Upload
others
View
18
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
1
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I DREJTËSISË
DEPARTAMENTI I SË DREJTËS PUBLIKE
MBROJTJA DIPLOMATIKE E TË DREJTAVE TË NJERIUT
Punim i paraqitur për mbrojtjen e gradës shkencore “Doktor”
Doktorant:
Suela Janina
Udhëheqës shkencor
Prof. Dr Aurela Anastasi
Tiranë, 2013
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
2
©2013 Suela Janina
Ky punim shkencor është paraqitur mbi bazën e kërkesave të ‘’Rregullores
për organizimin e programeve të studimit të doktoratave’’, të miratuar në
Mbledhjen e Senatit Akademik të UT me Vendimin nr. 20, datë 13.11.2008
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
3
Abstrakt
Punimi ‘Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut’ ka si qëllim analizën dhe
rivlerësimin e përkufizimit të mbrojtjes diplomatike në të drejtën ndërkombëtare dhe
paraqitjen e disa sugjerimeve se si ky institucion i së drejtës ndërkombëtare mund të
zbatohet si një mekanizëm i suksesshëm në mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Ky qëllim do
të arrihet nëpërmjet një analize normative të natyrës së mbrojtjes diplomatike dhe
ilustrimit me vendime gjyqësore, me anë të të cilave do të tregohet se mbrojtja
diplomatike është një instrument i vlefshëm për mbrojtjen e të drejtave individuale.
Objektivi i këtij punimi është të provojë se mbrojtja diplomatike është një instrument që i
lejon shteteve mbrojtjen e të drejtave të individëve dhe synimi kryesor i ushtrimit të saj
është pikërisht mbrojtja e të drejtave të individëve. Nëpërmjet njohjes së këtij institucioni
synohet të studiohet praktika në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike në Shqipëri, duke u
fokusuar në analizimin e faktorëve që kanë ndikuar në mospërdorimin e këtij institucioni
të së drejtës në vendin tonë. Synimi i këtij punimi do të jetë që nëpërmjet studimit të
kuadrit kushtetues, praktikës shtetërore dhe gjyqësore të vlerësohet aftësia që ka sistemi
diplomatik për mbrojtjen e shtetasve shqiptarë që jetojnë jashtë vendit nëpërmjet
ushtrimit të mbrojtjes diplomatike.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
4
Abstract
The research 'Diplomatic protection of human rights' aims to analyze and reevaluate the definition of diplomatic protection in international law and to present some suggestions on how this institution of international law can be applied as a successful mechanism to protect the human rights. This goal will be achieved through a normative analysis of the nature of diplomatic protection, illustrated by judicial decisions, by which it will be shown that diplomatic protection is a valuable instrument for the protection of individual rights. The objective of this paper is to prove that diplomatic protection is an instrument that allows states to protect the rights of individuals, and its main goal of the exercise is precisely to protect the rights of individuals. Through the presentation of this international institution, we aim to study the practice in the exercise of diplomatic protection in Albania, focusing on the analize of the factors affecting the non recognition of this institution in our country. The purpose of this paper will be, through the study of the constitutional, judicial and state practice, to assess the ability of our diplomatic system for the protection of Albanian citizens living abroad, through the exercise of diplomatic protection.
Fjalë kyçe: E drejtë ndërkombëtare, e drejtë kushtetuese, mbrojtje diplomatike, të drejtat
e njeriut.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
5
Falenderim
Falenderimi i parë i sinqertë i takon udhëheqëses të këtij studimi, Prof.Dr.Aurela
Anastasi, nxitja, këshillat dhe sugjerimet e së cilës janë pjesë e rëndësishme e punës time.
Nëse kthehem në kujtimet, kur jeta mund të duket në udhëkryq, për shkak të drejtimit
profesional që duhet të ndjekësh, pa hezitim mund të them se prania e saj në stafin e
nderuar të Fakultetit të Drejtësisë, ka qenë fatsjellës për mua dhe një shembull nxitës se
vullneti dhe përkushtimi shpërblehen.
Sigurisht që kjo përvojë e fituar në këtë tempull të dijes, nuk do të ishin të vlerësuara nëse
nuk do të gjenin terren në ato cilësi për të cilat krenohen prindërit e mi dhe që unë
padyshim i detyrohem atyre, për sakrificat e bëra dhe gjithçka nga të cilat kanë hequr
dorë për të na pasuruar me thesaret më të rëndësishme në jetë, edukatën dhe arsimimin.
Padyshim që kjo është ajo që unë dua të trashëgojnë fëmijët e mi Ensi dhe Eriku, që të
arrijnë që të kuptojnë vetë përgjigjen e pyetjes që më kanë bërë shpesh këto tre vite, se
përse mami vazhdon edhe lexon, ndërkohë që ata donin të isha më shumë në lojërat e
tyre. Këtë detyrë jo të lehtë kam pasur fatin ta ndaj me Eltonin, prania dhe ndihma e të
cilit në jetën time është e pazëvendësueshme. Ata janë burimi i frymëzimit që çdo
angazhim të më duket më i lehtë dhe i realizueshëm.
Përveç kësaj mbështetje morale, nuk mund të le pa përmendur ushqimin profesional që
kam gjetur në trajtimin e shumë çështjeve dhe ndarjen e bisedave të përditshme me
kolegët e mi të Drejtorisë të së Drejtës Ndërkombëtare, Drejtorisë Konsullore, Drejtorisë
së Arkivit, dhe të gjithë diplomatët e Ministrisë së Punëve të Jashtme, të cilët edhe pse
disa herë më kujtonin se ndërmarrja që kisha nisur nuk iu dukej e lehtë, kanë qenë
inkurajimi im për të vazhduar më tej.
Kolegët e mi në Komitetin e OKB kundër Zhdukjeve me Forcë, Prof. Decaux, Rainer,
Luçiano, Muhamed, Badio, Kimio, Enoch, Alvaro dhe Huan Hose, me modelin që
përcjellin si eksperte të të drejtave të njeriut, por edhe si mjeshtra të vlerave humane dhe
të komunikimit njerëzor, më kanë ndihmuar të përvijoj qartë modelin që dua të arrij.
Besoj që edhe ky punim më ka hapur një pjesë të asaj rruge të vështirë, por të
dëshirueshme të rritjes profesionale dhe njerëzore.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
6
Tabela e përmbajtjes faqe
-Lista e shkurtimeve 10
-Hyrje, qëllimi, objektivat dhe metodologjia e punimit 12
PJESA E PARË
MBROJTJA DIPLOMATIKE SI NJË INSTITUCION I SË DREJTËS
NDËRKOMBËTARE
Kreu I. Zhvillimi historik i mbrojtjes diplomatike 22
1. Origjina e institucionit të mbrojtjes diplomatike 22
2. Doktrina Calvo dhe raporti i saj me institucionin e mbrojtjes diplomatike 29
3. Kodifikimi i së drejtës së mbrojtjes diplomatike 34
Kreu II. Natyra dhe baza juridike e mbrojtjes diplomatike 38
1. Përkufizimi dhe kuptimi i mbrojtjes diplomatike 38
2. Fiksioni juridik i mbrojtjes diplomatike 40
3. Subjekti i së drejtës së mbrojtjes diplomatike 45
4. Mbrojtja diplomatike si një detyrim kushtetues dhe si një e drejtë
diskrecionare e shtetit 49
Kreu III. Kushtet për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike 56
1. Akti ndërkombëtarisht i paligjshëm 56
2. Ezaurimi i mjeteve të brendshme 60
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
7
2.1 Përjashtimet nga rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme 68
3. Shtetësia si një e drejtë kushtetuese dhe kusht thelbësor për
ushtrimin e mbrojtjes diplomatike 73
3.1 Fitimi i shtetësisë 75
3.2 Mbrojtja diplomatike e personave me dy shtetësi 83
3.3 Mbrojtja e personave pa shtetësi 88
3.4 Raste specifike të mbrojtjes diplomatike 91
3.5 Doktrina e ‘duarve të pastra’ 97
3.6 Delegimi i së drejtës së mbrojtjes diplomatike 100
4. Format e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike 101
5. Pasojat e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike 110
5.1 Dëmshpërblimi për dëmet e shkaktuara në fushën ekonomike 114
5.2 Marrëveshjet ‘lump-sum’ 117
Kreu IV. Mbrojtja diplomatike si instrument për mbrojtjen e të drejtave të njeriut
1. E drejta e mbrojtjes diplomatike si e drejtë ndërkombëtare zakonore 120
2. Trajtimi i të huajve në të drejtën ndërkombëtare 126
3. Ndikimi i zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare në institucionin e
mbrojtjes diplomatike 133
3.1 Pocizioni i individit në të drejtën ndërkombëtare 133
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
8
3.2 E drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut 134
4. A mund dhe a duhet të përdoret mbrojtja diplomatike si një instrument për
mbrojtjen e të drejtave të njeriut 138
5. Rëndësia e mbrojtjes diplomatike për mbrojtjen e të drejtave të njeriut 143
6. Mbrojtja diplomatike përballë mekanizmave të tjerë për mbrojtjen e individit 146
6.1 Detyrimet erga omnes 149
6.2 Doktrina e përgjegjësisë për të mbrojtur (R2P) 155
7. Mbrojtja diplomatike si funksion i përfaqësive diplomatike 157
8. Dallimi i mbrojtjes diplomatike nga ndihma konsullore 160
-Përfundime të pjesës së parë 166
PJESA E DYTË
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut në të drejtën e brendshme dhe në
institucionet ndërkombëtare
Kreu V. Mbrojtja diplomatike në të drejtën e brendshme 172
1.Mbrojtja diplomatike në praktikën e shteteve 172
2.Mbrojtja diplomatike në gjykatat kombëtare 177
2.1 Çështje gjyqësore të mbrojtjes diplomatike në gjykatat kombëtare 180
3.E drejta e mbrojtjes diplomatike në Bashkimin Evropian 189
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
9
Kreu VI. Zbatimi i mbrojtjes diplomatike nga gjykatat ndërkombëtare 203
1.Mbrojtja diplomatike në Gjykaten e Përhershme te Drejtësisë Ndërkombëtare 203
2 Mbrojtja diplomatike në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë 204
3.Mbrojtja diplomatike në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut 217
Kreu VII. Institucioni i mbrojtjes diplomatike në Republikën e Shqipërisë 222
1. Analiza e dispozitave ligjore dhe nënligjore të lidhura me mbrojtjen e të drejtave të
shtetasve shqiptarë që jetojnë jashtë vendit 222
1.1 Një vështrim historik mbi traditën kushtetuese shqiptare 222
1.2 Detyrimi kushtetues për të mbrojtur të drejtat e shtetasve shqiptarë
jashtë shtetit 226
1.3. Aktet ligjore dhe nënligjore për mbrojtjen e shtetasve shqiptarë jashtë
shtetit 236
2. Praktika shtetërore e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike 242
3. Praktika gjyqësore e mbrojtjes diplomatike 248
4. Përfundime dhe rekomandime për zbatimin e institucionit të mbrojtjes diplomatike në
vendin tonë 258
Kreu VIII. Përmbledhje e përfundimeve dhe sugjerimeve të punimit 263
Bibliografia 275
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
10
Lista e shkurtimeve
AP-Asambleja e Përgjithshme e Organizatës së Kombeve të Bashkuara
BE-Bashkimi Evropian
DUDNJ-Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut
GJPDN-Gjykata e Përhershme e Drejtësisë Ndërkombëtare
GJNADNJ-Gjykata Ndëramerikane e të Drejtave të Njeriut
GJND-Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë
GJEDNJ-Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut
GJK- Gjykata Kushtetuese e Republikës së Shqipërisë
GJD-Gjykata e Drejtësisë e BE
KDN- Komisioni i së Drejtës Ndërkombëtare të OKB-së
Kushtetuta-Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë
KS-Këshilli i Sigurimit i OKB
KEDNJ-Konventa Evropiane për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut e Këshillit të Evropës
KVMD-Konventa e Vjenës për Marrëdhëniet Diplomatike
KVMK-Konventa e Vjenës për Marrëdhëniet Konsullore
KVDT-Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve
KKDR-Konventa kundër Diskriminimit Racial
KKT-Konventa kundër Torturës
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
11
KNADNJ-Konventa Ndëramerikane e të Drejtave të Njeriut
KADNJP-Karta Afrikane e të Drejtave të Njeriut dhe Popujve
Projekti i KDN-Projekt-nenet për mbrojtjen diplomatike të Komisionit të të Drejtës
Ndërkombëtare
PDCP-Pakti për të Drejtat Civile dhe Politike
PDES-Pakti për të Drejtat Ekonomike dhe Sociale
RS-Raportuesi Special i KDN
ICSID-Qendra Ndërkombëtare e Zgjidhjes së Mosmarrëveshjeve të Investimeve
LIB-Lufta e Parë Botërore
LIIB-Lufta e Dytë Botërore
MPJ-Ministria e Punëve të Jashtme
TEU-Traktati i Bashkimit Evropian –Traktati i Maastricht-it
TFEU-Traktati për Funksionimin e Bashkimit Evropian-Traktati i Lisbonës
UN Doc-Dokument zyrtar i OKB-së
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
12
HYRJE, QËLLIMI, OBJEKTIVAT DHE METODOLOGJIA E PUNIMIT
Lëvizja e individëve ndërmjet shteteve të ndryshëm është sot një fakt i jetës
ndërkombëtare. Mbrojtja e këtyre individëve që jetojnë e punojnë jashtë vendit është një
synim dhe një objektiv i qartë i shteteve bashkëkohore. Ky objektiv është shndërruar në
një nga institucionet më të rëndësishme të së drejtës ndërkombëtare, i njohur si mbrojtja
diplomatike.
Një nga problemet më të shpeshta që mund të hasin individët që për arsye të ndryshme
ndodhen në një shtet tjetër nga ai i shtetësisë së tyre, është diskriminimi thjesht se janë të
huaj. Ata mund të përballen me probleme të rënda si arrestimi i padrejtë apo dëbimi,
shpronësimi i paligjshëm etj. Përballja me këto situata mund të sjellë pikëpyetje të
shumta si p.sh cilat janë të drejtat që kanë ata, a janë shkelur ato nga veprimet ose
mosveprimet e shtetit ku ndodhen, dhe së fundmi si mund të mbrohen këto të drejta në të
drejtën e brendshme apo në të drejtën ndërkombëtare.
Roli i shtetit, i cili kërkon të mbrojë shtetasit e tij ndaj shkeljeve të të drejtave të njeriut,
është i kufizuar në konvergjencën ndërmjet dy institucioneve ligjore, të cilët historikisht
kanë pasur zhvillim të veçantë. Njëri prej tyre është i përfaqësuar në nocionin e mbrojtjes
ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, i cili ka për qëllim mbrojtjen e të gjithë individëve
pavarësisht shtetësisë së tyre, madje edhe ndaj shtetit, shtetësinë e të cilit ata kanë.
Institucioni tjetër është ai i mbrojtjes diplomatike. Ky institucion tradicionalisht është
përdorur nga shtetet për të siguruar që shtetasit e tyre që ndodhen jashtë shtetit të kenë
një nivel të caktuar mbrojtje.
Ekzistenca e veçantë e këtyre institucioneve nënkupton se kur të huajit i shkelen të drejtat
e tij, ai mund të kërkojë rivendosjen e së drejtës së shkelur nëpërmjet dy rrugëve të
ndryshme: së pari ai mund të drejtojë ankesën e tij në një institucion ndërkombëtar,
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
13
gjithmonë nëse është i legjitimuar nga e drejta ndërkombëtare për ta bërë këtë. 1Rruga e
dytë është që shteti i shtetësisë të kërkojë rivendosjen e së drejtës së shkelur të individit të
dëmtuar. Zgjedhja e kësaj rruge nuk është gjë tjetër veçse ajo që e drejta ndërkombëtare e
njeh si ushtrimin e institucionit të mbrojtjes diplomatike. Sipas së drejtës ndërkombëtare
tradicionale mbrojtja diplomatike është e drejta e një shteti për të reaguar ndaj dëmeve që
i shkaktohen një shtetasi të tij nga një shtet i huaj.
E drejta ndërkombëtare për një kohë të gjatë i ka trajtuar këto dy institucione në mjedisin
e vet ligjor, pa i ndërthurur me njëri-tjetrin. Sigurisht që mbrojtja diplomatike është një
institucion më i vjetër me pikëpamje që e çojnë lindjen e saj në periudhën e krijimit të
vetë së drejtës ndërkombëtare, ose në pikëpamje më realiste duke filluar nga viti 1924, në
të cilin u shpall edhe vendimi i famshëm Mavrommatis, që përbën referencën gjyqësore
më të spikatur të këtij institucioni.
E drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut njihet gjerësisht si një degë e re e së drejtës
ndërkombëtare e evidentuar pas LIIB. LIIB shënoi një ndryshim rrënjësor lidhur me
statusin e individëve. Së pari, dënimet e krimeve të luftës në Gjykatën e Nurembergut dhe
të Tokios nxorën në pah se e drejta ndërkombëtare nuk është e shqetësuar vetëm për
veprimet e shteteve sovrane, por vendos detyrimeve dhe përgjegjësi edhe mbi individët,
njëlloj si mbi shtetet. Përveç vendosjes së përgjegjësisë, me fundin e LII B, filloi edhe një
tendencë në rritje e njohjes së të drejtave të individëve në arenën ndërkombëtare, duke
zhvilluar një standard të ri në mbrojtjen e individëve. Njohja e një tendence të tillë është
ende në proces në të drejtën ndërkombëtare dhe nuk mund të themi se individët kanë
zëvendësuar shtetet si subjekte në arenën ndërkombëtare. Disa nga të drejtat thelbësore të
individëve nuk kanë mekanizma zbatimi, disa të tjetra janë thjesht në fushën e “soft law”
apo rregullave jo detyruese, duke sjellë probleme praktike në zbatimin e tyre. Edhe për
ato të drejta që kanë mekanizma zbatimi si ndërshtetërore ashtu edhe individuale,
efektiviteti i tyre është i diskutueshëm. Derisa të drejtat ndërkombëtare të individit të
zhvillohen tërësisht me mekanizma zbatues, shteti do të luajë një rol të rëndësishëm në 1 Në gjendjen juridike aktuale individi nuk mund të jetë palë në një proces para Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, e cila sipas nenin 34 të Statutit të saj është e hapur vetëm për shtetet. Akses i drejtëpërdrejtë në mekanizmat monitorues i është dhënë individit nga Konventa Europiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut dhe Konventa Ndëramerikane e të Drejtave të Njeriut.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
14
ndërkombëtarizimin e mosmarrëveshjeve lidhur me individët. Nuk është e rëndësishme të
përfshihemi në debatin e së drejtës ndërkombëtare nëse individi është subjekt i së drejtës
ndërkombëtare ose jo (debat i cili qëndron jashtë objektit të këtij punimi), por duhet të
pranojmë se pak nga pak individëve po u jepen te drejta dhe detyrime në arenën
ndërkombëtare duke i bërë ata pjesëmarrës në rendin ligjor ndërkombëtar, i cili nuk është
më ekskluzivisht një rend ndërshtetëror.
Tematika e zgjedhur për këtë punim që lidh këto dy instrumente të së drejtës
ndërkombëtare dhe synon të krijojë një mekanizëm të ri për mbrojtjen e të drejtave të
njeriut, është një tendencë e re e shfaqur dhe e diskutuar gjerësisht, fillimisht në doktrinë,
e më tej në jurisprudencë gjatë dy dekadave të fundit.
Në të drejtën ndërkombëtare gjenden shumë praktika dhe precedentë mbi mbrojtjen
diplomatike. Megjithatë ajo mbetet një nga çështjet më të diskutueshme të kësaj fushe të
së drejtës.2 Duke pasur parasysh numrin në rritje të lëvizjes së personave ndërmjet
shteteve, pretendimet e një shteti në emër të shtetasve të tyre do të mbeten një fushë me
interes të veçantë. Megjithatë mbrojtja diplomatike ka qenë e shoqëruar me një ngarkesë
të lartë emocionale dhe një peshë politike që e bën atë dyshuese si një pretekst për të
manipuluar pasuritë e shtetasve apo për të ndërhyrë në punët e brendshme të shteteve të
tjerë, të cilët janë parë si ‘kali i Trojës’.3
Me forcimin e marrëdhënieve ndërmjet shteteve dhe kristalizimin e së drejtës
ndërkombëtare në përgjithësi dhe të drejtave të individëve në veçanti, mbrojtja
diplomatike u zhvillua me shpejtësi si pjesë e të drejtës ndërkombëtare zakonore.
Origjina e mbrojtjes diplomatike mund të gjendet herët, por karakteristikat kryesore të
asaj që është trashëguar në ditët e sotme janë përcaktuar në shekullin e 18. Tashmë ajo
është një pjesë e evidentuar e së drejtës ndërkombëtare, megjithatë zbatimi i këtij
mekanizmi dhe qëllimet e tij janë ende objekt debati. Zhvillimet më të fundit në
Komisionin e së Drejtës Ndërkombëtare të OKB-së, të cilat rezultuan në vitin 2006, në
2 John Dugard, First Report on diplomatic protection, UN Doc. A/CN.4/506, f. 5 3Mohamed Bennouna, Preliminary report on diplomatic protection. UN Doc. A/CN.4/484, f. 9
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
15
miratimin e projekt-neneve për mbrojtjen diplomatike, kanë rindezur debatin dhe kanë
nxitur studiuesit të rishikojnë pozicionin e tyre ndaj kësaj fushe të së drejtës.
Trajtimi i të huajve është një çështje kontradiktore në të drejtën ndërkombëtare.4
Kontradikta duket se buron nga një ndryshim ndërmjet qëndrimit të shteteve që
mbështesin një trajtim të të huajve sipas ‘standardit ndërkombëtar minimal’ dhe shteteve
që mbështesin ‘standardin e trajtimit kombëtar’. Si në rastet kur mbështesin njërin
standard apo tjetrin, pranohet gjerësisht që e drejta ndërkombëtare nuk kontrollon
trajtimin e të huajve në çdo pjesë të aktivitetit të tyre.
Sfida kryesore dhe qëllimi i këtij punimi është që nëpërmjet prezantimit të
institucionit të mbrojtjes diplomatike, të provojë se ai mund të përdoret si një
mekanizëm për mbrojtjen e të drejtave të njeriut.
Teza se mbrojtja diplomatike duhet të ketë qëllim mbrojtjen e të drejtave të njeriut nuk
është një tezë e pranuar universalisht. Pikëpyetje janë ngritur lidhur me përshtatshmërinë
e mbrojtjes diplomatike si një mekanizëm për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, duke qenë
se ushtrimi i tij konsiderohet si diskrecion i shteteve. Një tjetër pikë kriticizmi është se
mbrojtja diplomatike është një mekanizëm i shteteve ‘të forta’ që përdoret ndaj shteteve
‘të dobëta’. Në fakt vendimi për të ushtruar mbrojtjen diplomatike varet nga vullneti
politik i shteteve dhe jo nga serioziteti i situatës së individit të përfshirë. Për më tepër ajo
mbron shtetasit e huaj dhe jo të tjerët që mund të vuajnë të njëjtën situatë. Mbrojtja
diplomatike mund të perceptohet në këtë prizëm si një praktikë diskriminuese, që
kundërshton një nga parimet themelore të mbrojtjes së drejtave të njeriut, atë të barazisë.
Mbi bazën e qëndrimit dualist të marrëdhënies ndërmjet së drejtës ndërkombëtare dhe së
drejtës së brendshme, pikëpamja tradicionale e vë theksin tek shteti i shtetësisë ndërkohë
që eklipson pretendimin e individit që qëndron në origjinë të tij. 5Për këto arsye mbrojtja
diplomatike mund të paraqitet si një mekanizëm i dalë mode, që nuk i korrespondon
zhvillimeve të sotme të së drejtës ndërkombëtare.
4 D.J. Harris, Cases and materials on international law, Fifth Edition, Sweet&Maxwell, 1998, f. 520 5 Supra nr.3, f. 5
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
16
Përkundrejt këtyre kritikave të ashpra drejtuar këtij institucioni, në Raportin e tij të parë
për mbrojtjen diplomatike, Raportuesi Special i KDN, John Dugard, sugjeroi se mbrojtja
diplomatike mund dhe duhet të përdoret si një mekanizëm për mbrojtjen e të drejtave të
njeriut.6 Ai thekson se “si një instrument i rëndësishëm për mbrojtjen e të drejtave të
njeriut ai duhet forcuar dhe inkurajuar’’ dhe si i tillë, duhet të jetë i mundshëm përdorimi
i tij si një mekanizëm për mbrojtjen kundër shkeljeve të të drejtave të individëve, kur ata
ndodhen jashtë vendit.
Është e vërtetë që sistemi ligjor ndërkombëtar ka pësuar ndryshime të konsiderueshme në
dekadat e fundit, veçanërisht në të drejtat substanciale dhe procedurale të individëve.
Këto ndryshime kanë sjellë në pah rëndësinë e mbrojtjes diplomatike si një mjet i
mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe kanë sjellë sfida ndaj nocionit tradicional që
qëndron në bazë të këtij mekanizmi.
Këto pikëpamje të kundërta në mënyrë të natyrshme shtrojnë pyetjen se çfarë pozite ka
mbrojtja diplomatike në të drejtën ndërkombëtare bashkëkohore. A e ka humbur mbrojtja
diplomatike vlerën e saj apo është ende një instrument i vlefshëm për mbrojtjen e të
drejtave të njeriut, i cili duhet trajtuar si të gjithë instrumentet e tjera.
Ky studim ka si objektiv analizën dhe rivlerësimin e përkufizimit të mbrojtjes
diplomatike në të drejtën ndërkombëtare dhe paraqitjen e disa sugjerimeve se si duhet të
zbatohet si një mekanizëm i suksesshëm në mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Kjo do të
arrihet nëpërmjet një analize normative të natyrës së mbrojtjes diplomatike dhe ilustrimit
me vendime gjyqësore, me anë të të cilave do të tregohet se mbrojtja diplomatike është
një instrument i vlefshëm për mbrojtjen e të drejtave individuale. Qëllimi i këtij studimi
është të provojë se mbrojtja diplomatike është një instrument që i lejon shteteve
mbrojtjen e të drejtave të individëve dhe synimi kryesor i ushtrimit të saj është pikërisht
mbrojtja e të drejtave të individëve.
Për sa i takon metodologjisë së studimit në këtë punim është përdorur këndvështrimi
ligjor. Megjithatë, për shkak të natyrës së këtij institucioni të së drejtës ndërkombëtare,
66 Supra nr. 2, para 29.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
17
nuk mund të përjashtohet edhe këndvështrimi diplomatik i trajtimit të të drejtave të
njeriut. Vështrimi mbi subjektin e temës është bërë në mënyrë përshkruese e analitike, si
dhe deduktive e kritike.
Një metodë shkencore shumë e rëndësishme do të jetë edhe metoda e krahasuar. Ky
studim do të orientohet drejt një përqasje normative të së drejtës ndërkombëtare në dy
drejtime: së pari, do të analizohet natyra e së drejtës së mbrojtjes diplomatike dhe
zhvillimi i saj dhe së dyti, në ndërthurjen ndërmjet së drejtës ndërkombëtare dhe
reflektimit të saj në të drejtën e brendshme. Studimi synon të konsiderojë perspektivën
afatgjatë dhe evolucionin që mund të pësojë ky subjekt në të ardhmen. Ai do të ndërmarrë
një vështrim kritik mbi institucionin e mbrojtjes diplomatike, të vlerësojë vendin që ka ky
institucion në të drejtën ndërkombëtare.
Edhe metoda shkencore historike për të trajtuar institutet në këtë punim, është prezente në
disa prej çështjeve të tij. Megjithatë, punimi nuk do të jetë ezaurues i të gjithë çështjeve
që përfshin mbrojtja diplomatike. Ai do të fokusohet në mbrojtjen e individëve me
vështrim të kufizuar në mbrojtjen e të drejtave të tyre. Mbrojtja diplomatike trajton edhe
mbrojtjen e të drejtave të personave juridike, por kjo çështje nuk do të trajtohet gjerësisht
në këtë punim.
Burimet që do të përdoren në këtë punim përfshijnë të drejtën ndërkombëtare të
pasqyruar në traktate dhe zakonet ndërkombëtare, doktrinën ligjore dhe çështjet
gjyqësore.
E drejta e mbrojtjes diplomatike është pjesë e së drejtës ndërkombëtare zakonore. Ajo ka
qenë pjesë e kodifikimit nga OKB, por ende nuk kemi një dokument ligjor të
detyrueshëm si rezultat të këtij kodifikimi. Në studim do të referohen një numër i madh
dokumentesh të OKB. Një burim i rëndësishëm është puna e Komisionit të së Drejtës
Ndërkombëtare. Këto dokumente janë të një rëndësie të veçantë sepse ato përmbledhin
mendimet e autorëve, praktikën e shteteve dhe opinio juris. Vlera e tyre është e madhe
sepse ato janë shprehje e status quo-së, trajtimit të mbrojtjes diplomatike, por prezantojnë
edhe zhvillimin progresiv të kësaj fushe të së drejtës. Praktika shtetërore në fushën e
mbrojtjes diplomatike është e kufizuar. Shtetet shpesh e ushtrojnë mbrojtjen diplomatike
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
18
nëpërmjet diplomacisë së heshtur dhe jo të gjitha mjetet e së drejtës ndërkombëtare
publike mund përdoren prej tyre. Përcaktimi i së drejtës pozitive për mbrojtjen
diplomatike është gjithmonë e vështirë. Më tepër informacion mund të merret nga
vendimet gjyqësore vendase që tregojnë se ka një tendencë për rishikimin gjyqësor të
vendimeve të qeverisë. Për këta arsye ato do të jenë objekt studimi krahas vendimeve të
gjykatave ndërkombëtare. Pesha relative që i jepet secilit prej burimeve do të jetë e
ndryshme në pjesë të ndryshme të punimit. Materialet e shfrytëzuara për këtë studim janë
marrë nga burime parësore dhe dytësore. Ndër burimet parësore mund të përmenden
instrumentet ndërkombëtare të mbrojtjes diplomatike dhe të drejtave të njeriut të
përfshira në rezolutat dhe deklaratat e OKB, vendimet gjyqësore të gjykatave
ndërkombëtare dhe gjykatave vendase. Burimet dytësore përfshijnë libra, revista dhe
burime nga interneti mbi temat e mbrojtjes diplomatike dhe të drejtave të njeriut. Në fakt
është shkruar shumë për institucionin e mbrojtjes diplomatike dhe për të drejtat e njeriut
si disiplina të veçanta, por ka pak shkrime lidhur me mbrojtjen diplomatike të të drejtave
të njeriut. 7
Përsa i përket strukturës, punimi është organizuar në 2 pjesë dhe në tetë krerë.
Ndarja në dy pjesë është vlerësuar e përshtatshme nga autori, në funksion të arritjes së
qëllimit të studimit, së pari për njohjen me institucionin e mbrojtjes diplomatike, i cili
njihet pak në literaturën tonë të së drejtës ndërkombëtare dhe për këtë arsye pjesa e parë i
është dedikuar prezantimit të këtij institucioni në zhvillimin e tij historik dhe në
paraqitjen e tij në aktualitetin juridik ndërkombëtar. Ndërsa pjesa e dytë kalon në një
nivel më praktik duke e ilustruar prezantimin e pjesës së parë me zbatimin konkret të
këtij institucioni në praktikën e shteteve, me një theks të veçantë në eksperiencën e BE.
Ky evidentim është bërë për dy arsye, së pari sepse zhvillimet brenda BE paraqesin një
tablo mjaft interesante dhe origjinale të mbrojtjes diplomatike dhe së dyti në funksion të
njohjes së këtyre zhvillimeve për shkak të aspiratave tona integruese në këtë institucion
kompleks jo vetëm politik por edhe ligjor.
7 John Dugard “Diplomatic protection and human rights: the Draft articles of the International Law Commision, Australian Yearbook of International Law, 2003, f.76.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
19
Kreu i parë i studimit do të jetë një prezantim i mbrojtjes diplomatike, duke paraqitur
historikun dhe misionin e këtij institucioni, me qëllim që të ndihmojmë për të kuptuar se
si mbrojtja diplomatike mund të përdoret si një mjet për mbrojtjen e të drejtave të njeriut
në kontekstin e vlerave të rendit juridik ndërkombëtar bashkëkohor. Në kreun e dytë do
të trajtohet natyra juridike e këtij institucioni duke u përqendruar tek përkufizimi dhe
fiksioni juridik mbi të cilin mbështetet mbrojtja diplomatike. Në këtë kre gjithashtu
trajtohet një pyetje e rëndësishme që ka të bëjë me titullarin e së drejtës së ushtrimit të
mbrojtjes diplomatike. Kreu i tretë do të prezantojë kushtet mbi të cilat mbështetet
ushtrimi i mbrojtjes diplomatike, si dhe do të trajtojë format e ushtrimit të mbrojtjes
diplomatike në të drejtën ndërkombëtare dhe pasojat që rrjedhin nga ky ushtrim. Kreu i
katërt hedh dritë mbi natyrën zakonore të së drejtës ndërkombëtare dhe ndikimin që kanë
pasur mbi evoluimin e tij zhvillimet e reja të së drejtës ndërkombëtare. Gjithashtu aty
trajtohet mënyra se si mbrojtja diplomatike mund të përdoret si një instrument për
mbrojtjen e të drejtave të njeriut.
Në përfundim të kësaj pjese paraqiten disa konkluzione mbi natyrën juridike, kushtet dhe
format e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike, të cilat do të jenë shumë të vlefshme për
interpretimet e kërkuara në pjesën e dytë.
Në pjesën e dytë, kreu mbi gjykatat diskuton qëndrimin e gjykatave me theks të veçantë
tek GJND, si autoriteti më i rëndësishëm interpretativ i institucionit të mbrojtjes
diplomatike. Bazuar mbi natyrën e mbrojtjes diplomatike, do të analizohen disa vendime
të Gjykatës për të cilat ajo ka qenë në qendër të kritikave. Janë sjellë në vëmendje edhe
disa vendime të gjykatave vendase për të sqaruar sjelljen e shteteve në rastet e mungesës
së ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. Individët nuk janë gjithmonë në gjendje të
përcaktojnë se cila lloj mbrojtje duhet ushtruar. Qeveritë dhe në veçanti ministritë e
punëve të jashtme janë më të njohura me kanalet diplomatike dhe janë në situatë më të
favorizuar për të vendosur se cilat masa janë efektive që mund të kërkohen.
Kreu i fundit, për njohjen e këtij institucioni në Shqipëri synon të studiojë praktikën e
vendit tonë në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike duke u fokusuar në analizimin e
faktorëve që kanë ndikuar në mospërdorimin e këtij institucioni të së drejtës në vendin
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
20
tonë. Qëllimi i këtij kapitulli do të jetë që nëpërmjet studimit të mjeteve ligjore të
vlerësojë aftësinë që ka sistemi diplomatik për mbrojtjen e shtetasve shqiptarë që jetojnë
jashtë vendit nëpërmjet ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. Së pari, do të studiohet kuadri
kushtetues në mundësinë që ofron për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike dhe më tej
praktika shtetërore dhe ajo gjyqësore.
Motivimi për përgatitjen e këtij studimi e ka burimin së pari në nxitjen personale për të
thelluar kërkimin shkencor në fushën e së drejtës ndërkombëtare. Përzgjedhja e temës
është përpunuar përgjatë një kohe relativisht të gjatë, që e ka nisjen gjatë viteve të
kryerjes së studimeve në nivelin master të profilizuar për të drejtat e njeriut, kur për herë
të parë u njoha me konceptet teorike të mbrojtjes diplomatike, për të cilin nuk kisha
njohuri nga studimet e mëparshme. Më tej praktika e punës në shërbimin e jashtëm dhe
më specifikisht në një përfaqësi konsullore më vuri përpara sfidave për t’u thelluar në
njohuritë për këtë instrument, i cili lakohej disa herë ndër bisedat profesionale me kolegë
të huaj. Që prej kohës së rikthimit në atdhe, është kristalizuar ideja e përcjellë nëpërmjet
kërkesës për mbrojtjen e doktoratës pikërisht me këtë temë. Kureshtja profesionale për të
mësuar më shumë për këtë tematikë për të cilën vijon diskutimi dhe që ka përkrahës e
kundërshtarë të shumtë, është një nga arsyet e përzgjedhjes së saj. Arsyeja e dytë dhe jo
më pak e rëndësishme është paraqitja e një studimi origjinal për një institucion të së
drejtës ndërkombëtare, i cili nuk njihet pothuajse fare në vendin tonë. Shpresoj që ky
studim të ofrojë një mundësi për njohjen e këtij instrumenti të mbrojtjes të të drejtave të
njeriut dhe ndonëse nga disa lexues mund të duket utopike, nëpërmjet njohjes synohet
përdorimi i tij sa më efikas edhe në vendin tonë.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
21
PJESA E PARË
MBROJTJA DIPLOMATIKE SI NJË INSTITUCION I SË DREJTËS
NDËRKOMBËTARE
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
22
KREU I
ZHVILLIMI HISTORIK I MBROJTJES DIPLOMATIKE
1. Origjina e institucionit të mbrojtjes diplomatike
Origjina e mbrojtjes diplomatike në të drejtën ndërkombëtare nuk është tërësisht e qartë,
ndonëse e drejta për të ofruar mbrojtje për shtetasit jashtë vendit është parë ndër shekuj si
një atribut i rëndësishëm i sovranitetit.8
Fenomeni i mbrojtjes diplomatike është i lidhur me ekzistencën e shteteve dhe me
ndarjen ndërmjet shtetasve dhe të huajve, por vetë mbrojtja diplomatike në aspektin
teknik të fjalës u prezantua me lindjen e sistemit Westfalian të shteteve dhe individëve.9
Elementë të këtij institucioni mund t’i gjurmojmë që nga e drejta romake, e cila e shihte
lidhjen ndërmjet shtetit dhe individit nëpërmjet maksimës “civis romanus sum”, (jam
qytetar romak), që nënkuptonte se një qytetar romak kishte të gjitha të drejtat dhe
detyrimet e lidhura me shtetësinë, kudo që të ndodhej në botë. Ciceroni e përshkruan
rëndësinë e kësaj mbrojtje në vitin 70 p.e.s, në lidhje me gjyqin për korrupsion të Gaius
Verres, një ish-guvernatori perandorak të Sicilisë. Verres akuzohej se kishte persekutuar
dhe ekzekutuar qytetarë romakë pa respektuar “civis romanus sum”. Në mbrojtje të
dënimit dhe dëbimit të Verres, Ciceroni komenton:
“Njerëz të parëndësishëm, lindur në një rend të panjohur, shkojnë jashtë në vende që nuk
i kanë parë më parë, ata nuk njihen nga njerëzit ku shkojnë, megjithatë ata kanë besimin
se vetëm nga fakti i qytetarisë së tyre mund të jenë të sigurtë, jo vetëm nga magjistratët
tanë që janë të kufizuar nga frika e ligjeve dhe opinioni publik, jo vetëm ndërmjet
bashkëqytetarëve që janë të bashkuar në komunitetin e gjuhës, të te drejtave dhe shumë
8 Biswanath Sen, A diplomats handbook of international law and practice, Brill Academic Publication, 1988, f.319 9 Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, f. 48
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
23
gjërave të tjera, por kudo që shkojnë ata mendojnë që do të ketë një mbrojtje për ta. T’i
heqësh atyre këtë shpresë, të heqësh këtë mbrojtje nga qytetarët romakë do të thotë që
nuk ka më ndihmesë nga fjalët ‘jam qytetar romak”.10
Më vonë, individi është konsideruar subjekt i ligjeve dhe zakoneve të fisit apo kombit të
tij, pavarësisht se ai ndodhej në tokën e tij apo një zonë të kontrolluar nga një grup tjetër.
Ligji romak zbatohej vetëm tek qytetarët romakë dhe të huajt (pelegrinët) ishin të
paligjshëm. Popujve miq mund t’i lejohej privilegji që të zbatonin ligjet e tyre ndërmjet
njëri-tjetrit. Përkatësia etnike, ishte parimi i parë organizues i juridiksionit të popujve
gjermanikë, të cilët shpejtuan rënien e Perandorisë Romake në perëndim. Tranzicioni nga
ligji personal tek ligji territorial zuri vend në gjysmën e dytë të Mesjetës. Ndërthurja
ndërmjet popujve gjermanikë e bëri të vështirë zbatimin e ligjeve personale. Ishte
feudalizmi ai që e vendosi qendrën e marrëdhënieve ligjore tek pronësia e tokës, me fjalë
të tjera tek territorializmi. Feudalizmi ishte një sistem personal. Me kalimin e kohës
autoriteti ligjor kaloi nga linjat personale në ato të lidhura me tokën. Lufta e tridhjetë
viteve (1618/1648) përfundoi me atë që njihet si pika nisëse e së drejtës ndërkombëtare,
Traktati i Vestfalisë i vitit 1648. Zgjidhja për elementin fetar në konflikt u gjend në
parimin ‘cuius regio, eius religio’ (feja e atij që ka territorin), i cili i lejoi princat
gjermanë të impononin fenë e tyre mbi subjektet.
