘lingan alohida-alohida qatlamchalar

(linzalar) ko‘rinishida 10-20 metrdan pastda yotganligi uchun, ularni yotiq

(gorizontal) zovurlar bilan pasaytirish yuqori samara bermaydi. Ularni, tranzit

mintaqasi va sarflanish mintaqasi chegarasida (sug‘oriladigan massivning yuqori

chegarasida) qator joylashtirilgan vertikal zovurlar bilan, suv gorizonti

maydonda to‘liq tarqalgan, suv o‘tkazuvchanlik yuqori va suv sathi yer yuziga

yaqin joylashgan yerda tutib qolish maqsadga muvofiqdir. Bunda zovur

qatorlarining uzunligi sug‘orish massivlarining kengligidan katta bo‘lishi kerak,

bu esa tashqaridan keladigan suvlarning miqdorini aniqlashga imkon beradi.

Ikkinchi holda, birinchi holda yechilgan mahalliy bashorat masalalari

yechiladi. Ammo sarflanish mintaqasida, sug‘orishga mo‘ljallangan yerlar

odatda yuqoridan keladigan kuchli infiltratsion oqim hisobiga zax bosgan

bo‘ladi. Bosimli suvlarni pezometrik (bosimli) sathi yer yuzidan 5-10 metr

yuqorida, yer sho‘rlangan va botqoqlangan bo‘ladi. Ammo zovur tizimlarini

qurilishi sizot suvlari sathini tezda pasayishiga olib keladi va yerlarda sho‘r

yuvish tadbirlari o‘tkazilgandan so‘ng yerlar hosildor bo‘lib qoladi.

Uchinchi holda, xuddi ikkinchi holdagidek sizot suvlari oqimi sarfining

ko‘payishini ko‘rsatuvchi mahalliy bashorat soddalashtirilgan holda o‘tkaziladi.

Chunki kelajakda bunday oqim barpo qilinadi, va uni tranzit mintaqasida loyiha

qilingan sug‘orish rejimi sharoitiga moslab, balans usulidan foydalanib,

taxminan aniqlanadi.

To‘rtinchi va beshinchi holda regional balans bajarilmaydi, chunki tranzit

mintaqasida olib boriladigan sug‘orish ishlari, qayta pasayish va yoyilish

mintaqasida tarqalgan sizot suvlari oqimlarining dinamikasiga va suv-tuz

balansiga sezilarli ta’sir o‘tkazmaydi.

Bunday sharoitda, loyihalashtirilgan sug‘orish rejimida, sizot suvlari

balansi strukturasini tahlil qilish bilan chegaralansa etarli bo‘ladi.

151

VII.5. Sizot suvlari oqimlarining qayta pasayish va yoyilish mintaqasida

sug‘orishni loyihalash uchun o‘tkaziladigan bashoratlar

Bu mintaqada yerlarni sug‘orish vaqtida geofiltratsion tuzilishning o‘ziga

xosligi bilan bog‘liq masalalarni yechishning, ikki holatini farqlash mumkin:

geofiltratsion kesim qatlamsiz va geofiltratsion kesim bir ikki qatlamli, suvni

yomon o‘tkazuvchi yopqich qatlami bilan.

Birinchi hol, vaqtincha harakat qiluvchi yer usti oqimlari faoliyatidan

hosil bo‘lgan tashilish konuslarining chekka qismlarida joylashgan tog‘oldi yassi

tekisliklarida keng tarqalgan.

Sug‘orish vaqtida tabiiy sharoit o‘zgarmaydi va amalda oqim

harakatlanmaydi; infiltratsion suvlar aeratsiya mintaqasi gruntlarini

to‘yintirishga va sizot suvlari sathini ko‘tarilishiga sarflanadi; sizot suvlari sathi

«kritik» chuqurlikkacha ko‘tarilganda tuproq-gruntlarning qayta sho‘rlanishi

jarayoni rivojlanadi. Shuning uchun, lokal bashoratning asosiy vazifasiga loyiha

qilinayotgan sug‘orish massivi sizot suvlar rejimi o‘zgarishini baholash kiradi,

ya’ni sug‘orish boshlanganidan necha yildan so‘ng sizot suvlari kritik

chuqurlikkacha ko‘tariladi va ularning minerallashganligi qanday bo‘ladi.

Bunday masalani yechilishi kollektor-zovur tizimlari qurilishi muddati va

navbatini asoslashga va istiqboldagi sug‘orish rejimini aniqlashtirishga imkon

beradi.

Shu bilan bog‘liq ravishda infiltratsion suvlarning aeratsiya mintaqasi

orqali shimilib o‘tishi ko‘p omillarga, tarkibiga, gruntlarni yotish sharoitiga,

ularni suvli-fizik xossalariga, strukturasi va teksturasining o‘ziga xosligiga

bog‘liq. Masalan, lyoss jinslarida suvlarning harakati asosan makrog‘ovaklar

orqali amalga oshadi va yomg‘ir ko‘rinishida sizot suvi sathi yuziga tushadi,

qatlamli gilli gruntlarda ular suvga to‘liq to‘yinganidan so‘ng harakatlanadi,

suvni kuchsiz (oz) o‘tkazuvchi gillarda, gilli tuproqlarda, alevritlarda sahro

o‘simliklari hosil qilgan uzun (chuqur), eskidan mavjud bo‘lgan yoriqlar orqali

amalga oshadi. Xarakatlarning turlari hatta kichik massivlarda ham turli-tuman

152

bo‘ladi va uni tasavvur qilish o‘ta murakkabdir. Bu turdagi bashorat masalalarini

yechish soddalashtirilib, balans usulida yechiladi.

Bunda, taklif qilinayotgan echimga ko‘ra, infiltratsiyaga sarflanayotgan

sug‘orish suvlari aeratsiya mintaqasida 2-3 metrga etganidan so‘ng bug‘lanishga

sarflanmay qo‘yadi va sizot suvlari sathini ko‘tarilishga sarflanadi. U holda,

suvlarni aeratsiya mintaqasi orqali sodir bo‘ladigan barcha harakat turlarida,

tabiiy holatdan «kritik» chuqurlikkacha sizot suvlari sathining ko‘tarilishi uchun

aeratsiya mintaqasi bo‘sh sig‘imini suv bilan to‘ldirish talab qilinadi. Bu

sig‘imning qiymatini (hajmini) birnecha tayanch shurflarda dala tadqiqotlari

o‘tkazib etarli darajadagi aniqlikda topish mumkin. Sig‘im, gruntning g‘ovakligi

va uning hajmiy namligi o‘rtasidagi farqga barobardir.

Ikkinchi hol bo‘yicha bashorat masalalarini yechish, arid iqlimli

mintaqalarda joylashgan daryolarning barcha subaeral deltalarida keng

tarqalgan. Sizot suvlari bosimsiz, ularning sathi 5,0 metrdan katta chuqurlikda

joylashgan, ayrim joylarda, yopqich qatlamning ostidagi birinchi qumli suvli

gorizontda 50 metr chuqurlikkacha joylashgan.

Ushbu mintaqada yer osti suvlari oqimining sarfi va suv o‘tkazish

qobiliyati juda kichik, ya’ni bir kilometr kenglikdagi oqimning sarfi 2 l/sdan

oshmaydi. Shuning uchun birnecha yuz ming gektar yerlar to‘liq sug‘orilganda,

yer osti suvi oqimining umumiy sarfini, sizot suvlarini infiltratsion ozuqa olish

miqdori bilan solishtirganda juda kichikdir. Bu holda sizot suvlari rejimi

o‘zgarishini bashorat qilish “Sxema” va “TIA” bosqichini asoslash uchun

masalani soddalashtirib balans usulida yechish mumkin.

Ammo texnikaviy va texnikaviy-ishchi loyihalarini asoslash uchun

o‘tkazilgan aniq tadqiqotlarda, 50 ming gektargacha bo‘lgan massivlarda,

sug‘orish masssividan qo‘riq yerlarga chiqib ketadigan yer osti suvi oqimi

sarfini va bu yerlardagi mavjud ob’ektlarni suv bosishini hisobga olish zarur,

ya’ni sug‘orish massivida va uning atrofida sun’iy zovurlar loyihasini asoslash

uchun asos bo‘laoladigan massivning tabiiy drenalanganligi miqdorini baholash

zarur.

153

Nazorat savollari.

1. Gidrogeologik bashoratlar tushunchasi va zaruriyati.

2. Gidrogeologik bashoratlarni bajarish uchun qanday ma’lumotlar kerak

bo‘ladi?

3. Gidrogeologik bashoratlarning vaqt birligi ichidagi va maydon belgisi

bo‘yicha turlari.

4. Gidrogeologik jarayonning qanday ko‘rsatkichlari bashorat qilinadi?

5. Melioratsiyada gidrogeologik bashoratlarning qanday turlari o‘tkaziladi?

6. Gidrogeologik bashoratlarni o‘tkazish usullari?

7. Sizot suvlari oqimlarining mintaqalarida bashorat masalalarini qo‘yish va

yechish uchun qanday hollar hisobga olinadi?

8. Sizot suvlari oqimlarining ozuqa olish va tranzit mintaqasida, sug‘oriladigan

yerlarda qanday bashorat masalalari qo‘yiladi va yechiladi? Qanday

ko‘rsatkichlar bashorat qilinadi?

9. Sizot suvlari oqimlarining sarflanish mintaqasida sug‘oriladigan yerlarda,

qanday bashorat masalalari qo‘yiladi va yechiladi? Qanday ko‘rsatkichlar

bashorat qilinadi?

10.Sizot suvlari oqimlarining qayta pasayish va yoyilish mintaqasida,

sug‘oriladigan yerlarda, qanday bashorat masalalari qo‘yiladi? Qanday

ko‘rsatkichlar bashorat qilinadi?

11.Ekspluatatsion bashoratlar nima va uning turlari, nimalar bashorat qilinadi?

Atama va iboralar: gidrogeologik bashoratlar, qisqa muddatli, fasliy, uzoq

muddatli, regional, lokal, sath, kimyoviy tarkib, rejim, balans, analogiya, balans,

tabiiy zovurlar bilan ta’minlanganlik, analitik, modellashtirish, tabiiy

mintaqalardagi vazifalari, gidrogeologik sharoitlar.

154

VIII-bob

Kollektor-zovur tizimlarini asoslashning gidrogeologik tamoyillari.

VIII.1. Sug‘orish va zax qochirish melioratsiyasidan umumiy ma’lumotlar

VIII.1-a. Umumiy tushunchalar

O‘zbekiston sharoitida ayrim sug‘oriladigan yerlarning yomon meliorativ

holati asosan ularni qayta sho‘rlanganligi, qisman esa botqoqlanganligi bilan

bog‘liq. Bu hodisalar bilan kurash, asosan irrigatsion tizimlardan to‘g‘ri

foydalanish va qishloq xo‘jaligi ekinlaridan barqaror yuqori hosil olish sharoitini

yaratishdan iborat.

Bunday tumanlarda gidrogeologik tadqiqotlarning asosiy vazifasi -

sho‘rlanish va botqoqlanish jarayonlarini oldini olishga yoki yo‘qotishga

qaratilgan tadbirlarni asoslashdan iborat.

Hozirgi zamon amaliyotida meliorativ tadbirlarni o‘z xarakteri bo‘yicha

ikkita guruhga bo‘lish mumkin:

1) ekspluatatsion-agrotexnik;

2) gidrotexnik.

Birinchi guruhdagi tadbirlar odatda oldini oluvchi (ogohlantiruvchi) chora

sifatida qo‘llaniladi. Bularga tuproqga o‘z vaqtida yuqori sifatli qayta ishlov,

dalalarni tekislash, almashlab ekish, qishloq xo‘jalik ekinlarini to‘g‘ri

joylashtirish, irrigatsion kanallar atrofida daraxt ekish, rejali sug‘orish rejimi,

xususan o‘simliklarni suvga bo‘lgan ehtiyojini hisobga olib sug‘orishni

me’yorlash, kanallarda antifiltratsion qoplamalar yordamida filtratsiyaga qarshi

kurashish, novegetatsiya davrida irrigatsion tizimlarni berkitish va boshqalar

kiradi.

Gidrotexnik melioratsiya tadbirlari, zovur tizimlari qurish orqali, sizot

suvlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etishdan va ortiqcha sizot suvlarini daladan

chiqarib tashlashdan iborat. Zovur tizimlari yordamida sizot suvlarini sun’iy yo‘l

bilan chiqarib tashlash, nafaqat tuproqlarni sho‘rlanishini va botqoqlanishini

oldini oluvchi vosita sifatida xizmat qiladi, balki bu ishlar sho‘r yuvish bilan

birgalikda olib borilsa yerlarni sho‘rini yuvishning yagona vositasi hisoblanadi.

155

Qishloq xo‘jaligining bugungi darajasida yerlarni sho‘rlanish yoki

botqoqlanishdan muxofaza qilish agrotexnik, ekspluatatsion tashkiliy va zarur

bo‘lsa gidrotexnik tadbirlar kompleksi yordamida amalga oshiriladi. Agar ayrim

sug‘orish tumanlari butunligicha yoki qisman sun’iy zovurlar qurilishiga ehtiyoji

bo‘lmasa, unda sizot suvlari oqimsiz (oqmaydigan) yoki ular oqim xarakati bilan

ta’minlanmagan yaxlit o‘zlashtirilgan hududlarda, meliorativ tadbirlar yanada

kompleksli yoki har tomonlama bo‘lishi kerak. Shu nuqtai nazardan sug‘orma

dehqonchilikda, tabiiy gidrogeologik sharoitni hisobga olish, sug‘orishni

o‘tkazish va tashkil qilishning asosiy sharoitlaridan biridir. Gidrogeologik-

meliorativ tumanlarga bo‘lish esa agromeliorativ tumanlarga bo‘lishning asosi

sifatida meliorativ maqsadlarda o‘tkaziladigan gidrogeologik tadqiqotlarning

birinchi navbatdagi vazifasi hisoblanadi.

VIII.1-b. Sug‘orish rejimi.

Qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishning asosiy optimal rejimi mezoni

(sug‘orish, suv quyish me’yorlari, sug‘orish davrlari oralig‘ining uzunligi,

sug‘orish texnikasi va soni) bo‘lib, sug‘orish dalasining suv balansi hisoblanadi.

U dalaga suv olishning to‘g‘riligini, ekinning ehtiyojiga va tuproqni xossasiga

javob beradigan, ortiqcha oqovasiz va sizot suvlaridan qo‘shimcha ozuqa

olmasdan, suvlarni me’yor bo‘yicha foydalanishni nazorat qilishga imkon

beradi.

Sizot suvlarini infiltratsion ozuqa olishini maksimal darajada qisqartirish,

faol tuproq qatlamining chegaraviy dala namlik sig‘imigacha suv bilan to‘yinish

kamchilligidan oshmaydigan sug‘orish me’yori orqali amalga oshiriladi.

Sug‘orish dalasining suv va suv-tuz balansi ustidan muntazam kuzatuvi,

suv berish (suv quyish me’yori va suv quyish muddatlari) rejimini aniqlashga

imkon beradi. Bu esa o‘simlik o‘sish davrida o‘simlik o‘zlashtiradigan suv

miqdori bilan gidrogeologik sharoit bilan bog‘liq tuproqning namlik rejimi

dinamikasidan kelib chiqadi.

Ko‘p hollarda sizot suvlarini infiltratsion sug‘orish suvlari bilan

ozuqlanishini oldini olish mumkin emas. Odatda yerdan foydalanish

156

koeffitsienti katta bo‘lgan gilli tuproqli sug‘orish tumanlarida sizot suvlari sathi

kapillyar ko‘tarilish balandligiga yaqin yoki kichik va bu bilan kapillyar

«tashlama»ni tushuntirish mumkin. Shuning uchun, hatto sug‘orish me’yorlari

juda kichik bo‘lganda ham sizot suvlari sathini ko‘tarilishiga olib keladi va

ko‘tarilish, sizot suvlari yer yuzasiga qancha yaqin bo‘lsa shunchalik ko‘pga

ko‘tariladi.

VIII.1-v. Sho‘rlangan tuproqlarni yuvish.

Sho‘rlangan tuproqlarni sug‘orish amaliyotida tuproq qatlamidan

o‘simliklar o‘sishi uchun zararli tuzlarni ortiqchasini chiqarib tashlash

maqsadida muntazam ravishda sho‘r yuvish sug‘orishlarini amalga oshirish

zaruriyati paydo bo‘ladi. Bu tuzlar ichida eng zararlisi natriyning xlorli va

sernokisliy tuzlaridir.

Ko‘p hollarda, tuproqni ildiz rivojlanadigan qatlamida, vegetatsiya

davrining oxirida va undan keyin, sizot suvlari mintaqasidan tuproq-

gruntlarining kapillyarlari bo‘yicha tuz ko‘tariladi va tuproqlarda to‘planadi.

Sho‘r yuvish me’yorlarini aniqlashda nafaqat yuvilayotgan tuproq

qatlamining to‘yinish kamchilligini chegaraviy dala namlik sig‘imigacha

hisobga olinadi balki gruntlarning chuqur gorizontiga tuzlarni tashish uchun

kerak bo‘ladigan qo‘shimcha suv miqdorini ham hisobga olinadi. (S.S.S. yer

yuziga yaqin joylashganda).

Gidrogeologik-meliorativ nuqtai nazardan sho‘r yuvish sug‘orishlarining

muddatlari, sizot suvlarining minimal sathi davri bilan (bir vaqtda) mos tushishi

kerak (masalan, tog‘ oralig‘i pastliklarining markaziy qismlarida ko‘pincha

kuzda, past tekisliklarda - bahorda).

Sho‘r yuvishni qo‘llash bilan xo‘jalik tadbirlarini to‘g‘ri tashkil qilishning

mezoni bo‘lib sho‘ri yuvilayotgan yerning va u bilan chegaradosh yerlarning

shunday balansi xizmat qiladiki, bunda sizot suvlari sathi vegetatsiya davrining

boshlanishida ma’lum chegaradan balandga ko‘tarilmasin va tuproqlarni qayta

sho‘rlanishiga olib kelmasin (restavratsiya). Shuning uchun, sho‘r yuvishni talab

qiladigan hududlarda rejimni bashorat qilish maqsadida sizot suvlarining

157

taxminiy (veroyatniy) balansi dinamikasini tahlil qilish, sho‘r yuvish tadbirlarini

baholashning ishonchli vositasi hisoblanadi.

Yuqoridagi tadbirlar bilan bir qatorda, muhim xo‘jalik va tashkiliy

tadbirlarga, irrigatsion tizimlar atrofida daraxtlar ekish katta ahamiyatga ega.

Ular balans kirim qismining irrigatsion kanallardan bo‘lgan yo‘qotishlaridan

bo‘lgan ayrim elementlarini pasaytiradi. Sizot suvlari yer yuziga yaqin

joylashgan ko‘pgina sug‘oriladigan tumanlarda, ularning ozuqa olishida yer usti

suvi oqimining ozuqa olishdagi hissasi, umumiy kirimning 80 % idan oshadi.

SHu bilan bir qatorda sug‘orish kanallari atrofida ekilgan daraxtlar vegetatsiya

davrida sizot suvlari sathi yuzasining kanallar tomon pasayishiga olib keladi.

Masalan, 15 yoshdagi daraxtlar apreldan oktyabrgacha, tol-92 m3, terak-83 m3,

tut daraxti-66 m3, jiyda-24 m3, turanga-12 m3 namlikni transpiratsiyaga

sarflaydi.

Daraxtlarni melioratsiya uchun ahamiyatini sizot suvlari rejimi ustidan

kuzatib oson aniqlash mumkin.

VIII.1-g. Gidrotexnik melioratsiyalar.

Gidrotexnik melioratsiyalar turli xildagi zovur inshootlaridan iborat

bo‘lib, ekspluatatsion tadbirlar, sizot suvlari sathini pasaytirish uchun yoki uni

ko‘tarilishini oldini olish uchun etarli bo‘lmagan hollardagina qo‘llaniladi.

Ya’ni, tuproqlarni sho‘rlanishini va botqoqlanishini yo‘q qilishga (oldini

olishga) espluatatsion tadbirlar qodir emas. Shunday qilib, birinchi holda zovur

tizimlarini qurilishi sizot suvlarini ichki oqimini engillashtiradigan yordamchi

tadbir sifatida qo‘llaniladi, boshqa holda yerlarni sho‘rlanishiga va

botqoqlanishiga qarshi kurashda sizot suvlari rejimini sun’iy boshqaradigan

asosiy vosita (yer osti suvi oqimi yo‘qligida, ayniqsa sizot suvlari oqimi doimiy

bo‘lganda) hisoblanadi. Oxirgi hol, albatta agrotexnik va ekspluatatsion tadbirlar

kompleksini qo‘llashni inkor qilmaydi. Aksincha meliorativ amaliyot va fan,

zovurlar bilan birgalikda agrotexnika va ekspluatatsion tadbirlarni barobar olib

borishni talab qiladi.

158

Ichki, yer osti suvi oqimini kuchaytiradigan qo‘shimcha tadbir sifatida

qo‘llaniladigan zovurlar sug‘oriladigan hududlarning shunday joylarida

qo‘llanilishi lozimki, u yerda kuchsiz yer osti suvi oqimi sizot suvlari sathi

chuqurligini boshqarishni ta’minlamaydi. Bu chuqurlikdan yuqorida yerlarning

progressiv ravishda sho‘rlanishi boshlanadi. Melioratsiya amaliyotida bu

chuqurlikni kritik chuqurlik deyiladi. U ko‘pgina regional va mahalliy

ahamiyatga ega bo‘lgan omillar bilan bog‘liq. Birinchisiga iqlim omillari, suvni

bug‘lanish shiddatini belgilaydigan harorat va havoning namligi kiradi.

Ikkinchilariga, kapillyar ko‘tarilish balandligi bilan bog‘liq bo‘lgan aeratsiya

mintaqasining litologik tuzilishi va granulometrik tarkibi kiradi. Sizot suvlarini

minerallashganligi va kimyoviy tarkibi ham muhim ahamiyatga ega.

Kritik chuqurlik quyidagi sharoitlarda katta bo‘lishi mumkin.

a) aeratsiya mintaqasining litolik tuzilishi birxil va tuproq-gruntlarda

chang, ayniqsa gill zarralari ko‘p bo‘lsa;

b) suvning kapillyar ko‘tarilish balandligi yuqori bo‘lsa;

c) sizot suvlarining minerallashganligi katta bo‘lsa;

d) yerlarni drenalanganligi yomon bo‘lsa.

Gidrogeologik-meliorativ nuqtai nazardan kritik chuqurlik, shunday tuz-

suv balansiga bog‘liq aniqlanadiki, unda o‘simliklarning ildiz tizimi yuqori

minerallashgan sizot suvlaridan ozuqa olishi sodir bo‘lmaydi. Bu yerdan kritik

chuqurlik tushunchasini aniqlashtiradigan uchta holat kelib chiqadi:

1) kritik chuqurlik deganda, shunday mahalliy (bitovoy), ko‘pincha

yuqori minerallashgan sizot suvlarini nazarda tutish kerakki, u ustida

to‘planadigan chuchuk sug‘orish suvi qatlami bilan buzilmagan;

2) u meliorativ tadbirlar tizimi bilan boshqarilishi mumkin;

3) kritik chuqurlik doimiy qiymat (miqdor) emas va bir tuman ichida

tabiiy va xo‘jalik omillari ta’sirida o‘zgarib turadi.

Bir xil tuzilishli (qatlamlanmagan) aeratsiya mintaqasi tuproq-gruntlarida

kritik chuqurlik qiymati bo‘yicha, yuqori minerallashgan sizot suvlarining

kuchli bug‘lanishi oqibatida kapillyar ko‘tarilish balandligiga yaqin.

