Rcb Albayraq

Trk milli kltr

III F S L

K L T R

B O Z Q I R K L T R

A. BOZQIR KLTRNN SASLARI

ndiy qdr grdymz kimi, trk tarixinin bu ilk dvr daha ziyad Avrasiyann bozqrlar blgsind cryan etmidir. Bilxass insann tbit qvvlrin hakim ola bilmdiyi ski alarda corafiyann bri hyat zrindki tsirlri dnls, bozqr iqliminin d mxtlif baxmlardan ski trk yaayna, dnc trzin, inancna v dnya grn, rfn v glnklrin, qsaca, kltrn tsir gstrcyi asanca qbul edilr. Yer znd insanlar yaadqlar corafi evrnin balca tbii qayna olan me, heyvan bslm v kin imkanlarn dyrlndirrk hyatlarn srdr bilmilr. ski alarda ilk kltrlr d z blglrinin rtlri iind zllk qazanacaqlarndan me qvmlri "parazit" kltr (ovuluq, yclq), ksin, lverili yerlrd oturanlar "kndli" kltrn (kinilik) ortaya qoymular, bozqrdaklar "oban" kltrn meydana gtirmilr. Trklr slind me qvm v ya kndli deyil, fqt bozqrl olduqlar n kltrlri d inkisaf v mhtva etibaril btn digr toplumlarn kltrlrindn frqlnir. Qsaca qeyd edk ki, bozqrlar shra deyildir[footnoteRef:1]; ild dn yamur miqdar ortalama 550 mm-dn az olmayan v ox yerd 500 m-dn ykskd yerln yaylalardr. Trk bozqr kltrnn inkiaf etdiyi blg, yni Andronovo kltr sahsi (Altay dalar-Sayan dalarnn cnub-qrb dznliklri) 500-1000 m arasnda dyin, bol otlaqlar il heyvandarla ox lverili, htta dmy kin imkan verck ld rtubtli bir yayla vziyytinddir. [1: Avrasiya bozqrlar n bax: L. Krader, Peoples..., s. 10-22; L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 1 v ard; K. Jettmar, Die frhen Steppenvlker, s. 245 xrit.]

Ancaq bir kltrn tkkl n sadc corafi imkanlarn olmas yetrli deyil. Bzi aradrmalar[footnoteRef:2] frdlrin kltr dyrlri yaratmaq v inkiaf etdirmkd balca amil olduunu gstrmidir. Bununla birlikd, myyn ruhi xarakter sahib toplumlarn ortaya qoyulan mxtlif kltr dyrlrin nzart ed bilm qabiliyyti d unudulmamaldr. Yni toplum (cmiyyt) z iind grnn hr kltr niansini qbul etmmkd, ancaq mumi dnc trzin v yaayna uyun glnlri mnimsmkddir[footnoteRef:3]. Bu halda hr kltrn tml dayana mvcuddur: corafi evr, insan nsr, cmiyyt. Bu vziyyt baqa-baqa corafi evrlrd yaayan v ayr xarakterlr sahib insan qruplarna mxsus olmaq zr bir-birlrindn frqli kltrlr doacan gstrir. Bellikl, 3500 illik hyat bozqr rtlri iind ken trk toplumunun da zn xas bir kltr tipin sahib olaca anlalr. Biz buna trklrin yaadqlar sahdn dolay "bozqr kltr" deyirik[footnoteRef:4]. Bozqr kltrn tarixin seyri iind bozqrlar blgsi qylarnda yer alm bzi yaban toplumlarn da daxil olduu anlalmaqdadr. Msln, hind-avropallardan bzi qollar (rq qotlar v iranilr, skiflr, sarmatlar, partlar, alanlar v monqollar kimi). Fqt kltrn ana tmlindn biri olan insan amili bozqr kltrnd ski trklr mxsus sas anlay v davranlar bu yabanlarn kltr qatqlarndan ayrmaqdadr. Bu etibarla bozqr kltrn n saf kli il bir trk kltr olaraq qbul etmkd xta yoxdur. [2: A.H. Maslow, A Theory of Human Motivation (bax: yux. qeyd 27 v ard).] [3: Cmiyytd bidt-adt mslsi n bax: Z. Gkalp, rf Nedir?, s. 118-121.] [4: Bu kltr qrb dillrind step kltr (steppe culture, civilisation des steppes) deyilir. Kltr elmi mnas il corafiyaya deyil, insan toplumlarna mxsusdur. Burada da myyn bir razi deyil, bozqrl qvm qsd edilmkddir. Rusca bir klm olan stepin trkc qarl "bozqrdr. Biz tbirin trkcsini qbul edirik.]

Bozqrlar corafiyasnda minlrc il hyatiliyini davam etdirn v in, hind, Aralq dnizi v Avropa qvmlri kimi oturaq kltr toplumlarnn srlrc tsir v tzyiqini hiss etdiklri bu kltr skidn bri alimlr trfindn az-ox tannmaqda idi. Mtxssislrdn bzilri buna skik olaraq "atl kltr, bzilri yanl olaraq "kri kltr" adn vermi, bzilri d atl kri kltr" demkd bir saqnca grmmilr. Halbuki bozqr kltr at zrin qurulmu olmaqla brabr prinsiplri yalnz atdan ibart deyildir. Bunun yannda dmir d vardr. At v dmir bozqr kltrnn iki tml nsrdr. Ayrca, aralarnda frqli bir hquq anlay var. Bal-bana bir kltr tipi olduu n din, dnc, xlaq ynlrindn d tamamlanaraq bir mnvi dyrlr birliyi meydana gtirmilr. nki hr hans bir kltrd iqtisadi imkan v faliyytlr kltrn btnn deyil, sadc bir cbhsini tkil edir. Bu etibarla, mslni yalnz iqtisadi baxmdan l alb yaylalarda inkiaf edn, heyvandarla dayanan bozqr kltrn dardan srf oban hyat trzin baxaraq krilikl izah etmk yanldr. Bir kr tarixi inkiaf seyri yax aqlanmam olan v qrbli elm adamlarnn z kltr anlaylarnn dnda qald n kifayt qdr diqqtl yanamadqlar kriliyin (nzri baxmdan dyrlndirmlr n bax: yux. Giri: Krilik mslsi) dnc, hquq, dini, xlaqi davran v b. xsusiyytlri hl yax bilinmir. Hllik bunu sylyk ki, msln, bozqr kltrnd tml olan at krilrin hyatnda birinci planda grnmr. At kri qvmlrin kltrn sonradan girmi sadc bir maddi yardmdr[footnoteRef:5]. Oturaq kltrd d at mhm bir yer tutmamdr. Bozqr kltrnn ikinci xarakter nsr olan dmir is bozqr trk evrsind ski yunandaki kimi sadc bir mifologiya mvzusu deyil, dorudan-doruya bozqr tipli dvlt v cmiyytin qurulu v inkiafnda tam tsirli bir gerk vasit idi (bax: a. Altayl nzriyysi). Buna qarlq "oturaq" kltrn balancnda mhm bir rol olmayan dmir, msln, tipik kri monqollar trfindn tannmrd. fsany gr, dmiriliyi sonralan yrnn monqollardan oxu htta XIII sr qdr mdn iltmy yaban idi (1226-c ild inli Men Hunqun raportu) v ox uclarn hl d smkdn dzldirdilr[footnoteRef:6]. [5: Monqollar slind at tanmrdlar, bax: W. Ederhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asya'da At Cinsleri s. 189; rbistanda v imali Afrikada at ancaq m.. 1200-ci illrd grnmdr, bax: A. mad. Sahra; imali Qafqazda v randa at il ilgili arxeoloji tapntlar m.. 900-500-ci illr aiddir, bax: T. Horvth-S. Gallus, Un peuple cavalier prscythigue en Hongrie, s. 61-65.] [6: Tfsiln bax: B. gel, Trk Mitolojisi, s. 64, qeyd 10, 66 v ard. Monqol kitanlar da dmir iilik texnikasn uygurlardan yrnmidilr, bax: . zgi, Kurulu Devrinde Uygurlarn Kitan'lara Tesirlri.., s. 13 n. 17.]

Kriliyin tarixi inkiaf baxmndan yax aqlanmadn sylmidik. Bununla brabr, krilik (nomadizm, pastoralizm v ya pastoral nomadizmi izah xsusunda W. Radloffdan (1891) bri[footnoteRef:7] tcrblr aparlmdr, indi d aparlmaqdadr[footnoteRef:8]. Ancaq frqin varlmadan dln iki mhm xta bu izah sylrinin uur yolunu tamamil qapadacaq mahiyytddir. Xtalardan ilki budur ki, bozqrlar sahsind grnn btn toplumlar eyni ictimai bazis sahib saylr, aralarndak "kltr vahidi" frqlri gzdn qarlr. kincisi is bu toplumlar yalnz birr "iqtisadi qurulu" olaraq nzrdn keirilir. Hr toplum kimi bozqrlarda yaam mxtlif qvmlrin d iqtisadi zllik yannda ayr-ayr ictimai, dini, idari v siyasi cbhlri olaca hesaba qatlmadqca, msln, trk monqoldan v bzi hind-avropal ktllri bir-birindn ayrmadqca onlarn "bozqrl", "kri", "kndli" vsflrinin tyin v izahnda qti v doru bir sonuca varmaq txminn imkanszdr. [7: Bax: Das Kudatku Bilik, I, s. LII v ard.] [8: Bax: J. Deer, step Kltr, s. 163 v ard (tam Radloffun izind); K. Grnbech, The Steppe Region in World History, I, s. 50-56. Aynca W. Eberhardn "cyclic" (silk) nzriyysi n bax: W. Eberhard, Conquerors..., s. 75 v ard; O. Lattimoreun "spiral" nzriyysi n bax: C M. Kortepeter, The Origins and Nature of Turkish Power, s. 245-258, 272 v ard.]

B.BOZQIR KLTRNN MNY MSLS

a) S k i f n z r i y y s i

Bizim "bozqr kltr" dey ifad etdiyimiz kltr tipi daha ziyad . Zichy trfindn tmsil ediln bir gr gr "atl krilik"dn ibart olub, mrkzind at yetidiricilik v obanlq yer almaqda v bu kimi faliyytlr n Qara dnizin imal dznliyi - imali Trkstan arasndaki skif sahsi n lverili blgdir. Bir "kri snt nv olan heyvan slubu da -yunan sntinin tsiri altnda- burada doub glimi, Avrasiyaya yaylmdr. Yen bu iddiaya gr, atl kri kltr m.. V-IV srd tkkl balamdr[footnoteRef:9]. Bu nzriyy trfdarlarna[footnoteRef:10] qar etirazlar oldu v Avrasiya bozqrlarnda hl m.. I minilliyin balarnda atl qvmlrin yaad[footnoteRef:11] xatrladld, ayrca skiflrdki bu kltr nianlrinin trk nsrnn nfuzu nticsi ola bilcyin diqqt kildi[footnoteRef:12]". Bundan baqa, skif kltr il eyni vziyytdki Altay arxeoloji tapntlar arasndak bnzrlikd, Herodutun gstrdiyi kimi, "ar skiflr" rqdn gldiklrin gr tmlin Orta Asiyada axtarlmas grkdiyi bildirildi[footnoteRef:13]. Gerkdn d, skif adyla bilinn toplumun sas ktlsini iranl qvmlr meydana gtirmkl brabr onlar zrindki trk tsirlrinin gstrn baqa dlillr d vardr. Trklrdn bir qisminin m.. VII-VI srlrdn etibarn skif blgsin nfuzu, Alp r Tunqann ski kanq-k hkmdar olaraq grnmsi, Andronovo kltrnn Don ay hvalisin qdr yaylmas (m.. II minilliyin sonlar) v o blg xalqnn soyca trklrl qohumluu (bax: yux. Trklrin yaylmalar) kimi. Bunlardan dolay m.. V-IV srlrd bozqr kltrnn skiflr trfindn mnimsnmi olmasna heyrt edilmmlidir. ski a Qrb qaynaqlarnda bu kltrn ilk tmsilisi olaraq skifrin grnmsi bizi yanltmamaldr. ski yunanlar o kltrn yalnz Qrb ucundak niansini grck, corafi geniliyini tyin ed bilmyck v lbtt, ondan 1000 il geriy gedn tarixi drinliyini anlaya bilmyckdilr. [9: Tfsiln bax: . Zichy, Az eurazial lovsnomd mveltsg krdsehez, s. 17-36; yen onun: A Steppk rgi lovsnomdjai, s. 3 v ard. Bozqr sava sulunu inclyn J. Darkya gr d (bax: Turni hatsok..., s. 7). Bozqr klrtnn orijinal bir cbhsini tkil edn "Turan taktikas"nn (bax: a. Ordu) ilk tmsililri skiflrdir.] [10: Msln, W. M. McGovern, The Early Empires of Central Asia, s. 35-52; R. Grousset, L'Empire des steppes, s. 34 v ard.] [11: Bax: T. Horvth - S. Gallus, Un peuple cavalier preiscythique en Hongrie, Bp. 1939.] [12: W. Eberhard, lk, say 92, s. 189.] [13: Bax: B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 34, 46, 56 v ard. "ar skiflr (idari zmr) aid bilgilr v yerlilrdn ox frqli, penck-alvarl, kmli, brkl v uzun sal insan tsvirlri (bax: K. Jettmar, Die frhen Steppenvlker, s. 15 v ard) bunlarn kimliklrini gstrn n yax dlillrdir.]

b) H i n d g e r m a n n z r i y y s i

nc hr halda hind-german nzriyysin paralellik gstrn S. Gallus-T. Horvthn ortaq grn qsaca tandaq. Bunlar yuxarda adn qeyd etdiyimiz aradrmalarnda bilxass Macarstan qazntlarnda taplan btnc v dmir gmlri tiplr ayraraq Cnubi Rusiya, Qafqaz, ran v Sibirdki bnzrlri il qarladrmaq surtil m.. VIII-VI srlrd Alp dalar il Qafqaz dalar arasndak sahd bir nv "atl kltr"n ("lovskultura"="civilisation de caractre cavalier") yaad nticsin varmlar. At mvzusundan ziyad gmlr v gmlrl birlikd taplan digr arxeoloji material zrind duran bu iki tdqiqatya gr, "atl kltr" daycs olan bu qvmn Qafqazdan Orta Avropaya k etmi olmas ehtimal edilir. Onlarn qnatin gr, Qafqaz m.. 1200-c illrdn bri atn hlildirilmsinin mumildiyi Mesopotamiya bada olmaq zr n Asiyann iddtli tsiri altnda grnmkddir. Minusinsk gmlri is hm daha gecdir (m.. V sr), hm d Qrb tsirlri damaqdadr. Buna gr d "heyvan slubu" il birlikd "atl kltr"n tkklnd Mesopotamiya n byk rolu oynam olmaldr[footnoteRef:14] . [14: Tfsiln bax: S. Gallus - T. Horvth, hmin sr, s. 50-54, 63 v ard, 79, 141 v ard. "Gmlr n bax: a. qeyd 28. Son olaraq bax: K. Grnbech, The Steppe Region in World History, II, s. 4, 6 v ard.]

Qrbd ox yayn, ski "arianizm" (arialq, aria=arilr, ski hind-irani v avropal qvmlr) grnn davam saylmas mmkn grnn hind-german nzriyysin gldikd, buna gr, hind-avropallarn ox erkn dvrlrd inin Kansu blgsin qdr btn Orta Asiyaya yayldqlar v slind d "kri" (bozqrl?) olduqlar, atn ilk df onlar trfindn hlildirildiyi v dnyann ata minm sntini onlardan (bu "at kltr qurucularndan) yrndiyi qbul edilmkddir. Qrblilrin at zrind hmiyytl durmas, bhsiz, bu heyvan evcilldirib minmnin insanlq kltr tarixind ox irli bir addm tkil etmsindn irli glir ki, bozqrlarda glidiriln kltr d hind-germanlara balamaq, bellikl mmkn olacaqdr[footnoteRef:15]. Nzriyyd hlilmi atn mnyi olaraq, qalntlar Cunqariyada ortaya xarlan qsa qaln ayaql, byk v n doru yik bal "equus Prjewalsky" gstrilmidir. [15: Bax: A. Berthelot, LAsie ancienne centrale et sud-orientale d'apres Ptolme, s. 16-33; R. Grousset, Historie de l'Extrme -orient, s. 8; M. McGovern, hmin sr, s. 30-35, 46 v ard, 99; F. Altheim, Attila et les Huns, s. 14, 16, 41 v ard v son olaraq bax: K. Grnbech, The Steppe Region in World History, II, s. 16 v ard.]

