Mehmet Rifat - Gostergebilimin ABCsi

GSTERGEBLMN ABCS

Mehmet Rifat (d. stanbul, 1949) Gstergebilim, eletiri kuramlar, yorumbilim, edebiyat eletirisi, Fransz edebiyat, dilbilim, eviri kuram, masal incelemesi alanlarnda alyor. Boazii niversitesinde Modern Fransz Edebiyat ve eviri dersleri veriyor. Balca yaptlar: Yaznsal Betik stne Aratrmalar (1976); Roman Kurgusu ve Yapsal zmleme: Michel Butorun Deiimi (doktora tezi, 1977; yaym 1978); Balca Dilbilim Terimleri (ortak yapt, 1978); Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Szl (ortak yapt, 1980); Genel Gstergebilim Sorunlar: Kuram ve Uygulama (1982; gzden geirilmi 2. bask, 1986); Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar (Temel Metinlerin evirisiyle Birlikte, 1983); Dilbilim ve Gstergebilim Terimleri (ortak yapt, 1988); Dilbilim ve Gstergebilimin ada Kuramlar (1990); Gstergebilimin ABCsi (1992); Homo Semioticus (1993; gzden geirilmi ve geniletilmi 4. bask, 2001); Balzac Kitab (haz. M. Rifat, 1994); eviri ve eviri Kuram stne Sylemler (yay. haz. M. Rifat, 1995); Eletiri ve Eletiri Kuram stne Sylemler (yay. haz. M. Rifat, 1996); Gstergebilimcinin Kitab (Gstergebilimin ABCsinin gzden geirilmi ve geniletilmi biimi, 1996); Gsterge Avclar. iiri Okuyan airler 1 (1997; gzden geirilmi 2. bask, 2000); XX.Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar: 1. Tarihe ve Eletirel Dnceler; 2. Temel Metinler (1998; gzden geirilmi ve geniletilmi 4. bask, 2008);

1

Nejat Bozkurt Hegel

Honor de Balzac. Romancnn Evreninden Sahneler (haz. M. Rifat; Balzac Kitabnn dntrlm biimi, 1999; geniletilmi 2. bask, 2007); Gsterge Eletirisi (1999; geniletilmi 2. bask, 2002); eviri sekisi I: eviriyi Dnenler (haz. M. Rifat, 2003; geniletilmi 2. bask, 2008); eviri Sekisi II: eviri(bilim) Nedir? (haz. M. Rifat, 2004; geniletilmi 2. bask, 2008); Eletiri Sekisi: Eletirel Bak Alar (haz. M. Rifat, 2004); Metnin Sesi (2007); Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar (2007); Yaklamlaryla Eletiri Kuramclar (2008); Bizim Eletirmenlerimiz (M. Rifat ynetiminde, 2008); Roland Barthes: Yazma Arzusu (haz. M. Rifat, 2008). evirileri: Gorgias. Retorik stne (Platondan, 1975; yeni eviri, 1999 ve 2006); Masaln Biimbilimi (V. Propptan; 1985; yeni eviri, E. M. Meletinskinin bir incelemesiyle birlikte, 2008); Gstergebilim lkeleri (R. Barthestan, yeni eviri, 1986); Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri (R. Barthestan, 1988); Sekiz Yaz (R. Jakobsondan, 1990); Roman stne Denemeler (M. Butordan, 1991); Gstergebilimsel Serven (R. Barthestan, 1993; gzden geirilmi 5. bask, 2005; yukardaki iki Barthes kitabyla birlikte); Yazn Kuram (Rus Biimcilerinden, 1995; gzden geirilmi 2. bask, 2005); Kitaplarmdan Birini Nasl Yazdm (I. Calvinodan, 1996); Eiffel Kulesi (R. Barthestan, 1996); XX.Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 2: Temel Metinler (kuramclardan seme metinler, 1998; 4. bask, 2008); Romann Hazrlan 1 (R. Barthestan, 2006); Zaman ve Anlat 1: ZamanOlayrgsl Mimesis (P. Ricurden, 2007); Bir Deneme Bir Ders: Eiffel Kulesi ve Al Dersi (R. Barthestan, 2008); Zaman ve Anlat 2: Tarih ve Anlat (P. Ricurden 2009).

GSTERGEBLMN ABCS

Mehmet Rifat

i lm i et k l Bas ni Ge Yeni

stanbul

Say Yaynlar ABC Dizisi Gstergebilimin ABCsi / Mehmet Rifat ISBN 978-975-468-816-0 Sertifika No: 10962 Yayn Ynetmeni: Asl Kurtsoy Hsm Kapak llstrasyonu: Hakan Hsm Bask: Engin Ofset Litros Yolu, 2. Matbaaclar Sitesi 1NA33 Topkap-stanbul Tel: (0212) 612 05 53 1. bask: Simavi Yaynlar, stanbul, 1992 2. bask: Dzlem Yaynlar, stanbul, 1996 3. bask: Say Yaynlar, stanbul, 2009 13 12 11 10 09 7 6 5 4 3

Say Yaynlar Ankara Cad. 54 / 12 TR-34410 Sirkeci-stanbul Telefon: (0212) 512 21 58 Faks: (0212) 512 50 80 web: www.sayyayincilik.com. e-posta: [email protected] Genel Datm: Say Datm Ltd. ti. Ankara Cad. 54 / 4 TR-34410 Sirkeci-stanbul Telefon: (0212) 528 17 54 Faks: (0212) 512 50 80 e-posta: [email protected] online sat: www.saykitap.com

NDEKLER

SUNU ..................................................................................................................7 I. BLMGSTERGEBLMN GENEL BR TANIMI ...................................................11

II. BLMANLATI Z(MLE)ME STRATEJS OLARAK GSTERGEBLM.......19

III. BLMGSTERGEBLMN TARHES....................................................................27I. Gstergeler Kuramnn Kaynaklar ...............................................................27 II. ada Gstergebilimin ki ncs: Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussure ....................................................................................30 III. Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussureden Hemen Sonra Gelien Gstergebilim, Yaznbilim ve Anlat zmlemesi almalar........33 IV. 1960l Yllardan Balayarak Gelien Gstergebilimsel almalar..........41

IV. BLMMETN ELETRSN ETKLEYEN K GSTERGEBLMSEL MODEL: EYLEYENLER MODEL / LEVLER MODEL ..........................73

V. BLMTEMEL YAPI ZMLEMESNDE BAVURULAN GSTERGEBLMSEL DRTGEN MODEL ................................................79

VI. BLMGSTERGEBLM AISINDAN YAZINSALLIK KAVRAMI.....................83I. Yaznsallk Kavramnn Ortaya k ...........................................................83 II. Yaznsal Metin Kavramnn Varsaymsal Bir Tanm..............................85 III. Yaznsallk Nitelikleri, ltleri, Postulatlar ...............................................86 III.1. Yaznsal Metin Ak Bir Btn mdr, Yoksa Kapal Bir Btn m?.........................................................................................86

5

Prof. Dr. Cengiz Gle Psikiyatrinin ABCsiIII.2. Yaznsal Metnin Gndergesi Var mdr? Varsa Nerededir ve Nedir Bu Gnderge? Bir Baka Deyile, Yaznsal Metnin, Okuru lettii ey, Yer, Nesne, Olay, vb. Gerek Dnyada mdr, Yoksa mgesel Dnyada m?................................................91 III.3. okanlamllk Yaznsal Metne zg Bir Nitelik midir? Ya da Yaznsal Metnin Yaps, Yoruma Ak, Snrsz Anlamlar Tar m?.......93 III.4. Yaznsal Metin, retimi Bitmi, Tamamlanm Bir rn mdr, Yoksa Okurun retimine Ak Bir Sre midir? ...........95 III.5. Yaznsal Metin Baka Metinlerle (Yaznsal ve Yazn D) likisi Olan Bir Metin midir? Metinleraras likiler Yaznsalln Bir lt Olarak Grlebilir mi? ..............................97 III.6. Yaznsal Metinlerin Snflandrlmasnda ya da Yaznsalln Belirlenmesinde Figratif ve NonFigratif Kartl Bir lt Olabilir mi? ..........................................................................101 IV. Yaznsalln Belirlenmesinde Baka ltler Var mdr?.........................103

VII. BLMGSTERGEBLM AISINDAN EVR ETKNL ve EVR KURAMI.........107I. Anlamlama Gstergebilimi Asndan eviri Etkinlii ............................107 II. Anlamlama Gstergebilimi Asndan eviri Kuram ..............................110

VIII. BLMGSTERGEBLM ve BR MASAL ZMLEMES .................................115I. Giri Gzlemleri...............................................................................................115 II. Gstergebilimsel zmleme rnei ..........................................................117 II.1. Masaln Metni: Krmz Balkl Kz .................................................117 II.2. Masaln Kesitlere Ayrlmas ..............................................................119 II.3. Kesitlerin zmlenmesi ...................................................................119 II.3.1. Birinci Kesit: Giri Durumu ...................................................119 II.3.2. kinci Kesit: Yeni Bir znenin Anlatya Katlmas .............121 II.3.3. nc Kesit: Kurtun Birinci Edimi....................................122 II.3.4. Drdnc Kesit: Kurtun kinci Edimi .................................123 II.4. Masaln Balangc ile Sonu Arasndaki Temel Dnm............124 II.5. Masaldaki Kiilerin Bak Alar..................................................127 II.6. Masalda Kiilerin Olumas ve zellikleri......................................128 II.7. Masalda Uzamn Olumas................................................................130 II.8. Masalda Zamann Dzenlenii .........................................................131 III. Sonu Gzlemleri ............................................................................................132

KAYNAKA .....................................................................................................135 TRKEDE GSTERGEBLMLE LGL BALICA ALIMALARDAN..143 KAVRAMLAR DZN...................................................................................149 ZEL ADLAR DZN....................................................................................157

6

SUNU

nsan kuatan anlamlar evreninde, bildiriim amacyla kullanlan doal dillerin yan sra davranlar, tutkular, inanlar, treler, toplumsal trenler, siyasal rejimler, reklamclk, moda, yazl basn, szl basn, mimarlk dzenleri, bilim dilleri, resim, mzik, tiyatro, sinema, edebiyat, vb., anlaml birimler diye tanmlayabileceimiz gstergelerden oluan dizgelerin (sistemlerin) bazlar. Gstergebilimin amac da ite btn bu anlaml dizgeleri hem kavrayabilecek hem de yorumlayabilecek bir zmleme ve yeniden yaplandrma modeli sunmak. Bir baka deyile, insann insan iin ve dnyann insan iin tad anlamlar aratran bir bilimsel tasar gstergebilim. Gstergebilimin ABCsi, tasarlan ve adlandrl ok eskilere dayanan ama gelimesini ancak 20. yzylda, zellikle de 20. yzyln ikinci yarsnda yaayan, dolaysyla grece olarak gen diye kabul edebileceimiz bir bilim dalnn ilevini, tarihesini, ada kuramlarn, bu kuramlara bal temel kavramlar, ilkeleri ve yaynlar olabildiince ayrntl biimde vermeye almakta, gstergebilimin edebiyat olayna, daha teknik bir terimle belirtecek olursak yaznsallk kavramna bakn tartmakta, gstergebilimde kullanlan ve zellikle metin eletirisini byk lde etkileyen yakla7

Gstergebilimin ABCsi

m modellerini tantmakta, gstergebilimin inceleme konusu olarak ele ald farkl bir olguyu (eviri olgusunu) anlamlandr biimini gstermekte ve son olarak da gstergebilim kuramnn bir anlatya (bir masala) nasl uygulanabileceini aama aama sunmaktadr. Bu kitap, sekiz blm, kaynakas, kavramlar dizini ve zel adlar diziniyle gstergebilimcinin yannda tayabilecei bir yol gstericidir: Bir VADEMECUMdur (Git Benimle) ya da bir VENMECUMdur (Gel Benimle). Mehmet Rifat Beylerbeyi, Nisan 2009

8

I. BLM

GSTERGEBLMN GENEL BR TANIMIDilimizde zellikle dilbilim (Franszca linguistique) szc rnek alnarak retilmi olan gstergebilim (Franszca smiotique ya da smiologie) terimi ilk bakta gstergeleri inceleyen bilim dal ya da gstergelerin bilimsel incelemesi olarak tanmlanr. Ancak gstergebilimin gnmzdeki etkinlik alan, kendisini oluturan gsterge ve bilim szcklerinin anlamsal toplamndan fazla ve deiik bir boyut kazanmtr. Gstergebilimin gstergeleri inceleyen bilim dal olmasnn yannda ne anlama geldiini belirtmeden nce insan bilimlerinde gsterge kavramyla ne vurgulanmak isteniyor onu aklayalm. Gsterge, genel olarak, kendi dnda bir eyi temsil eden ve dolaysyla bu temsil ettii eyin yerini alabilecek nitelikte olan her eit biim, nesne, olgu, vb. olarak tanmlanr. Bu adan, szckler, simgeler, iaretler, vb. gsterge olarak kabul edilir. Szgelimi, toplumsal bir dizge (sistem) olan ve temelde insanlar arasnda bildiriimi (iletiimi) salayan doal diller, gsterge diye adlandrlan birimlerin (rnein szcklerin) kendi aralarnda kurduklar ilikilerden oluur. Dilsel gstergelerin temel zelliiyse, birbirinden ayrlamayan iki dzlem iermeleridir: Bir yanda ses ya da sesler btn vardr, bir yanda da kavram. Dilbilimciler sesi ya da sesler btnn gsteren, kavram da gsterilen diye adlandrrlar.11


imdi bu tanmdan kalkarak gsterge kavramnn anlamn geniletip yle diyebiliriz: nsanlarn bir topluluk yaam iinde birbirleriyle anlamak amacyla yarattklar ve kullandklar doal diller (szgelimi Trke, Franszca, ngilizce, ince, vb.), eitli jestler (elkolba hareketleri), sardilsiz alfabesi, trafik iaretleri, baz meslek gruplarnda kullanlan flamalar (szgelimi denizcilerin flamalar), reklam afileri, moda, mimarlk dzenlemeleri, edebiyat, resim, mzik, vb. eitli birimlerden oluan birer dizgedir. Deiik gerelerin kullanlmasyla (ses, yaz, grnt, hareket, vb.) gerekleme aamasna gelen bu dizgeler belli kurallarla ileyen birer anlaml btndr. Bu anlaml btnlerin birimleri de genelde gsterge diye adlandrlr. Szgelimi bir tablodaki bir renk esi ya da bir figr gsterge olarak deerlendirilebilecei gibi, bir edebiyat yaptnda bir kahramann amac ya da davran veya moda dergisinde grdmz bir bluz, bir etek, bir kazak, vb. evresindeki br birimlerle balants olan gsterge olarak deerlendirilebilir. Trkede gstergebilim1 diye adlandrlan bilim dal da en yaln tanmyla, gsterge dizgelerinin ileyiini bilimsel bir yntemle inceler ve betimler. Ne var ki bu tanm, gstergebilimin kalk noktasn belirler ve daha ok, yaln gsterge dizgeleri iin geerlidir. Szgelimi trafik iaretleri, sar dilsiz alfabesi, bir telefon rehberinin dzeni, denizcilerin flamalar, elkolba hareketleri, demiryolu grevlilerinin iaretlemeleri, bir giysinin temizlenmesi ya da bakmyla ilgili iaretler gibi gndelik yaamn ak iinde karlatmz anlaml dizgeler, belli bir uzlama sonucu, ilk anda zme urayan, anlamlar baktmz an kapal grnen ama kapa1 Bat dillerindeki semiyoloji ve semiyotik karlnda kullandmz gstergebilim iin dilimizde dnem dnem baka karlklar da nerilmitir: iaretbilim; belirtkebilim; imbilim.