Shndërrimi vestfalian nga ligjet personale në ato territoriale nuk ishte i plotë dhe këtë e
tregonte pozita e të huajve. Në një sistem strikt territorial një sovran nuk mund të
shprehet mbi çfarë ka një sovran tjetër në territorin e tij. Pas vitit 1648 mbretërit dhe
princat vazhduan të kërkojnë një standard trajtimi të shtetasve të tyre udhëtues dhe të
autorizonin kundërmasa si reagim ndaj dëmeve që pësoheshin. 11
Vazhdimësia e kësaj praktike mesjetare është ajo çfarë njihet si mbrojtje diplomatike. Një
mjet për dëmshpërblim që njihej gjerësisht në Evropë ishte dhënie e ‘leter marquei’ me të
cilën jepet leje për të marrë masa kundër çdo anëtari të komunitetit që ishte përgjegjës për
dëmin e shkaktuar. Ky lloj ndëshkimi kolektiv parashikonte marrje deri në shumën e
10 Idem, f.51. 11Chittharanjan Amerasinghe, Diplomatic protection, Oxford University Press, 2008, f. 10
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
24
dëmit të shkaktuar, plus kostove të arsyeshme. Kjo formë mbrojtje e lordëve mesjetarë, të
cilët përfaqësonin interesat e anëtarëve të komunitetit të tyre, duke i dhënë leter marque
për t’i mundësuar ata të ndërmerrnin reprezalje private, u zhduk nën influencën e
kontratës sociale të Iluminizmit. Sipas teorive të kontratave sociale, pozita e një monarku
ishte konsideruar rezultat i një marrëveshje ndërmjet njerëzve për të dhënë disa nga liritë
e tyre në shkëmbim të mbrojtjes nga sovrani. Sipas Vattelit sovraniteti absolut nënkupton
që i huaji nuk ka të drejta si i tillë, por ka një detyrim për të parandaluar dëmin ndaj tij,
një detyrim që i drejtohet jo vetë të huajit, por shtetit të tij. Ishte ky vizion i mbrojtjes së
shtetasve jashtë që u pranua si themeli teorik i mbrojtjes diplomatike, veçanërisht pas
Revolucionit Francez.
Në këtë pikëpamje, një zhvillim të rëndësishëm ligjor paraqet marrëveshja ndërmjet
Britanisë së Madhe dhe SHBA, e njohur si Traktati Jay në vitin 1794. Ky traktat përfshiu
klauzola për vendosjen e komisioneve të arbitrazhit për të zgjidhur pretendimet nga
subjektet britanike për borxhet e konfiskuara dhe pretendimet reciproke për kapjen e
anijeve amerikane nga qeveria britanike. Këto klauzola arbitrazhi paraqitën një mjet për
zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërmjet mbrojtjes diplomatike nga shteti të interesave të
shtetasve të tyre jashtë vendit.12
Në literaturën juridike përmendet si një rast ekzemplar mbrojtja diplomatike e ushtruar në
çështjen Pacifico. Në vitin 1847, në Athinë, një turmë anti-semitike dogji dhe shkatërroi
shtëpinë e David Pacifico, një çifut portugez i njohur si Don Pacifico, i lindur në
Gjibraltar dhe mbajtës i një pasaporte britanike. Pacifico i bëri kërkesë qeverisë angleze
për ndihmë për të marrë kompensim, të cilën autoritetet greke ia kishin refuzuar. Lord
Palmerston, ministër i jashtëm i asaj kohe ndërmori përsipër çështjen e Pacifico. Në fillim
ai i shkroi qeverisë greke duke kërkuar kompensim dhe duke mos marrë përgjigje, në
janar 1850 urdhëroi flotën britanike të bllokojë portin e Pireut. Pas disa negociatave,
çështja i kaloi një gjykate arbitrazhi në Lisbonë dhe bllokada u hoq. Duke qenë se
12 Idem, f. 12
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
25
veprimet e Lordit Palmerston prekën interesat e Francës dhe Rusisë në Greqi, Dhoma e
Komuneve kërkoi një votë besimi për të. 13
Në një fjalim pasionant në mbrojtje të ndërhyrjes së tij në këtë çështje, Lord Palmerston
përcaktoi bazën e mbrojtjes diplomatike: “një qytetar britanik, në cilëndo tokë të ndodhet,
duhet të ndjehet i sigurtë se syri vëzhgues dhe krahu i fortë i Anglisë, do ta mbrojë atë
kundër padrejtësisë dhe të keqes”.
Në kronikat e kohës thuhet se kur Palmerston u ul pas fjalimit të tij pesë orësh, Dhoma e
vëmendshme dhe pa frymë shpërtheu në duartrokitje entuziaste.14
Çështja e Don Pacifico është një shembull historik i veprimit të mbrojtjes diplomatike.
Lord Palmerston nuk ishte i vetmi në kuptimin e mbrojtjes diplomatike. Emmerich de
Vattel është juristi i parë që trajtoi në mënyrë akademike mbrojtjen diplomatike. Ai është
konsideruar si babai shpirtëror i institucionit të mbrojtjes diplomatike. Periudha post-
vateliane prodhoi një debat teorik për atë që do të quhej më vonë mbrojtje diplomatike.
Kanë qenë zhvillimet sociale dhe ligjore përgjatë shekullit të 19, që bënë të mundur që
mbrojtja diplomatike të bëhej një doktrinë e legjitimuar e së drejtës ndërkombëtare.
Shekulli i 19 njohu një zhvillim në komunikimin teknologjik, mekanizimin dhe
industrializimin, të cilat rezultuan në lëvizje të individëve në kërkim të tregjeve. Me këtë
rritje të lëvizjes së njerëzve kemi edhe një rritje të dëmeve të shkaktuara atyre dhe në
rritjen e mundësive për shtetet për të ndërhyrë në asistimin e shtetasve të tyre udhëtues.
Ky ka qenë veçanërisht rasti i Amerikës Latine, ku pasiguria politike në këtë rajon, shtoi
mundësinë për dëmtime ndaj të huajve. Kjo e kombinuar me dështimin e institucioneve
lokale për të trajtuar këto dëme, rezultuan në atë kohë në një numër pretendimesh kundër
Amerikës Latine në disproporcion të madh me shtetet e tjera. Një diferencë e tillë në
përdorimin e mbrojtjes diplomatike çoi në kundërshtimin e përdorimit të tij nga vendet e
Amerikës Latine. Kjo u shpreh nga studiuesi argjentinas dhe burri i shteti Carlos Calvo, i
cili argumentonte se të huajt nuk kanë të drejtë për një trajtim më të favorizuar se ai që
13 David Brown, Palmerston and the Politics of Foreign Policy, 1846-1855, Manchester University Press, 2002, f. 178 14 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
26
gëzonin shtetasit e këtyre vendeve dhe për sa kohë drejtësia vendase është e hapur për të
huajt nuk ka vend për ankesa ndërkombëtare. Doktrina Calvo zë një vend të rëndësishëm
në teorinë e mbrojtjes diplomatike dhe për këtë arsye ajo do të trajtohet më tej në një pikë
të veçantë.
Doktrina e mbrojtjes diplomatike është relativisht e re në krahasim me të drejtën
ndërkombëtare. Grotiusi, Suarez, Puffendorf si autorët më të shquar të shekullit 17, kohë
kur lindi e drejta ndërkombëtare, nuk e adresuan specifikisht këtë çështje. Vattel në librin
e tij “E Drejta e Kombeve ( Le droit de gens)” publikuar në 1758, ishte i pari që e trajtoi
mbrojtjen diplomatike.15 Një shpjegim i mundshëm për këtë mungesë mund të jetë fakti
se personat e thjeshtë nuk udhëtonin në vende të tjera në periudhën post-vestfaliane. Si
pasojë nuk kishte nevojë të veçantë për të marrë në konsideratë pasojat ligjore të
dëmtimit të të huajve. Mbi këtë parim të Vattelit u ngrit edhe teoria e pranuar gjerësisht
se përderisa shtetasi është pjesë e shtetit dhe shtetasi është element personal i shtetit,
kushdo që keqtrajton një individ dëmton shtetin. 16Vattel mbështeste teorinë e shtetit
natyror, sipas të cilit njerëzit jetonin të lirë dhe të pavarur përpara krijimit të shoqërive
civile. Përderisa njerëzit janë natyralisht të barabartë dhe njerëzit përbëjnë shtetet, atëherë
shtetet janë të barabartë.17Me fjalë të tjera ‘’kombet dhe shtetet sovranë duhet të shikohen
si shumë persona të lirë që jetojnë së bashku në gjendje natyrore’’. Pasoja kryesore e
kësaj barazie është pavarësia e çdo kombi dhe refuzimi i një shoqërie supra-civile që do
të siguronte rregullin ndërmjet shteteve. Sipas pikëpamjes së Vattel pavarësia e çdo shteti
ishte e nevojshme me qëllim për të kryer detyrat dhe për të qeverisur drejtësisht shtetasit
e tij.
Disa autorë mendojnë se fokusi që vendos Vatteli në pavarësinë e shteteve dhe rolin e
sovranitetit mund të dëmtojnë të drejtën ndërkombëtare bashkëkohore.18
15 Carmen Tiburcio, The human rights of aliens under international and comperative law, Martinus Nijhoff Publishers, 2001, f.35 16 Idem f. 36 17 Supra nr. 9,f 61. 18 Noura Karazivan, Diplomatic protection: taking human rights extraterritorialy, Canadian Yearbook of International Law, Volume 44, 2006, f. 309
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
27
Përcaktimi i Vattel ka tërhequr një nga kritikat më të shpeshta ndaj këtij institucioni,
konkretisht që në thelb ajo është diskriminuese sepse vetëm shtetet e fuqishëm janë në
gjendje ta përdorin atë kundër shteteve më të dobët.19 Sipas kësaj pikëpamje ky
institucion është thellësisht i pabarabartë, përderisa mundësia e individit për të përfituar
prej tij varet nga shteti me të cilin ai është i lidhur prej shtetësisë. Për më tepër, mbrojtja
diplomatike ka shërbyer si pretekst për ndërhyrje në çështjet e brendshme të disa
shteteve. Gjykatësi Padilla Nervo e përshkruan këtë situatë me termat:
“Historia e përgjegjësisë së shteteve lidhur me trajtimin e shtetasve të huaj është një
histori abuzimesh, ndërhyrjesh të paligjshme në çështjet e brendshme të shteteve më të
dobët, pretendimesh të padrejta, kërcënimesh dhe ndërhyrjesh ushtarake nën flamurin e
ushtrimit të të drejtave të mbrojtjes”.20
Në fillim të shekullit të 20, lufta Anglo-Boere u justifikua nga Britania e Madhe si një
ndërhyrje për të mbrojtur shtetasit e saj të cilët kishin në pronësi minierat e arit në
Wittwatersrand. Po kështu ndërhyrja e SHBA, në vendet e Amerikës Latine ka vazhduar
deri vonë, me ndërhyrjet në Grenada në 1983 dhe në Panama më 1989.21 Ndërhyrjet jo
ushtrake, në formën e kompensimeve për dëmet mbi pasuritë e shtetasve, kanë qenë të
shpeshta.
Në fillim të shekullit të 20, një nga autorët më të rëndësishëm që konsideroi doktrinën e
mbrojtjes diplomatike ishte Edwin Borchard. Ai citoi se “nëse ka një detyrë të shtetit për
të mbrojtur, ajo është thjesht një detyrë morale dhe jo një detyrë ligjore dhe nuk ka asnjë
mjet për të forcuar zbatimin e saj”.
Termin mbrojtje diplomatike e gjejmë të shprehur për herë të parë pikërisht në veprën e
Edwin Borchard të vitit 1919 “Diplomatic Protection of citizens abroad”. Borchard
theksoi se në terma kohorë, praktika e dhënies së mbrojtjes për shtetasit jashtë vendit
19 Supra nr. 3, f. 3 20 Mendimi i veçantë i Gjykatësit Padilla Nervo në çështjen Barcellona Traction, ICJ Reports 1979, f. 246 21 Supra nr. 2, f. 5
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
28
filloi pas Revolucionit Francez dhe nuk është e nevojshme të shikohet për origjinën e
këtij koncepti më parë. 22
Në jurisprudencë, pikëpamja tradicionale e mbrojtjes diplomatike gjen zbatim në çështjen
Mavrommatis. Sipas kësaj pikëpamje ka një mosmarrëveshje ndërmjet shtetit pritës dhe
një shtetasi të huaj, të drejtat e të cilit janë mohuar. Kur ky individ nuk ka mundësi të
ndërkombëtarizojë çështjen e tij dhe ta transferojë atë nga sfera e së drejtës së brendshme,
shteti i tij i shtetësisë mundet që të marrë përsipër pretendimin e tij, duke bërë një
transformim të vërtetë. Në këtë çështje Gjykata theksoi se duke marrë çështjen e një prej
subjekteve të tij dhe duke ndërmarrë një veprim diplomatik ose një proçes gjyqësor
ndërkombëtar për llogari të tij, një shtet është duke kërkuar të drejtën e tij, të drejtën për
të siguruar nëpërmjet subjekteve të tij respektimin e rregullave të së drejtës
ndërkombëtare.23 Përcaktimi i dhënë në këtë çështje u mbështet në përcaktimin teorik të
dhënë nga Vattel. Një trajtim më i hollësishëm i këtij vendimi, si bazë e jurisprudencës
ndërkombëtare në fushën e mbrojtjes diplomatike do të vijojë në kreun VI.
Zhvillimet historike dhe doktrina tradicionale e mbrojtjes diplomatike tregon se veprimi i
saj shtrihet mbi dy kushte kryesore. Së pari: që shteti sovran është i vetmi aktor
ndërkombëtar me kapacitet të plotë ligjor i aftë për të mbajtur të drejta dhe detyrime në
planin ndërkombëtar. Së dyti: sovraniteti i shteteve përfshin kontrollin e tij të
pakushtëzuar në çështjet e brendshme. Ishte për këto arsye që e drejta diplomatike shihej
si një e drejtë diskrecionare e shteteve.
Ky qëndrim tradicional për institucionin e mbrojtjes diplomatike ka qenë në qendër të
doktrinave që e kundërshtonin atë, ndër të cilat më e spikatura ka qenë doktrina Calvo.
22 Supra nr. 9, f 74. 23Mavrommatis Palestine Concessions Case (Greqi v. UK) http://www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1924.08.30_mavrommatis.htm
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
29
2. Doktrina Calvo dhe raporti i saj me institucionin e mbrojtjes diplomatike
Në shekullin e 19 dhe fillimet e atij 20, shtetasit evropiane dhe ata amerikanë u përfshinë
në luftërat civile dhe problemet e brendshme te shteteve të Amerikës Latine, duke pësuar
si rezultat i tyre dëmtime personale dhe pasurore. Kur shteti pritës mohonte
dëmshpërblimet për këto raste, ata i drejtoheshin shtetit të shtetësisë së tyre për ushtrimin
e mbrojtjes diplomatike. Si pasojë shtetet e Amerikës Latine kërkuan ta minojnë
institucionin e mbrojtjes diplomatike, duke paraqitur teori që sfidojnë themelet e saj. Së
pari, ishte doktrina Drago e cila u kodifikua në Konventën Porter të 1907, duke deklaruar
se ndërhyrja me forcë për mbledhjen e borxheve publike ishte e paligjshme.24 Kjo
doktrinë u frymëzua nga ndërhyrja gjermane, britanike dhe italiane në Venezuelë në vitet
1902-1903. Së dyti, juristi argjentinas Carlos Calvo, zhvilloi një doktrinë që shumë shpejt
fitoi popullaritet ndërmjet vendeve të Amerikës Latine dhe u bë e njohur si Doktrina
Calvo. Sipas kësaj doktrine, shtetasit e huaj mund të kërkonin zhdëmtim për ndonjë dëm
të pretenduar brenda sistemit juridik lokal, dhe nuk mund të kërkonin mbrojtje
diplomatike.25 Doktrina Calvo e cila kërkoi të bënte të paligjshme të gjitha format e
ndërhyrjes diplomatike, mbështetej në dy parime: barazia sovrane e shteteve e cila ndalon
ndërhyrjen e huaj dhe barazinë e shtetasve dhe të huajve, e cila i kufizonte të huajt në
pretendimet për një trajtim të privilegjuar. Calvo deklaronte se:
“është e qartë se të huajt që vendosen në një vend kanë të njëjtën të drejtë për mbrojtje si
shtetasit e këtij vendi, por ata nuk mund të kenë pretendime për një mbrojtje më të gjerë.
Përgjegjësia e shteteve ndaj të huajve nuk mund të jetë më e madhe se ajo që qeveritë e
tyre kanë ndaj shtetasve të tyre’’.26
Kjo klauzolë e njohur si klauzola Calvo, filloi të përfshihej në çdo kontratë ndërmjet
shtetit pritës dhe një të huaji. Disa nga vendet e Amerikës Latine e përfshinë këtë
klauzole në kushtetutat e tyre, duke e zbatuar për të gjithë të huajt që zhvillonin biznes
24 Frederich Sherwood Dunn, The protection of nationals:a study in the application of international law, Baltimore, 1932, f 37 25Donald Richard Shea, The Calvo Clause: a problem of inter-american and international law and diplomacy , University of Minnesota Press,1955, f.24. 26Idem, f. 27
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
30
brenda kufijve të tyre.27 Në themel të kësaj doktrine qëndronte arsyetimi se të huajt që
udhëtojnë jashtë, marrin përsipër një risk, me zgjedhjen e tyre. E njëjta situatë paraqitet
edhe për investimet, individët që investojnë në një shtet tjetër e bëjnë këtë për shkak të
situatave të favorshme dhe duke bërë kështu ata me dëshirë e bëjnë veten subjekt të
rregullave të shtetit pritës dhe heqin dorë nga e drejta e shtetit të tyre të shtetësisë për të
kërkuar zbatimin e ligjeve të tij. Pra kjo doktrinë mbështeste parimin se asnjë shtet nuk
duhet të ndërhyjë, diplomatikisht apo në një formë tjetër për të mbështetur pretendimet
private të qytetarëve të tij.28
Në themel të Doktrinës Calvo qëndron parimi i trajtimit kombëtar. Ky parim barazon të
huajt dhe vendasit në një trajtim të njëjtë dhe kundërshton dhënien e avantazheve të
huajve përballë shtetasve29. Me anë të mbrojtjes diplomatike të huajt kanë një mekanizëm
mbrojtje të cilin shtetasit nuk e kanë. Parimi i trajtimit kombëtar është e kundërta e
parimit të standardit ndërkombëtar minimal, sipas të cilit të huajt duhet të trajtohen në
përputhje me standardet minimale të njohura ndërkombëtarisht. Standardi ndërkombëtar
minimal mund të jetë më i avancuar se standardi kombëtar i të drejtave të njeriut, duke i
dhënë kështu të huajve një trajtim më të mirë se vendasve. Në pamje të parë kjo mund të
duket e padrejtë. Megjithatë ka një mbështetje të rëndësishme në këtë linjë arsyetimi,
shtetasit e huaj vështirë që mund të gëzojnë të njëjtin trajtim si shtetasit. Pra trajtimi
kombëtar nuk sjell trajtim të njëjtë ndërmjet shtetasve dhe të huajve, por detyron që
shtetasit e huaj të mos kenë trajtim më të mirë se shtetasit. Aplikimi i standardit
ndërkombëtar minimal dhe refuzimi i trajtimit kombëtar u bë në mënyrë të hapur në
çështjen Neer Roberts. Komisioni i pretendimeve theksoi se:
“faktet lidhur me trajtimin e njëjtë të të huajve dhe shtetasve mund të jenë të rëndësishme
në vendosjen e pretendimeve të keqtrajtimit të të huajve. Por kjo barazi nuk është testi i
fundit për përshtatshmërinë e akteve ndaj autoriteteve në dritën e së drejtës
27Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, f. 84 28 Idem. 29Martin Dixon, E drejta ndërkombëtare, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, Tiranë, 2011, f. 349
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
31
ndërkombëtare. Testi është nëse të huajt trajtohen në përputhje me standardet normale të
civilizimit”. 30
Doktrina Calvo është një sipërmarrje kontraktuale nga një i huaj, i cili bie dakord që të
heqë dorë nga çdo e drejtë që mund të ketë për mbrojtje diplomatike nga shteti i
shtetësisë së tij, në çështje që mund të ngrihen nga kontrata dhe e kufizon veten
ekskluzivisht te mjetet gjyqësore lokale. 31 Kjo teori në vitet 50 përshkruhej si një nga
çështjet më të diskutueshme të diplomacisë ndërkombëtare dhe të jurisprudencës.
Përpjekjet për të zbatuar doktrinën Calvo në dispozitat kushtetuese dhe ligjore ishin të
pasuksesshme. Kjo klauzolë u përfshi gjerësisht në kontrata ndërmjet një të huaji dhe
shtetit pritës në të cilin i huaji binte dakord që të hiqte dorë nga e drejta e tij për të
kërkuar mbrojtjen diplomatike për ndonjë mosmarrëveshje që ngrihej nga zbatimi i
kontratës. Klauzola Calvo lidhet me marrëdhëniet ndërmjet të huajit dhe vendit pritës dhe
lidhet vetëm me mosmarrëveshjet lidhur me interpretimin zbatimin dhe përmbushjen e
kontratës. Ajo nuk shtrihet në heqjen dorë për mohimin e drejtësisë, që mund të ndodhë
në procedimet lidhur me këtë kontratë përpara një gjykate vendase.32
Përpjekjet për kodifikimin e doktrinës Calvo gjetën mbështetje vetëm në disa vende të
Amerikës Latine. Në vitin 1902, Konferenca e Dytë Ndërkombëtare e Shteteve
Amerikane, të mbajtur në Mexico City, njohu barazinë ndërmjet shtetasve dhe të huajve,
pa privilegje për këta të fundit.
Në vitin 1933 u mbajt Konferenca e Shtatë Ndërkombëtare e Shteteve Amerikane në
Monteovideo. Në këtë Konferencë u riafirmua se mbrojtja diplomatike nuk mund të
iniciohet në favor të të huajve, derisa ata nuk kanë ezauruar të gjitha mjetet ligjore të së
drejtës të vendit ku ka ndodhur veprimi. Konferenca vijoi me adoptimin e Konventës mbi
të Drejtat dhe Detyrimet e Shteteve, e cila në nenin 9 përcaktoi se: ‘’Shtetasit dhe të huajt
janë në të njëjtën mbrojtje të ligjit dhe të huajt nuk mund të pretendojnë të drejta më të
mëdha se ato të shtetasve’’. 30 Alwyn Freeman, Recent aspects of the Calvo Doctrine and the Challenge to International Law, American Journal of International Law, 1946, f.126 31John Dugard, Third report on diplomatic protection, UN doc. A/CN.4/523/Add.1 f. 2 32Garcia Amador, State responsability , Third report, Yearbook 1958, UN doc A/CN.4/111, f.47
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
32
Në vitin 1948, në Konferencën e Nëntë të Shteteve Amerikane të mbajtur në Bogota,
palët marrin përsipër të mos i drejtohen instancave ndërkombëtare, kur shtetasi ka patur
të gjitha mjetet për të adresuar çështjen e tij përpara një gjykate kompetente në shtetin
pritës. Megjithëse SHBA e ratifikuan traktatin, ato paraqitën një rezervë ku shprehin
mospranimin e kësaj klauzole dhe respektimin e rregullave të mbrojtjes diplomatike,
përfshirë dhe rregullin e ezaurimit të mjeteve lokale nga të huajt, siç përcaktohet në të
drejtën ndërkombëtare.
Përpjekjet për të kodifikuar klauzolën Calvo në nivel ndërkombëtar kanë qenë të
pasuksesshme. Ndërmjet viteve 1956-1961 Raportuesi Special për përgjegjësinë e
shteteve, Garcia Amador, paraqiti një numër raportesh për KDN, të cilat trajtonin dhe
klauzolën Calvo. Ai thotë se heqja dorë nga mbrojtja diplomatike nuk e deprivon shtetin
e shtetësisë së individit të sjellë një pretendim ndërkombëtar, në rrethanat dhe qëllimin e
parandalimit të përsëritjes së aktit të dëmshëm.
Refuzimi ndaj klauzolës Calvo mbështetej në tre pika:
Së pari, është përtej kompetencës së individit për të kontraktuar të drejtën superiore të
qeverisë për ta mbrojtur atë.
Së dyti, nëse qeveria ka anuluar kontratën pa apeluar në gjykatat lokale, ky veprim e
lehtëson pretenduesin për ta bërë kontratën subjekt të pretendimit ndërkombëtar.
Së treti, kur është e mundur gjykatat përpiqen të gjejnë se pretendimi nuk ngrihet nga
vetë kontrata, por nga disa shkelje të së drejtave të pronësisë, duke e bazuar pretendimin
në dëmin e shkaktuar.33
Përveç përkrahjes nga shtetet e Amerikës Latine, doktrina Calvo nuk gjeti mbështetje të
përgjithshme, pasi është vlerësuar se ajo nuk është në përputhje me të drejtën
ndërkombëtare. Të drejtat e mbrojtura nga shteti nëpërmjet mbrojtjes diplomatike i
përkasin individëve, por e drejta për ta ushtruar atë i takon shtetit të shtetësisë.34 Çdo
argument se individët munden të përjashtohen nga mbrojtja diplomatike me dëshirën e
33Supra nr. 27, fq.800 34Idem, fq 805
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
33
tyre, nuk ka gjetur mbështetje. Kjo klauzolë nuk është në përputhje edhe me parimin e
delegimit të kompetencave. Individi nuk është mbajtës i të drejtës së mbrojtjes
diplomatike dhe si i tillë ai nuk mund të heqë dorë nga një e drejtë që nuk e gëzon.
Vetëm një aspekt i doktrinës Calvo është e pajtueshme me të drejtën ndërkombëtare.
Duke qenë se kërkohet nga kjo doktrinë referimi tek mjetet kombëtare kundër
procedimeve ndërkombëtare, klauzola Calvo ka ngjashmëri me parimin e ezaurimit të
mjeteve të brendshme. Në këtë aspekt kjo doktrinë është vlerësuar vetëm për mundësinë
që i jep shtetit pritës për të zhdëmtuar nëpërmjet sistemit të tij të brendshëm ligjor.
Megjithëse sot nuk është aq e diskutueshme sa në atë kohë, kodifikimi i rregullit të
mjeteve lokale nuk mund të ishte i plotë pa njohjen e klauzolës Calvo.
Klauzola Calvo lindi si rezultat i frikës së shteteve të Amerikës Latine për ndërhyrje në
punët e tyre të brendshme nga shtetet evropiane dhe SHBA. Rezistenca ndaj kësaj
doktrine nga ana tjetër buron nga frika e shteteve evropiane se shtetasit e tyre nuk do të
marrin trajtim të njëjtë në vendet ku standardet gjyqësore bien nën standardet minimale
ndërkombëtare. Sot situata ka ndryshuar. Kjo nuk do të thotë se debati mbi klauzolën e ka
humbur vlerën e saj. Shtetet e Amerikës Latine e konsiderojnë klauzolën një tipar të
rëndësishëm te qasjes rajonale ndaj së drejtës ndërkombëtare. Disa rezoluta të Asamblesë
së Përgjithshme mbi disa rregullime ekonomike e tregojnë influencën e fortë të klauzolës.
Nga studimi i rasteve të zbatimit të doktrinës Calvo mund të nxirren disa përfundime:
a.Klauzola Calvo është me vlefshmëri të kufizuar, pasi ajo mund të zbatohet vetëm në
mosmarrëveshjet lidhur me kontratat ndërmjet të huajit dhe shtetit pritës dhe jo ndaj
shkeljeve të së drejtës ndërkombëtare.
b. Klauzola Calvo konfirmon rëndësinë e rregullit të ezaurimit të mjeteve të brendshme.
Klauzola Calvo edhe pse e kufizuar në efektivitetin për të kapërcyer një heqje dorë të
përgjithshme të përfshirë në kompromis, do të vijojë të ketë një efekt të caktuar mbi
pranueshmërinë e pretendimeve ndërkombëtare.35
35Supra nr.31, f.13.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
34
ç. E drejta ndërkombëtare nuk vë kufizime në të drejtën e të huajve për të hequr dorë nga
kërkesa drejtuar shtetit për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike në emër të tij.
d. Një i huaj nuk mundet që, mbështetur në klauzolën Calvo, të heqë dorë nga e drejta, e
cila sipas së drejtës ndërkombëtare i përket shtetit të tij. Një individ nuk mund të heqë
dorë nga një e drejtë të cilën ai nuk e posedon.
3. Kodifikimi i së drejtës së mbrojtjes diplomatike
Komisioni i së Drejtës Ndërkombëtare është një organ i rëndësishëm i OKB, i ngarkuar
me kodifikimin dhe zhvillimin progresiv të së drejtës ndërkombëtare. Asambleja e
Përgjithshme e krijoi KDN në vitin 1947, të përbërë nga 34 ekspertë të pavarur të
zgjedhur për një afat 5 vjeçar nga AP. KDN është përfshirë në krijimin e shumë
dokumenteve ligjorë ndërkombëtare, si Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve,
Statuti i Romës për ICC, Konventa e së Drejtës së Detit etj.
KDN e ka konsideruar fillimisht studimin e së drejtës së mbrojtjes diplomatike si pjesë të
studimit të përgjegjësisë së shtetit. Raportuesi i parë i tematikës së përgjegjësisë së
shtetit, Garcia Amador, përfshiu një numër projektnenesh në raportet e tij nga viti 1956-
1961. Më tej kodifikimi i përgjegjësisë së shteteve i kushtoi pak vëmendje mbrojtjes
diplomatike dhe për këtë arsye u pa se çështjet kryesore të mbrojtjes diplomatike kishin
nevojë për më tepër shqyrtim dhe duhet të ndërmerreshin studime të veçanta nga KDN.
Megjithatë ka një lidhje të ngushtë ndërmjet neneve për përgjegjësinë e shteteve dhe
neneve të mbrojtjes diplomatike. Mbrojtja diplomatike i përket subjektit të trajtimit të të
huajve.36 Komisioni nuk ka bërë përpjekje për trajtimin e rregullave parësore mbi këtë
subjekt, d.m.th. rregullave që qeverisin trajtimin e personit dhe pasurisë të të huajit,
shkelja e të cilave sjell përgjegjësinë e shtetit të shtetësisë të personit të dëmtuar. Projekti
i KDN kufizohet në rregullat dytësore që janë rregullat që duhen përmbushur për
mbrojtjen diplomatike.
36Draft articles on diplomatic protection with commentaries, Yearbook of International Law Commission, 2006, Vol II, f. 22
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
35
Menjëherë pas krijimit, Komisioni filloi punën për të drejtën e përgjegjësisë së shteteve,
një projekt i cili vazhdoi për 50 vjet dhe u kurorëzua në vitin 2001 me aprovimin e
Neneve mbi Përgjegjësinë e Shteteve. Gjatë punës së tij për këtë temë, Komisioni
evidentoi dhe çështjen e përgjegjësisë së shtetit për dëmet që i shkakton të huajve.
Raportet e Raportuesve Specialë Garzia Amador dhe Robert Ago, e trajtuan këtë çështje
në mënyrë periferike dhe çështja e kodifikimit të së drejtës së mbrojtjes diplomatike u
braktis.
Komisioni në sesionin e tij të 44, në vitin 1996, identifikoi çështjen e mbrojtjes
diplomatike si një nga tre çështjet e përshtatshme për kodifikim dhe zhvillim progresiv.
Në të njëjtin vit AP e OKB, në Rezolutën 51/160 të 16 dhjetorit 1996, e ftoi Komisionin
që të shqyrtojë më tej këtë çështje. Në sesionin e tij të 47, në përputhje me këtë Rezolutë,
KDN ngriti një grup pune për shqyrtimin e mbrojtjes diplomatike. Kjo punë u rimor në
vitin 1998, me Raportin Paraprak të Mohamed Bennouna dhe shtatë raporte pasardhës të
John Dugard, ndërmjet viteve 2000 dhe 2006. Nxitja kryesore për kodifikimin e së drejtës
së mbrojtjes diplomatike kanë qenë debatet e shumta në gjirin e vetë Komisionit, i cili
duke vërejtur zhvillimin e të drejtave të individit si subjekt i së drejtës ndërkombëtare,
vlerësoi se duhej rishikuar e drejta klasike në këtë fushë. Në vitin 2004 KDN, adoptoi një
numër nenesh në leximin e parë, ia paraqiti ato shteteve anëtare të OKB-së dhe kërkoi
komentet e tyre. Ky proces rezultoi në vitin 2006, në leximin e dytë të projektit të përbërë
nga 19 nene. Ndërsa këto nene kodifikojnë gjerësisht të drejtën zakonore të mbrojtjes
diplomatike, ato përmbajnë edhe një zhvillim progresiv të kësaj fushe. Ky projekt solli
disa të reja në fushën e mbrojtjes diplomatike, ku ndër më të rëndësishmet mund të
përmendim:
· Neni 1 është një pikënisje nga trajtimi tradicional i përkufizimit të dhënë në
çështjen Mavrommatis,
· Në projekt është shtuar kërkesa për shtetësinë e vazhdueshme,
· Neni 8 parashikon mbrojtjen e refugjatëve dhe personave pa shtetësi,
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
36
· Neni 19 përmban rekomandimin që i ofron mundësinë shteteve të konsiderojnë
përdorimin e mbrojtjes diplomatike në raste të dëmtimeve serioze, të marrin
parasysh pikëpamjet e individëve dhe të transferojnë kompensimin e marrë tek
individët.
· Ka disa praktika të një pjese të shteteve në fushën e mbrojtjes diplomatike, të cilat
nuk kanë marrë ende statusin e së drejtës zakonore dhe nuk janë të gatshme për
t’u transformuar në të drejtë nëpërmjet ushtrimit të zhvillimit progresiv të së
drejtës ndërkombëtare. Megjithatë ato janë praktikë e dëshirueshme, ato paraqesin
tipare të nevojshme të mbrojtjes diplomatike dhe e forcojnë atë si një mjet për
mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Këto praktika janë rekomanduar për vlerësim
nga shtetet gjatë ushtrimit të mbrojtjes diplomatike dhe KDN i sugjeron shteteve
që ndjekin këto praktika të caktuara.
KND aprovoi projekt nenet mbi mbrojtjen diplomatike në sesionin e tij të 58, në vitin
2006. Në Rezolutën 61/35 të 4 dhjetor 2006, Asambleja e Përgjithshme mori shënim për
projekt nenet. Asambleja i ftoi shtetet të paraqesin komentet lidhur me rekomandimin e
Komisionit për të përpunuar një konventë mbi bazën e këtyre neneve.
Në komentet e tyre shtetet u ndanë në dy grupime. Grupimi i parë mbështeti idenë e
Komisionit për të aprovuar një konventë në këtë fushë37, ndërsa disa shtete të tjera
shprehën rezerva lidhur me dobishmërinë e fillimit të menjëhershëm të këtij projekti,
duke patur parasysh edhe kohën e shkurtër të leximit të dytë.38
Megjithëse shtetet njohin vlerat pozitive të projektit, kanë gjetur në të dhe disa probleme.
Sipas qëndrimit të Francës, Komisioni trajtoi disa zona që janë tradicionalisht jashtë
fushës së mbrojtjes diplomatike dhe dështoi për ta trajtuar atë tërësisht. Projektnenet e
miratuara nga Komisioni nuk duhet të konsiderohen si përfundim i trajtimit të kësaj fushe
të së drejtës ndërkombëtare. Rëndësia e doktrinës së mbrojtjes diplomatike si dhe
përqasja që ka pasur KDN, sugjerojnë që shtetet duhet të diskutojnë në një konferencë
37Argjentina, Brazili, Kuba, India, Libani, Norvegjia, Danimarka, Finlanda, Islanda, Suedia, Portugalia, Rusia. 38Austria, Cekia, Britania e Madhe, SHBA.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
37
ndërkombëtare me qëllim adoptimin e një konvente ndërkombëtare, e cila do të
harmonizojë praktikat e mbrojtjes diplomatike. 39
Në komentet e saj qeveria britanike kërkoi që AP të merrte shënim për përpunimin e
projekt neneve dhe ta shtynte çështjen e hartimit të një konvente deri në vitin 2012.
AP e OKB-së me Rezolutën nr. 65/27 thekson rëndësinë e vazhdueshme të kodifikimit
dhe zhvillimit progresiv të së drejtës ndërkombëtare dhe rëndësinë e subjektit të mbrojtjes
diplomatike në marrëdhëniet ndërmjet shteteve.40AP i bën thirrje edhe një herë shteteve
që të paraqesin qëndrimet e tyre pranë Sekretarit të Përgjithshëm, nëpërmjet komenteve
të tyre lidhur me zhvillimin e një konvente mbi bazën e projekt neneve të përpunuara nga
KDN.
Ridiskutimi i subjektit të mbrojtjes diplomatike do të merret në shqyrtim nga Komiteti i 6
i AP në sesionin e tij të 68 që do të zhvillohet në vitin 2013.
Ushtrimi i kodifikimit u provua të ishte mjaft problematik nën dritën e disa vështirësive të
ngritura nga mbrojtja diplomatike në të drejtën ndërkombëtare. U shpreh ideja se
projektnenet mbi mbrojtjen diplomatike shërbejnë si një plotësim i projektit të aprovuar
në vitin 2000 dhe duhet të konsiderohen brenda së drejtës së përgjegjësisë së shtetit .41
Është shtruar pyetja se pse është e vështirë kodifikimi i kësaj fushe të së drejtës
ndërkombëtare. Me gjithë përpjekjet për kodifikim ende nuk kemi një konventë për
mbrojtjen diplomatike dhe ajo mbetet ende pjesë e së drejtës zakonore ndërkombëtare.
Arsyetimet për mungesën e kodifikimit, autorë të ndryshëm i kanë gjetur në natyrën e
gjerë dhe komplekse të subjektit42, apo edhe në mungesën e dëshirës së shteteve për të
marrë përgjegjësi për veprimet e tyre, veçanërisht lidhur me normat e pakundërshtueshme
të së drejtës ndërkombëtare.43
Mbetet për t’u parë nëse gjatë diskutimeve të parashikuara gjatë vitit 2013 do të arrihet
një zhvillim progresiv i kësaj fushe të së drejtës ndërkombëtare. 39 Comments and observations received from France A/62/118/Add f. 3 40 Rezoluta 65.27 ‘‘Diplomatic protection’’, 10 janar 2011, A/Res/65/27 41Supra nr. 39, f. 2 42 Supra nr. 15, f. 37 43 Supra nr. 31, f 16.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
38
KREU II
NATYRA DHE BAZA JURIDIKE E MBROJTJES DIPLOMATIKE
1.Përkufizimi dhe kuptimi i mbrojtjes diplomatike
Çështja e parë në studimin e mbrojtjes diplomatike lidhet me kuptimin dhe përkufizimin
që i është dhënë këtij institucioni të së drejtës ndërkombëtare.
Së pari, mbrojtja diplomatike ka një dimension literar. Në kuptimin lato sensu me
mbrojtje diplomatike kuptohet ndihma e përgjithshme që i jepet nga shtetet, shtetasve të
tyre që jetojnë jashtë vendit, nëpërmjet misioneve diplomatike dhe konsullore. Neni 3 i
Konventës së Vjenës për Marrëdhëniet Diplomatike liston si një ndër funksionet e
misionit diplomatik “mbrojtjen në shtetin pritës të interesave të shtetit dërgues dhe
shtetasve të tij brenda limiteve të lejuara nga e drejta ndërkombëtare”. Konventa e Vjenës
për Marrëdhëniet Konsullore pohon një rol të ngjashëm për zyrat konsullore.
Së dyti, mbrojtja diplomatike ka një kuptim më specifik sesa thjesht aksesin konsullor në
shtete të tjera. Ky kuptim përbën kuptimin e mbrojtjes diplomatike strictu sensu.