Buna qar, ski alarda bir deyil, bir ox cinsdn vhi atn yaad[footnoteRef:16], bunlar arasnda bozqr kltrndki sava obanlar trfindn minik v mharib at olaraq istifad ediln atn "Prjewalsky" cinsi deyil, "kiik bdnli, uzun inc ayaql, kiik v mrur bal, srt drnaql" qrb bozqrlar cinsi olduunu gstrk[footnoteRef:17]. Ayrca, Asiyada ilk at qalntlarnn trk anayurdu blgsindki Afanasyevo kltr (m.. 2500-1700) il[footnoteRef:18] onun davam olduu anlalan hmin blgdki Andronovo (m.. 1700-1200) kltrnd grndyn v Andronovo kltr evrsin girn yerlrd at qalntlar il qarlaldn xatrladaq (bax: yux. Trklrin yaylmalar). Cnubi Rusiyada Tripolye (Dnepr qylar) kltrnd (m.. 2500-c illr?) grnn at skeletinin bozqrla ilgili olmad iddias doru olsa bel[footnoteRef:19] buna byk dyr vermkd isabt yoxdur. nki orada at toplumun ictimai v iqtisadi hyatnda tsirli bir nsr deyildir[footnoteRef:20]. Mhm olan atn myyn bir kltr btn iind funksional bir dyr qazanm olmasdr ki, bu vziyyt ancaq bozqr kltrnd grnr[footnoteRef:21]. Bu etibarla, atn hlildirilib insanlar trfindn (yk, araba v s. heyvan olaraq) ildilmsi bel (bu xsus balanc nqtsi olmaqla brabr) ikinci drcd bir vziyyt sayla bilr. Zira sas msl atn minik heyvan halna gtirilmsidir. Bozqr kltrnd rol oynayan ba aksiyon da minicilikdir. Bel bir ehtiyacn oturaq (kndli) kltrlrd deyil, geni otlaqlar v uzaq su balarn srtl dolamaq zrurtin dayanan bozqr kltrnd hiss edilcyi akardr v dolaysyla nc iri srlri qorumaq kimi bir iqtisadi vasit olan minicilik qsa zamanda hrbi dyr qazanaraq bozqr savalnn tmli olmu, at is sava at tipin doru glidirilmidir. S.V. Kiselyovun tsbitin gr, Andronovo kltrnn sahibi olan sava qvmn trafa hakim olmaa balamas da dnya hrb tarixind 3500 illik "sava at a"[footnoteRef:22] aan bu kltr hmlsi il bal olmaldr. Hunlar zlrlrindn nc in sahsind hl he bir ktl trfindn atl mharibnin bilinmdiyi bir ada z tipik kltrlri" il grndklri zaman[footnoteRef:23], lbtt, sava atlarn da zlriyl gtirmidilr. Bozqr sava at da, bellikl, rq doru yaylm v atl sava sulunun mchul olduu Orta v rqi Asiyada nc mharib at yetidiriciliyinin ilk sahsi olan an-si blgsind grnmdr. inlilr ata minmyi ancaq m.. 300-c illrd Asiya hunlarndan yrnmilr[footnoteRef:24]. [16: Msln, ind Ordos blgsind neolit dvrndn hipparion v equus caballus cinslri, bax: Attila ve Hunlar, s. 37; lav bax: F. Hanar. Das Pferd, s. 12 v ard.] [17: Bax: M. P. Yetts, The Horse, a Factore in Earty Chinese History, s. 238 v ard; B. Szsz, A Hnok trtenete , s. 476, J. Deer, hmin sr, s 161; W. Eberhard. lk, say 92, s. 161 v ard; B. gel, DTCF Dergisi, XVII, 1-2, s, 273; bu iki at tipini mqayis edin: Fr. Altheim, Attila..., lvh II v III. Trk lklrind at cinslri n tfsiln bax: E. Esin, The Horse in Turkic Art, s. 201-218. Asiya hunlar Prjevalsky atn da bilir, fqt ondan araba v yk heyvan kimi istifad edirdilr (Bax: N. Egami, The K'uai-tei, s. 94 v ard). Qaln ayaql v ar gvdli Prjewalski at qa zaman mxtlif ynlr srtli dn etmy lverili deyildi, bozqr at is zllikl savalarda qarmaq manevr hrktlrin (bax: a. Turan taktikas) qolayca ala biln bir bdn quruluuna sahibdi.] [18: K. Jettmar, Les plus anciennes civilisation d'eleveurs des steppes d'Asie central, s. 771.] [19: Bax: K. Jettmar, hmin sr, s. 771. Bu yazar mumiyytl, heyvanlar hlildirmyi "oturaq" hind-germanlara balamaqda v corafi amillri diqqt almadan "kriliyin" yuxardak iddiann ksin zirai hyatdan sonra glimi yaay trzi olduunu irli srr. Digr bir yazar O. Lattimore d eyni grddir, bax: C. M. Kortepeter, hmin sr, s. 249.] [20: Eyni durumda olmaq zr n Asiyada at n bax: K. Balkan, At Kltr le lgili M. . 14. Yzyldan Nippurda Bulunmu Akata Metinler, s. 85-104.] [21: ski arianizmin n alovlu mdafiilrindn biri olan K. Jettmar VI srdn nc trklrin varln qbul etmy dxi trfdar deyildir (bax: K. Jettmar, Zur Harkunft der trkischen Vlkerschaften, s. 18 v ard). Bu yazar (Die frhen Steppenvlker, s. 214 v ard) m.. 2000-1700-c illr tarixlnn Andronovo kltrn aid insan skeletlrinin turanid (trk) tipini tmsil etdiyi (bax: yux. II fsil, qeyd 23, 24, 25) geryini d gzdn qarr. Trk adnn dvlt v toplum ismi olaraq VI srd ortaya xd grn dayanan bu iddia ciddiy alnsa, msln, masir rus xalqnn m. s. IX srdn nc mvcud olmadn v alman milltinin german slindn glmdiyini qbul etmk kimi qrib bir nticy varmaq olar (zira rus ad IX srdn bri, Almaniya ad is X srdn bri ildilmkddir). Ayrca, bax: a., qeyd 765 (L. Bazinin Turcophone iddias). At kltrn hind-germanlara balamaqda gclk kn aradrmalara lav olaraq, trkc at il ilgili isimlndirmlri at baxmndan n gerid gln fin-uqor qvmlrinin (bax: L. Ligeti, Az urali.., s. 59) dili il izaha qalxan yazarlar da var (msln, D. Sinor, Notes on the Equine..., s. 307-315).] [22: "L'ge du cheval de guerre". Bax: A. Berthelot, L'Asie ancienne..., s. 22.] [23: Bax: L. Ligeti, hmin sr, s. 37 v ard.] [24: Bax: T'oung Pao, XXIV, s. 263 v ard; W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asya'da At Cinsleri, s. 189.]

c) A l t a y l n z r i y y s i

ncki bhslrd sras gldikc aqland zr son illrdki inclmlr il Andronovo kltr nvsi trafnda glidiyi anlalan bozqr kltrnn Altay yaylalarnda proto-trklr (trklrin atalar) trfindn meydana qoyulduu xsusu arxeoloji v antropoloji dlillrin ortaya xmasndan hl 25-30 il nc bir kltr evrsi ("Kulturkreis") olaraq bozqrlar zrin diqqti kn W. Schmidt, O. Menghin, W. Koppers, F. Flor kimi tannm kltr tarixilri trfindn irli srlmd (bax: yux. I fsil, Vyana diffuziyalar). O. Menghin at hlildirmk v mumiyytl heyvan yetidirmk kimi mdniyyt tarixindki ox mhm bir sfhnin trklrin atalar il yaxndan ilgili olduunu sylmidi. Bozqrlar blgsind kltr dvrsi (smk kltr, heyvan bslm kltr, at yetidirm kltr) tsbit edn Menghin gr, son mrhl olaraq, mrkzind atn yer ald sava obanlar (hirtenkrieger) kltr domudur ki, bu, bozqrlar sahsi kltrlrind xsusil proto-trklr n xarakterik olan n yksk drcni gstrir[footnoteRef:25]. [25: Bax: L. Rsonyi, Tarihte Trklk, s, 4.]

W. Koppers d bel demkddir: "Atn hlildirilmsi v atl-oban kltrnn ortaya xmas ilk trklr balana bilr. nsanlq tarixind ld ediln bu uur qvmlrin v digr kltrlrin glimsind fvqlad nticlr dourmudur: tarixi balantlarn gstrdiyi kimi, byk dvlt sas n grkli rtlr ancaq bu sayd yarana bilmidir[footnoteRef:26]". Atdan minik heyvan olaraq istifad edilmsini dnya tarixind ox mhm v kiniliy bal heyvandarln ox stnd bir kltr mrhlsi olaraq gstrn F. Flora gr[footnoteRef:27] heyvan trbiysind nc ren geyiyi (samoyedlr trfindn), sonra trklrin atalar trfindn at hlildirilrk insanln xidmtin tqdim edilmidir. W. Schmidt d aradrmalarnda eyni nticy varmdr: "Orta Asiyada oturan v ox ski bir zamanda ovuluq hyatndan heyvanlar hlildirmy ken ilk qvm trklr olmudur. At trklr trfindn hlildirilmidir v trklr ata minn ilk insanlar olaraq bilinirlr[footnoteRef:28]. Monqollarda sonradan yer aldn bildiyimiz atn n Asiya v hind-german qvmlrinin kltr tarixind d mhm bir yeri olmad bilinir. Buna qarlq, n ski alardan bri trklrin siyasi, dini, iqtisadi v sosial hyatnda atn oynad mrkzi rol msly aqlq qazandran nmli bir nqtdir. Trklr ilxlar halnda yetidirdiklri atn tini yeyir, onu qurban ksir v hr il zllikl sava atlarndan minlrcsini yaban lklr ixrac edrk qazanc gtrrdlr[footnoteRef:29]. zllikl in hkumtlri ordularnda trk sistemini ttbiq edrk oxu svari birliklri tkil etdikdn sonra (m.. IV srdn etibarn, bax: a. Ordu) mhtac olduqlar at trk lklrindn tmin etmy mcbur idilr. Sava atlarnn daha ox ipkl mbadil edildiyini gstrn in qaynaqlar yalnz gytrk anda ayr adlar altnda zikr ediln 11 cins trk atndan bhs etmilr[footnoteRef:30]. Bellikl, hm rq, hm Qrb qaynaqlarnn bu baxmdan txminn eyni eylri tkrarladqlar grnr. in sndlrin gr, hunlardan ncki inin imal qvmlri atl mharib sullarn bilmirdilr. inlilr d at tandqdan sonra ondan yalnz sava arabalarnda istifad edirdilr v anlalr ki, m. . IV sr qdr ind tipik hun atl kltr tamamil mchuldu. [26: W. Koppers, lk Trklk ve lk ndo-Germenlik, s. 47. Almanca hmin yer, s. 522.] [27: F. Flor, Haustiere und Hirtenkultur, Wiener Beitrage zur Kulturgeschichte und Linguistica, I, 1930, bax: K. Jettmar, Zur Herkunft..., s. 12, 21; F. Hanar, hmin sr, s. 342.] [28: W. Schmidt. Rassen und Vlker..., II. Luzern, 1946, bax: DTCF Dergisi, V, 3, s. 346 v ard; W. Radloff trfindn Kapanda-yus blgsind (Afanasyevo-Andronovo kltr evrsi) hl 1865-ci ild aparlan m.. III minilliyin sonlarna aid mzar qazntlarnda azlarnda dmir gm izlri dayan at skeletlrin rastlamd. (Bax: W. Radloff, Sibiryadan, II, 1, s 107, 116-121).] [29: Atn bozqrdak byk iqtisadi nmi, bax: Kitablr, II, cnub, 3, rq, 38, 39; Suci, stir 5; ayrca in salnamlrindki qeydlr.] [30: Bax: Liu, hmin sr, I, s. 453 v ard.]

Glcyin oxu hun savas hl uaq anda tlimlr balayr, qoyun belind miniciliyi yrnir, nc sincab, siovul v qulara, sonra tlk v dovanlara ox ataraq, atcla alr, bydy zaman mkmml bir atl mharib olurdu[footnoteRef:31]. IV-VI sr Qrb qaynaqlarna (A. Marcellinus, C. Claudianus, A. Sidonius, Zosimos v baaqalar) gr "Yenic ayaq aan hun uann yannda yhrlnmi bir at hazr olur. Hunlar at stnd yeyir, iir, al-veri edir, shbt edir v yatrlar. At baqa bir qvm yalnz belind dad halda, hun at stnd iqamt edir.."[footnoteRef:32]. VII-X sr Bizans qaynaqlarna (imperator Herakleios v Leon VI Phylosophosun srlri) gr "trklr sanki at stnd doulmular, yerd yrmyi bacarmrlar"[footnoteRef:33]. Bnzr mlumata XIV sr qdr trklr haqqnda bilgi vern btn in, Bizans, rus, Suriya, islam v b. qaynaqlarda rastlanr. Yen in qeydlrin gr, ski alardan bri Uzaq rqd n yax at trbiyisi olan Asiya hunlar milada doru bel kimsnin toxuna bilmdiyi vhi atlar yaxalayb hlildirmy davam edirdilr[footnoteRef:34]. Bozqr trk obanlq hyatnda btn varln borclu olduu, xsusi ad v nvanlar verdiyi, trnl gmdy ata grkdiyind danan, zka sahibi, gydn enmi, bir nv qutsal heyvan gz il baxmdr[footnoteRef:35]. imal-qrbi Asiya bozqrlar blgsinin kltr tarixi v geopolitik yndn dad hmiyyt W. Ruben[footnoteRef:36] v H. McKinder[footnoteRef:37] trfindn d gstrilmidir[footnoteRef:38]. [31: L. Ligeti, Asya Hunlar, s. 37 v ard.] [32: Tfsilat n bax: P. Vaczy, Hunlar Avrupada, s. 91 v ard.] [33: Gy. Moravcsik, Blcs Le..., s. 342.] [34: Bax: N. Egami, The Kuaiti..., s. 87-123. Trkcd atn cinsin, rngin, yana, srtin gr lap ox ad vardr.] [35: Bax: A. Caferolu, Turk Onomastiinde At Klt, s. 201-212; B. gel, Trk Mitolojisi, s. 7 v ard, 49 v ard, 311-316, 324, 544 v ard. K F. Smirnova gr (1957), Asiyada n ski atl dfn Andronovo kltrnd grnmkddir. Buradan skif anda Qrbd, sonralar hunlar, avarlar vasitsil german vslavyan qbillri arasnda yaylmdr (bax: A. Kollautz, Geschichte und Kultur..., II, s. 129-136). Kitablr, I, rq, 32-40, imal, 2-9-da Kl Tginin mindiyi atlar adlar il gstrilmidir. O adan bri dilimizd at dey sylnn klmnin sli Asiya hunlarnn hlildirdiyi heyvan cinslrindn bhs edn m..-ki in qayna Shi-chidki kut-ti (De Groota gr) v ya kuat-ti (N. Egamiy gr) olmaldr. Qaynaq bu hunca szn mnasn "daima byk bir gc il sramaya istki)" (full of mettle with a great power of leaping) dey aqlamdr (Bax: N. Egami, hmin sr, s. 98-101). Trkc d "at+dan trm atm, atlamaq, atlmaq, atmaq v b. klmlrin d eyni mna indi d mhafiz edilmkddir At adnn monqolca "akhta" sz il laqsi yoxdur (G. Doerfer, I, s.116, II, s. 51).] [36: W. Ruben, Budizm Tarihi, s. 2 v ard.] [37: Bax: E. Tmertekin, Beeri ve ktisadi Corafyaya Giri, s. 129 v ard.] [38: P. L. Zambotti (Les origines et la diffuzion de la civilisation, s. 20 v ard) is "nomad" (kri) olaraq gstriln Asiya bozqrlarna mdnilm ans tanmam v gerk mdniyyti kinilik faliyytin balamdr.]