159

Tuproqqa chuqur ishlov berish (maydalash), tuproqni chuqur

gorizontidagi kapillyarlarni buzish, bug‘lanishni va tuz olib chiqishni (vinos)

keskin pasaytiradi, va shuning uchun kritik chuqurlikni kamaytirishni muhim

vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Qatlamlangan yotqiziqlarda, ayniqsa qum va gill

qatlamlanganda (almashganda) va u yana kapillyarlarni buzilishi natijasida

keskin kamayishi mumkin.

Teng sharoitlarda kritik chuqurlik chuchuk suvlar uchun (1 g/l gacha),

sho‘r suvlarga nisbatan kichik.

Kritik chuqurlikni meliorativ tadbirlar tizimi bilan boshqarish mumkin.

Tuproqqa ishlov berishdan tashqari, ularni tarkibiga sug‘orish rejimini

(sug‘orish va yerlarni sho‘rini yuvish) va sizot suvlarini oqib chiqishini

ta’minlaydigan sizot suvlarini drenalash kiradi.

Agro va gidrotexnik meliorativ tadbirlarni kompleks qo‘llash qishloq

xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosil olishni ta’minlaydi, sug‘orish vaqtida sizot

suvlari sathi vaqtincha ko‘tariladi, ammo faqat zovur tizimi yaxshi ishlayotgan

sharoitda.

Ko‘p hollarda O‘zbekiston sharoiti uchun kritik chuqurlik 2-3 metr

oralig‘ida o‘zgarishi mumkin. U to‘g‘risidagi to‘g‘ri tasavvur, sug‘oriladigan va

sug‘orilmaydigan, sho‘rlangan yerlarda olib boriladigan muntazam tadqiqotlar

asosida tug‘ilishi mumkin. Bu tadqiqotlar sizot suvlarining rejimi va tuproqlarni

tuz balansi ustidan olib boriladigan kuzatuvlardan iborat bo‘ladi.

Zovurlar, ko‘shimcha tadbir sifatida tog‘ oralig‘i pastliklarining markaziy

qismida, daryolar tashilish konusining o‘rta va quyi qismlarida, daryoning

asosiy terrasalari yaqinida, va rel’efdagi mahalliy pastliklarning pastki qismida,

yer osti suvi oqimi xarakati ta’minlanmagan yerlarda qo‘llanilishi mumkin.

Daryo vodiylarining quyi qismida, yer osti suvi oqimi ta’minlanmagan yerlarda

qo‘llanilishi mumkin.

Daryo vodiylarining quyi qismida va deltalarda, huddi shunday joylar,

eski o‘zanlar bo‘ylab cho‘zilgan oqimsiz pastliklarning qiyaliklarida uchraydi.

160

Tuproqlarni sho‘rlanishiga qarshi kurashda, asosiy chora sifatida

kollektor-zovurlar, tuproqlarda va sizot suvlarida barqaror ijobiy tuz balansini

keltirib chiqaradigan, sizot suvlari asosan bug‘lanishga sarf bo‘ladigan

sharoitlarda zarurdir. Tog‘ oralig‘i botiqliklarida bunday uchastkalarga og‘ir

suglinok va gillardan tashkil topgan konus oralig‘i chuqurliklari, tashilish

konuslari va daryo terrasalarining oqimsiz chekka qismlari, delta viloyatlarida

esa mahalliy pastliklarning o‘rta qismlari yoki vohalarning chekka qismlari

kiradi.

Tashilish konuslarining o‘rta qismlarida (sizot suvlari yer yuziga yaqin va

ular qisman yer yuziga chiqadigan joylar) tuproqlarni botqoqlanishi munosabati

bilan bog‘liq zovurlarni ahamiyati birmuncha o‘ziga xosdir. Gap shundaki,

gidrogeologik sharoitni o‘ziga xosligiga bog‘liq ravishda chuchuk sizot suvlari,

yuqori bosimli katta chuqurlikda yotmagan qatlamlararo suvli gorizontlarning

ta’siri ostida bo‘ladi. Tashilish konuslari shag‘alli qismining chegarasidan

pastda, shag‘allarning tomi asta-sekin suglinok va supes (qum qatlamchalari

bo‘lgan) qatlamlari ostiga kirib boradi, va shag‘allarda kichik sizot suvlari

oqimlarida katta ko‘tarilish barpo qilinadi. SHu munosabat bilan oqim yuzasi

yer yuzasiga yaqinlashib boradi va sizot suvlari shag‘alli qismining pastki

chegarasida qisman yer yuzasiga sizib chiqadi (viklinivanie). Ammo odatdagi

gravitatsion suv yer yuziga sizib chiqish bilan bir qatorda, gilli qatlamlar ostida

gidrostatik bosim rivojlanadi. Uning ta’siri ostida, shu yopilgan qatlam orqali

sizot suvi o‘tadigan suvlarning tik sizib o‘tadigan oqimi (vosxodyaщie toki)

paydo bo‘ladi. Yer yuziga sizib chiqishning oxirgi shakli (viklinivanie)

botqoqlanishga asosiy sabab bo‘ladi, va uning jadalligi yopqich qatlamning

qalinligi va pezometrik sathning balandligi bilan belgilanadi.

Yer yuziga sizib chiqishning bosimli - gidrostatik xarakteri bilan

tuproqlar yuzasining (5-10 sm) kuchsiz sho‘rlanishini tushuntirish mumkin.

Bosimli (vosxodyaщiy) suv oqimlari bilan bo‘ladigan botqoqlanish

xaqida, mavjud zovur (gorizontal) tizimining umuman ta’sir qilmay qo‘yishi

guvohlik beradi.

161

Chuqurligi 1-1,2 metrgacha bo‘lgan zovur tizimi bo‘lgan bir tumanda,

zovurlar botqoqlanishni umuman yo‘qotmagan va zovur nishabining yuqori

qismidan suv sizib chiqayotganligi kuzatilgan.

Shunga ko‘ra, samarali drenalashni faqat asosiy suvli shag‘alli qatlamdagi

bosimni pasaytirish orqali amalga oshirish mumkin, masalan zovur va

kollektorlarda yordamchi quduqlarni joylashtirish (kavlash) orqali

(kombinirovanniy drenaj).

Bunday sharoitda 20-40 metrli vertikal zovurlarni oqim fronti bo‘ylab

joylashtirib, masofalarini 300-400 metr qilib, unday quduqlardan suv tortib

olishni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Quduqlarni chuqurligi va ular orasidagi

masofani aniqlash maxsus tadqiqotlarga asoslanishi kerak.

VIII.2. Vertikal zovurlarni loyihalash

VIII.2-a Vertikal zovurlarni loyihalashning gidrogeologik asoslari

O‘zbekistonnning ko‘pgina sug‘orish tumanlarida sizot suvlari rejimini

sun’iy idora qilish uchun qo‘llaniladigan gorizontal zovurlar tuproqlarni

sho‘rlanish va botqoqlanishi bilan kurashda, katta ijobiy rol o‘ynaydi. Ammo bu

usul jiddiy kamchiliklarga ega va texnika va melioratsiya fanining hozirgi

zamondagi darajasiga to‘liq javob bermaydi, va ko‘p hollarda, yerlarda

sho‘rlanishni va uni keltirib chiqaruvchi hodisalarni to‘liq bartaraf qilmaydi.

Gorizontal zovurlarning quyidagi kamchiliklari mavjud:

a) tog‘ oldi botiqliklarida keng tarqalgan bosimli suvli gorizontlar

tomonidan vujudga keladigan bosimni yo‘qotishga (pasaytirishga) gorizontal

zovurlar qodir emas, va shu sababli zovurlarning samaradorligini anchaga

pasaytiradi;

b) ochiq gorizontal kollektor-zovur tizimlari nishabini o‘t bosadi,

gidrodinamik bosim ta’sirida nishablar oqib tushadi, suffoziya ro‘y beradi va

oqibatda nishablarni mustahkamligi yo‘qoladi. Amaliyotda esa ularni tozalash

va chuqurlashtirish uchun ko‘p vaqt va vosita sarf bo‘ladi.

v) yerlarni foydali maydonining 15-20% ni egallaydi va qishloq xo‘jalik

ishlarini mexanizatsiyalashtirishga xalaqit beradi;

162

g) kollektor-zovur tizimlari ko‘pincha majburan oqova sug‘orish suvlarini

chiqarib tashlash uchun ishlatiladi, va ayrim holllarda sizot suvlarini

ozuqalantiruvchi manbaga aylanib qoladi.

60-nchi yillardan boshlab gidrotexnik melioratsiyaning samarali vositasi

sifatida vertikal zovurlarga e’tibor kuchaydi.

Vertikal zovurlar-quvurli quduqlar tizimidan sizot suvlarini tortib

oladigan (chuqurligi 60-100 metrgacha), maydonda bir tekis joylashtirilgan,

sizot suvlari sathining katta miqdorga pasaytiradigan, ya’ni sug‘oriladigan

yerlarning suv-tuz balansini tubdan o‘zgartiradigan va bularning natijasida

yerlarning qayta sho‘rlanishini yo‘qotadigan hamda sho‘rlangan yerlarni tuzdan

barqaror yuvilishini ta’minlaydigan zax qochirish tizimidir. Nisbatan murakkab

bo‘lmagan texnik xizmatda unga sarflanadigan mablag‘, gorizontal zovurnikidan

bir necha marta kam.

Hammasidan tashqari vertikal zovurlarning afzalligi shundan iboratki,

ko‘p hollarda, sho‘r sizot suvlari ostidagi, chuchuk bosimli suvlarni sug‘orish

suvlarining qo‘shimcha manbai sifatida muvaffaqiyat bilan ishlatish mumkin.

Buni muhimligi shundaki, daryolar sizot suvlaridan ozuqa olayotgan sharoitda,

vertikal zovurlar ishlab turgan vaqtda daryolar katta maydonda ozuqalantirish

maydoniga aylanib qoladi.

VIII.2-b Geologik sharoitlar.

Vertikal zovurlar hardoim ham iqtisodiy samara beradigan va texnik

jihatdan maqsadga muvofiq emas. Sizot suvlari gorizonti qalinligi kichik

bo‘lgan (10-15 metrgacha) va ayniqsa qatlam suvni kuchsiz o‘tkazadigan

gruntlardan iborat bo‘lsa, vertikal zovurlar samara bermaydi, depression

voronkaning rivojlanishi, uni diametri, quduqlarda ishchi suv sathining pasayishi

(6-7 metrdan past) imkoniyati bilan chegaralangan. Shuning uchun mel davri

suv o‘tkazmas qatlamlari ustida joylashgan kichik qalinlikdagi to‘rtlamchi davr,

bo‘shoq jinslari tarqalgan maydonlarni vertikal zovurlar qo‘llaniladigan

maydonlar doirasidan chiqarib tashlash kerak. Bunga o‘xshash sharoitlar, daryo

tizimlarining pasttekisliklari uchun xarakterlidir (Amudaryo, Sirdaryo,

163

Zarafshon), ayrim hollarda bunday sharoit tub tog‘ jinslari yer yuziga yaqin

joylashgan yerlarda uchraydi.

Vertikal zovurlarni qo‘llash uchun litologik jihatdan, mayda zarrali,

ayniqsa bir xil suglinkali, chuqurligi 10-15 metrgacha bo‘lgan qatlamlar ostida

joylashgan katta qalinlikdagi qumlar yoki qumli-shag‘alli suvga to‘yingan

jinslar qulaydir.

Yopqich qatlam katta qalinlikda bo‘lgan sharoitda ekspluatatsion

quduqlarda suv sathini katta miqdorga pasaytirish talab qilinadi va yopqich

yotqiziqlardagi qatlamlanganlik esa, zovur samarasini pasaytiradi. Quduqlarni

drenalash samarasini, qobiliyatini oshirishda sizgichning konstruksiyasi katta

ahamiyatga ega va bularni ichida shag‘alli sizgichlar ko‘proq samara beradi.

Hududning geologik tuzilishining xilma-xilligi, sizot suvlari sathining

maydondagi pasayishiga, chuqurda joylashgan suvli gorizontlar tomonidan

gidrostatik bosimning katta yoki kichik ta’siridan iborat bo‘ladi. Ayniqsa tog‘

oralig‘i botiqliklarida rivojlangan suvlarning tik xarakati, sizot suvlari yuzasi

depressiya voronkasining normal rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi, shuning uchun

ekspluatatsion quduqlarni qurishda, uning bilan bosimli suvli gorizontlarni

ochish kerak va suv tortib olish vaqtida undagi gidrostatik bosimni pasaytirish

kerak. Aslida masala, sizot suvlari sathining maydonda pasayishiga qarshilik

qiladigan asosiy to‘siqni yo‘qotib, depression pezometrik yuzalarni barpo

qilishdan iboratdir. Bosimli qatlamlararo gorizontgacha etkazilmagan quduqlar,

tik bosim bilan pastdan kelayotgan suvlarning tuzatuvchi (korrektirovshiy) ligi

oqibatida, faqat quduqga yaqin maydonlarda sizot suvlari sathini pasaytiradi.

Bosimli gorizontlar tomonidan keladigan suvning kirib kelishi ko‘p miqdorlarga

o‘zgarib turadi, hatto bir tog‘ oralig‘i botiqligida ham.

Tekislik hududlari uchun (daryolarning quyi oqimlari va deltalari) bosimli

suvli gorizontlarning tuzatuvchilik (korrektiruyuщiy) ahamiyati xarakterli emas,

chunki bosimli suvli gorizontlar tub (mezo-kaynozoy va paleozoy) tog‘

jinslariga joylashgan. Ularda, qatlamlararo suvlarning qisman sezilarli

sarflanishi (razgruzka) faqat tub tog‘ jinslarini yopib turuvchi suvni yomon

164

o‘tkazuvchi qatlamlar ochilganda yoki ular bo‘lmagan joylarda amalga

oshirilishi mumkin. Shuning uchun tog‘ oralig‘i botiqliklarida sizot suvlari

sathini maydon bo‘ylab pasayishi katta ekspluatatsion sarf bilan (quduqdan

olinadigan suv sarfi) bog‘liq va tekislik hududlaridagi daryolarning quyi

oqimidagi tekisliklarga nisbatan katta miqdordagi energiya sarfi bilan bog‘liq.

Yuqorida aytib o‘tilganlarga quyidagilarni qo‘shish mumkin, tog‘ oralig‘i

botiqliklarida hamma yerda, daryo vodiylarining quyi oqimlarida kichik

maydonlarda (lokal) suvlarning minerallashganligi pasayib boradi va ularni

sug‘orish uchun muvaffaqiyat bilan ishlatsa bo‘ladi. Ayniqsa yuqori sifatli

suvlar, yirik donali (shag‘alli, qumli) jinslarga joylashgan tog‘ oralig‘i

botiqlarining bosimli qatlamlararo suvlarida kuzatiladi.

VIII.2-v Ekspluatatsion quduqlarning konstruksiyasi.

Vertikal zovurlarning asosiy samarasi quduqlardan katta miqdorda suv

tortib olishga erishishdir. Tog‘ oralig‘i botiqliklarida u alohida ahamiyatga ega,

chunki sizot suvlarini katta maydonda pasaytirishga erishish, faqat chuqur

gorizontda joylashgan suvli qatlamdagi gidrostatik bosimni pasaytirish orqali

amalga oshiriladi. Bu gorizontlar ko‘pincha yuqori suv berish qobiliyatiga

egadirlar va talab qilinadigan samaraga erishish uchun quduqning sarfini 100 l/s

gacha va undan ortiqgacha etkazish kerak. Umuman geologik va litologik

sharoitga bog‘liq ravishda quduqlarning sarfi keskin o‘zgarishi mumkin va 40 -

50 l/s dan kam bo‘lmasligi kerak.

Vertikal zovurlarni loyiha qilishda muhim jihatlardan biri quduqning

sarfini (Q) aniqlash bilan bir qatorda ularni ta’sir radiusini (R) aniqlash

hisoblanadi yoki sizot suvlari sathining kutilayotgan pasayishini aniqlashdan

iboratdir.

Gidravlik jihatdan, ma’lum bir pasaytirishdagi quduqning ta’sir radiusi

barqaror harakatda, suvli qatlamlarning gidrogeologik (suvli-fizik) xossalariga

bog‘liq va u aniq qiymatdir. Odatda ta’sir radiusi quduqdan tajribaviy suv tortib

olish yo‘li bilan aniqlanadi. Jiddiyroq aytganda, quduqlarga bo‘lgan barqaror

xarakat infiltratsiya va bug‘lanish o‘zaro tenglashganda va suv tortib olish

165

vaqtida quduqni oziqlantirishga ketadigan sizot suvlari sarfi atrofdan keladigan

yer osti suvi oqimi bilan yoki chuqurda joylashgan suvli jinslar gorizontlaridan

keladigan suvlar bilan to‘ldirilib turadi.5 4 5 2 1

17-rasm. Vertikal zovur qudug’ining konstruksiyasi

(N.M. Reshetkina va X.I Yakubov bo’yicha 1978-yil).

1- konduktorni mustaxkamlash uchun beton plitasi; 2-konduktor; 3-quduqda suv sathini

o’lchash uchun quvur; 4- sizgich skeletining teshiksiz qismi; 5-sizgichning teshilgan qismi; 6-

sizgich kolonkasini yo’naltiruvchi qurilma; 7-mayda shag’al to’kmasi; 8-quvur tashqarisidagi

pezometr.

Agar sharoit «ideal» deb qabul qilinsa, quduqning ta’sir radiusini,

tenglashgan yoki muvozanati tiklangan sizot suvlari balansidagi ta’sir radiusi

deyiladi. Xaqiqatdan ham, ayniqsa quduqlardan uzoq muddat suv tortib olingan

sharoitda, zovurning ta’sir doirasida, sizot suvlarinin ozuqa olishi va sarflanishi

notekis bo‘lganligi sababli quduq tomoniga bo‘ladigan xarakat barqaror emas.

166

Bu notekislikdan va balansning belgisiga quduqning ta’sir radiusi bog‘liq

bo‘ladi, sizot suvlari balansining musbat (+) belgisida ta’sir radiusi kamayadi,

manfiy belgisida (-) ta’sir radiusi oshib boradi. Ammo, sizot suvlari sathining

pasayishi jarayonida (manfiy balansda) drenalanayotgan uchastkada balansning

kirim va sarf qismlari nisbati o‘zgaradi. Bu hodisa, qisqa muddatli muvozanati

tiklangan balansga olib kelishi mumkin. Bunda ekspluatatsion quduqlarning

ta’sir radiusi sizot suvlari sathining yangi holatiga olib keladi.

Zovur ta’sirida sizot suvlari sathining o‘rtacha o‘zgarishi (kamayishi) teng

bo‘ladi:

n qt ф Юф

bu yerda q - quduqlarning suv sarfi, m3/kun;

Ah = n - * - (44)ф Юф

m - drenalanayotgan uchastkaning maydoni, m2;

Ф - suv berish qobiliyati;

t - zovurni ishlash vaqti, kun.

n = xf + f + f n - (w - w) - Z1 (hisoblash davri uchun qatlamni “m”

metrdagi qalinligi).

Amaliyotda vertikal zovurlarning hisobi ma’lum bir tartibda amalga

oshiriladi:

l.Sizot suvlari balansini tahlili asosida, loyiha qilinayotgan sug‘orish

rejimini hisobga olib, hududdan chiqarib tashlanishi zarur bo‘lgan suv hajmi

(W) aniqlanadi. Gorizontal zovurlar kabi, “W” hududni zovursiz sug‘orish

sharoiti uchun sizot suvlari rejimi bashorati grafigidan foydalanib aniqlanadi.

2. Bu suvlarni chiqarib tashlash uchun kerak bo‘lgan vaqt (T) aniqlanadi.

Sizot suvlari balansi dinamikasi notekis bo‘lganligi uchun vertikal zovurning

sarfi o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin. Masalan, oylar bo‘yicha turli intensivlikda

(sarfda). Natijada, quduqlardan har bir oy uchun o‘rtacha olinadigan sarf

aniqlashtiriladi.

167

3. Q idiruv v a ta jriba ishlari asosida, suvli qatlam larning qalinligi, suv

berish qobiliyati v a filtratsiya koeffitsienti, tu rli xil geo logik-lito logik va

gidrogeologik sharoitlar uchun quduqlarn ing sarfi aniqlanadi.

4. T alab qilinadigan quduqlar soni v a ularni m aydonga joy lash tirish

belgilanadi. Y er osti suvi oqim i am alda b o ‘lm agan sharoitda (W2-W1=0) sizot

suvlari sathini m aydonda pasayish in i barpo q ilish uchun, quduqlar butun

m aydon b o ‘ylab b ir tek is joylash tirilad i. Sizot suvi oqim ini tu tib qolish

zaruriyati b o ‘lgan ho lda (m asalan, tash ilish konusin ing o ‘rta qism ida, yerlarni

bo tqoqlanish jarayon in i keltirib ch iqaradigan sizot suvlarini yer yuziga sizib

chiqadigan m intaqasida) quduqlar m a’lu m b ir y o ‘nalish b o ‘yicha, yer osti oqim i

y o ‘nalish iga tik gidroizogips xaritasidan foydalanib joylash tirilad i.

Q uduqlarni m aydonga joy lash tirgan ho latda zarur b o ‘lgan quduqlar soni

N = W (45)qT

tenglam asidan aniqlanadi, bu yerda q-b ir dona quduqning sarfi.

A m m o, boshqa tom ondan

N ■ (46)

bu yerda a -sizot suvlari sathini m aydonda pasayish in ing loyixa q ilinayotgan

m aydoni;

R -b ir dona quduqning ta ’sir radiusi;

SH uning uchun

W = a (47) qT жК

B u teng lam ada q v a R n o m a’lum. Q uduqning ta ’sir radiusi ta jribaviy suv

tortib o lish tajribasi asosida, yoki h isoblash y o ‘li b ilan aniqlanadi.

A niq langan ta ’sir radiusi “R ” qiym atin i teng lam aga q o ‘yib b ir dona

quduqni sarfini aniqlaym iz

q = ^ W (48) aT

so ‘ngra zarur b o ‘lgan quduqning soni aniqlanadi.

168

N = W ( 4 9 )Tq

V e r t ik a l z o v u r la r n i h is o b la s h d a s iz g ic h n in g k o n s t r u k s iy a s in i t a n la s h g a

k a tta e ’ t ib o r b e r ila d i.

Y i r i k d o n a li ( y i r i k v a m a y d a s h a g ‘ a l l i ) j i n s l a r d a q o ‘ l la n i la d ig a n e n g o d d iy

s iz g ic h p e r f o r a t s iy a ( t e s h ik la r ) q i l in g a n m u s t a h k a m lo v c h i q u v u r d a n ib o r a t v a u

q u d u q n in g p a s t k i q is m ig a t u s h ir ila d i. T e s h ik l a r y u m a lo q y o k i t o ‘ r t b u r c h a k

t e s h ik s h a k l id a q i l in a d i. T o ‘ r t b u r c h a k t e s h ik l i s iz g ic h la r n in g g ‘ o v a k l i g i 45% ,

y u m a lo q la r i e s a 20% g a c h a e t k a z il is h i m u m k in . T e s h ik l a r s h a x m a t t a r t ib id a

jo y la s h t ir i la d i.