Megjithatë siç është përmendur edhe nga KDN, mbrojtja diplomatike strictu sensu është
e ndryshme nga funksionet e ushtruara nga shteti dërgues me qëllim që të ndihmojë
shtetasit në shtetit pritës, nëpërmjet garantimit të së drejtës për ta mbrojtur apo për të
lehtësuar disa procedura për ta44. Në këto raste nuk kemi të bëjmë me paraqitjen e një
pretendimi kundër një shteti si pasojë e shkeljes të së drejtës ndërkombëtare.
KDN ka tërhequr vëmendjen në dallimin ndërmjet mbrojtjes diplomatike që është një
pretendim formal të bërë nga një shtet lidhur me një dëm të shkaktuar ndaj një shtetasi të
44 Mohamed Bennouna, Preleminary report on diplomatic protection, UN doc. A/CN.4/484, f. 5
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
39
tij dhe disa aktiviteteve konsullore dhe diplomatike për të ndihmuar dhe mbrojtur
shtetasit në përputhje me të drejtën ndërkombëtare. 45
Ky dallim ndërmjet mbrojtjes diplomatike lato sensu dhe strictu sensu është mjaft i
rëndësishëm në optikën e këtij studimi, pasi edhe sipas orientimit të ndjekur nga KDN,
objekti i studimit është mbrojtja diplomatike në kuptimin e ngushtë, strictu sensu.
Doktrina na njeh me përkufizime të ndryshme të mbrojtjes diplomatike të ofruar nga
autorë të ndryshëm.
Në Enciklopedinë e së Drejtës Ndërkombëtare Publike gjejmë këtë përkufizim:
“E drejta e shtetit për mbrojtje diplomatike përfshin dy aspekte: së pari: ndihmen dhe
mbrojtjen e shtetasve jashtë shtetit në plotësim të të drejtave të tyre dhe aktiviteteve të
tjera të ligjshme nga organet konsullore dhe diplomatike dhe së dyti: pretendimin e
kompensimit nga një shtet, i cili i ka trajtuar shtetasit e shtetit mbrojtës në mënyrë të
papërshtatshme me të drejtën ndërkombëtare.’’46
Borchard thekson se ‘’mbrojtja diplomatike përfshin një procedim ndërkombëtar që
përbën një apel të një shteti ndaj një shteti tjetër për përmbushjen e detyrimeve të tij që
rezulton në të drejta dhe detyra reciproke”. 47
Sipas Geck mbrojtja diplomatike është ‘’mbrojtja e dhënë nga një subjekt i së drejtës
ndërkombëtare për individët, personat fizike ose juridikë, ndaj një shkelje të së drejtës
ndërkombëtare të kryer nga një subjekt tjetër i së drejtës ndërkombëtare’’.48
Duke pasur parasysh këtë koncept të gjerë, KDN përcakton se:
‘’Mbrojtja diplomatike konsiston në thirrjen nga një shtet, nëpërmjet veprimeve
diplomatike ose mjeteve të tjera të zgjidhjes paqësore të mosmarrëveshjeve, të
45 Diplomatic protection, Report of the International Law Commision , 1997, UN doc. A/CN.4/L.537, para 8. 46 Encyclopedia of Public International Law, Amsterdam, 1997, f. 506 47Edwin Borchard, The diplomatic protection of citizens Abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, f. 48 48 Wilhelm Karl Geck, Diplomatic Protection, EPIL 10, 1987, f.99
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
40
përgjegjësisë së një shteti tjetër për një dëm të shkaktuar ndaj një shtetasi, me qëllim
zbatimin e kësaj përgjegjësie.’’49
Përkufizimi i mbrojtjes diplomatike që u adoptua në vitin 2006 nga KDN, sjell idenë se
individi në përfitim të të cilëve shteti ushtron mbrojtjen diplomatike është pala e dëmtuar.
Neni 1 i referohet thirrjes nga një shtet të përgjegjësisë së një shteti tjetër për një dëm të
shkaktuar ndaj një personi fizik që është shtetas i tij. Sipas këtij përkufizimi shteti që
ushtron mbrojtjen diplomatike kërkon të mbrojë të drejtat që i takojnë individit. Në
çështjen Diallo, GJND vlerësoi se e drejta ndërkombëtare zakonore reflekton këtë
përkufizim.50
RS Dugard sqaron se neni 1 nuk synon të përcaktojë një përkufizim të mbrojtjes
diplomatike. Ai është një përshkrim i mbrojtjes diplomatike me termat në të cilat ai
kuptohet në të drejtën ndërkombëtare.51
Sipas KDN titulli mbrojtje diplomatike – ‘diplomatic protection’ është një ‘term arti’ dhe
si i tillë duhet të mbetet në të gjitha gjuhët zyrtare të OKB.52
2. Fiksioni juridik i mbrojtjes diplomatike
Për të kuptuar natyrën juridike të këtij institucioni të së drejtës ndërkombëtare është e
nevojshme të bëhet i qartë dallimi ndërmjet pikëpamjes tradicionale të mbrojtjes
diplomatike dhe zhvillimeve të reja që kanë rezultuar nga kritikat që ka marrë ky
institucion si pasojë e evolucionit të të drejtave të njeriut dhe forcimit të rolit të individit
në të drejtën ndërkombëtare.
Pikëpamja tradicionale është përshkruar nga GJPDN në çështjen Mavrommatis. Është e
qartë se ka një mosmarrëveshje ndërmjet shtetit pritës dhe individit të huaj, të drejtat e të 49 Neni 1 i Projektneneve për mbrojtjen diplomatike, Draft articles on diplomatic protection with commentaries, Yearbook of International Law Commission, 2006, Vol II. 50 Çështja Diallo, (Republic of Guinea v. Democratic Republic of Congo), Vendimi i 30 nëntor 2010, para 39, www.icj-cij.org 51John Dugard, First report on diplomatic protection, UN doc. A/CN.4/506, 40. f.15. 52 Diplomatic protection, Report of the International Law Commision, 1997, UN Doc. A/CN.4/L.537, para 9
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
41
cilit janë mohuar dhe kërkon reparacione për dëmet morale dhe materiale. Nëse ky
individ nuk ka mundësi të ndërkombëtarizojë këtë mosmarrëveshje, këtë mund ta bëjë
shteti i tij i shtetësisë, duke transformuar të drejtën e individit në të drejtën e tij. Sipas
pikëpamjes tradicionale marrja e pretendimit të individit është një e drejtë diskrecionare e
shtetit të shtetësisë, i cili ka vlerësimin e tij nëse duhet ta pranojë ose refuzojë atë.
Mbrojtja diplomatike e paraqitur në çështjen Mavrommatis është e bazuar mbi një
fiksion: dëmi ndaj një individi trajtohet si dëm ndaj shtetit të shtetësisë së këtij individi,
duke i dhënë këtij të fundit të drejtën e paraqitjes së pretendimit. 53 Ky kuptim i mbrojtjes
diplomatike është mbështetur në mendimin e Vattel, i cili shpesh referohet si fiksioni
vattelian. Sipas këtij koncepti, shteti pretendon se ka pësuar një dëm nëpërmjet dëmit që i
është shkaktuar njërit prej shtetasve të tij, nga një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm. Në
interpretimin e fiksionit të Vattel shikohet se shkelja fillestare nuk është shkelja e së
drejtës së shtetit. Pra kemi të bëjmë me një dëm indirekt. Shteti e pranon të drejtën e tij në
ushtrimin e mbrojtjes diplomatike dhe nëpërmjet një fiksioni, transformon të drejtën
parësore të individit në të drejtën dytësore të shtetit.54 Megjithatë kjo nuk përjashton
mundësinë e paraqitjes së pretendimeve mikse. Një pretendim miks është i bazuar në
dëmin direkt dhe indirekt, siç ka ndodhur së fundmi në çështjet La Grand dhe Avena në
GJND. Por mbrojtja diplomatike mund të ushtrohet vetëm për pjesën e pretendimit që
bazohet në dëmin indirekt. Nëse një pretendim përmban gjithashtu elemente të dëmit
direkt kushtet për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike janë të aplikueshme vetëm për
pjesën e dëmit indirekt. Sipas së drejtës ndërkombëtare pretendimet e bazuara në dëmet
direkte nuk kërkojnë instrumentet e mbrojtjes diplomatike dhe mund të paraqiten
drejtpërsëdrejti.55
Fiksionet janë të përdorura shpesh. Ato janë pjesë e së drejtës, një konstrukt për të
formalizuar realitetin. Është i njohur fiksioni i zbatuar për një fëmijë të palindur:
53 Draft articles on diplomatic protection with commentaries, Yearbook of International Law Commission, 2006, Vol II, f.25. 54 Annemarieke Vermeer-Kunzli, As if, the legal fiction in diplomatic protection, European Journal of International Law, 18, 2007, f. 44. 55 John Dugard,Second report on diplomatic protection, UN doc. A/CN.4/514, para 18.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
42
nasciturus pro iam nato habetur.56 Në të drejtën ndërkombëtare pretendimi se një anije
është pjesë e shtetit flamurin e të cilit mban apo pretendimi se ka konsensus kur nuk ka
kundërshtime, janë fiksione ligjore.
Fiksionet ligjore rrjedhin nga e drejta romake dhe kanë një origjinë fetare. Ato i lejonin
pretorët romakë të aplikonin rregullat ekzistuese në situata, për të cilat ato nuk ishin
parashikuar.57Fiksionet ligjore janë një mjet për zbatimin e ligjit dhe si të tilla ato duhet
të dallohen nga prezumimet. Një prezumim klasik është ai mbi njohjen e ligjit: një
individ prezumohet se e njeh ligjin. Ndryshimi thelbësor ndërmjet prezumimeve dhe
fiksioneve është se ky i fundit është gjithmonë në konflikt me realitetin, ndërsa
prezumimi mund të rezultojë i vërtetë.
Dekkers i përshkruan fiksionet me tre karakteristika: ata janë të pasaktë, të nevojshëm
dhe të kufizuar.58 Mungesa e saktësisë i detyrohet faktit që ato janë gjithmonë të
detyruara dhe në mënyrë të vullnetshme prezantojnë një situatë të rreme duke pretenduar
se një gjë është një gjë tjetër. Pra ngjashmëria është e pasaktë. Të marrim një shembull
nga ligji romak: i huaji trajtohet si qytetar por jo e kundërta. Nevoja e fiksioneve ligjore
rrjedh nga mungesa e një regjimi të aplikueshëm për një situatë të veçantë. Së fundmi,
fiksionet janë të limituar, ato zbatohen tek një fushë e së drejtës ose te një grup
rregullash, por jo tek të tjerat. Fiksioni se të huajt janë qytetarë është i zbatueshëm vetëm
në lidhje me trashëgiminë p.sh. të zbatosh këtë parim në grupet e tjera rregullash nuk
është e përshtatshme dhe nuk do të thotë se të huajt kanë të njëjtat të drejta si qytetarët, si
p.sh. të drejtën e votës. Në fushën e mbrojtjes diplomatike, fiksioni se dëmi ndaj një
individi është një dëm ndaj shtetit të shtetësisë së individit nuk nënkupton që përgjegjësia
e një individi është e njëjtë me përgjegjësinë e shtetit. Pra fiksioni është një mjet për të
zbatuar një regjim ekzistues në një situatë të re ose komplikim faktesh që nuk janë
rregulluar nga regjimi i rregullave të tyre, por për të cilat ky rregullim është i nevojshëm.
Nëse për këtë situatë vendoset një regjim i ri më i përshtatshëm, fiksioni do të braktiset.
56 Jean Salmon, The device of fiction in Public International Law, Georgia Journal of International & Comparative Law, Vol.4, 1974, f. 257. 57 Supra nr. 54. f 46. 58 Rene Dekkers, La fiction juridique:etude de droit romain et de droit compare, Recuiel Sirey, Paris, 1935, f 124.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
43
Karakteri tranzitor i fiksionit është veçanërisht evident nëse konsiderojmë imunitetin e
godinave të ambasadave. Imuniteti dhe paprekshmëria e ambasadave më parë është
siguruar nga zbatimi i regjimit ligjor të zbatueshëm në territorin e shtetit dërgues dhe
përjashtimi i juridiksionit të shtetit pritës. Ndërsa sot imuniteti diplomatik përqaset në një
bazë funksionale, fiksioni është braktisur dhe imuniteti dhe paprekshmëria sigurohet nga
argumenti i nevojës që rrjedh nga funksioni i marrëdhënieve diplomatike: imuniteti është
i nevojshëm me qëllim që marrëdhëniet diplomatike të gëzohen të pashqetësuara.59 Ky
regjim i ri i imunitetit është pasqyruar në Konventën e Vjenës për marrëdhëniet
diplomatike dhe Konventën e Vjenës për marrëdhëniet konsullore.
E drejta ndërkombëtare zakonisht bën dallimin ndërmjet rregullave parësore dhe
dytësore. Ky dallim është i rëndësishëm lidhur me fiksionin ligjor në mbrojtjen
diplomatike, duke qenë se nëpërmjet këtij fiksioni një shtet ka të drejtën të përkrahë një
pretendim të bazuar në dëmin ndaj një individi. Fiksioni shërben për të transformuar një
të drejtë parësore në një rregull dytësor.60 Kjo mbështet idenë se shteti në realitet nuk po
pretendon të drejtën e tij, por vetëm po ushtron një të drejtë dytësore.
E drejta e mbrojtjes diplomatike është pjesë e së drejtës së përgjegjësisë së shtetit. Në
raportin e RS u prezantua dallimi ndërmjet rregullave parësore dhe dytësore. Frymëzimi
në këtë raport u bë nga Koncepti i ligjit i Hartit, në të cilin ai theksonte se rregullat
parësore janë ato që ‘vendosin detyrime’ dhe ‘kanë të bëjnë me veprime që përfshijnë
lëvizjet fizike ose ndryshime’. Ndërsa rregullat dytësore ‘japin fuqi’ dhe ‘sjellin veprime
të cilat çojnë jo vetëm në lëvizjet fizike apo ndryshime, por në krijimin ose ndryshimin e
detyrave ose detyrimeve’61. Për të kuptuar më qartë dallimin ndërmjet këtyre kategorive
është i dobishëm referimi në dallimin që ekziston në sistemet e së drejtës civile ndërmjet
ligjit material dhe atij procedural. Rregullat dytësore janë të rëndësishme për sistemet
ligjore, duke sjellë unitet në formimin e detyrimeve parësore. Rregullat dytësore janë
rregulla që shtrijnë pasojat në rast të shkeljes së rregullave parësore, mënyrat e
ndryshimit të tyre dhe kur është e mundur hierarkinë ndërmjet tyre. Rregullat parësore
59 Ian Brownlie, Principles of Public International Law, Oxford 2003, f.343. 60 Supra nr. 54 f. 46. 61 Idem, f.47.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
44
janë ato që lidhen me të drejtat dhe detyrimet e shteteve, siç është ndalimi i përdorimit të
forcës, pacta sunt servanda, ndalimi i genocidit, etj. Rregullat dytësore janë të nevojshme
për të zbatuar rregullat parësore. Duke qenë se Nenet për përgjegjësinë e shteteve,
konsiderohen se përfshijnë rregullat dytësore të së drejtës ndërkombëtare, mbrojtja
diplomatike duke qenë pjesë e përgjegjësisë së shteteve në përgjithësi, dhe e
përgjegjësisë për dëmet ndaj të huajve në veçanti, është vlerësuar si e përfshirë në
rregullat dytësore. Megjithatë natyra dytësore e përgjegjësisë së shteteve nuk është
gjithmonë e qartë. Disa rregulla janë parësore dhe dytësore njëkohësisht.
Kjo ndodh edhe në të drejtën e mbrojtjes diplomatike. Ajo mund të ushtrohet vetëm në
përgjigje të një akti ndërkombëtarisht të paligjshëm. Ndodhja e një akti ndërkombëtarisht
të paligjshëm është një kriter për pranueshmërinë dhe një rregull parësor.
Disa kushte të ushtrimit të mbrojtjes diplomatike mund të operojnë si në nivelin parësor
dhe atë dytësor. Kjo mund të vërë në dyshim vetë dallimin ndërmjet rregullave parësore
dhe dytësore. Fiksioni ligjor është një mekanizëm tranzitor, që transformon të drejtën
parësore individuale në të drejtë dytësore të shtetit të shtetësisë së tij. Ky tranzitim
funksionon në dy mënyra. Një e drejtë individuale shndërrohet në të drejtë të një shteti
dhe një e drejtë parësore shndërrohet në të drejtë dytësore. Megjithatë ky tranzitim nuk
vepron në nivel paralel. Ndërsa të drejtat parësore i përkasin individit dhe e drejta për të
ushtruar mbrojtjen diplomatike i përket shtetit të shtetësisë së tij, disa nga të drejtat dhe
detyrimet brenda rregullave dytësore i përkasin individëve. Fiksioni ligjor që i lejon
shteteve të ushtrojnë mbrojtjen diplomatike operon në një fazë të mëvonshme, vetëm pasi
të jenë ezauruar mjetet e brendshme dhe pasi të jetë vendosur një akt ndërkombëtarisht i
paligjshëm. Pra ai sjell një kombinim të rregullave parësore dhe dytësore.
Në kontekstin e marrëdhënieve diplomatike, fiksioni ligjor është instrumenti që i lejon
një shteti të përkrahë pretendimet e shtetasve të tij, dhe shpesh i është nënshtruar
kritikave pasi konsiderohet si i papajtueshëm me gjendjen aktuale të së drejtës.62 Pozita e
individit në të drejtën ndërkombëtare sot është e ndryshme nga ajo e individit në fillim të
62 Idem, f. 64.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
45
shekullit të 20 dhe mund të mos ketë më nevojë për këtë mekanizëm të krijuar nga
fiksioni juridik.
Fiksioni mbi të cilin bazohet mbrojtja diplomatike ka qenë objekt i debateve të shumta në
KDN. Megjithatë deri më tani nuk ka pasur alternativë për gjetjen e një mjeti tjetër
legjitimiteti për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike.
3. Subjekti i së drejtës së mbrojtjes diplomatike
Debati mbi identitetin e mbajtësit të së drejtës të mbrojtjes diplomatike ka një ndikim të
rëndësishëm në qëllimin dhe efektivitetin e këtij institucioni. Pyetja e drejtpërdrejte që
shtrohet është: mbajtësi i të drejtës së ushtrimit të mbrojtjes diplomatike është individi që
ka pësuar një dëm nga një shtet, apo shteti shtetësinë e të cilit ka ky individ. Nëse mbajtës
i së drejtës është shteti, ai mund ta ushtrojë të drejtën e tij pavarësisht nëse individi ka një
mjet për t’iu drejtuar një organi ndërkombëtar. Nëse mbajtës i së drejtës është individi,
atëherë mund të argumentohet se e drejta e shtetit është residuale dhe procedurale, pra një
e drejtë që mund të ushtrohet vetëm kur individi nuk ka mjete të tjera për të kërkuar të
drejtën e tij.
Historikisht e drejta e mbrojtjes diplomatike i është atribuar shtetit të shtetësisë së
individit të dëmtuar. Kjo e drejtë mbështet mbi fiksionin se një dëm ndaj individit është
një dëm ndaj shtetit të shtetësisë së tij. Megjithëse doktrina tradicionale e mbrojtjes
diplomatike ka nxitur debate të konsiderueshme, veçanërisht lidhur me çështjen se të
drejtat e kujt mbrohen kur shteti ushtron mbrojtjen diplomatike në emër të shtetasit të tij,
pranon gjerësisht rregullin e së drejtës ndërkombëtare zakonore se një shtet ka të drejtë të
mbrojë shtetasit e tij jashtë. Megjithëse shteti i banimit ka juridiksion territorial mbi të
huajin, shteti i shtetësisë ka juridiksion personal edhe kur ai banon në një shtet tjetër. Për
më tepër ajo është kodifikuar në nenin 3 të KVMD dhe nenin 5 të KVMK, të cilat listojnë
si një nga funksionet e misioneve diplomatike dhe konsullore “mbrojtjen në shtetin pritës
të interesave të shtetit dërgues dhe shtetasve të tij, brenda limiteve të lejuara nga e drejta
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
46
ndërkombëtare”. Konventa Evropiane Konsullore e vitit 1967 e përforcon këtë parim.63E
drejta e shtetit për të ushtruar mbrojtjen diplomatike është reflektuar edhe në shkrimet e
autorëve të ndryshëm. Borchard shkruante se mbrojtja diplomatike nga natyra e saj është
një procedim ndërkombëtar, që përbën një apel nga shteti te shteti mbi përmbushjen e
detyrimeve ndaj njëri-tjetrit që rrjedhin nga të drejtat dhe detyrimet reciproke. 64
E drejta e shtetit të shtetësisë për të ushtruar mbrojtjen diplomatike është konfirmuar
edhe nga vendimet gjyqësore. Çështja Mavrommatis e cila është çështja më e cituar në të
drejtën e mbrojtjes diplomatike krijon konfuzion lidhur me përcaktimin se cilat të drejta
mbrohen gjatë ushtrimit të mbrojtjes diplomatike, të drejtat e individit apo ato të shtetit.
Mbështetja e KDN në përcaktimin e dhënë në Mavrommatis, nuk e lehtëson kuptimin e
kësaj ndarje. Nëse biem dakord që pozita e mbrojtjes diplomatike është e mbështetur në
një fiksion, nuk mundet që në të njëjtën kohë të mbështesim që një shtet në realitet
pretendon të drejtën e tij. Fiksioni në mbrojtjen diplomatike është se një shtet pretendon
të kërkojë të drejtën e tij, ndërkohë që në realitet është e drejta e individit në qendër të
këtij pretendimi. E vetmja e drejtë që ka shteti, është ajo e ushtrimit të mbrojtjes
diplomatike, që është e ndryshme nga e drejta e shkelur për të cilën ngrihet pretendimi.
Pikëpamja tradicionale është se shteti mbron të drejtat e tij përderisa një dëm që i është
shkaktuar shtetasit të tij konsiderohet si dëm i shkaktuar ndaj vetë shtetit. Sot kjo doktrinë
është sfiduar nga zhvillimet në të drejtën ndërkombëtare dhe në zhvlerësimin e fiksionit
mbi të cilën mbështetej. Zhvillimet në të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut e
kanë tronditur doktrinën tradicionale.
Duke qenë se mbrojtja diplomatike merret me trajtimin e të huajve në të drejtën
ndërkombëtare, është e nevojshme të kuptohet vendi që zë individi në këtë të drejtë.
Ndonëse individi ka një rol të konsoliduar në të drejtën e brendshme, e drejta
ndërkombëtare tradicionalisht ka pasur në qendër të saj shtetet. Sipas së drejtës
tradicionale individi nuk ka qenë subjekt i së drejtës ndërkombëtare dhe nuk mund të
63ETS n. 6, neni 2.1 64Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, f.357
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
47
paraqiste një padi përpara një institucioni ndërkombëtar.65 Dështimi për të njohur
individin si subjekt i së drejtës ndërkombëtare, i çoi disa autorë të shprehen se individi
është një objekt i së drejtës ndërkombëtare. Disa autorë të tjerë argumentojnë se individi
duhet parë jo si një objekt i së drejtës ndërkombëtare, por si një përfitues i kësaj të
drejte.66 Pozita e individit u referua edhe nga GJPDN në opinionin këshillimor Danzig
Railway Officials.67 Në këtë çështje Polonia pretendoi se marrëveshja ndërmjet saj dhe
Danzig që rregullon kushtet e punësimit të zyrtarëve të cilët i mori në shërbimin e saj
hekurudhor, ishte një marrëveshje ndërkombëtare që krijonte detyrime vetëm ndërmjet
Polonisë dhe Dazing dhe duke qenë se marrëveshja nuk ishte përfshirë në ligjin e
brendshëm polak nuk krijonte të drejta dhe detyrime për individët dhe përgjegjësia e
Polonisë ishte e kufizuar. Gjykata theksoi se:
‘’megjithëse është e pranuar se sipas një parimi të mirënjohur të së drejtës
ndërkombëtare, një marrëveshje ndërkombëtare nuk mund të krijojë të drejta dhe
detyrime të drejtpërdrejta për individët privatë, nuk mund të mos pranohet se objekti i një
marrëveshje ndërkombëtare sipas palëve, mund të jetë miratimi prej tyre i disa rregullave
që krijojnë të drejta dhe detyrime për individët, të zbatueshme në gjykatat vendase.68
Si pasojë e ndryshimeve të mëdha historike pas LIIB, statusi i individit në të drejtën
ndërkombëtare ndryshoi në mënyrë radikale. Gradualisht shtetet e humbën monopolin
ekskluziv mbi individët dhe i kaluan pushtetet e tyre edhe në entitete të tjera siç ishin
organizatat ndërkombëtare. Megjithatë individi nuk u pranua gjerësisht si subjekt i së
drejtës ndërkombëtare. Ndonëse në sferën e detyrimeve të tij ndaj të drejtës
ndërkombëtare u afirmua si subjekt i së drejtës ndërkombëtare menjëherë pas LIIB69, në
sferën e gëzimit të të drejtave të tij progresi ka qenë më i ngadaltë. Një subjekt i së drejtës
65 Antonio Cassese, International Law , Napoli, 2001, f.78 66 D.J. Harris, Cases and Materials on International Law, Sweet & Maxwell, 1998, f. 140 67 Juridicsion of the Courts of Dazing, Advisory opinion, 1928, PCT Ser B, No. 15. 68 Idem, para 17 69 Kjo u vërtetua në gjykimet e Nurembergut kur gjykata theksoi se ‘krimet kundër njerëzimit janë kryer nga njerëzit dhe jo nga entitete abstrakte dhe vetëm duke dënuar individët që kanë kryer këto krime, mund të zbatohet e drejta ndërkombëtare’. Edoardo Greppi, I crimini di guerra e contro l’humanita nel diritto internazionale, UTET, 2004 f. 63
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
48
ndërkombëtare është një entitet i aftë për të pasur të drejta dhe detyrime ndërkombëtare
dhe aftësinë për të paraqitur pretendime ndërkombëtare. 70
Në vitin 2001 KDN bëri një referencë të qartë në ekzistencën e të drejtave të dhëna
individëve nga e drejta ndërkombëtare. Kjo u pasqyrua në nenin 33§2 të Neneve mbi
Përgjegjësinë e Shteteve për Aktet Ndërkombëtarisht të Paligjshme. Sipas këtij paragrafi
individi mund të ketë të drejta si pasojë e përgjegjësisë së shtetit. Neni 48 i Neneve shton
se në rast të një shkelje të një detyrimi erga omnes çdo shtet ka mundësi të kërkojë
përgjegjësinë e një shteti tjetër: përmbushja e detyrimeve për të pasur reparacione mund
të kërkohet në përfitim të përfituesve të detyrimit të shkelur. Është e qartë se këta
përfitues janë individët, kur të drejtat e tyre të njeriut janë shkelur. 71
Në çështjen Diallo, GJND vlerësoi se “qëllimi ratione materiae i mbrojtjes diplomatike
zgjerohet për të përfshirë inter alia të drejtat e njeriut të mbrojtura ndërkombëtarisht”.72
RS Bennouna në raportin e tij e shtroi qartë dhe saktë pyetjen: Kur paraqet një pretendim
ndërkombëtar shteti kërkon të drejtën e tij apo të drejtën e shtetasit të dëmtuar?
Projekti i KDN e lë të hapur përgjigjen se nëse kur ushtron mbrojtjen diplomatike shteti
kërkon të drejtat e tij, të drejtat e individit apo të të dyja bashkë. 73
Neni 3 nuk përjashton mundësinë e paraqitjes së pretendimit nga individi në një organ
ndërkombëtar kur kjo është e mundshme. Në të njëjtën kohë ai nuk vendos kufizime mbi
shtetin e shtetësisë për të ndërhyrë. Neni 3 e kodifikon parimin e mbrojtjes diplomatike
në formën e tij tradicionale. Ai e njeh mbrojtjen diplomatike si një të drejtë të lidhur me
shtetin, të cilën shteti është i lirë që ta ushtrojë me diskrecion të plotë.
Si konkluzion mund të themi se çështja e transformimit të të drejtave të individëve në të
drejta të shteteve është komplekse. Dëmi është shkaktuar ndaj individit dhe jo ndaj shtetit
të tij mbrojtës. E drejta për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike është e shtetit mbrojtës dhe 70 Supra nr. 65, f.91. 71Giorgio Gaja, The position of individuals in international law an ILC perspective, The European Journal of International Law V. 21, n. 1,2010, f.12. 72Çështja Diallo, (Republic of Guinea v. Democratic Republic of Congo), Vendimi i 30 nëntor 2010, para 39, www.icj-cij.org 73 ILC Report 2006, f.26, p. 2
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
49
jo e individit. Kushtet për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike përfshijnë detyrime si të
shtetit ashtu edhe të individit.
4. Mbrojtja diplomatike si një detyrim kushtetues dhe si një e drejtë
diskrecionare e shtetit
Tradicionalisht është kuptuar se kur shteti ushtron mbrojtjen diplomatike ai e bën këtë në
ushtrim të një të drejtë që i takon atij. Kjo ide është mbështetur në fiksion klasik vatelian
se “kushdo qe keqtrajton një shtetas në mënyrë indirekte dëmton shtetin”. Në këtë
pozicion u rreshtua edhe GJPDN në vitin 1924, në çështjen Mavrommatis. Kjo pikëpamje
mbështetet në idenë se detyrimet ndërkombëtare kanë domosdoshmërisht një karakter
ndërshtetëror dhe i detyrohen vetëm shteteve dhe jo individëve. Kjo përqasje u konfirmua
edhe nga GJND në çështjen ‘Reparations for Injuries’, ku kjo gjykatë konsideroi se
rregulli i mbrojtjes diplomatike qëndron në bazën e përcaktimit se “shteti i paditur ka
shkelur një detyrim kundrejt shtetit të shtetësisë lidhur me individët dhe vetëm pala të
cilës i drejtohet detyrimi ndërkombëtar mund të paraqesë një pretendim për shkeljen e
tij”.74
E drejta e shtetit për të ushtruar mbrojtjen diplomatike shihet si diskrecionare. Asnjë
instrument i së drejtës ndërkombëtare nuk ka vendosur një detyrim për të ushtruar
mbrojtjen diplomatike nga një shtet në favor të shtetasve të tij.
Në çështjen ‘Barcelona Traction’ gjykata formuloi rregullin e cituar shpesh se ‘brenda
limiteve të vendosura nga e drejta ndërkombëtare, një shtet mund të ushtrojë mbrojtjen
diplomatike me çfarëdo mjeti dhe me çfarëdo shtrirje që e mendon të përshtatshme, duke
qënë e drejta e tij, ajo që po kërkon.75
74 Çështja ‘Reparation for Injuries’, Vendim këshëllimor i datës 11 prill 1949, www.icj-cij.org 75 Case concerning the Barcelona Traction, Light and Power Company, ICJ Reports, 1970, para. 78
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
50
Faktorët që mund të ndikojnë në vendimin e shtetit për të ushtruar mbrojtjen diplomatike
mund të jenë të një natyre politike, ekonomike, sociale, ideologjike apo edhe ushtarake. 76
Sistemi ekonomik mund të ketë ndikim në sjelljen e shtetit ndaj institucionit të mbrojtjes
diplomatike. Një shtet i cili i kufizon brenda vendit të tij të drejtat e shtetasve, përfshirë
edhe të drejtën e tyre për të lëvizur lirshëm, nuk e ka të pëlqyeshme kërkimin e të
drejtave të tyre jashtë vendit. Një shtet i cili eksporton në nivele të ulta ka më shumë
gjasa të mos preferojë ushtrimin e mbrojtjes diplomatike krahasuar me një shtet që i ka
më të hapura rrugët e komunikimit ekonomik, për shkak se ky ushtrim mund të ndikojë
edhe në ato pak mundësi ekonomike. Një shtet i cili e rezervon aktivitetin ekonomik si
një monopol të tij, priret të mos ushtrojë mbrojtje diplomatike, krahasuar me një shtet i
cili ia lë zhvillimin e këtyre aktiviteteve shtetasve të tij. 77
Faktorët që ndikojnë në natyrën diskrecionare të shtetit mund të kenë efekt pozitiv ose
negativ. Në faktorët pozitivë përfshihet ndikimi i opinionit publik brenda vendit që e
detyron një qeveri të ushtrojë mbrojtjen diplomatike, pavarësisht kostove të saj. Çështja e
pengjeve në Iran është një nga këto raste. Në këtë pengmarrje u përfshinë 52 diplomatë
amerikanë në Teheran në vitin 1979, dhe kjo çështje ishte një shqetësim i madh për
popullin amerikan. Qeveria e SHBA jo vetëm që e paraqiti çështjen në GJND, por
ndërmori edhe një përpjekje, ndonëse të dështuar për të shpëtuar diplomatët. Një
shembull tjetër është ai i ndërhyrjes së Izraelit në aeroportin e Entebbe të Ugandës në
vitin 1976. Qeveria izraeliane ndërmori një mision për të shpëtuar jetët e 103 izraelitëve
të cilët ishin rrëmbyer nga militantët palestinezë dhe gjermanë. Presioni i opinionit publik
e detyroi qeverinë izraelite të ndërhynte për të shpëtuar pengjet.
Një nga argumentet kryesorë të ngritura kundër njohjes së një detyrimi për të ushtruar
mbrojtjen diplomatike është nocioni se një shtet nuk ka detyrim të sigurojë mbrojtjen e të
drejtave të njeriut të shtetasve të tij kur ata ndodhen jashtë kufijve të tij territorialë, duke
76 Wilhelm Karl Geck, Diplomatic Protection, EPIL 10, 1987, f.147. 77 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
51
marrë parasysh zbatimin territorial të konventave ndërkombëtare të të drejtave të njeriut
dhe të akteve të tij të brendshme për të drejtat e njeriut.78
Sipas doktrinës tradicionale të mbrojtjes diplomatike një shtet ka të drejtën të mbrojë
shtetasit e tij, por nuk ka detyrim për ta ushtruar këtë mbrojtje. Si rrjedhojë shtetasi i
dëmtuar nuk gëzon të drejtën e mbrojtjes diplomatike sipas së drejtës ndërkombëtare.
Fakti që nuk ka asnjë detyrim mbi shtetin sipas së drejtës ndërkombëtare për të mbrojtur
është cituar nga Borchard në vitin 1915. Nëse ka një detyrim shprehet Borchard, ai është
një detyrim moral dhe jo ligjor, përderisa nuk ka asnjë mjet për të detyruar përmbushjen e
tij.79 Ka pasur edhe autorë që e kanë kundërshtuar doktrinën tradicionale me argumentin
se diskrecioni absolut që i lihet shtetit në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike nuk
përshtatet me parimin se trajtimi i duhur i të huajve është një çështje e së drejtës
ndërkombëtare. Kjo përshkruhet si një nga disavantazhet kryesore të sistemit aktual.80
Ndërsa institucioni i mbrojtjes diplomatike mund të shikohet si një instrument për
mbrojtjen ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, ai nuk përshkruhet si një e drejtë
individuale. Për disa autorë ka tendencë, që me zhvillimet e mbrojtjes diplomatike dhe
rritjen e rolit të individit në të drejtën ndërkombëtare, të jetë individi dhe jo shteti në
qendër të mbrojtjes diplomatike. Shteti mund të veprojë si një agjent, ose në emër të
individit dhe pasojat që vijnë nga mbrojtja diplomatike duhet t’i drejtohen individit dhe jo
shtetit. Ndërkohë që tranzicioni nga një fiksion ligjor në një realitet të ndryshëm të
ndodhë, është paraqitur ideja e një natyre dualiste të pretendimit si përfaqësues i
interesave të individit dhe shtetit në të njëjtën kohë.81 Garcia Amador është i bindur se
mbrojtja diplomatike duhet të jetë një detyrë për shtetin, por shpreh keqardhjen se historia
dhe praktika ndërkombëtare nuk e kanë trajtuar si të tillë.82
Dugard shkruan se "dobësia më e madhe e mbrojtjes diplomatike është se ajo është lënë
tërësisht në dorën e shtetit të shtetësisë për të vendosur nëse do të ushtrojnë mbrojtje 78 Noura Karazivan, Diplomatic protection: taking human rights extraterritorially, Canadian Yearbook of International Law, Volume 44, 2006, fq. 325 79Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, f. 29 80Mohamed Bennouna, Preliminary report on diplomatic protection. UN Doc. A/CN.4/484, f.16. 81 Francisco Orrego Vicuna, Changing approaches to the nationality of claims in the context of diplomatic protection and international dispute settlement ,www.arbitration-icca.org f. 5 . 82 Garcia Amador, State responsability, Third report, Yearbook 1958, UN Doc A/CN.4/111, f. 4.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
52
diplomatike." Sipas tij shtetet kanë, jo vetëm të drejtën, por një detyrim ligjor për të
mbrojtur shtetasit e tyre jashtë kundër një shkelje flagrante të të drejtave të tyre njerëzore.
Dugard ka shpallur vizionin e tij për reformimin e të drejtës të mbrojtjes diplomatike në
kushtet e mëposhtme:
E drejta e një shteti për të mbrojtur një shtetas kur ajo dëshiron dhe nëse ajo e kënaq nuk
ka vend në të drejtën bashkëkohore ndërkombëtare. Nëse një shtet është palë në një
konventë të të drejtave të njeriut është e nevojshme që të sigurojë brenda juridiksionit të
tij mbrojtjen efektive kundër shkeljes së të drejtave të përfshira në konventë dhe për të
siguruar mjete adekuate për dëmshpërblim. Nuk ka asnjë arsye pse një shtet i shtetësisë
nuk duhet të jetë i detyruar për të mbrojtur shtetasin e vet, kur të drejtat më themelore të
njeriut e tij janë shkelur seriozisht jashtë vendit.83
Por ky qëndrim nuk është përkrahur gjerësisht. Për disa autorë ky qëndrim “paraqet një
vizion utopik të drejtës ndërkombëtare frymëzuar nga idealet humaniste, të cilat nuk janë
drejtpërdrejt të pasqyruara në institucionin e mbrojtjes diplomatike."84
Sfida e vërtetë e sjellë nga të drejtat e njeriut ndaj natyrës ligjore tradicionale të mbrojtjes
diplomatike, nuk është ndarja e të drejtave të individëve nga e drejta e shteteve. Sfida e
vërtetë konsiston në faktin e njohjes se kur një individ është dëmtuar jashtë shtetit, së pari
të jenë të përfshira të drejtat e tij individuale dhe se këto të drejta rrjedhimisht ndikojnë të
drejtat e shteteve, të cilat janë plotësuese të saj. Ky karakter i dyfishtë i mbrojtjes
diplomatike është paraqitur nga GJND në çështjen La Grande, duke njohur se shkelja e
nenit 36 të KVMK nga ana e SHBA ka shkelur detyrimet e saj ndaj “Republikës Federale
të Gjermanisë dhe vëllezërve LaGrand”.85 Dhe në çështjen Avena u konkludua se
“shkelja e të drejtës së individit në nenin 36 të Konventës mund të sjellë një shkelje të së
drejtës së shtetit dërgues dhe shkelja e së drejtës së këtij të fundit, mund të sjellë një
83 John Dugard, Diplomatic protection and human rights: The draft articles of the International Law Commission, Australian Yearbook of International Law, 2003, f.81. 84Vasileios Perganitis, Towards a humanization of diplomatic protection? Max Planck Institut, 2006,f. 378. www.zaoerv.de 85LaGrand Case,(Germany v. United States of America), ICJ Reports 2001, f. 466.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
53
shkelje të së drejtës së individit”.86 Sfida qëndron në pranimin e këtij komplimentariteti
dhe primacisë së shkeljes së të drejtave të individit. Nocioni tradicional i karakterit
diskrecionar të shtetit në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike nuk është në përputhje
prioritetin e individit. Duke pasur parasysh aksesin e limituar të individit në gjykatat
ndërkombëtare, mungesën e efektivitetit te disa prej këtyre mekanizmave, ka pasur
qëndrime se një shtet duhet të ketë detyrimin për të mbrojtur shtetasit e tij dhe të veprojë
në emër të tij kur i cënohen të drejtat. Megjithatë përpjekjet ndërkombëtare për ta kthyer
diskrecionin e shtetit në detyrim për veprim nuk kanë pasur rezultat pasi:
Së pari, de lege lata (ligji siç është), një hap i vogël është ndërmarrë nga e drejta
diplomatike lato sensu në nenin 20 të Traktatit të Komunitetin Evropian, megjithëse i
kufizuar në nivelin rajonal dhe jo i lidhur me mbrojtjen diplomatike stricto sensu, nga e
cila rrjedh një detyrim (jo diskrecion) i shteteve të BE.