12

Gstergebilimin Genel Bir Tanm

l grnd anda da almaya balayan, toplumsal bildiriimde u ya da bu biimde kolaylk salayan yaln dizgelerdir. Bu tr dizgelerin toplum iinde anlalmas nasl hzl bir srele gerekleiyorsa, incelenmesi de o lde ksa srede yaplan bir betimlemeyle sonulanr. Bu tr yaln dizgelerdeki gstergelerin ne anlama geldiini dilbilimden (doal dillerin yapsn betimler) kaynaklanan ve gzleme dayanan bir yntemle betimlemek gstergebilimin olsa olsa kken anlamn (gstergelerin bilimsel incelemesi) karlar. Bu yaklam biimi de bildiriim gstergebilimi diye adlandrlr. Buna karlk, son derece karmak yaplar olan, sylediinin dnda da bir eyler belirten, anladmz sandmz anda yeni anlamlarla dolan, deiik biimlerdeki yaklamlara ve hatta yorumlara olanak veren, kucakladka derinleen, derinletike insan kucaklayan, insan kltr var olup gelitike onunla birlikte evrim geirip srklenen anlaml btnler de vardr. Tanmlanmas kesin izgilere sdrlamayan, somut ve gzlemlenen bir gerek nesne gibi deerlendirilemeyen, anlalmas ve snflandrlmas doalar gerei hi de kolay olmayan bu tr dizgeler (szgelimi edebiyat metinleri, resimler, vb.) yukarda sraladmz bildiriim amal yaln dizgelerin incelenmesi gibi bir betimleyici yntemle kavranamaz. ncelikle eitli dzeylerde ayrntl bir biimde zmlenmeleri ve yeniden yaplandrlmalar gerekir. Bu tr bir zmleme ve yeniden yaplandrma da bilimkuramsal (epistemolojik), yntembilimsel (metodolojik) ve betimsel (deskriptif) adan tmkapsayc, tutarl, yaln ve retici bir kuram, bir model oluturma abasn gerektirir. Byle bir abay yerine getiren de anlamlama gstergebilimi diye adlandrlan yaklamdr. Varsaymsaltmdengelimli (hipotetikodedktif) bir ynteme dayanlarak oluturulan an13


lamlama gstergebilimi srekli gelimeyi amalayan bir bilimsel tasar olarak da tanmlanabilir. Byle bir bilimsel tasarnn asl amac da insan evreleyen anlamlar evrenini, bu evren iindeki anlamlarn retilme srecini, ksacas, insann insan iin ve dnyann insan iin tad anlamlar kavramaktr. Bu aklamalardan da anlalabilecei gibi Trkede gstergebilim terimiyle belirtilen bilim dal, uygulama farkllklarnn yan sra, kuramsal adan da deiik yaklamlar ierir. leride Gstergebilimin Tarihesi blmnde de greceimiz gibi Eskiadan gnmze bir tek gstergebilimden deil de gstergebilimlerden sz etmek daha yerinde olur. Gstergebilimi tanmlama denememizi ve Bat dillerindeki semiyoloji/semiyotik terimlerinin anlamlarn u gzlemlerimizle btnleyelim: Gnmzde dorudan doruya bildiriim amacyla yaratlm dizgelerdeki gstergeleri yine bildiriim srecindeki ilevleri asndan aratran ve dilbilimin betimleme yntemini kullanan etkinlik alanyla (semiyoloji), bir dizge iindeki anlamlarn oluumunu, retili biimini yeniden yaplandran ve bu amala kendine zg bir kuram gelitiren etkinlik alann (semiyotik), Trkede ayn terimle belirtilseler de birbirinden ayrt etmeyi bilmek gerekir. Gstergeleri bildiriim asndan inceleyen birinci etkinlik, yani semiyoloji, gereki bir yaklam benimsediini syleyerek, doada var olan, gzlemlenebilir, somut, fiziksel nesneleri betimliyormu gibi, dile ve dilyetisine yzeysel boyutta (gzlemlenen boyut) yaklar. Daha ok dilbilim yntemlerinden yararlanan bu yaklam biimi bildiriim gstergebilimi diye de adlandrlr.14

Gstergebilimin Genel Bir Tanm

kinci yaklamsa dilyetisini gzlemlenecek tek katmanl bir nesne olarak deil, oluturulmu, ina edilmi, anlamsal katmanlardan kurulu bir btn olarak grr ve onun retili biimini anlamak iin kuruluunu, oluum srecini yeniden kavramaya ve yeniden anlamlandrmaya alr. Bunu gerekletirirken de gzlemlenebilen dil olgularn betimlemekle yetinen bir tutum olmay deil, genel bir dilyetisi kuramn yaratmay, bir bilimkuram biiminde dzenlenmeyi amalar. Ne var ki, Trkedeki gstergebilim terimi bu ikinci yaklam, ilk anlamyla, yani gstergeleri inceleyen bilim dal anlamyla hi karlamaz. Ancak, kendisini oluturan szcklerin anlamsal toplam dnda, gstergebilime gsterge dizgelerini inceleyen bilim dal anlam yan sra, bir de anlamsal retim (anlamla[ndr]ma) olgusunu aratran ve yeniden yaplandran, bu amala da bilimkuramsal, yntembilimsel ve betimsel adan kendini kuran bir bilimsel yaklam anlamn da eklersek, anlamlama kuram olan semiyotiki de belirtmi oluruz. Bu ikinci yaklam da anlamlama gstergebilimi diye adlandrlr.2

2 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1: Tarihe ve Eletirel Dnceler, s. 114115.

15

II. BLM

ANLATI Z(MLE)ME STRATEJS OLARAK GSTERGEBLM*Yukardaki blmde gstergebilimin amacn ve snrlarn belirlerken, sonuta bir zmleme modelinin yaratlmas noktasna geldik. imdi gsterge dizgesi kavram yerine Roland Barthesn deyiiyle1 btn zamanlarda, btn yerlerde, btn toplumlarda var olan, insanlk tarihinin kendisiyle balayan anlat2 kavramn koyalm ve anlat kavramyla anlamlama gstergebiliminin ilikisini ele alalm. Her gsterge dizgesiyle, hemen her dzeyde, srekli olarak anlat reten insanlar, hem bu anlatlar yaratrken hem de yaratlan anlatlar kavramaya, anlamlarn yakalamaya alrken deiik stratejiler uygularlar. Anlat yaratrken yaanan anlam retme srecinin karsnda, doal olarak, anlatlar kavrarken yaanan anlam yakalama sreci vardr. Gerekleme biimleri (elkolba hareketi, yaz, ses, grnt, vb.) son derece farkl olabilen anlatlar, insann son* Bu blme Gsterge Eletirisi adl kitabmzda da yer verilmitir. 1 R. Barthes, Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri, Gstergebilimsel Serven, s. 101144. 2 Anlat kavramn bu blmde gerek ya da dsel olaylarn, deiik gsterge dizgeleri araclyla anlatlmas olarak kullanyoruz. Szck, bu geni anlamyla, metin teriminin eanlamls olarak da grlebilir.

19


derece karmak duygu, dnce, yarg ve yaratmn doru, aslna ve gereine uygun bir grnmde sunabilecei gibi, baz durumlarda olgu, dnce, vb.ni gizleyerek, yalan syleyip saklayarak, rterek, kamufle ederek, ironilerle ssleyerek de sunabilir. Anlatlar kurmaca olabilecekleri gibi, durumlar saptayc, dntrc, insanlar ayartc, kandrc, ikna edici, ynlendirici, yasaklamalar koyucu, buyurucu da olabilir. Her dzeyde, kendi saptad amaca ak ya da st kapal olarak ulaabilen, bu nedenle kendi iinde baarl saylabilecek anlatlar retilebildii gibi, amacn yerine getiremeyen ve bu adan kendi iinde baarsz saylan anlatlar da var olabilir. Yaratan insann kurmaca anlatlar, yaratan insann kendi kendisine dnk anlatlar, yaratan insann kendi anlatlarn deerlendiren anlatlar, yaratan insann evresindeki dnyaya ve insanlara ynelik anlatlar, yaratan insann evresindeki insanlarn yarattklar anlatlar konu alan anlatlar, anlat yaratma srecinin birer parasdr. Bu srecin, retici bir etkinlik iinde yaand da apak ortadadr. Anlatlarn yaratlmas, insann dnsel dzlemdeki dntrc edimidir. Burada, temelde yaanan olay, ister elkolba hareketlerinde, ister yazda, ister seste, ister grntde olsun, biimsel adan az saydaki birimleri birbirine eklemleyerek anlamsal adan sonsuza alan, alabilecek olan bir evren yaratmadr. Anlatlardaki anlamlar, eitli aamalardan geerek, birbirleriyle btnleerek, birbirleriyle kartlaarak, baka yaplara dnerek oluurlar. Anlamlarn retilmesinde, yaratc kiinin kendi eilimleri, elindeki anlaml birimleri u ya da bu amaca ynelik olarak, yine kendi istei dorultusunda20

Anlat z(mle)me Stratejisi Olarak Gstergebilim

kullanma becerisinin yan sra, kiiyi anlat yaratma srecinin herhangi bir aamasnda etkileyen, onu bakasnn isteine gre anlat yaratmaya zorlayan yaptrmlar da sz konusu olabilir. Anlat reten kiinin, iinde bulunduu bu karmak ve deiik koullar, anlat yaratmadaki stratejisini belirleyecei gibi, ortaya karaca anlatlarda oluacak anlamlar da bu stratejinin dorultusunu izleyecek, bu stratejiye gre yaplanacaktr. Her insann hem kendi kendisiyle, hem bir baka insanla, hem de dnyayla, deiik dzlemlerde kurduu ilikileri en yalndan en karmaa uzanan bir grnm iinde sunabilecek anlatlar, yaratldklar an, yine insanlar tarafndan, ama bu kez baka bir konumdaki, baka bir adaki, baka bir statdeki insanlar tarafndan alglanmaya, dolaysyla kavranmaya balar. Bylece, zmleme, kavrama, yorumlama, aklama, eletiri, vb. szcklerle adlandrlan yeni bir retim sreci devreye girer. Hangi dzlemde ve hangi dzeyde yaratlm olursa olsun, aamal olarak karmaklaan anlatlar zmlemek, kavramak, yorumlamak, aklamak ve eletirmek de yeni bir retim srecini yaamak, retilmi olan anlamlar, nasl retildiklerini yeniden yaayarak snflandrmaktr. Demek ki, anlat retme stratejileri yannda ya da karsnda bir de anlat z(mle)me stratejileri (anlat zmleme yntemi) vardr, yaanmaktadr. Gnmzde, anlatlar aklayan, inceleyen, anlamlarn deerlendiren birok okuma, eletiri, yorumlama, zmleme yntemi var. Bunlara bir de gstergebilimsel yaklam ekleyebiliriz. Ancak gstergebilimsel yaklam, metin aklama/metin yorumlama tekniklerinin yerini al21


mak zere gelitirilmi yeni bir seenek olmad gibi, yeni bir yaznsal eletiri tr olmak amacnda da, savnda da deildir. Gstergebilimin metin aklama/metin yorumlama teknikleri ile yaznsal eletiriye baz kavramlar, ilemler ve rnekler sunmas, onlarn amacn stlendiini gstermez. Gstergebilim, zellikle de anlamlar zmleyen ve yeniden yaplandran anlamlama gstergebilimi, br okuma yntemlerine eklenen yeni bir okuma biimi deil, okumann, zmlemenin koullar konusunda ortaya atlm, gelitirilmi tutarl, tmkapsayc varsaymlar demetidir, varsaymlar adr. Bir baka deyile, anlatlarda, metinlerde anlamlarn nasl birbiriyle eklemlenerek retildiini aratran, ncelikle de bu retim srecini ortaya koyabilecek bir kuramsal aygt (dnme modeli) gelitiren bir bilimsel tasardr gstergebilim. Bu adan hzla oluturulmu betimleme ve gzlemleme amal derme atma aygtlardan (szde kuramlardan) da ayrlr. Amac, bir nceki blmde de belirttiimiz gibi, varsaymsaltmdengelimli bir kuram, tutarl, tmkapsayc, yaln ve retici bir biimde yaratma tasarsn srekli olarak gelitirmektir. Gstergebilim, bir dizge (anlaml ve yapl bir btn) oluturan birimlerin aralarnda, bir bantnn, bir kurall dayanmann bulunduuna inanr; anlamn benzer elerden deil, kart eler arasndaki ilikilerden doduu varsaymndan hareket eder. Bu nedenle, insann dnsel, dilsel, kurmaca yaratmnn en st aamalarnda yer ald kabul edilen, youn anlam demetinden olumu yaznsal/sanatsal rnlere (sonu) ve retimlere (sre) yaklarken bile, bu rn ve retimlerin yapsna uygun bir tutarllk iinde almay ister. Bu tr okanlaml dizgeleri ele aldnda, yoruma ak bir dizge ya da anlam sonsuz bir dizge diyerek,22