O. Menghin bu kild glin ski trk kltrnn dnya tarixind iki baxmdan qti tsirini tsbit etmidir. Bunlardan biri heyvan bslyiciliyini glidirmk v yaymaq surtil iqtisadi, digri yksk tkilatlq yolu il sosialdr[footnoteRef:39]. Birinci nqt mhmdr, zira bu, ovuluq v yclq kimi yalnz alaraq qarlnda bir ey vermyn parazit ("asalaq") iqtisadiyyat yerin, insanlar istehsal vziyytin gtirmk surtil ox faydal bir iqtisadi hmlnin iarsidir. Fqt ikinci nqt daha da mhmdr, nki toplumlar bsit ynlar olmaqdan xarb sosial nizamlara balamaq kimi iqtisadi faliyytin d davamn mmkn qlan bir bri dyr ancaq bu yol il hsul glmidir. nsanlarn hl texniki bilgiy sahib olmad miladdan ncki ilk dvrlrd yaaya bilmk n bulunduqlar sahnin corafi rtlrin uymaa mcbur olan ktllrdn zlrini torpaa balayan kin blglrind oturanlar ancaq l yordam il toxa, ktmn v bu kimi kiik altlr icad etmk v ibtidai sabit barnaqlar tikmkl oturaq kltrn tmllrini atarkn, bozqrdaklar yen corafi imkanlar gryi olaraq heyvandarla sarlmlar, bellikl, z kltrlrini qurmaa girimilr. Bu iki kltr tipi arasnda oxlu frqlr vardr: [39: Bax: O. Menghin, Die weltgeschitliche Rolle der uralaltiaischen Vlker, s. 299 (macarca trc. Hmin yerd, s. 35).]

Oturaq kltr, he olmazsa qurulu dvrsind yalnz dar mnada bir ailnin ehtiyacn qarlayacaq ld myyn bir torpaq parasn ilmkl yetinmi ikn, bozqrlnn kltr ail frdlrindn baqa yz minlrc heyvan v geni otlaqlar gz nnd tutmaq zrurti zndn daha balancda "yaynlq" vsfin brnmdr.

Oturaq insan lindki kiik razinin verdiyi imkanlarla mhdud qalmaq mcburiyyti qarsnda bir nv tvkkl balanarkn (oturaqlarda din meyl bundan dour), bozqrl srlrin qarnn doyurmaq n yeni-yeni otlaqlar dalnca iqlimdn iqlim qoduundan "dnyan dar grn" bir tip halnda glimidir.

qtisadi vasitni dyrlndirm baxmndan oturaq insan daha ox "oturmaa", hrktsiz qalmaa mhkum ikn, bozqrl daima hrktli bir yaayn tqibisi olmaq vziyytin girmidir. Oturaq insan bir ailnin mhdud mnftlri dnda hr hans bir haqq davas gdmy v daha geni bir cmiyyt strukturunun grklrini dnmy ehtiyac duymazkn, bozqrl iri srlrini drl manevrlrl qda ayr, yazda ayr v bir-birindn uzaq msaflr gtrmk, otlaqlar v suyu silahla qorumaq, heyvanlarn yaylaq v qlaqlarda barndrlmas, mxtlif xstliklrdn qorunmas, malicsi kimi ilrd ustalamaq, lazm glnd otlaq v qaynaqlardan ortaq kild istifad etmk n digr sr sahiblri il anlamaq v aralarndak haqszlqlarn, anlamazlqlarn hlli n bir hkm heyti v baqanl tsis etmk, nhayt, bsicilik-obanlq zamanla glidikc ox geni razi zrin yaylan iddtli rqabtlrdn cana ylan qbillrin toplanaraq mtrk mcadily hazr tutulmas zrurtinin dourduu daha qvvtli bir tkilat qurmaq, buna "mruluq" qazandrmaq kimi hquqi yollar aramaa mcbur olmudur.

Bellikl, bozqrl obanln glidirdiyi svq-idar qabiliyyti v mr etm-itat alqanln "heyvan srlrindn insan ktllrin intiqal etdirmk" surtil[footnoteRef:40] briyyt tarixind ox tsirli bir dinamizm iin girrk bambaqa bir dnya gr ld etm ansna atmdr. Bu vziyyt btn sosial, iqtisadi, hquqi cbhlri il tarixd ilk "sosial organizasyonun aq lamtindn baqa bir ey deyildir. Menghin d bel deyir: "n ski yksk mdniyytlr daha alqan v zirati olmaqla brabr dvlt qurmaqda yetrsiz qvmlrin oturaq halda bulunduu ay vadilrin sava atl obanlarn mdaxilsindn sonra domudur"[footnoteRef:41]. Baqa szl, bozqrl nsrlr yerli kini-kndli zrind hakim vziyyt kerk, idari-hrbi tkilat qururdular. Tarixi alarda bir ox rnklrini grd bu hadis miladdan ncki srlrd d eynn Orta Asiyada[footnoteRef:42] v ind[footnoteRef:43] d cryan etmi idi. Bugnk avropallarn atalar baxmndan da vziyyt ox frqli deyildi. W. Koppers v bu mvzuda son illrd bir aradrma ap edn A.Alfldiy gr, hind-avropal qvmlrin dvlt quruculuu, tkilatlq v siyastdki uurlar bu bozqrl nsrlrl olan tmaslar il izah edil bilr v qarma drcsin varan bu tmasn m.. 2000-ci illrd Aral gl hvalisind meydana gldiyi txmin olunur[footnoteRef:44]. Dil aradrmalar nticsind d bu tmasn eyni blglrd, m.. 1500-ci illrd ola bilcyi bildirilmidi (bax: Trklrin yaylmalar). [40: Bax: A. Toynbee, A Study of History, s. 164 v ard. J. Deer, hmin sr s. 161; W. Barthold, Ulu Bey ve Zaman, s. 3 v ard.] [41: O. Menghin, hmin yer, ayrca bax: G. Montandon, Traite dEthimologie culturelle..., s. 157; H. Freyer, timai Nazariyeler Tarihi, s. 236 v ard.] [42: Bax: B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 33.] [43: W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, s. 25 v ard.] [44: W. Koppers, Dir ndogermanan Frage im Lichte der historischen Vlkerkunde, Anthropos, XXX, s. 30 v ard.Yen onun: lk Trklk ve lk ndo-Germenlik, s. 461 v ard; A. Alfldi, Die Struktur..., s. 43 v ard. Danq ktllri dvlt nfuzu altnda mntzm bir tkilata balama baxmndan dahiyan bir ixtira olan hrbi v mlki 10-lu ststem v bunun glimi 6-l, 4-l, nhayt, 2-li qurulu n bax: a. Hkmranlq, Tkilat, Ordu.]

Trklrin oturaqlar (kini-kndli) zrind asanlqla siyasi hakimiyyt qurmalarn da dmir mdni tmin edirdi. Zira ftuhat hrktlrind sil rol oynayan mdn daha ncki alarda da bilinn mis, brnc v qzl deyil, dmir idi. Dmirin ilk kf edildiyi yer olaraq bzn Afrika, bzn Cnubi Hindistan[footnoteRef:45], bzn rqi Anadolu[footnoteRef:46] gstrilmi, m.. 4000-ci illrd Misird, daha sonralar ind, Troyada (anaqqala) v Mesopotamiyada[footnoteRef:47] dmirin tannd irli srls d, bunlar doru olsa dxi el d bir dyr damamaqdadr. nki meteor v tellrik (filiz) halda taplan bu dmir material o alarda son drcd azd v faydas yoxdu. sasn ad ken blglrd istehsala keil bilck ld dmir mdninin mvcud olduu btn tarix boyu isbatlanm deyildir. Gerk dmir a bu mdndn bol miqdarda alt v silah dzldilmsi il balayr[footnoteRef:48]. Bu imkan Altay dalarnda v Yenisey aynn qaynaq blglrind mvcud olmudur. Altayllar, bilindiyi zr, ox skidn bri mahir dmirilr olaraq tannmlar. Tarixi dvrlrd d eyni blgd (xsusil Salncaq v Onuquq hvalisind) yksk keyfiyytd dmir cvhrin tsadf edilmi, imali Altaylarda dmir ritm ocaqlar, Ulan-Ude (Baykaln rqi) yaxnnda dmir ocaq v tkm yerlri ortaya xarlmdr. in qaynaqlarna gr, Yeniseyin yuxar yata dolaylarnda skidn bri dmir flizi toplanrd. Abakan hvalisind yksk vsfd maqnit, Tuba ay boyunca dmir cvhri vard[footnoteRef:49]. [45: W. Ruben, II, TTKZ, s. 28.] [46: Bax: E. Tmertekin, Anadoluda Demir a Hakknda, s. 147-152. ] [47: M.. III minillikd Badad civarnda dmir pasl qbzsi l ken, fqt dardan gldiyi gstriln Enunna qmsi: 2700-c illr, bax: N. Collinos-Tenthorey, n Asyada Demir, s. 265.] [48: Bax: W. Ruben, hmin sr, s. 240.] [49: Tfsilat n bax: B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 139, 147, 163, 218.]

Yeni insanlq tarixind bir an almasna balanc tkil ed bilck miqdarda dmir mdninin varl ski trk yurdunda frq edilmi v ilnmy keilmidi. Kurqanlarda ld ediln mlzmdn dmir ililiyinin Orta Asiyadak dqiq tarixi tsbit edilms d, bunun hr halda m.. II minilliyin vvllrin tsadf etmsi lazmdr, zira hl o srlrd trklrin geni sahlr hkm ed bilmlri, srt baxmndan atn verdiyi stnlk yannda, vurucu silah olaraq dmir alt v vasitlrinin onlar trfindn geni ld ilnmi olmas il aqlana bilr. lk tarixi trk imperatorluunu quran Asiya hunlarnn ancaq atn srti v dmirin vurucu gcnn bir arada dyrlndirilmsi il anlalmas mmkn olan bu uurlar hr halda daha nclri eyni sahdki imkanlar il dstklnmi olmaldr[footnoteRef:50]. M.. I minilliy aid Qaral kurqannn (Tanr dalarnda) birinci qatnda dmirdn dzlmi ya taplmdr v bu tsir buraya Yenisey blgsindn glmidir[footnoteRef:51]. Digr trfdn, n az m.. 1400-c illrd (Andronovo kltr anda) Altaylarn qrbind bol miqdarda dmir istehsal edildiyini sylyn W. Ruben gr, "tarixi sndlr dayanaraq bu ski trk sahsini dmir kltrnn doulduu yer qbul etmkd zrurt vardr"[footnoteRef:52]. Hun dilin aid m.. in qaynaqlarnda mhafiz ediln n ski trkc szlrdn birinin dmir (tieh-fa v qlnc=kinq-lu) olduunu gstrk[footnoteRef:53]. Bundan sonra dnyaya yaylmaa balayan dmir ann yn v tarixlri beldir: in v Hindistan m.. II minilliyin ortas, Misir 1200, rqi Aralq dnizi 1100, Orta Avropada 800-c illr[footnoteRef:54]. [50: Trklrd qutsal dmirilik, qlnca and im: B. gel, Trk Mitolojisi, s. 66-70. Ayrca Bozqurd dastan"; dmir dalarn ridilmsi.] [51: B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 30.] [52: W. Ruben, hmin sr, s. 240.] [53: De Groot, Die Hunnen.., s. 223; K. Shiratory, ber die Sprache der Hiung-nu Staemme, Tokio, 1900-dn bax: KSz, IV, 2, 1903, s. 243 v ard; B. Szsz, A Hunok..., s. 27.] [54: W. Ruben, hmin yer; N.C.-Tenthorey, hmin yer.]

Gerkdn trk siyasi v sosial hyatnda ata qutluluq drcsind dyr verdirn[footnoteRef:55] v dastanlarnda, andlarnda balln dil gtirdiyi dmir v dmiriliyi d eyni qutsal mrtby yksldn bu kltr trklrin atalarn digr toplumlardan ox frqli bir dnya gr v yaay trzin gtrmdr. Savalq qabiliyytini xeyli gclndirn, dmiriliyi yannda otlaq v su n mcadillr dolaysyla mtanti artan bozqrl eyni zamanda hzur iind yaaya bilmk n insanlarn qarlql say hissin sahib olmas grkdiyini d yrnmi v insan ktllrini srkli olaraq bar halnda tuta bilmk n toplumda hr ks trfindn riayt edilmsi zruri bir "hquq" dncsin atmdr. Bu, dvlt fikrinin domasdr. Savalna, hquq fikrin lav olaraq yen at saysind ibtidai, uyuuq yerli ktllri zehin durunluundan qurtararaq, insan iradsin sonsuz faliyyt fqlri aan, srt qavram v maddi vasit olaraq sahib olduu dmir vasitsil trklr zlrin baladqlar insanlar idar etmk zr yer znd ilk siyasi kadrolar vcuda gtirmi, ilk qanun qoyucu millt olmudur[footnoteRef:56]. [55: Bozqrda atn byk rolu v at yetidirmnin sosial tkilat baxmndan dourduu mhm sonuclar W. Schmidt v W. Eberhard trfindn yax gstrilmidir, bax: W. Eberhard, Conquerors..., s. 71 v ard.] [56: O. Menghin, hmin yer; M. F. Kprl, Bir Trk Hukuku Yok Mudur?, s. 417; A. Alfldi, hmin sr, hmin yer. Dvltin dou v qurulu rtlri mvzusunda bir ox elm adam v filosofun grlri balca bu nqt zrind cmlmkddir: fth (savalq, mcadil), qanun (tkilatlq, hquq), qvvt (icra gc). Btn bu grlrd ortaq tsbit olaraq gstriln bir baqa nqt is saylan rtlrin ski alarda n tam kli il "oban" ktllrd mahid edildiyi, fqt torpaa bal kini toplumlarda grlmdiyidir. Bu zdn avropal v amerikal aradrmalarn oxu Qrb mdniyytinin balancdak sosial v hquqi vziyytini aqlaya bilmk n ski yunanlarn, germanlarn, assur v babillrin v b. slind "kri" olduqlarn irli srmlr. Bsit k hrkti il kriliyi, xsusn kri il bozqrln bir-birindn ayra bilmyn bu cr iddialarn yerini artq etnoqrafik, iqtisadi inclmlr dayanan v daha sonra tarixi, linqvistik v arxeoloji dlillrl dstklnn "bozqr kltr" geryin buraxmas lazmdr (bax: yux. I fsil, "Kltr evrlri nzriyysi, Krilik mslsi).]