S u v l i q u m la r d a s iz g ic h p e r f o r a t s iy a q i l in g a n q u v u r g a o ‘ r a lg a n m is s

s im la r id a n ib o r a t b o ‘ la d i. P e r f o r a t s iy a q i l in g a n q u v u r u s t ig a f i lt r a t s io n la t u n t o ‘ r i

o ‘ ra la d i. S iz g ic h is h c h i q is m d a n y a ’ n i p e r f o r a t s iy a q i l in g a n q u v u r t o ‘ r b i la n

o ‘ r a lg a n q is m i, t in d ir g ic h d a n u n g a s u v t o rt ib o l is h v a q t id a s iz g ic h d a n o ‘ t a d ig a n

g r u n t z a r r a la r i c h o ‘ k a d ig a n q is m i v a s iz g ic h n in g u s t k i q is m i. S iz g ic h n in g is h c h i

q is m i u z u n l i g i 1 0 m e t rg a c h a , a y r im v a q t d a u n d a n k a t t a ro q b o ‘ la d i.

S iz g ic h n in g is h c h i q is m i A . N . K o s t y a k o v n i n g q u y id a g i f o r m u la s id a n

a n iq la n is h i m u m k in .

l = c - ^ - ( 50 )d0v0

b u y e r d a s = 1 ,0 -1 ,6 ; i ^0 - z a r r a la r n i y i r i k l i g i b i la n b o g ‘ l i q b o ‘ lg a n q u d u q g a

s u v n in g k i r i s h t e z lig i; q u v u r la r d a g i t e s h ik la r n in g o ‘ lc h a m i 1 0 - 2 0 m m , t o ‘ r n i

t e s h ik la r i q u m z a r r a s in in g k a t t a lig ig a b o g ‘ liq .

S iz g ic h n in g d ia m e t r i ndmv01 = Q b o ‘ y i c h a k o ‘ r i l a d i v a b u y e r d a

d = - ^ , ( 51 )7 m \ l

b u y e rd a , Q - q u d u q n in g h is o b la n g a n d e b it i,

m - s iz g ic h n in g g ‘ o v a k l ig i,

30 - q u d u q g a s u v n in g k i r i s h t e z lig i,

l - s iz g ic h n in g is h c h i q is m i u z u n lig i.

169

Quvurning tashqi yuzasidagi suvning tezligi quyidagi formula orqali

aniqlanadi:

^ = k-/p (52)

bu yerda k-filtratsiya koeffitsienti;

/„„ -kritik nishablik.■ кр

1 —Zixyardt bo‘yicha / ^ = — ==, va shunga muvofiq 3n = - — m/sek.15л/ К 15

Quvurning g‘ovakligi quyidagi formula orqali topiladi:

m = - ^ - (53)2ж • r-l

bu yerda f -barcha teshiklar yuzasi.

Eslatib o‘tish lozimki, loyiha qilinayotgan sarf qanchalik katta va suvli

jinslarning suv o‘tkazuvchanligi qanchalik kichik bo‘lsa, sizgichning uzunligi

shunchalik uzun bo‘ladi.

Sizgichning diametri S.K.Abramovning quyidagi formulasidan

aniqlanadi.

d = 7 6 5 0 -^ (54)l • и

bu yerda d-sizgichning tashqi diametri, mm,

Q-quduqning sarfi, m3/soat,

/-sizgichning ishchi qismi uzunligi,

и -yo‘l qo‘yilgan kirish filtratsiyasi tezligi (m/kun),

и = 653\[К formuladan aniqlanadi,

K-suvli jinslarning filtratsiya koeffitsienti, m/kun.

Mayda qumli, qumli jinslarda qo‘llaniladigan metall sizgichlardan

tashqari oxirgi vaqtda shag‘alli sizgichlar keng qo‘llanilmoqda. SHag‘alli

sizgichlarni yaratishning ikki xil usuli mavjud.

1. Mustahkamlovchi quvur bilan jihozlangan burg‘ilash qudug‘iga, kichik

diametrdagi perforatsiya qilingan quvur tushiriladi. So‘ngra mustahkamlovchi

quvur bilan perforatsiya qilingan oraliqqa kichik-kichik hissa qilib shag‘al

170

to‘kiladi. So‘ngra har bir hissa shag‘al to‘kilganidan so‘ng mustahkamlovchi

quvur asta-sekin tebratib ko‘tarilib boradi. Bu jarayon suvli gorizontning to‘liq

qalinligi shag‘al bilan to‘ldirilgunga qadar davom etdiriladi.

2. Pastki qismi perforatsiya (teshilgan) qilingan quvur bilan

mustahkamlangan, burg‘ilash qudug‘idan kuchli (katta sarf bilan) suv tortib

olinadi. Natijada burg‘ilash qudug‘i atrofida, kritik tezlikdan katta bo‘lgan,

suvning tezligi barpo qilinadi va quduq atrofida yerlarni cho‘kishiga sabab

bo‘ladi. Agar quduq atrofida shurf ochib unga shag‘al to‘ldirilsa, unda shag‘al

asta-sekin cho‘kadi, quduqdan suv tortib olinayotgan paytdagi qumning o‘rnini

to‘ldiradi. SHag‘al to‘kib borilishi davomida uning ustiga shag‘alning yangi-

yangi hissalari to‘ldirib (to‘kib) boriladi va bu jarayon quduq atrofini to‘liq

shag‘al o‘rab olgunicha davom etdiriladi. Bu usul mayda zarrali qumli suvli

qatlamlarda yaxshi samara beradi.

Zovur qurilmalarida ishlatiladigan jihozlarning yana bir asosiysi, suvlarni

tortib olishni ta’minlaydigan nasoslar hisoblanadi. Suv tortib olish uchun

erliftlar, parrakli va turbinali, sarfi 250 l/sekundgacha bo‘lgan nasoslar

qo‘llaniladi.

Vertikal zovur quduqlari tarmoqlari chiziqli qator tizimlari yoki parallel

qator quduqlar ko‘rinishida yer osti suvi oqimini tutib qolish uchun

joylashtirilishi mumkin. Masalan, bunday quduqlar tog‘ oralig‘i botiqliklarida

asosiy daryo bo‘ylab joylashtirilsa, quduqlar drenalash vazifalaridan tashqari

ozuqalantirish manbalariga aylanib qoladi.

Quduqlar maydonda ma’lum bir darajada bir tekis joylashtirilishi

mumkin, bunda quduqlar sizot suvlarini infiltratsion ozuqa olish miqdorini va

pastda joylashgan bosimli gorizontlardan keladigan suvlardan bo‘ladigan ozuqa

olishning, muvozanatini ta’minlaydi.

Va nihoyat, vertikal zovurlar ayrim tanlab olingan hududlarning

uchastkalarida qo‘llanilishi mumkin. (Masalan, daryolarning pastki terrasalarida,

sug‘orish massivining mahalliy pastliklarida, yoki vertikal zovurni gorizontal

zovur bilan birgalikda).

171

Vertikal zovurlar loyihasini asoslash va gidrogeologik-meliorativ

tumanlarga bo‘lish xaritalarida aks ettirilgan gidrogeologik sharoitdan tashqari,

yuqorida joylashgan 100-120 metrli yotqiziqlarning litologik tuzilishini yoki

regional suv o‘tkazmas qatlamgacha bo‘lgan kesimni o‘rganish kerak. Bu

ma’lumotlar quduqlarning konstruksiyasini va sizgichni tanlashda namunaviy

litologik kesimlarni belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari, quduqlarda

ekspluatatsiya qilinadigan qatlamlarning parametrlarini tajribaviy yo‘l bilan

aniqlanadi. Qatlamlangan yotqiziqlar uchun suvli qatlamlarni ajratuvchi

qatlamchalarning suv o‘tkazuvchanligi, gidravlik bog‘langanligi, asosiy suvli

gorizontlarni yopib turuvchi yopqich qatlamlarni suv o‘tkazish qobiliyati xaqida

ma’lumotlar bo‘lishi kerak. Asosiy ekspluatatsion qatlamlar orasidagi bosimlar

nisbatini, bir qatlamdan ikkinchi qatlamga oqib o‘tadigan suvlar miqdorini

baholashni muntazam ravishda kuzatuvlar yordamida aniqlash kerak.

VIII.3. Gorizontal zovurlarni loyihalashni gidrogeologik tamoyillari

O‘zbekistonning sug‘oriladigan va sug‘orish loyihalashtirilayotgan

yerlarida zovur tizimlarini qurish, sug‘orma dehqonchilikni jadal

rivojlantirishning asosiy omillaridan biriga aylandi.

Shu munosabat bilan gidrogeologik meliorativ tadqiqotlarning

vazifalariga quyidagilar kiradi:

1) ma’lum yerdan foydalanish koeffitsientida (EFK) zovur-kollektor

tizimlarini zarurligi xaqida qaror qabul qilish;

2) zovur-kollektor tizimiga bo‘ladigan yukni gidrogeologik asoslash,

ya’ni zovur-kollektor tizimini hisoblash uchun zarur bo‘lgan asosiy hisoblash

ko‘rsatkichlarini aniqlash.

Masalaning birinchi qismi hududning sizot suvlari balansi dinamikasini

loyihaviy sharoit uchun, tahlil qilish yo‘li bilan yechiladi, natijada

sug‘oriladigan zovursiz sharoit uchun, sizot suvlari sathining taxminiy

(veroyatniy) o‘rta o‘zgarish qonuniyati (grafigi) aniqlanadi.

Tog‘ oralig‘i botiqliklarida sizot suvlari oqimi avvaldan bo‘lmagan yoki

amaliy ahamiyati bo‘lmagan sug‘orish maydonlarida, sizot suvlari faqat

172

bug‘lanish va transpiratsiya yo‘li bilan sarflanadi. Yirik daryolarning quyi

qismlarida ham balansning sarf qismi bug‘lanish bilan bog‘liq. Shu bilan bir

qatorda bu ikki hudud o‘rtasidagi asosiy farq shundaki, tog‘ oralig‘i

botiqliklarida balansning asosiy qismida pastki bosimli qatlamlardan tik xarakat

qiladigan suvlarning ahamiyati katta, past tekisliklarda esa bu element yo‘q yoki

juda kam hollarda uchrashi mumkin.

Shunday qilib bunday tumanlarda o‘rtacha loyihaviy zovur modulini

aniqlashda, avvalo umumiy suv zahiralari va sizot suvlari zaxiralarini

to‘ldirilishi, asosan bug‘lanish bilan muvozanatlashganda, zovursiz sharoitda

zaxiralarning yil ichidagi o‘zgarishini aniqlash zarur. Balans dinamikasida

xarakatdagi muvozanat holati, bo‘lishi mumkin, agar sizot suvlari kritik sathdan

yuqorida yotgan sharoitda va u zovur modulini aniqlashda mezon bo‘lib xizmat

qiladi. Masalan, Mirzacho‘l sharoitida sizot suvlarini yillik kirimi va sarfi

(bug‘lanish) o‘rtasidagi bu muvozanat, minimum davrida ularni yuzasi 2 metrda

yotganida paydo bo‘ladi.

Amudaryoning quyi oqimida Chimboy irrigatsion tizimida EFK ni 0,87 ga

ko‘tarish belgilangan, muvozanat minimal chuqurlik 1 , 2 m bo‘lganda va

maksimal chuqurlik 0 , 2 m bo‘lganda boshlanadi.

Yuqoridagi aytilgan fikrlarga qo‘shimcha qilib quyidagilarni aytish

mumkin:

Zovurlarni turini va uning faoliyati samaradorligini belgilovchi asosiy

gidrogeologik omil bo‘lib geologik kesimda, suvni yaxshi o‘tkazuvchi

qatlamlarning mavjudligidir. Shu sababli birinchi navbatda sug‘orish maydonida

suvli qatlamlarning tizimini turini ajratib olish zarur (bir qatlamli, ikki qatlamli,

ko‘p qatlamli va qatlamsiz). Bunga qarab taxminan zovurlarni qanday turini

tanlashni aniqlab olish mumkin. Masalan, aniq ifodalangan suvli qatlamlarda,

zovurlarni loyihalashda tizimli vertikal zovurlarning variantlari ko‘rilishi

mumkin. Ikki va undan ko‘p suvli qatlamlar bo‘lsa vertikal zovur quduqlariga

sizgichni joylashtirishni birnecha variantlari ko‘rib chiqiladi. Agar kesim

qatlamsiz bo‘lsa bunday yerlarda faqat gorizontal zovurlar samara berishi

173

mumkin. Agar kesim suv o‘tkazmas bo‘lsa, bunday yerlarda zovurlarni qo‘llab

bo‘lmaydi. Buning uchun geofiltratsion tuzilish xaritalari asosiy hujjat

hisoblanadi. Aniq sharoitlarda kesimlarda suvli komplekslar ichida suvni yaxshi

o‘tkazuvchi kichik qalinlikdagi qatlamchalar uchrashi mumkin va ular

zovurlarni hisoblashda hisobga olinadi.

Ikkinchi navbatda gorizontal zovurlarni samarali qo‘llash sharoitini

belgilaydigan yopqich qatlamlarga e’tibor qaratiladi. Bu yerda yopqich

qatlamlarning qalinligiga va suv o‘tkazuvchanligini tahlil qilish kerak. Chunki

ular gorizontal zovurlarni samara berishiga asosiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu asosan

gorizontal zovurlarning gidrodinamik nomukammalligida o‘zini ko‘rsatadi.

Zovurlar orasidagi masofa asosan yopqich qatlamlarni suv o‘tkazuvchanligi va

qisman esa uning qalinligi bilan bog‘liq. Va loyihalashtirishda gorizontal zovur

joylashtirilgan tubining suv o‘tkazuvchanligini hisobga olish kerak (rasm...).

Hisoblarga ko‘ra bunday sharoitning uchxil turi bo‘lishi mumkin.

Gorizontal zovurlarni qo‘llash sharoiti bo‘yicha yopqich qatlamlarni

bo‘linishi.

6.4-jadval.

Filtratsiya koeffitsienti K, m/kun

<0 , 1 0,1-0,5 >0,5

Tog‘ jinslarining xarakterli litologik turi

og‘ir suglinoklar va

gillar

engil va o‘rta suglinoklar

supeslar va qumlar

Gorizontal zovurlarni qo‘llash sharoitlari

noqulay sharoit o‘rtachasharoit

qulay sharoit

Noqulay sharoitda gorizontal zovurlar samara bermaydi, o‘rtacha

sharoitda zovurlarning turli shaklini hisoblar bilan asoslash kerak va qulay

sharoitda gorizontal drenaj yaxshi samara beradi.

Maydonda gorizontal zovurlarni ishlatish sharoiti bo‘yicha joylashtirish

uchun 3-4 m chuqurlikli kesma xarita tuziladi va unda sharoitni

oydinlashtiruvchi barcha belgilar ko‘rsatiladi.

174

Infiltratsion suvlarni shimilishi to‘g‘risida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish

uchun yopqich qatlamlar kesimida suvni o‘ta past darajada o‘tkazadigan (0 ,0 1 ­

0 , 0 0 1 m/kun) qatlamchalarni mavjudligini tekshirib chiqish kerak, chunki ular

sug‘orish ishlarini qiyinlashtiradi. Agar bunday qatlamchalar yopqich

qatlamning pastki qismida uchrasa vertikal zovurlarni qo‘llashni qiyinlashtiradi.

Asosiy qatlamlarni va yopqich qatlamlarni hisobga olib, qaysi maydonda

qanday zovurlar qurilishi va qaysi maydonlar zovursiz o‘zlashtirilishi

aniqlanadi.

Shuning uchun sug‘orish maydonlarida zovurlar tizimining shunday turini

tanlash kerakki, birinchidan massivning filtratsion tuzilishi xususiyatlarini

qoniqtirsin va ikkinchidan bir meliorativ xo‘jalik hududida bir xil turdagi zovur

joylashtirilsin, ekspluatatsiya qilish uchun qulay bo‘lsin.

Masalan, maydonda keng tarqalgan engil yopqich yotqiziqli qatlamlar

keng tarqalgan bo‘lsa gorizontal zovurlarni tavsiya qilish mumkin, lekin

kesimda past yoki o‘rtacha suv o‘tkazuvchi jinslar uchrasa, gorizontal zovurga

qo‘shimcha, shu maydonlarda kuchaytiruvchi quduqlar (aralash zovurlar)

tavsiya qilinadi.

Shuni aytib o‘tish lozimki, gorizontal zovurlar orasidagi yopqich

qatlamlarning tuzilishi ularning samarasiga ta’sir o‘tkazmaydi, chunki Kf

infiltratsiya “W” jadalligidan katta bo‘lsa, sug‘orishda infiltratsiyaga tik

ketayotgan suvning bosimini yo‘qotishi unchalik katta bo‘lmaydi. Shuning

uchun yopqich qatlamlarning tuzilishi faqat zovurlar yo‘nalishi bo‘yicha hisobga

olinishi lozim.

Nazorat savollari.

1. Gidrogeologik asoslash deganda nimani tushunasiz?

2. Ekspluatatsion agrotexnik tadbirlar?

3. Gidrotexnik melioratsiya nima?

4. Qaysi vaqtda zovurlar qo‘shimcha tadbir sifatida qo‘llaniladi?

5. Kaysi vaqtda zovurlar asosiy meliorativ tadbir sifatida qo‘llaniladi?

6 . Sizot suvlarining “kritik” chuqurligi va u nimalarga bog‘liq?

175

7. Gidrotexnik melioratsiyalar uchun suv balansining ahamiyati?

8. Gorizontal zovurlar qanday geologik-gidrogeologik sharoitlarda qo‘llaniladi?

9. Vertikal zovurlar qanday geologik-gidrogeologik sharoitlarda qo‘llaniladi?

10.Vertikal zovurlar qanday joylashtiriladi?

11.Vertikal zovurlar qanday ishlaydi?

12. Vertikal zovurlarning qanday hisoblash ko‘rsatkichlari aniqlanadi?

13.Shag‘alli sizgichlar qanday aniqlanadi?

14. Gorizontal zovurlarni qanday ko‘rsatkichlari hisoblanadi?

15.Vertikal zovurlar qanday ishlaydi?

Atama va iboralar: meliorativ tadbirlar, gidrotexnik melioratsiya, sug‘orish

rejimi, sho‘rlangan tuproqlarni yuvish, gidrogeologik asoslash, kritik chuqurlik,

gorizontal zovurlar, vertikal zovurlar, gidrogeologik sharoit, qidiruv ishlari,

hisoblash, loyiha, ishlash prinsipi.

IX-bob

Sug‘oriladigan yerlarning gidrogeologik-meliorativ holati ustidan nazorat

o‘tkazish tamoyillari va usullari (monitoring)

IX.1. Gidrogeologik-meliorativ monitoringning mazmuni, tamoyillari,

rivojlanish tarixi va vazifalari

1) Gidromeliorativ tizimlardan foydalanishda sizot suvlarining rejimi va

balansi, tuproqlarning sho‘rlanganligi, sug‘orish va zovur suvlarining

minerallashganligi, aholi yashaydigan joylarning (punktlarning) zax bosishi va

melioratsiya qilinayotgan maydonlarda bo‘ladigan injener-geologik hodisa va

jarayonlar ustidan olib boriladigan gidrogeologik-meliorativ kuzatuvlar katta rol

o‘ynaydi. Bu kuzatuvlarning majburiyligining sababi shundan iboratki

sug‘oriladigan maydonlarda iqlim va gidrologik omillar, tuproq va

gidrogeologik sharoitlar texnogen omillar ta’sirida doimo o‘zgarib turadi.

Umumiy tasavvurlarga ko‘ra tabiiy jarayonlarning monitoringi deb

bashorat qilish va boshqarish vazifalari bilan bog‘liq bo‘lgan maqsadli (biron-bir

maqsadni bajarishga yo‘naltirilgan) kuzatuvlar tizimi tushuniladi (uslubiy va

176

tashkiliy jihatdan) yoki gidrogeologik-meliorativ kuzatuvlar kompleksi qisqacha

monitoring deyiladi.

Gidrogeologik-meliorativ monitoring o‘z tarkibiga yer osti suvlarining

rejimi va balansi, tuproqlarning suv-tuz rejimi, injener-geologik hodisalar

ustidan olib boriladigan kuzatuvlarni hamda bu jarayonlarni bashorat qilishni va

yerlarning yaxshi (ijobiy) gidrogeologik-meliorativ sharoitini saqlash yoki unga

erishish bo‘yicha amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga qamrab oladigan axborotlarni,

hisobotlarni tuzishni o‘z ichiga oladi.

Gidromeliorativ tizimlarda yer osti suvlarining monitoring ishlarini tashkil

qilish ehtiyoji yerlarning meliorativ sharoitini yomonlashuvi bilan (qishloq

xo‘jalik ekinlari hosildorligining pasayishi) yoki atrofdagi yerlarning ekologik

holati hamda suv resurlaridan nomukammal (samarasiz) foydalanish bilan

belgilanadi. Har bir holda gidrogeologik - meliorativ monitoring tayinlanishi

maqsadidan kelib chiqib, o‘ziga xos xususiyatga egadir.

Yerlarning meliorativ holatini baholash kriteriysi (me’zoni)ning asosida

tuproq-meliorativ sharoitini o‘rganish yotadi.

Tuproqning holati, uning unumdorligi, nihoyat oqibatda qishloq xo‘jalik

ekinlarini o‘stirish uchun optimal (eng qulay) sharoit yaratish uchun, milliy

boyligimiz bo‘lgan tuproqni saqlash va undan kelajakda qishloq xo‘jalik ishlab

chiqarishida foydalanish uchun yo‘naltirilgan barcha intilishlarimizning

samarasini ko‘rsatadi. Shuning uchun gidrogeologik sharoit tuproqlarning

holatiga ta’sir etish nuqtai nazardan ko‘rilmog‘i lozim.

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, yerlarning meliorativ holatini

o‘rganganda, tuproq meliorativ sharoitiga prinsipial baho berishdan kelib

chiqish maqsadga muvofiqdir. Uning asosida esa qo‘shimcha meliorativ ishlarni

o‘tkazish ehtiyoji va turlari (mazmuni) xaqida qarorlar (echimlar) qabul qilinadi.

Shunday qilib monitoringning vazifasi qayta ta’mirlash ob’ektlarini

asoslash va tanlash, maxsus tadqiqotlar qo‘yish uchun «buzilgan»

gidromeliorativ tizimlarni va yerlarning meliorativ holatini yomonlashuviga olib

keluvchi asosiy sabablarni aniqlashdan iborat.

177

Yerlarni tuproq-meliorativ holatini yomonlashuvi odatda tuproqlarning

zax bosishi va sho‘rlanishi bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, gidrogeologik

tadqiqotlarning vazifasi sizot suvlarining suv va tuz balansini hamda sizot suvi

oqimlarining va aeratsiya mintaqasini asoslashdan iborat bo‘ladi. Bunday

tadqiqotlarning birinchi bosqichida gidrogeologik sharoitning tuzilishini xaritaga

tushirish va turlarga bo‘lish, aeratsiya mintaqasini zax bosishi va

sho‘rlanganligi, sizot suvlarining rejimi tahlil qilinadi. Bular esa o‘z navbatida

yerlarni zax bosishi sabablarini aniqlash uchun o‘tkaziladigan gidrogeologik

tadqiqotlarni asoslash uchun xizmat qiladi (masalan, meliorativ drenajni

samaradorligini baholash uchun).

Atrof-muhitni muhofaza qilish masalalarini yechish uchun avvalo

muhofaza ob’ektlari, ularni gidrogeologik sharoit bilan bog‘liq holati va

meliorativ tadbirlar ta’sirida o‘zgargan sharoitlari aniqlanadi.

Suv resurslaridan oqilona foydalanish uchun qadimgi sug‘orish tizimlari

qayta ta’mirlanadi va ko‘p hajmda suv yo‘qotishning oldi olinadi. Bu holda

gidrogeologik tadqiqotlar vazifasiga kanallardan olinadigan va suv

omborlaridan bo‘ladigan filtratsion yo‘qotilishni o‘rganish, sug‘orish dalalarida

infiltratsion yo‘qotilishni o‘rganish, sug‘orish dalalarida infiltratsion

yo‘qotilishni baholash, meliorativ drenaj ishining samaradorligini va

parametrlarini aniqlash, yer osti suvlaridan sug‘orishda foydalanish uchun

gidrokimyoviy rejimni tahlil qilish kiradi.