Anlat z(mle)me Stratejisi Olarak Gstergebilim

her eyi syleyebilme yetkisini kendisine tanmaz. Anlatnn okanlamlln (anlat iine yerlemi, aralarnda balant bulunan anlamlar demetini) yine anlatnn kendisi iinde tutarl bir bantlar, ilikiler a kurarak yeniden yaplandrmaya alr. Anlatnn yzeyini deil, derinliklerinden yzeye uzanan retim srecini zmlerken, her eyin sylenebileceine deil, her eyin birbiriyle bant iinde bulunduuna, bu nedenle, zmleyici sylemin de bir tutarllk iinde yaratlabileceine inanr. Gstergebilim daha geni ve daha yalnlatrlm bir anlatmla, insann, iinde yaad dnyay anlamasn salayacak bir model gelitirir. evresini anlamaya alan herkes zaten bir lde bir gsterge avcsdr. Daha fazla bir abayla bu anlama sreci yntemli bir biime dntrlebilir. Bu yntemi salayacak olan da gstergebilimdir. Aratrmaclarn, bilim adamlarnn, retim yelerinin, yazarlarn, airlerin, evirmenlerin, sanatlarn, eletirmenlerin, siyaset bilimcilerin, hukukularn, tiyatrocularn, sinemaclarn, mzik yorumcularnn, mimarlarn, reklam metni yazarlarnn, vbnn gstergebilimin yntem, kavram ve terimlerinden u ya da bu biimde yararlandklar, dolaysyla gstergebilimin srekli gelimesine katkda bulunduklar bir elli yl yaand (1960lardan gnmze). Bu sre iinde insann dnme mekanizmasnn modelini belirlemeye alan gstergebilimin bugn artk tasarsnn byk bir blmn gerekletirdiini ve snrlarnn nereye kadar uzanabileceini tartma aamasna geldiini gryoruz.

23

III. BLM

GSTERGEBLMN TARHES*

I. Gstergeler Kuramnn Kaynaklar Gsterge kavram stne Eskiadan gnmze birok felsefeci, bilim adam ve hekim dnce retmi, bata dilsel gstergeler olmak zere eitli alanlardaki gstergeleri, belirtileri (szgelimi tp alanndaki) incelemilerdir. Bugn Bat dillerinde kullanlan ve Trkede gstergebilim ile karladmz semiyotik szc Yunancadaki semeiotike teriminden, semiyoloji szc ise Yunanca semeion (gsterge) ve logia (kuram; sz anlamndaki logostan) szcklerinin birleiminden domutur. Gsterge (ya da belirti, iaret) anlamna gelen Yunanca semeion, teknik ve felsefi bir terim olarak 5. yzylda Yunanl hekim Hippokrates ve Yunanl felsefeci Parmenides tarafndan daha ok kant, belirti, semptom anlamna gelen Yunanca tekmerion ile eanlaml olarak kullanlmtr. Bir gstergeler retisi ise Stoaclarla birlikte zellikle mantk ve dil alanndaki tartmalarda ortaya kmtr ( 3. yzyl). Stoaclar gsteren (semainon) ile gsterilen (semainomenon) arasndaki kartlktan sz etmilerdir. Yunanl hekim Galenos ise hastalk belirtilerinin incelenmesi anla* Kitabmzn bu blmnde, dipnotlarda da aka grlecei gibi, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar adl iki ciltlik kitabmzdan yararlandk.

27


mnda semeiotike terimine bavurmutur. te bu ilk kaynaklardan sonra da Bat dnce tarihinde bir gstergeler retisi yerlemeye balamtr. Gerekten de Ortaada skolastik felsefeciler dneminde anlamlama biimleriyle (modi significandi) ilgili ok sayda kitap yazlm ve hatta bu dnemin dilbilgicileri modusular diye adlandrlmtr. Modusular, dilin dnyay bir ayna gibi yansttna inanyorlar ve ierik (anlam) ile biim arasndaki ilikiyi ortaya karmaya alyorlard. 17. ve 18. yzyllarda da genel bir dil ve anlam kuram tasarlayan Locke, Leibniz, Diderot, Condillac, Lambert gibi felsefeciler gstergelerle ve anlam tayan biimlerle ilgilendiler. Bunlarn arasnda ngiliz felsefecisi John Locke (16321704) drt Kitaptan oluan An Essay Concerning Human Understanding (nsan Anl stne Bir Deneme) [1690] adl yaptnda gsterge sorununa da yer vermi ve gstergeler retisi anlamnda semeiotike terimini kullanmtr. J. Locke, bu yaptn 4. Kitabnn son blmnde (XXI. Blm)1 [Bilimlerin Blmlenmesi stne] bilimleri snfa ayrr ve bunlar Yunanca terimlerle yle adlandrr: 1. Physike ya da doa felsefesi; 2. Praktike (en nemli blm Etik [Ahlak] olarak adlandrlr); 3. Semeiotike ya da Gstergeler retisi (Logike yani Mantk olarak da adlandrlr). Bylece J. Lockeun gstergebilime, bilimler arasnda ayr bir yer verdii grlr. Ona gre bu gstergeler retisinin amac da, zihnin eyleri anlamak (kavramak) ya da bilgilerini bakalarna anlatmak iin kulland gstergelerin niteliini incelemektir. J. Lockeun bu nemli yaptndaki grlerden etkilenen Fransz matematikisi Jean Henri Lambert2 (17281777) ise1 J. Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Oxford University Press, 1975, s. 720721. 2 Baz kaynaklarda ad Almanca biimiyle Johann Heinrich olarak da belirtilir.

28

Gstergebilimin Tarihesi

gstergeler retisinin J. Locketan sonraki en nemli temsilcilerinden biri saylr. J. H. Lambert iki ciltten oluan Neues Organon3 (Yeni Organon) [1764] adl yaptnn her iki cildini kendi iinde iki blme ayrr ve toplam olarak drt ayr bilim daln ele alr:4 dianoioloji (mantk yntemi); aletioloji (metafizik dersi); semiyotik (genel dil bilgisi dersi); fenomenoloji (gerei gerek gibi grnenden ayran yntem). J. H. Lambert Semiyotik blmnde dncelerin ve nesnelerin adlandrlmasyla, belirtilmesiyle ilgili bir reti gelitirir. Daha ok dilsel gstergeler stnde durmakla birlikte br gsterge trlerine de deinir: Bunlar arasnda da mzik, koreografi, arma, amblem, trenler, vb. yer alr. J. H. Lambert ayrca gstergelerin dnmlerini, birleim kurallarn inceler. Gstergeler retisi anlamndaki semiyotik terimi, J. Locke ve J. H. Lambertin etkisiyle 19. yzyln balarnda yeniden kullanma girer. Polonyal Joseph Marie Hoene-Wronski (17781848) ancak lmnden sonra yaymlanabilen Philosophie du langage (Dil Felsefesi) [1879] adl yaptnda gstergelerin z niteliklerini incelerken bunlar varolu ve retili kategorilerine gre ayrdktan sonra semeiotikenin konusunun gstergelerin yetkinlii olduunu belirtir. te yandan, ek felsefecisi Bern(h)ard(t) Bolzano (17811848) 4 ciltlik Wissenschaftslehre (Bilim retisi) [1837] adl yaptnn zellikle son iki cildinde gstergebilime (Semiotik) geni yer ayrr ve bu bilim daln gstergeler retisi (Zeichenlehre) olarak tanmlar.3 Yaptn Franszca ad Nouvel Organondur. 4 Bkz. Neues Organon, 2 cilt, Leipzig, Johann Wendler, 1764. Ayrca bkz. Grand Dictionnaire universel du XIX siclein 10. cildinde Lambert (Jean Henri) maddesi, s. 108.

29


Alman felsefecisi Edmund Husserlin (18591938) 1890da yazd ama ancak 1970te yaymlanan Zur Logik der Zeichen (Semiotik) (Gstergelerin Mant stne [Gstergebilim]) balkl incelemesi ile Logische Untersuchungeni (Mantksal ncelemeler) [19001901] gstergebilimle ilgili genel gzlemler ierir.

II. ada Gstergebilimin ki ncs: Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussure ada anlamdaki gstergebilimin birbirinden habersiz iki ncs vardr: Bunlardan biri Amerikal bryse Avrupaldr. Gstergebilimin bamsz bir bilim dalna dnmesini salayan ABDli felsefeci, mantk ve matematiki Ch. S. Peirce (18391914) hem dilsel hem de dild gstergelerle ilgili bir kuram tasarlam ve buna semiotic adn vermitir. Ch. S. Peircee gre gstergelerin biimsel retisi olan gstergebilim, mantkn bir baka addr. Ch. S. Peirce her eit olguyu inceleyecek ve snflandracak bir dal olarak grd gstergebilimi blme ayrr: 1. salt (katksz) dilbilgisi; 2. gerek anlamyla mantk; 3. salt (katksz) szbilim (retorik). Yazlar lmnden sonra Collected Papers (Toplu Yazlar) [19311958] adyla biraraya getirilen Ch. S. Peircen yaklamnn en belirgin zellii her alandaki gstergelerin eksiksiz bir snflandrmasn yapmasdr. Bu snflandrmann bir baka zellii de gstergeleri ikiliklere gre deil lklere gre ele almasdr. Nitekim almalarnn son aamasnda 10 lk ve 66 snf ieren bir gstergeler dizgesi tasarlar. Ch. S. Peirce syler der: Bir gsterge [ng. sign] ya da representamen, bir kii iin, herhangi bir eyin yerini, herhangi30


bir bakmdan ya da herhangi bir sfatla tutan bir eydir. Birine yneliktir, bir baka deyile bu kiinin zihninde edeerli bir gsterge ya da belki daha gelimi bir gsterge yaratr. Yaratt bu gstergeyi ben birinci gstergenin yorumlayan (ng. interpretant) olarak adlandryorum. Bu gsterge bir eyin yerini tutar: Yani Nesnesinin [ng. object] yerini.5 te burada grlen gsterge (representamen), yorumlayan ve nesne kavramlar Ch. S. Peircen en nemli l ayrmlarndan biridir. Gstergelerin snflandrlmasna ilikin olarak nerdii bir baka lk de grntsel gsterge (ikon), belirti ve simgedir. Bu l Ch. S. Peircen tanmlarna dayanarak yle aklayabiliriz: grntsel gsterge (ng. icon), belirttii eyi dorudan doruya temsil eder, canlandrr: szgelimi geometrik bir izgiyi canlandran, kurunkalemle izilmi bir izgi; bir resim, bir fotoraf; belirti (ng. index), nesnesi ortadan kalktnda kendisini gsterge yapan zellii hemen yitirecek olan ama yorumlayan bulunmadnda bu zellii yitirmeyecek olan gstergedir. Szgelimi iinde ate edilmi olabileceini gsteren bir kurun deliinin bulunduu bir mulaj; eer ate edilmemi olsayd, delik olmayacakt; ama burada bir delik var, herhangi biri bunu ate edilmi olmasna balasn ya da balamasn.6 Bir baka deyile belirti iki e arasndaki gerek bir arma dayanr. Bir baka rnek olarak da dumann atei artrdn, yani atein belirtisi olduunu syleyebiliriz;5 Ch. S. Peirce, crits sur le signe (Franszca eviri), s. 121. (Ayrca bkz. M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1: Tarihe ve Eletirel Dnceler, s. 117. 6 Ch. S. Peirce, a.g.y., s. 139140; ve M. Rifat, a.g.y., s. 118.

31


simge (ng. symbol), ise yorumlayan olmasayd kendisini gsterge yapan zellii yitirecek olan gstergedir.7 Bir baka deyile simge insanlar arasnda uzlamaya dayanan bir gstergedir: Szgelimi, doal dillerdeki szckler uzlamaya dayal birer simgedir; nk bir szck belirttii eyi yalnzca bu anlama geldiini anlamamz sayesinde belirtmi olur. Ayrca matematikte ve kimyada da simgeler vardr. Bir baka rnek de terazi figrnn adaletin simgesi olmasdr. Ch. S. Peircen bir baka gsterge ls de udur: nitel gsterge (ng. qualisign), bir gsterge olan bir niteliktir: szgelimi bir sesin tonu; bir kimsenin kulland koku. yaln gsterge ya da tekil gsterge (ng. sinsign), bir gsterge olan bir ey ya da varolan gerek bir olaydr; kural gsterge (ng. legisign), bir gsterge olan bir yasadr, bir kuraldr: saymaca olan her gsterge bir kural gstergedir.8 ada gstergebilimin Avrupadaki ncs ise svireli dilbilimci F. de Saussuredr (18571913). rencilerinin derledii ders notlarna dayanlarak lmnden sonra yaymlanan Cours de linguistique gnrale (Genel Dilbilim Dersleri) [1916] adl yaptnda F. de Saussure dilleri dilbilimin inceleme alanna alrken, dil dndaki gstergelerin ileyiini aratracak bir bilim dalnn kurulmasn ngrr ve bu bilim daln Franszca smiologie terimiyle adlandrr. F. de Saussure, tasarlad gstergebilim konusunda da u aklamay yapar: Dil kavramlar belirten bir gstergeler dizgesidir; bu zelliiyle de yazyla, sardilsiz alfabesiyle, simgesel trenlerle, incelik belirten davran biimleriyle, askerlerin kul7 Ch. S. Peirce, a.g.y., s. 140; M. Rifat, a.g.y., s. 119. 8 Ch. S. Peircen l ayrmlar konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. M. Rifat, a.g.y., s. 116120.