) B o z q r k l t r n u n t k k l a

Bu kltrn mnyi haqqndak nzriyylr v digr aqlamalar ona txmini bir kemi tyin etmk imkann tmin etmkddir. Vyana ekoluna (yuxarda grlri aqlanan bilginlr) gr, bu tarix m.. II minilliyin vvllri olmaldr. bhsiz, minicilik tml nsr olmaq zr, siyasi, iqtisadi, dini, snt[footnoteRef:57] v b. cbhlri il kltr gliincy qdr myyn bir zamann kemsi lazmdr. Bugn n Andronovo kltrn ortaya qoyan sava atl qvmin m.. 1700-1500-c illrd trafa z tsirini gstrmy balad ifad edildiyin gr, bozqr kltrnn hmin tarixd olduqca aq bir vsf qazanm olduu qbul edil bilr. Bu txmin, grndy kimi, bir yandan Vyana ekolunun vard sonuclara, bir yandan dil aradrmalar nticlrin, digr yandan da arxeoloji sndlr v antropoloji materiala uyun glmkddir. [57: Bozqr kltrnn snti mxtlif heyvan mcadillri motivlrindn ibart orijinal "heyvan slubu" klinddir. Skifi v hind-germanlarn iddialarnn ksin, bu snt nvn aid ilk srlrin m.. II minilliyin ortalarna qdr getdiyi v mnyinin Andronovo kltrnn tsir sahlrind aranmas lazmdr (bax: M. Tallgren, Some North -Eurasian Sculptures, ESA, 1938, bax: R. Grousset, LEmp. d . Steppes, s. 624; W. Eberhard, in Tarihi, s. 69; A. Kollautz, hmin sr, I. s. 27, qeyd 5, 199 v ard; ayrca, bax: a., qeyd 738).]

C. SOSAL QURULU

ski trk toplumunun sosial quruluu haqqnda indiy qdr irli srln tsniflr hm bny, hm d isimlndirmlr baxmndan bir-birini tutmamaqdadr[footnoteRef:58]. Bunun sbbi hr aradrmann z mul olduu zaman iind qalmas v yen mul olduu myyn trk zmrsini sas almas olmaldr. Trklrin mxtlif dvrlrd, mxtlif blglrd bzi bny dyiikliklrin uradqlar v bununla laqdar olaraq baqa-baqa tbirlr iltdiklri bhsizdir. Bununla brabr, bozqr kltr dediyimiz, slin n yaxn trk kltr iind cmiyyt klini ortaya qoya bilmk n bzi imkanlara da sahibik. Bu xsusda gytrk toplumu sosial bazas hr halda hrkt nqtsi vzifsini gr bilckdir. Ana qaynamz Orxon kitablrind ken mvzu il ilgili tbirlr msly iq tutacaq vziyytddir. [58: rnklr n bax: W. Radloff, Wrterbuch, "ulus"; Gy. Nmeth, HMK, s. 8-12; A. Vmbry, A Magyarok eredete, s. 196; W. Barthold, E, mad. Aimak; Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 147; B. Szsz, A Hunox.., s. 477 v ard; S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 240; F. Smer, Ouzlar..., s. 199 v ard.]

Orxon kitablrin gr trk bozqr cmiyytinin quruluunu bel tsbit etmk olar:

Ou - ail.

Uru - aillr birliyi (?).

Bod - boy, qbil (ox = qbil. Bir siyasi tkilata bal)[footnoteRef:59]. [59: Bax: yux. Ouzlar.]

Bodun - boylar birliyi (siyasi yndn mstqil v ya deyil).

l (el) - mstqil toplum, dvlt, imperatorluq.

a) Ail (ous)

ski trk cmiyytind ilk sosial birlik olan ail[footnoteRef:60] btn ictimai bazann nvsi idi. Qan qohumluuna saslanrd[footnoteRef:61]. Trklrin dnyann drd bucana dalmalarna rmn varlqlarn qorumalar ail quruluuna verdiklri byk hmiyytdn irli glir ki, bunun bir dlili d trk dilind baqa milltlrd rastlanmayan znginlikd mvcud olan qohumluq nanslarn myynldirn klmlrdir[footnoteRef:62] . [60: =Ogu, ehtimal "o" v ya "ou" kkndn, mq. et: Oul, bax: J. Hamilton, Toquz-Oguz et On-Uygur, s. 24v ard; DLT, I, 293] [61: Bax: A. nan, Trk Etnolojisini lgilendiren Birka Terim-Kelime zerine, s. 181 v ard.] [62: ndilik bax: T. Glensoy, Altay Dillerindeki Akrabalk Adlar zerine Notlar, s. 283-318.]

ski trk ailsi "geni ail" klind grns d[footnoteRef:63], slind kiik ail tipind qurulmu olmas daha alabatandr. nki trk ailsi ail risinin sanki mlk saylan ail zvlri zrind qti sz haqqna sahib ski yunandak "genose" v Romadak "gens"dn (geni aillr) ox frqli olduu kimi, slavyanlardak ail byynn btn ail zvlrin kllri kimi hkm etdiyi, kollektiv mlkiyyt dayanan, tipik "geni ail" olan "zadruqaya da bnzmz. Bu tip aillrd vladlar, anlalaca zr, mlk v sz haqqna sahib olmamann basqs altndadr. Glimi oban ailsind is ortaqlq yalnz otlaqlar v heyvan srlrind grnr[footnoteRef:64]. Trkcd izdivac n ildiln "evlnm" v ya "evlndirm"[footnoteRef:65] tbirlri evlnn olan v ya qzn ata ocandan ayrlaraq ayr bir ev (ail) meydana gtirdiyinin ifadsidir. mumiyytl, bilindiyi kimi, qraqdan evlnmnin (exogamie) sas olduu v "sultaya (zor, cbr) deyil, "vlayt" (dost, yardm) dayanan ata hququnun kerli olduu trk ailsind[footnoteRef:66] evlnn oullar hisslrini alb yeni ail qurmaq zr xr, ata evi is n kiik oula[footnoteRef:67] qalrd. sasn danq obanlq hyat "byk ail" quruluuna lverili deyildi. Onlar myyn torpaq zrind kmlnib bir arada otura bilmirdilr. Bellikl, "kiik ail" nizamnda yaayan ski trklr daha hr frdlr yetidirmk imkanna sahib idilr[footnoteRef:68]. Trklrd leviratus (ln qardan dul qalan zvcsi il v ya dul, fqt gnc v uaqsz gey ana il evlnm kli) mvcuddur[footnoteRef:69] v mumiyytl tk zvclik (mono) mahid edilir[footnoteRef:70]. [63: Ken srin ikinci yarsnda altayllarda "soy" v yakutlarda "usa" haqqnda bax: S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 137- 166; qrzlarda aul tiplri, bax: W. Radloff, Das Kudatku Bilig, I, s. 211 v ard.] [64: Bax: H. Freyer, Sosyolojiye Giri, s. 224. xslr aid srlr d vard, bax: F. Smer, Ouzlar..., s. 382.] [65: ski trk kitablrind: ble + . Bax: Suci kitabsi, ETY, I, s. 156, stir 6.] [66: Pdrahi ata-rkildn frqli olan bu tip Z. Gkalp "pdri ail" adn verir, bax: Trkln Esaslar, s. 148.] [67: Od-tgin = ocaq, od ahzadsi. B. gel, Trk Mitolojisi, s. 29.] [68: W. Eberhard, in Tarihi, s. 163.] [69: De Groot, Die Hunnen,.., s. 82; W. Eberhard, inin imal Komular, s. 76, 87; L. Ligeti, Asya Hunlar, s. 40; W. Radloff, Sibiryadan, I, s. 363; J. P. Roux, La veuve dans les societes turques et mongols de lAsie centrale, LHomme: IX, 1969.] [70: Trk ailsi il ilgili aradrmalar: Z. F. Fndkolu, Trk Aile Sosyolojisi, s. 266 v ard; F. Smer, Ouzlar..., s. 392 v ard, J. Cuisenler, Pareme et organisation sociale dans le domain turc, s. 923 v ard; K. Grnbech, The Turkish System of Kinship, s. 124 v ard; F. Rundgren, Teyze und i. Bemerkungen zu den trkischen Verwandtschaftsnamen, s. 325-336. Tfsiln: A. Donuk, Eski Trklerde Aile, s. 147-168.]

ski trk toplumunda hr olan v Asiya hunlarndan bri ata minib ox atd[footnoteRef:71], top oynama, gl kimi ar idmanla mul olduu (bax: a. Ordu), savalara qatld tsbit ediln, namus v ifftin dknly yaban qaynaqlarda (ibn Fdlan, Grdizi v b.) xsusil grnn[footnoteRef:72] trk qadn etibar sahibi olub, mharibd dmn lin kemsi byk zillt saylrd[footnoteRef:73]. [71: F. Altheim, Attila..., s. 41.] [72: Bax: A. nan, DTCF Dergisi, VI, 3, s. 136.] [73: Bax: Kitablr, I, imal, 9; W. Barthold, ...Dersler, s. 15.]

ski trklrd ilnn kanq (ata) v g (ana) klmlrinin IX srdn etibarn ata v ana olaraq dyidiyi anlalr[footnoteRef:74]. Trk ailsind qrba adlarnn znginliyi aily veriln nmi gstrir. [74: Bax: G. Clauson, ...Turkish, s. 40a.]

Hr cmiyytin z ail nizam zrin qurulu olduu, ail ii mnasibtlrin sosial v hquqi ynlrdn cmiyytin drl cbhlrind mahid edildiyi bilinir (ail tipinin dyimsi btn sosial quruluu da dyidir bilir). Bu baxmdan trk ailsi diqqt dyr xsusiyytlr damaqdadr. Trk ail sisteminin saslar ski trkn btn siyasi, sosial qurulularna v frdlrin davranlarna sirat etmidir. rlid tfsilat il aqlanaca zr, ski trk cmiyytindki xsusi mlkiyytd, frdi hquqda, hrriyyt v istiqlal tutqunluunda, insanlar himayy ynlik sosial davranlarda, dalt, dini tolerans anlaylarnda v btn bu saydqlarmz gerkldirmk v qorumaqla grvli olan dvltin "ata" kimi qbul edilmsind trk ailsinin -ana, ata, vlad mnasibtlrind tmllnn- prinsiplrini grmk mmkndr. sasn ski trk dvlti iki sosial birliy dayanmaqdadr: ail v ordu (a. bax).

b) Uru

Uru tbirinin sosial bnyd nyi ifad etdiyi aq deyildir[footnoteRef:75]. Hr halda "aillr birliyi" mnasnda alnmas icab etmkddir[footnoteRef:76]. [75: Bu tbir ski trk kitablrind yalnz bir df keir: Kitb. Kmik-cirak, b, bax: H. N. Orkun, ETY, III, s. 80; ayrca bax: DLT, I, 63, 64; A. Caferolu, Eski Uygur Szl; s. 266; tfsiln: G. Doerfer, hmin sr, II, s. 47-52.] [76: Orxon kitablri, I, rq, 10 (fel halnda): urusrat "urusuzladrmaq, soyunu qurutmaq", bax: M. Ergin, Orhun Abideleri, s. 120. Ayrca A. nan, Trk Etnolojisini lgilendiren Birka Terim-Kelime, s. 182 v ard. Yen ski trk sosial quruluunda nyi ifad etdiklri tam anlalmayan, ba, bukun, al (aul) deyimlri n bax: A. nan, hmin sr, s. 185 v ard, 189.]

c) Boy (bod), ok

Aillr v ya urular bir araya gldiyi zaman "boy" (ski trkc sli: "bod") tkkl edir[footnoteRef:77] v banda boydak daxili dayanman mhafiz etmk, haqq v dalti dznlmk v grkdiyind silahla boyun mnafeyini qorumaq il vzifli by (bg, b, bi) dururdu. Buna gr boy siyasi mahiyytd bir birlik idi. Myyn razisi v sava gc vard; mlk v heyvan srlri baqa zmrlrinkindn ayrd edilmkd idi[footnoteRef:78]. Monqollarda, Romada, qdim Yunanstanda v cahiliyy dvr rblrind bnzr qurulularn bandak msul xslr eyni zamanda dini ris olduqlar halda, byin bel bir funksiyas yoxdu. Bir siyasi birliy daxil olmu boya "ox" deyilirdi[footnoteRef:79]. [77: Boy tbir bizd ox vaxt "qbil" klmsi il qarlansa da, bir trk sosial vahidi olaraq boy rb toplumundak "qbil"dn frqlidir. Yen ox vaxt eyni mnada ilnn "oymaq" (sli aymaq) tbiri d monqolcadr (bax: G. Doerfer, hmin sr, I, s.182-186).] [78: Ouzlardan hr boy xsusi bir damaya sahibdi, bax: DLT, I, s. 55 v ard.] [79: Yay il atlan ox da ski trklrd tabelik (siyasi-idari ballq) blgsi, yay is mtbuluq (hakimiyyt) blgsi saylrd. Tfsln bax: O. Turan, Trklerde Hukuki Sembol Olarak Ok, s. 315 v ard. On-ox babularndan (5 or, 5 rkin) hr birin mrkz ballqlarn blglmk zr birr ox verilmidi. Bax: Ed. Chavannes. Documents..., s. 27, 56.]

ski trk boylarnn adlar boyun bu siyasi v sosial xsusiyytlrini meydana qoyur. Bu adlar bel tsnif edilmidir:

a) Hrbi tkilat v nvanlarla ilgili olanlar (or, yula, kapan, klby, yabaku, yny, pni, taryan, idr, buku, tardu v s.).

b) Hrbi-siyasi hadislrin tsirind meydana glnlr (xzr-qazar, uyur, sabar, kabar, kesi, bular v s.).

c) Byk, hrtli, zngin mnalarnda olanlar (bayndr, bayat, avuldur, taba v s.).

) Adam-insan mnasn vernlr (hun, aacri, kumri, mogri~ magyeri-magyar v s.).

d) Hal-tvr v ya hava hadissini bildirnlr (aru, arn, uva, qarluq, boran, krt v s.).

e) Qvv, salamlq, csart, fzilt ifad ednlr (trk, qay, kanqar, karan, qyomati, ertim ~ rdm, qnq v s.).

) Boylar birliyin qatlanlarn sayna gr adlandrmalar (on-ox, doqquz-ouz, on uyur, -qarluq, utur-gur = 30 our v s.).

Ouz ad da (ok+uz=oxlar, bax: yux. Ouzlar) bir-birlrin balanaraq myyn bir siyasi tkilat qurmu trk boylan mnasndadr[footnoteRef:80]. Grndy kimi, trk boylar v mumiyytl trk siyasi qurulular xs adlar il anlmamlar[footnoteRef:81]. [80: Btn bu adlar v izahlar v grldklri blglr n tfsiln bax: Gy. Nmeth, HMK, indeks; A. N. Kural, Peenek Tarihi, S. 32 v ard ; P. Pelliot, TP, 1912, s. 732; L. Rsonyi, Trk adatok a Magyar Etymologial szotarhoz, s. 31; J. Hamilton, Toquz-Oguz et On-Uygur, s. 41-45; G. Doerfer, Trkische und mongolische, II, s. 418, 483 v ard; Gy Gyrffy, Monuments du lexique ptchngue, s. 73-76; . Kafesolu. Tarihte Trk Ad, s. 306-319.] [81: Slcuqlu, Osmanl kimi dvlt, Haclu, Qzl hmdlu, Cfrlu v bunun kimi kiik toplum adlar v ya sonu +olu il bitn Aydn-olu, sfndiyar-olu v s. adlar, slind, trk kltr mhsulu olmayb, rb, fars v monqol tsiri il sonradan ortaya xm isimlndirmlrdir (bax: Gy. Nmeth, HMK s. 62 v ard, 66, 74). Daha ski alarda buna bnzr adlar grnmr.]

Boy bylri csarti, mali qdrti v doruluu il tannm kimslr arasndan seki yolu[footnoteRef:82] il i bana glirdilr. Seici heyt hr halda boyu meydana gtirn ail v soylarn tmsililrindn ibart olmaldr. Bu heyt ski trk dvltlrind mvcud mclislrin (toy) kiik apda bir ilk tipi olaraq grnmkd v ya daha yksk siyasi birliy qatlm olan boylar, yaylaqlarda heyvanlarn, klrd z mlklrini ayrd ed bilmk n zl damalarndan istifad edirdilr. Boyun bu sosio-politik xarakteri, boduna v zllikl trk dvltin bnyvi qurulu verdiyin gr dvltin quruluunda, squtunda v yenidn qurulmasnda balca manivela vziyytinddir. Buna gr d ox nmlidir. [82: Hunlarda: L. Ligeti, Asya Hunlar, s. 39; W. Eberhard, Trk Kavimleri Hakknda ince Vesikalar, II, s. 159; Avropa hunlarnda, P. Vczy, Hunlar Avrupada, s. 100; gytrklrd: Ed. Chavannes, Documents..., s. 30; Liu, hmin sr, I, s. 6; peeneqlrd: De Administrando mperio, bax: A.N.Kurat, Peenek Tarihi, s. 251; ouzlarda: Sryani Mikhael, s.163; Reidd-din: TM, IX, 1951, s.184; Gy. Nmeth, KCsA, II, s.441; uyurlarda: J.Hamilton, hmin sr, s.40; S.M.Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 271 v ard.]