O‘zbekistonda gidrogeologik rejim-kuzatuv ishlari 1927-1929 yillardan

boshlab (bir necha) o‘nta kuzatuv punktida-Chirchiq-Ohangaron vodiysida,

Mirzacho‘lda, Farg‘ona vodiysida, Buxoro vohasida, Zarafshon va Qashqadaryo

vohasida, Xorazm vohasida va Surxondaryoda, ayrim loyiha, qidiruv va ilmiy-

tadqiqot institutlarida olib borildi.

1932-1934 yillarda Gidrogeologik stansiyalar tashkil qilindi va ular turli

yillarda turlicha nomlar bilan ataldi.

Bu davrlardagi kuzatuvlarda asosiy e’tibor yer osti suvlarining shakllanish

sharoitlarini, asosiy gidrogeologik tumanlardagi yer osti suvlari rejimini

178

o‘rganishga, yer osti suvlaridan foydalanish masalalariga, yer osti suvlari

balansini o‘rganishga, qisman yer osti suvlarini melioratsiya maqsadlari uchun

o‘rganish, suv ta’minoti va boshqa maqsadlarni o‘rganishga qaratildi.

1950 yilda O‘zbekiston yer osti suvlarining balansini o‘rganish uchastka

(maydoncha)lari tashkil qilindi. Tashkil qilingan stansiyalar balans

uchastkalarining kompleksi bo‘lib, ularning tarkibiga meteorologiya,

gidrometriya, tuproq-gruntlarni fizik xossalarini o‘rganish, sizot suvlarining

kimyoviy tarkibi va boshqa masalalarni o‘rganish kiradi.

1940 yillardan boshlab gidrogeologik qidiruv va tadqiqot ishlarining

vazifalari sug‘orma dehqonchilikning ehtiyojlarini (talablarini) qondirishga

qaratildi.

Gidrogeologik stansiyalar va balans uchastkalari bilan bir qatorda

melioratsiya ishlarining rivojlanishi va qishloq xo‘jalik tajriba stansiyalari

Mirzacho‘lda (SOYuZNIXI, Oltin O‘rda, 1928 yildan), Farg‘ona vodiysida

(Fedchenko, 1929 yildan) qurilib kompleks kuzatuv va tadqiqot ishlari olib

borildi.

1940-1960 yillarda bajarilgan kuzatuv natijalari umumlashtirib borildi

(M,A.Shmidt, M.A.Krilov, N.A.Kenesarin, D.M.Kats, A.F.Slyadnev va b.),

rejimlari buzilgan hududlar uchun (ya’ni irrigatsion o‘zlashtirilgan yerlar) katta

ahamiyatga ega bo‘lgan nazariy va amaliy xulosalar chiqarildi.

Suv xo‘jaligi vazirligining tashkilotlarida 1950-1970 yillarda sizot suvlari

rejimi, tuproqlarning suv-tuz rejimi va sug‘oriladigan yerlarning gidrogeologik-

meliorativ holatining o‘zgarishi ustidan kuzatuvlarni viloyat suv xo‘jaligi

boshqarmasi tarkibidagi «Meliorativ tizimlar boshqarmasi» xizmati olib bordi.

1960 yillardan so‘ng keng miqyosda olib borilgan o‘zlashtirish ishlarining salbiy

ta’siri keng maydonlarda o‘zini namoyon qila boshladi. Ayniqsa 1981 yilda

O‘zbekiston Respublikasi «Suv xo‘jaligi vazirligi» buyrug‘i bilan (I. Jo‘rabekov,

buyruq №1393; 27.07.1981 y.) viloyat melioratsiya boshqarmasi asosida viloyat

gidrogeologik meliorativ ekspedetsiyalari tashkil qilingandan so‘ng kuzatuv va

tadqiqotlar to‘liq mazmun va tartibda tashkil qilindi.

179

Yerlarning meliorativ holati ustidan nazorat olib borish, tabiiy meliorativ

holatning o‘zgarishini baholash va bashorat qilish, sug‘oriladigan yerlardan

samarali foydalanishni ta’minlaydigan tadbirlarni ishlab chiqish, xo‘jaliklararo

kollektor-zovur tizimlarini va yopiq gorizontal zovurlarni ekspluatatsiya qilish

va boshqa ko‘pgina ishlarni bajarish tashkil qilingan gidrogeologik-meliorativ

ekspedetsiyalarning asosiy vazifasi qilib belgilandi.

Bu vazifalarni bajaradigan mutaxassislar tarkibiga melioratorlar,

gidrogeologlar, tuproqshunoslar va gidrometrlar kiritildi.

Rejim kuzatuvlarining vazifalari quyidagilardan iborat:

- yerlarning meliorativ holatini nazorat qilish;

- sizot suvlari va bosimli gorizontlarning sathi, harorati, minerallashganligi,

kimyoviy tarkibi, rejimlarning o‘zgarishini fasliy, yillik va ko‘p yillik

o‘zgarishini xarakterini aniqlash;

- yer osti suvlari balansini hisoblash va gidrodinamik parametrlarini

aniqlash;

- yer osti suvlarini rejimini baщorat qilish;

- kompleks meliorativ tadbirlar bilan solishtirish yo‘li orqali gidrogeologik

bashoratlar va meliorativ hisoblarning ishonchliligini baholash, agar katta

farq bo‘lsa sababini aniqlash va tahlil qilish;

- ekspluatatsion, agrotexnik, gidrotexnik va meliorativ tadbirlarni asoslash

bo‘yicha amaliy masalalarni yechish.

Kuzatuvlar tarkibi:

- sizot suvlarining sathi, harorati, minerallashganligi, kimyoviy tarkibi

ustidan kuzatuvlar;

- bosimli suvli gorizontlarning pezometrik sathi, harorati,

minerallashganligi va kimyoviy tarkibi ustidan kuzatuvlar;

- tabiiy va irrigatsion kuzatuv xo‘jalik omillari ustida kuzatuvlar olib

borish, hisobga olish va tahlil qilish.

Yechiladigan masalalarning xususiyatiga (xarakteri) ko‘ra kuzatuv

punktlari quyidagi 4 guruhga bo‘linadi:

180

a) geologiya vazirligi tashkilotlari tasarrufidagi davlat regional quduqlari

shaxobchalari;

b) suv xo‘jaligi vazirligi tasarrufidagi melioratsiya xizmatining tayanch

kuzatuv quduqlari shaxobchalari;

v) xo‘jalik hududida joylashgan kuzatuv shaxobchalari;

g) maxsus masalalarni yechish uchun turli xil muddatlarda qurilgan turli

tashkilotlarning vaqtinchalik kuzatuv shaxobchalari.

Kuzatuv quduqlarining vazifalari.

Regional kuzatuv quduqlar shaxobchalari:

a) sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan massivlarda, asosiy gidrogeologik

tumanlarda tarqalgan sizot suvlarining mintaqaviy qonuniyatlarini o‘rganish;

b) xuddi yuqoridagidek sizot suvlarining mintaqaviy balansini o‘rganish;

c) tabiiy sharoitda va melioratsiya qilinayotgan yerlarda sizot suvlarining

ko‘p yillik rejimini qayd qilish;

d) sizot suvlarining tabiiy va texnogen rejimlarining mintaqaviy bashorati;

e) sizot suvlari sifatini, kamayib ketishini va ifloslanishini muxofaza

qilishni nazorat qilish.

Tayanch shaxobchalarining kuzatuv quduqlari:

a) almashlab ekish massivlarida sug‘orish kanallarining, kollektor-zovur

tizimlarining sizot suvlari va birinchi qatlamlararo gorizontlar suvlari rejimiga

ta’sirini kuzatish;

b) sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan tuproqlarning, melioratsiya

qilinayotgan tuproqlarning suv va tuz rejimini bilan o‘zaro bog‘liqligi ustidan

kuzatuvlar olib borishdan maqsad yerlarning meliorativ holatini baholash

kriteriylarini aniqlashdir;

c) sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan hududlarda joylashgan aholi

yashaydigan joylarda va atrof yerlarda sizot suvlari rejimini qayd qilish.

Xo‘jaliklar hududida joylashgan kuzatuv quduqlari shaxobchalari.

181

Almashlab ekish massivlari va ayrim dalalarning yirik masshtabli sizot

suvlarining yotish chuqurligi va gidroizogips xaritasi quyidagi maqsadlar uchun

tuziladi:

a) qishloq xo‘jalik ekinlarini joylashtirish va sug‘orish rejimlarini

rejalashtirish uchun;

b) sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini nazorat qilish uchun;

c) meliorativ tadbirlarni rejalashtirish va ularning samaradorligini

baxolash uchun;

d) sizot suvlari rejimini bashoratlash va balanslar hisobini asoslash uchun.

Turli tashkilotlarning vaqtinchalik kuzatuv quduqlar shaxobchalari:

a) turli xil muddatlarda o‘tkazilgan gidrogeologik va tuproq-meliorativ

kuzatuvlarini bir xil vaqt (muddat)ga keltirish;

b) gidrogeologik ko‘rsatkichlarni aniqlash;

c) tuproqlarni sho‘rlantiruvchi sizot suvlarining kritik rejimini aniqlash

uchun vaqtinchalik kuzatuvlar olib boriladi;

d) xo‘jalikning ayrim qismlarida sizot suvlarining ko‘tarilishi,

tuproqlarning sho‘rlanishi va botqoqlanish sabablarini aniqlash uchun

vaqtinchalik kuzatuvlar olib boriladi;

e) melioratsiyaning turli xildagi masalalarini yechish uchun kanallarning,

zovur va kollektorlarning sizot suvlari rejimiga ta’sirini aniqlash;

f) sizot suvlari rejimini bashoratlash.

IX .2. Regional kuzatuv quduqlarini joylashtirish.

Kuzatuv shaxobchalari sug‘oriladigan maydonlarni, suv omborlarini,

daryolarni, magistral kanallarni, kollektorlarni va suv tortib oluvchi inshootlarni

hisobga olgan holda o‘rta va yirik masshtabli gidrogeologik tumanlarga bo‘lish

xaritalariga asoslanib joylashtiriladi. Ularni shunday joylashtirish kerakki,

kenglik va vertikal iqlim mintaqalarida tarqalgan sizot suvlari rejimining

qonuniyatlarini yoritish imkoniyati bo‘lsin. Joylashtirishda yerlarni tabiiy

zovurlar bilan ta’minlanganligini (gidrodinamik mintaqalar), sizot suvlarining

182

pastdagi bosimli suvli gorizontlar bilan bog‘lanish xususiyatini hisobga olish

kerak. Bir quduq bir necha 10 km2 maydonda joylashtirilishi mumkin.

IX.3. Tayanch kuzatuv quduqlarini joylashtirish

Suv xo‘jaligi vazirligi tashkilotlarining tayanch quduqlari tizimi barcha

gidrodinamik mintaqalarda joylashtiriladi. Kuzatuv quduqlari yerlarning

gidrogeologik, tuproq va irrigatsion-xo‘jalik sharoitlarini hisobga olgan holda

maydonda yakka nuqtalar ko‘rinishida va ma’lum yo‘nalishlar bo‘yicha

joylashtiriladi. Tayanch quduqlarini joylashtirishni loyihalash uchun yerlarning

gidrogeologik va tuproq meliorativ xaritalari bo‘lishi lozim.

Yakka holda maydonda joylashtiriladigan quduqlar har bir almashlab

ekish massivining rejimini yoritishi lozim. Ularning maydoni 200-300 ga dan

500-600 ga gacha o‘zgaradi.

Bir xil sharoitli massivlarda (tuproqning sho‘rlanish turi, tagidagi

jinslarning litologik tarkibi, sizot suvlarining chuqurligi va minerallashganligi)

bir massivga bir dona, sharoit o‘zgaruvchan (murakkab) bo‘lgan massivlarda 2-4

dona bo‘lishi mumkin. Quduqlar massivning o‘rta qismiga, kanallar va

kollektorlardan uzoqda, zovurlar bo‘lsa ularning o‘rtasida joylashtiriladi.

Tayanch quduqlarini yo‘nalish bo‘yicha joylashtirishda yer osti suvlari

oqimlarining shakllanish viloyatidan sarflanish viloyati tomon rejimda bo‘lgan

o‘zgarishlarni kuzatish (aniqlash) zaruriyatidan kelib chiqqan holda

joylashtiriladi, imkoni boricha har gidrogeologik mintaqaga 1 dona, oraliqlari 1 ­

2 km bo‘lishi kerak.

Ikki qavatli qatlamlarda kuzatuv quduqlari ajratuvchi qatlamlardan

yuqorida va pastda joylashtiriladi. Agar yo‘nalish kanallarni (suv omborlarini)

yoki havzalarni kesib o‘tsa ularda gidrometrik postlar o‘rnatiladi, kuzatuv

quduqlari orasidagi masofa qisqaradi. Quduqlarni yo‘nalish bo‘yicha

joylashtirishda sun’iy chegaralar ham hisobga olinadi (kanallar, suv omborlari,

kollektorlar, vertikal zovur qatorlari). Bog‘lanishni o‘rganish uchun kanallarning

ikki tomoniga 4 tadan kuzatuv quduqlari to‘dasini joylashtirish kerak.

183

Yirik kollektorlar atrofida quduqlar taxminan 1; 5; 10; 50; 100; 200; 500;

1000; m va h.k. masofalarda joylashtiriladi.

Pastdagi 15-20,0 m chuqurlikdagi bosimli suvlardan ozuqa oladigan sizot

suvlari tarqalgan tumanlarda kuzatuv punktlari bir-biridan 1,0 m masofada

joylashtirilgan 2 yarusli pezometrlardan iborat bo‘ladi. Yuqoridagi quduqda

yopqich qatlamdagi sizot suvlarini rejimi kuzatiladi. Uning sizgichi (filtr) sizot

suvi sathidan 1-3 m pastda joylashtiriladi. Bu chuqurlik sug‘orish maydonidagi

suvlarning rejimi amplitudasiga bog‘liq. Quduqning chuqurligi bosimli suvli

gorizont tomidan 2-3 m pastda bo‘lishi kerak.

Loyiha qilinayotgan, kuchsiz drenalangan, sizot suvi chuqurligi katta

bo‘lgan yerlarda tayanch qudug‘i atrofida 4-5 m li qo‘shimcha quduq sizot

suvlarining yuqori qatlamida minerallashganligi o‘zgarishini o‘rganish uchun

quriladi. Bunday sharoitda aeratsiya mintaqasida suvni yomon o‘tkazadigan

yoki o‘tkazmaydigan qatlamlar bo‘lsa, ularning ustiga osma sizot suvini hosil

bo‘lishini kuzatib borish uchun kichik chuqurlikda kuzatuv quduqlari

joylashtiriladi. Tayanch quduqlarining yo‘nalishlarining sonini tanlashda,

o‘tkazishda, gidrogeologik mintaqalami, geomorfologik (relef) elementlarni,

geologik tuzilishni, gidrogeologik sharoitni, sug‘orish tizimining maydonini, yer

osti suvlari oqimlarining yo‘nalishini va bos hqalarni hisobga olish kerak.

18-rasm. Turli geomorfologik sharoitlarda joylashgan sug‘orish sug‘orish maydonlarida tayanch quduqlarini joylashtirish sxemasi.

184

8.1. Tashilish konusi. 1-yer osti suvlarini ozuqa olish mintaqasi; 2-yer osti suvlarini sarflanish

mintaqasi, 3-qayta pasayish mintaqasi. I-II, II-II - vohani kesuvchi tayanch quduqlari

yo‘nalishlari.

8.2. Allyuvial terrasalar. 1,2,3 - turli yoshdagi terrasalar, I-I, II-II, III-III - daryoning yuqori,

o‘rta va quyi qismidagi quduqlarni yo‘nalishlari.

8.3. Subaeral delta. I-I- magistral kanallar, 2-2 - magistral kanallardagi tayanch quduqlari

yo‘nalishlari,

1Ж 1 -subaeral deltani o‘rab turuvchi sahro-cho‘l kengliklari.

8.4. Xozirgi zamon dengizoldi deltalari. I-I, II-II - vohani kesuvchi tayanch quduqlari

yo‘nalishlari, I-I - magistral kanallarni kesuvchi tayanch quduqlari yo‘nalishi.

-deltani o‘rab turuvchi sahro-cho‘l kengliklari.

8.5. Tog‘oldi tekisligi. I-I - tog‘oldi tekisligini tashkil qiluvchi tashilish konuslari, 2-konus

oralig‘i pastliklari, I-I, II-II, III-III - vohani kesuvchi tayanch quduqlari yo‘nalishlari

8.6. Suv ayirg‘ich massiv. 1-suv ayirg‘ich massiv, 2-suv ayirg‘ich massivlar ichiga qo‘yilgan

allyuvial terrasalar, 3-magistral kanallar, I-I, II-II, III-III - sug‘oriladigan suvayirg‘ich

massivni kesuvchi tayanch quduqlari yo‘nalishlari.

8.7. Qadimgi dengizoldi deltalari. I-I, II-II, III-III - vohani kesuvchi tayanch quduqlari

yo‘nalishlari, 1- magistral kanal, IIIII - delta tekisligi yonida joylashgan sahro cho‘l

kengliklari.

IX.4. Xo‘jaliklar hududida joylashgan kuzatuv quduqlarini joylashtirish

Bu kuzatuv quduqlari tayanch quduqlar bilan birgalikda (ularni hisobga

olib) loyiha bo‘yicha, massivning yoki xo‘jalikning gidrogeologik, tuproq -

meliorativ va irrigatsion-xo‘jalik sharoitlarini tahlil qilish asosida joylashtiriladi.

Uning uchun aniq masshtabli gidrogeologik va tuproq-meliorativ s’yomka

natijalaridan foydalaniladi.

Odatda quduqlarni, masshtabi 1:10000 lik yerdan foydalanish xaritasida

(u yerda almashlab ekish massivi, sug‘orish va kollektor-zovur tizimi tushirilgan

bo‘ladi) belgilanadi. Quduq joylashtiriladigan joyni aeratsiya mintaqasining

geologik-litologik tuzilishini, sizot suvlarini chuqurligini, minerallashganligini,

tuproq qatlamini xarakterini, sho‘rlanganligini hisobga olib tanlanadi. Pastda

joylashgan bosimli suvlar ham hisobga olinadi. Sharoitlarni hisobga olib

taxminan 100 ga maydonga 1-2 dona quduq jihozlanadi. Quduqlarni,

sug‘oriladigan yerlarda sug‘orish kanallarini, kollektorlarni va zovurlarni sizot

185

suvlariga ta’sirini tavsiflash imkoni bo‘ladigan qilib joylashtiriladi (qisman

sug‘orilmaydigan yerlarda ham). Quduqlar xo‘jalik maydonlarida iloji boricha

bir tekis joylashtiriladi. Xo‘jalik hududida joylashtirilgan quduqlardan va

tayanch quduqlaridan oligan ma’lumotlar, 1:50000 -1:25000 masshtabdagi sizot

suvlarining yotish chuqurligi va minerallashganlik xaritalarini tuzishni etarli

ma’lumotlar bilan ta’minlashi kerak.

Kuzatuv quduqlari xo‘jalik hududida bir tekis yoki yo‘nalishlar bo‘yicha

joylashtiriladi. Birinchi tur quduqlar yirik masshtabli xaritalarni tuzishga va

yerlarni meliorativ holatini tezkor kuzatib turishga imkon bersa, ikkinchisi esa

sizot suvlarini kanallar va zovurlar bilan aloqasini aniqlashga imkon beradi.

IX.5. Vaqtinchalik kuzatuv quduqlarini joylashtirish

Bunday quduqlar sug‘oriladigan va uning atrofidagi yerlarda meliorativ,

suv ta’minoti, atrof-muhitni muhofaza qilish masalalarini yechish uchun turli

tashkilotlar tomonidan o‘rnatiladi.

19-rasm. Tayanch va xo‘jalik hududida quduqlarni joylashtirish sxemasi.

a-almashlab ekish massivi yuzadan sug‘orish; b-dala, yer ustidan sug‘orish usuli; v-dala,

DDA-100 M yomg‘irlatib sug‘orish mashinasi bilan; g-yomg‘irlatib turuvchi «Fregat»

agregatlarining guruh bo‘lib ishlashi.

------ sug‘orish kanallari;

186

------ kollektorlar, zovurlar

• -- - tayanch quduqlar

O - xo‘jalik ichidagi quduqlar

Vaqtinchalik kuzatuv quduqlari Suv xo‘jaligi vazirligining tashkilotlari,

loyiha institutlari va ilmiy-tadqiqot institutlari tomonidan o‘rnatiladi.

Quduqlarni joylashtirish, kuzatuv davrlari va ma’lumotlarini qayta ishlash

ko‘rsatilgan (kerakli) masalalarni yechish uchun qabul qilingan usullarda olib

boriladi.

IX 6. Quduqlarni kavlash va jihozlash

Quduqlarni kavlash (burg‘ulash) o‘ziyurar stanoklar UGB-50 m, LBU-

50, SBUDM-150 yordamida amalga oshiriladi. Burg‘ilash vaqtida va so‘ngra

kuzatuvlar sath o‘lchovchi gidrogeologik ruletka, elektr sath o‘lchovchi va

avtomatik ravishda sath o‘lchovchi qurilmalar yordamida olib boriladi.

Rejim quduqlarini kavlashda, geologik kesim va kimyoviy tahlilga

olinadigan namunalar hujjatlashtiriladi. Jihozlangan quduqlar sizot suvlari rejimi

ustidan to‘liq hajmdagi (turdagi) kuzatuvlarni ta’minlashi lozim.

Mustahkamlovchi quvurlar metalldan, asbotsementdan, plastmassadan

yoki sopoldan ishlangan bo‘ladi. Diametri 89; 127; 146 mm li bo‘ladi.

Sizgichlar uchun material va konstruksiya suvli qatlamning litologiyasiga qarab

tanlanadi. Sizgichning uzunligi 1-2 m, pezometrniki 0,5-1,0 m, tindirgich

uzunligi 1,0-1,5 m bo‘ladi.

Sizgich o‘rnatilgan chuqurlikdan yuqorisi, ya’ni quvur bilan quduq devori

orasidagi bo‘shliq sementlanadi yoki gill bilan shibbalanadi. Quduqning og‘zi

atrofidagi maydoncha 0,2-0,3 m chuqurlikda sementlanadi. Quduqlarni

buzilishdan saqlash uchun quduq og‘ziga diametri va balandligi 0,5-1,0 m

bo‘lgan temir beton halqa o‘rnatiladi. Hamma quduqlar qulflar (qopqoqlar) bilan

yopiladi. Qavatli (yarusli) pezometrlarni jihozlashda sizgichlar izolyasiyasini

saqlash, loyqa bosmasligini ta’minlash kerak. Quduqlar bir yilda bir marta

nivelirovka qilinadi.

187

IX.7. Kuzatuvlarni o‘tkazish.

Tayanch quduqlari yordamida kuzatuvlarni olib borish muddatlari, sizot

suvlari rejimining asosiy xususiyatlari, uning shakllanish qonuniyatlari va

chuqurlik bo‘yicha minerallashganligini, qatlamlar bo‘yicha, o‘zgarish

qonuniyatlari regional quduqlarda o‘rganilganligini hisobga olib belgilanadi.