32


landklar iaretlerle, vb. karlatrlabilir. Yalnz, dil bu dizgelerin en nemlisidir. Demek ki, gstergelerin toplum iindeki yaamn inceleyecek bir bilim tasarlanabilir; bu bilim toplumsal ruhbilimin, dolaysyla da genel ruhbilimin bir blmn oluturacaktr; biz bu bilimi gstergebilim (Franszca smiologie; gsterge anlamndaki Yunanca semeiondan) olarak adlandracaz. Gstergebilim bize gstergelerin ne gibi zellikler ierdiini, hangi yasalara bal olduunu retecektir. Henz byle bir bilim var olmadndan, nasl bir ey olacan syleyemeyiz ama kurulmas gereklidir, yeri nceden belirlenmitir. Dilbilim, bu genel bilimin bir blmnden baka bir ey deildir; gstergebilimin bulaca yasalar dilbilime de uygulanabilecek ve dilbilim, bylece, insanla ilgili olgular btn iinde iyice belirlenmi bir alana balanm olacaktr. Gstergebilimin kesin yerini belirlemek de ruhbilimciye der.9 ABDde Ch. S. Peirce mantksal kkenli bir gstergebilimin temelini attna inanrken, Avrupada toplumsal olan ile ruhsal olan ayn kuram iinde birletirmeye alan F. de Saussure gstergebilimden ileride kurulmas gereken bir bilim dal olarak sz eder.

III. Charles Sanders Peirce ve Ferdinand de Saussureden Hemen Sonra Gelien Gstergebilim, Yaznbilim ve Anlat zmlemesi almalar ABDde Ch. S. Peirceten, Avrupa ile Rusyada F. de Saussureden sonra dilbilim, gstergebilim, yaznbilim (poetik) ve9 F. de Saussure, Cours de linguistique gnrale, s. 33. Ayrca bkz. M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 2: Temel Metinler, s. 235236.

33


anlat zmlemesi alanlarnda birbiriyle balantl olarak nemli gelimeler oldu. ABDde Ch. S. Peircen ve mantk Rudolf Carnapn (18911970) etkisi altnda kalan Charles W. Morris (19011979) zellikle Foundations of the Theory of Signs (Gstergeler Kuramnn Temelleri) [1938J ve Signs, Language and Behaviour (Gstergeler, Dil ve Davran) [1946] adl yaptlarnda btn gstergelerin bir retisini ya da bir kuramn oluturmaya alr. Tasarlad bu genel gstergebilim kuramn da mantktan yararlanarak blme ayrr: 1. szdizim (sentaks): gstergelerin aralarndaki ilikileri aratrr; gstergelerin, birleik gstergeler (bildiriler) oluturmak iin nasl biraraya geldiklerini inceler; 2. anlambilim (semantik): gstergelerin belirttikleri anlamlar, yani gsterge ile gsterilen arasndaki ilikiyi inceler; 3. edimbilim (pragmatik): gstergeler ile bunlar kullananlar arasndaki ilikiyi inceler. Ch. W. Morris ayrca tr gstergebilim tasarlar: 1. salt (katksz) gstergebilim: gstergelerden sz etmeyi salayacak bir stdil hazrlar; 2. betimleyici gstergebilim: belirlenmi gstergeleri inceler; 3. uygulamal gstergebilim: gstergeler bilgisini deiik amalarda kullanr. Ch. W. Morrisin gstergeler kuramyla ilgili yazlar bir araya getirilerek yaymlanmtr: Writings on the General Theory of Signs (Gstergelerin Genel Kuram stne Yazlar) [1971]. ABDde Ch. W. Morris, Ch. S. Peircen grlerini gelitirirken Avrupa lkelerinde ve bu arada Rusyada zellikle dilbilim kavramlarndan esinlenen baz kuramclar hem gstergebilime katkda bulundular hem de onunla balantl ada yaznbilimin temellerini attlar.34


te bu kuramclar arasnda Rus asll Amerikan bilim adam Roman Jakobson (18961982) ayr bir yer tutar. R. Jakobson hem Rus biimcileri10 arasnda yer alm, hem Prag Dilbilim evresinin11 kurulmasna katkda bulunmu, hem de Avrupada ve ABDde dilbilim, gstergebilim ve yaznbilimin gelimesini uzun yllar etkilemi bir bilim adamdr. Yazn ayr bir inceleme konusu olarak ele alan ve bu konuyu bilimsel kavram ve ilkelerle incelemek gerektiini belirten R. Jakobson yazn olayn bir dil olay olarak grr ve bata iir olmak zere eitli yaznsal ve sanatsal rnleri inceler. Ona gre yaznbilimin konusu yazn deil yaznsallktr. Bir baka deyile, yaznbilim her eyden nce dilsel bir bildiriyi sanat yapt yapan nedir? sorusunu yantlamaya alr. R. Jakobson yaznsal metinleri incelerken yine kendi gelitirdii dilbilim yntemini rnek alr. Nitekim yaznbilim de ona gre dilbilimin bir blmdr. Fransz insanbilimcisi Claude Lvi-Strauss ile birlikte Baudelairein Les Chats (Kediler) adl iiri stne 1962de yaymlad dilbilimsel ve biimsel arlkl inceleme, bugn birok adan eletirilse de, hem yaznbilim hem de gstergebilim iin nc bir zmleme yazs olmutur.1210 19151930 yllar arasnda Leningradda ve Moskovada iir ve dzyaz kuram, biem sorunlar, tema rgs, halk masallar stnde alan ve bir yntem aray iinde olan toplulua verilen ad. yeleri arasnda O. Brik, B. Eyhenbaum, R. Jakobson, V. Propp, V. klovski, Y. Tinyanov, B. Tomaevski, V. Vinogradov saylabilir. (Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Yazn Kuram. Rus Biimcilerinin Metinleri, derleyen: T. Todorov.) 11 zellikle F. de Saussuren grlerinden esinlenen V. Mathesius, B. Trnka, J. Vachek, B. Havranek, J. Mukarovsky, R. Jakobson, N. Trubetskoy, S. Karsevski, vb.nn Pragda 1920li yllarn sonlarna doru oluturduu dilbilim okulu. 12 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar l, s. 123.

35


te yandan, Uluslararas Gstergebilim Derneinin Milanodaki 1. Kongresinin [1974] alnda sunduu rapor, gstergebilimin douunu, gelimesini ve o gnk snrlarn belirlemesi asndan nemlidir. Bizim de bu tarihe blmn yazarken yararlandmz sz konusu rapor, Coup dil sur le dveloppement de la smiotique (Gstergebilimin Gelimesine Bir Bak) [1975] adyla yaymlanmtr. R. Jakobsonun uzun yaam sresince deiik dillerde yaymlad yazlar Selected Writings (Seme Yazlar) [19621984] adyla yedi ciltte biraraya getirilmitir.

Etkinliklerini zellikle 1920li ve 1930lu yllarda srdren Prag Dilbilim evresinin yelerinden ek estetikisi Jan Mukarovsky (18911975) dilbilimden bamsz bir bilim dal olarak tanmlad yaznbilimi, estetik ile dilbilimin karlkl etkileimi iine, daha dorusu ok daha geni bir gstergeler bilimi iine oturtur. Bu adan J. Mukarovskynin yaklam (estetik ilev, estetik kural, estetik deer kavramlarn kullanr), F. de Saussuren gstergebilimle ilgili grlerine yaklar. J. Mukarovskynin bir baka zellii de sanat gstergesel bir olgu olarak tanmlamas ve sanat incelemelerini gstergebilimin bir blm biiminde ele almasdr. J. Mukarovskynin kuramsal denemeleri Bat dillerinden zellikle ngilizceye evrilmi ve u balklar altnda toplanmtr: On Poetic Language (iir Dili stne) [1976]; The Word and Verbal Art (Szck ve Dilsel Sanat) [1977]; Structure, Sign and Function (Yap, Gsterge ve lev) [1978]. F. de Saussuren gstergebilim tasarsn kuramsal zelliklerle donatarak gelitiren bilim adam da Danimarkal Louis Hjelmslevdir (18991965). Kopenhag Dilbilim36


evresinin13 kurucular arasnda yer alan L. Hjelmslev, F. de Saussure bir nc olarak kabul etmekle birlikte, dorudan anlam retimi srecine ilikin ok daha soyut bir dil kuram ya da dil cebiri gelitirmitir. L. Hjelmslev, dilin bir olu, bir sre olduunu temel ilke olarak benimser ve buna bal olarak da gstergebilimin amacnn bu srece denk decek, onu belli sayda ilkeyle zmleyip betimleyebilecek bir dizge kurmak olduunu syler. Gerekten de L. Hjelmslev dil kuramnn temellerini saptad Omkring sprogteoriens grundlaeggelse (Dil Kuramnn Temel lkeleri) [1943] adl Danca yaptnn14 son blmlerinde, dild gsterge dizgelerini de ele alarak, mantksal biimselletirmeye dayal bir gstergebilim kuramnn temellerini att. Ona gre, btn gsterge alanlarna ynelik olan gstergebilim, konudili (inceleme konusu; szgelimi bir metin) bilimsel olmayan bir stdildir (tutarl varsaymlar ve terimler btn; yani kuram). Ama, L. Hjelmsleve gre, bilimler de gstergebilimin inceleme alanna girebilir: Bu durumda bir stgstergebilim sz konusudur. L. Hjelmslevin gstergebilim asndan getirdii yeniliklerin bir bakas da F. de Saussuren gsteren/gsterilen ikilisini ve biim/tz kartln yeniden dzenlemesidir. L. Hjelmslev, bu dzenlemeye gre, ses dzlemini anlatm, anlam dzlemini de ierik olarak adlandrmakta; ay13 L. Hjelmslev, V. Brndal, H. J. Uldall gibi Danimarkal dilbilimcilerin giriimiyle kurulan ve btn gsterge dizgelerini inceleyebilecek nitelikte genel ve evrensel bir kuram gelitirmeyi (bu kurama dil anlamndaki Yunanca glossadan hareket ederek glosematik adn verdiler) amalayan dilbilim okulu. 14 Bu yapt 1953te ngilizceye, 1968de de Franszcaya evrilmesinden sonra yaygnlk kazanmtr. Franszca evirisi: Prolgomnes une thorie du langage.

37


rca her iki dzlemdeki birimlerin biimi ile tzn birbirinden ayrt etmektedir. Bylece iki dzlem ve drt blm saptanm olur: Anlatmn tz ve anlatmn biimi; ieriin tz ve ieriin biimi. L. Hjelmslev genel dil kuramnn ya da gstergebilimin, tzleri deil biimleri aratrmas gerektiine inanr. Bu biimler de, yukardaki ayrmdan da anlalaca gibi, anlatm ve ierik dzlemlerinde yer alan trde eler arasndaki ilikiler adr. L. Hjelmslevin gstergebilim incelemeleri asndan nem tayan bir baka kavramlar ikilisi de dzanlam ve yananlamdr. Bu, en yaln biimiyle, herhangi bir birim, ilk anlamnn (dzanlam) dnda, balama ve ilikilere gre baka ve yeni anlamlar (yananlam) da ierir demektir.15

F. de Saussuren temel kavramlarndan esinlenen ric Buyssens (19002000) ise gstergebilimi, toplum yaam iinde bildiriimi salamak amacyla retilmi gstergeleri (trafik iaretleri, vb.) inceleyen bir bilim dal olarak grr. Daha ok ilevsel dilbilimin ve buna bal olarak bildiriim gstergebiliminin ncs saylan . Buyssensin temel yapt Les langages et le discoursdur16 (Diller ve Sylem) [1943]. 1920li ve 1930lu yllarda, dorudan gstergebilim kuram iinde yer almasa da, anlat yaplarn zmleme asndan nem tayan, Rus Vladimir Proppun (18951970) almalarn da bu aamada belirtmek gerekir. 1960 sonras gstergebilim kuramclarnn kalk noktas olarak bavurdukla15 Dzanlam/yananlam ikilisi 1960l yllarda Fransz gstergebilimcisi R. Barthes tarafndan da kullanlmtr. Ama L. Hjelmslevin kuramn asl gelitirecek olan Litvanya asll Fransz gstergebilimcisi A. J. Greimas olmutur. Her ikisini de ileride inceleyeceiz. 16 . Buyssensin bu kitab 1967de La communication et larticulation linguistique (Bildiriim ve Dilsel Eklemleme) adyla baslmtr.

38


r Morfologiya skazki (Masaln Biimbilimi) [1. basm 1928; gzden geirilmi 2. basm 1969] V. Proppun temel yaptdr.17 Rus biimcilerinden biri olan V. Propp bu kitabnda Rus halk masallarn esremli (senkronik) bir incelemeyle ele alm ve olaanst masallarn temel yapsn ortaya karmtr. V. Proppa gre masallar grnrdeki eitlilikleri, ok renklilikleri altnda deimeyen temel ilevler ierirler. Bir anlat zmlemesinin amac da esremli bir incelemeyle bu temel ilevleri saptayarak, masaln yapsn ortaya karmaktr. V. Propp, ilevleri masal kiilerinin eylemlerinde aratrr. Onun ilevler diye adlandrd eylemler, masallarn olay rgs, anlat zinciri (anlat szdizimi) iinde srekli var olan elerdir. V. Propp bu eylemleri, kiilerin, masallarda deiik niteliklere brnm durumlarndan soyutlayarak ele alr. Sonuta da toplam olarak, deimeyen otuz bir ilev saptar: Uzaklama; yasaklama; yasa ineme; soruturma; bilgi toplama; aldatma; sua katlma; ktlk (eksiklik); araclk (gei an); kart eylemin balangc; gidi; bann ilk ilevi; kahramann tepkisi; byl nesnenin alnmas; iki krallk (lke) arasnda yolculuk (bir klavuz eliinde yolculuk); atma; zel iaret; zafer; giderme; geri dn; izleme; yardm (kurtarma); kimliini gizleyerek gelme; aslsz savlar; g i; g ii yerine getirme; tan(n)ma; ortaya karma; biim deitirme; cezalandrma; evlenme. Bu otuz bir ilevin tmne btn olaanst masallarda rastlanmasa da, bu ilevler ayn sray izleyerek ortaya karlar. V. Propp, incelemesinin ikinci aamasnda sz konusu ilevlerin yedi kiinin (anlat kiisi) eylem alan iinde yer aldn da belirtir: Saldrgann (kt kiinin) eylem alan; bann (salaycnn) eylem alan; yardmcnn eylem17 Trke evirisi iin bkz. V. Propp, Masaln Biimbilimi.