Së dyti, de lege ferenda (ligji siç duhet të jetë), RS Dugard propozoi që KDN të aprovojë
një klauzolë sipas të cilit shtetet mund të ishin të detyruar të ushtronin mbrojtje
diplomatike në favor të shtetasve të tyre të dëmtuar nga shkelje të rënda të jus cogens,
nëse shtetasi nuk ka ndërmarrë një aplikim të drejtëpërdrejtë në gjykatat ndërkombëtare.
Per këtë klauzolë pati kritika lidhur me rrezikun e shkeljes së parimit të mosndërhyrjes
dhe se opinio juris nuk ishte zhvilluar në këtë drejtim.87
Neni 4 i projektit të propozuar nga RS parashikonte:
‘’1. Nëse individi i dëmtuar nuk është në gjendje të paraqesë një pretendim për një dëm
ndaj një gjykate ndërkombëtare kompetente, shteti i shtetësisë tij/saj ka një detyrim ligjor
për të ushtruar mbrojtjen diplomatike në emër të personit të dëmtuar sipas kërkesës, nëse
dëmi rezulton nga një shkelje e rëndë e jus cogens që i atribuohet një shteti tjetër.
1. Shteti i shtetësisë lehtësohet nga ky detyrim nëse:
a) Ushtrimi i mbrojtjes diplomatike do të dëmtonte seriozisht interesat e shtetit dhe
të shtetasve të tij.
86 Avena and other Mexican nationals (Mexico v.United States), ICJ Reports 2004, f.16. 87 Report of the ILC, Sesioni 52, UN doc.A/CN.4/506 f. 8.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
54
b) Një shtet tjetër ushtron mbrojtjen diplomatike në emër të personit të dëmtuar.
c) Personi i dëmtuar nuk e ka shtetësinë efektive dhe dominante të shtetit.
2. Shtetet janë të detyruar të sigurojnë në ligjin e tyre të brendshëm zbatimin e kësaj
të drejte përpara një gjykate kompetente ose një autoriteti tjetër kombëtar të
pavarur.”88
RS vlerëson se e drejta e një shteti për të mbrojtur një shtetas sipas dëshirës së tij, nuk
duhet të ketë vend në të drejtën ndërkombëtare bashkëkohore. Nëse një shtet palë në një
konventë të drejtave të njeriut i kërkohet që të sigurojë të drejtat për çdo individ, nuk ka
arsye pse shteti i shtetësisë nuk duhet të ketë detyrimin të mbrojë shtetasit e tij, kur të
drejtat e tyre shkelen jashtë vendit. 89
Neni 4 u paraqit si një zhvillim progresiv më tepër se kodifikim. Në situatën kur një
propozim i tillë nuk u pranua dhe nuk u përfshi në projekt-nenet, një shtet nuk ka asnjë
detyrim ndërkombëtar të ushtrojë mbrojtjen diplomatike në emër të shtetasit të dëmtuar si
pasojë e një akti ndërkombëtarisht të paligjshëm. Natyra diskrecionare e mbrojtjes
diplomatike është pohuar edhe në nenin 2 të projektit. Megjithatë po rritet mbështetja për
pikëpamjen se ka detyrim, ndonëse i paplotë, që shtetet ose sipas së drejtës së brendshme
apo asaj ndërkombëtare të mbrojnë shtetasit e tyre jashtë, kur ata janë subjekt i shkeljeve
të rënda të të drejtave të njeriut. Kushtetutat e një numri shtetesh e njohin të drejtën e
individit për të marrë mbrojtje diplomatike për dëmet që i shkaktohen jashtë vendit.
Studimi i RS ka evidentuar disa kushtetuta në të cilat paraqitet detyrimi për mbrojtjen e
shtetasve jashtë vendit.90 Në këto raste nuk mund të flasim për të drejtën diskrecionare të
shtetit për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike, por për detyrimin kushtetues të shtetit për
ushtrimin e saj.
Së fundmi, disa shtete kanë përfshirë në legjislacionin e tyre të brendshëm një detyrim
për të ushtruar mbrojtjen diplomatike në favor të shtetasve të tyre. Më shumë e cituar ka 88 Supra nr.83, f. 6. 89 Ibid. 90 Draft articles on diplomatic protection with commentaries, Yearbook of International Law Commission, 2006, Vol II, f. 92
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
55
qenë Kushtetuta e Gjermanisë e vitit 1919 e njohur si Kushtetuta e Vajmarit (Weimar) që
përcaktonte se kundër shteteve të huaja të gjithë shtetasit e Rajhut, brenda dhe jashtë
Rajhut, kanë të drejtën e mbrojtjes së tij, një dispozitë e cila nuk u përtëri në Ligjin
Themelor të 1949, ka shërbyer si bazë për të vlerësuar se ka një detyrë kushtetuese të
pashkruar për të mbrojtur shtetasit.91 Ka disa shtete që parashikojnë në legjislacionin e
tyre të brendshëm një detyrim për të ushtruar mbrojtjen diplomatike, por zbatimi i këtij
detyrimi është i dyshueshëm duke qenë se në shumë raste nuk ka gjykata që të jenë
kompetente për rishikimin e një detyrimi të tillë.
Për më tepër një numër gjykatash kombëtare në vendimet e tyre kanë treguar se
megjithëse shteti ka liri për të ushtruar mbrojtjen diplomatike, ka një detyrim nga ana e
shtetit për të bërë diçka në ndihmë të shtetasve të tij, qoftë ky një detyrim për të
konsideruar në mënyrë të drejtë mundësinë e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike.92 Në
këto rrethana është e mundshme që të sugjerohet seriozisht që e drejta ndërkombëtare e
njeh ekzistencën e disa detyrimeve nga ana e shtetit për të konsideruar mundësinë e
ushtrimit të mbrojtjes diplomatike në interes të shtetasve që kanë pësuar një dëm serioz.
KDN shprehet se kjo përqasje nuk e ka fituar ende fazën e zhvillimit në të drejtë
zakonore, por duhet parë si një ushtrim i zhvillimit progresiv të së drejtës.
Sipas gjykimit tonë, në fazën aktuale të së drejtës ndërkombëtare, ndikuar edhe nga
zhvillimet në KDN, është akoma e dëshirueshme që të vijojnë përpjekjet për të vendosur
një detyrim ndërkombëtar të përgjithshëm për shtetet që të ushtrojnë mbrojtje
diplomatike të shtetasve të tyre jashtë vendit. Pohimi i Borchard se nëse ky është një
detyrim mbetet një detyrim moral dhe jo ligjor, deri sa nuk ka mjete për zbatimin e këtij
detyrim, mbetet ende në të njëjtën vlerësim. Pra sfida nuk është shndërrimi i asaj që
shihet si diskrecionare në detyrim por në lehtësimin e diskrecionit të shtetit.
Ndërsa qëndrimi se ky diskrecion i shteteve është në përputhje me parimet tradicionale të
sovranitetit shtetëror, ai tashmë ka filluar të lëkundet nën ndikimin e të drejtave të njeriut
dhe zhvillimit të individit si subjekt ose si pjesëmarrës në të drejtën ndërkombëtare.
91Mariana Salazar Albornoz; Legal nature and legal consequences of diplomatic protection, contemporary challenges. Annuario Mexicano de Derecho International,2010, f. 15 92 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
56
KREU III
KUSHTET E USHTRIMIT TË MBROJTJES DIPLOMATIKE
Në praktikë mbrojtja diplomatike është e rrethuar nga shumë kushte, secila prej të cilave
duhet plotësuar për të realizuar ushtrimin e saj. Përcaktimi i kushteve dhe rrethanave se
kur mund të ushtrojë mbrojtjen diplomatike një shtet, është një çështje kryesore e këtij
studimi.
Sipas të drejtës zakonore ndërkombëtare, shteti paditës duhet të provojë ekzistencën e
kushteve të mëposhtme, me qëllim që të jetë i suksesshëm në pretendimin e tij:
1. Akti ndërkombëtarisht i paligjshëm
Kushti i parë për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike është ekzistenca e një akti
ndërkombëtarisht të paligjshëm. Duhet të provohet që dëmi i shkaktuar ka ardhur nga një
akt i kryer nga shteti ose agjentët e tij me veprim ose mosveprim dhe se dëmi ka ndodhur
brenda juridiksionit të këtij shteti. Përkufizimi dhe përmbajtja e një akti ndërkombëtarisht
të paligjshëm ka qenë objekt i punës së KDN, i cili në 2001 përfundoi punën gati 50
vjeçare për hartimin e projekt-neneve për përgjegjësinë e shteteve për aktet
ndërkombëtarisht të paligjshëm. 93
Është një nga parimet themelore të së drejtës ndërkombëtare parimi sipas të cilit çdo akt
ndërkombëtarisht i paligjshëm i një shteti passjell përgjegjësinë e tij ndërkombëtare.
Elementët e kërkuar për të vendosur mbi ekzistencën e aktit ndërkombëtarisht të
93 Përgjegjësia ndërkombëtare e shteteve është një fushë e veçantë e së drejtës ndërkombëtare publike, e cila nuk mund të përcillet e plotë në këtë studim. Për qëllimet e tij do të referohen ato koncepte dhe trajtime që kanë lidhje me mbrojtjen diplomatike. Për më tepër mbi përgjegjësine e shteteve për akte ndërkombëtarisht të paligjshme www.untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/.../9_6_2001.pdf
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
57
paligjshëm janë dy: së pari, sjellja e shtetit duhet t’i atribuohet shtetit sipas së drejtës
ndërkombëtare dhe së dyti, sjellja e shtetit duhet të përbëjë një shkelje të një detyrimi
ndërkombëtar për këtë shtet. Elementi i atribuimit cilësohet si elementi subjektiv ndërsa
elementi i shkeljes cilësohet si elementi objektiv. 94
Këto dy elementë kanë dalë në pah edhe nga jurisprudenca e GJND. Në çështjen ‘United
States Diplomatic and Consular Staff in Tehran’, Gjykata theksoi se për të përcaktuar
përgjegjësinë e Republikës Islamike të Iranit ‘’duhet të përcaktohej më parë se si aktet e
kryera i atribuohen shtetit iranian dhe së dyti, duhet konsideruar përputhshmëria ose
mospërputhshmëria e tyre me detyrimet që kishte Irani nga traktatet në fuqi ose ndaj
ndonjë rregulli tjetër të së drejtës ndërkombëtare që mund të zbatohet’’.95
Sjellja që i atribuohet shtetit mund të konsistojë në veprime ose mosveprime. Kështu në
çështjen e cituar të pengjeve amerikane në Teheran, GJND konkludoi se përgjegjësia e
Republikës Islamike të Iranit i referohej mosveprimeve të autoriteteve të tij, të cilët
dështuan në marrjen e masave të nevojshme në rrethanat ku dukej qartazi nevoja për
marrjen e tyre.
Që një sjellje e veçantë të karakterizohet si një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm, duhet
që së pari t’i atribuohet shtetit. Shteti është një entitet i organizuar dhe një person juridik
me autoritet të plotë për të vepruar në të drejtën ndërkombëtare. Por pranimi i këtij statusi
nuk mund të mohojë faktin që shteti nuk mund të veprojë vetë. Një akt i shtetit përfshin
veprimet ose mosveprimet e qenieve njerëzore ose grupeve, pasi shteti mund të veprojë
vetëm nga, dhe nëpërmjet agjentëve dhe përfaqësuesve të tij. Për qëllimet e së drejtës
ndërkombëtare shteti shikohet si një entitet, si një person juridik i vetëm në të drejtën
ndërkombëtare.
Dëmi i pretenduar duhet të jetë shkaktuar nga shteti, i përfaqësuar nga dega ekzekutive,
legjislative ose gjyqësore dhe jo nga një individ privat. Si rregull i përgjithshëm, sjellja e
një personi privat nuk i atribuohet shtetit. Rregulli i përgjithshëm i së drejtës
ndërkombëtare është se shteti është përgjegjës vetëm për aktet e kryera nga organet e tij
94 Idem f, 34 95 United States Diplomatic and Consular Staff in Tehran, ICJ Reports 1980, f.41
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
58
dhe jo për aktet e personave fizikë. Një akt i kryer nga një shtetas i tij kundër një shtetasi
të huaj nuk sjell përgjegjësinë ndërkombëtare të shtetit. Ky individ mund të ndiqet
penalisht në gjykatat e brendshme të shtetit, i cili mund të jetë në fokus të kërkesave nga
shteti i shtetësisë së individit të dëmtuar, nëse nuk kryen detyrën e tij për të proceduar
dhe dënuar sipas ligjit të tij shkelësin e të drejtave të të huajit.
Ky rregull u përcaktua edhe në çështjen Tellini në vitin 1923. Këshilli i Lidhjes së
Kombeve i referoi një Komisioni Special të Juristëve disa pyetje rreth incidentit italo-
grek gjatë procesit të delimitimit të kufirit shqiptaro-grek. Në përgjigje të pyetjeve
Komisioni përgjigjet se ‘përgjegjësia e një shtetit përfshihet në rast të kryerjes në
territorin e tij të një krimi politik kundër të huajve, nëse shteti ka neglizhuar të marrë të
gjitha masat e nevojshme për parandalimin e krimit dhe ndjekjen, arrestimin dhe sjelljen
përpara drejtësisë të vrasësve’’.96
Elementi i dytë që duhet plotësuar për ekzistencën e një akti ndërkombëtarisht të
paligjshëm është që sjellja që i atribuohet shtetit, të përbëjë një shkelje të detyrimeve
ndërkombëtare të këtij shteti. Terminologjia e shkeljes së një detyrimi ndërkombëtar
është e konsoliduar në të drejtën ndërkombëtare dhe përfshin si detyrimet e traktateve
ashtu edhe ato që nuk rrjedhin nga traktatet. 97
Shkelja e një detyrimi ndërkombëtar konsiston në mospërputhjen ndërmjet sjelljes që
kërkohet nga një shtet dhe nga sjellja aktuale e këtij shteti ose me fjalë të tjera ndërmjet
kërkesave të së drejtës ndërkombëtare dhe fakteve të çështjes. Kjo mospërputhje mund të
shprehet në forma të ndryshme. GJND ka përdorur shprehje si ‘mospërputhje me
detyrimet e një shteti, ‘akte në kundërshtim’ ose ‘të papërshtatshme me një rregull të
dhënë ‘ose ‘dështim për të plotësuar detyrimet e traktateve’.98
Neni 12 i projekt-neneve për përgjegjësinë e shteteve pohon se ka një shkelje të së drejtës
ndërkombëtare kur një akt nuk është në përputhje me atë që kërkohet nga detyrimet e
96 League of Nations Official Journal, n. 11, 1923, f. 1349. 97 Nenet për përgjegjësinë ndërkombëtare të shteteve, Report of the International Law Commission on the work of its fifty-third sesion f. 35 98Idem. f.55
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
59
shtetit, pavarësisht origjinës së tij. Kjo përfshin të gjithë detyrimet e shtetit pavarësisht
nëse ato rrjedhin nga e drejta ndërkombëtare zakonore, një traktat apo një parim i
përgjithshëm i së drejtës i zbatueshëm në rendin ligjor ndërkombëtar. Gjithashtu shtetet
mund të ndërmarrin detyrime edhe me një akt të njëanshëm. Formula ‘pavarësisht
origjinës së tij’ i referohet të gjithë burimeve të mundshme të detyrimeve ndërkombëtare
dhe të gjithë proceseve që krijojnë detyrime ligjore të njohura nga e drejta
ndërkombëtare. Në të drejtën ndërkombëtare nuk ka vend për dallimin që mund të
vërehet në sisteme të tjera ligjore ndërmjet regjimit të përgjegjësisë për shkeljen e një
traktati dhe për shkeljen e disa rregullave të tjera apo përgjegjësisë civile dhe penale. Për
sa i takon origjinës së detyrimeve në të drejtën ndërkombëtare ka vetëm një regjim të
vetëm të përgjegjësisë së shteteve.
Një nga rregullat themelore në fushën e përgjegjësisë së shteteve, është ai sipas të cilit
karakterizimi i një akti të shtetit si ndërkombëtarisht i paligjshëm, rregullohet nga e drejta
ndërkombëtare dhe nuk ndikohet nga karakterizimi i të njëjtit akt në të drejtën e
brendshme. Ky parim nënkupton, së pari që një akt i një shteti nuk mund të
karakterizohet si një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm vetëm nëse përbën shkelje të
detyrimeve ndërkombëtare, pavarësisht nëse shkel një ligj të këtij shteti. Së dyti, një shtet
nuk mund të pretendojë se sjellja e tij është në përputhje me të drejtën e brendshme për të
justifikuar sjelljen e tij në kundërshtim më të drejtën ndërkombëtare. Nëse një individ
pretendon se shteti pritës i ka shkelur të drejtat e tij, shteti i shtetësisë mund të ndërhyjë
nëse veprimi ose mosveprimi i pretenduar është në kundërshtim me të drejtën
ndërkombëtare ose një shkelje e saj. Nëse veprimi ose mosveprimi nuk është në
kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare, nuk ka bazë ligjore për të ndërhyrë në mbrojtje
të individëve të dëmtuar.
Pyetja se çfarë trajtimi i të huajve përbën një akt ndërkombëtarisht të paligjshëm, ka qenë
burim i mospajtimeve ndërmjet shteteve të zhvilluara dhe të pazhvilluara.
Shtetet e pazhvilluara mbështesin standardin e “trajtimit kombëtar” sipas të cilit një shtet
duhet t’i trajtojë një shtetas të huaj jo më keq se trajton shtetasit e tij.99 Trajtimi kombëtar
9999John Dugard, First report on diplomatic protection, UN doc. A/CN.4/506, 40. f.17.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
60
është një parim jodiskriminues. Ai lë të pambrojtur shtetasit e huaj nga abuzimet e një
qeverie, e cila njëkohësisht i trajton shtetasit e saj në të njëjtën mënyrë. Në ndryshim nga
ky standard, shtetet e zhvilluara kanë mbrojtur standardin e “trajtimit minimal”. Trajtimi
minimal nënkupton se vendoset një vijë bazë nën të cilën nuk duhet të ulet sjellja e
shteteve. Ky standard reflekton kërkesat aktuale të së drejtës ndërkombëtare zakonore.100
Cilat janë rastet kur një shtet kryen shkelje të së drejtës ndërkombëtare për shkak të
mosrespektimit të të drejtave të të huajve?
Përgjegjësia e shtetit mund të shfaqet si pasojë e keqtrajtimit të shtetasve të huaj gjatë
arrestimit nga autoritetet e këtij shteti, shpronësimi i padrejtë i një objekti në pronësi të të
huajve, e mosndëshkimit të individëve përgjegjës për sulmet ndaj të huajve ose e
dëmtimit fizik të shtetasve të huaj nga zyrtarët e shtetit. Përveç kësaj përgjegjësia mund
të lindë për shkak të mohimit të drejtësisë101, si në rastin kur një shtetasi të huaj nuk i
jepet e drejta për një proces të rregullt ligjor në lidhje me një mosmarrëveshje të lindur në
territorin e shtetit, qoftë ajo civile apo penale. 102
2. Ezaurimi i mjeteve të brendshme ligjore
Shtylla e dytë e rëndësishme mbi të cilën është ndërtuar parimi i mbrojtjes diplomatike
është ezaurimi (shterimi) i mjeteve të brendshme ligjore. Sipas këtij parimi të së drejtës
ndërkombëtare zakonore, referimi në mjetet e zgjidhjes ndërkombëtare nuk është i
pranueshëm derisa personi i dëmtuar të ketë ezauruar mjetet ligjore (administrative dhe
gjyqësore) në shtetin që pretendohet se ka shkaktuar dëmin.
Disa autorë mbështesin argumentin se traktatet e të drejtave të njeriut vendosin mbi
shtetet një detyrim për të ushtruar mbrojtjen diplomatike, argument i cili haset me 100Idem. 101 Sipas nenit 9 të projektit të Harvardit për përgjegjësinë shtetërore të vitit 1929 kemi të bëjmë me mohim të drejtësisë ‘’kur ka një kundërshtim, vonesë të papërligjur ose pengim të hapjes së procedurës ligjore, mangësi të rëndë në administrimin e drejtësisë ose të mjeteve ligjore, mossigurim të atyre garancive, të cilat në përgjithësi trajtohen si të domosdoshme për vetë administrimin e drejtësisë ose një gjykim haptazi të padrejtë. Një gabim i një gjykatëse vendase i cili nuk sjell padrejtësi të hapur nuk quhet mohim i drejtësisë.’’ Extract nga Yearbook of the International Law Commision 1956, Vol II, f.229 102Martin Dixon, E drejta ndërkombëtare, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, Tiranë, 2011, f. 340
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
61
kundërshtimin se traktatet e të drejtave të njeriut nuk mund të kenë zbatim
jashtëterritorial.103 Si një parim i përgjithshëm i së drejtës ndërkombëtare publike,
kompetenca juridiksionale e një shteti është së pari territoriale. Juridiksioni
ekstraterritorial i një shteti, i cili mbështetet në kushte të tjera si shtetësia dhe
universaliteti, është i kufizuar nga të drejtat sovrane të shteteve të tjerë. Kështu ushtrimi i
juridiksionit të një shteti mbi shtetasit e tij jashtë vendit, është i ndërvarur nga
kompetenca territoriale e shtetit të huaj. Në rastin e mbrojtjes diplomatike ky juridiksion,
është përmbledhur në rregullin e mjeteve ligjore të brendshme.
Mjetet e brendshme, nënkuptojnë mjetet ligjore, të cilat janë të hapura ndaj individit të
dëmtuar përpara gjykatave ose organeve administrative të shtetit, i cili pretendohet se
është përgjegjës për shkaktimin e dëmit. Mjetet e mundshme që një i huaj mund të ketë
në dispozicion ndryshojnë nga një shtet në tjetrin. Për këtë arsye nuk mund të ketë një
rregull kodifikues që të rregullojë të gjitha situatat. Në radhë të parë shtetasi i huaj duhet
të ezaurojë të gjitha mjetet e mundshme gjyqësore. Nëse ligji i brendshëm lejon apelimin
në një gjykatë më të lartë, duhet të paraqitet ky apelim me qëllim që të arrihet në një
vendim përfundimtar të çështjes. Gjykatat nënkuptojnë si gjykatat e zakonshme ashtu
edhe gjykatat speciale, përsa kohë ‘çështja thelbësore nuk është karakteri i zakonshëm
ose i jashtëzakonshëm i mjetit ligjor, por nëse ai njeh mundësinë efektive dhe të
mjaftueshme për korrigjim’.104 Nga ana tjetër edhe mjetet administrative duhen ezauruar.
Të huajit i kërkohet të ezaurojë të gjitha ato mjete të cilat mund të rezultojnë në një
vendim të detyrueshëm. Në tërësinë e mjeteve lokale nuk përfshihen vetëm mjetet që
kanë për qëllim të ofrojnë një favor dhe jo të kërkojnë një të drejtë. 105
Në plotësimin e rregullit të ezaurimit të mjeteve të brendshme ligjore, është e
rëndësishme që të njihen ligjet dhe procedurat e brendshme me qëllim që të vlerësohet
nëse të gjitha mjetet e mundshme janë ezauruar. Me qëllim që të plotësohet kërkesa e
ezaurimit të mjeteve lokale, një shtet duhet të lejojë të huajt të kenë akses në gjykatat
brenda territorit të tij, për qëllimet e riparimit të dëmeve që i janë shkaktuar. Dështimi për 103 Noura Karazivan, Diplomatic protection: taking human rights extraterritorialy, Canadian Yearbook of International Law, Volume 44, 2006, f. 327. 104 Supra nr. 101. 105 Draft Articles with Commentary, f. 72
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
62
të realizuar këtë të drejtë është në vetvete një shkelje e së drejtës ndërkombëtare e njohur
me termin ‘mohim i drejtësisë’. Vetëm pasi të gjitha mjetet ligjore përfshirë edhe
apelimet të jenë ezauruar, dhe të kemi res judicata për themelin e çështjes, mund të
ngrihet kërkesa për mbrojtje diplomatike. Mjetet e bazuara në veprimet diskrecionare të
organeve publike nuk përfshihen në këtë rregull.106 Këtu mund të përmenden mjete të
tilla si amnistia ose kërkesa për falje.
Me qëllim që të përmbushë rregullin e ezaurimit të mjeteve ligjore, një i huaj duhet të
paraqesë të njëjtat argumente bazë, që ka qëllim të paraqesë në procedimin ndërkombëtar.
Në çështjen ELSI, GJND theksoi se: “që një pretendim ndërkombëtar të jetë i
pranueshëm, është e mjaftueshme që thelbi i pretendimit është sjellë përpara gjykatave
kompetente dhe është ndjekur aq sa lejon e drejta dhe procedura vendase dhe pa
sukses.”107
Rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme justifikohet nga parimi i mosndërhyrjes në
punët e një shteti tjetër. Kjo do të thotë, që shtetet duhet të jenë të lira të organizojnë
sistemet e tyre të brendshme sipas vlerësimit të tyre. Nëse një i huaj do të tejkalojë këto
mekanizma dhe të paraqesë pretendime ndërkombëtare, e drejta ndërkombëtare mund ta
gjejë veten të përfshirë në punët e brendshme të një shteti. Për më tepër një mbështetje
logjike e këtij rregulli, mund të gjendet në faktin se i huaji që zhvillon një aktivitet brenda
territorit të shtetit pritës, gëzon mbrojtje por edhe ka përgjegjësi përpara ligjeve të vendit,
kështu që duket e drejtë që ai të kërkojë riparim sipas këtyre ligjeve në gjykatat vendase.
Rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme është përhapur gjerësisht në
korrespondencën diplomatike të shteteve dhe jurisprudencën kombëtare. Rregulli se një
shtet nuk është përgjegjës derisa mjetet e tij të brendshme nuk janë ezauruar nga i huaji
që është dëmtuar, u njoh edhe nga GJPDN108 dhe GJND109. Tashmë nuk ka dyshime se
106 James Crawford, The ILC’ s Articles on responsability of states for internationally wrongful acts: A retrospect, The American Journal of International Law, V. 96, 2002, f.44 107 Elettronica Sicula s.p.a (ELSI) (United Statesv.Italy) ICJ Reports 1989, f.15 para 59 108Çështja Mavrommatis. 109Çështja Interhandel (Switzerandv.US) Vendimi i 21 mars 1957
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
63
rregulli i ezaurimit te mjeteve të brendshme është një parim i rëndësishëm i së drejtës
ndërkombëtare zakonore.
Megjithëse rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme, është lidhur fillimisht me
mbrojtjen diplomatike, në dekadat e fundit është parë edhe një transplantim e tij në të
drejtat ndërkombëtare të njeriut. Shumë traktate të të drejtave të njeriut të cilët kanë
ngritur një sistem ankesash individuale dhe ndërshtetërore, e kanë bërë pranimin e këtyre
ankesave të lidhur me ezaurimin paraprak të mjeteve të brendshme.110
Mbrojtja diplomatike dhe mekanizmat e tjerë të të drejtave të njeriut, ndërhyjnë në
premisën kryesore të së drejtës ndërkombëtare, sovranitetin territorial të shtetit. Rregulli i
mjeteve lokale shërben për të bërë këtë ndërhyrje të pranueshme nga shteti përgjegjës,
duke i garantuar se ai do të ketë mundësinë të hetojë çështjen dhe të vlerësojë pozitën e
tij, përpara se të paraqitet në nivelin ndërkombëtar.
Ka pasur diskutime nëse ky rregull është e drejtë materiale apo është më e arsyeshme për
ta konsideruar si të drejtë procedurale lidhur me pranueshmërinë e pretendimit. Është
nxjerrë në pah nga autorë të ndryshëm se ky rregull i cili punon si një kufizim i
zbatueshmërisë së mbrojtjes diplomatike, nuk është rrjedhojë e nevojshme e sistemit të së
drejtës ndërkombëtare në tërësi, por më shumë është pasojë e konsideratave praktike dhe
politike.111GJND në çështjen Interhandel citoi se: “rregulli kërkon ezaurimin e mjeteve të
brendshme si një kusht për paraqitjen e një pretendimi ndërkombëtar dhe bazohet mbi
parimin që shteti përgjegjës së pari duhet të ketë mundësinë të rregullojë me mjetet e tij
brenda sistemit ligjor vendas, dëmin që pretendohet si i ka bërë individit”.112
KDN konsideron se rregulli i mjeteve të brendshme është një rregull i procedurës më
tepër se sa i përmbajtjes: përgjegjësia e shtetit fillon pas kryerjes së një akti
110Neni 41.1 PDCP, neni 5.2 i Protokollit Opsional të PDCP, neni 3 KKDR, Neni 21.1 KKT, neni 35. 1 ECHR 111 Ian Brownlie, Principles of Public International Law, Oxford 2003, f. 435 112 Supra nr. 108, ICJ Reports, 1959, f. 27
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
64
ndërkombëtarisht të paligjshëm pavarësisht shterjes së mjeteve të brendshme, por
mbrojtja diplomatike mund të ushtrohet vetëm nëse këto mjete shterohen. 113
Sipas nenit 24 të projektit të KDN për përgjegjësinë e shteteve nuk mund të kërkohet
përgjegjësia e shtetit nëse ‘ndaj padisë mund të zbatohet norma e shterimit të mjeteve
ligjore vendase dhe ende nuk është shteruar çdo mjet ligjor i disponueshëm dhe efektiv’’.
Kjo do të thotë që shtetasit e huaj duhet të përdorin mjetet që garantohen nga legjislacioni
shtetëror për të arritur garantimin e duhur gjyqësor të të drejtave të tyre, përpara se shteti
i shtetësisë së tyre të mund të ngrejë një padi në të drejtën ndërkombëtare. 114
Ka pak konsensus ndërmjet autorëve nëse rregulli i mjeteve lokale është pjesë e së drejtës
proceduriale apo substanciale.115 RS Dugard ka ndjekur këtë debat dhe ka dalluar tri
shkolla kryesore mendimi. Ndryshimi kryesor ndërmjet tyre qëndron në kohën se kur një
shtet bëhet ndërkombëtarisht përgjegjës për keqtrajtimin e një individi.
Shkolla e parë është e mendimit se nuk ka përgjegjësi ndërkombëtare për sa kohë individi
nuk ka ezauruar të gjitha mjetet e brendshme. E parë në këtë mënyrë, rregulli i mjeteve
lokale është një rregull substancial sepse nuk merret me zbatimin e përgjegjësisë së
shteteve, por me ngritjen e tij. Sipas shkollës së dytë, përgjegjësia ndërkombëtare për një
dëm ndaj një individi ngrihet menjëherë. Rregulli i mjeteve lokale është një kërkesë
procedurale që duhet të plotësohet që një pretendim i sjellë nga një individ i dëmtuar të
jetë i pranueshëm. Shkolla e tretë e ndërmjetme bën një dallim ndërmjet dëmit të
individëve nën sistemin kombëtar dhe nën ligjin ndërkombëtar.
Të tri këto shkolla kanë marrë një mbështetje nga praktika e shteteve, vendimet gjyqësore
dhe doktrina. RS Dugard, favorizon shkollën e ndërmjetme.
Sipas vlerësimit të KDN ka pesë arsye pse ekziston rregulli i ezaurimit të mjeteve të
brendshme.
113 John Dugard , Second Report on Diplomatic Protection, para 63-66 114Martin Dixon, E drejta ndërkombëtare, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, Tiranë, 2011, f. 347 115Supra nr. 112, f. 16
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
65
1. Shtetasi që shkon jashtë shtetit prezumohet se merr parasysh mjetet e ofruara nga
e drejta e brendshme për riparimin e dëmeve.
2. E drejta e sovranitetit dhe pavarësia i kufizon shteteve që të kërkojnë në gjykatë të
drejtën e shkelur, me prezumimin se ato janë të afta për të dhënë drejtësi.
3. Shteti i shtetësisë së individit duhet t’i japë shtetit të akuzuar një mundësi për të
dhënë drejtësi sipas mënyrës së tij të rregullt.
4. Nëse dëmi është kryer nga një individ ose zyrtar i nivelit të ulët, ezaurimi i
mjeteve lokale është i nevojshëm për të qenë të sigurt se akti i dëmshëm ose
mohimi i drejtësisë është një akt i shtetit.
5. Nëse është një akt i shtetit, ezaurimi i mjeteve lokale është i nevojshëm për të
dhënë siguri se shteti ka dëshirë për të braktisur veprimin e dëmshëm.
Është pranuar gjerësisht se në kontekstin e mbrojtjes diplomatike, rregulli i mjeteve të
brendshme zbatohet vetëm për pretendimet indirekte d.m.th mbi një dëm të një shtetasi të
shtetit pretendues. Nëse shteti dëmtohet vetë drejtpërdrejt, nuk kërkohet që të kërkojë një
dëmshpërblim në gjykatat e shtetit dëmtues, e cila do të sillte shkeljen e parimit të
shprehur në maksimën ‘par in parem non habet jurisdictionem’, që një shtet nuk mund të
ushtrojë juridiksion mbi një shtet tjetër. 116
Megjithëse ndryshimi teorik ndërmjet dëmit direkt dhe indirekt është i qartë, në praktikë
është e vështirë të provohet. Disa pretendime kanë karakter të përzier dhe përmbajnë
elementë të dëmit ndaj shtetit dhe ndaj një individi. Një shembull është çështja ‘Tehran
Hostages Case’, në të cilën SHBA ishin dëmtuar indirekt nga fakti se shtetasit e saj u
kufizuan nga liria dhe direkt nga dështimi i Iranit për të përmbushur detyrimet lidhur me
mbrojtjen e personelit dhe mjediseve diplomatike dhe konsullore.117 Një shembull tjetër
është çështja ‘Arial Incident’ e datës 27.7.1955, e cila rezultoi nga goditja prej Bullgarisë
të avionit EL AL, i cili u fut aksidentalisht në hapësirën e tij ajrore. Shtetasit izraelitë të
116Concado Trindade, The application of the rule of exhaustion of local remedies in international law, Cambridge University Press, 1983, f.173. 117United States Diplomatic and Consular Staff in Teheran Case, Vendimi i 24.5.1980 ICJ Reports 1980, f. 3.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
66
përfshirë në aksident kishin të drejtë të kërkonin dëmshpërblim, por edhe vetë shteti i
Izraelit paraqiti edhe kërkesën për dëmin direkt të shkaktuar ndaj flamurit të tij.118 Në
raste te tilla çështja ngrihet nëse shtetasit e dëmtuar duhet të ezaurojnë mjetet lokale
përpara se të paraqitet pretendimi. Një propozim është që të ndahen pretendimi në
elementët direktë dhe indirektë, duke zbatuar kërkesën e mjeteve lokale vetëm në rastin e
dytë. Por kjo përqasje nuk ka qenë e favorizuar në jurisprudencë, përderisa vështirësia
praktike për caktimin e një vije ndarëse është e qartë. Në të kundërtën e këtij qëndrimi
pretendimet e përziera janë trajtuar si një e tërë, duke i kushtuar rëndësi peshës që ka në
këtë çështje secili nga elementët. Shumë autorë kanë sugjeruar analizimin e disa
faktorëve që janë të dobishëm në matjen e rëndësisë së elementëve direk ose indirekt.
Këto sugjerime u analizuan nga RS në Raportin e tij të dytë për mbrojtjen diplomatike, i
cili mori në shqyrtim pesë faktorë të ndryshëm:119
1. Elementin mbizotërues (preponderant): sipas këtij vështrimi pretendimi duhet të
matet me faktin nëse është më shumë i bazuar mbi dëmin direkt ose indirekt.
2. Testi përjashtues: një pretendim konsiderohet si indirekt nëse ai nuk do të ishte
paraqitur, përveçse nga shtetasi i dëmtuar.
3. Subjektin e mosmarrëveshjes: nëse pretendimi sillet rreth një subjekti në të cilin
shteti ka një interes të vetin, si p.sh. një fyerje ndaj flamurit të tij, pretendimi do të
jetë direkt, nëse ai lidhet me një çështje kryesisht me interes privat ai do të jetë
indirekt.
4. Natyrën e pretendimit: ky test përfshin një ushtrim të leximit të qëllimit për të
përcaktuar interesat e vërteta të shtetit pretendues. Nëse këto interesa janë të
ndryshme nga ato të personit të dëmtuar atëherë pretendimi do të jetë direkt.
5. Natyrën e dëmshpërblimit të kërkuar: nëse dëmshpërblimi është një lehtësim
financiar për dëmin e shkaktuar ndaj shtetasit, pretendimi është indirekt, nëse
118Aerial Incident Case (Israel v. Bulgaria), Vendimi i 26 maj 1959, ICJ Reports, 1959, f. 13 119 John Dugard, Second report on diplomatic protection, para.10/15
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
67
mjeti i kërkuar është një gjykim deklarues mbi të drejtat e shtetit aplikues,
pretendimi do të jetë direkt.
Në nenin 11 të projektit RS ka adoptuar testin e preponderancës dhe testin përjashtues, të
aplikueshëm kumulativisht.
GJND duket se është në favor të testit të elementit mbizotërues (preponderant). Në
çështjen ELSI, një korporatë italiane e zotëruar nga shtetas amerikanë u shpronësua nga
kryetari i bashkisë së Palermos. SHBA kërkoi dëmshpërblim financiar për shtetasit e saj,
por gjithashtu i kërkoi Gjykatës të deklaronte se me veprimet e saj Italia kishte shkelur
Traktatin e Miqësisë, Tregtisë dhe Lundrimit që ishte në fuqi ndërmjet dy shteteve.
Gjykata e refuzoi argumentin amerikan se rregulli i mjeteve lokale nuk zbatohej për
shkak të dëmit direkt nga shkelja e Traktatit.
Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut nuk pohon në mënyrë te drejteperdrejte nëse
mjetet lokale zbatohen vetëm në aplikimet individuale apo edhe në pretendimet
ndërshtetërore. Në çështjen Austri v. Itali, aplikuesi theksoi se procedura ndërshtetërore
shtrihej në të gjitha shkeljet e Konventës, dhe jo vetëm tek ato që ndikojnë tek shtetasit e
shtetit pretendues. Ai argumentoi se rrjedhimisht procedura ndërshtetërore nuk është për
ushtrimin e mbrojtjes diplomatike, por është e bazuar në konceptet e garancive kolektive
dhe interesit të përgjithshëm dhe si e tillë rregulli i mjeteve të brendshme nuk duhej të
aplikohej. 120 Por Komisioni arsyetoi në drejtimin e kundërt. Ai nxori në pah se e drejta
ndërkombëtare e përgjithshme, nuk i lejon individët të paraqesin pretendime në gjykatat
ndërkombëtare, por sipas Konventës ata duhet që të ezaurojnë mjetet e brendshme. Kjo
do të thotë që rregulli aplikohet a fortiori në pretendimet ndërshtetërore të cilat ishin të
paktën pjesërisht të njohura nga e drejta ndërkombëtare e përgjithshme.121 Thelbi i
garancive kolektive është që çdo dëm ndaj një personi i cili gëzon mbrojtjen e të drejtave
të njeriut është ipso facto një dëm ndaj të gjithë palëve kontraktuese, përveç shtetit
pretendues. Qëllimi kryesor i traktateve të të drejtave të njeriut është të ofrojnë mbrojtje
120Ibid. para. 38 121 Supra nr.115, f.176
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
68
për individin. Kështu aplikanti në një pretendim ndërshtetëror nuk mund të ketë një
interes të ndarë nga ai i individit të dëmtuar.
Për sa i takon barrës së provës së ezaurimit të mjeteve ligjore i takon shtetit pretendues, i
cili duhet të prodhojë provat në mbështetje të pretendimeve të tij në procesin e ezaurimit
të mjeteve lokale.