) Bodun

Boylar birliyin ''bodun" deyilirdi[footnoteRef:83]. Banda razisinin geniliyin v halisinin oxluuna gr yabu, ad, il-tbr v bunun kimi nvanlar dayan idarilrin olduu "bodun'' mstqil v ya bir "il" tabe ola bilrdi. Boylar ksriyytl soy v dil birliyin sahib olduqlar halda, bodunlarn daha ziyad boylarn sadc sx ibirliyinin meydana gtirdiyi siyasi topluluqlar olduu anlaslr[footnoteRef:84]. Bugnk ''xalq'' tbirinin ski trkcd qarl is "kn" (gn) idi[footnoteRef:85]. [83: Orxon kitablrindki "budun" tbirinin (mxtlif oxunu v aqlamalar: bax: TP, XXVII, s. 262 v ard) bodun (=bodlar-boylar) oxunmas grkdiyi haqqnda bax: R. Giraud. LEmpire des Turcs..., s. 134, 251; ayrca DLT, I, 231, II, 127, III, 46 v ard, 75; G. Doerfer, hmin sr, II, s. 49, 359. (-n ski ski trkcd cm kilisidir, bax: A. v. Gabain, Altt. Gram., s. 85; Ph. T. Fund., I, s. 331). "Bodun" olaraq oxunu trk siyasi qurulu sistemin uyundur.] [84: Trk bodun, ouz bodun, qrz bodun, taba (in) bodun v s. bax: ETY, IV, indeks.] [85: ETY, IV, indeks; G. Doerfer, hmin sr, III, s. 658 v ard. l-kn~el-gn=dvlt v xalq, bax: Eski Uygur Szl, s. 93; TP, hmin yer.]

Fqt "ulus" sz[footnoteRef:86] qvm v ya hr hans bir toplum deyil, yer, mmlkt, lk mnasnda idi[footnoteRef:87]. [86: Kl-Tgin, 1, imal, stir 12: Bukarak ulu bodunda...] [87: Bax: Eski Uygur Szl, s. 265; DLT, I, s. 62; KB, III, s. 494; R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 418, 422; kitablrdki Buqarak ulu, Talas ulu v b. n bax: S. G. Klyachtorniy, CAJ, III, 4, s. 246-249; ulu>ulus klmsinin myyn bir razini iind yaayan xalq il birlikd ifad etmsi (bir nv "malikan" mnasnda) sonrak monqol hakimiyyti dvrnd ortaya xmdr. Bax: G. Doerfer, hmin sr, I, s. 175 v ard; G. Clauson, ...Turkish, s. 152b. Tfsiln: . Kafesolu, Yanl Terimlr..., s. 249-253.]

Bunlara gr, bozqr trk toplumunun siyasi tkilatlanmasnda bel bir inkiaf yolu tsbit edilmkddir: lk siyasi birlik olan boyun bnysi salamlab, hrbi gc artb, razisi genilndikc, birliyin sosial, iqtisadi statusunda istiqrar qoruya bilmk n byin ailsi "slal" vsfi qazanmaqda v sekiy ancaq ild (eld) grln hallarda olduu kimi mstsna vziyytlrd mracit edilmkddir (ilk dvr uyur, qarluq, trgi toplumlar; peeneqlr, qpaqlar, islami dvrd trkmn byliklri beldir). Bodunlarda "bylik" slahiyytlrinin bodunun baqan lehin mhdudladrld akardr, fqt hl il(el) btn xsusiyytlri il mvcud deyildir. ski trk toplumunda siyasi tkilatlanmann n st qdmsi olan il (dvlt), hquqi, sgri, idari quruluda byk dyiiklik meydana gtirir.

d) Dvlt (il, el)

ski trk elind "vlayti-amm" qti klini alr, yni bylrin v bodun baqanlarnn trii v icrai (qanunvericilik v icra) msuliyyti btn lky v btn topluma amil olmaq zr xaqana (kaan) intiqal edir: mmlkt apnda vergi v sgr toplama, ordunu tnzim, svq v idar etm, mhkm haqlar hkmdara verilmkd, lazm olduqda trd, yen btn mmlktd kerli olmaq zr, yeniliklr etm, yni elin idari, maliyy, kltrl ilrini dznlm yetkisi hkmdar aracl il "mclis"lr devr edilmkd, hkmranlq xarizmatk bir mahiyyt (a. bax:) almaqdadr. Bellikl, hkmdarlq myyn bir soya inhisar etdiyindn (bax: a. Vlihd) dvltdn birinci drcd msul olan uzun mrl xandanlar (Asiya v Avropa hunlarnda Tu-ku tanhular ailsi; gytrklr, xzrlr v blk bularlar v macarlarda Aina ailsi, uyurlarda Yalakar ailsi, islami dvrd qaraxani, Slcuqlu v Osmanl aillri v s.) qurulmaqdadr (a. bax). Trk dvltind boylar v bodunlar arasnda sx ibirliyindn anlalmas grkn d budur[footnoteRef:88]. Trk elinin saydmz vsflrini eynn mhafiz edn gytrk xaqanlnn blk n qdrtli a olan Kapan kaan zamannda in qaynaqlarna gr dvlt "30 boy"dan meydana glmkd idi[footnoteRef:89] . [88: Trk elinin qurulu zlliyi n a. bax: Tkilat, s. 220 v ard.] [89: Bax: A. Bombac, The Husbands of Princess Hsien-Li Bilg, s. 105, 112, K. Czegledy, On the numerical Composition of the ancient Turkish Tribal Confederations, s. 275 v ard. Kl-Tgin kitabsind (I, cnub, l) otuzdan sonrak oxuna bilmyn klm tatar deyil, trk"m (30 trk) olacaq? Bax: F. Laszl, A kagn es csaldja, s. 20. 30 boydan 12-sinin trk bodunu tkil etdiyi v bu trk qbillrinin 5-i tles, 5-i tardu, 1-i hebdal (eftalit), 1-nin d on-ox olduu, digr 18 boydan 9-nun doqquz-ouzlardan, 9-nun da uyurlardan meydana gtirdiyi sylns d (K. Czegledy, hmin sr, s. 277 v ard) eftalitlr tk bir qbil sayla bilmycyi, on-oxlarn sasn 10 boy olduu v uyurlarn z iind ayrca 9 qbily (uru?) blnmkl brabr tk bir boy olaraq anld v 5 tardu boyu slind ouz qbillri olduu (yux. bax) n bu tsbit bhli grnmkddir. Qaynaqlarda boylardan bzn hm 9 ouz, hm tles olaraq zikr edilmsi (bax: yux. Ouzlar) v gytrk xaqanlnda bir ox boy v bodunlarn yer almas (bax: ETY, IV, indeks, s.32-34) da gstrir ki, adlar, boy saylar v yerlri tez-tez dyin bu ktllrin vziyytlrini tam tyin etmk hr halda ox mkldr. ]

ski trkcd "il" V. Thomsen gr[footnoteRef:90] siyasi baxmdan mstqil, mntzm tkilatl millt" demkdir. A.v. Gabain gr[footnoteRef:91] il "lk, imperatorluq (=reich), iqtidar v ya hkumt (herrschaft)"; R. Giraudya gr[footnoteRef:92] "Tkilatl dvlt, imperatorluq, siyasi hakimiyyt"; G. Clausona gr[footnoteRef:93] "Bir mstqil hkmdar trfindn idar ediln siyasi birlik" mnasna glmkddir. Demk ki, xsusil 10-lu sistem dayanan ordu nizam yolu il mrkzdn idarsini mmkn qlan tkilat saysind bir dvlt baqannn msuliyyti altnda (irt /tribale/ xarakterindn frqli bir trzd, bax: a. Ordu) bodunlarn v boylarn ibirliyindn yaranan ski trk "il"i[footnoteRef:94] razisi (ulus) il, birlmi xalq (bodun, kn) il, mtrk idari v hquqi nizam (tr) il[footnoteRef:95] (bax: a. Hkmranlq, Mclis=toy) yurdu qoruyan v millti rifah, hzur v bar iind[footnoteRef:96] yaadan bir siyasi quruludur. Trk "ilini yaxndan tanya bilmk n onun, dvltin rtlri (yni siyasi istiqlal, lk, xalq v qanun anlaylar) baxmlarndan vziyytini aqlamaa v dyrlndirmy alaq: [90: nscriptions de lOrkhon dchiffres, s. 135, qeyd 2.] [91: Alttrkische Grammatik, 1951 (indeks).] [92: LInscription..., s. 143. "Etat organis: Empire, domination politique". ] [93: ... Turkisch, s. 121 b. "A political Unit organised and ruled by and independent Ruler".] [94: Trkc "il" klmsi m.. hunlardan bri mvcuddur, bax: De Groot, hmin sr, s. 76; W. Eberhard, Birka Eski Trk nvan..., s. 320 v ard, 323.] [95: Bax: Kitab, I, rq, 2-3, 26-27 v b., II, rq, 4, 21-22 v b.] [96: Bax: G. Doerfer, hmin sr, II, s. 195.]

1. stiqlal (okszlk):

Bilindiyi kimi, dvltd gerk istiqlal bunun yalnz idari zmr trfindn istnmsi il deyil, xalqn da eyni ur iind bulunmas, yni istiqlal dncsinin btn toplumda ortaq bir arzu halnda var olmas klind ortaya xr. Bel bir kollektiv ur bozqr trk cmiyyt v dvltind ox skidn bri v daima mvcud olmudur. Trk qruplarnn hr getdiklri yerd bylik, xanlq v bunun kimi hr v mstqil siyasi tkkllr qurmaa almalar bunu gstrir, mxtlif lklrd bunda uur qazanmalar da istiqlal dncsi zrind israrlarna dlalt edir. Trklrd istiqlal duyusunun tmli aadak blmlrd mxtlif vsillrl aqlanaca zr, trk kltrnd yatmaqdadr: bozqrl trk hr zaman yer dyidirmk imkanna sahib idi. Bu imkan onu qarn doyurmaq ehtiyac qarsnda n olursa-olsun torpan trk ed bilmmk zrurtinin pncsi altndak "kndli" vziyytin dmkdn uzaq tuturdu. Ar d basq v sart kimi thlkli anlarda kndli ox vaxt boyun ymy mcbur qald halda, bozqrl keim vasitsi olan heyvanlarn srrk hr iqlimlr doru ged bilirdi. Hrriyytini itirmk surtil insanlq heysiyytindn fdakarlq etmsin lzum buraxmayan bu davrannda onun byk yardms at idi. stlik, at srti v digr minik heyvanlarna nisbtn stnly dolaysyla ona gvnc v hkm etm ruhu alayrd. Ayrca, bozqrn tin hyat rtlr yaamaq n ox mcadil grkdiyi ynnd bozqrlya yax bir mllim v rhbr idi. Bu sbbl bozqrl baxmndan normal saylan xsus ar hrktli srla gerkldirilmi mhsulu almaq n kin, yamur, ym mvsmlrini tvkkll gzlyn sakit kndli hyat deyil, fqt srtl sava sfrbrliyi halna dndrl biln bozqr iqtisadiyyatnn hr bir frd n zruri qld fasilsiz mcadil idi[footnoteRef:97]. Bu hrriyyt v mcadil zmi hr frdlr yetidirn bozqrl aild d mvcud olmu[footnoteRef:98], sonra boy, bodun v nhayt, el lsnd genilyrk, siyasi toplumda ortaq dyr hkm qazanmaq surtil dvltd istiqlal qavramna vcud vermidir. ski trklrd istiqlaln nmi bzi tarixi qeydlrd d tsbit edilmidir: Asiya hunlarnda m.. 55-ci ild cryan edn hadis (yux. bax) dolaysyla in salnamsi Tsien Han-shu hun dvlt mclisind (toy) sslnn bu nitqi nql edir: "Csart qars heyranlq duymaq v tabeliyi z qaras saymaq bizim glnyimizdir. Atalarmzdan torpaqla birlikd thvil aldmz dvltimizi (istiqlalmz) fda ed bilmrik. Mcadil edck savalarmz hl mvcud ikn dvltimizi qorumalyq[footnoteRef:99]. Gytrk tarixind ftrt dvrn trk milltinin lm olaraq dyrlndirn v istiqlaldan mhrum hr hans bir toplumu lm qbul edn kitablrdki ifadlr[footnoteRef:100] trklrdki iddtli istiqlal eqinin aq dlillridir. ski trkcd boyun v ya hr hans bir toplumun siyasi istiqlal qavram hr halda "okszlk" tbiri il qarlanmaqda idi[footnoteRef:101]. [97: Trklrin savalarda can vermyi rf saydqlar, yallq v ya xstlik sbbil lmkdn utandqlar hm rq (in salnamlri), hm Qrb (A. Marcellinus) qaynaqlar trfindn gstrilmkddir, bax: F. Altheim, Attila, s. 198; Liu, hmin sr, I, s. 42.] [98: Bozqrl aild istiqlal duyusu n bax: K. Grnbech, The Steppe Region in Worid History, I, s. 54 v ard; W. Eberhard, in Tarihi, s. 163.] [99: Bax: De Groot, Die Hunnen... s. 214 v ard; Fr. Hirth, ber Wolga-Hunnen, s. 270; W. M. McGovern, The Early Empires of Central Asia, s. 170; . Zichy. A Magyarsag strtenete..., s. 45 v ard; O. Franke, Geschichte des.... I, s 355: "Biz csarti, inayti tqdir edrik. Tabe olma, sarti utanc verici sayarq. Mcadil n minck atlarmz, qorunacaq torpanz v idar edilck dvltimiz, qvmlr zrind rfimiz var. Hl savaaraq lmyi bacaran igidlrimiz var".] [100: Bax: Kitablr, I, cnub, 6, rq 10, imal, 2, 4, 6; Tonyukuk, 3, 10 v ard; ayrca bax: W. Barthold. Dersler, s. 5.] [101: Bax: Kitab, I, rq, stir 2-3, II, rq, 4. Buradak "idi-oksz kk-trk" ibarsi ken srin sonundan bri (bax: W. Bang, Zu den kktrkischen nschriften, s. 311 v ard v TP, IX, 1898, s. 121) dar bir linqvistik bucaqdan alnaraq "basz v tkilatsz kk-trk" klind mnalandrlmdr ki, doru deyildir, zira bu izah "ok" v "kk-trk" tbirlrinin ifadlndirdiyi mnalara uymur. Ayrca kitabd ksintisiz davam edn cmllrd aqlanan tarixi gerklr d trs dr. Burada gytrklrin ox qdrtli bir xaqann idarsind bulunduu v ox yax tkilatland bir adan bhs edilir. di deyimi d fellrd mnfi hal qvvtlndirmk n ildilmidir (bax: R. Giraud, LInscription..., s. 80; R. R. Arat, Eski Trk iiri, s. 329 v ard., 332).]