39


alan; prensesin (aranan kiinin) ve babasnn eylem alan; gnderenin (grevlendirenin) eylem alan; kahramann eylem alan; dzmece kahramann eylem alan. V. Proppun bu yntemi zellikle yapsal anlat zmlemesi alannda rnek oluturmu, A. J. Greimas, R. Barthes, Cl. Bremond, T. Todorov gibi Fransz gstergebilimcileri tarafndan deiik dorultularda gelitirilmitir.

Ch. S. Peirce ve F. de Saussure sonras dil ve gsterge bilimleri dnyas ile felsefe ve insanbilim (antropoloji) dnyasnn baz nemli adlar da modern gstergebilimin ilerlemesine katkda bulunmulardr. Bunlarn arasnda da Alman felsefecisi Ernst Cassirer (18741945) ile yukarda R. Jakobsondan sz ederken deindiimiz Fransz insanbilimcisi Claude LviStraussu (do. 1908) belirtmek gerekir. E. Cassirer diller, mitler, dinler, sanatlar, bilimler gibi dizgeleri inceledii Philosophie der symbolischen Formen18 (Simgesel Biimlerin Felsefesi) [3 cilt, 19231929] adl yaptnda bu simgesel dizgelerin dzenleniinde etkili olan yasalar saptamaya almtr. Cl. Lvi-Strauss ise akrabalk ilikileri ile mitlerin temel yapsn aratrrken ortaya koyduu yapsal inceleme yntemiyle etkili olmutur. Bu adan, yaptlar arasnda zellikle Les structures lmentaires de la parent (Akrabaln Temel Yaplar) [1949] ile Anthropologie structuralei (Yapsal nsanbilim) [zellikle 1. cilt, 1958] belirtmek gerekir. te yandan, ayn dnemlerde Edward Sapir (18841939), Nikolay Trubetskoy (18901938), mile Benveniste (19021976) gibi dilbilimciler zellikle dilin baka gsterge dizgeleri iindeki yerini saptamaya ynelik aratrmalaryla dikkati ekmilerdir.18 Bu yaptn Franszca evirisi La philosophie des formes symboliques (Minuit, 1972) adyla yaymlanmtr.

40


Ayrca, Rus biimcileriyle ada olan edebiyat kuramcs Rus Mihail Bahtin (18951975) de bu dnemin nemli bir addr. Ancak, bu bilim adamnn iki Dnya Sava arasnda gerekletirdii almalar btn dnyada daha ok 1960tan sonra etkili olduundan, M. Bahtini bir sonraki blmde ele almann daha uygun olacan sanyoruz.

IV. 1960l Yllardan Balayarak Gelien Gstergebilimsel almalar kinci Dnya Savandan sonraki yllarda, insan bilimleri alanndaki yntemlerin gelimesi sonucu, gstergebilimsel etkinlikler hem hzland hem de eitlilik kazand. Kimi alma topluluklar tek bir aratrma yntemine zg kavram ve ilkeleri gelitirmeyi yelerken kimileri de sanatsal ve bilimsel yaklamlar kaynatrmay, snrlar belirgin bir kuram oluturmak yerine deiik yaklamlardan ayn anda yararlanmay, inceledikleri konunun doas (bu konu zellikle yaznsal ve sanatsal nitelikliydi) gerei daha uygun, daha geerli buldular. Bylece zellikle 1960tan sonra, zorlamal da olsa, terimin anlamsal almn geniletip gstergebilim bal altnda toplayabileceimiz, bilimsel yaklama u ya da bu lde arlk veren yaznbilim, yaznsal eletiri, yorumbilim, szbilim, yazn toplumbilimi, almlama estetii, okumann yaznbilimi, biembilim, anlatbilim, metin zmleme, metin dilbilimi, yapbozucu eletiri, vb. aratrmalarn bata Fransa, ABD, SSCB (Rusya), talya, Federal Almanya (Almanya) olmak zere eitli lkelere yayld grld.1919 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1, s. 139.

41


imdi bu etkinliklerin nde gelenlerini lkelere gre ele alp inceleyelim:

* ABDde. Ch. S. Peirce ve Ch. W. Morristen sonra en dikkati eken aratrmac, zellikle 1970li yllarda Amerikan gstergebiliminin odak noktas durumuna gelen Thomas A. Sebeok olmutur (19202001). Daha ok insan ve hayvan davranlarnn betimlenmesiyle ilgilenen T. A. Sebeok gstergebilimin inceleme alanlar arasnda zellikle yle bir ayrm yapar; insana ilikin gstergelerin incelenmesi (antroposemiyotik ya da insan gstergebilimi); bedenin sibernetik dizgelerinin incelenmesi (endosemiyotik ya da bedenii gstergebilimi); hayvanlar aras ya da insan ve hayvan aras bildiriimin incelenmesi (zoosemiyotik ya da hayvan gstergebilimi). T. A. Sebeok gstergeyi yalnzca insana ve insan kltrne zg bir kavram olarak deil de btn canllar dnyasna ilikin bir kavram olarak grr. Geri Ch. S. Peirce ve Ch. W. Morris de gsterge karsnda insan ve hayvan ayrm yapmaz. Ancak Bat dnyasndaki baz dilbilimci ve gstergebilimciler (F. de Saussure, R. Barthes, L. Hjelmslev, J. Kristeva) yalnzca insana zg kltr dnyasnn gstergelerini incelerler. Dolaysyla T. A. Sebeokun gstergebilimi yalnzca insan kltrnn gstergebilimi deil, btn canllar dnyasnn gstergebilimidir (biyosemiyotik ya da canllar gstergebilimi) denilebilir. Mantk, felsefe, dilbilim ve sanatn yannda biyoloji, biliim (enformatik) ve tptan da yararlanan T. A. Sebeok gsterge trlerini altya ayrr: belirtke (sinyal), semptom, grntsel gsterge (ikon), belirti (endis), simge (sembol) ve ad. Gstergebilimin tarihini temele (dilbilim: Saussure; felsefe: Peirce; tp: Hippokrates) dayandran T. A. Sebeok grlerini zellikle u almalarnda ortaya koymutur:42


Style in Language (Dilde Biem) [1960]; Semiotics: A Survey of the State of Art (Gstergebilim: Sanatn Durumuna Genel Bir Bak) [1974]; Contributions to the Doctrine of Signs (Gstergeler retisine Katklar) [1976]; Six Species of Signs: Some Propositions and Strictures (Alt Gsterge Tr: Baz neriler ve Eletiriler) [1979]; The Sign and its Masters (Gsterge ve Ustalar) [1979]; Semiotics (Gstergebilim) [1979]; Encyclopedic Dictionary of Semiotics (Gstergebilimin Ansiklopedik Szl) [T. A. Sebeok ynetiminde, 3 cilt, 1986]; vb. ABDde genel gstergebilimin kuramsal erevesi iinde yer alan almalarn yan sra, yaznsal sorunlara yapsal adan yaklaan ve bu dorultuda hem dilbilimin, hem biembilimin (stilistik ya da slupbilim), hem de gstergebilimin ilke ve kavramlarndan yararlanan aratrmaclarn etkinlikleri de dikkati ekti. Bunlarn arasnda zellikle Michael Riffaterrein (19242006) almalarn belirtmek gerekir.20 Gerekten de gerek ABDde, gerekse Avrupada amzn nemli eletirmenlerinden biri olarak kabul edilen M. Riffaterre, 1960l yllarda, yapsal dilbilimden ve bu arada R. Jakobsonun grlerinden de yararlanarak Essais de stylistique structurale (Yapsal Biembilim Denemeleri) [1971] adl yaptnda yer alan incelemelerinde biimsel ve yapsal bir biembilimin temelini ortaya atmaya alt. Ancak yaznsal biemi (edebi slubu) yalnzca dilbilimin verileriyle aklamann yeterli olamayacan, biemsel olgularn dilsel olgulardan, dilin de edebiyattan ayrt edilmesi gerektiini ileri srd. Ayrca, bir metnin biemsel deerini szcklerde deil, szcklerin balamsal ilikilerinde aratrd. M. Riffaterre daha sonraki almalarnda biembilimden yaznbilime ve gstergebilime yneldi. Smiotique de la posie20 M. Rifat, a.g.y., s. 157.

43


(iirin Gstergebilimi) [1983; ngilizcesi Semiotics of Poetry, 1978] ile La production du texte (Metnin retimi) [1979] adl yaptlarnda metinlerdeki, zellikle de iirdeki anlamlarn retiliinde devingenlii aratrd. Bir iirin bize bir ey syleyip bir baka ey belirttiini vurgulayan M. Riffaterre, bu ayrmn, bir iirsel metnin kendi anlamn reti biimiyle aklanmas gerektiine inanr. Ayrca, iirin okunmasn belirleyen deiik alglama, almlama biimlerini ele alrken, okurlarn bir metni kendi kltrlerinin almlaryla almlamas stnde durur. Buna bal olarak da metinleraras ilikileri deerlendirir. iiri her zaman iin bir motif stne bir eitleme, bir szcn ya da bir tmcenin bir metne dntrlmesi olarak gren M. Riffaterrein gstergebilimsel zmleme anlaynda bu adan metinleraraslk (metinleraras ilikiler) kavram nemli yer tutar. Bylece, M. Riffaterre son yllardaki almalarnda metni hem sonulanm bir rn, hem de bir retili sreci olarak kavramaya ynelirken yaznsal gstergelbilimi de dilbilimden bamsz bir dal olarak grr. Ksaca belirtirsek, M. Riffaterre metinleri dilbilimden yararlanarak yzeysel, grnen boyutta inceleyen bir biembilimden, metinleri anlamsal adan retili sreleriyle ele alan bir gstergebilime gemitir.21

ABDde gstergebilim asndan bir baka ilgi ekici etkinlik de Fransz felsefecisi Jacques Derridann22 (19302004) yazbilim (Franszcas grammatologie) ve yapbozma (Franszcas dconstruction) ile ilgili grlerinden domu yapbozucu eletiridir. J. Derrida 1966da Baltimoredaki Johns Hopkins niversitesinde verdii bir konferanstan sonra Amerikan niversitelerindeki felsefecileri ve karlatrmal edebiyat aratr21 M. Rifat, a.g.y., s. 158. 22 J. Derridann temel grleri ve yaptlar iin bkz. ileride Fransa blm.

44


maclarn etkilemeye balam, daha sonraki yllarda ABDde verdii derslerle zellikle Yale ve Johns Hopkins niversitelerindeki retim yelerinin yapbozucu eletiri anlayn gelitirmelerine olanak salamtr. Avrupadaki biimcilie kar kan bu akmn nde gelen temsilcileri arasnda Paul de Man (19191983), Geoffrey Hartman (do. 1929), Jay Hillis Miller (do. 1928), Harold Bloom (do. 1930) saylabilir. Yapbozucu eletiri, metin incelemelerinde retorik (szbilim) ile gramer (dilbilgisi) kartlna dayanr. Gerekten de bu akma gre, bir metnin dilbilgisel yapsnn (ya da szdizimsel yapsnn) yaratt anlam ile ayn metnin dokusunda yatan retorik yaplarnn (sz sanatlar ya da bir baka deyile retorik figrleri) belirttikleri anlamlar birbirleriyle byk bir eliki iinde bulunabilir. Daha deiik bir anlatmla, bir metnin iindeki sz sanatlar ayn metnin dilbilgisel yapsnn sylediinden farkl, onunla tam anlamyla elien eyleri belirtebilir. Bu da akl ile retorik, gramer ile retorik arasnda bir atma bulunduunu gsterir. Bu nedenle bir metnin anlamn, anlamlarn kavramada tam bir akla, tam bir kesinlie, gerek anlama (eer byle bir anlam varsa) hibir zaman ulalamayacaktr. Bir baka deyile, bir metni okuyabilmek iin retorik/gramer elikisinin yaratt anlamazl ortadan kaldrmak, o metnin dokusunu, yapsn bozmak, krmak, skmek, ayrtrmak, bylece anlamlar datmak gerekir. Bir metin gereklii ararken, kendini yaratrken yine kendi yapsn, anlamsal dzenini, tutarlln bozar; okurun karsna dilbilgisel kurallarla rlm ve belli anlamlar ieren bir dzenek, bir yap olarak deil, sz sanatlaryla rl bir oyun biiminde kar. Bylece dilbilgisel yapnn sylediinden baka bir ey de belirtmi olur. Bu yzden, ayn metne ynelik okumalarda farkl ve hatta elikili yorumlara va45


rlmasnn nedeni, okuma yntemlerinin ve yaklam biimlerinin farkl olmas deil, elikilerin dorudan doruya metnin iinde bulunmas, metnin oluum srecindeki retorik/gramer kartlndan domasdr.23 J. Derridaya, onun Amerikadaki rencilerine, zellikle de Jonathan Cullera gre yapbozma temelde u ilemleri gerekletirir: Bir metne egemen olan kartl ve bu kartln ayrcalkl esini ortaya karmak; kartln metafizik ve ideolojik nvarsaymlarn belirgin duruma getirmek; bu kartln, kendisi tarafndan kurulduu kabul edilen ayn metin iinde nasl bozulup paralandn ve tam tersi bir durumun ortaya ktn gstermek; kartl altst etmek ve bylece, daha nce ayrcalkl grnmeyen eyi n plana karmak; kartl sarsp, yerinden oynatp metnin sz konusu sorunsal alanna yeni bir biim vermek. Demek ki yapbozma ne yalnzca bir aama srasnn altst edilmesine ne de bir kartln btnyle yadsnmasna indirgenebilir. Tersine, kartlk korunur ama yalnzca i yapsndaki aama sras altst edilir ve eklemlenme yeri deitirilir..24 Yapbozucu eletiri akm iinde, J. Derridann grlerinden esinlenmekle birlikte, kendine zg bir gstergebilim ve yorumbilim anlay gelitiren P. de Man zellikle Allegories of Reading. Figural Language in Rousseau, Nietzsche, Rilke and Proust (Okumann Alegorileri. Rousseau, Nietzsche, Rilke ve Proustta Mecazl Dil) (1979)25 adl yaptyla dikkati23 M. Rifat, a.g.y., s. 159160. 24 Bkz. S. Alexandrescu, Dconstruction, A. J. Greimas ve J. Courts, Dictionnaire raisonn de la thorie du langage, cilt 2, s. 62. 25 Bu yaptn Franszca evirisi: Allgories de la lecture. Le langage figur chez Rousseau, Nietzsche, Rilke et Proust, 1989.