Shuning uchun tayanch kuzatuv quduqlarining vazifasi yerlarni meliorativ

holatini nazorat qilish bilan chegaralanadi. Shuning uchun ko‘pgina

sug‘oriladigan tumanlarda sizot suvlarining chuqurligi 5-7m dan yaqin bo‘lgan

yerlarda, sizot suvlarining sathi va bosimi, suvlarning pezometrik sathi 1 oyda 3

marta o‘lchash bilan chegaralanadi. Kuzatuv oyning 1-nchi, 11-nchi va 26-

kunlarida o‘tkaziladi. Harorat maxsus jihozlangan quduqlarda bir oyda bir marta

oyning 1-nchi kunida o‘tkaziladi.

Minerallashganlik yuqori hamda ishqoriyligi ko‘tarilgan sizot suvlarining

namunalari (minerallashganlik darajasidan qat’iy nazar) yiliga 2 marta

vegetatsiya boshlanishidan oldin (1 aprel) va vegetatsiya tugagandan so‘ng

olinadi. kapital sho‘r yuvish (promivka) o‘tkaziladigan sho‘rlangan yerlarda

qo‘shicha namunalar olinishi mumkin.

Namunalardan quruq cho‘kma, SO3, NSO3, SO4, Cl, Ca, Mg, (Na+K) va

ishqoriyligi yuqori bo‘lsa ph aniqlanadi.

Barqaror chuchuk suvlar shakllangan tumanlarda, ya’ni tabiiy zovurlar

bilan ta’minlangan yerlarda namunalar 2-3 yilda 1 marta olinadi va asosan

suvlarni sifatini «subirrigatsiya» uchun, baholash uchun olib boriladi.

Namunalar maxsus qurilmalar yordamida kuzatuv qudug‘idagi suv hajmining 2­

3 barobarini tortib tashlab olinadi.

Past darajada tabiiy drenalangan, sizot suvining chuqurligi 10-12 metrdan

katta bo‘lgan yangi o‘zlashtirilgan yerlarda sath va harorat har oyning 1-nchi

kunida, tahlil uchun namuna esa yiliga 1 marta o‘lchanadi. Sizot suvlari sathi

sug‘orish ta’sirida ko‘tarilib borgan sari (chuqurlik 10 m dan kichik) o‘lchashlar

muddati tezlashadi, muddatlar kichik chuqurlikdagi kabi olib boriladi.

188

Xo‘jaliklar hududida joylashgan quduqlarda kuzatuvlar 1 oyda bir marta

o‘lchanadi. Meliorativ sharoit murakkablashgan holda sizot suvlarini ko‘tarilishi

ta’sirida (masalan, sug‘orishdan oldingi davr, vegetatsiya davrining o‘rtasida,

yerlarni sho‘rini yuvishdan oldin va b.) kuzatuvlar vaqti qisqartiriladi. Bu

yerlarda qo‘shimcha quduqlar qazilishi ehtiyoji tug‘ilishi mumkin.

Sizot suvlarining yotish chuqurligi va minerallashganligini aniq

masshtabli xaritasi quyidagi masalalarni yechishda foydalaniladi:

- yerlarning meliorativ holatini nazorat qilish;

- tuproqning tuz va suv rejimiga bo‘lgan talabini hisobga olib qishloq xo‘jalik

ekinlarini joylashtirish;

- qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish rejimini tuzish va aniqlashtirish,

sug‘orish tizimlarini ochish muddatlarini rejalashtirish, profilaktik suv

quyishlarni rejalashtirish;

- suv va tuz balansini hisoblash;

- meliorativ tadbirlarning samaradorligini baholash;

- gidrogeologik-meliorativ bashoratlash va hisobotlarning ishonchliligini

tekshirish va ehtiyoj bo‘lsa qo‘shimcha meliorativ tadbirlarni rejalashtirish.

Xo‘jaliklar hududidagi va tayanch quduqlar bo‘yicha yuqorida

ko‘rsatilgan vazifalarni bajarish uchun olib borilgan kuzatuvlar tuproq

melioratsiyasi muvaffaqiyatli tugaganidan so‘ng ham davom ettiriladi.

IX .8. Sug‘orish va kollektor-zovur suvlari sifati ustidan olib

boriladigan kuzatuvlar.

Sug‘orish suvlarining kimyoviy tarkibi ustidan olib boriladigan kuzatuvlar

suvlarning sifati yaxshi bo‘lsa 1 yilda 1 marta, minerallashganligi ko‘tarilgan

bo‘lsa yoki ioniy tarkibi salbiy (neblagopriyatniy) bo‘lsa bir yilda 2-3 marta,

sho‘r yuvish davrida esa bir oyda 3-4 marta olinadi.

Sizot suvlari o‘g‘itlar, pestitsidlar, ularni buzilgan parchalanganlari bilan

ifloslangan yerlarda kuzatuvlar quduqlar yo‘nalishi bo‘yicha, oqim yo‘nalishi

bo‘yicha namunalar olinadi. Namunalar vegetatsiya davrida bir oyda bir marta

va yilning boshqa vaqtida kvartalda bir marta olinadi. Yer osti va yer usti

189

suvlarining ifloslanganligi ustidan kuzatuvlar o‘tkazganda tarkibida azotli

o‘g‘itlarga va xlororganik pestitsidlarga (DDT va GXSG) alohida e’tibor

beriladi. Ifloslanganlik darajasi quyidagicha baholanadi: shartli toza, tarkibida

toksikant izlari bor, PDK dan katta va chegaraviy mumkin bo‘lgan

konsentratsiyadan kichik. Xronologik grafiklardan ifloslanish rejimi aniqlanadi

(barqaror, fasliy yoki vaqti-vaqti bilan). Ifloslanish sabablari va ularning

manbalari aniqlanadi.

Yer usti, sug‘orish, zovur va yer osti suvlari namunalaridan quruq

cho‘kma, Eh, pH, organik moddalarning miqdori, chirindi, Sa2+, Mg2+, Na+,

CO32, HCO3-, SO42, Cl, NO3, NO2,NH4 , PO4 hamda xlororganik pestitsidlar

aniqlanadi.

IX.9. Kuzatuv ma’lumotlarini qayta ishlash va tahlil qilish

Sizot suvlari rejimi ustidan olib boriladigan kuzatuv ma’lumotlari axborot

va hisobotlar tuzish uchun tezkor ravishda qayta ishlanadi.

Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida yer usti va sizot suvlari sathi,

harorati va minerallashganligi ma’lumotlari uchun jadvallar tuziladi va tahlil

qilinadi, kuzatuv punktlarining pasporti, jurnali, tayanch va xo‘jalik hududida

joylashgan punktlar uchun kataloglar tayyorlanadi.

Bir vaqtning o‘zida sizot suvlari rejimini shakllantiruvchi asosiy omillar-

tabiiy omillar (iqlim, gidrologik va b.) va irrigatsion xo‘jalik omillari (tizimlarni

F.I.K.i, sug‘orish usuli va texnikasi, ekinlarning tarkiblari, E.F.K., sug‘orishga

berilgan suvlar, zovur turlari, zovur moduli qiymati, suv ta’minoti va sug‘orish

uchun olinadigan yer osti suvlari va b.) uchun jadvallar tuziladi.

Tayanch shaxobchalari bo‘yicha olingan kuzatuvlarni qayta ishlash o‘z

tarkibiga yer osti suvlarining sathini, haroratini va mineralashganligini

o‘zgarishini aks ettiruvchi xronologik grafiklarni tuzishni oladi.

Grafiklarda sizot suvining sathi, gidrogeologik kesimlar, joylashgan yer

tarxi, tabiiy va irrigatsion-xo‘jalik omillari, daryolar, kanallar va boshqalarni

sarfi va sathining o‘zgarishi ustma-ust tushirilib ko‘rsatiladi. Bu grafiklarga

190

asoslanib sizot suvlari rejimining o‘zgarishi, har bir rejimning hosil qiluvchi

(shakllantiruvchi) omil bilan bog‘liqligi, bog‘lanish qonuniyatlari tahlil qilinadi.

Tayanch quduqlaridan foydalanib gidrogeologik kesimlar tuziladi.

Kesimlarda sizot suvlari, daryo, kanal va kollektorlardagi suv sathining o‘rtacha

oylik minimal va maksimal holatlari ko‘rsatiladi. Taqqoslash qulay bo‘lishi

uchun sizot suvlari qatlamining bir necha yillar uchun holatlari aks ettiriladi.

Ayrim tumanlar uchun agar yer osti oqimi boshqarilgan bo‘lsa va sizot

suvlari ozuqalanish manbalaridagi o‘zgarishni summar holida aks ettirsa, u

holda sizot suvlarini ozuqa olishini umumlashtirsa bo‘ladi.

Agar ma’lumotlar etarli bo‘lsa, sizot suvlari sathi chizmasi

minerallashganlik va kimyoviy tarkibi ma’lumotlari grafigi bilan ustma-ust

tushiriladi.

To‘da (kust) kuzatuv quduqlari uchun yer osti suvlari sathi grafiklari bir

varaqqa chiziladi. Sathlar mutloq yoki nisbiy balandliklarda tushiriladi, chunki

bunday grafiklar bosimli va bosimsiz suvlar orasida bog‘lanishni aniqlashga

imkon beradi.

Sug‘oriladigan yerlarda tarqalgan sizot suvlari rejimining grafiklarini

tuzish va tahlil qilish bilan bir qatorda, sug‘orilmaydigan atrofdagi xuddi

shunday geomorfologik sharoitda tarqalgan sizot suvlari uchun ham rejim

grafiklari tuziladi va tahlil qilinadi.

Tayanch tizimlaridan farqli xo‘jaliklar hududida joylashgan quduqlar

bo‘yicha xronologik grafiklar tuzilmaydi, qayta ishlash sizot suvlarining yotish

chuqurligi va mineralashganlik xaritasini tuzish bilan chegaralanadi. Bunday

xaritalar turli davrlar uchun tuziladi. Bu xaritalarda gidroizogips chiziqlari ham

chiziladi. Chuqurlik xaritalarida >0,5 m; 0,5-1,0 m; 1,0-1,5 m; 1,5-2,0 m; 2,0­

3,0 m; 3,0-5,0 m; va <5,0 m.dan kichik chuqurliklar ko‘rsatiladi.

Mineralashganlik xaritalarda <1,0 g/l; 1-3 g/l; 3/5 g/l; 5-10 g/l; 10-15 g/l

va 15 gr/l.dan katta gradatsiyalar bo‘yicha ko‘rsatiladi.

So‘ngra bu xaritalardan planimetriya yordamida chuqurligi va

minerallashganligi turli xil bo‘lgan maydonlar o‘lchab hisoblab chiqiladi.

191

Olingan natijalarni jadvalga joylashtiriladi va natijalarni taqqoslash uchun

boshqa ma’lumotlar ham kiritiladi. Agar ma’lumotlar etarli bo‘lsa, taqqoslash

qator yillar uchun amalga oshiriladi.

Sug‘orish va sug‘orish-ta’minlash tizimi doirasida chuqurligi va

minerallashganligi har xil bo‘lgan maydonlar uchun alohida tavsif beriladi.

Sug‘oriladigan maydon ichida sun’iy zovurlar qurilgan yoki qurilmagan

maydonlarni ajratish maqsadga muvofiqdir.

Melioratsiya sharoiti murakkab almashlab ekish mavzelarida, agar bu

holat sizot suvlarining ko‘tarilishi, minerallashganligi ortishi, tuproqning

sho‘rlanishi ta’siriga bog‘liq bo‘lsa, u holda yirik masshtabli (1:10000, 1:5000)

sizot suvlarining yotish chuqurligi, minerallashganligi va tuproqlarning

sho‘rlanishi xaritalari tuziladi. Bu maqsad uchun vaqtinchalik quduqlar qazilib

bir marta sath o‘lchanadi, kimyoviy analiz uchun tuproqning tuz tarkibi

namunasi olinadi. Bunday xaritalar gidrogeologik sharoitni, tuproqlarning

sho‘rlanganligini, sug‘orish kanallari, kollektorlar va zovurlar ta’siri mintaqasini

aniq tasvirlaydi. Ular agrotexnik tadbirlar kompleksini o‘tkazishga imkon beradi

(ekish muddatlari, sug‘orish va suv yuvish rejimi, o‘g‘it solish miqdori). Bunday

aniq xaritalar zovurlarning texnik holatini yaxshilash va rivojlantirish

tadbirlarini belgilashga imkon beradi.

IX.10. Axborot va xisobotlarni tuzish

Axborotlar bahorgi ekish oldi uchun, vegetatsiya davrining o‘rtasi va oxiri

uchun tuziladi. Sho‘rlangan yerlarda axborotlar sho‘r yuvish sonini va

me’yorini aniqlash uchun, sho‘r yuvishni boshlanish vaqtida tuziladi.

Axborotlarda tabiiy va irrigatsion-xo‘jalik omillariga, sug‘orish va zovur

suvlariga baho beriladi. Dalaga amalda berilgan suv sarfi bilan rejadagisini

taqqoslash, zovur suvlarining xajmini baholash uchun katta ahamiyatga ega.

Sizot suvlari rejimi va uning o‘zgarish tendensiyasini va tuproqlarni

botqoqlanish va sho‘rlanish sharoitini tavsifi bayon qilinadi.

Ekish ishlarini o‘tkazish jarayonini, sug‘orish rejimini, qayta sho‘rlanish

xavfini hisobga olib yerlarning meliorativ holatiga baho beriladi.

192

Yerlarning meliorativ holatini aniqlashda, uning yomonlashishini keltirib

chiqaruvchi sabablar va yaxshilash sabablari ko‘rsatiladi.

Quyidagi sabablarga ko‘ra yerlarning meliorativ sharoiti yomonlashadi:

- sug‘orish kanallaridan ko‘p miqdorda suv yo‘qotilishi;

- rejasiz katta hajmda suv berish;

- eskidan va yangidan sug‘oriladigan qo‘shni yerlardan yer osti suvlarini

kelishini ko‘payishi;

- zovur tizimlarining qoniqarsiz texnik holati;

- yer osti va usti suvlarining soylarga, pastliklarga oqib ketishining

kamayishi va to‘xtashi;

- sholi sug‘orish tizimlarining atrofdagi sug‘orish mavzelariga salbiy

ta’siri;

- sho‘r yuvish rejimining buzilishi (me’yorlari, muddatlari, yerlarni

tayyorlash);

- atmosfera yog‘inlarining ko‘p yog‘ishi, daryolarda suvning ko‘payishi.

Yerlarning meliorativ holati qoniqarsiz bo‘lsa, uni xo‘jalik miqyosida

baholanadi.

Axborotlar xo‘jaliklarga, sug‘orish tizimi boshqarmasiga, qishloq

xo‘jaligi boshqarmasiga yuboriladi. Axborotlar quyidagi turlarga bo‘linadi:

- tezkor ma’lumotlar;

- oylik axborotlar;

- kvartal axborotlar;

- fasliy hisobotlar;

- sizot suvlarining yotish chuqurligi, minerallashganligi va gidroizogips

xaritalari;

- yillik texnik hisobotlar;

- tematik ishlar hisobotlari;

- yer usti suvlarining sifati to‘g‘risidagi byulleten;

- gidrogeologik-meliorativ ishlarning loyihasi va smetasi;

- o‘n kunlik tezkor axborolar.

193

Hisobotlarni tuzish.

Kuzatuv ma’lumotlarini tezkor tahlil qilish asosida yillik hisobot kelgusi

fevral oyidan kechiktirmay tuziladi.

Hisobot matni quyidagi boblardan iborat bo‘ladi:

- kirish (bajarilgan ishlarning tarkibi va hajmi);

- meteorologik va gidrologik sharoitlarning qisqacha yillik tavsifi;

- irrigatsion-xo‘jalik sharoitlarning tavsifi:

- yer osti suvlari rejimining tavsifi;

- tuproq qatlamining sho‘rlanganligi va suv-tuz rejimi kuzatuvlari natijalari;

- yerlarning meliorativ holatini baholash va ehtiyoj tug‘ilsa sug‘orish

massivlarining yomonlashuv sabablarini tahlil qilish;

- zax qochirish tizimlarining va meliorativ tadbirlarning samaradorligini

baholash;

- tuproq eroziyasi va ularning suvli-fizik xossalarining o‘zgarishi ustidan olib

borilgan kuzatuvlar natijasi;

- sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha xulosalar

va takliflar.

Jadval ko‘rinishida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan bo‘lishi lozim:

- yillik meteorologik va gidrologik sharoitlarni o‘rtacha ko‘p yillik

ma’lumotlar bilan taqqoslash;

- rejadagi va amaldagi yig‘indi suvlarni berish va sug‘orish me’yorlari;

- yig‘indi va solishtirma (m3/ga) zovur oqimi va zovur oqimi moduli (oylar

bo‘yicha, yil uchun);

- zovur suvlarining minerallashganligi va tuzning yuvilish miqdori (oylar

bo‘yicha, yil uchun);

- sug‘orish tizimlari hududi, xo‘jaliklar va almashlab ekish massivlari uchun

oylik, umumiy suv-tuz va sizot suvlari balansi;

- joriy yil va oldingi yillar uchun sizot suvlari chuqurligi bo‘yicha vegetatsiya

davrining boshlanishi va oxiri uchun maydonlarning taqsimlanish jadvali;

- sizot suvlarining minerallashganligi uchun;

194

- turli darajada sho‘rlangan yerlarning maydonlarini ko‘rsatuvchi jadval;

- turli meliorativ holatdagi yerlarning maydonini ko‘rsatuvchi jadval;

Hisobotlar qishloq va suv xo‘jaligi vazirligiga, sug‘orish tizimlari

boshqarmasiga, tumanning qishloq xo‘jalik bo‘limiga va ilmiy-tadqiqot

institutlariga yuboriladi.

Melioratsiya xizmatining ma’lumotlari meliorativ tizimlarni qayta qurish

(rekonstruksiya) loyihalarini asoslashda va boshqa masalalarni yechishda

ishlatiladi.

IX.11. Axborotlarni qayta ishlashning axborotlashtirilgan tizimi.

Yer osti va yer usti suvlari rejimi, aeratsiya mintaqasi jinslarining suv-tuz

rejimi, dalaga suv berish (vodopodacha) va zovurlarni ishlash rejimi ustidan olib

boriladigan kuzatuvlar ma’lumotlarini qayta ishlash usullarini takomillashtirish

ma’lumotlarini to‘plash, saqlash va qayta ishlashning avtomatlashtirilgan

axborot-qidiruv tizimini barpo qilish asosida olib boriladi. Bu masalalarni hal

qilish, yer osti suvlari rejimini, tuproqlarni suv-tuz rejimini, meliorativ

tadbirlarni tezkor va uzoq muddatli bashoratlarini tadbiq qilish bilan bog‘liq.

Suv xo‘jaligi vazirligi tizimida ma’lumotlarni to‘plash, saqlash va qayta

ishlashning mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan tizimi ishlab

chiqilishi kerak: ya’ni axborot olish, hisobdan o‘tkazish, uzatish, to‘plash,

nazorat, qidiruv, statistik usulda qayta ishlash, ko‘paytirish, xaritalar, grafiklar,

jadvallarni tuzish va bosmadan chiqarish, bashoratlarni, zovurlarning

ko‘rsatkichlarini va meliorativ tadbirlarni hisoblash.

Ma’lumotlarni qayta ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi, zamonaviy

matematik usullarni, hisoblash texnikasini, umumlashtirilgan axborot bazasi va

tizimini qo‘llashga asoslanishi kerak.

Qayta ishlashning avtomatlashtirlgan tizimini ishlab chiqish va tadbiq

qilish uchun tizimni ishlash tamoyilini, kuzatuv natijalarini perfokartaga va

perfolentaga yozish usullarini, dastur bilan ta’minlanganligi, ma’lumotlarni

qayta ishlashni yorituvchi maxsus uslubiy qo‘llanmalar tuzishni talab qiladi:

195

Ma’lumotlarni birlamchi qayta ishlash kuzatuvlarning turlari bo‘yicha olib

borilishi kerak (yer osti suvlari, yer usti suvlari, aeratsiya mintaqasi jinslarining

suv-tuz rejimi).

Avtomatlashtirilgan axborot-qidiruv tizimini ishga tushirish meliorativ

nazorat xizmatini samarali qiladi, qayta ishlash muddatlarini qisqartiradi,

ma’lumotlarni aniqligini va ishonchliligini oshiradi, hisobot hujjatlarini

unifikatsiya qiladi, murakkab qayta ishlash va bashorat qilish, amaliy tavsiya

berish yo‘li bilan meliorativ nazorat xizmati ishining samaradorligini oshiradi.

Gidrogeologik-meliorativ ekspedetsiyalariga Hisoblash markazlari (HM) va

Avtomatlashtirilgan tizim boshqarmalari (ATB) biriktiriladi.

HM va ATB bilan birgalikda texnologik sxemalar tanlanadi, ma’lumotlar

hajmi va turi aniqlanadi. Kadrlar va texnikaviy baza tayyorlanadi.

Ekspedetsiyalarda unifikatsiya qilingan dala daftarchalari tayyorlanadi va

mashina tiliga (perfokartaga va perfolentaga) o‘tkaziladi.

IX .12. Kuzatuv ma’lumotlaridan gidromeliorativ tizimlarni qayta qurish

(rekonstruksiya)da foydalanish.

Rekonstruksiya loyihalarini asoslash, xususan yerlarning meliorativ

holatini yaxshilash uchun gidrogeologik-meliorativ xizmat ma’lumotlari katta

ahamiyatga egadir.

Kuzatuvlar to‘g‘ri tashkil qilinganda va to‘liq hajmda olib borilganda,

meliorativ xizmat ma’lumotlari quyidagilarni hal qilishga imkon beradi:

- sug‘oriladigan va atrofdagi yerlarning hozirgi kundagi gidrogeologik va

injener-geologik sharoitini tavsiflash;

- sizot suvlari rejimi va balans natijalarini tahlil qilish asosida yerlarning

meliorativ holatining yomonlashuvi sabablarini va salbiy injener-geologik

hodisalarning rivojlanishini aniqlash;

- sizot suvlarining infiltratsion ozuqalanishini tarkibiy qismlarga bo‘lish va

bug‘lanish hamda transpiratsiyani baholash zarur;

- suv bilan ta’minlashga va tekislashga muhtoj maydonlarni aniqlash;

196

- kompleks rekonstruksiya loyihasini tuzish uchun kerak bo‘ladigan

gidrogeologik ko‘rsatkichlarni aniqlash;

- mavjud zovur va sho‘r yuvishning va boshqa meliorativ tadbirlarning

samaradorligini baholash, sizot suvlari rejimi bilan tuproqlarning suv-tuz

rejimini bog‘langanligini o‘rganish asosida optimal meliorativ rejimlarni

aniqlash, sug‘orish va zovur suvlarining sifatini baholash va kelajakda

o‘zgarishi bashorat qilish;

- yer osti suvlarini sug‘orish uchun ishlatishning imkoniyati va tajribalarini

tavsiflash;

- mavjud gidromeliorativ tizimlar va sug‘orishning atrof-muhitning tabiiy

sharoitiga ta’sirini baholash;

- tuproqshunos, gidromeliorator-loyihachi bilan birgalikda gidromeliorativ

tizimlarning rekonstruksiyasini va sug‘orishni rivojlanishini, yerlarni

gidrogeologik, tuproq-meliorativ va injener-geologik sharoitiga ta’sirini

bashorat qilish.

Bu ma’lumotlar loyihada sug‘orish, zovurlar va boshqa texnogen

omillarning tabiiy sharoitga ta’sirini hisobga olishga imkon beradi.

Injener-geologik jarayonlar ustidan olib borilgan kuzatuv

ma’lumotlarining tahlili, rekonstruksiya loyihasida muhofaza tadbirlarini ishlab

chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Natijada jarayon va hodisalarning

ko‘lami, tezligi, irrigatsion eroziya, karst, suffoziya, cho‘kish, surilishlarning

namoyon bo‘ladigan joylari, ularni keltirib chiqaruvchi sabablar aniqlanadi.