2.1 Përjashtimet nga rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme
Rregulli i mjeteve të brendshme praktikisht thërritet gjithmonë kur ka një lidhje ndërmjet
një shtetasi të huaj dhe shtetit dëmtues, e cila mund të krijohet nëpërmjet banimit në këtë
shtet, udhëtimit apo investimit atje. Në këto raste duke hyrë në marrëdhënie me këtë
shtet, shtetasi në mënyrë të tërthortë pranon rregullat dhe sistemin juridik të shtetit të huaj
dhe pesha e mjeteve lokale që vendoset mbi të mund të jetë e justifikuar si pasojë e këtij
pranimi. Megjithatë jeta moderne mund të sjellë disa mënyra në të cilat njerëzit mund të
dëmtohen nga shtetet me të cilët nuk kanë krijuar asnjë lidhje më parë. Aeroplanë të
goditur në hapësirat e shteteve të huaja, pjesë të satelitëve radioaktivë, retë industriale që
sjellin ndotje ndërkufitare, kompjuterë të mbikëqyrura nga shërbime sekrete të huaja,
kanë qenë disa nga rastet kur kërkesat që individët me mundësi të kufizuara të ndjekin
pretendimet e tyre në gjykatat e shteteve të huaja, përpara se shteti i tyre të fillojë
çështjen, janë kundërshtuar si të paarsyeshme.122
Për këto arsye pranohet se ka disa përjashtime nga rregulli i ezaurimit të mjeteve të
brendshme. Përjashtimet nga zbatimi i rregullit të ezaurimit të mjeteve të brendshme
ligjore përfshijnë këto rrethana:
a. Padobishmëria
Është artikuluar gjatë se tek parimi i ezaurimit të mjeteve të brendshme nuk mund të
insistohet, nëse këto mjete janë të padobishme ose të pavlera. Ashtu siç ka thënë edhe
ish-Sekretari amerikan i Shtetit Fish ‘një pretendim në një shtet të huaj nuk kërkohet që të
ezaurojë drejtësinë aty kur nuk ka drejtësi për të ezauruar’.123 Megjithëse vlefshmëria e
122Ibid f. 190 123 Jan Paulsson, Denial of Justice in International Law, Cambridge University Press, 2005, f 114
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
69
këtij përjashtimi është e padiskutueshme, ka disa mosmarrëveshje se çfarë mase duhet
zbatuar në përcaktimin e efektivitetit të një mjeti. Në raportin e tij të tretë RS diskutoi tre
kritere që janë përdorur nga gjykatat ndërkombëtare. Rregulli i ezaurimit të mjeteve të
brendshme nuk zbatohet kur së pari ato janë dukshëm të padobishme, së dyti nuk ofrojnë
perspektivë për sukses dhe së treti nuk ofrojnë mundësi të arsyeshme për një mjet
efektiv. 124
Mungesa e efektivitetit të mjeteve lokale mund të rezultojë qartësisht nga vetë ligji i
brendshëm. Ky është rasti kur një gjykatë apeli nuk është kompetente për të vlerësuar
gjykimin e dhënë nga një gjykatë e shkallës së parë dhe me dështimin e këtij rivlerësimi
nuk ka mënyrë riparimi për dëmin. 125
Zbatimi i rregullit të ezaurimit të mjeteve të brendshme detyron shtetin paditës të provojë
se mjetet e brendshme të shtetit dëmshkaktues nuk janë efektive. Kjo çon në pyetjen se
çfarë testi duhet të zbatohet nga një gjykatë ndërkombëtare për qëllimet e vendosjes së
zbatueshmërinë së ligjit. Në çështjen ‘Finish Vessel Case’ të vitit 1934, arbitrat
përcaktuan se i vetmi test është analiza e vërtetësisë së fakteve mbi të cilat shteti
pretendues i mbështet pretendimet e tij. 126
b.Heqja dorë nga shteti përgjegjës për zbatimin e rregullit të mjeteve të brendshme
Mundësia e shtetit përgjegjës për të hequr dorë nga zbatimi i rregullit të mjeteve lokale
duket si i papërputhshëm me substancën e rregullit. Pyetja e parë që mund të shtrohet
është e drejta e kujt përfshihet në ezaurimin e mjeteve të brendshme. Nëse mbështetet
qëndrimi se rregulli shërben vetëm për të parandaluar gjykatat ndërkombëtare nga
mbingarkesa me pretendime, do të jetë në dorë të këtyre gjykatave dhe jo të shtetit
përgjegjës të vendosin nëse do ta zbatojnë rregullin. Por në fakt roli i vërtetë i këtij
rregulli është që të shmanget ndërhyrja e tepërt në juridiksionin e shtetit. Këtë qëndrim ka
mbështetur dhe Gjykata Ndëramerikane e të Drejtave të Njeriut, e cila arsyeton se:
124John Dugard, Third Report on Diplomatic Protection, Un doc. A/çN.4/523, f 24 125 D.J Harris, Cases and materials on international laë, Fifth Edition, Sëeet&Maxëell, 1998, f. 618 126 Ibid. f 620
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
70
‘’rregulli i cili kërkon ezaurimin paraprak të mjeteve të brendshme është caktuar për
përfitimin e shteteve, dhe ky rregull kërkon të justifikojë shtetin nga përgjigja përpara
organeve ndërkombëtare për akte të cilat ai nuk ka pasur mundësi t’i rregullojë me mjete
të brendshme. Në praktikë nga rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme është hequr
dorë dhe nuk ka pasur kundërshtime për vlefshmërinë e kësaj heqje dorë. Një heqje dorë
mund të jetë e shprehur ose e nënkuptuar.127 Një heqje dorë e shprehur mund të bëhet
përpara se të fillojë mosmarrëveshja, p.sh në një marrëveshje të përgjithshme arbitrazhi,
në një marrëveshje arbitrazhi ad hoc ose me një deklaratë të njëanshme. Një heqje dorë e
nënkuptuar duhet të tregohet në mënyrë të qartë, ashtu si e ka referuar edhe GJND në
çështjen ELSI ku u shpreh se:
‘’është e pamundur të pranosh se një parim i rëndësishëm i së drejtës ndërkombëtare
zakonore të zbatohet në mënyrë të heshtur, në mungesë të fjalëve që e bëjnë të qartë një
qëllim për të hequr dorë.”128
c.Estopeli
Estopeli (heqja e porosisë) është një nga mjetet më të fuqishme dhe më fleksibile, i
njohur nga të gjitha sistemet e së drejtës private. Kjo njohje është shtrirë edhe në sferën
ndërkombëtare dhe është konsoliduar si një parim i përgjithshëm i së drejtës
ndërkombëtare. 129Ky parim i detyron shtetet të jenë të qëndrueshëm në sjelljet e tyre
ndaj një situate faktike apo ligjore. Një kërkesë e tillë ka qëllimin të inkurajojë stabilitetin
dhe parashikueshmërinë në marrëdhëniet ndërkombëtare.
Parimi i estopel në të drejtën ndërkombëtare parandalon një shtet nga përfitimi prej
akteve të një shteti tjetër, nëse ai e ka shtyrë atë për të vepruar në këtë mënyrë për
interesin e tij.
I zbatuar në rregullin e mjeteve të brendshme, parimi nënkupton se nëse shteti përgjegjës
në procedimin ndërkombëtar e ka bërë aplikuesin të besojë se nuk ka qenë e nevojshme
ezaurimi i mjeteve të brendshme, dhe aplikuesi ka vepruar me këtë bindje, përgjegjësi
127Chittharanjan Amerasinghe, Diplomatic protection, Oxford University Press, 2008,f.251 128Supra nr. 106, para. 31. 129 Ian Brownlie, Principles of Public International Law, Oxford, 2003, f. 616
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
71
është i ndalur për të kërkuar zbatimin e këtij rregulli.130 GJND nuk e ka zbatuar parimin e
estopelit në kontekstin e mjeteve lokale. Kjo procedurë është njohur si një përjashtim nga
GJNADNJ dhe GJEDNJ.
RS e ka përfshirë estopelin si një përjashtim në projektnenin 14.b.
d.Vonesa e pajustifikuar dhe mohimi i aksesit
Pothuajse të gjitha traktatet e të drejtave të njeriut përmbajnë një klauzolë që përjashton
ezaurimin e mjeteve të brendshme nëse zbatimi i këtyre mjeteve është zgjatur në mënyrë
të paarsyeshme dhe të pajustifikuar. Në të drejtën ndërkombëtare të përgjithshme, vonesa
e pajustifikuar nuk është diskutuar me aq forcë sa në traktatet e të drejtave të njeriut. Në
një raport të Zyrtarëve të ligjit në Angli në vitin 1729 është theksuar se nëse një individ
mendon se ‘drejtësia është mohuar ose vonuar në mënyrë të paarsyeshme ai mund të
drejtohet tek Sovrani i tij për ndihmë’. Në çështjen Interhandel GJND shprehu idenë se
kishte një vonesë të pajustifikuar, pasi padia përpara gjykatave të brendshme kishte 10
vjet që ishte paraqitur dhe nuk kishte asnjë vendim përfundimtar.131
RS e ka përcaktuar atë si një rregull të përjashtuar me argumentin se një përjashtim i tillë
duhet të shërbejë si një paralajmërim për shtetet se ata mund të humbin avantazhin e
rregullit të mjeteve lokale nëse në mënyrë të pajustifikuar zgjasin procedurat e brendshme
me shpresën se do të vonojnë kështu paraqitjen e çështjes para një gjykate
ndërkombëtare.132
e.Përjashtimi i lidhjes vullnetare
Pyetja nëse mjetet lokale duhet të ezaurohen në mungesë të një lidhje vullnetare ndërmjet
individit dhe shtetit që ka shkaktuar dëmin, është diskutuar rrallë për fatin e thjeshtë se në
shumicën e rasteve ka ekzistuar një lidhje e tillë. Debati u shtrua në çështjen Aerial
Incident të datës 27 korrik 1955, që ka lidhje me rrëzimin e avionëve të pasagjerëve
ELAL nga Bullgaria. Izraeli kërkoi dëmshpërblim për shtetasit e saj, ndërsa Bullgaria
130Supra nr.115, f. 206. 131 Supra nr. 108. 132 John Dugard,Third report on Diplomatic protection para. 37
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
72
ngriti mos-ezaurimin e mjeteve të brendshme, si një kundërshtim për pranimin e
kërkesës. RS në raportin e tij përmblodhi argumentet e Izraelit në këtë çështje. Ideja e
paraqitur ishte e tillë, se kur një shtet kryen një akt ndërkombëtarisht të paligjshëm jashtë
territorit të tij nuk mund të ketë lidhje vullnetare ndërmjet individit dhe shtetit dëmtues.
Ka pasur raste në historinë bashkëkohore kur avionë pasagjerësh janë goditur
aksidentalisht nga shtete të tjera. Në vitin 1960, një avion kinez shkatërroi një avion të
Cathay Airliner mbi detin e jugut të Kinës, pasi gabimisht e konsideroi si shkelës të
hapësirës ajrore. Kina dëmshpërbleu kompaninë ajrore dhe familjarët e viktimave pa
insistuar në parimin e ezaurimit të mjeteve të brendshme.133Po kështu edhe SHBA nuk
kërkoi zbatimin e rregullit të mjeteve të brendshme kur kompensoi shtetasit iranianë pasi
goditi një avion iranian në vitin 1988.134Në fushën e së drejtës ndërkombëtare të
mjedisit, Kanadaja kompensoi shtetasit amerikanë që kishin pësuar dëme nga ndërtimi i
GUT Dam pa insistuar në rregullin e mjeteve të brendshme. Këto shembuj tregojnë se
kërkesa e ezaurimit të mjeteve të brendshme nuk paraqitet kur nuk ka lidhje vullnetare
ndërmjet individit të dëmtuar dhe shtetit dëmtues.
Autorë të ndryshëm kanë argumentuar se logjika e rregullit të mjeteve të brendshme
kërkon një lloj lidhje ndërmjet individit të dëmtuar dhe shtetit dëmtues. Kodifikimet e
hershme lidhur me përgjegjësinë e shteteve kufizohen në dëmet e shkaktuara nga një
shtet në territorin e tij ndaj një personi ose pasurisë së të huajit. Duke qenë se pothuaj të
gjitha rastet e pranisë së një të huaji në territorin e një shteti kanë qenë vullnetare, çështja
nëse rregulli i mjeteve të brendshme duhet zbatuar në mungesë të një lidhje vullnetare
nuk ishte adresuar. KDN në vitin 1977 dhe vitin 2000 mori në shqyrtim kodifikimin e
këtij rregulli, por nuk e bëri përjashtimin e lidhjes së vullnetshme të pranueshme, si pjesë
të zhvillimit progresiv të së drejtës ndërkombëtare. RS arriti në përfundimin se autoritetet
nuk ishin adresuar mjaftueshëm në diskutimin nëse rregulli i mjeteve të brendshme do të
zbatohej në mungesë të një lidhje vullnetare ose lidhje territoriale. Megjithatë ai sugjeron
që nuk është e arsyeshme për të insistuar në zbatimin e rregullit në katër raste:
133Idem. 134Case concerning the Aerial Incident of 3 July 1988 (Iran v. US) ICJ Recueil 1989, para. 44-48
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
73
1. Dëmet mjedisore ndërkufitare të shkaktuara nga ndotjet, mbetjet radioaktive ose
objektet hapësinore të ndërtuara nga njeriu;
2. Goditja e avionëve jashtë territorit të shtetit përgjegjës ose të avionëve të hyrë
aksidentalisht;
3. Vrasjet e shtetasve të një shteti nga ushtarët e një shteti tjetër të vendosur në
territorin e shtetit të parë;
4. Rrëmbimi ndërkufitar i një shtetasi të huaj nga agjentët e shtetit përgjegjës në
territorin e shtetit të tij ose të një shteti të tretë.135
Projekti i KDN nuk e përdor termin ‘lidhje vullnetare’ kur parashikon një situatë të tillë,
sepse ajo vë theksin tek qëllimi subjektiv i individit të dëmtuar më tepër se te mungesa e
një lidhje objektive ndërmjet individit dhe shtetit pritës. Në praktikë është e vështirë të
provohet një kriter i tillë subjektiv. Paragrafi c i nenit 15 të projekt neneve kërkon
ekzistencën e një lidhje përkatëse të përshtatshme ndërmjet individit dhe shtetit pritës dhe
jo një lidhje vullnetare. Kjo lidhje duhet të jetë e përshtatshme, në kuptimin që duhet të
lidhet në një farë mënyre me personin e dëmtuar. Një gjykatë kërkohet të shqyrtojë jo
vetëm çështjen nëse individi i dëmtuar është i pranishëm, banues ose bën biznes në
territorin e shtetit pritës, por nëse në rrethanat individi me sjelljen e tij ka marrë përsipër
riskun se nëse ai vuan një dëm, ai do të jetë subjekt i gjykimit në shtetin pritës.
Si përfundim, mund të themi se qëllimi i vërtetë i rregullit të mjeteve lokale është të
harmonizojë pretendimet konfliktuale me juridiksionin territorial dhe personal. Rregulli
garanton se kur një dëm pretendohet se është kryer nga një shtet, ky shtet ka juridiksionin
territorial ekskluziv i cili duhet të respektohet. Këtij shteti i jepet një mundësia ta trajtojë
çështjen pa ndërhyrje nëpërmjet gjykatave të tij, të përcaktojë pozicionin e tij
përfundimtar dhe pas kësaj pike mund të kërkohet ndërhyrja e shtetit të shtetësisë në
rastin e mbrojtjes diplomatike ose e komunitetit ndërkombëtar nëpërmjet procedurave
detyruese të të drejtave të njeriut.
135 John Dugard,Third Report on Diplomatic Protection f. 32.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
74
3.Shtetësia si një e drejtë kushtetuese dhe kusht thelbësor për ushtrimin e mbrojtjes
diplomatike
Shtetësia është marrëdhënia juridike që ekziston ndërmjet individit dhe
shtetit.136Shtetësia është jo vetëm një koncept ligjor, por është një komponent shumë
dimensional me përmbajtje politike, sociologjike dhe psikologjike. Në nivelin politik
shtetësia është statusi i një personi fizik, i cili është i lidhur me shtetin me lidhje
besnikërie. Nga pikëpamja sociologjike shtetësia është ndjenja e përkatësisë në një grup.
Nga pikëpamja psikologjike shtetësia është një gjendje mendore që lidh individin me
fakte politike.
Zbatimi korrekt i parimit të mbrojtjes diplomatike qëndron në shtetësinë e pretendimit.
Që pretendimi të jetë i pranueshëm, rregulli i së drejtës ndërkombëtare zakonore ka
treguar në mënyrë të vazhdueshme se shteti pretendues duhet të vendosë një interes ligjor
për të marrë përsipër çështjen. Ky interes ligjor provohet nga të qënit e individit të
dëmtuar, shtetas i shtetit pretendues. Pra, mund të thuhet se mbrojtja diplomatike mund të
ushtrohet vetëm nga shteti, shtetësinë e të cilit mban individi i dëmtuar. Një lidhje
ndërmjet shtetit që ushtron mbrojtjen diplomatike dhe individit që e kërkon këtë mbrojtje
është një kusht sine qua non i rregullave të mbrojtjes diplomatike. Projekti i KDN mbi
mbrojtjen diplomatike e vendos theksin mbi këtë kusht kur thotë që “shteti që ka të drejtë
të ushtrojë mbrojtjen diplomatike është shteti i shtetësisë”.
Lidhja e shtetësisë në nenin 4 të projektit të KDN bazohet në dy parime: së pari, i takon
shtetit të shtetësisë të vendosë se kush kualifikohet për shtetësinë e tij, në përputhje me
ligjin e tij të brendshëm dhe së dyti, ka disa kufizime të vendosura nga e drejta
ndërkombëtare mbi dhënien e shtetësisë.
Projekt neni 4 përmban një listë jo ezauruese të faktorëve lidhës që zakonisht përbëjnë
bazën për dhënien e shtetësisë. Këta faktorë janë ilustrativë dhe jo shterues. Neni 4 nuk
kërkon që një shtet të provojë një lidhje të vërtetë ose efektive ndërmjet tij dhe shtetasit të
dëmtuar, sipas sugjerimeve të dhëna në çështjen Nottebohm.
136 Arben Puto, E drejta ndërkombëtare publike, Albin, 2008, f.268.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
75
Projekti i KDN specifikon se për qëllime të mbrojtjes diplomatike të personave natyrorë,
shteti i shtetësisë nënkupton një shtet, shtetësinë e të cilit individi e ka nga lindja,
prejardhja, suksedimi i shteteve, natyralizimi ose një mënyrë tjetër që nuk është në
kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare. Ky trajtim nga KDN e bën të nevojshëm një
vështrim mbi fitimin e shtetësisë sipas së drejtës ndërkombëtare.
3.1 Fitimi i shtetësisë
E drejta e shtetësisë është një e drejtë mjaft e rëndësishme e një individi, pasi në disa
raste është themeli për gëzimin e shumë të drejtave të tjera të lidhura me shtetësinë.
Rëndësia themelore e shtetësisë është përshkruar nga Kryetari i Gjykatës së Lartë të
SHBA si e ‘drejta për të pasur të drejta’.137 E drejta e shtetësisë është pasqyruar në nenin
15 të DUDNJ. Konventat vijuese të të drejtave të njeriut, si PDCP, KEDR e mbështesin
rëndësinë e shtetësisë. Konventa Evropiane mbi shtetësinë parashikon të drejtën e
mbajtjes së një shtetësie si dhe lejon marrjen e disa shtetësive.
Mbështetur në këto instrumente ndërkombëtare, pothuajse të gjitha kushtetutat
bashkëkohore shprehen për të drejtën e individit për të pasur shtetësi, ndonëse kushtet për
fitimin e saj ndryshojnë nga një legjislacion në tjetrin.
Kushtetuta shqiptare në pjesën e dytë, ku janë parashikuar parimet e përgjithshme të të
drejtave dhe lirive themelore, parashikon të drejtën e shtetësisë. Sipas nenit 18, kjo e
drejtë i takon ‘’kujtdo që lind duke pasur qoftë edhe njërin prej prindërve me shtetësi
shqiptare, e fiton vetiu shtetësinë shqiptare’’. Fakti i lindjes nga prindër njëri prej të
cilëve është shtetas shqiptar, automatikisht sjell fitimin e shtetësisë shqiptare, e drejtë e
cila nuk mund të mohohet në asnjë rrethanë. Kjo formulë tregon për rreshtimin e vendit
tonë në ato vende ku zbatohet parimi i njohur ndërkombëtar jus sanguinis. Përveç kësaj
rrethane Kushtetuta parashikon që shtetësia mund të fitohet edhe në rrethana të tjera, por
137Natalie Klein, Lise Barry, A human rigts perspective on diplomatic protection: David Hicks and his dual nationality, Australian Journal of Human Rigts, V. 13, 2007, f. 4
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
76
e lë në dorën e ligjit për të përcaktuar se cilat jane ato. Përcaktimi i shtetësisë shqiptare
është një element thelbësor në detyrimin e shtetit shqiptar për mbrojtjen e shtetasve që e
gëzojnë atë si dhe në gëzimin e të drejtave kushtetuese të lidhura vetëm me faktin juridik
të shtetësisë, siç është e drejta pasive dhe aktive e votës.
E drejta ndërkombëtare nuk e trajton shumë gjerë shtetësinë. Në vendimet e vitit 1923
“Nationality Decrees in Tunis and Morocco”, DHPD theksoi se:
“në stadin aktual të së drejtës ndërkombëtare rregullat e dhënies së shtetësisë janë në
parim, brenda zonës së rezervuar”. 138
Ky pozicion është afirmuar në nenin 1 të Konventës së Hagës mbi disa çështje lidhur me
konfliktet e shtetësisë të vitit 1930, sipas së cilës ”i takon çdo shteti të vendosë sipas
ligjeve të tij cilët janë shtetasit e tij”. Megjithatë ka një limit të jashtëm që e drejta
ndërkombëtare i vendos shteteve në caktimin e rregullave të shtetësisë së tyre.
Kjo u mbështet nga GJNADNJ në opinionin e saj këshillimor mbi “Ndryshimet e
propozuara për dispozitat e natyralizimit të Kushtetutës së Kosta Rikës”, sipas të cilës
është e nevojshme që të pajtohen parimet e dhënies së shtetësisë që bien brenda
juridiksionit të shtetit me parimin se e drejta ndërkombëtare vendos disa kufij mbi shtetet,
limitet e të cilave janë lidhur me kërkesat e vëna nga sistemi ndërkombëtar për mbrojtjen
e të drejtave të njeriut. 139 Lindja (jus soli) dhe prejardhja (jus sanguinis) njihen nga e
drejta ndërkombëtare si faktorë lidhës të mjaftueshëm me shtetësinë e një shteti.
Natyralizimi njihet gjithashtu si një lidhje e kënaqshme për dhënien e shtetësisë për
qëllimet e mbrojtjes diplomatike. Rrethanat në të cilat shtetet japin shtetësinë me anë të
natyralizimit ndryshojnë nga një shtet në tjetrin. E drejta ndërkombëtare nuk e njeh
natyralizimin në të gjitha rrethanat. Natyralizimi i fituar me mashtrim dhe natyralizimi i
dhënë në një mënyrë që diskriminon mbi bazën e racës ose gjinisë janë disa nga shembujt
e natyralizimit që nuk mund të pranohen.
138 Nationality Decrees Issued in Tunis and Morocco on Nov. 8th, 1921, Advisory Opinion, 1923 P.ç.I.J. (ser. B) No. f 8. 139 John Dugard, First report on diplomatic protection, UN doc. A/CN.4/506 p. 100 f.36
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
77
Natyralizimi nuk mund të njihet për qëllimet e mbrojtjes diplomatike kur ai jepet mbi
bazën e mungesës të një lidhje me shtetin. Refuzimi në këtë rast mbështetet mbi abuzimin
e shtetit që jep shtetësinë duke e bërë procesin e shtetësisë mala fide.140 Mbi këtë
arsyetim u mbështet GJND në çështjen Nottebohm. Në fillim të trajtimit të saj Gjykata i
kushtoi rëndësi mënyrës me të cilën iu dha shtetësia Nottebohm nga Lihtenshteini dhe
konkludoi se me dhënien e shtetësisë në mënyrë urgjente, ky shtet nuk respektoi kërkesat
e ligjit për afatin kohor.
Një aspekt i rëndësishëm i ngritur në jursprudencën e gjykatave ndërkombëtare në
çështjen e shtetësisë së personave fizike, ka qenë lëvizja nga një shtetësi formale në
shtetësinë efektive, problem i cili është paraqitur në çështjen Nottebohm. Fokusi në këtë
çështje u vu në lidhjen e vërtetë ndërmjet individit dhe shtetit që merr përsipër
pretendimin e tij. Kjo lëvizje megjithatë nuk tregon domosdoshmërisht një interpretim
liberal të parimit të shtetësisë.141
Në çështjen Nottebohm, GJND konsideroi se duhet të ekzistojë një lidhje e vërtetë me
shtetin që pretendon mbrojtjen diplomatike. Gjykata u shpreh se:
“Shtetësia është një lidhje ligjore që e ka bazën e tij në një akt social, një lidhje e vërtete e
bashkekzistencës, interesave dhe ndjenjave, së bashku me ekzistencën e të drejtave dhe
detyrimeve reciproke”. 142
Për t’u siguruar që ekziston një lidhje e vërtetë ndërmjet individit dhe shtetit të shtetësisë
së tij, Gjykata ka sugjeruar se duhen marrë në konsideratë faktorë të ndryshëm si banesa e
zakonshme, qendra e interesave, lidhjet familjare, pjesëmarrja në jetën publike, lidhja që
tregon individi me një vend të caktuar etj. 143 Nuk mund t’i jepet prioritet njërit apo tjetrit
faktor, por pesha specifike e secilit duhet konsideruar rast pas rasti.
140Idem. p.104, f. 37 141 Diplomatic protection v. Delocalization, The Jean Monnet Center for International and Regional Economic Law and Justice, www.centers.law.nyu.edu/jeanmonnet/archive/papers/97/97-13-Part-2.html , p. 3 142Nottebohm (Liechtenstein v. Guatemala), Vendimi i 6 prill 1955, ICJ Recueil 1955, p. 23. 143Idem.p 22.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
78
Ndërmjet zgjedhjes nëse Lihtenshteini kishte vepruar në keqbesim dhe mungesës së
lidhjes efektive të vërtetë, Gjykata zgjodhi mundësinë e dytë, duke qenë se kjo nuk sillte
dënimin e sjelljes së një shteti sovran. Gjykata e bëri të qartë se lidhja e Nottebohm me
Lihteshteinin ishte shumë e dobët në krahasim me lidhjen 34 vjeçare të tij me
Guatemalën. Për këtë arsye, Lihtenshteini nuk mund të kërkonte mbrojtjen diplomatike të
tij përballë Guatemalës. Gjykata nuk u shpreh nëse Lihtenshteini do të mund të ushtronte
mbrojtjen diplomatike përballë një shteti tjetër. Për këtë arsye është hedhur ideja se testi i
lidhjes së vërtetë duhet të kufizohet në veçantinë e rastit dhe jo të shikohet si një parim i
përgjithshëm i zbatueshëm për të gjitha rastet e mbrojtjes diplomatike. Ideja se parimi i
përdorur në çështjen Nottebohm për një lidhje efektive dhe të vërtetë është një rregull i
së drejtës zakonore ka gjetur pak përkrahje.144
Kërkesa për lidhjen e vërtetë është kritikuar edhe në kohën e daljes së vendimit të
çështjes Nottebohm. Një zhvillim i tillë në të drejtën ndërkombëtare u pa si i
padëshirueshëm nga shumë autorë. 145 Së pari, nuk është gjithmonë e mundur në kushtet
e jetës moderne për të vendosur se me cilin shtet një person ka lidhje faktike dhe së dyti,
lidhja e rëndësishme e shtetësisë e cila sipas së drejtës ndërkombëtare është një lidhje
ligjore qe kërkon kritere objektive, ndërkohë që doktrina e lidhjes së vërtetë prezanton
thjesht kritere subjektive dhe mund të çojë në situata të pasigurisë lidhur me shtetësinë,
gjë e cila nuk është e dëshirueshme nga të gjitha pikëpamjet. Fakti i vetëm që një shtet
është i gatshëm t’i ofrojë shtetësinë e tij një individi, duhet të jetë prova e mjaftueshme e
lidhjes ndërmjet një shteti dhe shtetasit të tij.
Gjykata vendosi se lidhja e Nottebohm me Lihteshteinin është kaq periferike saqë shkel
standardin e lidhjes së vërtetë. Disa autorë e interpretojnë qëndrimin e GJND në çështjen
Nottebohm, si një kriter që detyron lidhje të vërtetë ndërmjet një personi dhe një shteti që
ushtron të drejtat e shtetësisë. Aplikimi strikt i këtij vështrimi i quajtur shpesh si shtetësia
efektive është kritikuar nga RS i KDN për mbrojtjen diplomatike.
144Supra nr. 138, p. 111, f. 38. 145Natalie Klein, Lise Barry, A human rights perspective on diplomatic protection: David Hicks and his dual nationality, Australian Journal of Human Rights, V. 13, 2007, f. 13.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
79
”Në një botë ku miliona persona kanë ikur nga shteti i shtetësisë së tyre dhe e kanë bërë
jetesën në shtete të tjera, shtetësinë e të cilit nuk e kanë marrë asnjëherë, aplikimi strikt i
konceptit të shtetësisë efektive do t’i përjashtonte këta miliona persona nga përfitimet e
mbrojtjes diplomatike, duke krijuar kështu një klasë të personave të pambrojtur.146
Edhe mendimet akademike janë të ndara në këtë çështje. Disa autorë nuk e pranojnë
rregullin e lidhjes së vërtetë si një rregull të së drejtës ndërkombëtare zakonore. Ata
mbështesin idenë së shpesh nuk ka lidhje të forta ndërmjet individit, të cilit i është dhënë
shtetësia sipas jus soli apo jus sanguinis dhe se është e vështirë për të kufizuar lidhjet e
vërteta në rastet e natyralizimit. Disa autorë të tjerë shkojnë drejt pranimit të lidhjes së
vërtetë. Brownlie thotë se ky rregull është mbështetur nga literatura para çështjes
Nottebohm dhe ai ka rol si një parim i përgjithshëm me mundësi të ndryshme zbatimi
edhe jashtë kontekstit të shtetësisë së dyfishtë. 147
Mbështetje për këtë rregull ka dhënë dhe Garcia Amador, i cili propozoi kodifikimin e
këtij rregulli me përmbajtjen: “një shtet nuk mund të ngrejë pretendime në emër të një
individi nëse lidhja ligjore e shtetësisë nuk është mbështetur në një lidhje të vërtetë
ndërmjet tyre”. 148
Megjithatë, ai pranonte se rregulli duhet të adoptohej me shumë fleksibilitet dhe mund të
rishikohej me ndryshimin e nevojave. Trajtimi në çështjen Nottebohm u rimor në
trajtimin e GJND në çështjen Barcelona Traction. Në këtë çështje gjykata gjeti një ‘lidhje
të përhershme’ ndërmjet kompanisë së dëmtuar dhe Kanadasë. Megjithatë Gjykata në
mënyrë të kujdesshme u kufizua nga referimi në çështjen Nottebohm, si një parim i
pranuar në të drejtën ndërkombëtare zakonore.
Mund të paraqiten situata të paqarta se çfarë ndodh kur një individ ndryshon shtetësinë
ndërmjet kohës kur i është shkaktuar dëmi dhe kur është paraqitur kërkesa për mbrojtje
diplomatike.
146Dugard, paragrafi 41 147Ian Brownlie, Priciples of Public International Law 1998 ,Oxford, Fifth Edition, f. 412. 148Garzia Amador, Sixth Report on state responsability, ILC Yearbook 1961, A/CN.4/134, p.27
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
80
Një rregull i qëndrueshëm në të drejtën ndërkombëtare zakonore është ai i shtetësisë së
vazhdueshme. Ky rregull i propozuar fillimisht nga Garcia Amador, përcakton se
individi mund të mbrohet me kushtin që ai të ketë shtetësinë e shteti pretendues nga koha
e shkaktimit të dëmit deri në zgjidhjen e pretendimit.149 Arsyeja e këtij rregulli është të
parandalojë personin e dëmtuar nga kalimi në një shtetësi tjetër për shkak të përfitimit.
Megjithatë edhe ky rregull ka tërhequr disa kritika, sepse përveç vështirësisë në
përcaktimin e saktë të dy momenteve të rëndësishme, ai mund të shkaktojë disa
papërshtatshmëri në të gjitha ato raste kur ndryshimi i shtetësisë është aksidental apo i
pavullnetshëm. Në këto raste zbatimi strikt i këtij rregulli do ta bënte pretendimin të
papranueshëm.150
Pra ky parim mund të sjellë vështirësi në rastet kur një individ mund të ndryshojë
shtetësinë e tij, për shkaqe që nuk janë të lidhura me mbrojtjen diplomatike. Megjithatë
sugjerimet për braktisjen e këtij rregulli nuk kanë mundur të konkretizohen për shkak të
arsyetimit se kjo mund të çojë në abuzime dhe në krijimin e një ‘pazari shtetësie’ për
qëllimet e mbrojtjes diplomatike. Neni 5 i projektit të KDN, e pranon rregullin e
shtetësisë së vazhdueshme, por lejon përjashtime. Paragrafi i parë pohon parimin
tradicional se një shtet ka të drejtë të ushtrojë mbrojtjen diplomatike lidhur me një
person, i cili ka qenë shtetas i tij në kohën e dëmit dhe në datën e paraqitjes zyrtare të
pretendimit. Praktikat e shteteve dhe doktrina nuk kanë qenë të qarta nëse një shtetas
duhet ta ketë pa ndërprerje shtetësinë ndërmjet këtyre dy datave, sepse në praktikë këto
çështje ngrihen rrallë. KDN është shprehur se ushtroi një zhvillim progresiv të së drejtës
kur e përcaktoi rregullin që personi i dëmtuar duhet të jetë në mënyrë të vazhdueshme
shtetas nga momenti i ndodhjes së dëmit deri në paraqitjen e pretendimit nga shteti i tij.
Duke marrë parasysh vështirësitë e dhënies së provave të vazhdimësisë, prezumohet se e
njëjta shtetësi ekziston në të dyja datat. Megjithatë ky prezumim është i atakueshëm. 151
Kërkesa e parë për plotësimin e rregullit të vazhdimësisë është që dëmi ndaj një individi
të ketë ndodhur në një datë kur ky individ është shtetas i shtetit që paraqet pretendimin. 149 Francisco Orrego Vicuna, Changing approaches to the nationality of claims in the context of diplomatic protection and international dispute settlement ,www.arbitration-icca.org f. 11. 150 Draft articles with commentary, f. 36 151 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
81
Data e dëmit nuk është e nevojshme që të jetë një datë fikse por mund të shkrihet në një
periudhë kohe, nëse dëmi ndodh nga disa akte ose një akt i vazhdueshëm, të kryer
përgjatë një periudhë kohe. Kërkesa e dytë është data e paraqitjes zyrtare të pretendimit.
Termi paraqitje e pretendimit përdoret në traktate, vendime gjyqësore dhe doktrinë për të
treguar datën më të largët ose dies ad quem (ditën në të cilën) ushtrohet mbrojtja
diplomatike.152 Data dies ad quem për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike është data e
paraqitjes zyrtare të pretendimit. Fjala zyrtare është shtuar për të treguar se data e
paraqitjes së pretendimit është ajo e kërkesës së parë formale të bërë nga shteti që ushtron
mbrojtjen diplomatike në kontrast me kontaktet diplomatike joformale mbi këtë çështje.
Në paragrafin 2 të nenit 5, parashikohet një përjashtim nga rregulli ku lejohet se një shtet
mund të ushtrojë mbrojtjen diplomatike lidhur me një individ, i cili ishte shtetas në kohën
e paraqitjes së pretendimit, por jo në kohën e dëmit duke pasur parasysh që plotësohen tre
kushte:
Së pari, individi që kërkon mbrojtje diplomatike ka shtetësinë e shtetit paraardhës ose e
ka humbur shtetësinë e tij të parë,
së dyti, ky individ ka kërkuar shtetësinë e një shteti tjetër për arsye që nuk lidhen me
paraqitjen e pretendimit dhe
së treti, fitimi i shtetësisë të re ka ndodhur në një mënyrë që nuk është në kundërshtim me
të drejtën ndërkombëtare.
Ky paragraf ka të bëjë me ato raste kur individi ka humbur shtetësinë e tij të mëparshme
në mënyrë vullnetare ose jovullnetare. Këto raste të pavullnetshme mund të përfshijnë
suksedimin e shteteve apo birësimet dhe martesat kur një ndryshim i tillë është i
detyrueshëm. Në rastet e tjera, elementi i vullnetit nuk është gjithmonë i qartë. Për këtë
arsye paragrafi 2, nuk kërkon që humbja e shtetësisë të jetë jovullnetare. Paragrafi i tretë
shton një element sigurie ndaj abuzimeve të rregullit të shtetësisë së vazhdueshme.
Mbrojtja diplomatike nuk mund të ushtrohet nga një shtet i një shtetësie të re kundër një
152 Idem, f. 37
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
82
shteti të një shtetësie të mëparshme në lidhje me dëmin që është shkaktuar kur individi
ishte shtetas i shtetit të parë dhe jo të shtetit aktual të shtetësisë.
Shteti aplikues mund të vendosë të tërheqë pretendimin e tij kur individi bëhet shtetas i
një shteti të tretë, nëse individi ka vepruar në keqbesim dhe e ka mbajtur shtetësinë deri
në ditën e paraqitjes së pretendimit dhe më tej ka kërkuar shtetësinë e një shteti tjetër,
parimet e së drejtës kërkojnë në këtë rast që pretendimi të mbarojë.
Neni 5 trajton nëse trashëgimtarët e një individi të dëmtuar, i cili ka vdekur si pasojë e
dëmtimit ose më pas, por përpara se të paraqitet pretendimi zyrtar mund të mbrohen nga
shteti i shtetësisë së personit të dëmtuar, nëse ai ka shtetësinë e një shteti tjetër. Vendimet
gjyqësore për këto raste shkojnë drejt mbështetjes së pozicionit se nuk mund të paraqitet
pretendim nga shteti i shtetësisë së personit të vdekur, nëse trashëgimtarët e tij kanë
shtetësinë e një shteti tjetër. 153
Qëndrimet e mësipërme mbi mënyrat e fitimit të shtetësisë, mundësisë së ndryshimit të
saj për efekt të mbrojtjes diplomatike dhe shtetësisë efektive janë zhvilluar në kuadrin e
doktrinës tradicionale të mbrojtjes diplomatike, e cila vlerëson të pashmangshëm kushtin
e shtetësisë për ushtrimin e saj.
Në zhvillimet aktuale ka dy elementë që mund ta dallojnë mbrojtjen diplomatike klasike
nga ajo që shfaqet në rastet e shkeljes së të drejtave themelore të njeriut, në pamje të parë
duket se kufizohet ekzistenca e lidhjes së shtetësisë dhe në radhë të dytë diskrecioni i
shtetit për ushtrimin e mbrojtjes mund të mos paraqitet absolut.
Në çështjen Leteiler, SHBA ndërmori veprime diplomatike në favor të një shtetasi që nuk
ishte amerikan, duke vënë në pikëpyetje lidhjen e shtetësisë. Fakti që Kili nuk
kundërshtoi veprimet amerikane, por njohu të drejtën e SHBA për dëmshpërblim në favor
të një shtetasi kilian, është një tregues se kur mbrojtja diplomatike është pasojë e
shkeljeve të rënda të të drejtave themelore të njeriut, lidhja e shtetësisë është e destinuar
të humbë elementin e nevojshëm dhe esencial që e karakterizon.154 Ky aspekt është
153 Idem, f. 40 154 Në nenin 3 të Marrëveshjes përcaktohen qëllimi dhe limitet e veprimit amerikan “SHBA kanë kërkuar kompensim nga Kili në emër të familjeve Letelier dhe Moffit, mbi bazën e besimit të SHBA se shteti i Kilit
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
83
cilësuar si një rast tipik i quajtur si ‘mbrojtje diplomatike e rënduar’ në mbrojtje të të
drejtave themelore të njeriut.
Si përfundim mund të themi se kërkesa e lidhjes së vërtetë e propozuar në çështjen
Nottebohm e dëmton seriozisht doktrinën tradicionale të mbrojtjes diplomatike nëse
zbatohet në mënyrë strikte, sepse ajo përjashton miliona persona nga përfitimi i mbrojtjes
diplomatike në botën e sotme ku zhvillimet ekonomike, globalizmi, migracioni, i kanë
bërë ata të largohen nga shteti i shtetësisë së tyre dhe të jetojnë në shtete të tjerë. Për këtë
arsye Dugard propozon që rregulli i lidhjes së vërtetë të kufizohet në rrethanat specifike
të çështjes dhe të adoptohet një rregull i cili të lejojë kontrollin e dhënies së shtetësisë
mbi bazën e mirëbesimit.155
3.2.Mbrojtja diplomatike e personave me dy shtetësi
Shtetësia e dyfishtë është një fakt në jetën e komunitetit ndërkombëtar. Një individ mund
të fitojë më shumë se një shtetësi si rezultati i zbatimit paralel të parimeve jus soli dhe jus
sanguinis apo marrja me natyralizim e një shtetësie dhe mosheqja e shtetësisë së
mëparshme. Ky fenomen ka sjellë vështirësi lidhur me zbatimin e mbrojtjes diplomatike,
kur një shtet kërkon të mbrojë një shtetas kundër shtetit tjetër të shtetësisë. Megjithëse
shumë ligje të vendeve të ndryshme e ndalojnë shtetësinë e dyfishtë, e drejta
ndërkombëtare nuk përmban një ndalim të tillë.