46


ekmitir. P. de Man, tarihsel bir inceleme kitab olarak tasarlad ama sonunda okumann kuramn yapt bu kitabnda Avrupadaki biimci yaklamlar eletirdikten sonra yine Avrupadaki yaznsal gstergebilim etkinliklerinde dilbilgisel yaplar (zellikle de szdizimsel yaplar) ile retorik yaplarn birlikte kullanldn, aralarnda bir ayrln, bir sapmann bulunabileceinin belirgin bir biimde ele alnmadn vurgular. Hatta daha da ileri giderek R. Barthes, G. Genette, T. Todorov ve A. J. Greimasn gramer ve retorii tam olarak birbirinin devam biiminde deerlendirdiklerini ve incelemelerinde dilbilgisel yaplardan retorik yaplara kolayca ve bir kesintiye uramadan getiklerini syler. Ch. S. Peircen gramer ile retorik arasnda yapt ayrma dayanan P. de Mana gre, yukarda da belirttiimiz gibi, gramer ile retorik arasnda bir gerilim vardr. Gramer bir tmceyi oluturmay salarken, retorik bu tmcenin varln sorunlu hale getirir. P. de Man bir tek dilbilgisel yapnn bile elien iki yorumunun bulunabileceini belirtir; nk dil, sylediinden farkl bir eyi belirtmekte, bir eyi syleyip bir baka eyi gsterebilmektedir. Bir tmcenin dilbilgisel anlam onun gerek anlamyla elien bir durumda bulunabilir; bu gerek anlam da sz sanatlarnn, retorik oyunlarnn kurduu, yaratt, rd mecaz anlam dzleminde yer alabilir.26 Kendini ak seik olarak ortaya koymasn, belirtmesini engelleyen, dolaysyla bildiriimi aksatan bir eyler vardr dil iinde. Bir okur, karsndaki metni anlamak, ona egemen olmak ister, ama metin kendini tam olarak ele vermez, vermek istemez. Yapbozma bu sorunu zmek iin devreye sokulur.2726 M. Rifat, a.g.y., s. 160161. 27 M. Rifat, a.g.y., s. 161.

47


P. de Mann yukarda belirttiimiz kitab dnda u almalarn da zellikle belirtmemiz gerekir: Blindness and Insight (Krlk ve gr) [1971]; The Rhetoric of Romanticism (Romantizmin Retorii) [1984]; The Resistance to Theory (Kurama Direni) [1986]; Critical Writings 19531978 (Eletiri Yazlar 19531978) [1989]; vb. Yapbozucu eletirinin br temsilcilerinin ve bu konuda almalar yapan aratrmaclarn balca kitaplar arasnda da unlar sayabiliriz: Geoffrey Hartman: Deconstruction and Criticism (Yapbozma ve Eletiri) [1979]; Barbara Johnson: Dfigurations du langage potique (1979); Jay Hillis Miller: Fiction and Repetition: Seven English Novels (Kurmaca ve Yineleme: Yedi ngiliz Roman) [1982]; Jonathan Culler: On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism (Yapbozma stne: Yapsalclktan Sonra Kuram ve Eletiri) [1983]; Harold Bloom: Agon: Towards Theory of Revisionism (1982); Christopher Norris: Deconstruction: Theory and Practice (Yapbozma: Kuram ve Uygulama) [1982]; Vincent B. Leitch: Deconstructive Criticism. An Advanced Introduction (Yapbozucu Eletiri. leri Dzeyde Bir Giri) [1983]; vb. SSCBde (dalmadan nce) ve Rusyada. 19151930 yllar arasnda Rus biimcilerinin dzyaz ve iir kuram ile masal incelemesi alanlarnda balattklar nc almalardan sonra, 1960l yllarda dilbilimin, sibernetiin, matematiin, bildiriim kuramnn, tarih biliminin ve toplum biliminin etkisiyle dil, din, iir, sylen (mit), sylence (efsane), roman, sinema gibi dizgeler stne srdrlen almalar da younluk kazand. 1962de Moskovada gsterge dizgelerinin yapsal incelemesi konusunda dzenlenen bir sempozyumdan sonra doal dillerin yan sra sanatn gstergebilimi,48


yaznsal eletiri, toplumsalkltrel gsterge dizgelerinin zmlenmesi konular hzla gndeme geldi.

almalarn, daha nce de belirttiimiz gibi iki Dnya Sava arasndaki yllarda gerekletirmesine karn adn daha ok 1960l yllarda duyuran Mihail Bahtin (18951975) yapt aratrmalarla hem yaznsal eletiriye, hem yaznbilime, hem de yazn toplumbilimine (edebiyat sosyolojisine) balanr. Rabelaisden Dostoyevskiye kadar uzanan roman trne ierik ve biim asndan yeni bir bakla yaklaan M. Bahtinin incelemelerinde, daha ok diyalog kuram, parodi kuram, romanda uzam ve zaman sorunlar, metinleraras ilikiler stne grlere rastlanr. Kltr insan belleini oluturan bir sylemler birleimi, toplam olarak gren M. Bahtinin bilimsel yaklamnn en ilgi ekici ve Avrupadaki gstergebilimcileri en ok etkileyen yn, metinleri aklamada bavurduu diyalojizm (Rusas dialogisatsya) kavramdr. 1960l yllarda Fransada bata Julia Kristevann etkisiyle metinleraras ilikiler ya da metinleraraslk (Franszcas intertextualit) kavramyla karlanan diyalojizm, insanlararas bir karlkl etkileim ve syleim olgusunun varln belirtir. Bir baka deyile, M. Bahtin, sylemlerin (ya da metinlerin) tarihsel, toplumsal, kltrel gemileri ve evreleriyle birlikte ele alnmas gerektiine inanr; bylece bir metnin hem kendinden nceki metinlerle, hem de bu metni okuyanlarn (ya da dinleyenlerin) yaratacaklar metinlerle oksesli bir iliki iinde bulunduunu belirtir. (...) M. Bahtinin yaznbilim (...) anlay da bu ilikileri aratrmay amalar. Ona gre, oksesliliin, daha dorusu metinleraras ilikilerin en youn olduu, yani diyalojizmi en iyi yanstan yaznsal tr romandr; (...) nk roman btn br trlerin bir birleimidir, bir etkileimler dizgesi49


dir. Bu nedenle, roman br sylemlere alarak zmlenebilir ancak. Burada M. Bahtinin yaznsal gstergebilim ya da yaznsal eletiri asndan ilgi ekici bir yaklamndan da sz edelim. M. Bahtin, romancnn olay, kii, zaman ve yer arasnda kurduu organik ilikileri daha iyi kavrayabilmek iin kronotop (zamansal uzam) kavramn ortaya atm ve her an kendine zg kronotoplar (ato, yol, meydan, salon, vb.) yarattn belirtmitir (szgelimi Fransz yazarlar Stendhal ile Balzacta salondan sz eder).28 Grleri Bat lkelerinde daha ok J. Kristeva ve T. Todorov tarafndan srdrlen M. Bahtinin Franszcaya evrilmi balca yaptlar arasnda unlar belirtebiliriz: Luvre de Franois Rabelais et la culture populaire au Moyen Age et sous la Renaissance (Franois Rabelaisnin Yapt ve Ortaa ile Rnesans Dneminde Halk Kltr) [1970]; La Potique de Dostoevski (Dostoyevskinin Poetikas) [1970]; Esthtique et thorie du roman (Estetik ve Roman Kuram) [1978]; Esthtique de la cration verbale (Dilsel Yaratmn Estetii) [1984].

1960 sonrasnda Batda en ok sz edilen Sovyet gstergebilimcisiyse Yuri M. Lotmandr (19221993). Gerekten de yazlaryla, seminerleriyle (Tartu niversitesinde), ynettii yayn organlaryla, Rusyadaki gstergebilimsel aratrmalarn dorultusunu belirleyen kii Y. M. Lotman olmutur. Balangta edebiyat tarihiyle (zellikle 18. yzyl edebiyat tarihiyle) ilgilenen Y. M. Lotman yapsal yntemi benimseyerek, sanata, edebiyata, sinemaya, ksacas toplumsal kltr dizgelerine ilikin bir gstergebilim anlay gelitirmitir. Ona gre, insanlk tarihinde birbirinden bamsz ama birbirine eit iki kltr gstergesi vard: Szck ve izim (desen). Birinci kltr gstergelerinden dilsel sanatlar, ikincilerdense figra28 M. Rifat, a.g.y., s. 163164.

50


tif sanatlar domutur. Ancak bu iki gsterge dizgesinin i ie geecei durumlar da sz konusu olabilir: Bir airin metni bir figratif gsterge olabilecei gibi bir izim de figratif olmann yan sra bir eyi anlatabilir.29 Y. M. Lotmann Franszcaya evrilmi kitaplar arasnda unlar belirtebiliriz: La structure du texte artistique (Sanatsal Metnin Yaps) [1973]; Esthtique et smiotique du cinma (Estetik ve Sinema Gstergebilimi) [1977]; Travaux sur les systmes de signes. cole de Tartu (Gsterge Dizgeleri stne almalar. Tartu Okulu) [B. Uspenski ile birlikte, 1976]. talyada. ada gstergebilimin gelimesine youn bir biimde katkda bulunan ve almalaryla hem Avrupada hem de ABDde etkili olan talyan gstergebilimcisi (ve de romancs) Umberto Eco (do. 1932), F. de Saussure, Ch. S. Peirce, R. Jakobsonun grlerinden kalkarak bugn kendine zg bir almlama gstergebilimi ya da bir metin yorumlama anlay gelitirmitir. U. Eco, adn bilim ve sanat evrelerinde duyuran Opera aperta (Ak Yapt) [1962] adl kitabnda, yaznsal nitelikli metinlerin, sanat ve mzik yaptlarnn retili asndan tamamlanm, bitmi olmalarna karn yoruma ak olacaklarn ileri srd, eitli yorumlamalarn da bu yaptlarn yapsn bozmayaca grn ortaya att. Daha sonraki yllarda yapsalclk kuramsal temelleriyle deerlendiren, eitli gsterge dizgelerini ve anlat yaplarn inceleyen, okuma urann zelliklerini ve metin kavramn aklayan, Eskiadan gnmze dil felsefeleriyle gstergebilimsel dnce arasndaki ilikileri aratran u yaptlar yaymlad: La struttura assente (Var Olmayan Yap) [1968]; Trattato di semiotica generale (Genel Gstergebilim ncelemesi) [1975]; Lector in fabula (1979); Semiotica e filosofia29 M. Rifat, a.g.y., s. 165.

51


del linguaggio (Gstergebilim ve Dil Felsefesi) [1984]; Le Signe (Gsterge) [1988; bu yapt 1973te talyanca olarak yaymlanan Segnonun gzden geirilmi ve geniletilmi biiminin Franszcaya aktarlm basksdr]; I limiti dellinterpretazione (Yorumlamann Snrlar) [1990]; vb. U. Econun nemli metinlerinden biri de yorumbilim, almlama estetii ve gstergebilim alanlarnda dnyann eitli lkelerindeki son gelimeleri yakndan izleyen ve bunlara katkda bulunan biri olarak kaleme ald Appunti sulla semiotica della ricezionedir30 (Almlama Gstergebilimi stne Notlar) [1989].

Almanyada. Almanyada ve Almanca konuulan lkelerde gstergebilim almalar temelde dala ayrlabilir: 1. Dorudan doruya Amerikan gstergebiliminin, yani Ch. S. Peirce ile Ch. W. Morrisin etkisi altnda gelien genel gstergebilim almalar: Szgelimi Max Bense ile Stuttgart topluluunun aratrmalar bu dorultuda yer alr. Burada sz konusu olan mantksal ve matematiksel bir gstergebilimdir; 2. F. de Saussuren dilbilim anlayna dayanarak dilbilimi gstergebilimin genel rnei biiminde gren kuramclarn tasarlad metin dilbilimi almalar. Avrupann eitli lkelerinde Saussure dorultusunda gelien dilbilim daha ok szl dili ve bu dilin bildiriim ilevini incelerken, Almanyada bildiriim dilbiliminden farkl olarak bir metin dil30 U. Econun 1985te bir konferans metni olarak hazrlad bu yaz 1986da Carte semiotiche dergisinde (2. 1986) talyanca olarak yaymlandktan sonra Paris Gstergebilim Okulunun ilgisini ekmi ve 1987de bu okulun yayn organ Actes smiotiqueste Franszca evirisiyle yaymlanmtr. Ayn metin Trkeye de evrilmitir. Almlama Gstergebilim stne Notlar, U. Eco, Almlama Gstergebilimi, s. 15-45.