Orxon kitablrind "kaanlq" sz il d ifad ediln "mstqil dvlt" dncsi ftrt dvrnn lmlri iindki xalq trfindn bel dil gtirilmidir: "Eli olan bir bodun idim, indi elim han? Kaanl bodun idim, han kaanm?"[footnoteRef:102]. stiqlaldan mhrum qalnca "By olmaa layiq oulun qul, xatun olmaa layiq qzn cariy" olmasndan ikayt edn Bilg kaan[footnoteRef:103] trk dvlt v istiqlalnn davamllna inancn bu szlrl ifad etmidir: "Ey trk millti, std gy yxlmaz, altda yer dlinmzs elini, trni kim poza bilr?[footnoteRef:104]. Bu tarixi sndlr dvltd gerk istiqlal qavramna uyun olaraq, bu dncnin "elin v kaann n olduunu ox yax biln" idarisi v xalq il trk toplumunda ortaq bir dyr dadn ortaya qoymaqdadr[footnoteRef:105]. [102: Kitablr: Kl Tgin, I, rq, stir 9; Bilg, II, rq, stir 9. ] [103: Kitablr, I, rq, 7.] [104: Kitablr, I, rq, 22; II, rq, 18-19.] [105: "Qhrmanlar el n hyatlarn fda etmy hazrdrlar. lm onlara yalnz eldn ayrlmann verdiyi iztirab dolaysyla ar glir" bax: . Tekin, Eski Trklerde Gebe ve ehir Medeniyytleri, s. 44.]

2. lk (ulu)

lk hr mstqil dvltin haqq v yetkilrini mtlq kild gerkldir bildiyi myyn corafi sahy deyilir. lksiz bir millt v dvlt ola bilmycyin gr, trk "el"ind d myyn srhdlr sahib bir lk qavramnn mvcud olaca akardr. ski trklrd lky[footnoteRef:106] "ulu" deyildiyi ("ulu bodun", bax: yux.) v "yurt" sznn daha ox "vtn" mnasna gldiyi anlalmaqdadr[footnoteRef:107]. lk srhdlrin "yaka"[footnoteRef:108] deyilirdi. Demk ki, trk xaqanlqlarnda lk myyn srhdlr sahib dvlt razisi idi v bu razi hkmdar ailsinin mlk deyil, btn milltin ortaq torpa idi. Asiya hun tanhusu Mo-tun taxta xd gnlrd qonu tunq-hularn (monqol-tunquz) vergi olaraq at v qadn istmlrin ox da etiraz etmmi, onlarn razi tlbi qarsnda qald zaman (m.. 209) dvlt mclisind "torpan zn aid xsi mlk deyil, milltin mal v dvltin tmli olduunu sylyrk kimsy razi vermy slahiyyti olmadn bildirmidi[footnoteRef:109]. [106: ski trk sndlrind kemyn bu klmnin "lk" kliyl monqolca olduu bildirilir, bax: G. Doerfer, hmin sr, I, s. 145.] [107: Bax: R. Giraud, Lnscription de..., s. 159.] [108: Kitab, ine-usu, rq, stir 8, cnub, stir 2.] [109: M.. in qayna Shih-chidn (i-ki) nqln Bax: De Groot, Die Hunnen..., s. 51 v ard; McGovern, hmin sr, s. 118. L. Ligeti. Asya Hunlar, s. 40.]

Grnr ki, bozqr trk elind "ulu" hkmdarn kefin gr xsi mal kimi xrcln biln bir torpaq paras olmayb, xsn dvlt risinin qorumaqla vzifli olduu ata yadigar idi. Bu vziyyt ski trk dvltind lk baxmndan "dominium" deyil, ski alarda bnzri yalnz Roma imperatorluunda grln "imperium" dncsinin mvcud olduunu gstrir[footnoteRef:110]. Dvlt torpaqlarnn idarilrl xalqn ortaq msuliyyti altnda olmas il -trk toplum adlarndan da anlalaca kimi- ski trklrin xslrdn ziyad el v ya siyasi qurulua bal olduu xsusu bir arada diqqt alnsa, lknin srtl vtnlmsinin mmkn olaca asanca qbul edilr. Gerkdn, ski trk xalq dvltinin istiqlal kimi yurduna (vtnin) d bal idi. Yuxarda syldiyimiz zr, ilk tarixi lamtin Asiya hunlarnda rastlanan bu vziyyt gytirklrd n canl kild mvcud olmu[footnoteRef:111] v uyur trklrind "Qutlu da" fsansind[footnoteRef:112] simvoliz edilmidir. sasn gytrk kitablri, (trk milltinin ac-irin xatirlrinin glck nsillr trfindn unudulmamas n daa yazdrlb dikilmsi) ancaq o torpaqlarn trk vtni olaraq qalaca dncsinin mhsulu ola bilrdi. Trklrdki bu vtn sevgisi nl rb yazar l-Cahiz (lm: 869) trfindn d mahid edilmidir[footnoteRef:113]. Ancaq trklrd "lk" v vtn dncsi trk dvlt dncsin paralel kild, btn digr kri v ya kndli (oturaq) qvmlrdn frqli olaraq, siyasi istiqlal fikri il brabr yrmkddir. ski trk ancaq hr v mstqil yaaya bildiyi torpa vtn saymaqda (trk tarixind mxtlif trk zmrlrinin ayr vtnlri bundan irli glir), fqt bu rtlrin mvcud olmad razini asanca trk ed bilmkddir (trk klrinin digr bir sbbi). Qsaca, trk kltrnd vtn trk tularnn v ya al bayran dalaland yerdir[footnoteRef:114]. [110: Bax: S. M. Arsal, Umumi Hukuk Tarihi, s. 200 v ard, 336 v ard. Dominium: dvlt torpaqlarnn hkmdarn tam tsrrf altnda bulunmas. mperium: hkmdarn lkni yalnz idar v mhafiz etmkl grvli saylmas.] [111: tknin qutsal torpaq sayld (Iduk tken), hmiyyti, kaanla, try sahib olaraq yaamaq n tknd oturmaq grkdiyi haqqnda bax: Kitablr I, cnub, 4, 8, rq, 3, 23-24; II, imal, 3, 6. W. Eberhard, inin imal Komular, s, 88.] [112: Yuan-shi-dn, B. gel, Sino-Turcica, s. 11 v Cuveynidn nqln yen onun: Trk Mitolojisi, s, 81 v ard.] [113: El-Cahiz, Hilafet Ordusunun Menkibeleri ve Trklerin Faziletleri, s 177 v ard.] [114: Yuxarda l-Cahizin tsbitind d trk vtni v trk dvlti dncsinin eyni mna ifad etdiyi grnmkddir. Bu baxmdan torpan stn tutulduu oturaq kltr il birinci planda dvlt yer vern bozqr kltr arasndak frq d diqqt kicidir. Msln, hind-avropal toplumlar ata siftini torpaq n iltdiklri halda (alm., ing., fr. dillrind: Vater-land, Father-land, Patrie=vtn, patriotism, patriotismus, patriotisme = vtnprvrlik v b... deyimlrin hams latnca pater=ata szndn glir) trklr dvlti ata saymlar. l v yurt tbirlrinin XI srdki danqlq dvrnd mxtlif trk topluluqlarnda ald mnalar n bax: DLT, I, s. 48 v ard, III, s. 7.]

3. Xalq (kn)

Dvltin yalnz hkmdar v ailsindn ibart sayld topluluqlarda ("dominium") siyasi hrriyyt v alma srbstliyi yox kimidir. Dvlt idarsi v lk anlaynda idari il xalq arasnda ortaqlq olan siyasi tkkllrd is vziyyt baqadr. ski trk toplumunda da insann frdi hquq sahibi olduu, iqtisadi chtdn azad bir hyat dznind olduu anlalmaqdadr.

Bunun tarixi vsiqlrl ortaya qoyulmas mmkndr: nc aild xsusi mlkiyyt mvcud idi[footnoteRef:115]. Bozqr trk dvltind danan mallarda olduu kimi kin razisi zrind d zl mlkiyyt cari idi[footnoteRef:116]. Xsusi mlkiyyt insan haqlarnn v azadlqlarnn tminatdr. nsan xsi mlk sahib olub, onu istdiyi kimi iltdiyi v ya dyrlndirdiyi mddtc azaddr. X sr bularlarnda frdlr z razilrindn ld etdiklri mhsuldan hkmdara bel bir ey vermy bilrdilr[footnoteRef:117]. Xzr xaqan v idarilri tbnin mlkn l uzada bilmzdilr[footnoteRef:118]. Ouzlarda bylr xann bzi ifrat davranlar qarsnda sslrini yksldirdilr[footnoteRef:119]. 300-c illrd ind Chin krall trfindn danq hunlarn toplanb kl olaraq an-tunqda sata xarlmas in tarixind iddtli syanlara sbb olmu v hrriyytlrini qazanan hunlar z hkumtlrini ("Chao'' slalsi) qurmudular[footnoteRef:120] (bax: Tarix). Avropa hunlarnda Attilann paytaxtnda bir bizansl Bizansda insann basq altnda tutulduunu, qanunlarn ilmdiyini, hun mmlktind is znn hr olduunu v qorxusuz yaadn sylmidi[footnoteRef:121]. indki kllr hrriyyt lksi olan Asiya hun torpaqlarna qardlar[footnoteRef:122]. Bozqr trk toplumunda "kiik ail'' quruluundan gln el bir hrriyyt havas vard ki, hr ail bal-bana bir el sayla bilirdi[footnoteRef:123]. Bu vziyyt bzn ictimai quruluun daha yksk qdmlrind mahid edilirdi. Msln, 8 boy halnda Aa Dunay-Don aylar arasnda oturan peeneqlrd qbillr brabr yaad, brabr savad, yni tam bir birlik tskil etdiyi halda bir mrkzi iqtidar mvcud deyildi"[footnoteRef:124]. Xzrlar trfindn tskilatlandrlncaya qdr macarlarda v XII srd kumanlarda (qpaq) da bel idi[footnoteRef:125] (bax: yux. Tarix). [115: S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 137 v ard. Z. F. Fndkolu, Trk Aile Sosyolojisi, s. 266 v ard. Baqasnn malna l uzatmann czalar n bax: a. dliyy.] [116: Asiya hunlarnda De Groot. Die Hunnen s. 3; B. Szsz, A Hnox trtenete..., s. 501; Gytrklrd St. Julien. Documents historiques sur les Tou-kioue s, 170; uyurlarda W. Radloff, Sibirya'dan I, s 128; xzrlrd: D. M. Dunlop, The History of the Jewish Khazars, s. 93, 231; P. B. Golden, Khazar Studies s. 104; til bularlarnda ibn Fadlan Seyahatnamesi, s. 72, gytrkc yazl Ayir-tam-oy kitabsi, bax: B. Ogel, Trk Kltr Tarihi, s. 198.] [117: bn Fadlan, hmin yer.] [118: stxridn nqln, D. M. Dunlop, hmin yer.] [119: Bax: F. Smer, Ouz'lara Dair Destani Mahiyetteki Eserler, s. 324. lav bax: yen onun: Ouzlar s. 104.] [120: W. Eberhard, Belleten, sayi 38, s. 255.] [121: Priskosdan nqln, bax: B. Szsz, A Hnox..., s. 235, 501 v ard, F. Altheim, Attila et les Huns, s. 158 v ard; yen onun: Geschichte der Hunnen, IV, s. 302. Asiya hunlarnn da sava zamanlar dnda tamamil srbst yaadqlarn inli Chunq-hanq Yueh (m.o. II sr) d bildirmidi. Bax:. A. Kollautz, hmin sr, I, s. 42.] [122: De Groot, Die Hunnen s. 242; B. Szsz, hmin sr, s. 524; M. Mori, Bozkr Devletinin Tekilat, s. 224 (inli Hou Ying'in imperatora syldiklri, m.. I sr): Trklr [gytrklr] hr insanlardr (Tac-ticadan, bax: a. Ordu).] [123: W. Radloff, ATM, II, N. Folge, s. XIV; W. Eberhard, in Tarihi, s. 163.] [124: Gy. Nmeth, HMK, s. 16. ] [125: W. Barthold, ...Dersler, s. 104.]

Trk boylarndak bu sciyyvi vziyyt ski trk elind siyasi birliyi meydana gtirn boylarn mxtlif sbblrl bir-birlrindn asanlqla ayrlmalarna v eyni blgd v ya baqa bir yerd yeni bir el tskil etmk zr tkrar toplaa bilmlrin imkan vermkd idi (ski trk siyasi qurulularnda boy sayn ifad edn v zaman-zaman dyin rqmlrin gstrdiyi kimi). Boyda yalnz otlaq v yaylaqlar ortaq mlkiyytd olub, bu tip razi dvlt mal olduu n buralardan faydalanan at, qoyun v sr srlri vzind boydan alnan myyn miqdardak vergilr il elin maliyy v hrbi ehtiyaclar qarlanrd. Klrd aillrin v frdlrin zlrin aid danan mallarn gtr bilmlri v onlar zrind istdiklri kimi srncam vermlri onlardak hrriyyt duyusunu v srbst davranma meylini daima canl tutmaqda idi. Bu hal is ski trk dvltlrind klliyi v bzi zmrlrin imtiyaz sahibi olmalarn nlyir, ayrca, bozqr kltrnn iqtisadi zlliyi d dalt, brabrlik v insana say prinsiplrinin inkiafna yardm edirdi.

ski alarda yaamaq n zruri olan enerjini (bsit deyiml, km v dama gcn) insanlar z aralarndak zif v vsfsiz adamlarn qol qvvsi hesabna tmin edirdilr. Parazit kltrd v kndli (oturaq) kltrd baqa ar yox idi. Heyvandarla dayanan bozqr kltrnd is bu ehtiyac bada n yksk zl qvvsn sahib at olmaq zr heyvan gc il dnirdi. Me qvmlrind v oturaq topluluqlarda hakimiyyti l keirn qruplar zoraklq yolu il he bir mlkiyyt haqq v he bir siyasi haqq tanmadqlar mhkum ktllri (monqollarda mxtlif kllik mssislri, slavyanlarda kl ticarti, Misirdki kl ktllri, ind nslrin boyunduruq vurularaq aldrlanlar, hindd pariyalar, qdim yunanda Aristotelin hli-heyvan v ''canl alt" dediyi v dorudan-doruya mlk saylan insanlar, Romada bnzrlri) sinif, kasta mngnsin alaraq, cmiyyt sistemini bu kild davam etdirmk n srlr boyunca mxtlif vasitlr (zl qanunlara) l atarkn insann qol (zl) gcn ehtiyac grlmyn bozqr kltrnd zl mlkiyyt v hr alma sasnda inkiaf edn ictimai glnklr zamanla tr hkmlri halnda oturmudu.

ski trkcdki qul' tbiri, mumiyytl, kl mnasnda alnsa da, bu, doru deyildir. Gytrk yazl vsiqlrind 14 yerd "qul" tbiri kemkddir[footnoteRef:126]. Ancaq buralarda gerk mnada mlkdn v haqqdan mhrum insanlar deyil, bzi siyasi v mdni haqlarn itirilmsi nzrd tutulur v daha ox "sirlik" ifad edilmk istnir. stiqlaln itirn topluluqlarn bel mhdudladrmalara uramas zamanmzda bel tbii qarlanmaqdadr. sirlik il kllik ictimai v hquqi baxmlardan bir-birindn frqli eylrdir. Qdim yunanlarda, Romada v monqollarda kllrin yannda, fqt onlardan ayr olaraq sir (zllikl sava sirlri) d vard. sasn "kl" klmsi ski trkc mtnlrd kemir[footnoteRef:127]. Kitablrd grnn kn kng (cariy) sz d incdir (k'en). [126: Kitab, I, rq, 7, 24, II, 7, 20; I, rq, 20, II, rq, 17; rq, 21, II, rq, 18; II, rq, 35-36; ine-usu kitabsi, rq, 1-2, cnub, 9; Irk-bitik, LIV; Tun-huang, IV, 12; Grbelin, I; Uybat, III, a (bax: ETY).] [127: Kl tbiri ken srd v yalnz Krm lhcsind tsbit edilmidir, bax: W. Radloff, Wrterbuch, II, 1960, 2, s. 1268, 1270.]