Melioratsiya xizmati, kuzatuv ma’lumotlari rekonstruksiya loyihalarini

asoslash uchun etarli bo‘lmagan hollarda gidrogeologik va injener-geologik

sharoitlarni o‘rganish davom ettiriladi va kompleks gidrogeologik, injener-

geologik s’yomka o‘tkaziladi.

Nazorat savollari.

1. Gidrogeologik monitoringni vazifalari qanday?

2. Kuzatuvlar tarkibiga nimalar kiradi?

3. Kuzatuv punktlari nechta xil bo‘ladi va qanday?

197

4. Regional kuzatuv quduqlari bo‘yicha kuzatuvlarining vazifalari va ular

qanday joylashtiriladi?

5. Xo‘jaliklar hududida joylashgan quduqlari vazifalari?

6. Vaqtinchalik quduqlar va kuzatuvlar nima maqsadda quriladi va o‘tkaziladi?

7. Tayanch kuzatuv quduqlari qanday joylashtiriladi va kuzatuvlar qanday

o‘tkaziladi?

8. Xo‘jaliklar hududida joylashgan kuzatuv quduqlari qanday joylashtiriladi va

kuzatuvlar qanday o‘tkaziladi?

9. Kuzatuv ma’lumotlaridan foydalanib qanday xaritalar va chizmalar tuziladi?

10. Kuzatuv ma’lumotlaridan foydalanib qanday axborotlar, xisobotlar tuziladi?

Xisobotlar taxlili.

Atama va iboralar: gidrogeologik-meliorativ monitoring, yerlarni meliorativ

holati, kompleks kuzatuvlar, regional, xo‘jaliklar hududida, vaqtincha kuzatuv

shaxobchalari, joylashtirish tamoyillari, kuzatuv olib borish tamoyillari,

burg‘ulash quduqlari, meliorativ nazorat, suv namunalari, sizot suvlari sathi va

minerallashganligi, ma’lumotlarni qayta ishlash, xaritalar, kesimlar, taxlil,

axborotlar, hisobotlar, tizimlarni rekonstruksiyasi.

X-bob

Meliorativ tizimlar loyihalarini gidrogeologik va injener-geologik

asoslashning tamoyillari.

X.1. Qidiruv tadqiqot ishlarida loyiha tuzishning turli bosqichlardagi

vazifalari.

Yerlarni sug‘orish, zaxini qochirish va suv bilan ta’minlash loyihalarini

tuzish uchun yerlarning geologik tuzilishi, gidrogeologik va injener-geologik

sharoiti to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlarga ega bo‘lish lozim.

Tadqiqot (qidiruv) ishlari injener-gidrotexnik tomonidan berilgan

texnikaviy topshiriqdan boshlanadi. Bu topshiriqda qurilish me’yorlari va

qoidalarining talabalariga ko‘ra quyidagilar ko‘rsatiladi:

198

1) Loyihalashtirish bosqichi, massiv yoki injenerlik inshooti joylashgan

yerni va qidiruv maydonining chegaralari;

2) Injenerlik inshootining maydonda joylashtirish tasviri va ko‘rsatkichlari

(bir necha variantlarda, inshooot elementlarininng o‘lchamlari, zaminning

chuqurligi, inshoot og‘irligining ta’sir kuchi);

3) Maxsus o‘rganilishi lozim bo‘lgan tadqiqot masalalari (lyoss

jinslaridagi cho‘kish hodisasi, maydonni zax bosishi, ularni butun maydon yoki

kichik maydonlarda o‘zgarishini bashorat qilish va boshqalar);

4) Qidiruv va tadqiqot ishlarining bajarilish muddatlari.

Meliorativ tadbirlar loyihasini tuzish ikki bosqichda olib boriladi:

1. Loyiha, ishchi loyihasi;

2. Ishchi hujjatlari

Loyiha, ishchi loyihasi bosqichining vazifasi qabul qilingan variantdagi

meliorativ tizim inshootlari, ishlab chiqilgan konstruktiv elementlar va

meliorativ tadbirlar, gidrogeologik va injener-geologik jihatidan asoslanadi.

Meliorativ tizimlarni qayta qurish loyihasini asoslash uchun qidiruv

ishlari loyiha tuzishda hisobga olinishi shart bo‘lgan gidrogeologik va injener-

geologik sharoitlarning o‘zgarishi yoritiladi.

Qidiruv ishlari jarayonida quyidagi dala ishlari o‘tkaziladi:

a) Kompleks injener-geologik s’yomka, masshtabi 1:50000;

b) Sug‘orish massivlarida quriladigan zax qochirish tizimlarini asoslash

va bashorat qilish uchun maxsus gidrogeologik va injener-geologik tadqiqot

ishlari;

c) Loyiha qilinadigan inshootlar maydonida, yo‘nalishli injener-geologik

qidiruv ishlari olib borish.

Ishchi hujjatlari bosqichida qidiruv ishlarining vazifasi asosan tajriba

ishlari va maxsus tadqiqot ishlaridan iborat bo‘ladi, bu esa qurilish ishlarini

tashkil qilish sharoitini aniqlashtirish va yangi texnikani qo‘llash asosida

qurilishning ilg‘or usullarini tanlashga imkon beradi.

199

X.2. Sug‘orish va zax qochirish maydonlari loyihasini asoslash.

Sug‘orish maydonlari loyihasini asoslash uchun 1:50000 masshtabdagi

kompleks injener-geologik s’yomka o‘tkaziladi. Injener-geologik s’yomka

o‘tkazish uchun 1:10000 dan katta bo‘lmagan masshtabdagi topografik asosdan

foydalaniladi. S’yomka o‘tkaziladigan maydonning kattaligi sug‘orish

massivining maydoniga nisbatan 1,3 barobargacha katta bo‘lishi kerak.

S’yomka tarkibida olib borilgan gidrogeologik va injener-geologik

tadqiqot ishlari, meliorativ tadbirlar va inshootlar konstruksiyasini asoslash

uchun etarli hajmda o‘tkaziladi. Bu tadqiqot ishlarining hajmini aniqlash uchun,

arxiv va ilmiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlarga asoslanib tuzilgan

yerlarning litologik tuzilishi, o‘rganilayotgan qatlamning gidrogeologik sharoiti

va grunt xossalarining o‘zgaruvchanligini ko‘rsatuvchi sxematizatsiya o‘tkazish

kerak.

S’yomka bajarilishi vaqtida yer kavlash va boshqa murakkab, katta

mablag‘ sarf bo‘ladigan ishlarning hajmini qisqartirish uchun sug‘orish

massivlarida geofizik tadqiqot ishlari o‘tkazilishi lozim.

Rejim kuzatuv ishlarida olib borish uchun Geologiya va Suv va qishloq

xo‘jalik vazirliklari tashkilotlari tomonidan qurilgan regional rejim kuzatuv

shaxobchalaridan foydalaniladi, hamda gidrogeologik sharoitning

murakkabligiga bog‘liq ravishda 1 km2 sug‘orish maydonida 0,3-0,5 dona

kuzatuv shaxobchalari quriladi.

Meliorativ zovurlar loyihasini asoslash uchun sizot suvlarini past bosimli

suvli qatlamdan ozuqalanishini, sizot suvlarini hosil bo‘lishi va shakllanishi

hamda yopqich qatlamning tuzilishi o‘rganilishi lozim. Shular bilan bir qatorda

turli litologik tarkibdagi gruntlarning filtratsion xususiyatlari, aeratsiya

mintaqasi jinslarining tuz tarkibini o‘rganish hamda sug‘orish massivining tabiiy

zovurlar bilan ta’minlanganligini baholash talab qilinadi.

Sizot suvlarining hosil bo‘lishi va shakllanishi maxsus tanlangan tajriba

maydonlarida o‘rganiladi. Tajriba maydonchasining kattaligi 2-5 gektar bo‘lishi

mumkin va tajriba 1-2 yil davom etdiriladi. Tajriba maydonchasining aeratsiya

200

mintaqasida tarqalgan turli litologik tarkibdagi jinslarning suv o‘tkazuvchanligi

to‘liq o‘rganiladi, sug‘orish davrida infiltratsiyaga sarf bo‘ladigan suv miqdori

aniqlanadi va filtratsion hisoblash sxemasi asoslanadi.

Sug‘orish massivida olib borilgan gidrogeologik tadqiqot ishlari natijasida

quyidagi ma’lumotlar aniqlangan bo‘lishi lozim:

a) yer osti suvlarining ozuqalanishi va sarflanishining miqdoriy jihatdan

baholanishi;

b) sizot suvlarining yer usti suvlari bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy rejimi;

c) suvli qatlamlarning gidrogeologik va gidrokimyoviy ko‘rsatkichlari;

d) sug‘orish massivi filtratsion sxemasining gidrodinamik chegaralari,

hududning tabiiy zovurlar bilan ta’minlanganligi;

e) ekspluatatsiya qilinayotgan gidrotexnik inshootlarning yer osti suvlari

rejimiga bo‘lgan lokal ta’siri.

Zax qochirish maydonlari loyihasini asoslash uchun gidrogeologik va

injener-geologik qidiruv ishlari jarayonida quyidagilar o‘rganib chiqiladi:

a) geomorfologik sharoit; daryo vodiysining tuzilishi, terrasalari va relef

maydonining botqoqlanishga bo‘lgan ta’siri;

b) hududning geologik tuzilishi, tog‘ jinslarining litologik tarkibi,

ularning lokal va regional suv o‘tkazmas qatlamgacha bo‘lgan chuqurlikda

tarqalishi va yotish sharoiti;

c) suvli gorizontlarning yotish chuqurligi va tarqalishi, ularning o‘zaro va

yer usti suvlari bilan gidravlik bog‘lanishi, sizot suvlarining rejimi va balansi,

sizot va yer usti suvlarining kimyoviy tarkibi va uni zovurlarning kimyoviy

kolmatatsiyasiga bo‘lgan ta’siri, massivning geofiltratsion sxemasi va

gidrogeologik ko‘rsatkichlarining qiymatlari;

d) fizik-geologik jarayonlarning tarqalishi va tavsifi;

e) gruntlarning fizik-mexanik xossalari;

f) loyiha tuzilayotgan ob’ektga o‘xshash sharoitda ekspluatatsiya

qilinayotgan meliorativ tizimlarning ishlashi to‘g‘risidagi ma’lumotlar va

ularning atrofidagi maydonlarning gidrogeologik sharoitiga bo‘lgan ta’siri.

201

Sug‘orish massivida zax qochirish tadbirlarining loyihasi uchun bu yerda

ham 1:50000 masshtabda kompleks injener-geologik s’yomka o‘tkaziladi.

Agar zaxi qochiriladigan hududda zovurlarning ishini og‘irlashtiradigan

bosimli yer osti suvlari mavjud bo‘lsa, qo‘shimcha qidiruv ishlari o‘tkazilib,

sizot suvlarining bosimli suvlar hisobiga ozuqalanishi o‘rganiladi.

S’yomka o‘tkazish maydonining kattaligi zax qochirish maydonlari

ixcham joylashganda (yonma-yon joylashganda) loyiha qilinayotgan massivga

nisbatan 2,5 barobarga katta bo‘lishi mumkin. Faqat s’yomka o‘tkaziladigan

maydon chegaralari, gidrolinamik chegaralar bilan mos bo‘lishi lozim.

Burg‘ilash quduqlari maydonda bir tekis yoki ma’lum bir yo‘nalish

bo‘yicha joylashtirilishi va har bir relef elementida, (yonbag‘ir, terrasa, suv

ayirg‘ichda va boshqalar) joylashtirilgan bo‘lishi kerak.

Yo‘nalishlar oralig‘idagi masofa 1-2 kilometrdan ortmasligi, quduqlar

orasidagi masofa esa yerlarning relefi va litologik tuzilishining

o‘zgaruvchanligiga bog‘liq ravishda 0,3-0,8 kilometrda joylashtirilishi kerak.

Burg‘ilash quduqlarining chuqurligi o‘rtacha 15 metrdan ortmasligi va

quduqlarning uchdan bir qismi tarxda keng tarqalgan birinchi suv o‘tkazmas

qatlamgacha qazilishi lozim. Ayrim quduqlar agar ehtiyoj tug‘ilsa, sizot suvlari

bilan bosimli suvlar orasidagi bog‘liqlikni aniqlash uchun katta chuqurlikkacha

qazilishi mumkin.

Zax qochirish tizimida og‘ir gruntlar (gilli tuproqlar, og‘ir qumoq

tuproqlar) suv o‘tkazmas qatlamlar ustida joylashgan bo‘lsa, chuqurligi 5

metrgacha bo‘lgan burg‘ilash quduqlari qazilib, litologik tarkib o‘rganiladi.

To‘da quduqlardan tajribaviy suv tortib olish har 3 km2da 1-2 tadan

bo‘lishi kerak. Asosiy burg‘ilash quduqlari har 1 metrdan grunt namunalari va

barcha qazilgan quduqlardan esa, yer osti suvining kimyoviy tarkibini o‘rganish

uchun suv namunasi olinadi.

O‘tkazilgan kompleks injener-geologik, gidrogeologik va tuproq-

meliorativ qidiruv-tadqiqot ishlari asosida maydon gidrogeologik-meliorativ

jihatidan tumanlarga bo‘linadi. Bu bilan bir qatorda sizot suvlarini, tuproqlarni

202

suv bilan ozuqalanishi va botqoqlanish sharoitiga baho beriladi, zax

qochirishning samara beradigan usullari tavsiya qilinadi.

X.3. Injenerlik inshootlari loyihasini gidrogeologik va injener-

geologik jixatdan asoslash

Loyiha qilinadigan injenerlik inshootini injener-geologik nuqtai nazardan

asoslash uchun (to‘gon maydoni va nasos stansiyasi uchun) 1:5000

masshtabdagi s’yomka tarkibida geofizik, yer qazish, burg‘ilash, geotexnik va

filtratsion tajriba ishlari bo‘lgan qidiruv ishlari hamda tog‘ jinslarining fizik-

mexanik, petrografik, kimyoviy tarkiblarini aniqlash ishlari va maxsus tadqiqot

ishlari bajariladi.

Burg‘ilash quduqlarining chuqurligi inshootlar joylashgan yerlarning

geologik tuzilishi qonuniyatlarini, injener-geologik va gidrogeologik sharoitlarni

aniqlashni hisobga olgan holda va inshoot zamini gruntlarining fizik-mexanik

xususiyatlariga baho berish maqsadlariga muvofiq tayinlanadi.

Burg‘ilash quduqlari to‘g‘onnning o‘qi bo‘yicha ham yuqori va pastki

b’efda to‘g‘ondan 100-200 metr uzoqlikda to‘g‘on o‘qiga parallel ravishda

joylashtiriladi. Quduqlar injener-geologik sharoitning murakkabligiga,

to‘g‘onnning balandligiga bog‘liq ravishda 20-100 metr chuqurliklarda va bir-

birlaridan 40-150 metr masofada qaziladi.

To‘g‘on o‘qidan tashqari, qidiruv quduqlari bilan loyiha qilinayotgan

beton inshootlari (tashlama, baliq o‘tkazuvchi qurilma va boshqalar) joylashgan

maydonchalar ham yoritiladi. Qidiruv quduqlari qurilish ishlarini tashkil

qilishga halaqit beruvchi yoki inshoootlarning ish jarayoniga salbiy ta’sir

ko‘rsatuvchi salbiy injener-geologik jarayon uchrashi mumkin bo‘lgan

chuqurlikkacha qazilishi lozim.

Injener-geologik sharoiti murakkab yerlarda shurf va burg‘ilash

quduqlaridan tashqari qidiruv shtolnyalari va shaxtalari qaziladi.

Gruntlarning fizik-mexanik xossalari laboratoriya va dala usullari

yordamida o‘rganiladi. Tajribalarning hajmi inshootning murakkabligiga

bog‘liq. Lyossimon gruntlarni o‘rganish uchun tomonlari cho‘kuvchan

203

qatlamlar qadinligining 0,5-1 qismiga teng o‘lchamli kotlovanlarda tajribaviy

suv quyish tajribasini o‘tkazish nazarda tutiladi.

Dala va laboratoriya ishlarining tarkibi va hajmi ob’ektning aniq injener -

geologik sharoitiga qarab belgilanadi.

To‘g‘on uchastkasi va boshqa inshoot maydonchalarida olib boriladigan

gidrogeologik tadqiqot ishlari quyidagi masalalarni yechish uchun dastlabki

ma’lumotlar bilan ta’minlaydi:

a) qurilish kotlovanlariga quyiladigan yer osti suvining sarfini baholash va

yer osti suvi sathini pasaytirish uchun samarali tadbirlar tanlash uchun;

b) inshoot zaminida va pastki b’efida vujudga keladigan filtratsion

bosimni baholash uchun;

c) inshoot asosida, inshoot atrofiga va atrofdagi soyliklarga filtratsiyaga

sarf bo‘ladigan suvlarning miqdorini hisoblash va filtratsiyaga qarshi chora-

tadbirlarni loyiha qilish uchun;

d) suv ombori atrofida yer osti suvlarining rejimini va o‘zgarish

chegaralarini aniqlash uchun;

e) yer osti suvlarining agressivligini aniqlash uchun.

Kanal terassasining hisobga olgan holda 1-3 dona qidiruv quduqlari

joylashtirilishi kerak. Quduqlarning chuqurligi kanal ostidan 3-5 metr

chuqurlikgacha, har bir geomorfologik elementda regional yoki kichik

maydonda tarqalgan suv to‘sar qatlamgacha (lekin 30 metrdan ortiq bo‘lmagan

chuqurlikgacha) qaziladi. Agar ayrim uchastkalarda yumshoq, bo‘shoq jinslar

tarqalgan bo‘lsa, burg‘ilash quduqlari tub yoki mustahkam jinslarga 2 metrdan

ortiqroq chuqurlashtiriladi.

Qidiruv quduqlarini terassa bo‘ylab joylashtirish uchun s’yomka

natijasida tuzilgan injener-geologik tumanlarga bo‘lish xaritasidan foydalaniladi.

Terrasa tog‘ yonbag‘irlarini, soylarni, temir va avtomobil yo‘llarini kesib

o‘tgan yerlarda terassa o‘qi bo‘ylab yoki ko‘ndalang kesim bo‘ylab qo‘shimcha

3-5 ta burg‘i qudug‘i qaziladi.

204

Kanal va kollektor terassalarida olib borilgan qidiruv ishlari natijasida

quyidagilar aniqlangan bo‘lishi kerak:

a) terassaning geologik-litologik tuzilishi, tog‘ jinslarining filtratsion

ko‘rsatkichlari, ularning sho‘rlanganligi va gips bilan tuzlanganligi;

b) yer osti suvlarining yotish chuqurligi, kimyoviy tarkibi, agressivligi va

rejimi (tabiiy sharoitdagi va loyiha sharoiti uchun sath bashorati);

v) terassaning maxsus injenerlik tadbirlarini nazarda tutishni talab

qiladigan salbiy injener-geologik sharoitli joylari;

g) inshoot konstruksiyasiga ta’sir ko‘rsatadigan, gruntlarning holati va

xususiyati ko‘rsatkichlari;

d) qurilish va ekspluatatsiya davrida inshoot zaminidagi gruntlarga va

kotlovan yonbag‘irlarining mustahkamligiga ta’sir ko‘rsatadigan filtratsion

bosimning ta’siri;

e) filtratsiyaga yo‘qotiladigan suvning miqdori va atrof hududlardagi zax

bosishi mumkin bo‘lgan mintaqalar maydoni.

Nasos stansiyasi quriladigan maydonlarda burg‘ilash quduqlarining soni

3-5 dona bo‘lishi va ularning chuqurligi tog‘ jinslarining fizik-mexanik

xususiyatini laboratoriyada o‘rganish uchun monolit va namunalar olinadi.

Suv qabul qiluvchi havza (avankamera) quriladigan maydonchalarda 8

metr chuqurlikda 3 dona quduq, to‘suvchi inshoot asosida 5-7 metr chuqurlikda

3 dona quduq qazilishi kerak.

Qirg‘oqni mustahkamlovchi inshootlarda quduqlarning chuqurligi daryo

yoki suv havzasining erozion chuqurligigacha qazilishi kerak.

Alohida dastur asosida bajariladigan maxsus tadqiqot ishlariga

quyidagilar kiradi:

EHM va AHM yordamida gidrogeologik ko‘rsatkichlarni hamda

ob’ektning filtratsion sxemasini aniqlash;

- gruntlarning oquvchanligi, suffoziya, karst, cho‘kish, surilish va

ko‘pchish hodisalarini o‘rganish;

- geofizik usullar yordamida gruntlarning korrozion aktivligini aniqlash.

205

To‘g‘on va ko‘tarma qurish uchun kerakli tabiiy qurilish materiallarini

qurilish maydonidan 2-5 kilometrdan uzoq bo‘lmagan yerlarda qidirib topish

lozim.

Ishchi hujjatlari bosqichida tajriba va maxsus tadqiqot ishlari, qurilish

ishlarini tashkil qilish sharoitini aniqlab olish va yangi texikani qo‘llash asosida

qurilishning ilg‘or usullarini aniqlash uchun o‘tkaziladi.

Qidiruv ishlarining bu bosqichida, to‘liq va ishonchli injener-geologik

ma’lumot olishga imkon beradigan va tog‘ jinslarining fizik-mexanik

xususiyatlarini tabiiy holatda o‘rganishga ochiq qurilish kotlovanlarini yaratish

katta ahamiyat kasb etadi.

Loyiha tuzishning qidiruv ishlari jarayonida amalga oshiriladigan

qo‘shimcha tadbirlarni ishlab chiqish uchun masalani to‘g‘ri, sifatli hal qilishga

imkon beradigan geologik-qidiruv ishlarining barcha usul va turlaridan

foydalaniladi (dala va laboratoriya tadqiqot ishlari, rejim kuzatuv ishlari va

boshqlalar).

Tajriba ishlari va maxsus tadqiqotlar quyidagilardan iborat bo‘ladi:

a) tajriba yo‘li bilan suvi sathini pastlashtirish va suvini chiqarib tashlash;

b) tajribaviy kotlovanlar kavlash;

v) to‘g‘on tanasini tajriba yotqizib tiklash;

g) tajriba uchun beton qoziqlarini va shpuntlarni qoqish;

d) cho‘kuvchan gruntlarni tajribaviy namlash.

Maxsus tadqiqotlar va tajriba ishlarining tarkibi va hajmi qidiruv ishlari

dasturida asoslangan bo‘lishi lozim.

Tajriba ishlari va maxsus tadqiqotlar imkoni boricha ishlab chiqarish

sharoitiga yaqin sharoitlarda o‘tkazilishi kerak va ular ular oddiy tadqiqot

usullari injener-geologik sharoitni to‘g‘ri baholash uchun ishonarli ma’lumot

bilan ta’minlay ololmaydigan hollarda o‘tkaziladi.

Qo‘yilgan masalalarni hal qilish uchun quyidagi tajriba-tadqiqot ishlari

o‘tkaziladi:

206

a) qurilish kotlovanlaridan suvni chiqarib tashlashni va yer osti suvi

sathini pasaytirish chuqurligini aniqlash uchun hamda zovur va filtratsiyaga

qarshi ishlatiladigan qurilmalarning ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun tajribaviy

suv tortib olish va chiqarib tashlash tashkil qilinadi. Tajriba ishlarini qurilish

kotlovanlari chegarasida qurilgan maydonlarda o‘tkazish kerak.