Shtetësia e dyfishtë krijon vështirësi praktike për qeveritë në mbrojtjen e shtetasve të
tyre. Qeveria amerikane njohu se shtetësia e dyfishtë ekziston, por ajo nuk e inkurajon
për shkak të problemeve që mund të shkaktojë. Pretendimet e shteteve të tjera mbi shtetas
amerikane me shtetësi të dyfishtë mund të bien ndesh me ligjin e SHBA dhe mund ta
është ligjërisht përgjegjës sipas së drejtës ndërkombëtare për vdekjen e Orlando Letelier dhe Ronni Moffit dhe për dëmtimin personal të Michael Moffit.” Francesco De Vittor, Immunita degli stati dalla giurisdizione e tutela dei diritti umani fondamentali, Rivista di diritti internazionale, 3/2002, f. 33 155 John Dugard, First Report on diplomatic protection, p. 120, f41
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
84
kufizojnë përpjekjet e shtetit amerikan për të asistuar qytetarët jashtë.156 Këto komente
janë përkrahur edhe nga qeveri të tjera157.
Konventa e Hagës e vitit 1930, shprehet në nenin 4 se një shtet nuk mund t’i ofrojë
mbrojtje diplomatike një shtetasi kundër një shteti, shtetësinë e të cilit ai ka. Kjo
Konventë është ratifikuar nga pak shtete, por dispozitat e saj mund të shikohen si
kodifikuese të së drejtës ndërkombëtare zakonore.
Rregullat e përcaktuara në Konventën e Hagës së 1930 dhe e drejta ndërkombëtare
zakonore provojnë ekzistencën e dy parimeve te mbrojtjes diplomatike në rastet me
shtetësi të dyfishtë.158Parimi i parë që i referohet qëllimit të mbrojtjes diplomatike, është
një parim i së drejtës ndërkombëtare publike, i bazuar në barazinë sovrane të shteteve për
problemet e shtetësisë dhe ndalon ushtrimin e mbrojtjes për ata shtetas që janë
njëkohësisht edhe shtetas të shtetit të paditur. Parimi i dytë e ka origjinën në të drejtën
ndërkombëtare private. Ky parim mbështetet në parimin e efektivitetit në kuptimin e
shtetësisë dominate dhe është një parim që ka lidhje me individin dhe jo me shtetin.
Vendime të gjykatave dhe shkrimet ligjore e bënë në mënyrë të shpejtë transportimin e
këtij parimi në sferën e së drejtës ndërkombëtare publike. 159Sipas mendimit të autorëve
të ndryshëm, këto dy parime nuk janë në kundërshtim me njëri-tjetrin, por në fakt e
plotësojnë njëri-tjetrin. Parimi sipas të cilit një shtet nuk mund ta mbrojë një individ
kundër një shteti që e konsideron atë shtetas të tij dhe parimi i efektivitetit janë pranuar
nga Konventa e Hagës e vitit 1930,160 dhe nga GJND.161
Neni 4 i Konventës së Hagës duhet interpretuar me shumë kujdes, pasi jo vetëm që kanë
kaluar mbi 80 vite nga miratimi i saj, por sepse që atëherë ka pasur shumë ndryshime në
konceptin e mbrojtjes diplomatike. Ky koncept vazhdon të jetë në proces transformimi.
156US Department of State, Dual nationality http://travel.state.gov/dualnationality.html 157 Australian Department of Foreign Affairs and Trade, Canadian Department of Foreign Affairs Dual citizenship: what travelers should know: UK Home Office, Imigration and Nationality Directorate. 158 D.J. Harris, Cases and materials on international law, Fifth Edition, Sweet&Maxwell, 1998, f. 600 159 Idem. 160Neni 4 dhe 5 i Konventës së Hagës së 1930. 161 Çështja Nottebohm, vendimi GJND i 6 prill 1955.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
85
Qëndrimi ndaj shtetësisë së dyfishtë ka ndryshuar në fund të viteve 50, për t’u përshtatur
me realitetet e reja globaliste. Këto ndryshime dhe pranimi i tyre si realitete të reja kanë
sjellë edhe ndryshime në legjislacionin e shtetësisë në nivel evropian. Në vitin 1993,
Këshilli i Evropës miratoi një protokoll dhe në vitin 1997 miratoi një Konventë të re
evropiane për shtetësinë. Duke bërë të njohur se secili shtet është i lirë të vendosë nëse
do ta njohë shtetësinë e dyfishtë apo jo, konventa fokusohet në gjetjen e zgjidhjeve të
përshtatshme ndaj situatës së shtetësive të shumëfishta. Në nenin 17§2 ajo parashikon se
dispozitat e saj mbi shtetësinë e shumëfishtë nuk ndikojnë rregullat e së drejtës
ndërkombëtare lidhur me mbrojtjen diplomatike ose konsullore nga një shtet në favor të
një shtetasi, i cili njëkohësisht ka edhe një shtetësi tjetër.
Të dhënat e praktikës së shteteve lidhur me ushtrimin e mbrojtjes diplomatike të
shtetasve me shtetësi të dyfishtë janë të rralla. Megjithatë këto të dhëna janë në favor të
pranimit të parimit të shtetësisë dominante ose efektive. Britania e Madhe e zbaton këtë
parim, duke pranuar në rregullat e vitit 1985 se: “Qeveria e Madhërisë së Saj nuk do të
ndërmarrë pretendime kundrejt një shteti, nëse një shtetas britanik është edhe shtetas i
këtij shteti162.
Parimi i shtetësisë dominante u adoptua nga Garcia Amador në nenin 21§4, ku u theksua
se: “në rastet e shtetësisë së dyfishtë ose shumëfishtë e drejta për të paraqitur pretendime
do të jetë e mundshme vetëm nga shteti i cili ka me të huajin lidhjen ligjore më të fortë
dhe më të vërtetë.” 163
Opinioni akademik është i ndarë mbi testin e shtetësisë dominante lidhur me shtetësitë e
dyfishta. Një nga kundërshtimet kryesore ndaj parimit të shtetësisë dominante ose
efektive është mungesa e pranueshmërisë së kushteve të saj. Disa autorë vlerësojnë se
banimi apo rezidenca është një provë për lidhje efektive, të tjerë i japin rëndësi
përkushtimit ose aktit vullnetar të natyralizimit. Faktorët që janë konsideruar nga praktika
gjyqësore në përcaktimin e shtetësisë dominante përfshijnë banesën e zakonshme, kohën
e kaluar në secilin vend, datën e natyralizimit, punësimin dhe interesat financiare, lidhjen
162 D.J.Harris, Cases and materials on International law, Sweet & Maxwell, 1998, f. 601 163Garcia Amador, State responsability , Third report, Yearbook 1958, UN doc A/CN.4/111 f. 61
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
86
me familjen, regjistrimin e lindjeve dhe martesave në ambasadën e vendit tjetër të
shtetësisë, përfshirjen në jetën publike dhe sociale etj. Asnjërit prej këtyre faktorëve nuk
u është dhënë rol vendimtar dhe pesha që ka secili ndryshon lidhur me rrethanat e çdo
rasti. 164
Parimi i efektivitetit ose shtetësisë dominate është përdorur edhe në rastet kur një shtetas
kërkon të mbrojë një shtetas me shtetësi të dyfishtë kundër një shteti të tretë. Në rastin
kur një shtet i shtetësisë pretendon ndaj një shteti tjetër shtetësinë e të cilit ka individi,
këtu ka një konflikt ligjesh. Por ky problem nuk del kur një shtet kërkon të mbrojë një
individ me shtetësi të dyfishtë ndaj një shteti të tretë. Në parim nuk ka asnjë arsye pse
shtetet të mos bashkëpunojnë dhe ta ushtrojnë së bashku të drejtën e mbrojtjes
diplomatike.
Shteti përgjegjës nuk mund të kundërshtojë, por mund të paraqesë kundërshtime kur një
shtet mund të paraqesë pretendime në të njëjtin forum ose forume të ndryshme për të
njëjtën çështje për të cilën i është dhënë më parë dëmshpërblim shtetit tjetër të shtetësisë.
Mund të ndodhë që një shtet të paraqesë pretendime ndaj një shteti tjetër të shtetësisë së
individit me shtetësi të dyfishtë. Ky rast është parashikuar në nenin 7, ku i njihet e drejta
një shteti të paraqesë pretendim ndaj shtetit tjetër nëse provon se shtetësia e tij është
dominuese si në kohën e ndodhjes së dëmit ashtu edhe në datën e paraqitjes zyrtare të
pretendimit. Në të kaluarën ka pasur mbështetje të fortë parimi sipas të cilit një shtet i
shtetësisë së një individ nuk mund të paraqesë pretendim ndaj shtetësisë tjetër të këtij
individi. Neni 4 i Konventës së Hagës për disa çështje lidhur me konfliktin e ligjit të
shtetësive deklaron se: ‘’një shtet nuk mund të ushtrojë mbrojtjen diplomatike për një
shtetas të tij kundër një shteti, shtetësinë e te cilit gjithashtu e ka ky person’’.
Në çështjen Reparation for Injuries, GJND e përshkruan praktikën e shteteve për të mos
mbrojtur shtetasit kundër një shteti tjetër të shtetësisë si ‘praktikë e zakonshme’.165
164 John Dugard, First Report on diplomatic protection, p. 153, f. 52 165 Draft articles with commentary, f. 44
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
87
Çështja nëse një shtet mund të ndërmarrë mbrojtje diplomatike në rastet e shtetësisë së
dyfishtë ndaj shteti tjetër të shtetësisë nuk mbetet thjesht një interes akademik. Kjo mund
të shkaktojë probleme praktike në një botë ku njerëzit largohen nga atdheu i tyre në
kërkim të lirisë dhe të së drejtës. Një nga këta individë ishte gazetarja e njohur Zahra
Kazemi. Në qershor 2003, Zahra Kazemi me shtetësi të dyfishtë kanadezo-iraniane u
arrestua nga autoritetet iraniane gjatë fotografimit të një burgu lokal.166 Ajo pësoi tortura
dhe pasi kaloi disa ditë në koma, vdiq në korrik. Në përgjigje të protestave nga Kanadaja,
Irani pretendoi se Kazemi ishte lindur ne Iran dhe kishte ende shtetësinë e këtij shteti dhe
për këtë arsye Kanadaja nuk duhej të ndërhynte në çështjen e saj. Vëzhgimi i gjyqit të
zhvilluar ndaj një oficeri të sigurisë iraniane për këtë çështje, nga përfaqësia diplomatike
kanadeze, nuk u lejua. Në përgjigje të këtij qëndrimi Kanadaja thërriti ambasadorin e saj
në Iran dhe kërcënoi me marrjen e masave të mëtejshme, deri në paraqitjen e një padie në
GJND. Çështja Kazemi ngriti dy debate mbi natyrën e mbrojtjes diplomatike që mund ta
pengonin Kanadanë të kërkonte drejtësi pranë GJND, si rezultat i vrasjes së një shtetasi të
saj. Çështja e parë ka të bëjë me ezaurimin e mjeteve lokale dhe sesi kjo zbatohet në
ndjekjen e këtyre mjeteve në Iran. Pra Kanadaja duhet të presë gjykimin e autoriteteve
iraniane përpara se të paraqesë një pretendim. Çështja e dytë lidhet me shtetësinë e
dyfishtë të Kazemi. Nëse do të zbatohej parimi i shtetësisë efektive siç është parashikuar
në projekt nene, ka gjasa që Kanadaja të paraqesë një padi në GJND.
Si përfundim, mund të themi se në rastin e personave me dyshtetësi dy janë çështjet që
duhen përcaktuar, së pari, cili nga shtetet e shtetësisë mund të ndërmarrë përsipër
pretendimet e individit ndaj një shteti tjetër dhe së dyti, nëse njëri nga shtetet e shtetësisë
mund të ushtrojë mbrojtjen diplomatike ndaj shtetit tjetër, shtetësinë e të cilit ka ky
individ. Lidhur me çështjen e parë, rregulli përgjithshëm është se në rastin kur individi ka
një shtetësi të dyfishtë çdo shtet, shtetasi i të cilit ai është, mund të paraqesë një
pretendim në emër të tij ndaj çdo shteti të tretë. Siç u theksua edhe më lart e drejta
ndërkombëtare ka lëvizur përtej teorisë së shtetësisë efektive të paraqitur në çështjen
Nottebohm. Projekti i nenit 4 nuk i kërkon një shteti që të provojë një lidhje efektive ose
166 Alex Manevich,Torture and state immunity:the difficult case of Zahra Kazemi, Canada’s online legal magazine, www.slaw.ca
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
88
të vërtetë ndërmjet tij dhe shtetasve të tij sipas linjave të paraqitura në çështjen
Nottebohm.
Ushtrimi i mbrojtjes diplomatike nga një shtetas i shtetësisë kundër një shteti tjetër të
shtetësisë është rregulluar në nenin 7. Nga komentari i nenit 7 kuptojmë se historikisht ka
patur mbështetje për qëndrimin se një shtet i shtetësisë nuk mund të ushtrojë mbrojtje
diplomatike ndaj një shteti tjetër, shtetësinë e të cilit e ka në të njëjtën kohë, individi në
emër të të cilit ushtrohet kjo mbrojtje. Megjithatë ka patur mbështetje për lejimin e një
shteti të shtetësisë për të ushtruar mbrojtjen diplomatike ndaj një shteti tjetër të shtetësisë
në rastin kur shteti pretendues është shteti i shtetësisë dominante apo efektive. Objektivi
kryesor i këtij formulimi është që t’i lejohet shtetit të shtetësisë me të cilin individi ka një
lidhje mbizotëruese, që të mund të paraqesë një pretendim në rast të një dëmi ndaj këtij
individi edhe ndaj shtetit tjetër të shtetësisë së tij.
3.3.Mbrojtja e personave pa shtetësi
Rregulli i përgjithshëm që ndjek institucioni i mbrojtjes diplomatike është se një shtet
mund të ushtrojë mbrojtje diplomatike vetëm për shtetasit e tij. Mbrojtja diplomatike ka
qenë tradicionalisht e lidhur me shtetësinë e shtetit që e ushtron atë.
Mbrojtja diplomatike e personave që banojnë në një territor nën mbrojtjen e një shteti që
nuk ushtron sovranitet mbi këtë territor, nuk është e panjohur në të drejtën
ndërkombëtare. Personave që jetojnë në protektorate, mandate ose territore në kujdestari
u janë dhënë me raste mbrojtje diplomatike nga fuqitë administruese, por kjo praktikë ka
qenë e kufizuar nga traktati ose marrëdhënia institucionale ndërmjet shtetit të
administruar dhe shtetit administrues dhe në çdo rast varet nga vullneti i shtetit kundër të
cilit ushtrohet kjo mbrojtje.167
Teoria tradicionale nuk merr parasysh pozitën e individëve pa shtetësi dhe refugjatëve.
Ky qëndrim nuk është në linjë me të drejtën ndërkombëtare bashkëkohore e cila ka
reflektuar në instrumentet ndërkombëtare shqetësimin e saj për këto kategori 167 John Dugard, Fifth Report on diplomatic protection, UN doc. A/CN.4/538, f.2
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
89
personash.168 Refugjatët përfaqësojnë një kategori të veçantë sepse ata nuk janë në
gjendje për të përfituar nga mbrojtja e shtetit të shtetësisë. Nëse një refugjat kërkon
mbrojtjen e shtetit të tij të shtetësisë, ai e humbet statusin e refugjatit.
Personave pa shtetësi dhe refugjatëve i është ofruar mbrojtje nga konventat e të drejtave
të njeriut. Kjo mbrojtje është mjaft e kufizuar, sepse shumica e shteteve nuk i kanë
pranuar këto instrumente ose të drejtën e individit për të paraqitur ankesa pranë organeve
monitoruese. Konventat e referuara për personat pa shtetësi dhe refugjatët nuk kanë
arritur të trajtojnë në mënyrë të kënaqshme mbrojtjen diplomatike. 169 Konventa mbi
Statusin e Refugjatëve e vitit 1951 thekson se lëshimi i dokumenteve nuk i jep të drejtë
mbajtësit të tyre për mbrojtjen diplomatike ose konsullore të autoriteteve të vendit të
lëshimit dhe nuk i jep këtyre autoriteteve të drejtën e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike.
Ndërsa Konventa mbi Reduktimin e Pashtetësisë e vitit 1961, nuk shprehet mbi subjektin
e mbrojtjes diplomatike. Në këto kushte është sugjeruar që shteti në të cilin refugjati ose
personi pa shtetësi ka qenë rezident për një periudhë të konsiderueshme kohe dhe me të
cilin individi ka një lidhje efektive, duhet të ketë të drejtën e ushtrimit të mbrojtjes
diplomatike. Konventa Evropiane mbi Funksionet Konsullore e vitit 1967 170 vendos një
sistem të tillë mbrojtje për personat pa shtetësi. Kjo konventë në nenin 46. 1 përcakton se:
‘’një nëpunës konsullor i një shteti ku një person pa shtetësi ka banesën e tij të
zakonshme mund ta mbrojë këtë person, me kushtin që personi të mos ketë qenë shtetas i
shtetit pritës’’.
Neni 8 i projektit të KDN trajton mbrojtjen diplomatike të personave pa shtetësi. Ky nen
nuk jep përkufizimin e personave pa shtetësi. Ky përkufizim jepet nga Konventa lidhur
me statusin e personave pa shtetësi të vitit 1954, ku një person pa shtetësi përcaktohet si
‘një person i cili nuk konsiderohet si shtetas nga asnjë shtet, sipas veprimit të ligjeve të
tij’. Një shtet mund të ushtrojë mbrojtje diplomatike lidhur me këta persona pavarësisht
mënyrës se si ai është bërë pa shtetësi, por vetëm me kushtin që ai të jetë banor i ligjshëm
168Konventa mbi reduktimin e pashtetësisë e vitit 1961 dhe Konventa mbi statusin e refugjatëve e vitit 1951. 169 John Dugard, First Report on diplomatic protection, p. 177, f 58 170 Kjo konventë ka hyrë në fuqi më 9.6.2011.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
90
dhe i zakonshëm në këtë shtet në kohën e ndodhjes së dëmit dhe në kohën e paraqitjes së
pretendimit. Banimi i zakonshëm në këtë kontekst është referuar për të nënkuptuar
rezidencën e vazhdueshme. 171
Paragrafi i dytë trajton mbrojtjen diplomatike të refugjatëve nga vendi i tyre i rezidencës.
Rezidenca e ligjshme dhe rezidenca e zakonshme kërkohen si kushte për ushtrimin e
mbrojtjes diplomatike për refugjatët. Termi refugjat në paragrafin e dytë nuk është
kufizuar tek përcaktimi i Konventës së vitit 1951 lidhur me Statusin e Refugjatëve dhe ka
si qëllim të mbulojë edhe persona që nuk i përshtaten në mënyrë strikte këtij përkufizimi.
Komisioni preferoi të mos vendosë kufizime në termin e refugjatëve me qëllim që t’i
lejojë një shteti të shtrijë mbrojtjen diplomatike ndaj çdo personi që ai e njeh dhe e trajton
si refugjat.172 Gjithsesi kjo njohje duhet të mbështetet në standardet e pranuara
ndërkombëtare. Kërkesat kohore për paraqitjen e pretendimit përsëriten edhe në këtë rast.
Refugjati duhet të jetë i ligjshëm dhe rezident i zakonshëm, si në kohën e ndodhjes së
dëmit ashtu edhe në kohën e paraqitjes së pretendimit zyrtar. Paragrafi 3 parashikon se
një shtet nuk mund të ushtrojë mbrojtje diplomatike lidhur me një refugjat kundër shtetit
të shtetësisë së tij. Lejimi i të kundërtës do të kundërshtonte parimin bazë të shtetësisë si
kriter predominant për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike. Por ky paragraf është i lidhur
dhe me arsye praktike. Shumica e refugjatëve kanë pretendime serioze për trajtimin e tyre
nga shteti i shtetësisë, nga i cili janë larguar për të shpëtuar nga persekutimi. Lejimi i
mbrojtjes diplomatike në këto raste mund të sillte fluks procedimesh ndërkombëtare. Për
më tepër frika e kërkesave të tilla mund t’i kufizonte shtetet nga pranimi i refugjatëve.
Nenet e KDN trajtojnë vetëm mbrojtjen diplomatike të personave pa shtetësi dhe
refugjatëve. Ato nuk trajtojnë marrjen e shtetësisë nga këta persona. Ushtrimi i mbrojtjes
diplomatike nuk mund të shihet si pritshmëri e ligjshme për dhënien e shtetësisë.
KDN e ka konsideruar këtë rast mbrojtje si një zhvillim progresiv të së drejtës së
mbrojtjes diplomatike më tepër se një kodifikim të saj.
171 Draft report with comentary, f. 49 172 Idem, f. 50
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
91
Si përfundim mund të themi se megjithëse shtetësia njihet si një kusht sine qua non për
ushtrimin e mbrojtjes diplomatike, projekti i KDN ka paraqitur një zhvillim progresiv të
së drejtës mjaft inovativ duke përfshirë mbrojtjen e personave pa shtetësi dhe të
refugjatëve. Sipas Crawford kushti për rezidencën e ligjshme dhe banesën e zakonshme
vë një kufi të lartë për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike për personat pa shtetësi. 173 Pra
sfidë në punën e ardhshme të KDN mbetet lehtësimi dhe krijimi i mundësive për
ushtrimin e mbrojtjes diplomatike për këto kategori.
3.4 Raste specifike të mbrojtjes diplomatike
A. Mbrojtja diplomatike e anëtarëve të ekuipazhit të anijeve
Neni 18 i projektit të KDN parashikon të drejtën e shtetit të shtetësisë së anijes për
mbrojtjen diplomatike të anëtarëve të ekuipazhit të saj, kur ata janë dëmtuar gjatë një
dëmi që i është shkaktuar mjetit. Është bërë e nevojshme të afirmohet në këtë nen edhe e
drejta e shtetit të shtetësisë së marinarit me qëllim që të mos supozohet se kjo e drejtë
është zhvendosur tek e drejta e shtetit të shtetësisë së anijes. Ka pasur mbështetje në
praktikën e shteteve, vendimet gjyqësore dhe doktrinë që shteti i shtetësisë së anijes i
njohur si shteti i flamurit, të mund të kërkojë riparim për dëmin që i është shkaktuar një
anëtari të ekuipazhit të anijes.174 Praktika e shteteve është më e qartë në rastin e SHBA.
Sipas së drejtës amerikane marinarët tradicionalisht kanë gëzuar mbrojtjen e SHBA, kur
shërbenin në anijet amerikane. Pikëpamja e tyre ishte që kur një marinar listohet në një
anije, shtetësia e vetme është ajo e shtetit të flamurit. Megjithatë kjo praktikë nuk mund
të jetë provë e së drejtës zakonore. Në çështjen ‘I’m Alone’, e cila lindi nga mbytja e një
anije kanadeze nga roja bregdetare amerikane, qeveria kanadeze arriti me sukses të
173 James Crawford, The ILC’ s Articles on responsability of states for internationally wrongful acts: A retrospect, The American Journal of International Law, V. 96, 2002, f 35 174Draft articles with commentary, f. 91
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
92
siguronte dëmshpërblim për tre anëtare të ekuipazhit që nuk ishin shtetas të saj.175 Në
vitin 1999, Tribunali Ndërkombëtar i së Drejtës së Detit në vendimin e saj në çështjen
‘Saint Vincent and the Grenadines v. Guinea’, mbështeti të drejtën e shtetit të flamurit për
të kërkuar dëmshpërblim për anëtarët jo shtetas të ekuipazhit. Mosmarrëveshja lindi nga
arrestimi i anijes Saiga nga Guinea, ndërkohë që po furnizonte me naftë mjetet jashtë
brigjeve të Guineas. Saiga ishte e rregjistruar në Saint Vincent and Grenadines dhe
anëtarët e ekuipazhit ishin shtetas ukrainas dhe senegalezë. Guinea e kundërshtoi
pranimin e padisë së Saint Vinsent mbi bazën e pretendimit se anëtarët e ekuipazhit nuk
ishin shtetas të pretenduesit. Tribunali i hodhi poshtë këto pretendime dhe e urdhëroi
Guinenë të kompensonte St. Vincent për dëmin që i kishte shkaktuar ekuipazhit dhe
anëtarëve të tij.176 Vendimi i Tribunalit u mbështet në Konventën e së Drejtës së Detit të
vitit 1982, e cila nuk bën dallim ndërmjet shtetasve dhe jo shtetasve të shtetit të flamurit.
Praktika ka provuar se është më e lehtë që shteti i shtetësisë së flamurit të paraqesë një
padi të përbashkët për të gjithë anëtarët e ekuipazhit, sesa çdo shtet të paraqesë padi
individuale për secilin anëtar të ekuipazhit të dëmtuar. Gjykata Europiane e Drejtësisë në
dy çështje ka ndjekur qëndrimin tradicional dhe ka refuzuar të shikojë përtej flamurit të
dy anijeve të KE të regjistruara nën flamujt e konveniencës. 177
Ditët e sotme e drejta ndërkombëtare zakonore duket se i jep preferencë kriterit të
flamurit të shtetit për të vendosur shtetësinë e anijes, madje edhe në rastet e
konveniencës. Për më tepër në Konventën për të Drejtën e Detit, kërkesa e lidhjes së
vërtetë duket se është virtualisht joekzistene.178 Megjithatë kjo nuk e përjashton dhënien
e mbrojtjes diplomatike nga shteti i shtetësisë së anëtarëve të ekuipazhit, në rast se dëmi i
tyre nuk është i lidhur me tërësinë e anijes, është më e përshtatshme që një shtet i
shtetësisë ta bëjë këtë duke qenë se shteti i flamurit mund të mos e bëjë një ankimim të
tillë.
B. Mbrojtja e përfaqësuesve diplomatikë dhe konsullorë
175Idem. f. 92 176ITLOS Reports 1999, f. 10 177 Sten Verhoeven, Diplomatic Prtotection by the flag state in favor of the crew of a ship, Leuven Institute for International Law, www.law.kluleuven.be 178 Idem, f. 3
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
93
Mbrojtja diplomatike mbulon mbrojtjen e shtetasve që nuk janë të përfshirë në funksione
publike në emër të shtetit. Këta zyrtarë mbrohen nga instrumente të tjerë të së drejtës
ndërkombëtare siç është Konventa e Vjenës për Marrëdhëniet Diplomatike e vitit 1961
dhe Konventa e Vjenës për Marrëdhëniet Konsullore e vitit 1963. Megjithatë kur
diplomatët ose konsujt dëmtohet në aktivitetin e tyre jashtë funksionit ata mbulohen nga
rregullat e mbrojtjes diplomatike, si psh. në rastin e një shpronësimi pa kompensim të një
prone private që mund të ketë një diplomat në vendin ku është akredituar. Vetëm në këto
kushte rregullat e mësipërme vlejnë edhe për këtë kategori, që në këtë rast nuk gëzojnë
privilegjet dhe imunitetet e njohura nga e drejta ndërkombëtare për shkak të statusit të
tyre diplomatik.
C. Mbrojtja funksionale- mbrojtja e agjentëve të organizatave ndërkombëtare
Mbrojtja funksionale nënkupton mbrojtjen që ushtron një organizatë ndërkombëtare për
personelin që punon për të.
Marrëdhënia ndërmjet mbrojtjes nga një organizatë ndërqeveritare të një agjenti që
vepron në emër dhe për llogari të saj, është diskutuar nga KDN. Në çështjen ‘Reparation
for Injuries’ në opinionin këshillimor të vitit 1949, GJND vlerësoi se Kombet e
Bashkuara janë një person ndërkombëtar, që do të thotë se janë një subjekt i së drejtës
ndërkombëtare i aftë për të patur të drejta dhe detyrime ndërkombëtare dhe si i tillë ka
aftësinë për të ruajtur të drejtat e tij duke sjellë pretendime ndërkombëtare.179
AP i kërkoi Gjykatës nëse Kombet e Bashkuara mund të paraqesin një pretendim ndaj një
shteti me qëllim që të marrë reparacione të shkaktuara ndaj një agjenti. Duke iu
përgjigjur kësaj pyetje, Gjykata njohu se dëmi ndaj një agjenti mund të sjellë
konkurrencën ndërmjet pretendimeve të shtetit, shtetësinë e të cilit ka agjenti dhe të
organizatës të cilës i përket. Opinioni këshillimor e ftonte OKB që të merrte masa dhe të
179Reparation for injuries suffered in the services of the United Nations Advisory Opinion , ICJ Reports 1949, p.174
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
94
negocionte në çdo rast të veçantë marrëveshje lidhur me pajtimin e veprimeve të
organizatës me disa të drejta që mund të posedohen nga shteti, shtetas i të cilit është
viktima.
Megjithëse ka ngjashmëri ndërmjet mbrojtjes funksionale dhe mbrojtjes diplomatike, ka
disa ndryshime ndërmjet tyre. Mbrojtja diplomatike është një mekanizëm që synon
reparacionin e dëmeve ndaj shtetasve të një shteti mbi bazën e parimit se një dëm i
shkaktuar një shtetasi është një dëm ndaj vetë shtetit. Mbrojtja funksionale nga ana tjetër
është një metodë për të siguruar funksionimin efektiv të një organizate ndërkombëtare
duke ofruar mbrojtjen për agjentët e tij.
Ndryshime të këtij lloji janë vënë në dukje nga KDN, i cili ka vlerësuar që mbrojtja e një
agjenti nga një organizatë ndërkombëtare nuk duhet të përfshihet në projektnenet për
mbrojtjen diplomatike. Ka shumë pyetje të mbrojtjes funksionale që kanë mbetur pa
përgjigje si psh. cilët agjentë të organizatave ndërkombëtare kualifikohen për mbrojtje,
ndaj cilave organizatave ndërkombëtare zbatohet ky parim, a zbatohet vetëm ndaj
dëmeve që shkaktohen gjatë kryerjes së detyrës, a mund të ushtrohet mbrojtja funksionale
ndaj shtetit të shtetësisë së agjentit të dëmtuar. Mbrojtja e një agjenti të një organizate
ndërkombëtare është dukshëm e ndryshme nga mbrojtja diplomatike dhe për këtë arsye
KDN ka sugjeruar që është më e përshtatshme që çështjet e lidhura me të të trajtohen në
fushën e përgjegjësisë së organizatave ndërkombëtare.
Çështja nëse një shtet mund të ushtrojë mbrojtjen diplomatike ndaj një organizate
ndërkombëtare nuk është trajtuar në vendimin e ‘Reparation for Injuries’, megjithëse ajo
u trajtua nga gjyqtarë të veçantë. 180KDN konsideroi se projekti që po përpunohej
kryesisht e vë theksin tek mbrojtja diplomatike në pikëpamjen e shtetit pretendues dhe jo
të atij të paditur. Pyetja që u shtrua përpara KDN ishte nëse mbrojtja mund të ushtrohej
kundër një entiteti jo shtetëror me një personalitet ligjor të përcaktuar nga kushtetuta e tij
dhe jo nga e drejta ndërkombëtare zakonore. Në këto diskutime u sugjerua që kjo çështje
të konsiderohej në studimin e përgjegjësisë të organizatave ndërkombëtare.181
180Opinioni i veçantë i gjyqtarit Krylov, ICJ Report 1949, f.219 181John Dugard, Fifth report on diplomatic protection, f. 11
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
95
Dështimi i gjykatës për të dhënë udhëzime të qarta se si mund të trajtohen pretendimet
konkurruese të mbrojtjes funksionale dhe mbrojtjes diplomatike është diskutuar në
KDN.182 RS paraqiti disa raste që duhen shqyrtuar në raportin ndërmjet mbrojtjes
funksionale dhe mbrojtjes diplomatike. Në rastin e pretendimeve të shumëfishta nuk
gjenden probleme serioze.
Ashtu si e vërejti edhe Gjykata në çështjen ‘Reparation for injuries’, ky nuk është një
fenomen i ri, por është një aspekt me të cilin gjykata është marrë në rastet e shtetasve me
dyshtetësi. Një parim i rëndësishëm është se nuk duhet të ketë pagim të dëmeve të
dyfishtë nga shteti i paditur, një parim ky që u theksua nga Gjykata dhe nga Sekretari i
Përgjithshëm i OKB në raportin e tij për zbatimin e opinionit këshillimor.183
KDN iu propozua që të linte të hapur mundësinë e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike aty
ku mbrojtja funksionale për arsye të ndryshme nuk mund të ishte efektive. Ky qëndrim
mund të përqaset me qëndrimin që mbajti GJND se nuk ka rregulla që t’i japin prioritet
njërit apo tjetrit pretendim, por i lihet vullnetit dhe dëshirës së mirë të palëve që të
pajtojnë kërkesat me anë të negociatave dhe marrëveshjeve.184
D.Shtetësia e korporatave dhe personave të tjerë juridike
E drejta ndërkombëtare njeh se mbrojtja diplomatike mund të shtrihet tek korporatat dhe
entitetet e tjera ligjore. Në të drejtën ndërkombëtare ekziston rregulli se një person juridik
siç janë korporatat, kompanitë apo shoqëritë e tjera që kanë një personalitet ligjor të
dallueshëm nga anëtarët e saj, kanë shtetësinë e vendit, sipas ligjit te të cilit janë
krijuar.185
GJND në çështjen Barcelona Traction ripohoi rregullin e së drejtës zakonore që i jep të
drejtën e mbrojtjes diplomatike të një kompanie, shtetit nën ligjin e të cilit është
themeluar kjo kompani.186 Në këtë çështje Belgjika paraqiti një pretendim në emër të
shtetasve të saj të cilët përbënin shumicën e aksionerëve të Barcelona Traction, një 182Idem. f. 13. 183Idem. f. 14. 184Idem f. 19. 185D.J. Harris, Cases and materials on international law, Fifth Edition, Sweet & Maxwell, 1998, f. 614 186 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
96
kompani e krijuar në Kanada në vitin 1911, lidhur me zhvillimin e furnizimit me energji
elektrike të Spanjës. Në vitin 1948 kompania u deklarua e falimentuar nga një gjykatë
spanjolle. Kanadaja fillimisht ndërhyri pranë autoriteteve spanjolle, por më tej u tërhoq.
Duke parë që 88 % e aksioneve i përkisnin shtetasve belgë, Belgjika paraqiti pretendimin
në emër të shtetasve të saj. Spanja kundërshoi me argumentimin se dëmi i pretenduar i
ishte bërë kompanisë dhe jo aksionerëve të saj dhe për këtë arsye Belgjikës i mungonte
locus standi për të paraqitur këtë pretendim. Gjykata vendosi se duke qenë se e drejta e
mbrojtjes diplomatike lidhur me dëmin e shkaktuar koorporatës, i përket shtetit sipas
ligjeve të të cilit ishte themeluar ajo, Belgjika nuk mund të ushtronte mbrojtjen
diplomatike kundër Spanjës. Ky vendim ka qenë objekt i kritikave të shumta. Dugard
thekson se rregulli i ndjekur nga gjykata është nxjerrë nga parimet e përgjithshme të
administrimit të koorporateve dhe jo nga e drejta ndërkombëtare zakonore. Nëse gjykata
do të kishte vëzhguar praktikën e shteteve në traktatet dypalëshe dhe shumëpalëshe të
investimeve dhe marrëveshjet lump-sum, mund të kishte gjetur prova në favor të së
drejtës së shtetit të shtetësisë së aksionerëve të kompanisë.187
Disa shtete e përcaktojnë shtetësinë e një kompanie me teste të ndryshme si vendi i
administratës qendrore (siege social) ose vendi i kontrollit efektiv (vendi i qëndrimit të
shumicës së aksionerëve). Megjithatë GJND tha se asnjë nga këto teste të ‘lidhjes së
vërtetë’ nuk ka gjetur pranim të gjërë. 188 Në disa raste shteti i krijimit të kompanisë
mund të mos ketë interes në mbrojtjen e saj. Një kompani mund të krijohet në një shtet të
caktuar për arsye ligjore ose avantazhesh ekonomike, ndonëse kapitalet e saj mund të
zotërohen nga shtetas që nuk e kanë shtetësinë e tij. Në këto rrethana shteti në të cilën
është vendosur kompania mund të mos ketë interes në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike,
ndërkohë që ky interes mund të jetë më i fortë tek shteti i shtetësisë së aksioneve. Në
çështjen Barcelona Traction, GJND e mohoi ekzistencën e së drejtës së shtetit të
shtetësisë së aksionerëve për të ushtruar mbrojtjen diplomatike për kompaninë.
Projekti i KDN e trajton shtetësisë e koorporatve dhe personave të tjerë ligjorë në
kapitullin III. Gjatë vlerësimit të këtyre projekneneve mund të ngrihen dy çështje. E para
187 John Dugard, Fourth Report on diplomatic protection, UN doc. A/C.4/530, f.8. 188 Supra nr. 184, f. 614.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
97
është nëse një shtet mund të ushtrojë mbrojtje diplomatike lidhur me korporatat dhe së
dyti nëse një shtet mund të ushtrojë mbrojtje diplomatike lidhur me shtetasit e tij që janë
aksionerë në një korporatë të ngritur në një shtet tjetër. Lidhur me çështjen e parë rregulli
i përgjithshëm është se një shtet mund të paraqesë një veprim sipas së drejtës
ndërkombëtare për të mbrojtur korporatat e tij të cilat janë dëmtuar nga aktet e një shteti
tjetër. Në çështjen ELSI gjykata e lejoi SHBA që të paraqiste një padi ndaj Italisë lidhur
me dëmin e shkaktuar ndaj një kompanie italiane aksionet e së cilës zotëroheshin
tërësisht nga dy shtetas amerikanë. 189Megjithëse Italia formalisht e kundërshtoi padinë
me pretendimin se kompania ishte italiane, Gjykata e mënjanoi përshtatjen e vendimit të
saj me atë të çështjes Barcelona Traction. Projekti i KDN i ka pranuar premisat kryesore
të çështjes Barcelona Traction, ndërkohë që bën një përjashtim për rastin kur ekzistojnë
lidhje domethënëse me një shtet tjetër.190
3.5.Doktrina e ‘duarve të pastra’
Doktrina e ‘duarve të pastra’ përcakton se nuk mund të ngrihet asnjë veprim nga një
keqbërje e vullnetshme. (Ex dolo malo non oritur actio). Kjo doktrinë reflektohet në
maksimën nullus commodum capere potest de injuria sua propria.191 ( askush nuk mund
të përfitojë nga keqveprimi i tij).
Disa burime kërkojnë që individi i dëmtuar duhet të vijë në gjykatë me ‘duar të pastra’,
që do të thotë se ai nuk duhet të ketë ndikuar në shkaktimin e dëmit me anë të sjelljes së
tij. Në kontekstin e mbrojtjes diplomatike, doktrina thërritet për të përjashtuar një shtet
nga ushtrimi i mbrojtjes diplomatike nëse shtetasi që kërkon mbrojtje ka vuajtur një dëm
si pasojë e sjelljes së tij të gabuar.
Zbatimi i doktrinës së duarve të pastra ka qenë objekt i debateve të konsiderueshme në
komunitetin ligjor ndërkombëtar dhe veçanërisht në KDN. Aty u përfshi sugjerimi që 189 Elettronica Sicula s.p.a (ELSI) (United Statesv.Italy) ICJ Reports 1989. 190 Neni 9 përcakton se kur një korporatë kontrollohet nga shtetas të një shteti tjetër dhe nuk ka lidhje thelbësore biznesi në shtetin e themelimit dhe selia e administrimit dhe kontrolli financiar i korporatës janë të dyja të vendosura në një shtet tjetër, ky shtet do të konsiderohet si shteti i shtetësisë. 191 John Dugard, Sixth report on diplomatic protection, A/CN.4/549, f. 2
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
98
doktrina të përcaktohej si kusht i ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. Kjo do të
nënkuptonte se nëse një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm kishte shkaktuar dëm ndaj një
të huaji dhe rezultonte nga sjellja e padrejtë e vetë të huajit, shteti i shtetësisë duhet të
ishte i përjashtuar nga ushtrimi i mbrojtjes diplomatike për këtë individ. Këtë pozicion në
KDN e mbrojti Alain Pellet,192 i cili theksonte se mbrojtja diplomatike ishte e vetmja
fushë ku doktrina e duarve të pastra duhej të zbatohej.