Bununla brabr, tabalarda[footnoteRef:128] v Asiya uyurlarnda[footnoteRef:129] kllrl qarlalmaqda v htta "qaraba" ad veriln qadn v kii qullardan bhs ediln DLT-d "ol kul bo qld"[footnoteRef:130] (o, klsini azad etdi) kimi bzi ibarlr, Qutadu Biligd hr insanla qulu bir-birindn ayran bzi ifadlr[footnoteRef:131] diqqti kmkddir. Ancaq kllik trk dvltind, sil trk blglrind deyil, in v Asiya sahsind grnmkd olub, hr halda, idarilikd daima praktik yolu trcih edn trk siyasi tkkllrinin xalqn nm verdiyi sosial v hquqi qaydalara toxunmamalarnn nticsidir. Mahmud Kaari d yen uzun bir mddtdn bri baqa bir kltrn tsirindki trk zmrlrinin dilindn rnklr vermkddir. Zira ouzlarn sanki sinifsiz bir toplum quruluuna sahib olduqlar, srvt v mvqe frqinin toplumda frq yaratmad, soydan gln saltdn he bhs edilmdiyi gstrilmidir[footnoteRef:132]. Qpaq bozqrlarnda bzi trk uaqlarnn satn alnaraq Orta rq mmlktlrin gndrilmsi d slavyanlardan v normanlardan gln mhur sir (kl) ticartinin bir nticsi olaraq dnl bilr[footnoteRef:133]. Daha ski srlrd rqi Avropa trklri arasnda bel bir vziyyt grnmr. lbtt, digr trk v ya trk kltrn balanm toplumlarda da "boy tkilatnn qdrtli anda zvlr arasnda tam brabrlik olub, birinin digrin nkrlik etmsi mmkn deyildir[footnoteRef:134]. Trk dvltind hr ks qabiliyyt v alqanlna gr hr mqama yksl bilrdi. QB-y gr bunun tk rti by (dvlt, millt) xidmt idi[footnoteRef:135]. Syldiyimiz kimi, kllik z mnyini oturaq kltrlrdn alan v orman cmiyytlrind mvcud bir mssis olub slind bozqrlara yabandr. Hunlarda ixtiyar v zif kimslrin hqir grldy v htta ldrldy haqqndak bzi latn (A. Marcellius) v in rvaytlri yen tarixi sndlrl tkzib edilmkddir. Msln, bu sulamann yersizliyin dair yen bir inlinin (Ki-ox dvrnd hun xidmtin girn Chunq-hanq Yeh) aqlamalar diqqt kicidir[footnoteRef:136]. [128: Bax: W. Eberhard, Tobalarda Kle Usul, s. 256 v ard.] [129: S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 330.] [130: DLT, 1,330, 336.] [131: Bax: Beyt: 2080, 2987-8, 2990-1.] [132: Bax: M.A.Kymen, Alp Arslan Zaman Trk Toplum Hayat, s. 7. Qutadu Biligd d toplumdak zmrlr saylarkn (bilginlr, tbiblr, fsunular, yuxu yozanlar, mnccimlr, airlr, kinilr, tccarlar, heyvandarlar, sntkarlar), ayr bir kl zmrsindn bhs edilmmidir v hr olmayan mnas il qul, mhlli bir glnyin survivancei olaraq grnmkddir.] [133: Bu trklr slind "kl" deyildilr. zl surtd yetidiriln v grdklri xidmt vzind maa alan sgrlrdi (bax: yux. Trklrin yaylmalar). Aralarndan bzilri uur qazanaraq dvlt qurur, hkmdar olur, xandan tsis edirdi (Misir v Hindistanda trk dvlt v slallri kimi). Kl hkmdar olmaz. Bax: yux. qeyd 55.] [134: A. nan, Gebe Trk Boylarnda Evlilik.., s. 136.] [135: All v drst tbitli olan hr tabu (xidmt edn) yaz bilirs katib, hesab bilirs xzindar (maliyyci), sba (komandan), sir katibi (hkmdarn zl katibi), kk-ayuk, inanc-bg, tigin-bg, htta yavu, yugru olar..." (QB, beyt, 4045-4070). Bilindiyi zr, bunlar qaraxani dvltind n yksk mqamlar idi. ] [136: Chunq-han Yeh indn gln eliy bel ddi: ind bir kims ordu il birlikd hrbi drg blglrin v ya imperatorun sava ynaq yerlrin gedrkn, ona soyuqdan qorunmas v qarnn yax doyurmas n z qaln geycyini v n yax yeycyini vern yal bir qrbas xmazm? Eli: -Dorudur, dedi. Yeh davam etdi: -Hrb hazrl v savan bir mumi muliyyt olduu hr ks trfindn bilinn hunlarda da silah tuta bilmyn ixtiyarlar v ziflr bu skikliklrin gr z mdafilrini v mniyytlrini tmin etmk mqsdi il n lzztli qidalarn salam v gcl olanlara verirlr ki, atalar v vladlar bir-birlrini gztlmi olurlar. Sn hunlarda yallara xo baxlmadn nec iddia ed bilirsn?" Bax: De Droot, Die Hunnen..., s. 81 v ard.; B. Szsz, hmin sr, s. 512; O. M. -Helfen, Huns and Hsiung-nu, s. 238; ayrca, tanhu Mo-tunun mktubundak (m.. 176) ibar: "uaqlar bysn, ixtiyarlar mrlrinin sonuna qdr rahat yaasn! bax: De Groot, hmin sr, s. 76 v ard; S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 215.]

Bu vziyytin ski trk cmiyytind imtiyazl siniflr dayanan bir sistemin ortaya xmasna ngl olaca akardr. Hr hans bir toplumda yksk tbqlrin tkklnd balca amil rol oynayr: geni raziy sahib olmaq (iqtisadi), pekar hrbi olmaq (idari-siyasi) v ruhani zmry mnsub olmaq (dini). Bunlarn hr bozqr kltr iind inkiaf zmini tapa bilmmidir. Hr eydn nc, kiniliyin mumi iqtisadi faliyytd ancaq ox zif bir yer tutduu bozqrlar sahsind torpaq aristokratiyas v byk malikanlrin meydana glmsi (yeni dar mnas il feodalit) imkan d olduu n ski trk sosial hyatnda "torpaq klliyi"ndn ("servage") bhs etmk mmkn deyildir[footnoteRef:137]. [137: "We cannot speak of true "feudalism" in a pastoral society" (=oban toplumunda gerk feodalizmdn sz edil bilmz), bax: W. Eberhard, Conguerors..., s. 73, qeyd 4; ayrca bax: A. Kollautz, hmin sr, I, s. 45. Orta Macarstanda bzi kndlrin 445-ci ild ln Bledann dul xanmna aid olduuna dair Priskosun qeydini (bax: B. Szsz, s. 232), dorudan-doruya kndli (oturaq) kltr mhsulu, torpaq aristokratiyasnn davam olaraq dyrlndirmk lazmdr.]

kincisi, sgrliyin ski trklr arasnda ayr bir pe saylmas dnl bilmz, zira toplumun v dvltin sosial xarakterin uyun olaraq hr trk eyni zamanda yax sava tlimi kemi, hr an cng hazr bir mharib vziyytind idi. Uaqlar 3-4 yalarndan etibarn quzuya, qoyuna mindirilrk ox il tarla sian v sincab ovlayaraq, miniciliy v vuruculua aldrlrd[footnoteRef:138]. Yenic yerimy balayan hr uan yannda yhrlnmi bir at hazr olurdu[footnoteRef:139]. ski trklrd frdlr savalq v mcadil sahsind xsiyyt kimi yetiir v gstrcklri qhrmanlq lsnd cmiyytdki yerlrini alrdlar. Qadnlar da eyni kild yetirk ox zaman kiilrl birlikd savada itirak edirdilr (htta islami dvrd bel). Minlrc kilometrlik k hrktlrind btn ail frad il birlikd yeni yurd qurmaa mcbur qalan qozqrl trk qadnn hr sahd olduu kimi savada da dstk olmas tbii idi. [138: Bax: Han-shu-dan, Szsz, A Hnok..., s. 505.] [139: Latn mllifi Sidonius-dan, Attila s Hunjai, s. 94.]

ncs, ski trklrd din adamlar imtiyazl bir sinif deyildi; nki yuxarda da gstrildiyi zr, bozqr trk toplumlar daha ox siyasi vsfd olub dini xarakter damrd. Orxon kitablri daxil ski bozqr trk sndlrind din adamlarndan he bhs edilmmsi bu baxmdan diqqt dyr bir nqtdr.

Bozqr trk "el"ind xalqn vziyytini gzdn keirrkn "qara-bodun, "tarxanlq" v "orun-l" msllrin d aqlq qazandrmaq grkdir.

Kitablrd bodun sz bzn "qara" sifti il birlikd ilnmidir[footnoteRef:140]. Buna qarlq bir d ak-be?[footnoteRef:141] deyimi trk cmiyytind bir aristokratlar sinifinin varl bard yozuma sbb olmu kimidir[footnoteRef:142]. Dvlt idarsind xaqana byk yardmlar vziyytind olan bylrin idar ediln xalqa nisbtl stn tutulmas tbii olsa da, bundan imtiyazl bir sinif hkmnn xarlmas mkldr. Kitablrdki xitablarda ox vaxt dvltd n yksk icra mqamlarn tutan buyruklar (nazirlr, bax: a. Hkumt) bylrdn nc yer almaqdadr[footnoteRef:143]. Trkcd "qara" siftinin, slind, aa bir drcni deyil, ksin, byk, qdrtli, yksk, saydyr sviyyni gstrdiyi xsusuna da ayrca diqqt kilmidir[footnoteRef:144]. Buna gr, kitabdki "qara-bodun" ifadsini "sil, byk, qlblik bodun" dey mnalandrmaq gery daha yaxn grnmkddir v ehtimal ki, say az olanlar "ak" saylmdr[footnoteRef:145]. ski trk dvltlrind bzi yksk mmuriyytlrin irsi olduu iddia edils d, byliyin atadan oula kediyin dair aq bir dlil yoxdur (mstqil "bylik" slallrin mnsub olanlar xaric). Yuxarda bylrin sekisindn bhs etmidik. Asiya v Avropa hunlarnda, gytrklrd, uyurlarda, peeneqlrd, ouzlarda v b. varl qaynaqlarda bildiriln bu seki glnyi[footnoteRef:146], xzrlrd htta iqtidar v icrada xaqandan da stn vziyytd olan by baxmndan da kerli idi[footnoteRef:147]. Dd Qorqudda aqlandna gr, by ola bilmk n qan tkmk[footnoteRef:148], ac doyurmaq, lpaq geydirmk lazm idi[footnoteRef:149]. rtlr bunlardan ibartdir. Hr halda kitablrdki bu xitab znciri kaan, ailsi, bodun, adapt bylr, tarxanlar, buyruk bylr, doqquz-ouz bylri[footnoteRef:150] bir ''sinif" iyerarxiyas deyil, dorudan-doruya dvlt iind idardn idar edilnlr doru bir sralama olmaldr. Bozqr kltrnd hakim zehniyyt d bunu tlb edir. [140: Qara bodun kaanm gldi dey alqlad, II, rq, 41; kara kamig bodun, I, rq, 8, II, rq 8; Kara igil? bodun-, Sine' usu, rq, 2.] [141: rng bgig? ine-usu, rq, stir 10.] [142: Msln, H. N. Orkun bu ibarni sil bylr klind evirmidir. ETY, I, s. 172. sasn bu klimlrin oxunuu qti deyildir, bax: R. Giraud, L'Empire d. Turcs..., s. 88. stlik, son aradrmalara gr, rng uyur dvrnd bir boy addr, bax: . zgi, The tinerary of Wang Yen-te..., s. 7, 72, qeyd 119.] [143: Kitablr, I, cnub, 1-2; rq, 3, 5-6, 19; II, imal, 2, rq, 16.] [144: Bax: O. Pritsak, Qara, Studie zur trkischen Rechtssymbolik, s. 259. Burada Qara xan, qara ordu, Karaton v daha bir ox rnk gstrilmidir Mahmud (Gznvi) Qara xan (bax: C. E. Bosworth, The Titulature of the Early Ghaznevids, s. 220). Ayrca, Qara Osman, Qara Mhmd, Qara Yusuf v s. Trkcd byk hkmdarlara v qhrmanlara qara lqbi verilmidir. Qara tbiri bugn bel tsirli v iddti mnalarn damaqdadr: qara q, qara xbr v s. Trk hkmdarlarnn clus trnind zrin oturaca sccad v ya xalnn qara rngd olmasna diqqt edilmidir (bax: W Eberhard, Oriens, II, 1, 1949, s. 158). Rng olaraq trklrd siyah (monqollarda byaz) stn tutulurdu, hmin sr, s. 160.] [145: Qara siftinin mumiyytl xalq n ilndiyi Qutadu Biligd By hkmdar a olar deyilir (beyt. 2080, 2082).] [146: Bax. yux. qeyd 82. Bg, bglr (by, bylr) ski trk vsiqlrind yalniz siyasi sahd v dvlt dznind blli bir msul mvqe tutanlar ifad edn bir termin oldugu halda, bzi yaban nrlrd bu termin classe feodale, nobility, lords, Turkish aristocracy kimi mnalar verilmsi (bax: ms.: R. Giraud, L'Emp. d. Turcs..., s. 86, T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkish. 311; P. B. Golden, Khazarr Studies, s. 163) batl qafann n hkmlrindn biridir.] [147: D. M. Dunlop, hmin sr, s. 147] [148: Mtlq savaa qatlmaq deyil, msln, vhi bir heyvan ldrm olmaq, bax:. Ouz Kaan Dastan, stir 30-40; M. Ergin, Dede Korkut Destan, s. 5, 82 v ard.] [149: M. Ergin, hmin sr, s. 19, 225.] [150: Kitablr, I, cnub, 1-2, ayrca bax: il, cnub, 13-14.]

Bylrin vergilrdn, czalardan v ya baqa hr hans bir rsmi mkllfiyytdn azad edilmsin dair bir iar yoxdur. Tabalardan bri mvcud olan v gytrk imperatorluunda mhm yeri olan tarxanlar[footnoteRef:151] (Tonyukukun nvan: Boyla Baa Tarxan) bizim tarixi dbiyyatdak yayn qnatin ksin, imtiyazli deyildilr. Tarxanlar daha sonra monqollar dvrnd onlara hkmdar trfindn ''suyurqal ad il veriln v irsn ken torpaqlarla mkafatlandrlmaq, vergilrdn azad edilmk, hr hans bir sua gr cza grmmk v btun bunlar 9 nsil boyunca kerli saymaq surtil imtiyazl vziyyt gtirilmi v tarxanlq mssis olaraq belc inkiaf etmidir[footnoteRef:152]. Tarxanlq il laqdar sha-t'olar lksind imtiyaz blgsi olaraq bzi kimslr "paizah" ("zrind hkmdarn mri yazl dmir lvh"-frman) verilmsi adtini trklr aid etmkd d[footnoteRef:153] hr halda tlsmilr. Zira X srd imali ind qurulan sha-to dvltlri bir-iki trk glnyi dnda, tbsi yaban, ordusunun ksriyyti monqol, idari yndn t'anqlarn tqlidi, mmurlar da in mnli olan tam bir in dvlti xarakterind idilr[footnoteRef:154]. Monqollara aid tarixi qaynaqlarda sx rastland halda trk vsiqlrind tsadf edilmyn "paizah" tbirinin d sasn inc olduu (p'ai-tse=blg, nian, ''byaz lvh") anlalmdr[footnoteRef:155]. [151: W. Eberhard, Birka Eski Trk nvan, 323 v ard. Htta blk hunlardan bri, Fr. Altheim- R. Stiehl, Das erste auftrefen Hunnen, s. 19 v ard; E. G. Pulley- blank, The Consonantal system of old China s, 91, bax: G. Clauson, Turkish, s. 539b v ard.] [152: Tarxanlq n bax: G. Doerfer, hmin sr. II, s. 461 v ard. Monqollar zaman n M. F. Kprl, Belleten, say 19, s. 431; Barhebraeus (Ebu'l Farac ibn'l bri) Muhtasar'd-dvel, s 6; B. Y. Vladimirtsev, Moollarn timai Tekilat, s. 175; Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 285 v ard.] [153: Bax: C. M. Kortepeter. The Origins and Nature of Turkish Power, s. 254.] [154: Bax: G. Doerfer, hmin sr, I, s. 239 v ard; W. Eberhard, ato Trklerinin Kltr Tarihine Dair, s. 20-23; yen onun: Conquerors..., s. 94-102.] [155: W. Eberhard, Conquerors, s. 98.]