Tajriba quduqlari ishlab chiqarish sharoitidagi singari qurilgan va

jihozlangan bo‘lishi kerak.

b) qurilish kotlovanlarini qazishda quyidagilar aniqlanadi:

- qiyalikning optimal qiymati;

- loyiha bo‘yicha qurilgan qiyalik holatini kuzatib borish;

- inshoot zamini ochilgandan so‘ng, gruntlarni kuzatish (filtratsion

bosim qiymati, nurash tezligi, gruntlarning ko‘pchishi);

- tajriba kotlovanlarida olib borilgan tadqiqot ishlarining hajmi

tekshirilayotgan maydonning gidrogeologik va injener-geologik sharoitini o‘ziga

xosligiga bog‘liqligi loyiha tuzuvchi bo‘lim bilan birgalikda ishlab chiqilishi

kerak;

- o‘z ko‘rsatkichlari bilan alohida farq qiladigan gruntlarning

xususiyatini tajriba yo‘li bilan tekshirish va to‘g‘on, ko‘tarma tanasiga yaroqli

ekanligini aniqlash kerak;

- gruntning karerdagi zichligiga nisbatan ko‘tarmadagi gruntning

zichligi va pishiqligini keskin oshirish lozim;

- o‘ziga xos ishlab chiqarish sharoitini va gruntlarning zichlash

usullarini aniqlash lozim.

Tajriba uchun ko‘targan ko‘tarmaga yotqizilgan gruntlarni tekshirish

natijasida loyihada qabul qilinadigan gruntning zichlik ko‘rsatkichi aniqlanadi.

Ishchi hujjatlari bosqichida avval o‘tkazilgan yer osti suvlarining sathi va

kimyoviy rejimini o‘rganish ishlari davom ettiriladi. Bunda kuzatuv quduqlari

soni qurilish kotlovanlari hisobiga ortadi. Kuzatuv ishlarining aniqligi ortishi

lozim, chunki qurilish davrida yer osti suvlarining sathi va kimyoviy tarkibi

keskin o‘zgarishi mumkin.

207

Qidiruv va tadqiqot gidrogeologik ishlari quyidagi mazmundagi

texnikaviy hisobot tuzish bilan yakunlanadi va bu hisobot irrigatsion-meliorativ

tadbirlar loyihasini gidrogeologik va injener-geologik jihatdan asoslashga

xizmat qiladi.

Kirish.

I. Umumiy ma’lumotlar.

Geologik va gidrogeologik sharoitning o‘rganilganligi;

Umumiy geologik tuzilishi;

Geomorfologik va fizik-geologik sharoitlar;

II. Meliorativ massivning gidrogeologik sharoiti:

Gidrogeologik sharoitlarning o‘ziga xosligi;

Gidrogeologik ko‘rsatkichlar, filtratsion hisoblash sxemasi;

Yer osti suvlarining suv ta’minoti va sug‘orish uchun ishlatilishi;

Gidrogeologik sharoitning o‘zgarishini bashorat qilish;

Gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo‘lish.

III. Loyihalashtirilayotgan inshoot maydonlarining injener-geologik sharoiti.

Gruntlarning tarkibi va xususiyatlari;

Injener-geologik jarayonlar dinamikasini bashorat qilish;

Injener-geologik elementlar va gruntlarni hisoblash ko‘rsatkichlari.

Tabiiy qurilish materiallari.

Xulosalar.

Hisobotga xulosa va quyidagi grafik ma’lumotlari kiritiladi:

- aniq ma’lumotlar xaritasi;

- to‘rtlamchi davr yotqiziqlari xaritasi;

- geomorfologik sharoit xaritasi;

- gidrogeologik xarita;

- yer osti suvlarining ekspluatatsion zaxiralari xaritasi;

- geologo-genetik komplekslar xaritasi va kesimlar;

- yer osti suvlarining yotish chuqurligi, minerallashganligi va kimyoviy

tarkibi xaritasi;

208

- gidroizogips, gidroizopez, suv o‘tkazuvchanliklar, suvli

gorizontlarning qalinligini sintez qiluvchi-gidrodinamik harita;

- gidrogeologo-meliorativ tumanlarga bo‘lish haritasi va uning

eksplikatsiyasi.

X.4. Qidiruv tadqiqot ishlarining vazifalari

Qidiruv tadqiqot ishlarining tarkibi va vazifalari quyidagilardan iborat:

- Qidiruv-tadqiqot ishlari olib borilgan hududning geologik,

gidrogeologik, injener-geologik ishlar ma’lumotlarini yig‘ish, tahlil qilish,

o‘rganish va tartibga keltirish;

- Dala ishlari maydonining geologik tuzilishini, tog‘ jinslarining tarkibi

va xususiyatlarini o‘rganish;

- Hududning tektonik va geomorfologik sharoitini o‘rganish;

- Sizot suvlarining kimyoviy tarkibini va tog‘ jinslarining

sho‘rlanganligini o‘rganish;

Ilgari o‘tkazilgan qidiruv ishlari natijalarini o‘rganish hududiy geologik

fondlarda, Suv va qishloq xo‘jalik vazirligining joylardagi tashkilotlarida hamda

turli idoralarga qarashli loyiha tashkilotlarida olib boriladi. Bu ishlar jarayonida

yerlarning topografik, geologik, gidrogeologik, injener-geologik,

geomorfologik, geobotanik va tuproq xaritalariga e’tibor beriladi va ko‘chirib

olinadi. Hudud iqtisodi, fizik-geografik sharoiti (relefi, gidrografiyasi,

gidrologiyasi, o‘simlik dunyosi, tuproqlari) to‘g‘risida ham ma’lumotlar

to‘planadi.

Hududda tarqalgan suvli gorizontlarning hisoblash ko‘rsatkichlari va tog‘

jinslarining injener-geologik xususiyatlari to‘g‘risida dastlabki xulosalar

chiqarish uchun ichimlik suv manbalarini qidirish, foydali qazilma konlari

shaxtalarini quritish, turli inshootlar uchun olib borilgan qidiruv ishlari

natijalarini ko‘rsatuvchi hisobotlar, qimmatli ma’lumotlar beradi.

Ekspluatatsiya qilinayotgan sug‘orish tizimlarining ish rejimi to‘g‘risidagi

ma’lumotlar qidiruv-tadqiqot ishlarining asosiy yo‘nalishini belgilab beradi.

SHuning uchun sug‘orish tizimlarini qurish va ekspluatatsiya qilish to‘g‘risidagi

209

gidrogeologik va injener-geologik ma’lumotlar diqqat e’tibor bilan tartibga

keltirilishi lozim.

Asosiy kartografik ma’lumotlar ko‘chirib olinadi, hisobotlar esa har

tomonlama to‘liq bayon qilinadi. Geologik kesimlar, quduqlar, buloqlar,

laboratoriya ishlarining natijalari, maxsus aniq xaritaga tushiriladi va maxsus

kataloglar tuzilib, umumlashtirilgan jadvallarga yoziladi.

Geodinamik, gidrogeologik jarayon va hodisalarni yorituvchi

ma’lumotlarni to‘plashda cho‘kish hodisasiga, tuproqlarning sho‘rlanishiga,

karst, surilish, sel hodisalariga va injener-geologik sharoitga salbiy ta’sir etuvchi

seysmik hodisalarga hamda bularning salbiy ta’siriga qarshi qo‘llaniladigan

chora va tadbir usullarining samaradorligini ko‘rsatuvchi ma’lumotlarga asosiy

e’tibor qaratiladi va o‘rganiladi.

Olib borilgan ishlar natijasida geologik, gidrogeologik, injener-geologik

xaritalar va kesimlar tuziladi, yer osti suvlarining chuqurligi, minerallashganligi,

kimyoviy tarkibi va tog‘ jinslarining injener-geologik xususiyatlari to‘g‘risidagi

ma’lumotlar umumlashtiriladi. Bu esa hudud tabiiy sharoitining murakkabligiga

to‘g‘ri baho berishga va tadqiqot ishlarining mazmuni va hajmini to‘g‘ri

tanlashga imkon beradi.

Dala ishlari marshrutli tadqiqot yordamida geofizik, burg‘ilash, tajriba va

boshqa ishlar bilan birgalikda olib boriladi. Natijada loyihalashtirilayotgan

meliorativ tizim ta’sir o‘tkazadigan chuqurlikkacha bo‘lgan mintaqada tarqalgan

tog‘ jinsi komplekslarining gidrogeologik va injener-geologik tavsifi yoritiladi.

Dala ishlari jarayonida tog‘ jinslarining tarqalishi, qalinligi, yotish

sharoiti, petrografik tarkibi, suvga to‘yinganligi, struktura va teksturasi

o‘rganiladi. Bu tadqiqotlar tog‘ jinslari zarralarining ichki mexanik bog‘lanishi,

ularning suvda erish qobiliyati, nurashga qarshiligi, qiyalik va yonbag‘irlardagi

turg‘unligi, injener-geologik xossalari kabi umumiy sifat ko‘rsatkichlari bilan

to‘ldiriladi.

Tog‘ jinslari umumiy xususiyatiga to‘liq baho berish uchun quruq iqlimli

mintaqalarda tog‘ jinslarining tuz tarkibiga, cho‘kuvchanligiga,

210

sho‘rlanganligiga, suv o‘tkazuvchanligiga va suvlar ta’siridan erishi

xususiyatiga alohida e’tibor beriladi.

Ko‘rsatib o‘tilgan ko‘rsatkichlar turli usullar bilan aniqlanishi mumkin.

Masalan, tog‘ jinslarining zichligi va mustahkamligi qiyaliklarining shakliga

qarab, suvga chidamliligi jarlikning shakliga, cho‘kuvchanligi lyoss jinslari

tarqalgan yerlarda cho‘kib hosil bo‘lgan chuqurliklariga qarab, yoki gillardagi

karst o‘pqonlariga qarab o‘rganilishi mumkin.

Dala kuzatuv ishlaridan tashqari bu ko‘rsatkichlarni laboratoriya

sharoitida o‘tkaziladigan tadqiqotlar yordamida ham aniqlanadi.

O‘zbekiston sharoitida keng tarqalgan lyoss va lyossimon jinslarning

cho‘kuvchanligini, ularni hosil bo‘lish sharoiti, yoshi, geomorfologik sharoitiga,

iqlimiga va yer osti suvining chuqurligiga qarab aniqlash mumkin. Masalan,

prolyuvial va eol lyosslari o‘ta cho‘kuvchan, delyuvial, delyuvial-prolyuvial

jinslar kuchsiz cho‘kuvchan bo‘ladilar.

Qurilish kotlovanlarini kuzatish orqali tog‘ jinslarining xususiyatlari

to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar olinishi mumkin.

Hududning tektonik sharoitini o‘rganishga gidrogeologik va injener-

geologik syomka jarayonida katta e’tibor beriladi. Bu yerda asosiy e’tiborni tog‘

jinslari komplekslarining tektonik harakat ta’siridan buzilganligiga, yorilganlik

va nuraganlik darajasiga va tektonik strukturalarning hozirgi zamon geologik

jarayonlari bilan bog‘liqligiga qaratiladi.

Tektonik strukturalarning shakli, elementi va ularni tog‘ jinslarning suvga

to‘ldirilganligiga ta’siri o‘rganiladi. Bu ishlar jarayonida tektonik harakatlar

ta’siridan buzilgan mintaqadagi tog‘ jinslari tarkibiga, mintaqalarning katta

kichikligiga, qalinligiga, bunday mintaqalarga turli relef shakllarining

joylashishiga (jarliklar, daryo vodiylari), buloqlarning qiyalik yerlarida sodir

bo‘lishiga, karst hosil bo‘lish jarayonining faolligiga, suffoziya hodisasining bu

mintaqa bilan bog‘liqligiga katta e’tibor beriladi.

Tog‘ jinslari massivlarining yorilganlik darajasini, mustahkamligini,

suvga to‘yinganligini, suv o‘tkazuvchanligini o‘rganish shu hududda

211

melioratsiya ishlari olib borilganda ularni holatini o‘zgarishini bashorat qilish

uchun zarur.

Geomorfologik tadqiqot ishlari natijasida turli turdagi releflarning

tarqalish qonuniyatlarini va ularning rivojlanish dinamikasini o‘rganish va

yerlarning geologik tuzilishi va injener-geologik sharoit bilan bog‘liqligi

aniqlanadi.

Yerlarning relefini o‘rganish jarayonida daryo vodiylariga katta e’tibor

beriladi va vodiyning shakli, terrasalarni kengligi, balandligi, mezororelef

hamda vodiyda tarqalgan geologik jarayonlar va hodisalar o‘rganiladi.

Daryo terrasalarining geologik tuzilishini o‘rganish vaqtida daryo

yotqiziqlarining tarkibi, tuzilishi, qalinligi va hosil bo‘lish sharoiti, irrigatsion

yotqiziqlarining tarkibi, tuzilishi, qalinligi va hosil bo‘lish sharoiti, irrigatsion

yotqiziqlarga alohida e’tibor beriladi.

Daryo vodiysi yonbag‘irlarini o‘rganish vaqtida ularning relefi qiyaligi va

ularning tog‘ jinslariga bog‘liqligi, turg‘unlik holati va ularning xarakteri

o‘rganiladi.

Hozirgi zamon geologik va injener-geologik jarayon va hodisalarni

o‘rganish vaqtida bu jarayonlar tarqalgan, rivojlangan hududning tabiiiy

geologik sharoiti, ularni keltirib chiqaruvchi sabablar, jarayonlar dinamikasi,

ularning o‘lchamlari va elementlariga tavsif beriladi.

Cho‘kish va suffoziya jarayonlari tarqalgan yerlarda ularning tarqalish

shakllari, turlari va o‘lchamlari, faol rivojlanadigan davrlari, kimyoviy, fizik va

meteorologik omillarning ahamiyatiga tavsif beriladi.

Sho‘rlanish rivojlangan hududlarda sho‘rlangan tog‘ jinslarining tarkibi,

qalinligi, sho‘rlanishning turi va xarakteri yer usti suvlarining mavjudligi, ularni

ozuqalanish manbai va rejimi o‘rganiladi.

Yonbag‘ir va qiyaliklarda gravitatsion deformatsiyalar tarqalgan bo‘lsa,

deformatsiyalar va qiyaliklarning tikligi hamda abraziyaning ta’siri o‘rganiladi.

212

Sel hodisalari tarqalgan hududlar uchun suv yig‘iladigan havzalar va

soylar o‘zanining xarakteri, qiyaligi, sellar o‘tadigan davrlar (aholidan so‘rab

olinadi) to‘g‘risida ma’lumot beriladi.

Jarlik va daryo eroziyasi faol rivojlangan joylarda hududning o‘yilganligi,

o‘yilgan yerlarning chuqurligi, jarlik va daryo yonbag‘irlarining xarakteri va

ularni buzuvchi jarayonlar, jarliklarning rivojlangan tezligi, soyliklarning rejimi,

eroziyaga qarshi qo‘llanilayotgan chora va tadbirlar o‘rganiladi.

Deflyasiya hodisasi mavjud bo‘lgan yerlarda - qumlarning tarkibi,

relefning shakli, harakatlanishi, yer osti suvlarining mavjudligi va ularning

yotish chuqurligi hamda qumlarni mustahkamlash uchun qo‘llanilayotgan

choralarga tavsif beriladi.

Karstlar tarqalgan yerlarda karstlangan jinslarning qalinligi, ularning suv

bilan to‘yinganligi, yorilganligi va g‘ovakligi, tarqalish maydonining chegaralari

va chuqurligi, yer usti va osti suvlari bilan bog‘liqligi yoritiladi.

Ayniqsa, bu masala meliorativ tadbirlar qo‘llanilayotgan maydonlarda,

gidrotexnik inshootlar qurilayotgan va ekspluatatsiya qilinayotgan joylarda katta

ahamiyat kasb etadi.

Bu masalani yechish uchun tadqiqot ishlari jarayonida meliorativ tizim

qurishda va ekspluatatsiya qilish vaqtida duch kelinadigan turli qiyinchiliklar va

buzilishlar, ishlab turgan zovur tizimlarining holati va salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi

injener-geologik hodisalar to‘g‘risida ma’lumotlar yig‘ilishi lozim.

Gidrogeologik sharoitni o‘rganish jarayonida yer osti suvlarining yotish

chuqurligi, yer osti suvi oqimining harakati, minerallashganligi, kimyoviy

tarkibi, rejimi, suvli tog‘ jinslari xossalarining tarxda va vertikal kesimda

o‘zgarish qonuniyatlari to‘g‘risida ma’lumotlar olinishi lozim.

Bu masalalarni hal qilish uchun barcha tabiiy va sun’iy yer osti suvi

chiqqan punktlar o‘rganiladi, yer osti suvlaridan kimyoviy tahlil uchun

namunalar olinadi, yer osti suvlari sathlari va harorati o‘rganiladi va turli

chuqurliklarda burg‘ilash quduqlari qazilib suv tortib olish tajribalari o‘tkaziladi

hamda tog‘ jinslarining filtratsion ko‘rsatkichlari aniqlanadi.

213

Burg‘ilash quduqlarining chuqurligiga bog‘liq ravishda turli xildagi

tajribalar o‘tkaziladi va gidrogeologik masalalar yechiladi. Chuqurligi 300-500

metr bo‘lgan burg‘ilash quduqlarida ochilgan barcha suvli gorizontlar ayniqsa,

regional suv o‘tkazmas qatlamdan pastda joylashgan suvli qatlamlar

gidrogeologik jihatidan tekshiriladi. Chuqurligi 50-150 metrli burg‘ilash

quduqlarida yer yuzidan to birinchi suv o‘tkazmas qatlamgacha bo‘lgan barcha

suvli qatlamlarda har 5-10 metr chuqurliklarda gidrogeologik tadqiqot ishlari

o‘tkaziladi. U quduqlarda yer osti suvlarining statik sathi o‘lchanadi, suv

namunalari olinadi va tog‘ jinslarining filtratsion xususiyatlari aniqlanadi.

Chuqurliklari 10-20 metrdan 20-50 metrgacha bo‘lgan burg‘ilash

quduqlarida sizot suvlarining paydo bo‘lishi va sathi kuzatiladi, yer osti

suvlarining minerallashganligi va kimyoviy tarkibini o‘rganish uchun bir dona

suv namunasi olinadi, suvlarning harorati o‘lchanadi va tog‘ jinslarining

filtratsion xususiyatlari aniqlanadi.

Suvli qatlamlarning filtratsion xususiyatlarini aniqlash tajribaviy suv

tortib olish va tezkor usullar yordamida aniqlanadi. Tajribaviy suv tortib olish

ishlari odatda tik drenaj qurish yoki yer osti suvlaridan sug‘orish va ichimlik

suvi ta’minotida foydalanish mo‘ljallanayotgan xarakterli maydonlarda

o‘tkaziladi.

Aeratsiya mintaqasi tog‘ jinslarining filtratsion xususiyatlarini o‘rganish

vazifasiga alohida e’tibor berilishi lozim.

Qidiruv-tadqiqot ishlari jarayonida asosiy gidrologik sharoitni o‘rganish

uchun daryo oqimining rejimi, umumiy minerallashganligi, kimyoviy tarkibi,

harorati ustidan nazorat o‘rnatiladi. Qurg‘oqchil iqlimli viloyatlarda rejim

kuzatuv ishlari yirik sug‘orish kanallari va zovurlarida ham qo‘shib olib

boriladi.

Yer usti va osti suvlari rejimlari ustidan olib boriladigan kuzatuvlar bir

yildan qisqa bo‘lmasligi kerak. Agar hududda doimiy kuzatuv shaxobchalari

(kuzatuv quduqlari) va balans maydonchalari mavjud bo‘lsa, vaqtinchalik

kuzatuv shaxobchalari (quduqlari) tashkil qilishga ehtiyoj qolmaydi.

214

Yer usti suvlarining faoliyatiga injener-geologik jihatdan baho berish

uchun maydonlarni suv bosish davrlarini aniqlash, yer usti suvlarining yerlarni

botqoqlikka aylantirishidagi va sho‘rlantirishdagi ishtirokini aniqlash va eroziya,

abraziya hodisalarini vujudga kelish imkoniyatini aniqlash lozim.

Yer osti suvlari va tog‘ jinslari tarkibidagi tuzlarning miqdori, tarkibi va

ularning tarqalish qonuniyatlarini o‘rganish, gidrogeologik jarayonning

o‘zgarishini gidrokimyoviy nuqtai nazardan o‘rganish usuligina bo‘lmay, balki

melioratsiyaning asosiy o‘rganish ob’ekti sifatida ahamiyatga egadir.

Bu esa tadqiqot ishlarini murakkablashtiradi, chunki aeratsiya mintaqasi

tog‘ jinslaridagi tuz rejimi o‘zgarishining o‘rganilish masalasini oldinga qo‘yadi.

Tuz rejimi esa doimo meliorativ tadbirlarning faol ta’siri doirasida bo‘ladi.

Shuning uchun qidiruv ishlari vaqtida aeratsiya va suvga to‘yingan mintaqalar

jins va suvlardan namunalar olish, tuz zahiralarini hisoblash va tuzlarning

harakatlanish dinamikasini aniqlash, hisobga olingan holda o‘tkaziladi.

Bu mazmundagi vazifalarni o‘tkazish uchun quyidagi tadqiqot ishlari

bajariladi:

1. Kompleks gidrogeologik va injener-geologik s’yomka;

2. Burg‘ilash va boshqa usullar yordamida geologik qidiruv ishlari olib

borish;

3. Geofizikaviy tadqiqot ishlari;

4. Dalada olib boriladigan tajriba va tadqiqot ishlari;

5. Muntazam olib boriladigan tadqiqot ishlari;

6. Laboratoriya ishlari.

Bu ishlarni bajarish uchun maxsus qurilish me’yorlari va qoidalaridan

keng foydalaniladi.

Nazorat savollari:

1. Tadqiqot ishlari dastlab nimadan boshlanadi?

2. Meliorativ tadbirlar loyihasini tuzish qanday bosqichlarda olib boriladi?

3. Qidiruv ishlari jarayonida qanday dala ishlari o‘tkaziladi?

215

4. Sug‘orish massivida olib borilgan gidrogeologik tadqiqot ishlari natijasida

qanday ma’lumotlar aniqlangan bo‘lishi kerak?

5. Zax qochrish maydonlari loyihasini asoslash uchun gidrogeologik va injener-

geologik qidiruv ishlari jarayonida nimalar o‘rganiladi?

6. Loyiha qilinadigan injenerlik inshootini injener-geologik nuqtai-nazardan

asoslash uchun qanday tadqiqot ishlari bajariladi?

7. To‘g‘on uchastkasi va boshqa inshoot maydonchalarida olib boriladigan

gidrogeologik tadqiqot ishlarini olib borish dastlab qanday ma’lumotlar bilan

ta’minlanadi?

8. Kanal va kollektor terassalarida olib boriladigan qidiruv ishlari natijasida

nimalar aniqlanadi?

9. Qidiruv va tadqiqot ishlarining tarkibi va vazifalari nimalardan iborat?

10. Qidiruv va tadqiqot gidrogeologik ishlarining hisoboti qanday mazmunda

tuziladi?

Atama va iboralar: loyiha bosqichlari, texnikaviy topshiriq, sug‘orish va zax

qochirish maydonlari, gidrogeologik qidiruv va tadqiqotlar, s’emka, sharoitlar,

masshtablar, injenerlik inshootlari, dala ishlari, maxsus tajriba ishlari,

tadqiqotlar tarkibi, hisobotlar.

216

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.

1) Бочевер Ф.М., Гармонов И.В., Лебедев А.В., Шестаков В.М. “Основы

гидрогеологических расчетов” М.Недра, 1965, 368стр.

2) Владимиров А.Г. Мелиоративная гидрогеология, 1960.