“Nëse një individ i cili ka gëzuar mbrojtje diplomatike ka shkelur si ligjin e brendshëm të
shtetit pritës- dhe duhet theksuar se ligji i brendshëm nuk luan asnjë rol në marrëdhëniet
ndërmjet shteteve, ose të drejtën ndërkombëtare, atëherë në kontekstin e përgjithshëm të
pretendimit, shteti i thirrur për të ushtruar mbrojtjen diplomatike nuk duhet ta bëjë më
atë.’193
Është vërejtur se doktrina e duarve të pastra nuk zbatohet në mosmarrëveshjet ndërmjet
shteteve.194 Megjithatë në praktikë kjo çështje është ngritur shpesh ku një nga shtetet ka
kërkuar që të deklarohet e papranueshme kërkesa e shtetit që nuk ka ardhur në çështje me
duar të pastra. Më së fundmi ky argument u soll nga Izraeli në gjykimin e çështjes
‘’Pasojat ligjore të ndërtimit të Murit në territoret e pushtuara palestineze’’. Izraeli
paraqiti qëndrimin e tij se:
“Palestina duke pasur parasysh përgjegjësinë e saj për aktet e dhunës ndaj Izraelit dhe
popullsisë së tij, të cilat ky mur kishte qëllim që t’i adresohej, nuk mund të kërkonte nga
një gjykatë një mjet ankimi për një situatë që rezulton nga keqveprimi i saj.”195
Izraeli konkludoi se mirëbesimi dhe parimi i duarve të pastra përbënin një arsye të bazuar
që duhet ta çonte gjykatën në refuzimin e kërkesës. Gjykata nuk e mori parasysh këtë
arsyetim.
192 Aleksandr Shapovalov, Should a requirement of “Clean Hands” be e prerequisite to the exercise of diplomatic protection.? Human Rights implications of the International Law Commision’s Debate”, American University International Law Review, Vol.20, Issue 4, 2005 f. 832. 193 John Dugard, Sixth report on diplomatic protection, A/CN.4/549, f. 2 194 Idem, f. 3 195Legal Consequences of the construction of a wall in the occupied palestinian territory, Advisory opinion, 9.7.2004.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
99
Në çështjen LaGrande, SHBA ngritën një argument kundër pretendimit të Gjermanisë që
dukej se binte nën klasifikimin e doktrinës së duarve të pastra. SHBA pretendonte se
kërkesa e Gjermanisë duhej të ishte e papranueshme mbi bazën e faktit se Gjermania
dukej se kërkonte të aplikohej një standard ndaj SHBA që ishte e ndryshme nga praktika
e saj. Sipas SHBA, Gjermania nuk kishte treguar se kishte në sistemin e saj të drejtësisë
penale kërkesën për anulimin e një dënimi penal kur kishte pasur një shkelje të detyrimit
për njoftim konsullor. Gjykata vendosi se nuk kishte pse të vendoste nëse argumentet e
SHBA ishin të vërteta dhe si të tilla të rezultonin në mospranimin e paraqitjes së
Gjermanisë. Një argument i ngjashëm u përdor në Avena. Megjithatë SHBA nuk e
përshkroi atë si argumentin e duarve të pastra, por si interpretim i nenit 36 të KVMK në
kuptimin që sipas SHBA, një traktat nuk duhet të interpretohet që vendos një peshë më të
madhe tek njëra nga palët në krahasim me tjetrën.
Nëse një shtetas i huaj është fajtor në një shtet dhe si pasojë e veprimeve të tij i është
hequr liria ose pronësia në përputhje me një proces të drejtë ligjor, nuk ka gjasa që shteti i
shtetësisë të ndërhyjë për ta mbrojtur atë. Në fakt do të ishte e gabuar nga shteti të
ndërhynte në raste të tilla sepse nuk ka asnjë akt ndërkombëtarisht të paligjshëm. Çështja
për diskutim shtrohet kur shteti kryen një akt ndërkombëtarisht të paligjshëm në vijim të
një akti të paligjshëm të individit, p.sh. një individ akuzohet për kryerjen e një vepre
penale dhe i nënshtrohet torturës ose një gjykimi të padrejtë. Në këtë rast shteti i
shtetësisë mund të ushtrojë mbrojtjen diplomatike.
Doktrina e ‘duarve të pastra’ nuk mund të zbatohet ndaj individit për shkelje të së drejtës
ndërkombëtare pasi së pari, pretendimi ka marrë karakter ndërkombëtar, shteti kundër një
shteti dhe së dyti, individi nuk ka personalitet ligjor ndërkombëtar dhe nuk mund të jetë
përgjegjës për shkeljen e së drejtës ndërkombëtare (me përjashtim të së drejtës
ndërkombëtare penale ).196 Si pasojë e fiksionit se një dëm ndaj individit është një dëm
ndaj vetë shtetit dhe doktrina e ‘duarve të pastra’ mund të ngrihet vetëm ndaj shtetit
mbrojtës për sjelljen e tij dhe jo ndaj sjelljes së individit të dëmtuar që mund të ketë
paraprirë aktin ndërkombëtarisht të paligjshëm. Sipas këtij arsyetimi doktrina e ‘duarve të
196 John Dugard, Sixth Report on diplomatic protection, A/CN.4/ 546, f. 6
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
100
pastra’ nuk ka vend në pretendimet që përfshijnë mbrojtjen diplomatike. Ky arsyetim u
mbështet edhe në çështjet LaGrand dhe Avena, ku në të dy rastet shtetas të huaj kishin
kryer krime serioze të cilat sollën dënimin e tyre. Në asnjë rast SHBA nuk pretendoi se
natyra e rëndë e krimeve i kishte bërë individët me duar të papastra, për të kërkuar më tej
mosndërhyrjen e Gjermanisë dhe Meksikës si shtete të shtetësisë së këtyre individëve. Në
të kundërtën në të dy rastet SHBA pretendoi se shtetet ankuese i kishin duart e papastra,
për shkak të dështimit të tyre për të zbatuar Konventën e Vjenës në mënyrën që ia
kërkonin SHBA.
Për këto arsye doktrina e duarve të pastra nuk u përfshi në projektin e KDN si një kusht
për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike.
3.6 Delegimi i së drejtës së mbrojtjes diplomatike
Ka një ndryshim të qartë ndërmjet delegimit të së drejtës së mbrojtjes diplomatike dhe
transferimit të pretendimeve. Në rastin e parë një shtet e delegon të drejtën për të
ushtruar mbrojtjen diplomatike në emër të një shtetasi tek një shtet tjetër. Në rastin e
dytë personi i dëmtuar e transferon pretendimin e tij tek një individ tjetër që mund të
jetë ose jo shtetas i këtij shteti. Një shtet mund të delegojë me anë të një marrëveshje
ndërkombëtare të drejtën për mbrojtur shtetasit e tij tek një shtet tjetër. Një marrëveshje
e tillë mund të lidhet kur një shtet nuk ka përfaqësi diplomatike në një shtet të huaj.
Shembulli më i mirë është neni 8 i Traktatit të Bashkimit Evropian (Traktati i
Mastrihtit) i cili parashikon se:
“çdo qytetar i Bashkimit në territorin e një shteti të tretë në të cilin shteti i tij nuk ka
përfaqësi, do të ketë të drejtën e mbrojtjes nga autoritetet konsullore dhe diplomatike të
çdo shteti anëtar. Shtetet anëtare do të vendosin rregullat e nevojshme ndërmjet tyre dhe
do të fillojnë negociatat e nevojshme për të siguruar këtë mbrojtje.” 197
Nuk ka rregulla të përgjithshme mbi subjektin e delegimit të mbrojtjes diplomatike. Kjo
varet nga natyra e traktatit ose marrëdhënies institucionale ndërmjet shtetit të deleguar,
197Cështja e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike nga vendet e BE do të trajtohet gjerësisht në një kapitull të veçantë.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
101
shtetit delegues dhe shtetit të tretë. KDN nuk e gjeti këtë temë si një çështje të pjekur
për kodifikim.198
Në rastin e transferimit të pretendimit, kjo mund të ndodhë në disa situata siç mund të
jetë trashëgimia në rast vdekje. Në këto raste zbatohet rregulli i shtetësisë së
vazhdueshme. Kjo nënkupton se për sa kohë ekziston vazhdimësi e shtetësisë nga koha
e paraqitjes së pretendimit, një ndryshim në pronësinë e pretendimit nuk e ndikon të
drejtën e shtetit për të ushtruar mbrojtjen diplomatike. Një pretendim mund të refuzohet
nëse pretendimi është transferuar nga një shtetas tek një jo shtetasi i shtetit pretendues,
proces i njohur me termin denacionalizim. Nëse pretendimi është transferuar nga një jo
shtetas tek një shtetas i shtetit pretendues, procesi njohet si nacionalizim.
Duke qenë se këto kanë qenë raste të rralla në praktikë, KDN nuk i kushtoi rëndësi
trajtimit të gjerë të tyre gjatë diskutimeve për hartimin e projekt-neneve.
4. Format e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike
Shkelja e detyrimeve ndërkombëtare nga një shtet ndaj shtetasve të një shteti tjetër
konsiderohet akt ndërkombëtarisht i paligjshëm dhe passjell përgjegjësinë ndërkombëtare
të shtetit. Në këtë drejtim mbrojtja diplomatike mbetet pjesë e përgjegjësisë
ndërkombëtare të shtetit dhe reagimi i shtetit që ka të drejtë të ushtrojë mbrojtjen
diplomatike duhet t'i nënshtrohet rregullave të pranuara nga e drejta ndërkombëtare në
këtë fushë.199
Lind pyetja se çfarë mjetesh mund të përdorë shteti për të ushtruar mbrojtjen diplomatike
ose e thënë ndryshe çfarë forme mund të marrë kjo mbrojtje.
Shteti ka në parim të drejtën e zgjedhjes së mjeteve të veprimit për të mbrojtur shtetasit e
tij, duke respektuar detyrimet e tij ndërkombëtare dhe rregullat thelbësore të së drejtës 198John Dugard, Fifth Report on diplomatic protection, f. 5. 199 Për këtë arsye në këtë pjesë do të referohen disa parime të përgjithshme të përgjegjësisë ndërkombëtare që zbatohen në rastet e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike, që është instrumenti me anë të të cilit një shtet reagon për dëmet që i shkaktohen një shtetasi të tij nga kryerja e një akti ndërkombëtarisht të paligjshëm nga një shtet tjetër.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
102
ndërkombëtare. Në mënyrë të veçantë nuk mund të përdorë forcën ose kërcënimin e
përdorimit të saj në ushtrim të mbrojtjes diplomatike.200 Mbrojtja diplomatike duhet të
ushtrohet me mjete të ligjshme dhe paqësore dhe si i tillë përdorimi i forcës nuk është i
pranueshëm për mbrojtjen diplomatike201. Përdorimi i forcës është kundër detyrimeve për
zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjeve dhe ndalimit të përgjithshëm të përdorimit të
forcës sipas përcaktimit në nenin 2 Kartës të OKB-së ku parashikohet se:
‘’të gjithë anëtarët duhet të kufizohen në marrëdhëniet ndërkombëtare nga kërcënimi ose
përdorimi i forcës kundër integritetit territorial ose pavarësisë politike të një shteti, ose në
një mënyrë tjetër të papërputhshme me qëllimet e Kombeve të Bashkuara’’.
I vetmi përjashtim nga kjo klauzolë që lejon përdorimin e njëanshëm të forcës është neni
51, në rastet e vetëmbrojtjes. Masat e forcës janë dënuar si në kundërshtim me Kartën e
OKB nga Deklarata e Asamblesë së Përgjithshme mbi Parimet e së Drejtës
Ndërkombëtare lidhur me Marrëdhëniet Miqësore dhe bashkëpunimin ndërmjet shteteve
në përputhje me Kartën e OKB. 202
Vetëmbrojtja nuk duhet barazuar me ndërhyrjen humanitare, kur një shtet ndërhyn për të
shpëtuar shtetasit e tij në një situatë emergjente. Në marrëdhëniet ndërkombëtare është
krijuar ideja se e drejta e përdorimit të forcës në mbrojtjen e shtetasve është abuzuar
shumë në të kaluarën. Për këtë arsye kjo e drejtë duhet të formulohet më ngushtësisht, me
qëllim për ta bërë atë më të qartë në dy drejtime: së pari, që ajo nuk mund të përdoret për
të mbrojtur pasuritë e shtetasve jashtë dhe së dyti: se ajo mund të përdoret vetëm në raste
emergjente për të justifikuar shpëtimin e shtetasve të huaj. Ndërhyrja e komandove
izraelitë në aeroportin e Entebbes mund të shërbejë si një model i ndërhyrjeve
shpëtuese.203 KDN e ka trajtuar këtë problematikë me anë të nenit 2 të projektit, i cili ka
si qëllim të kufizojë të drejtën e përdorimit të forcës në mbrojtjen e shtetasve në
emergjenca ku ata mund të jenë në rrezik të menjëhershëm dhe shteti ku ndodhen nuk ka
mundësi ose nuk ka vullnet për mbrojtjen e tyre. Ky qëndrim duket se reflekton më tepër
200Mohamed Bennouna, Preliminary Report on diplomatic protection, A/CN/4/484, 1998, f. 5 201 ILC Report 2006, para 26-27. 202Rezoluta nr.2625, datë 24.12.1970, Aneksi 1 203John Dugard, First Report on diplomatic protection, UN Doc. A/CN.4/506, f. 17.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
103
praktikën e shteteve sesa një ndalim absolut të përdorimit të forcës ose një të drejtë të
gjerë për të ndërhyrë. Në këndvështrimin e disa anëtarëve të KDN, nga një perspektivë
politike është më e drejtë të njihet ekzistenca e një të drejte të tillë me kufizime serioze
sesa injorimi i ekzistencës së saj, që mund t’i bëjë shtetet të sjellin argumente në favor të
qëndrimeve tradicionale në mbështetje të një të drejtë të gjerë ndërhyrje që mund të çojë
në abuzime të mëtejshme.204
Autorë të ndryshëm e përdorin termin mbrojtje diplomatike si përfshirës të veprimeve të
shumta që i referohen akteve konsullore, negociatave, ndërmjetësimit, procedimeve
gjyqësore dhe arbitrazhit, masave ndëshkimore, ndërprerje e marrëdhënieve diplomatike,
presioni ekonomik dhe si mjet i fundit, përdorimi i forcës. 205 RS theksoi se zgjedhja e
mjeteve të veprimit diplomatik e hapur për shtetet, ishte e limituar nga kufizimet për
kundërmasat e pasqyruara në nenet për përgjegjësinë e shteteve. Ai gjithashtu propozoi
një projekt nen 2 i cili të lejonte, sipas disa kushteve përdorimin e forcës për të shpëtuar
shtetasit. Ky propozim nuk gjeti përkrahje në KDN ku debati u përqendrua në mos
përfshirjen e forcës për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike. Gjatë këtij debati u tregua
qartë se projekt neni 2 nuk ishte i pranueshëm për KDN.206
Doktrina ligjore ndërkombëtare tregon se shtetet kanë hapësirë zgjedhje të mjeteve për
ushtrimin e mbrojtjes diplomatike. Borchard në librin e tij shprehej se nuk ka asnjë status
që të specifikojë rrethanat dhe kufizimet brenda të cilit mund të ushtrohet e drejta
diplomatike, çdo qeveri e vendos vetë justifikimin, shpejtësinë dhe mënyrën e bërjes së
apelimeve ndërkombëtare. Si shembuj të mekanizmave ai përmend se ato mund “të
variojnë nga negociatat diplomatike, përdorimi i shërbimit me qëllim të mirë,
ndërmjetësimi, arbitrazhi, ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike, një demonstrim force,
retorsion, hakmarrje ose ndërhyrje e armatosur dhe deri tek lufta në kuptimin e vërtetë të
fjalës”.207
204Idem para 59, f. 21 205ILC Report 2001, f. 15. 206Ian Scobbie, The invocation of responsibility for the breach of obligations under peremptory norms of general international law, The European Journal of International Law, Vol. 13, N. 5, f. 1216. 207 Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915,f. 439.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
104
Në praktikën e përditshme të komunikimit diplomatik vërehet se mbrojtja diplomatike
barazohet me proceset gjyqësore ndërkombëtare. Por kjo jo gjithmonë është e vërtetë.
Doktrina ndërkombëtare, vendimet kombëtare dhe ndërkombëtare dhe puna e KDN për
kodifikimin e kësaj të drejtë tregojnë se mbrojtja diplomatike nuk është e kufizuar vetëm
në proceset gjyqësore ndërkombëtare siç janë arbitrazhi apo gjykimi në GJND.
Në mbështetje të përfshirjes së mjeteve të tjera, përveç shqyrtimit gjyqësor në mbrojtjen
diplomatike, është edhe Dunn në librin e tij “The protection of nationals”. Ai thotë se
mbrojtja diplomatike “përfshin të gjitha rastet e përfaqësimit zyrtar nga një qeveri në
emër të qytetarëve të saj ose interesave pasurore të tyre brenda juridiksionit të një shteti
tjetër”.208 Tekstet e librave të së drejtës ndërkombëtare moderne janë të heshtur mbi këtë
debat. Kështu Cassese, Brownlie, Evans, Shaw nuk mbështesin idenë se mbrojtja
diplomatike është e kufizuar vetëm në çështjet gjyqësore. 209
Shumë çështje gjyqësore pranë gjykatave ndërkombëtare kanë shqyrtuar mbrojtjen
diplomatike, veçanërisht pranë DHPD dhe GJND. Në çështjen Mavrommatis, Dhoma
Permanente theksoi se shtetet lejohet që të ndërmarrin çështjet e shtetasve “duke ndjekur
veprimet diplomatike ose proceset gjyqësore ndërkombëtare në emër të tyre”210. Në
çështjen Panevezyz-Saldutiskis Railway, GJPDN e përsëriti këtë frazë.211 Në çështjen
Serbian Loans, gjykata theksoi se mbrojtja diplomatike ishte ushtruar që nga momenti
kur qeveria franceze kishte mbështetur pretendimet e shtetasit të saj, duke hyrë në
negociata diplomatike me qeverinë serbo-kroato-sllovene, dhe jo nga momenti kur
paraqiti çështjen përpara Gjykates.212
208 Frederich Sherwood Dunn, The protection of nationals:a study in the application of international law, Baltimore, 1932, f.18. 209 Annemarieke Kunzli, Exercising diplomatic protection:the fine line between litigation, demarches and consular assistance, Max Planck Institut, 2006, www.zaoerv.de f. 233. 210 Mavrommatis, 12. 211 Panevezys-Saldutiskis Railway Case, (Estoniav.Lithuania), Vendimi nr. 29 i 28.2.1939, p. 16 212 Case concerning the payment of various Serbian loans issued in France,(France v.Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes), Vendimi nr. 14 i 12.7.1929, p.15.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
105
Në çështjen Nottebohm GJND dalloi ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe mbrojtjes me
mjete të procedimeve ndërkombëtare”.213Në çështjen Barcelona Traction Gjykata theksoi
se:
“brenda limiteve të përshkruara nga e drejta ndërkombëtare një shtet mund të ushtrojë
mbrojtjen diplomatike në çfarëdo mënyrë që ai e konsideron të përshtatshme”.214
Në të gjitha këto vendime të cituara nuk ka asnjë që të sugjerojë se mbrojtja diplomatike
është e kufizuar në gjykimet ndërkombëtare ose që fillon në momentin kur çështja
paraqitet përpara një gjykate ndërkombëtare. Përkundrazi në përshkrimin e rrethanave
përpara se të fillojë çështja gjyqësore, gjykatat i referohen negociatave që i paraprijnë
gjykimit gjyqësor. Si konkluzion vendimet gjyqësore ndërkombëtare tregojnë se ushtrimi
i mbrojtjes diplomatike njeh një sërë mënyrash. Përderisa shtetet gëzojnë te drejtën e
zgjedhjes së mjeteve për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, mbrojtja diplomatike nuk
përjashtohet nga ky rregull dhe përfshin një varg të gjatë aktivitetesh duke filluar nga
përfaqësimi nëpërmjet përfaqësuesve të shtetit deri në procedurat gjyqësore përpara
GJND.
Çështja nëse një qeveri i ka mundësuar shtetasve të saj mjetet e duhura për mbrojtjen
diplomatike është trajtuar edhe në gjykatat kombëtare. Në çështjen Rudolf Hess Gjykata
Kushtetuese gjermane ka vlerësuar se demarshet diplomatike të qeverisë gjermane ishin
provë se ajo e kishte përmbushur detyrimin e saj sipas kushtetutës gjermane215, e cila i
njeh të drejtën e mbrojtjes diplomatike qytetarëve gjermane. Vendime të ngjashme mund
të gjenden edhe në vende te tjera. Në çështjen Abassi Gjykata e Apelit në Britaninë e
Madhe vendosi se qeveria britanike i kishte përmbushur pritshmëritë legjitime të
aplikantit duke kryer negociata diplomatike me qeverinë e SHBA-ve, në emër të tij. 216Në
Afrikën e Jugut në çështjen Kaunda në mendimin e tij të veçantë, gjykatësi Ngcobo
theksoi se “Afrika e Jugut e kishte ushtruar mbrojtjen diplomatike duke i kërkuar
autoriteteve të Zimbabves lejimin e diplomatëve të Afrikës së Jugut në gjyqin e shtetasve 213 Nottehbom Case (Liechtestein v. Guatemala) ICJ Reports 1955, p. 24 214 Case concerning the Barcelona Traction, light and power company, limited (Belgium v. Spain) ICJ Reports 1970 , p. 44. 215 Supra nr. 208, f.246. 216 Abassi Anor v Secretary of State for Foreign and Commonwealth Countries, 2002.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
106
të Afrikës së Jugut të përfshirë në këtë çështje”.217Gjykatësi shpjegoi se pavarësisht nëse
diplomatët ishin lejuar në gjyq, kërkesa duhej trajtuar si demarsh diplomatik dhe si
rrjedhojë si mbrojtje diplomatike. Disa gjykime të gjykatave kombëtare tregojnë
konfuzionin ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe ndihmës konsullore dhe kjo është e
kuptueshme si rrjedhojë e ndryshimit të kuptimit ndërmjet qeverive të ndryshme të asaj
se çfarë është dhe çfarë nuk është mbrojtje diplomatike. Megjithatë qëndrimi i gjykatave
kombëtare është në unison me qëndrimin e gjykatave ndërkombëtare dhe mbështet
konkluzionin se mbrojtja diplomatike është më tepër se procesi gjyqësor.
Në punën e KDN orientimin kryesor për këtë debat e gjejmë në projektin e neneve për
mbrojtjen diplomatike. Neni 1 përcakton se mbrojtja diplomatike konsiston në ”drejtimin
tek veprimet diplomatike ose mjetet e tjera të zgjidhjes paqësore’’.
Teknikat për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndahen në dy kategori: procedurat
diplomatike dhe gjykimet. Në kategorinë e parë përfshihet çdo përpjekje për të zgjidhur
diferencat ose nëpërmjet vetë palëve ose me ndihmën e të tretëve. Procedurat e gjykimit
përfshijnë gjykimin e çështjeve faktike dhe ligjore nga një palë e tretë e papërfshirë, në
formën e arbitrazhit apo vendimet e organeve gjyqësore.
Metodat diplomatike të zgjidhjes së çështjeve të të drejtave të njeriut mund të marrin
forma të ndryshme. Këto përfshijnë diplomacinë e qetë, protestat formale, negociatat,
ndërmjetësimin, pajtimin, shërbimin me qëllim të mirë.
Veprimet diplomatike përcaktohen si të gjithë procedurat e ligjshme të ndërmarra nga një
qeveri për të informuar shtetin tjetër për pikëpamjet dhe shqetësimet e saj lidhur me
trajtimin e shtetasve të saj, përfshirë protestat, kërkesën për hetim ose për negociata me
qëllim zgjidhjen e mosmarrëveshjes.218Ky përcaktim mbështet mendimin se veprimi për
qëllim të mbrojtjes diplomatike duhet të interpretohet sikur përfshin çdo gjë jashtë
ndihmës konsullore.
217 Samuel Kuanda and others v. The president of South Africa, Decision of 4 August 2004. 218 ILC report 2004, para 5
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
107
Kontaktet diplomatike joformale nuk ngrihen në nivelin e kërkimit të përgjegjësisë
përderisa nuk përfshijnë një pretendim specifik nga shteti.219
Diplomacia e qetë është një strategji efektive për zbatimin e të drejtave të njeriut.220 Kjo
është një nga metodat tradicionale të zgjidhjes së konflikteve. Ajo përfshin bisedimet
konfidenciale prapa dyerve të mbyllura dhe larg syve të publikut.
Negociatat janë forma më e thjeshtë dhe më e përdorur e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve
ndërmjet shteteve. Detyrimi për të hyrë në negociata me qëllim zgjidhjen e
mosmarrëveshjeve është përcaktuar edhe në çështjen North Sea Contintental Shelf.221
Kjo formë konsiston në diskutime ndërmjet palëve me qëllim pajtimin e qëndrimeve të
ndryshme. Negociatat si rregull zhvillohen nëpërmjet kanaleve të rregullta diplomatike
duke përfshirë vetëm palët në mosmarrëveshje.
Në negociatat diplomatike Borchard shikon “shtetin ankues që nëpërmjet përfaqësuesve
të tij sjell pretendimin në vëmendje të shtetit të akuzuar, i cili mund të paraqesë mbrojtje
ose të propozojë mjete të tjera të zgjidhjes.”222
Shërbimi me qëllim të mirë përfshin si përfaqësimin jo formal i cili prezantohet si
përpjekje jozyrtare, personale dhe miqësore e një agjenti diplomatik ashtu edhe të
mbështetjes zyrtare, formale, qeveritare të një pretendimi diplomatik.
Ndryshe nga bisedimet e drejtpërdrejta, shërbimi me qëllim të mirë dhe ndërmjetësimi
përfshijnë pjesëmarrjen e palëve të treta.
Procesi i pajtimit përfshin hetimin e një pale të tretë e cila paraqet një raport me
sugjerime për zgjidhjen. Këto raporte janë thjesht sugjerime dhe nuk janë të detyrueshme
për palët.
219 James Crawford, The ILC’s Articles on responsability of states for internationally wrongful acts: A retrospect, The American Journal of International Law, v. 96,f. 888. 220 Bill Winter, Human rights diplomacy: quiet or totally mute, American Bar Association Journal, 1982, vol 68,f. 1202 221 North Sea Continental Shelf Cases, Vendimi 20.2.1969, ICJ Report 1969, f. 3. 222 Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, f. 768.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
108
Nëse mjetet e mësipërme nuk japin rezultat një shtet mund edhe të marrë masa të
njëanshme radikale si reagim ndaj shkeljes së bërë. Këto masa mund të përfshijnë
ndërprerjen e marrëdhënieve diplomatike ose vendosjen e sanksioneve ekonomike.
Marrëdhëniet diplomatike të vendosura me pëlqim të përbashkët mund të ndërpriten nga
secila prej palëve. Ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike përfundon të gjitha
komunikimet zyrtare ndërmjet palëve dhe shihet si një sanksion ndaj shkeljeve të së
drejtës ndërkombëtare. Presioni ekonomik mund të zbatohet nëpërmjet sanksioneve ndaj
një shteti si një mjet detyrimi. Ai mund të zbatohet si një mjet vetëmbrojtje në përputhje
me nenin 51 i Kartës së OKB.
Vendimet gjyqësore nënkuptojnë zgjidhjen e problemeve të të drejtave të njeriut nga një
gjykatë ose nga një forum arbitrazhi. Për mbrojtjen diplomatike të të drejtave të njeriut
përpara gjykatave si vendase ashtu edhe ndërkombëtare, do të flitet në kapituj të veçantë
duke marrë në konsideratë rëndësinë e këtyre mjeteve për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve
ndërkombëtare ndërmjet shteteve për shkak të shkeljes të të drejtave të shtetasve të tyre.
KDN e ka përcaktuar arbitrazhin si një procedurë për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve
ndërmjet shteteve me një vendim të detyrueshëm mbi bazën e së drejtës dhe si rezultat i
një pranimi vullnetar.223
Ndryshimi kryesor ndërmjet arbitrazhit dhe vendimeve gjyqësore është se palët në
arbitrazh janë më aktivë në procesin e vendimmarrjes ndërsa në proceset gjyqësore duhet
të pranojnë një gjykatë të krijuar me juridiksionin, kompetencat dhe procedurat e
vendosura në statut. Arbitrazhi i ofron palëve një lloj fleksibiliteti që nuk mund të gjendet
në gjykimet pranë gjykatave të zakonshme.
Shtetet kanë ngritur gjykata ndërkombëtare ad hoc për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve
ndërmjet një shteti dhe shtetasve të një shteti tjetër. Në shekullin e 19, u ngrit i pari
institucion i këtij lloji mbi bazën e Traktatit anglo-amerikan të 8 shkurtit 1853.224 Pas
LIB u nënshkrua një marrëveshje më 26 nëntor 1924 nga SHBA, Austria dhe Hungaria,
që përcaktonte zgjedhjen e një komisioneri i cili do të shqyrtonte të gjitha pretendimet e
223 ILC Report 1953, f. 202. 224 Mohamed Bennouna, Preliminary Report on diplomatic protection, A/CN.4/484, f. 12
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
109
paraqitur nga SHBA në emër të shtetasve që kishin pësuar humbje nga shtetet palë gjatë
luftës. Një gjykatë pretendimesh Iran-SHBA u krijua sipas marrëveshjes së Algjerit të 19
janarit 1981. Rreth 4000 vendime janë dhënë nga kjo gjykatë për raste që përfshijnë
mosmarrëveshje ndërmjet shtetasve të huaj dhe shtetit tjetër. 225 Në këto raste mjetet e
brendshme dhe mbrojtja diplomatike nuk janë marrë parasysh dhe individët janë
autorizuar për të kërkuar të drejtat e tyre drejtpërdrejtë përpara këtyre organizmave
ndërkombëtare ad hoc.
Përveç këtyre formave klasike, e drejta ndërkombëtare ka njohur edhe raste hibride apo
procedura sui generis për zgjidhjen e pretendimeve të individëve për shkeljen e të
drejtave të tyre nga një shtet. Për të ilustruar këto raste duhet bërë referencë në mënyrën
sesi Këshilli i Sigurimit vendosi të rregullojë pasojat e përgjegjësisë së Irakut për çdo
dëm të shkaktuar qeverive të huaja, shtetasve dhe korporatave si pasojë e pushtimit të
Kuvajtit. Zbatimi i vendimeve për këtë përgjegjësi iu besua Fondit të Kompensimit të
OKB dhe Komisionit të Kompensimit të OKB nën mbikëqyrjen e një Këshilli Qeverisës
të përbërë nga anëtarë të Këshillit të Sigurimit të vendosur në Gjenevë. 226 Procedura e
krijuar është hibride, ndonëse ajo paraqet garanci gjyqësore, komisioni tripalësh i krijuar
nga komisionerë të pavarur është caktuar me studimin e pretendimeve dhe paraqitjen e
propozimeve për Këshillin Qeverisës, i cili duhet t’i aprovojë ato në çdo rast. Pretendimet
paraqiten në Komision nga shtetet ose organizatat ndërkombëtare në emër të individëve
ose të korporatave të interesuara, dhe kompensimi i rënë dakord likuidohet nëpërmjet
tyre. Në këto rrethana shtetet shikohen më tepër si agjentë që veprojnë në emër të
individëve përpara organeve të ngarkuara me zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërmjet
tyre dhe shtetit përgjegjës për dëmin. Disa shtete i dhanë këshilla shtetasve të tyre në
pritje të zgjidhjeve duke i konfirmuar se ‘nëse është ende e nevojshme, mund të
plotësojnë boshllëkun ndërmjet zgjidhjeve të adoptuara në këtë konflikt dhe mekanizmit
tradicional të mbrojtjes diplomatike’.227
225 International Legal Materials, vol.XX, 1981,f. 230. 226 Rezoluta nr. 692 e 20 majit 1991. 227Mohamed Bennouna, Preliminary Report on diplomatic protection, UN Doc A/CN.4/484, f. 13
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
110
Në çështjen Leteiler megjithë veprimeve gjyqësore të ndërmarra nga të afërmit e Leteiler
dhe Moffit nuk kishin sukses, SHBA e morën përsipër çështjen e tyre duke kryer në
planin ndërkombëtar një sërë negociatash, të cilat u përfunduan me krijimin e një
komisioni arbitral të ngarkuar me shpërndarjen e shumave të zhdëmtimit që Kili kishte
pranuar të paguante për qeverinë amerikane.228
Si përfundim mund të themi se shtetet janë të lejuara nga e drejta ndërkombëtare të
përdorin të gjitha mjetet paqësore për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërkombëtare , për
të realizuar të drejtën e tyre për të ushtruar mbrojtje diplomatike për shtetasit, të drejtat e
të cilëve janë shkelur nga një shtet tjetër. Mbrojtja diplomatike shpesh ushtrohet
nëpërmjet diplomacisë së qetë dhe vetëm mosmarrëveshjet e mëdha dërgohen para
gjykatave ndërkombëtare dhe bëhen publike. Për këtë arsye është e vështirë të bëhet një
analizë e efektivitet të mjeteve të mbështetura në të dhëna empirike. Institucioni i
mbrojtjes diplomatike edhe pse me pak i aksesueshëm nga individët se një rekurs
gjyqësor, është më në përputhje me realitetin aktual të raporteve ndërkombëtare.
5. Pasojat e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike
Rregulli i pranuar gjerësisht në të drejtën ndërkombëtare lejon që kryerja e një akti
ndërkombëtarisht të paligjshëm nga një shtet, justifikon shtetin e dëmtuar në marrjen e
kundërmasave të zbatuara jo forcërisht, me qëllim për të arritur ndërprerjen e aktit dhe
marrjen e dëmshpërblimit për dëmin e shkaktuar prej tij. 229 Ndalimi i aktit
ndërkombëtarisht të paligjshëm është kërkesa e parë që ka të bëjë me aspektin negativ të
sjelljes së ardhshme të shtetit. Shteti mund të kërkojë edhe garanci për mospërsëritjen,
garanci të cilat shërbejnë në një funksion preventiv dhe mund të përshkruhen si detyrim
pozitiv për të ardhmen. Sigurimet dhe garancitë kanë të bëjnë me rivendosjen e besimit
ndërmjet shteteve dhe nuk kërkohen në çdo rast. Më së shumti ato kërkohen kur shteti i
dëmtuar ka arsye të besojë se thjesht rivendosja e situatës para ekzistuese nuk e mbron
228 Francesca De Vittor, Immunita degli stati dall giurisdizione e tutela dei diritti umani fondamentali, Rivista di diritto internazionale, 3/2002, f. 31 229 Neni 22 i neneve për përgjegjësinë ndërkombëtare të shtetit për akte ndërkombëtarisht të paligjshme.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
111
atë në mënyrë të kënaqshme. Pyetja nëse detyrimi për të ofruar garanci për mos përsëritje
mund të jetë një pasojë ligjore e një akti ndërkombëtarisht të paligjshëm, është debatuar
në çështjen LaGrand. Gjermania kërkoi garanci të përgjithshme dhe specifike për
respektimin e nenit 36 të KVMK. SHBA argumentoi se dhënia e këtyre garancive shkon
përtej detyrimeve të Konventës dhe se GJND nuk kishte juridiksion për të urdhëruar këtë
detyrim. Gjykata vlerësoi se:
‘’mosmarrëveshja lidhur me mjetet e përshtatshme për shkeljen e Konventës, të
pretenduar nga Gjermania është një mosmarrëveshje që ngrihet jashtë interpetimit apo
zbatimit të Konventës dhe është brenda juridiksionit të Gjykatës. Kur ka juridiksion mbi
një mosmarrëveshje mbi një çështje të veçantë nuk kërkohet nga Gjykata, bazë e veçantë
për juridiksionin për të vlerësuar masat që një palë kërkon për shkeljen e një detyrimi. Si
rrjedhojë Gjykata ka juridiksion në këtë çështje lidhur me kërkesën e katërt të
Gjermanisë’’.230
Mbi çështjen e përshtatshmërisë, Gjykata vëren se një falje nuk është e mjaftueshme në
një rast kur një shtetas i huaj ka qenë subjekt i burgosjes së zgjatur ose dënimeve të
rënda, të ndjekura nga një mosnjoftim konsullor. Më tej mbi dritën e informacioneve të
dhëna nga SHBA gjykata konkludon se:‘’premtimet e shprehura nga SHBA për të
siguruar zbatimin e masave specifike të ndërmarra si detyrim i saj sipas nenit 36 duhet të
shikohen si përmbushje e kërkesës së Gjermanisë për një sigurim të përgjithshëm të
mospërsëritjes’’.231
Shteti përgjegjës është i detyruar sipas së drejtës ndërkombëtare që të japë dëmshpërblim
të plotë për dëmin e shkaktuar nga një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm. Është një parim
i gjithëpranuar i së drejtës ndërkombëtare që shkelja e një detyrimi ndërkombëtar sjell
kërkesën për dhënien e dëmshpërblimit në një formë të përshtatshme. Dëmshpërblimi
është një element i domosdoshëm që shoqëron dështimin për të zbatuar një konventë dhe
nuk është e nevojshme që konventa ta parashikojë një detyrim të tillë. 232 Detyrimi për
dëmshpërblim trajtohet si një efekt i menjëhershëm i përgjegjësisë së shteteve duke u
230 LaGrand (Germany v.United States of America) ICJ Reports 2001 , f. 485. 231 Ibid, f. 516. 232 Nenet për përgjegjësisë e shteteve për aktet ndërkombëtarisht të paligjshëm, f. 91.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
112
paraqitur më tepër si një detyrim i shtetit përgjegjës që rrjedh nga shkelja sesa një e drejtë
e shtetit të dëmtuar.
Shteti përgjegjës ka detyrimin të bëjë kompensimin e plotë lidhur me dëmin e shkaktuar
nga një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm. Termi dëm nënkupton çdo dëm moral apo
material të shkaktuar nga ky akt. Formulimi i paraqitur në nenet e KDN nënkuptohet si
përfshirës i dëmit material dhe moral. Dëmi material i referohet dëmit ndaj pasurisë së
shtetasve që vlerësohet në terma financiarë. Dëmi moral përfshin elementë të tillë si
dhimbjen individuale ose vuajtjen, humbjen e njerëzve ose shqetësimin për ndërhyrje në
shtëpinë ose jetën private.
Sipas së drejtës tradicionale shteti dëmtues duhet të sigurojë dëmshpërblime të
përcaktuara si të nevojshme për të fshirë pasojat e aktit të paligjshëm dhe për të
rivendosur situatën që do të ishte nëse akti nuk do të ishte kryer. 233 Në këtë kuptim shteti
i shtetësisë është veshur me diskrecionin absolut për të vendosur nëse do të kërkojë
dëmshpërblime dhe formën e reparacionit që pretendohet.
Në kontekstin e mbrojtjes diplomatike këto rregulla të përgjithshme mund të specifikohen
në këto hapa:
1. rikthimi mund të pretendohet për lëshimin e personave të burgosur arbitrarisht ose
rikthimin e pasurisë së konfiskuar padrejtësisht;
2. kompensimi i cili do të mbulojë çdo dëm të vlerësuar financiar për dëmtimet personale
të individit dhe për dëmtimet që ka vuajtur vetë shteti përfshirë humbjet materiale dhe
dëmet jo materiale të njohura si dëme morale;
3. kënaqja morale ose satisfaksioni i cili mund të kërkohet në formën e një njohje të
shkeljes, shfaqje të pendesës ose falje formale ose ndonjë mënyre tjetër të përshtatshme.
Në llogaritjen e shumës së reparacioneve baza për llogaritjen është dëmi i shkaktuar ndaj
të huajve, megjithëse reparacioni përfundimtar nuk duhet të jetë gjithmonë ekuivalent.