52


bilimi domutur: Bu akmn balca temsilcileri arasnda Siegfried J. Schmidt, G. Wienold gsterilebilir; 3. Estetiin, yorumbilimin ve yazn toplumbiliminin deiik etkileriyle gelien ve gnmzde metin inceleme, yorumlama yaklamlar arasnda byk ilgi gren, gstergebilimle de yakn ilikisi bulunan almlama estetii almalar: Bu yaklamn nde gelen temsilcileriyse Konstanz Okulunun yeleri olan Hans Robert Jauss (19211997) ile Wolfgang Iserdir (19262007). imdi bu son iki kuramcnn grlerine ksaca deinelim: Edebiyat tarihini yeniletirmeyi amalayan H. R. Jaussun almlama estetii (Almancas: Rezeptionsthetik), metinleri inceleyen aratrmacnn dikkatini, yazarmetin arasndaki ilikiden metinokur arasndaki ilikiye kaydrr. Bylece, edebiyat tarihilerinin yllardr srdrd, bir metnin hangi koullarda retildiinin aratrlmas, yerini, bir metnin eitli zamanlarda okurlar tarafndan nasl almlandnn aratrlmasna brakr. H. R. Jaussa gre, okurlar tarafndan gerekletirilecek almlamann tarihsel ve toplumsal koullar deitike, yaptn anlamnda da deiiklik olur. Dolaysyla, bir yaptn kendi yaps iinde var olan etki gc ile ayn metnin okurlar tarafndan almlanmas srecinin ortaya karaca anlamlar evrenini birbirinden ayrt etmek gerekir. Almlama estetii, bir yapt hareketsiz, deimez bir yap olarak grmez. Bir yapt, yaratld dnemdeki kuaklar ap sonraki kuaklarn okurlarna da ulaabiliyorsa, bu, yapsnn ya da biiminin baka zamanlardaki okur kuaklarna da seslendiini gsterir. Bylece gemite yaratlm bir yapt ile bugn var olan bir okur arasnda karlkl bir iliki kurulmu olur. Dolaysyla iin iine hem yaptn kendi ufku hem de bu ufku zmlemeye girien okurlarn dnyay almlama biimleri gir53


mi olur. Yaptn yorum bekleyen ufku ile okurun kendi dnyasnn ufku arasndaki kaynama sonucu ortaya yeni anlamlar, yeni anlamlandrmalar kar. Bu kaynama, yaptn yaratld anda olabilecei gibi daha sonraki dnemlerde de olabilir. H. R. Jauss, almlama estetiiyle ilgili grlerini Literaturgeschichte als Provokation31 (1970) adl yaptnda ortaya koymutur. Almlama estetiinin br temsilcisi W. Iser de almalarnda dil felsefesi, alglamann ruhbilimi, tarih kuram, dilbilim ve yorumbilim aratrmalarndan yararlanr, tasarlad almlama estetiini de temelde okuma edimine dayandrr. Ona gre, her metin bizi zorunlu olarak bir okuma edimine iletir; nk her metinde, daha dorusu her metnin kendi dzenleni biimi iinde, kendi almlanmasnn koullar yatar. (...) W. Iser, anlam da estetik etkiyi de metnin verileri olarak kabul etmez; bu zellikler yaznsal bir metnin bekledii, istedii bir karlkl etkiden (okur ile metin arasndaki etkileim) doar. Demek ki, bir yaznsal metnin var olma koulu ve tarihsel sreklilii kendi iinde yatan gcllklerin okurlar tarafndan ortaya karlmasna baldr. Ama, burada nemli olan, okurlarn yaznsal metinleri okuyarak anlamlar dntrmesi deildir. Temel ama, okurun alglama biimini ynlendirecek olan ve metnin kendi iinde yatan zelliin ne olduunu bulmaktr. Bir okuma edimi, metnin belirsiz, rtk eilimlerini, gcllklerini ortaya karmak demektir. Bu belirsizlii, bu kapall da ortaya karacak olan, metin ile okur arasndaki ilikidir. Ama W. Iserin okuru, rtk bir biimde metnin iinde var olan bir okurdur (rtk okur). Bir baka deyile, bir yaznsal metin,31 H. R. Jaussun almlama estetiiyle ilgili yazlar Franszcaya Pour une esthtique de la rception (Bir Almlama Estetii in) [1978] bal altnda evrilmitir.

54


olas okurlarna belli bir rol verir. Olas okurlar da, okuma edimine baladklarnda, metnin sunduu deiik gcl bak alarn gerekletirme aamasna getirirler ve okuma srelerini ilerlettike, ortaya kan birikim sonucu, metne ilikin yeni bir gereklie ulaabilirler. Demek ki, bir metnin, yaratldktan sonra uzun yllar varln srdrebilmesi, gelecekteki almlama biimlerini ikin olarak yapsnda bulundurmasna dayanr. Bylece estetik etki (gzellik) okurun yapt okurken, almlarken ald zevkten, duyduu hazdan doar; bu haz ya da tad da, metnin biimsel yapsnn arlarna verilen bir karlktr; yani bir bakma kalkta bu arlardan kaynaklanr.32 W. Iser ksaca zetlediimiz grlerini Der Akt des Lesens. Theorie sthetischer Wirkung33 (Okuma Edimi. Estetik Etkinin Kuram) [1976] adl yaptnda gelitirmitir. * Fransada. Fransa gerek dorudan doruya gstergebilim iin, gerekse bu geni bilim dalyla ilgili yaznsal eletiri, yaznbilim, sylem zmlemesi, metin dilbilimi, szbilim (retorik), yorumbilim, edimbilim (pragmatik), dil felsefesi, vb. almalar iin verimli bir tartma alan oluturmutur. Gerekten de aada tek tek ele alacamz Fransz bilim adamlar dnyadaki gstergebilim akmlarn ve bu akmlarla balantl metin kuram yaklamlarn derinden etkileyip ynlendirmilerdir. Bu kiilerin banda gstergebilimi (Franszca smiotique karlnda) kendi kendine yeten, zerk bir bilimsel tasar biiminde ortaya atp, bu tasarsn, evresinde oluturduu Paris Gstergebilim Okuluyla srekli gelitirmi olan Algirdas Julien Greimas (19171992) gelir. A. J. Greimasn 1960l32 M. Rifat, a.g.y., s. 171172. 33 Bu yapt Franszcaya Lacte de lecture. Thorie de leffet esthtique (1985) adyla evrilmitir.

55


yllardan balayarak kurduu gstergebilimin temeli bir yanyla simgesel manta, matematie, L. Hjelmslevin dilbilim ve gstergebilim kuramna, bir yanyla da budunbilime (etnoloji) dayanr. A. J. Greimas ynetiminde gelien gstergebilim almalar bugn artk btn dnyada ilgi grmektedir. Temelde insan ile insan ve insan ile dnya arasndaki ilikileri incelemeyi amalayan A. J. Greimas, bu ilikileri anlamlandrmaya ynelirken, kat ve deimez kurallar olan betimleyici bir bilim dal yaratmak yerine, tasar biiminde ortaya att bir bilimsel yaklam, evresindeki aratrmaclarla birlikte srekli gelitirmeyi yeledi. Dnyadaki anlamlar evrenini zmlemeyi ve snflandrmay amalayan Greimas gstergebiliminin kukusuz en belirgin zellii, kavramsal ve biimsel adan bir stdil oluturmasdr. Bir gstergeler dizgesindeki anlamsal ayrlklarn yeniden retilmesini ve kavranmasn aratrmada bavurulan bu stdil, varsaymsaltmdengelimli (hipotetiko-dedktif) bir yaklamla kurulmutur. Bu yaklamn gerei olarak sz konusu stdil, yani gstergebilim kuram, oluum asndan birbirini ieren, birbirini tanmlayan ve birbirini denetleyen ayr dzeyi ierir: 1. Betimsel dzey: eitli kavram (e, birim, kategori, snf, vb.) ve ilemlerin (belirleme, kesitleme, deitirme, vb.) kullanld ve incelenecek gsterge dizgesinin (anlaml btn de diyebiliriz) betimlendii dzeydir. Bylece inceleme konusu (konudil) aklayc bir dil araclyla bir baka dzeye (stdil) aktarlr; 2. Yntembilimsel dzey: Betimsel dzeyde kullanlan kavram ve ilemlerin hem gzden geirildii hem de aralarnda bir tutarlln salanmasna alld aamadr. Betimleyici dilin uygulanmas srasnda kavramlar arasnda kabilecek aksaklklar da bu dzeyin yntemsel denetimi sonucunda giderilir;56


3. Bilimkuramsal dzey: Varsaymsaltmdengelimli gstergebilim kuramnn kalk noktasdr. Hem yntembilimsel hem de betimsel dzey bu kalk noktas stnde temellenir. Peki nedir bu bilimkuramsal dzey? Gstergebilim kuram baz tantlanmam kavramlar ortaya atmakla ie balar ve bu kavramlar, oluturulacak kuramn temel ilkesi, n dayana olarak grr. Daha teknik bir anlatmla belirtecek olursak, gstergebilim kuramnn temelinde belitlerden (aksiyomlar) oluan tutarl bir dizgenin, belitsel dizgenin (aksiyomatik) varl sz konusudur. Kendisi tantlanmayan ama br kavramlarn tantlanmas iin temel alnan bu belitsel dizgedeki kavramlarn (belitlerin) en aza indirgenmesi gerekir. Bylece kalkta tantlanmam belli saydaki kavramlarn karlkl tanmlanmas yoluyla tutarl bir kavramlar btn, a oluturulur.34 Gstergebilimin dayand belitler arasnda zellikle bant (ya da iliki) kavram nemli bir yer tutar. nk gstergebilim anlamlarn eklemleniini aratrmaya ynelirken anlam, bantdan, ayrlktan doar ilkesini kalk noktas olarak saptamtr. Bant tantlanmam bir kavramdr ama bu kavramdan kalklarak oluturulacak tutarl bir btn iinde bant kavram da bir deer kazanm olur. Gstergebilimin bant kavramn temel ilke olarak benimsemesi sonucu, bantnn ancak eler arasnda (zdelik/bakalk) kurulabilecei gr de kendiliinden ortaya kar; bu elerin karlkl tanmlanmasyla da yap (anlamlamann temel yaps) diye adlandrlan kavram oluur. Yapy kuran bant trleri de mantksal olarak saptanr: kartlk, eliiklik, ierme (ya da tmleme), vb. bantlar.3534 M. Rifat, a.g.y., s. 201202. 35 M. Rifat, Homo Semioticus ve Genel Gstergebilim Sorunlar, s. 8788.

57


Bu dzeyin birbirini denetlemesinden ve birbiriyle tutarl bir biimde kaynamasndan oluan Greimas gstergebilimi yalnzca bildiriimi (iletiimi) salayan yaln gsterge dizgelerini deil, amal olarak bir bildiri (ileti) sunmayan ama yine de anlamsal katmanlardan oluan btn gsterge dizgelerini zmleyebilecek bir kuramdr, srekli gelien bir bilimsel tasardr. Bu tasar, herhangi bir anlaml btn, szgelimi yaznsal ya da bilimsel bir metin, bir resim (tablo), bir mimarlk yaps, bir tiyatro gsterisi, bir mzik yapt, bir film, ya da szgelimi insanlar ynlendiren tutkular evreni hangi anlamsal katmanlardan geerek oluuyor, bunu bir stdil araclyla yeniden yaplandrmaya alr. Dolaysyla bir gsterge dizgesindeki anlamlar deil de anlamn eklemleni biimini, anlam retiminin srelerini (anlamlama sreleri) ortaya karmaya alr.36 A. J. Greimasn, kuramn aama aama gelitirdii yaptlar arasnda zellikle unlar belirtmemiz gerekir: Smantique structurale (Yapsal Anlambilim [1966]; Du sens (Anlam stne) [2 cilt, 1970, 1983]; Essais de smiotique potique (iir Gstergebilimi Denemeleri) [bakalaryla birlikte 1972]; Maupassant. La smiotique du texte. Exercices pratiques (Maupassant. Metnin Gstergebilimi. Uygulama Altrmalar) [l916]; Smiotique et sciences sociales (Gstergebilim ve Toplumsal Bilimler) [1976]; Smiotique. Dictionnaire raisonn de la thorie du langage (Gstergebilim. Dil Kuramnn Aklamal Szl) [J. Courts ve bakalaryla birlikte, 2 cilt, 1979, 1986]; Introduction lanalyse du discours en sciences sociales (Toplumsal Bilimlerdeki Sylem zmlemesine Giri) [. Landowski ve bakalaryla birlikte, 1979]; Essais de smiotique36 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1, s. 202203.