3) Кац Д.М., И.С.Пашковский “Мелиоративная гидрогеология” Москва,

ВО “Агропромизация” 1988.

4) Кац Д.М “Влияние орошения в грунтовые воды” М.Колос, 1976,

271стр.

5) Крылов М.М. “Основы мелиоративной гидрогеологии Узбекистана”. 2­

е изд, Ташкент, 1977, 248стр.

6) Кац Д.М “Контроль режима грунтовых вод на орошаемых землях”

Москва, Издателство “Колос”, 1967.

7) Кенесарин Н.А. Формирование режима грунтовых вод орошаемых

районов. Ташкент, Издателство “Фан” Узбекистан 1959.

8) Шестаков В.М., Пашковский И.С., Сойфер А.М. “Гидрогеологи-ческие

исследования на орашаемых территориях. Л.Недра” 1982.

9) Yusupov G.U., Xolbaev B.M. “Geologiya va gidrogeologiya asoslari”

Toshkent, Yangi asr avlodi.2003 y.

10)Yusupov G.U., Xolbaev B.M. “Geologiya va gidrogeologiya asoslari”

Toshkent Yangi asr avlodi. 2-nashri.2005y.

11)YusupovG.U. “Meliorativ gidrogeologiya” fanidan amaliy mashg‘ulotlarni

bajarish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma. Toshkent, 2006 yil, 47 bet.

12)Yusupov G‘.U. Meliorativ gidrogeologiya fanidan leksiyalar kursi, 2007

Toshkent, TIMI, 158 bet.

13)Н.Н.Ходжибаев, Б.Я.Нейман “Гидрогеологическое обоснование

ирригационно-мелиоративных мероприятий” Ташкент, Издательство

“Фан” 1982, 130 бет.

217

Mundarija

So‘zboshi............................................................................................................... 4

K irish..................................................................................................................... 6

I-bob. Sug‘oriladigan maydonlarning umumiy gidrogeologik sharoitlari ... 15

1.1. Melioratsiya qilinadigan yerlar gidrogeologik sharoitining omillari

va ko‘rsatkichlari................................................................................... 15

1.1-a. Iqlim sharoitlari..................................................................................... 16

1.1-b. Yerlarning tabiiy drenalanganligi........................................................ 17

1.1.-v. Aeratsiya mintaqasi xususiyatlari....................................................... 23

1.1-g. Sizot suvlarining yotish chuqurligi, minerallashganligi,

rejimi va balansi.................................................................................... 24

1.1-d. Umumiy gidrogeokimyoviy sharoitlar................................................ 24

1.2. Sug‘oriladigan yerlarning gidrogeologik sharoiti guruhlari............. 25

II-bob. Sug‘oriladigan yerlarda tarqalgan sizot va osma sizot suvlari........... 28

11.1. Umumiy tushunchalar........................................................................... 28

11.2. Sizot suvlari sathi va aeratsiya mintaqasining litologik tarkibi........ 32

11.3. Sizot suvlarining geografik tarqalishi.................................................. 33

11.4. Irrigatsion sizot suvlari.......................................................................... 34

11.5. Sizot suvlarini bosimli suvlardan ozuqa olishi.................................... 37

11.6. Sizot suvlarini sarflanishi..................................................................... 39

11.7. Sizot suvlari va KZT (kollektor zovur tizimlari)................................ 42

11.8. Sizot suvlari va o‘simliklar.................................................................. 43

11.9. Osma sizot suvlari va ularni yerlarni meliorativ holatiga ta’s ir i....... 43

III-bob Sug‘oriladigan yerlarda gidrogeologik-meliorativ jarayonlarning

o‘ziga xosligi.......................................................................................... 46

111.1. Umumiy tushunchalar va ta’riflar..................................................... 46

111.2. Gidrogeologik jarayonni belgilab beruvchi tabiiy omillar............... 48

111.3. Sizot suvlari oqimlarining ozuqa olish va tranzit mintaqasi........... 53

111.4. Sizot suvlari oqimlarining sarflanish mintaqasi................................. 55

111.5. Sizot suvlari oqimlarining qayta pasayish va yoyilib ketishi mintaqasi 57

218

IV-bob Melioratsiya qilinayotgan maydonlarda tarqalgan sizot suvlarining

rejimi xususiyatlari ....59

IV.1. Tabiiy rejimlar ....59

IV.2. Buzilgan rejimlar................................................................................... ....60

IV.3. Sizot suvlari rejimini genetik turlari.........................................................63

IV.4. Tabiiy intensiv (kuchli) drenalangan va drenalangan sug‘orish

tumanlarida tarqalgan sizot suvlarining rejim i.................................. ......72

IV.5. Kuchsiz tabiiy drenalangan, sahro va yarim sahrolarda joylashgan

sug‘orish tumanlari sizot suvlari rejim i....................................................75

IV.6. Sizot suvlarining infiltratsion ozuqalanishi va aeratsiya mintaqasiga

sarflanishining umumiy qonuniyatlari......................................................76

IV.7. Yer osti suvi oqimining kirimi va oqib chiqishi................................. .....80

IV.8. Sizot suvlari sathi rejimining xususiyatlari........................................ ......81

IV.9. Sizot suvlari minerallashganligi va kimyoviy tarkibi

rejimining xususiyatlari.............................................................................84

IV.10. Sizot suvlari rejimini boshqarish tamoyillari .... 88

V-bob Melioratsiya qilinadigan maydonlarda suv balansi ...... 91

V.1. Umumiy tushunchalar ..... 91

V.2. Sizot suvlari balansini o‘rganish ..... 92

V.3. Balans o‘rganish maydonchalarini tanlash va tadqiqotlarining

umumiy tamoyillari............................................................................... .... 102

V.4. Aeratsiya mintaqasi gruntlarini suvli-fizik xossalarini o‘rganish ..... 105

V.5. Suv balansi ayrim elementlarini aniqlash ......106

V.5.1. Yer usti suvlari oqimining sarfi va sizot suvlarini infiltratsion ozuqa

olishi...................................................................................................... ..... 106

V.5.2. Yer osti suvlari oqimlarining balans konturiga kirishi va chiqishi ... 110

V.5.3. Bug‘lanish va transpiratsiyaga sarf bo‘ladigan suvlar............................ 111

V.6. Sizot suvlari balansi natijalari tahlili................................................... .....113

VI-bob Sug‘oriladigan yerlarni gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo‘lish

tamoyillari va geofiltratsion sxemalarni tuzish ..... 115

219

VI.1. Gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo ‘lish tarix i............................... 115

VI.2. Gidrogeologik-meliorativ tumanlarga bo‘lish tamoyillari................. ....117

VI.3. Geofiltratsion tuzilish xaritasini tuzish tamoyillari .....122

VII-bob Sug‘oriladigan yerlarda gidrogeologik-meliorativ bashoratlarning

vazifalari va usullari .... 137

VII.1. Gidrogeologik-meliorativ bashoratlar, tushunchalar va turlari ......137

VII.2. Sug‘oriladigan yerlarda gidrogeologik bashoratlarning umumiy

vazifalari va usullari............................................................................ ......143

VII.3. Sizot suvlari oqimlarining ozuqa olish va tranzit mintaqasida

sug’orishni loyixalash uchun o’tkaziladigan bashoratlar................. ......145

VII.4. Sizot suvlari oqimlarining sarflanish mintaqasida sug‘orishni

loyihalash uchun o‘tkaziladigan bashoratlar...................................... .....150

VII.5. Sizot suvlari oqimlarining qayta pasayish va yoyilish mintaqasida

sug‘orishni loyihalash uchun o‘tkaziladigan bashoratlar ......152

VIII-bob Kollektor-zovur tizimlarini asoslashning gidrogeologik tamoyillari... 155

VIII.1. Sug‘orish va zax qochirish melioratsiyasidan umumiy ma’lumotlar.. 155

VIII.1a Umumiy tushunchalar........................................................................... ....155

VIII.1b Sug‘orish rejim i..................................................................................... ....156

VIII.1v Sho‘rlangan tuproqlarni yuvish.......................................................... ......157

VIII.1g Gidrotexnik melioratsiyalar................................................................ .... 158

VIII.2. Vertikal zovurlarni loyihalash.............................................................. ....162

VIII.2a Vertikal zovurlarni loyihalashning gidrogeologik asoslari................ ....162

VIII.2b Geologik sharoitlar................................................................................ ....163

VIII.2v Ekspluatatsion quduqlarning konstruksiyasi..................................... ......165

VIII.3. Gorizontal zovurlarni loyihalashni gidrogeologik tamoyillari ....172

IX-bob Sug‘oriladigan yerlarning gidrogeologik-meliorativ holati ustidan

nazorat o‘tkazish tamoyillari va usullari (monitoring)....................... ....176

IX.1. Gidrogeologik-meliorativ monitoringning mazmuni, tamoyillari,

rivojlanish tarixi va vazifalari........................................................... ....... 176

IX.2. Regional kuzatuv quduqlarini joylashtirish........................................ .... 182

220

IX.3. Tayanch kuzatuv quduqlarini j oylashtirish........................................ 183

IX .4. Xo‘jaliklar hududida joylashgan kuzatuv quduqlarini joylashtirish... 185

IX .5. Vaqtinchalik kuzatuv quduqlarini joylashtirish................................ 186

IX. 6. Quduqlarni kavlash va jihozlash.......................................................... 187

IX.7. Kuzatuvlarni o‘tkazish.......................................................................... 188

IX.8. Sug‘orish va kollektor-zovur suvlari sifati ustidan olib boriladigan

kuzatuvlar.............................................................................................. 189

IX.9. Kuzatuv ma’lumotlarini qayta ishlash va tahlil qilish..................... 190

IX.10. Axborot va xisobotlarni tuzish............................................................. 192

IX.11. Axborotlarni qayta ishlashning axborotlashtirilgan tizim i............... 195

IX.12. Kuzatuv ma’lumotlaridan gidromeliorativ tizimlarni qayta qurish

(rekonstruksiya)da foydalanish............................................................ 196

X-bob. Meliorativ tizimlar loyihalarini gidrogeologik va injener-geologik

asoslashning tamoyillari .................................................................. 198

X.1. Qidiruv tadqiqot ishlarida loyiha tuzishning turli bosqichlardagi

vazifalari............................................................................................... 198

X.2. Sug‘orish va zax qochirish maydonlari loyihasini asoslash............. 200

X.3. Injenerlik inshootlari loyihasini gidrogeologik va injener-geologik

jixatdan asoslash................................................................................. 203

X.4. Qidiruv tadqiqot ishlarining vazifalari................................................ 209

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati..................................................................... 217

221

Предисловие

Введение..........................................................................................................................4

Глава-I. Общее гидрогеологическое условия орошаемых земель................. ...15

1.1. Факторы и показатели гидрогеолого-мелиоративных условий

мелиоруемых земель............................................................................... ...15

!1-а. Климатические условия.......................................................................... ...16

I.1-6. Естественная дренированность орошаемых земель..............................17

1.1. -в. Особенности зоны аэрации........................................................................23

11-г. Глубина залегания, минерализация, режим и баланс грунтовых вод 24

11-д. Общие гдрохимические условия........................................................... ...24

1.2. Группы гидрогеологических условий.....................................................25

Глава-II. Грунтовые воды и верховодка распространённые на орошаемых

землях....................................................................................................... .... 28

11.1. Общие понятия ...........................................................................................28

11.2. Литология и грунтовые воды ................................................................. ..32

11.3. Географическое распространение грунтовых вод .................................33

11.4. Ирригационно-грунтовые воды ............................................................. ..34

11.5. Питания безнапорных грунтовых вод субнапорными водами....... .... 37

11.6. Расходование грунтовых вод ....................................................................39

11.7. Грунтовые воды и коллекторно-дренажных сеть .............................. ..42

11.8. Грунтовые воды и растения......................................................................43

11.9. Верховодка и их влияние на мелиоративное состояние орошаемых

земель ........................................................................................................ ..43

Г лава-III. Особенности гидрогеолого-мелиоративного процесса на

орошаемых землях.......................................................................................46

111.1. Общие понятия и определения............................................................. ... 46

111.2. Факторы определяющие особенности мелиоративного процесса ... 48

111.3. Зона питания и транзита потоков грунтовых в о д ............................... ..53

111.4. Зона расходования потоков грунтовых вод ....................................... ...55

111.5. Зона вторичного погружения и расходования потоков грунтовых

222

в о д .............................................................................................................. ... 57

Глава-IV Особенности режима грунтовых вод распространённых на

мелиорируемых земель........................................................................... ...59

IV.1. Естественные режимы............................................................................. ...59

IV.2. Нарушенные режими............................................................................... ...60

IV.3. Г енетические типы режима грунтовых в о д ........................................ ...63

IV.4. Особенности режима грунтовых вод на интенсивно дренирванных

и дренированных землях............................................................................72

IV.5. Особенности режима грунтовых вод на слабодренированных

землях......................................................................................................... ..75

IV.6. Инфильтрационное питания и расходование грунтовых вод в зону

аэрации...................................................................................................... ....76

IV.7. Приток и отток грунтовых груновых в о д ...............................................80

IV.8. Особенности уровенного режима грунтовых во д ................................. 81

IV.9. Особенности минерализации и химического состава режима

грунтовых в о д ..............................................................................................84

IV.10. Принципы управления режимом грунтовых в о д ............................... ... 88

Глава-V. Водный баланс мелиорируемых земель..................................................91

V.1. Общие понятия......................................................................................... ...91

V.2. Изучение баланса грунтовых в о д .............................................................92

V.3. Выбор балансового участка и общие принципы исследований...... ... 102

V.4. Изучение водно-физических свойств грунтов зоны аэрации........... ....105

V.5. Определение составных частей баланса грунтовых вод...................... 106

V.5.1. Расход потока поверхностных вод и определение

инфильтрационного питания грунтовых в о д ...................................... ...106

V.5.2. Приток и отток грунтовых вод в балансовый контур....................... ... 110

V.5.3. Испарение и транспирация воды .......................................................... ..111

V.6. Анализ результатов баланса грунтовых в о д ....................................... ...113

Глава-VI Гидрогеолого-мелиоративное районирование орошаемых земель и

геофильтрационная схематизация........................................................ ...115

223

VI.1. История развития принципов гидрогеолого-мелиоративного

районирования......................................................................................... ....115

VI.2. Принципы гидрогеолого-мелиоративного районирования.............. ... 117

VI.3. Принципы построения карт геофильтрационного строения............ ... 122

Глава-VII Задачи и методы гидрогеолого-мелиоративных прогнозов на

орошаемых землях................................................................................... ...137

VII.1. Г идрогеолого-мелиоративные прогнозы, понятия и их виды.......... ....137

VII.2. Общие задачи гидрогеологических прогнозов, и методы их на

орошаемых землях................................................................................... ...143

VII.3. Гидрогеолого-мелиоративные прогнозы в зонах питания и

транзита потоков грунтовых в о д ........................................................... ...145

VII.4. Гидрогеолого-мелиоративные прогнозы в зонах расходования

потоков грунтовых в о д ...............................................................................150

VII.5. Гидрогеолого-мелиоративные прогнозы в зоне вторичного

погружения и рассеивания потоков грунтовых вод............................... 152

Глава-VIII Гидрогеологические принципы обоснования проектирования

коллекторно-дренажных систем........................................................... ....155

VIII.1. Общие понятия об оросительных и осушительных мелиорациях.. 155

'УШ.1-а. Общие понятия ...155

VIII.1-6. Режим орошения...................................................................................... ... 156

УШ.1-в. Промывка засолённых земель............................................................... ....157

VIII.1-r. Гидротехнические мелиорации.................................................................158

VIII.2. Проектирование вертикального дренажа............................................ ... 162

VIII.2-а Гидрогеологические обоснования вертикального дренажа............. ....162

VIII.2-6 Геологическое условия............................................................................ ...163

УШ.2-в Конструкции эксплуатационных скважин......................................... .... 165

VIII.3. Гидрогеологические принципы обоснования проектов

горизонтальных дрен................................................................................ ...172

Глава-IX Контроль за гидрогеолого-мелиоративным состоянием

орошаемых земель и методы наблюдений (мониторинг)................. ...176

224

IX.1. Содержание и принципы гидрогеолого-мелиоративного

мониторинга, история развития и задачи.................................................176

IX.2. Размещение регионалных наблюдательных скважин......................... ...182

IX.3. Размещение опорных наблюдательных пунктов................................ ...183

IX .4. Размещение внутрихозяйственных наблюдательных скважин........ ..185

IX .5. Размещение временных наблюдательных скважин ... 186

IX. 6. Бурение и оборудование наблюдательных скважин........................... ...186

IX.7. Проведение наблюдений.............................................................................188

IX.8. Наблюдения проводимые на коллекторно-дренажными и

оросительными водамы............................................................................ ...189

IX.9. Обработка результатов режимных наблюдений и анализ их

результатов................................................................................................. ...190

IX.10. Составление сообщений и отчетов........................................................ ...192

IX.11. Автоматизированные системы обработки результатов наблюдений 195

IX.12. Использование результатов режимных наблюдений в

переустройтве гидромелиоративных систем....................................... ...196

Глава-X Гидрогеологические и инженерно-геологические принципы

обоснования мелиоративных систем ......................................................198

X.1. Задачи проектно-изыскательских работ в различных стадиях

проектирования........................................................................................ ...198

X.2. Гидрогеологическое и инженерно-геологическое обоснование

проектов орошаемых и осушаемых земель......................................... ...200

X.3. Гидрогеологические и инженерно-геологические обоснование

проектов инженерных сооружений....................................................... ..203

X.4. Содержание изыскательско-исследовательских работ.........................209

Литература.................................................................................................................. ....217

225

Content

Introduction ........................................................................................................ ...4

Chapter I. The total hydrogeological condition of irrigated lands............... ..... 15

1.1. Factors and indices of hydrogeological and meliorative

conditions of meliorative lands .................................................. . 15

1.1.a. Climate................................................................................................16

1.1.b. Natural drain of irrigated lands...................................................... ... 17

1.1.c. Features of aeration zone............................................................... ....23

1.1.d. The bedding deep, mineralization, regime and balance of ground

w ater....................................................................................................24

1.1.e. The total hydrochemistry conditions............................................ .... 24

1.2. Groups of hydrogeological conditions.......................................... ...25

Chapter II. Ground and top water distributed on irrigated lands................ ..... 28

11.1. The total consepts........................................................................... ...28

11.2. Lithology and ground w ater.......................................................... ...32

11.3. Geographic distribution of ground w ater.......................................33

11.4. Irrigated ground water ..................................................................... 34

11.5. The nutrition of pressureless ground water by subpressure

w ater.................................................................................................37

11.6. Ground water expenditure........................................................... ...39

11.7. Ground water and drainage systems...............................................42

11.8. Ground water and plants............................................................. ....43

11.9. Top water and its impact on meliorative conditions of irrigated

lands..................................................................................................43

Chapter III. Features of hydrogeological meliorative process on irrigated

lands..................................................................................................46

111.1. The total concepts and determinations..................................... .....46

111.2. Factors determining the meliorative process features............. .....48

111.3. Nutrition and transit zone of ground water flow ...........................53

111.4. The zone of ground water expenditure...................................... ....55

226

III.5. The zone of secondary immersion and expenditure of ground

w ater.................................................................................................57

Chapter IV. Features of ground water regime on irrigated lands................ ......59

IV.1. Natural regim e.............................................................................. ....59

IV.2. Disturbed regime ....................................................................... .......60

IV.3. Genetic types of ground water regim e....................................... ....63

IV.4. Features of ground water regime on intensive drain and drain

lands..................................................................................................72

IV.5. Features of ground water regime on weak-drain lands............ .... 75

IV.6. Infiltration nutrition and expenditure of ground water in

aeration zone................................................................................ ....76

IV.7. Inflow and outflow of ground w ater......................................... .....80

IV.8. Features of level ground water regim e...................................... ....81

IV.9. Features of mineralization and chemical content of ground

water regim e................................................................................ .... 84

IV.10. Principles of ground water regime management........................... 88

Chapter V. Water balance of meliorative lands..................................................91

V.1. The total concepts............................................................................ 91

V.2. The study of ground water balance.................................................92

V.3. The choice of balance site and total principles of researches ... 102

V.4. The study of water-physical properties of soil in aeration zone.. 105

V.5. The determination of ground water balance component......... ......106

V.5.1. Surface water expenditure and determine of ground water

infiltration nutrition......................................................................... 106

V.5.2. Inflow and outflow of ground water in balance outline.......... ..... 110

V.5.3. Evaporation and transpiration of w ater...................................... ... 111

V.6. The analysis of ground water balance........................................ ....113

Chapter VI. The hydrogeological meliorative division into districts of

irrigated lands and geofiltration schematization....................... ....115

VI.1. The history of development of hydrogeological meliorative

227

division into districts....................................................................... 115

VI.2. Principles of hydrogeological meliorative division into

districts......................................................................................... ....117

VI.3. Principles of construction of geofiltration structure m aps...... ......122

Chapter VII. Objects and methods of hydrogeological meliorative forecasts

on irrigated lands......................................................................... ....137

VII.1. Hydrogeological meliorative forecasts, concepts and its types .. 137

VII.2. Total objects and methods of hydrogeological meliorative

forecasts on irrigated lands.......................................................... ...143

VII.3. Hydrogeological meliorative forecasts in nutrition and transit

zone of ground w ater.......................................................................145

VII.4. Hydrogeological meliorative forecasts in expenditure zone of

ground w ater................................................................................ ....150

VII.5. Hydrogeological meliorative forecasts in zone of secondary

immersion and expenditure of ground w ater............................. ....152

Chapter VIII. Hydrogeological principles of basing of drainage system

design................................................................................................155

VIII.1. Total concepts about irrigated and drain melioration............. ......155

VIII.1.a. T otal concepts.................................................................................. 155

VIII.1.b. Irrigated regime............................................................................ ... 156

VIII.1.c. The leaching of salinity lands.................................................... .....157

VIII.1.d. Hydrotechnical melioration........................................................ .... 158

VIII.2. Vertical drainage designing............................................................ 162

VIII2.a. Hydrogeological basis of vertical drainage....................................162

VIII.2.b. Geological conditions................................................................. ....163

VIII.2.c. Exploitation well constructions...................................................... 165

VIII.3. Hydrogeological principles of basing of horizontal drains...... .... 172

Chapter IX. The control of hydrogeological meliorative conditions of

irrigated lands and observation methods (monitoring)............ .....176

IX.1. The content and principles of hydrogeological meliorative

228

monitoring, the history of development and objects................ ....176

IX.2. Sitting of regional observation w ells......................................... ....182

IX.3. Sitting of base observation points.................................................. 183

IX.4. Sitting of intrafarm observation w ells....................................... ....185

IX.5. Sitting of temporary observation w ells...................................... ... 186

IX.6. Drilling and equipment of observation w ells............................. ...187

IX.7. Carry out the observations.......................................................... ....188

IX.8. Observation carried out to drainage and irrigated w ater......... ..... 189

IX.9. The treatment of results of regime observations and analysis of

its results....................................................................................... ...190

IX.10. The compiling of communications and reports.............................192

IX.11. Automatic systems for treatment of observation results...............195

IX.12. The using of regime observation results in reconstruction of

hydromeliorative systems............................................................ ...196

Chapter X. Hydrogeological and engineer-geological principles of basing of

meliorative systems..................................................................... ... 198

X.1. Objects of design-prospecting works on different stage of

designing...................................................................................... ....198

X.2. Hydrogeological and engineer-geological basing of projects on

irrigated and drain lands.............................................................. ...200

X.3. Hydrogeological and engineer-geological basing of engineer

construction projects........................................................................203

X.4. The content of prospecting-research w orks............................... ....209

Literature ......................................................................................................... ...217

229