Bunun kimi trk ''qbil tkilat''nda mhm rol oynad irli srln orun" (mvqe), yni myyn qbillr mnsub xslrin mclislrd, byk toplantlarda, toylarda (a. bax) blli yerlrd oturmas, bel yerlrd yeycklri yemklrin blli olmas, hr birinin, msln, qoyunun blli yerlrini yemy mcbur olmas (=pay) da daha sonrak dvrlrd rf halna glmi olmaldr. Hrb qnimtlri bllrkn hr qbilnin orun v l diqqt alnaraq, ona gr pay verildiyin, mhm toplantlardan birind orun v ln bir df itirn qbil, yaxud oyman yaylaq, otlaq, ov v sair eylr zrindki hququnu da itirdiyin dair tsbitlr[footnoteRef:156] ancaq monqollar zaman il laqli grnmkddir. nki bu xsuslar monqol dvr tarixisi Ridddinin (lm: 1318) kitabndak Ouz dastannda v buradan iqtibas ednlrin srlrind yer alm v daha ncy aid trk vsiqlrindn Orxon kitablrind, Qutadu Biligd v DLT-d bu cr yozuma lverili he bir qeyd taplmamdr. Xzrlr dair islam qaynaqlarnda ken ''l-Hkazar'ul.kh.l.s" tbirin dayanaraq bir "xalis, sil Xzr" ("Khazar pure-bred") ktlsinin varl[footnoteRef:157] grndki isabtsizlik bu ktlnin xzr lksind yaayan Xalis (Kaliz) adli mslman xarzmlilr olduu anlalmaqla ortaya xmdr[footnoteRef:158]. Son aradrmalardan L.Krader d Orxon kitablrind grdy ''snk syk" (smk) klmsini yzillrc monqol hakimiyytind qalm Orta Asiya trklrind aristokratiyan ifad edn aksyk (a smk) tbiri il qardraraq bunu bir saltlilr sinifi znn etmidir[footnoteRef:159]. Halbuki kitablrd ken klm bir ictimai termini deyil, dorudan-doruya insan smyn ifad etmkddir[footnoteRef:160]. Bozqr bodun tkilatnda birliy daha sonra qatlan hr boyun mumiyytl hdud blglrind yer ald v bunlarn daha thlikli n sflrd savaa srldy dorudur. Fqt bu kimi boylar bu mvqelrini bdiyyn mhafiz etmy mhkum olmayb, yeni qatlmlar olduqca ndkilr geri kilrk, bodunun digr zvlrinin vziyytin glmkddirlr[footnoteRef:161]. Asiya hun imperatorluunda hun qbilsinin tanhu ailsiyl qrbalqlar gz nn alnaraq "imtiyazl" grnm olmalar[footnoteRef:162] da ancaq bu mexanizm il izah oluna bilr: dvltin quruluunda xidmti olan v iqtidar lind tutan zmrlrin mr v komanda mvqelrini alaraq idari vziyytin kemlri v dolaysyla dvltd idar edilnlr nzrn bir frqlilik gstrmlri tbiidir ("Social role and statue" vziyyti). He bir yerd v he bir zaman dyimyn bu sosioloji lamt yaban lklrdki mxtlif kltrlrdn etnik qruplarn daxil olduu trk imperatorluqlar il bozqr dvlti tipini bir-birindn ayrmadan inclyn aradrmalara trklrd guya sinif v ya feodalitnin mvcud olduu izlnimini vermi olmaldr. Bundan dolay hunlarda rtlrini yuxarda gstrdiyimiz bir kl sinifinin varln qbuletm baxmndan bu cr "ictimai frqli''lik yetrli drcd ciddi bir arqument saylmamaldr[footnoteRef:163]. Asiya hun dvltind xs klliyi olmadna gr[footnoteRef:164] boylara bal "kl qbil''lrin olaca da bhlidir, zira bu kild miras yolu il ken ktl klligi (unaqan bool sistemi) Asiyada yalnz monqollarda grnr[footnoteRef:165]. [156: Bax: A. nan, Orun ve l Meselesi, s .121-133.] [157: Bax: J. Marquart, Streifzge, s. 41; tfsiln bax: D. M. Dunlop, hmin sr, s. 94.] [158: D. M. Dunlop, hmin yer. Kalizlr (xalis) n bax: Xzr xaqanl.] [159: Bax: L. Krader, Principes and Structures in the Organisation of the Asiatic Steppe-Pastorialists, s. 88. Trklri, monqollar, tibetlilri v fqanlar bir-birin qardran bnzr bir iddia X. de Planhol, Noirs et Blancs..., s. 107-113; Tuva blgsindn bir kitabdki kula (=at cinsi) klmsi eyni qafadak rus alimi Malov trfindn kul klind oxunub kl dey evrilmidir, bax: L. Bazin, Les calendriers, s. 117.] [160: Qann su kimi axdi, smklrin da kimi yatd. Kitablr, I, rq, 24, II, rq, 20.] [161: Bax: Gy. Nmeth, HMK, s. 19, 235.] [162: B. gel, Trk Kltr Tarihi, s. 46.] [163: M. Mori, Bozkr Devletinin Tekilat, s. 223 v ard. (Burada bhs ediln ey savalarda sir edilnlr v vergi vermkdn qaanlarn tutuqlanmalardr).] [164: B. gel, hmin yer.] [165: Bax: B. Y. Vladimirtsev, Moollarn timai Tekilat, s. 99, A. Y. Yakubovskiy, hmin sr, s. 24-27.]

Xarici mmlktlrdki trk idarsind mumiyytl "trk aristokratiyas" v "yerli kllr" dey bhs ediln xsus gerkd sadc bir "social role and statue" vziyytindn ibart olub, trklr trfindn qoyulmu qanuni yasaqlarla haqlarndan mhrum ediln bir "kl sinifi" mvcud deyildir. lkd skidn bri davam edn v tby hzursuzluq vermyn mhlli mssis v glnklri il yaayan yerli xalq daima yntim qatla bilmkd[footnoteRef:166], evlnmlr yolu il idari zmry nfuz ed bilmkddir. Bunun nticsind zamanla z xarakterini itirib yerliln trk nsr il tarixd dflrc qarlalmdr (ind hunlarn bir qismi, tabalar, Hindistandaki trk slallri, Avropada bularlar v baqalar kimi). Buralarda trklkdn qopma hadissini indiy qdr izah edildiyi kimi szd yksk yaban kltrlrin cazibsi il deyil, toleransl trk idarsindki elastikliyin sbb olduu sosial dyiimlrl aqlamaq daha dorudur Yoxsa az hali il d olsa trklrin insafsz bir idar qsqac il z varlqlarn qorumalar hr zaman mmkn olard. [166: Trk idarsind dvlt bir ail btnlydr, dvlt balanan kim olursa olsun, hr topluluq ailnin zv saylr. Bax: Tanhu Mo-tunun mktubu, yux. Asiya hunlar.]

ski trk dvltind insan nsrnun qsaca aqlamaa aldmz haqq v hrriyytlr sahib olmas trk dvltinin qurulu trzi il ilgilidir, bozqr trk dvlti hr hans bir ailnin qlnc zoru il meydana gtirdiyi bir ynlar topluluu deyil, idarilrl mkdalq edn geni xalq ktllrinin (sosio-politik kmlrin, bax: as.) qeyrtlri, qatqs il gerkln bir siyasi tkkldr. Htta sndlr gor, "dvlti quran v dvlt baqann baarl qlan'' da millt idi: Trk bodun illdk ilin... kaanladuk kaann yitir dm=Trk qvm el etdiyi elini, xaqan etdiyi xaqann itirmi)[footnoteRef:167]. Trk dvltinin nec qurulduu mslsin II Gytrk dvltinin yaranmasn gstrn kitablrdki stirlr iq tutur: "Atam kaan (ltri) 17 r il hrkt kedi. Xbri eidn ormandaklar, ovadaklar gldilr, 70 kii, sonra 700 kisi oldular... (Xaqanl) atalarnn trlrin gr qurdular...[footnoteRef:168]. Glnlrdn iki qismi atl, bir qismi piyada idi. "Dvt qatlanlardan biri d mn idim[footnoteRef:169]. [167: Bax: Kitablr, I, rq, stir 6-7, II, rq, stir 7 (G. Causon, Turkish, s. 122b, 612a; T. Tekin, A Grammar of..., s. 233, 264; M. Ergin, Orhun Abideleri s. 5, 52, 18, 62). ] [168: Kitablr, I, rq, 11-13, II, rq, 11-12; R. Giraud, L'nscription de... s. 69 v ard.] [169: Tonyukuk, qrb, 4-5. Dvltin qurulmasnda pay sahibi olan trk millti onun squtu v prianlndan da eyni ld msul idi (bax: yux. II Gktrk xaqanl, 2-ci nqt).]

4. Qanun (tr)

Bu kild qurulan bir dvltd xalq tbii olaraq z haqq v hrriyytini istyck v bunu gzlyckdi. Trk dvltind xalqn bu tlblri amm (ictimai) hququnu, hkmdarn vziflrini myyn edn v czai hkumlri il (bax: a. dliyy) diqqti kn trnin ttbiqi il yerin yetirilirdi. slind, bozqrlarda feln yaanan hyatn zamanla hquqi-sosial dyr qazanm davranlarn ehtiva edn v mumiyytl ''qanun'' mnasn vern tr (sli tr) ski trk ictimai hyatn dznlyn "mcburi" qaydalar (normalar) btn idi[footnoteRef:170]. Orxon kitablrind ''tr" klmsi 11 yerd kemkd, bunun 6-snda il il birlikd ilnmkddir. Digr 5 yerd yen "il" il laqsi aqca grnr. Demk ki, trk dvlti zl qanunlara (tr hkmlrin) saslanan bir qurum idi. Dvltin varl trnin varlna bal idi. ...Dvlti llrin alb trni tsis etdilr. Ey trk bodunu, dvltini, trni kim poza bilr? Qazandmz dvlt v trmiz el idi... Dvltini, trsini trk etmi... O, (ltri) atalarnn trsin gr bodunu tkilatlandrd... Tr gryinc mim taxta oturdu[footnoteRef:171]. Htta xaqan ailsi il irli gln idarilri musviliyi qbul edn xzrlrd bel ilri rbbinizm (xaxamlq) saslarna gr deyil, tr hkmlrin gr dznlyirdi[footnoteRef:172]. Btn trk lhclrind ortaq olan v sonra monqolcaya v macarcaya da ken tr tbiri indiki bilgimiz gr tabalardan bri mvcuddur[footnoteRef:173] v sl sylnii olan "tr" klinin[footnoteRef:174] ox daha qdim bir dvr gtrlmsi mmkndr[footnoteRef:175]. Tr hkmlri dyimz qliblr deyildi. ctimai-hquqi normalar olaraq tr evr v imkanlara uyun yaaya bilmnin grkli qld yeniliklr aq idi. Bu surtl z hyatiyytini, sirayt etdirdiyi drl rtlr iind tsirliliyini srkli qoruyurdu. Dvltlrin nzriyylrl deyil, fqt ictimai gerklr uyun kild idar edil bilcyini oxdan anlam olan trk hkmdarlar yerin v zamann tlblrin gr v mclislrin razl alnmaq zr try yeni hkmlr gtir bilirdilr. Msln, Asiya hunlarnda Mo-tun, gytrklrd Bumin v ltri, Dunay bular dvltind Krum bel etmidi[footnoteRef:176]. Bununla brabr, trnin anayasa hkmnd, dyimz prinsiplri vardr ki, Qutadu Biligdki qeydlrdn tsbit edil bildiyi qdril bunlardr: knilik (dalt), uzluq (yaxlq, faydallq), tzlk (brabrlik) v kiilik (insanlq, universallq) [footnoteRef:177]. [170: Bax: R. Giraud, L'Empire d. Turcs..., s. 71, 131; S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 287; A. nan, Trk Etnolojisini lgilendiren Birka Terim-Kelime zerine s. 191 v ard. Qanun demk olan tr szn mumi mnadak rf, sul, adt il qardrmamaq lazmdr, nki bu mnalar trkcd ayr birr klm il qarlanmdr yanq (bax: TM, IV, s. 16 v ard: Eski Uygur Szl, s. 283; QB, III, s, 520).] [171: Kitablr, bax: ETY, IV, tr.] [172: bn Fadlan, stahri, bax: D. M. Dunlop, hmin sr, 92, qeyd 15, 207.] [173: P. A. Boodberg, The Language of the T"o pa Wei, s 171.] [174: G. Doerfer, hmin sr, I, s. 266.] [175: ski trk kitab v qeydlrind yalnz bir df kediyi (bax: Kitab, imal, 10: -Tnqri yasar) gstrilrk V. Thomsendn bri -dznlmk, icra etmk dey mnalandrlan yasa (+r) klmsinin (nscription de Orkhon..., s 113, 164, qeyd 60; H. N. Orkun, ETY, IV, s. 135. A. v. Gabain. Altt. Gram.. s. 353: tyin etmk, qrar vermk; T. Tekin, A Grammar..., s. 398: tyin etmk, tnzim etmk / to determine, rule, order/ L. Bazin, Les calendriers, s. 293) oxunu baxmndan xtal grndy (yaar v ya -aysar oxunmal, mq. et: V. Thomsen, hmin sr, s. 164, qeyd 60; M. Ergin, Orhun Abideleri, s. 14, 59); ayrca trkcd mvcud olmayan yasa- klmsinin ox sonralar XIII srin ortalarndan etibarn trk lhclrin girmi, sln monqolca v qanun mnasnda bir tbir olduu haqqnda bax: G. Doerfer, hmin sr, IV, s. 71 v ard; G. Clauson. Turkish, s. 974a. Tfsiln, . Kafesoglu, Yanl Terimler s, 253 v ard.] [176: Krum xann qanunlar n bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 320; Bizans tarixisi Theophanes-dn . Kafesolu, XII Asra Kadar stanbul'un Trkler Tarafndan Muhasaralar, s. 11. G. Kozarov, Die Gesetzgebung des bulgarischen Frsten Krum, s. 254-257; ayrca K. Kadlecin sri n bax: M. F. Kprl, II, TTKZ, s. 394, qeyd 25.] [177: Tfsilat n bax. . Kafesolu, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, s. 13-20.]

. HKMRANLIQ (RKLK)[footnoteRef:178], [178: Trkc rk n bax: G. Clauson, Turkish, s. 220b.]

"QUT" V CAHAN HAKMYYT DEYASI

Dvlt hquqi baxmdan mretm haqq v yetkisin sahib v o mri icra qdrti olan ali ictimai nizamdr. Ancaq mretm haqqnn itat ednlr trfindn ''mru" (haqq yolu, doru) qbul edilmsi lazmdir, ks halda, dvlt yox, zoraklq vardr. Mruluu tannan dvltlrd toplumlara gr ox mxtlif olan hkmranlq (hakimiyyt) killri arasnda ortaq vsfd tip tsbit etmk mmkndr: glnki hakimiyyt, xarizmatik hakimiyyt, qanuni hakimiyyt[footnoteRef:179]. [179: Glnki hkmranlqda mruluq skidn bri davam etmkd olan v dyimycyin inanlan dznin qutsall dncsin saslanr. Bu mruluq anlaynda kimin hkmdar olacan glnklr myyn edir; qdrt v yetki myyn qaydalarla tsbit edilmi olmayb, tamamil g