58


des passions (Tutkularn Gstergebilimi stne Denemeler) [J. Fontanille ile birlikte, 1991]. A. J. Greimasn evresinde kurulan ama dnyann birok lkesinde de yesi bulunan Paris Gstergebilim Okulunun nde gelen temsilcileri arasnda da u kiileri belirtebiliriz: Jean-Claude Coquet (do. 1928): Smiotique littraire (Yaznsal Gstergebilim) [1972]; Smiotique. Lcole de Paris (Gstergebilim. Paris Okulu) [bakalaryla birlikte, 1982]; Le discours et son sujet (Sylem ve znesi) [2 cilt; 1984, 1985]; Michel Arriv (do. 1936): Les langages de Jarry. Essai de smiotique littraire (Jarrynin Dilyetileri. Yaznsal Gstergebilim Denemesi) [1972]; Joseph Courts (do. 1936): Introduction la smiotique narrative et discursive (Anlat ve Sylem Gstergebilimine Giri) [1976]; Le conte populaire; potique et mythologie (Halk Masal: Poetika ve Mitoloji) [1986]; Smantique de lnonc (Szcenin Anlambilimi) [1989]; Analyse smiotique du discours (Sylemin Gstergebilimsel zmlemesi) [1991]; Du lisible au visible. Initiation la smiotique du texte et de limage (Okunabilirden Grnebilire. Metnin ve Grntnn Gstergebilimine Giri) [1995]; ric Landowski (do. 1942): La socit rflchie. Essais de socio-smiotique (1989); Prsences de lautre. Essais de sociosmiotiques II (1997); Passions sans nom (Ad Konmam Tutkular) [2004]; Jacques Geninasca: Analyse structurale des Chimres de Nerval (Nervalin Les Chimresinin Yapsal zmlemesi) [1971]; F. Rastier: Essais de smiotique discursive (Sylem Gstergebilimi Denemeleri) [1973]; Claude Zilberberg: Une lecture des Fleurs du mal de Baudelaire (Baudelairein Ktlk ieklerinin Bir Okumas) [1972]; Flix Thrlemann: Paul Klee. Analyse de trois peintures (Paul Klee. Resmin zmlenmesi) [1982]; Jean-Marie Floch (19422001): Petites mythologies de lil et de lesprit. Pour une smiotique plastique59


(1985); Anne Hnault: Les enjeux de la smiotique (2 cilt, 19791983); Historie de la smiotique (Gstergebilimin Tarihi) [1992]; Jacques Fontanille: Le savoir partag. Smiotique et thorie de la connaissance chez Marcel Proust (1987); Les espaces subjectifs: introduction la smiotique de lobservateur (znel Uzamlar: Gzlemcinin Gstergebilimine Giri) [1989]; Herman Parret; Jean Petitot; Hans-Georg Ruprecht; Alain Renier; Claude Chabrol; Paolo Fabbri; Ivan Darrault; Henri Qur; Denis Bertrand; vb.37

Fransadaki gstergebilim almalarnn evrimini etkileyen, bu almalar kimi kez hzlandran, kimi kez eitlendiren, kimi kez de eletiren en renkli kii Roland Barthestr (19151980). Gerekten de R. Barthes 1950lerden 1970lere uzanan srete gstergebilimi kendi deyiiyle bir serven olarak yaam ve deiik dnemlerde deiik dorultular izlemitir. imdi bu dnemleri yine kendi adlandrmalarndan esinlenerek yorumlayalm:1. Hayranlk (ve umut) dnemi: 1950lerde nceleri K. Marxn ve J.-P. Sartren grlerinden, ardndan da F. de Saussureden etkilenen R. Barthes bu birinci aamada toplumsal sylenbilim (sosyal mitoloji) diye adlandrlan ilk denemelerini gerekletirir: Le degr zro de lcriture (Yaznn Sfr Derecesi) [1953]; Mtyhologies (ada Sylenler) [1957]. R. Barthes gstergebilimsel serveninin bu annda, hem bir gstergebilimci (semiyolog) hem de bir sylenbilimci (mitolog) olarak gstergeleri ve ada burjuva sylenlerini bilimsel biimde aklama, aydnlatma umudunu edinir. Gerekten de gelecei ve programyla, gstergebilim R. Barthesn hayranlkla ve umutla baland bir yntemdir artk.37 Paris Gstergebilim Okulunun yaznsallk kavramna ve metin zmleme tekniine yaklam biimi iin bkz. ilerideki blmler.

60


2. Bilimsellik dnemi: 1960l yllarda R. Barthes, bu kez dorudan doruya dilbilimin ve yapsal zmleme yntemlerinin katklaryla, daha dorusu bunlar rnek alarak aratrma alann bilimsellie yneltir; gstergebilimi bir bilim olarak kurma tasarsndan ok bir sistematik uygulamaya ynelir. zellikle 1957 ve 1963 yllar arasnda gerekletirdii bu almalar da birka yl sonra yaymlanr: lments de smiologie (Gstergebilim lkeleri) [1964; gzden geirilmi ikinci basm 1965]; Systme de la Mode (Moda Dizgesi) [1967]. R. Barthes bu dnemde gstergebilimi bilimsel bir ilemler ve kavramlar btn stne oturtmaya alrken F. de Saussure ve L. Hjelmslevin dilbilim yntemlerini rnek almtr. Ancak, lments de smiologiede F. de Saussuren nerisini tersyz etmekten de geri kalmaz.38 Gerekten de F. de Saussure, dilbilimi ileride kurulacak genel gstergeler biliminin bir blm olarak dnrken, R. Barthes gstergebilimi, dilbilimin bir blm olarak tasarlar; nk, gstergebilimin ele alaca dizgelerin ancak dil desteiyle bir gereklik kazanacana inanr. R. Barthes bu yaptnda, gstergebilim ilkelerini yapsal dilbilimden kaynaklanan drt balk altnda ve ikili kartlklar biiminde toplar: I. Dil ve Sz; II. Gsterilen ve Gsteren; III. Dizim ve Dizge; IV. Dzanlam ve Yananlam. Moda dilini inceledii Systme de la Mode ise R. Barthesn dizgeletirme abalarnn en st aamasn oluturur. 3. Metin dnemi: 19661970 yllar arasnda V. Propp, J. Derrida, M. Foucault, J. Lacan ve Tel Quel topluluunun (zellikle J. Kristevann) etkisinde kalmaya balayan R. Barthes, nce 1966da Introduction lanalyse structurale des rcits (Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri) adl almasn yaymlar. Artk yeni bir kavram (anlat kavram) gndeme38 M. Rifat, a.g.y., s. 188189.

61


getirmitir; yapsal zmlemenin de snrlarn buna gre yeniden gzden geirmeyi amalar. Ama drt yl sonra yaymlayaca S/Z adl yaptyla yapsal zmleme modelinden uzaklaarak oul okumaya dayal yeni bir metin kuramna ynelir. J. Kristevann yaklam arln duyurmaya balamtr artk. Metin kavramna yeni bir bak as getirdii dnemdir bu yllar. 4. Umut, bilimsellik ve metin dnemlerindeki ynlendirici etkilerin szlp kaynat yllar: R. Barthesn 19701980 arasndaki almalarn kapsar. Artk bu yllarda R. Barthes, aratrmalarn bir yandan Tel Quel topluluunun (Ph. Sollers, J. Kristeva, vb.) almalaryla iyice kaynatrm, bir yandan yarzyaamyksel, yareletirel yaptlar retmeye koyulmu, bir yandan da Collge de Francen (Paris) Yaznsal Gstergebilim krssnde son derece zgn, aykr ve renkli gstergebilim dersleri vermeye balamtr.39 Le plaisir du texte (Metnin Verdii Haz) [1973]; Roland Barthes par Roland Barthes (Roland Barthes Roland Barthes Anlatyor) [1975]; Fragments dun discours amoureux (Bir Ak Syleminden Paralar) [1977]; La leon (Ders) [1978]; La chambre claire (Aydnlk Oda) [1980] gibi yaptlar bu dnemde gerekletirdii almalarna rnek gsterilebilir. R. Barthes artk bu dnemde, metinleri yorumlayan ya da zmleyen gstergebilimciler ile yazn eletirmelerini, yaymlanm bir yapt stne konuan aratrmaclar ya da niversite profesrleri olarak deil, birer yazar olarak grmek ister. Bir metin stne konuan kiinin de yeni bir metin yarattna ya da yaratmas gerektiine ve ancak byle var olabileceine inanr. nk R. Barthesa gre, metinlere39 Bu derslerin bizce en ilgi ekici olan La prparation du romandr. Yaptn Trke evirisi iin bkz: Romann Hazrlan 1.

62


ynelik zmlemenin kesin gelecei, herhangi bir zmleme reetesi yaratmak deil, bir yaz olarak ortaya kmaktr. R. Barthesn sunduu metin kuramnn sonuta tek istei vardr; bu, ortaya kacak yorumun da bir metin olmasdr. Dolaysyla R. Barthes sz konusu dnemdeki gstergebilim derslerinde ve yazlarnda, eletirmenlerden, aratrmaclardan, profesrlerden ok, okuyan ve yaz reten kiilere seslenir. Artk hem bir metni okurken, hem de bu metin stne bir yazar olarak yeni bir metin, bir yaz retirken haz duyma, tad alma sz konusudur. Ortada artk bir bilimden sz edilecekse, bu, haz duymann, tad almann bilimi olacaktr. te R. Barthes kendine zg bu gstergebilimsel serve40 ni yaarken, kimi kez ayn anda, kimi kez de art arda olarak u temel soru(n)larn yantn vermeye almtr hep: Yaz nedir?; Yapsalclk nedir?; Eletiri nedir?; Okuyanyazan zne nedir?41

Fransada Julia Kristevann (do. 1941) almalar da gstergebilime bir baka boyut getirdi ve canllk kazandrd. Dilbilimin yan sra mantn, matematiin, psikanalizin ve diyalektik maddeciliin kavramlarndan yararlanan J. Kristeva, gstergebilimi bir eletirel bilim ve/ya da bilimin eletirisi olarak grd. 1968de yaymlad Semeiotike. Recherches pour une smanalyse (Gstergebilim. Bir Gstergezm in Aratrmalar) adl yaptnda gstergebilimsel zmleme iin40 R. Barthesn gstergebilimle ilgili ayr ayr yaymlanm yazlar lmnden sonra LAventure smiologique (Gstergebilimsel Serven) [1985] ad altnda biraraya getirilmitir. indeki ilk yaz da ayn bal tamaktadr. Bu yaznn Trke evirisi iin bkz. R. Barthes, Gstergebilimsel Serven, 5. bask, s. 319. Ayrca R. Barthesn daha ayrntl deerlendirilmesi iin bkz.: M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, 1, 2; M. Rifat (hazrlayan), Roland Barthes: Yazma Arzusu. 41 M. Rifat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 1, s. 189190.

63


yeni bir kavram nerdi: Gstergezm ya da anlamzm (Franszcas smanalyse). Bylece metin zmleme anlayn temelde psikanalize (ruhzme) baladn gsterdi. Bu arada M. Bahtinden de metinleraras ilikiler kavramn alarak gelitirdi. J. Kristevann gstergezm yntemi temelde u iki kavramn ve aamann ayrt edilmesine dayanr: reten metin (Franszcas gnotexte) ve retilmi metin (Franszcas phnotexte). reten metin, bir metnin retilecei mantksal, derin dzeyi, yani dorudan doruya retme aamasn belirtir. retilmi metnin yapland yerdir reten metin. Gstergelerin itepilerle donand aamadr; anlam retiminin asl kaynadr. Bu adan reten metin hem dilseldir hem de itepisel. reten metin, ortaya km, sonulanm olan retilmi metindeki (olgu metin de diyebiliriz) znenin oluumuna zg mantksal ilemleri ortaya koyar. retilmi metin ise retimi bitmi, sonulanm, biimsel olarak kapanm metin dzeyini gsterir. J. Kristevaya gre bir metin, retkenlii simgeler; yalnzca bitmi bir almann rn deil ama metnin reticisi ile okurunun bulutuu bir retimin oluma alandr. Bundan da bir metnin, srekli bir retim, bir alma iinde bulunduu ortaya kar. Metnin byle bir retkenlii de yalnzca dilsel boyutu inceleyen dilbilimsel bir betimlemeyle saptanamaz. Bu nedenle gstergezm, reten metin ile retilmi metin arasndaki ilikileri inceler. J. Kristevann bu yaklam, bir bakma konuan ya da reten znenin nasl hareket ettiini, nasl yn deitirdiini (...) ve yine nasl yitip gittiini aratrmaktr. te yandan yine bu yaklama bal olarak (...) J. Kristeva her metinde baka metinlerin bulunduunu kabul eder. Hem eski kltrn hem de evresel kltrlerin metinleridir64


bunlar. Bir baka deyile, her metin eski ve evre metinlerin yeni bir dokusudur. (...) Bu da her metnin varolu koulu olan metinleraras ilikileri (Fr. intertextualit), karr ortaya. J. Kristevann gstergezm kuramna toplumsal ve tarihsel boyut kazandran da ite bu metinleraras ilikilerdir. Gerekten de J. Kristeva, bir metnin hem tarihi grp okuduunu, hem de tarihin iinde yer aldn syler. Buna bal olarak da gstergezm, metinleri br metinler iinde, bir baka deyile toplum ve tarih iinde deerlendirir.42 J. Kristeva, gstergezm anlayn Tel Quel dergisinde gndeme getirmi ve zellikle R. Barthesn desteini grmtr. Gstergebilimle ilgili br yaptlar arasnda zellikle unlar sayabiliriz: Le texte du roman (Romann Metni) [1970]; La rvolution du langage potique (iirsel Dilin Devrimi) [1974]; Le langage, cet inconnu (u Bilinmeyen Dil) [1981]; vb. Fransada 1960 sonrasnda gstergebilimle balantl alanlarda adlarn duyuran br aratrmaclar arasnda da u kiileri (ilgi duyduklar konularla birlikte) belirtmemiz gerekir:

F. de Saussure . Buyssens A. Martinet dorultusundaki ilevsel dilbilimden esinlenerek bildiriim amal dild gsterge dizgelerini inceleyen Georges Mounin (19101993), Luis J. Prieto (19261996) ve Jeanne Martinet bildiriim gstergebilimi diye adlandrlan bir dorultuda almalar yaptlar. nceleri Rus biimcilerinin, zellikle de R. Jakobsonun grlerinden, sonralar da M. Bahtinin kavramlarndan esinlenen Tzvetan Todorov (do. 1939), ortaya koyduu yaznbilim anlayyla dikkati ekti. Metinleri dilbilim kategorilerinden yararlanarak inceleyen bir anlat zmleme modeli gelitirdi; ayrca yaznsal eletiri denemeleriyle de dik42 M. Rifat, a.g.y., s. 142143.

65


kati ekti. Konumuzla ilgili yaptlar zellikle unlardr: Grammaire du Dcamron (Dekameronun Dilbilgisi) [1969]; Potique de la prose (Dzyaznn Yaznbilimi) [1971]; Potique (Yaznbilim) [1973]; Thories du symbole (Simge Kuramlar) [1977]; Les genres du discours (Sylemin Trleri) [1978]; Introduction la littrature fantastique (

Documents

Mehmet Rifat - Gostergebilimin ABCsi