Reparacioni mund të rezultojë më i madh ose më i vogël se humbja aktuale, duke marrë
233 Mariana Salazar Albornoz; Legal nature and legal consequences of diplomatic protection, contemporary challenges. Anuario Mexicano de Derecho international, 2010, f 16.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
113
parasysh dëmin ndaj shtetit të shtetësisë dhe diskrecionin e tij për të pranuar një shumë
më të vogël për shkak të arsyeve politike (marrëveshjet lump sum) ose në heqjen dorë nga
e drejta e reparacionit tërësisht ose pjesërisht siç ndodhi në çështjen LaGrande. 234
Gjithashtu për llogaritjen e reparacioneve duhet marrë në konsideratë “kontributi në
dëm nga aktet e vullnetshme ose veprimet neglizhente të shtetit të dëmtuar ose të çdo
personi ose entiteti në lidhje me reparacionin që kërkohet”.235
Një pyetje që shtrohet është se a ka detyrim shteti i cili merr dëmshpërblim për kalimin e
këtij dëmshpërblimi tek individi për të cilin ai e ushtroi mbrojtjen diplomatike.
Pikëpamja kryesore mbi këtë pyetje është se kur shteti ka marrë reparacionin
korrespondues ai ka kontroll të plotë mbi shpërndarjen e tij dhe nuk ka detyrim
ndërkombëtar ta japë atë në pjesë ose tërësisht individit të dëmtuar. Pra sipas së drejtës
tradicionale, individi i dëmtuar nuk ka të drejtë individuale për dëmshpërblim. Kjo nuk e
përjashton megjithatë që shteti në diskrecion të tij, të adoptojë një detyrim për
shpërndarjen sipas ligjit të brendshëm. Pra edhe shqyrtimi gjyqësor nuk ka objekt këtë
çështje dhe siç ka thënë Bennouna “mënyra sesi individi kompensohet, përfundimisht
është me pak rëndësi nga pikëpamja e së drejtës ndërkombëtare”236.
Kjo pikëpamje se individi nuk ka të drejtë ndërkombëtare për dëmshpërblim është në
kundërshtim me interesat e individit. 237Në këtë kuptim pikëpamja tradicionale është
padrejtësisht kontradiktore dhe logjikisht e papërputhshme sepse në këtë formë ajo
pranon se dëmtimi i individit shërben si një bazë për llogaritjen e dëmit ndaj shtetit.
Zhvillimet bashkëkohore të së drejtës ndërkombëtare lidhur me të drejtat e individëve
reflektojnë një tendencë drejt njohjes se individi ka një të drejtë të drejtpërdrejtë në
dëmshpërblim ose të paktën të drejtën e shqyrtimit gjyqësor lidhur me shpërndarjen e
dëmshpërblimeve. Në fushën e të drejtave të njeriut shumë instrumente të së drejtës
234 Mohamed Bennouna, Preliminary Report on diplomatic protection, UN doc A/CN.4/484, f.6 235 James Crawford, The ILC’ s Articles on responsability of states for internationally wrongful acts: A retrospect, The American Journal of International Law, V. 96, 2002, f. 26 236 Supra nr. 232, f.7 237 Giorgio Gaja, The position of individuals in international law an ILC perspective, The European Journal of International law V. 21, n. 1,2010, f. 69
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
114
ndërkombëtare parashikojnë një të drejtë individuale për dëmshpërblim si pasojë e një
dëmi të shkaktuar nga një shtet përfshirë nenin 41 të KEDNJ, nenin 63 të KNADNJ dhe
nenin 75 të Statusit të Romës për Gjykatën Ndërkombëtare Penale.
KDN i rekomandon shteteve të kenë parasysh gjatë ushtrimit të mbrojtjes diplomatike
qëndrimet e personit të dëmtuar. Në praktikë shtetet që ushtrojnë mbrojtjen diplomatike
kanë parasysh pasojat morale dhe materiale të dëmit në përgatitjen e kërkesës për
dëmshpërblim. Me qëllim që të bëhet kjo është e nevojshme një konsultim me personin e
dëmtuar. Projekt neni 19, pika ç, parashikon që shtetet duhet të transferojnë çdo
kompensim të marrë nga shteti përgjegjës tek individi i dëmtuar. Ky rekomandim
inkurajon perceptimin e përhapur gjerësisht se shteti ka një diskrecion absolut në çështje
të tilla dhe nuk ka asnjë detyrim të transferojë paratë e marra nga një pretendim i bazuar
në mbrojtjen diplomatike. Komisioni ka arsyetuar se megjithëse ka mbështetje për të
zvogëluar të drejtën absolute të shtetit për të mbajtur kompensimin në vendimet
gjyqësore dhe në doktrinë, kjo nuk përbën një praktikë të pranuar gjerësisht. 238
Sipas prof.Gaja, Komisioni duhet të ishte më koherent në nenet në vijim. Ai duhet të
kishte shkuar më tej nga parashikimi i nenit 19, në masën që shteti që ushtron mbrojtjen
diplomatike duhet të marrë në konsideratë, aty ku është e mundshme pikëpamjet e
personit të dëmtuar, reparacioni duhet të transferojë tek personi i dëmtuar çdo
kompensim të marrë për dëmin nga shteti përgjegjës.
Mospërfshirja në analizën e KDN të së drejtës së individit për dëmshpërblime është një
mundësi e humbur për të harmonizuar mbrojtjen diplomatike me evoluimin e orientuar
individualist të së drejtës ndërkombëtare dhe e dobëson rolin e saj si një mjet për
forcimin e të drejtave individuale.239
Si përfundim mund të themi se në stadin aktual të zhvillimeve në të drejtën
ndërkombëtare një shtet nuk është i detyruar nga e drejta ndërkombëtare të japë
kompensimin që merr si pasojë e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. Zgjidhja e mënyrës
së kompensimit i përket së drejtës së brendshme.
238 Idem, f.100. 239 Supra nr. 231, f19.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
115
5.1 Dëmshpërblimi për dëmet e shkaktuara në fushën ekonomike
Duke filluar nga vitet 1960 u vu re rritja e numrit të marrëveshjeve për mbrojtjen dhe
nxitjen e investimeve. Ky zhvillim është një tregues se mbrojtja e ofruar prej tyre mund
të jetë një alternativë për evitimin e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike nga shtetet në
çështjet e mosmarrëveshjeve ekonomike të shtetasve të tyre me shtete të tjera. 240 Këto
marrëveshje parashikojnë që mosmarrëveshjet ndërmjet një investitori dhe shtetit pritës
mund të paraqiten për zgjidhje në Qendrën Ndërkombëtare të Zgjidhjes së
Mosmarrëveshjeve të Investimeve (ICSID). Në këtë mënyrë një investitor fiton akses të
drejtëpërdrejtë në një gjykatë arbitrazhi duke fituar personalitet ligjor ndërkombëtar.
Pranimi i arbitrazhit si mjet për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve të investimeve bën që
palët të jenë shprehur për heqjen dorë nga të gjitha mjetet e tjera. Në këtë mënyrë
ushtrimi i mbrojtjes diplomatike dhe ezaurimi i mjeteve të brendshme ligjore janë
mënjanuar. Me fjalë të tjera në këto raste kur individit i është njohur e drejta e
drejtpërdrejtë sipas së drejtës ndërkombëtare dhe ai mund ta ushtrojë këtë të drejtë në
nivel ndërkombëtar, fiksioni që lidh ushtrimin e mbrojtjes diplomatike nuk ka më arsye
për t'u njohur.241
Qëndrimi i shteteve të zhvilluara u shpreh në një notë të ish-Sekretarit të shtetit amerikan
Hull drejtuar qeverisë meksikane në vitin 1940, mbi shpronësimin e disa shtetasve. E
drejta për të shpronësuar pasuritë është e shoqëruar dhe e kushtëzuar me detyrimin për të
bërë kompensim të përshtatshëm, efektiv dhe të shpejtë. Ligjshmëria e një shpronësimi
varet në fakt nga zbatimi i kësaj kërkese. 242 Kjo tezë e paraqitur nga Hull u mbështet nga
shumë vende dhe shpesh referohet si formula Hull. Në çështjen Anglo-Iranian Oil Co.
Mbretëria e Bashkuar u shpreh se ‘është e qartë se shtetëzimi i pasurisë së të huajve edhe
pse jo i paligjshëm, bëhet i tillë përsa konfiskimi nuk është shoqëruar nga kompensimi i
cili është i përshtatshëm, i shpejtë dhe efektiv. Me kompensim të përshtatshëm kuptohet
vlera e pasurisë në kohën e shpronësimit, plus interesat në kohën e pagesës. Pagesa e
240 Mohamed Bennouna, Preleminary Report on diplomatic protection, A/CN.4/484, f. 11 241 Idem. f. 12. 242 D.J. Harris, Cases and materials on international law, Fifth Edition, Sweet & Maxwell, 1998, f. 568.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
116
shpejtë nënkupton pagesën e menjëhershme në para. Ndërsa kërkesa e tretë përmblidhet
në fjalën efektive që do të thotë që marrësi i kompensimit duhet të jetë në gjendje ta
përdorë atë. Ai duhet të jetë në gjendje që nëse dëshiron të mund të ngrejë një shoqëri të
njëjtë me atë që i është shpronësuar. Kompensimi monetar i cili jepet në monedhë të
bllokuar nuk është efektiv, kur personi i kompensuar është një i huaj dhe nuk është në
gjendje ta përdorë ose të nxjerrë përfitime prej tyre. Kompensimi duhet të jetë lehtësisht i
transferueshëm nga vendi që e paguan atë. 243 Në praktikën e tyre, shtetet e zhvilluara e
zbatonin formulën Hull si një kusht për ligjshmërinë e shpronësimeve. Megjithatë kjo
formulë nuk u pranua gjerësisht nga të gjithë shtetet. Gjatë shqyrtimit të Rezolutës 1803,
SHBA e mbështetën atë si një standard ndërkombëtar minimal. Ish Bashkimi Sovjetik e
kundërshtoi këtë qëndrim dhe propozoi një amendim sipas të cilit ‘’çështja e
kompensimit të pronarëve në çdo rast do të vendoset në përputhje me ligjet e brendshme
të vendit që i merr këto masa në ushtrim të sovranitetit të tij’. 244 Ndonëse ky amendim
nuk u miratua, fakti që mori 28 vota në krahasim me 39 votat kundër që e rrëzuan atë,
tregon për një mbështetje nga një numër i konsiderueshëm shtetesh, të trajtimit kombëtar
të çështjes së kompensimit. Kjo mospërputhje e qëndrimeve doktrinale ndërmjet dy
kampeve solli vështirësi në gjykatat ndërkombëtare të arbitrazhit, që u përpoqën të gjejnë
një rrugë të mesme.245 Ato u tërhoqën nga formula e ‘kompensimit të përshtatshëm’ më
tepër se nga formula Hull e ‘kompensimit të shpejtë, adekuat dhe efektiv’. Termi u përdor
në Rezolutën 1803, dhe u shfaq si një përqasje më e afërt me qëndrimin e vendeve
perëndimore. Kompensimi i përshtatshëm duhet të vendoset në dritën e rrethanave të
veçanta të çdo rasti.
KDN në projektin e saj përcaktoi se nenet e saj nuk zbatohen, nëse njëkohësisht zbatohet
regjimi special i mbrojtjes së investimeve i parashikuar në traktatet dypalëshe ose
shumëpalëshe të investimeve. Ky qëndrim është në një linjë me nenin 27 pika 1 të ICSID
që parashikon se ‘shtetet palë nuk do të japin mbrojtje diplomatike ose të paraqesin
pretendime ndërkombëtare në lidhje me një mosmarrëveshje në të cilën një nga shtetasit e
243 Idem, f. 569. 244 UN doc A/C.2/SR858, para 41. 245 Supra nr. 240, f. 570
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
117
tij ose të një pale tjetër kontraktuese kanë dhënë pëlqimin për arbitrazhin sipas kësaj
konvente’.
Si përfundim mund të themi se disa traktate, veçanërisht ato që kanë lidhje me mbrojtjen
e investimeve të huaja përmbajnë rregulla specifike për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve.
Këto traktate nuk parashikojnë rregullat e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike, siç janë
shtetësia e pretendimeve dhe ezaurimi i mjeteve ligjore të brendshme. Marrëveshjet
dypalëshe për mbrojtjen dhe nxitjen e investimeve dhe Konventa për zgjidhjen e
mosmarrëveshjeve të investimeve parashikojnë për zgjidhjen direkte ndërmjet investitorit
dhe shtetit pritës, përpara një gjykate ad hoc ose gjykatës së ICSID. Këto procedura i
ofrojnë më shumë avantazhe investitorit se rregullat e mbrojtjes diplomatike, duke qenë
se ato i japin akses të menjëhershëm investitorit në gjykatë dhe eliminojnë pasigurinë
politike që ekziston në natyrën diskrecionare të mbrojtjes diplomatike.246
5.2 Marrëveshjet lump-sum
Marrëveshjet lump-sum u përdorën gjerësisht pas Luftës së Dytë Botërore si një mjet për
zgjidhjen e pretendimeve ndërkombëtare. Me anë të kësaj marrëveshje një shtet pranon t'i
paguajë një shteti tjetër një shumë parash ‘lump sum’ si kompensim për pretendimet e
shtetasve të këtij shteti ndaj shtetit pagues. 247 Në marrëveshjet lump sum, shuma e
paguar është më e vogël se një kompensim i përshtatshëm.248 Pas vitit 1975 marrëveshjet
i referoheshin individëve ose personave fizikë si përfitues të mbrojtjes me anë të këtyre
marrëveshjeve.
Në çështjen Barcelona Traction, GJND deklaroi se marrëveshjet lump-sum ishin
marrëveshje sui generis dhe nuk reflektojnë të drejtën ndërkombëtare.249 Shteti i fundit
pasi merr kompensimin, e rregullon vetë shpërndarjen e kësaj shume zakonisht nga një
komision kombëtar i pretendimeve, i cili i vlerëson pretendimet e individëve në përputhje
me të drejtën ndërkombëtare. Marrëveshjet ndërmjet Mbretërisë së Bashkuar dhe shteteve
246Draft articles with commentaries, f. 40 247 Supra nr. 240, f. 585. 248 Resoluta nr.687 e vitit 1991. 249 John Dugard, Seventh report on diplomatic protection, UN doc.A/CN.4/567 f. 4
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
118
të Evropës Lindore në fund të viteve 40 për dëmet e shtetasve britanikë në këto vende
gjatë LIIB, janë arritur në këtë formë. 250
Krahas komisioneve kombëtare është ngritur edhe Komisioni i Kompensimeve i OKB-së
i cili u krijua nga KS për të vlerësuar pretendimet e qeverive dhe shtetasve ndaj Irakut për
dëmet që u shkaktuan nga pushtimi i Kuvajtit. Gjykata prezumoi se këto marrëveshje nuk
kishin efekt ligjor përtej rrethanave unike që i kanë prodhuar ato dhe si të tilla nuk duhet
të përcaktoheshin si burime të së drejtës ndërkombëtare, prej të cilave mund të nxjerrësh
përfundime për rregullimin e sjelljes ndërmjet shteteve. Ky qëndrim i Gjykatës është
kritikuar nga disa autorë ndërmjet të cilëve profesor Lillich sipas të cilit:
‘’Gjykata ishte e pasaktë në trajtimin e këtyre marrëveshjeve. Si burim i zakonit
ndërkombëtar ato duhet të trajtoheshin në të njëjtën mënyrë si mjetet e tjera
ndërkombëtare. Përcaktimi i statusit të tyre si inferior në rendin ndërkombëtar është një
keqkuptim i natyrës së ligjit dhe të procesit ligjor në tërësi.’’251
Marrëveshjet në mënyrë të shprehur përcaktojnë se shpërndarja e shumës së negociuar
është në juridiksionin ekskluziv të shtetit pretendues. Megjithatë diskrecioni i shtetit për
shpërndarjen mund të kufizohet nga kërkesa që shuma të ndahet ndërmjet shtetasve që
kanë shtetësinë e shtetit pretendues. Shumë prej këtyre marrëveshjeve e kërkojnë
specifikisht kushtin e shtetësisë, madje disa prej tyre përmendin edhe shtetësinë e
vazhdueshme, që nënkupton që individi duhet të gëzonte shtetësinë e shtetit në momentin
e pësimit të dëmit dhe në momentin e nënshkrimit apo hyrjes në fuqi të
marrëveshjes.252Kërkesa për shtetësinë në të dy momentet e cituara është konsideruar e
tepërt nga autorë të ndryshëm, pasi duke pasur parasysh kohën e gjatë ndërmjet
formulimit të pretendimit dhe negocimit e nënshkrimit të marrëveshjeve si dhe
moslejimin e trashëgimisë në trashëgimtarë me shtetësi tjetër, do të kishim humbjen e së
drejtës së kompensimit për shumë individë. Për të zgjidhur këtë situatë të vërejtur në
250 Supra nr. 240, f. 585. 251 Richard Lillich, The diplomatic protection of nationals abroad: an elementary principle of international law under attack, American Journal of International Law, 1975. f. 5. 252 Richard Lillich, Eligible Claimants under Lump Sum Agreements, Indiana Law Journal, Vol 43, 1968, f.819
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
119
praktikë u ofrua një formulë që parashikonte se ‘ai që aplikonte për kompensim dhe ai që
kishte pësuar dëmin nuk ishte e nevojshme të ishin të njëjtët persona, kërkuesi mund të
ishte trashëgimtari i personit të dëmtuar’.253
Një problem i cili nuk parashikohet në këto marrëveshje është ai i shtetësisë së dyfishtë.
Duke qenë se vetë këto marrëveshje kanë qenë të heshtura në këtë pikë, autorët kanë
studiuar praktikën e komisioneve dypalëshe të pretendimeve dhe kanë vërejtur se në
praktikën e SHBA dhe të Britanisë së madhe dyshtetësia nuk ka qenë një arsye për
refuzimin e shpërblimit, duke mbështetur pikëpamjen se rregulli tradicional ‘gradualisht
mund të shkojë drejt mospërdorimit’.254Sipas prof. Lillich nëse kjo do të vërtetohet,
marrëveshjet lump sum kanë kontribuar në dobësimin e një rregulli të gjatë të së drejtës
ndërkombëtare zakonore.
253 Idem, f. 820
254 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
120
KREU IV
MBROJTJA DIPLOMATIKE SI INSTRUMENT PËR MBROJTJEN E TË
DREJTAVE TË NJERIUT
1. E drejta e mbrojtjes diplomatike si e drejtë ndërkombëtare zakonore
Institucioni i mbrojtjes së shtetasve jashtë vendit ka evoluar me kalimin e kohës, por ai
gjithmonë që nga shkrimet e Vattel-it deri në miratimin e projekt-neneve të KDN ka qenë
pjesë e së drejtës ndërkombëtare zakonore. Ky kapitull vëzhgon pozitën e institucionit të
mbrojtjes diplomatike në të drejtën ndërkombëtare bashkëkohore.
Debati i parë që mund të shoqërojë trajtimin e institucionit të mbrojtjes diplomatike ka
lidhje me karakterin juridik apo politik të këtij institucioni. Ka pikëpamje që mbrojtja
diplomatike është një proces dhe jo një e drejtë substantive dhe si rezultat ta bësh atë të
detyrueshme, sjell problem zbatimi.255
Mbrojtja diplomatike ka natyrë juridike, pasi duke qenë mekanizëm i së drejtës
ndërkombëtare zakonore që është e mbështetur në kushte ligjore, mund të kërkohet nga
shtetet pavarësisht pozitës së tyre në marrëdhëniet ndërkombëtare. Në ditët e sotme
255 Chittharanjan Amerasinghe, Diplomatic protection, Oxford University Press, 2008, f.81.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
121
ndonëse disa gjurmë të politikës janë të pashmangshme në të drejtën ndërkombëtare,
natyra juridike e mbrojtjes diplomatike dhe një nxjerrje në pah e kësaj natyre do të
minimizonte ndikimin e konsideratave politike mbi këtë mekanizëm. Ndonëse kanalet
nëpërmjet të cilave mund të ushtrohet mund të jenë politike, kjo nuk duhet të ndikojë
domosdoshmërisht në natyrën juridike të mbrojtjes diplomatike. Vendimi për të ushtruar
mbrojtjen diplomatike është një vendim juridik, i cili është i justifikueshëm mbi kushte
ligjore. Ky mekanizëm duhet kuptuar si një përgjigje ligjore ndaj një shkelje të së drejtës
ndërkombëtare dhe jo si një deklaratë politike. Kjo përqasje do ta bënte më të lehtë
zbatimin e këtij mekanizmi. Duke qenë se qëndrimet politike mund të ndryshohen më
lehtë se regjimet ligjore, një mekanizëm ligjor fiton një status më të qëndrueshëm se një
qëndrim i mbështetur mbi konsiderata politike.
E drejta ndërkombëtare përbëhet nga e drejta pozitive e konkretizuar në traktatet
ndërkombëtare dhe nga e drejta zakonore.
Zakoni ndërkombëtar është një nga burimet kryesore të së drejtës ndërkombëtare.256 Së
bashku me traktatet dhe parimet e përgjithshme të së drejtës, ato përbëjnë substancën e së
drejtës ndërkombëtare. Zakoni ndërkombëtar është një normë juridike e pashkruar, që
rrjedh nga praktikat e shteteve, përgjatë një kohe të caktuar, relativisht të gjatë. Zakoni
ndërkombëtar krijohet nga një sjellje konstante dhe uniforme e shteteve që përsëritet,
d.m.th. një sjellje e caktuar që shoqërohet nga bindja e detyrueshmërisë dhe nevojës së
kësaj sjellje.257 Dy janë elementët që e karakterizojnë zakonin ndërkombëtar: la
diuturnitas dhe opinio juris sive necessitatis. Elementi i parë është praktika e përdorimit
të këtij zakoni nga shtetet, ndërsa elementi i dytë ka të bëjë me zbatimin e kësaj praktike
me vetëdije nga shtetet apo ajo që Conforti e cilëson si “efekti psikologjik i ekzistencës
së normës, që presupozon se kjo është formuar”.
256 Neni 38.1 i Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. 257 Benedetto Conforti, Diritto Internazionale, VII Edizione, Editoriale Scientifica, Napoli f.32
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
122
Jurisprudenca e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë ka konfirmuar tezën se në
veprimtarinë delikate të krijimit të një zakoni ndërkombëtar të dy elementët duhet të dalin
në pah.258
Që zakoni të pranohet si e drejtë duhet të ketë qëndrueshmëri në kohë, të jetë i përhapur
dhe të praktikohet në një mënyrë uniforme dhe të vazhdueshme ndërmjet shteteve. Për sa
i përket uniformitetit ajo nuk duhet kuptuar në sensin absolut, deformimi nuk nënkupton
që norma nuk është krijuar. Në të kundërt, siç ka pranuar GJND në çështjen Nicaragua,
hipoteza e ndryshimeve mund të provojë ekzistencën e normës, sidomos kur këto
hipoteza perceptohen si shkelje të së drejtës ndërkombëtare ose kur shteti që pretendon
një sjellje të ndryshme, ndjen se duhet të justifikohet për sjelljen e tij.259
Në ndryshim nga normat e shkruara, krijimi i zakonit ndërkombëtar nuk i përket një
procesi të formalizuar. Shtetet që marrin pjesë në krijimin e normave zakonore nuk
veprojnë me qëllimin e paracaktuar për krijimin e tyre. Objektivi i tyre kryesor është
mbrojtja e interesave të caktuara ekonomike, sociale ose politike dhe krijimi i normave në
këtë mënyrë është efekti dytësor i sjelljes së shteteve në marrëdhëniet ndërkombëtare. Për
këtë arsye Kelsen e ka përcaktuar zakonin si aktiviteti i krijimit të së drejtës ‘të
pandërgjegjshme dhe jo të qëllimshme’.260
Nxjerrja në pah e zakonit ndërkombëtar është mjaft delikate dhe kërkon marrjen në
konsideratë të disa elementëve. Ndërmjet tyre, marrin rëndësi të veçantë dokumentet
diplomatike të shteteve, qëndrimet e tyre të shprehura në konferenca e takime
ndërkombëtare, jurisprudenca ndërkombëtare, legjislacioni, jurisprudenca kombëtare dhe
traktatet ndërkombëtare. Këto burime konfirmojnë faktin që mbrojtja diplomatike është
një nga normat zakonore më të hershme të së drejtës ndërkombëtare. Për sa kohë që nuk
janë krijuar burime të së drejtës pozitive në formën e traktateve apo marrëveshjeve
ndërkombëtare që rregullojnë këtë fushë të së drejtës, ajo mbetet në territorin e së drejtës
zakonore.
258 Benedetto Conforti, Diritto Internazionale, VII Edizione, Editoriale Scientifica, Napoli f.32 259 Antonio Cassese, “Diritto Internazionale”, Il Mulino, Bologna 2003, 168 260 Idem, f.165.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
123
Me zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare të të drejtave të njeriut mund të shtrohet pyetja
nëse instrumentet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut gjithashtu zbatohen edhe për të
huajt. Disa autorë mbështesin idenë se përfshirja e shprehjes ‘gjithkush’ përmbledh edhe
kategorinë e të huajve. 261 Disa autorë të tjerë argumentojnë se konventat ndërkombëtare
të të drejtave të njeriut nuk i mbrojnë të huajt sepse shtetësia nuk është përfshirë në listën
e shkaqeve të mundshme për diferencim. 262Ekzistenca e instrumenteve të veçantë për
mbrojtjen e të drejtave të huaj mbështet këtë pretendim. Vërehet se disa grupe të tjerë si
fëmijët dhe gratë janë mbrojtur me konventa të veçanta. Nëse instrumentet
ndërkombëtare universalë janë të mjaftueshëm dhe për mbrojtjen e tyre, lind pyetja se
përse janë të nevojshëm instrumente të veçantë.
Pikëpamja se me garantimin e të drejtave për të gjithë, instrumentet ndërkombëtare të të
drejtave të njeriut ofrojnë mbrojtje edhe për të huajt, duket më e pranueshme. Dublikimi i
këtyre të drejtave në instrumente specifikë është e lidhur me nevojën për të nënvizuar
rëndësinë e tyre për përfituesit dhe për t'i kujtuar komunitetit ndërkombëtar se këto grupe
janë ‘të rrezikuar’. 263
Ka një numër të paktë instrumentesh ndërkombëtare të cilat janë parashikuar specifikisht
për mbrojtjen e të drejtave të të huajve si një kategori e veçantë brenda kuadrit të
mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Kuadri ligjor mbi të cilin mbështeten këto instrumente
janë instrumentet standarde të OKB për të drejtat e njeriut. Burimi i këtyre të drejtave
mund të gjendet fillimisht në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut. Ndonëse kjo
deklaratë nuk është një dokument ligjor i detyrueshëm, vlera e saj si gur themeli për të
drejtat e njeriut është e padiskutueshme ndërmjet shteteve anëtare të OKB. Kjo deklaratë
u mbështet edhe nga dy instrumente të tjerë dhe konkretisht PDCP dhe PDES, të cilat u
adoptuan për t’i dhënë forcë juridike të drejtave të pasqyruara në DUDNJ. Siç është
thënë edhe më parë shtetet kanë liri absolute të vendosin pranimin ose jo të të huajve në
territorin e tyre, por në rast se i pranojnë ata janë të detyruar t'u akordojnë mbrojtje të
barabartë përpara ligjit. Në rast se shtetet dështojnë ta arrijnë këtë, ata ngarkohen me 261 Supra nr.249, f. 25 262 Warwick Mckean, Equality and discrimination under international law, Oxford University Press, 1983, f.199. 263 D.J. Harris, Cases and materials on international law, Fifth Edition, Sweet & Maxwell, 1998,f. 204
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
124
përgjegjësi ndërkombëtare. 264Pra të huajt kanë të drejtën e mbrojtjes nga ligjet e vendit
të banimit të tyre. Sipas së drejtës ndërkombëtare ka disa të drejta që i akordohen
specifikisht të huajve. Disa nga të drejtat më të rëndësishme që i akordohen të huajve
janë e drejta e jetës, e drejta për të mos u diskriminuar dhe e drejta për të mos qenë
subjekt i torturës dhe trajtimit çnjerëzor. Këto janë të drejta themelore dhe përbëjnë një
minimum të drejtash të paderogueshme në çdo rrethanë. Këto të drejta janë garantuar në
të gjitha instrumentet e të drejtave të njeriut të adoptuara nga shtetet demokratike.
Ndërmjet burimeve ndërkombëtare vetëm disa duket se artikulojnë të drejtën e shtetit për
të marrë përsipër pretendimet e individëve, ku më i qartë është neni 23 i Konventës
Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Punëtorëve Migrantë, i cili ka të pasqyruar këtë të drejtë.
Kjo konventë, e cila ka hyrë në fuqi më 1 korrik 2003, përcakton se punëtorët migrantë
dhe anëtarët e familjeve të tyre kanë të drejtën për të pasur rekurs në mbrojtjen e
autoriteteve diplomatike të shteteve të origjinës së tyre, kurdo që të drejtat e tyre të
njohura në Konventë janë shkelur.
Ky instrument ndërkombëtar është i vetmi instrument i adoptuar specifikisht për
mbrojtjen e të drejtave të të huajve. Konventa u adoptua me qëllim për të mbrojtur të
drejtat e individëve që i përkasin grupeve te ndjeshem, për të eliminuar të gjitha format e
diskriminimit ndaj tyre dhe për të lehtësuar zbatimin efektiv të instrumenteve ekzistues të
të drejtave të njeriut për këta individë.265 Sipas kësaj konvente shtetet kanë detyrimin për
të krijuar kushtet në nivel kombëtar për mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të
individëve që janë punëtorë emigrantë dhe të familjeve të tyre. 266 Ajo garanton të drejtat
civile, politike, ekonomike, sociale dhe kulturore të të gjithë punëtorëve emigrantë.
Për arsye se deri më tani ky është instrumenti i vetëm i detyrueshëm i drejtuar tërësisht
për mbrojtjen e një kategorie të shtetasve të huaj, vlerësoj se është i nevojshëm një
vështrim i shpejtë mbi përmbajtjen e kësaj konvente. Ky vështrim do të ndihmojë edhe
për të nxjerrë në pah përqasjen specifike ndaj të drejtave të të huajve. 264 John Dugard, Diplomatic protection and human rights: The draft articles of the International Law Commission, Australian Yearbook of International Law, 2003, v. 2, f. 42. 265 Prembula e Konventës. 266 Sipas përcaktimit të Konventës punëtorë emigrantë janë ata persona të cilët kanë marrë ose marrin shpërblim për punë në një shtet, ku nuk janë shtetas të tij.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
125
Neni 7 i detyron shtetet palë të sigurojnë për punëtorët emigrantë të drejta të parashikuara
në Konventë pa asnjë dallim të çdo lloji. Neni 8 i garanton punonjësve emigrantë dhe
familjarëve të tyre të drejtën e hyrjes dhe daljes nga shteti ku punojnë dhe shteti i
origjinës. Neni 9 përcakton të drejtën e jetës e cila mbrohet me ligj. Neni 10 përcakton se
asnjë punëtor emigrant ose anëtar i familjes së tij nuk do të jetë subjekt i torturës, trajtimit
çnjerëzor dhe degradues. Neni 11 përcakton se skllavëria është e ndaluar. Neni 12
garanton të drejtën e mendimit, bindjes dhe besimit dhe neni 13 të drejtën e punëtorëve
emigrantë për të pasur mendimet e tyre pa ndërhyrje, neni 14 parashikon se asnjë punëtor
emigrant dhe anëtar i familjes së tij nuk do të jetë subjekt i ndërhyrjes në privatësinë e tij,
familjen dhe shtëpinë, korrespondencën ose mjetet e tjera të komunikimit. Neni 15
parashikon se asnjë punëtori emigrant nuk do t'i hiqet pronësia në mënyrë arbitrare. Neni
16 garanton të drejtën e punëtorëve emigrantë për gëzimin e lirisë dhe sigurisë së personit
të tyre. Sipas nenit 16 punëtorët emigrantë nuk do të jenë subjekt i arrestimeve arbitrare
individuale apo kolektive dhe do të paraqiten menjëherë përpara një gjykate për
vlerësimin e masës së arrestit. Në rast arresti ata duhet të trajtohen në mënyrë humane,
sipas nenit 17. Lidhur me të drejtat e tyre procedurale ose të drejtat e një procesi të
rregullt ligjor, neni 18 parashikon se në vlerësimin e akuzave penale ndaj tyre, punëtorët
migrantë duhet të kenë të drejtën e një gjykimi të drejtë. Sipas nenit 22 punëtorët
emigrantë nuk do të jenë subjekt i masave kolektive të dëbimit dhe mund të dëbohen
vetëm me një urdhër të organeve kompetente të lëshuara në përputhje me ligjin. Sipas
nenit 23 punëtorët emigrantë dhe anëtarët e familjeve të tyre kanë të drejtë të
komunikojnë me misionet diplomatike dhe konsullore dhe të informohen menjëherë për
gëzimin e kësaj të drejte.
Në vitin 1985 Asambleja e Përgjithshme aprovoi Deklaratën e të Drejtave të Njeriut të
Individëve që nuk janë shtetas në vendin në të cilin jetojnë, e cila kërkon të shtrijë të
drejtat e përfshira në Deklaratën Universale edhe tek të huajt.267 Deklarata nuk ka
mekanizëm zbatimi, por ajo njeh të drejtën e shtetasit të huaj për të kontaktuar 267 Miratuar me Rezoluten nr. 40.144. Neni 13 i Kartës së OKB përcakton se rezolutat e OKB nuk kanë efekt detyrues ligjor dhe i paraqet ato si rekomandime. Megjithatë deklaratat dhe rezolutat e Asamblesë së Përgjithshme janë burime të vlefshme reference të së drejtës ndërkombëtare dhe provë e rëndësisë për komunitetin ndërkombëtar të çështjeve që ato trajtojnë. Rezolutat e AP janë burime potenciale të së drejtës ndërkombëtare zakonore.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
126
konsullatën ose ambasadën e vendit të tij për të siguruar mbrojtje. Neni 2 ndalon
migrimin e paligjshëm dhe autorizon shtetet të nxjerrin ligje mbi migrimin në përputhje
me të drejtën ndërkombëtare. Neni 3 përcakton se çdo shtet do të bëjë publike
legjislacionin e tij që ndikon tek të huajt. Neni 4 vendos detyrimin që të huajt të
respektojnë ligjet e shtetit ku ata banojnë ose janë prezentë dhe të kenë respekt për
zakonet dhe traditat e popullit të atij shteti. Neni 5 përcakton të drejtat që mund të
gëzojnë të huajt në një shtet tjetër. Ato përfshijnë të drejtën e jetës dhe të sigurisë
personale, të drejtën e mbrojtjes kundër ndërhyrjes arbitrare ose të paligjshme në familje,
shtëpi ose korrespondencë, të drejtën për të qenë të barabartë përpara ligjit, të drejtën për
t'u martuar dhe për të pasur një familje, të drejtën e lirisë së mendimit, bindjes dhe
besimit, të drejtën për të ruajtur gjuhën, kulturën dhe traditën, të drejtën për të transferuar
të ardhurat e tyre jashtë, të drejtën për të lënë lirisht vendin, lirinë e shprehjes, të drejtën e
mbledhjes paqësore, të drejtën për të fituar pronësi. Neni 6 ndalon ushtrimin e torturës
dhe trajtimit çnjerëzor dhe degradues, ndërsa neni 7 ndalon dëbimin pa një proces të
rregullt gjyqësor të të huajit i cili ka banim të ligjshëm në këtë vend. Neni 8 i shtrin të
drejtat e të huajve edhe në fushën ekonomiko-sociale duke njohur të drejtën për të punuar
në kushte të sigurta dhe të shëndetshme, për një pagë të drejtë dhe pagesë të njëjtë me
shtetasit për punën e njëjtë, të drejtën për sigurim shëndetësor, kujdes mjekësor, sigurime
sociale, arsimimin dhe pushimin.
Neni 9 përcakton se asnjë i huaj nuk do të kufizohet në mënyrë arbitrare nga liria, ndërsa
neni 10 i jep mundësinë që të komunikojë me konsullatën apo misionin diplomatik të
shtetit, shtetas i të cilit është.
Mund të shikohet se të dy instrumentet bëjnë një trajtim të njëjtë të të drejtave të të
huajve, megjithëse Deklarata për vetë natyrën e saj jodetyruese mund të shikohet si një
rekomandim ndaj shteteve për të drejtat që duhet t'u njohin të huajve në territoret e tyre.
Nga ana e saj, Konventa është një instrument më i detajuar po të marrim parasysh
përmbajtjen me 93 nene të saj krahasuar me 10 nene të Deklaratës.
Si përfundim, me gjithë përpunimin e këtyre dokumenteve, duke parë se deklarata nuk
ka efekt detyrues për shtetet dhe konventa i drejtohet një kategorie të kufizuar të të
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
127
huajve, mund të themi se nuk ka një instrument ligjor në të drejtën ndërkombëtare që të
rregullojë mbrojtjen diplomatike. Ajo mbetet një institucion i së drejtës ndërkombëtare
zakonore, i cili është në proces kodifikimi.
2.Trajtimi i të huajve në të drejtën ndërkombëtare
Shkelja e të drejtave të të huajve e ka origjinën larg në histori dhe i ka rrënjët në dyshimet
primitive dhe frikën ndaj të huajve.268Që në kohët e lashta të huajt janë shikuar me
dyshim, madje edhe me frikë për shkak të mospërshtatjes së tyre me zakonet fetare dhe
shoqërore, ose sepse konsideroheshin si agjentë të shteteve të tjerë. Edhe në shoqërinë
tonë bashkëkohore me lëvizjet në rritje dhe ndërveprimet ndërshtetërore, jo-shtetasi
shpesh asimilohet me vështirësi në proceset sociale të komuniteteve të veçantë. Ndërmjet
të gjithë të drejtave që i mohohen të huajve është pjesëmarrja e plotë në vendimmarrjen e
komunitetit. Të huajt janë të privuar nga e drejta për të votuar dhe për të mbajtur poste
zyrtare. Nga një pikëpamje praktike, i huaji, megjithëse mund t’i akordohen të drejta
civile të njëjta si shtetasi, është shpesh në disavantazh në një mosmarrëveshje që mund të
ketë me agjentët shtetërorë thjesht nga fakti që është i huaj. Për më tepër duke qenë i
deprivuar nga të drejtat politike jashtë vendit të tij, ai nuk ka lirinë për të marrë pjesë në
përcaktimin e rendit ekonomik dhe social dhe nuk ka mjetet politike në dispozicion për
mbrojtjen e interesave të tij si të gjithë shtetasit. Për këto arsye, është parë e nevojshme
në një botë me shumë kultura dhe diversitet njerëzish, që të përpunohet një kod i
268 Myres McDougal, Lung-chu Chen, Harold Lasswell, Protection of Aliens from discrimination and World Public Order:Responsibility of states conjoined with human rights, Faculty Scholarship Series, Paper 2648, http://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/2648,1976, f. 433
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
128
përbashkët trajtimi të të huajve, në mënyrë që të ketë siguri dhe parashikueshmëri mbi të
cilin të mund të ngrihet struktura komplekse e bashkëveprimit ndërkombëtar. 269
Mbrojtja diplomatike i përket fushës më të gjerë të trajtimit të të huajve dhe konkretisht
përgjegjësisë së shteteve për dëmet që i shkaktojnë të huajve. E drejta e përgjegjësisë së
shteteve pohon se një shtet është ndërkombëtarisht përgjegjës për një veprim ose
mosveprim i cili sipas së drejtës ndërkombëtare është i gabuar dhe i atribuohet atij shteti
dhe i shkakton dëm një të huaji. 270Një shtet i cili është përgjegjës për këtë veprim ose
mosveprim ka një detyrim të bëjë korrigjimet ndaj të huajit të dëmtuar, një të huaji që
kërkon në emër të tij ose shtetit që ka të drejtë të paraqesë një pretendim në emër të
individit të dëmtuar. E drejta e përgjegjësisë së shteteve për dëmet e shkaktuara ndaj të
huajve duhet dalluar nga përgjegjësia e shteteve për aktet ndërkombëtare të
paligjshme.271Kjo pjesë e së drejtës ndërkombëtare i drejtohet akteve të paligjshme të
shteteve në përgjithësi dhe drejtohet ndaj shteteve të tjerë, ndërsa përgjegjësia e shtetit
për të huajt është një pjesë specifike e përgjegjësisë së shteteve dhe ka të bëjë vetëm me
dëmet që i shkaktohen të huajve. Në rastin e parë përgjegjësia është direkte ndërsa në
rastin e dytë është indirekte. Shpesh përgjegjësia e shtetit për dëme ndaj të huajit është
emri teknik i përgjegjësisë indirekte në të drejtën ndërkombëtare. Për shumë kohë KDN e
ka përqendruar vëmendjen në studim në këtë lloj përgjegjësie, por për shkak se kjo temë
është kaq e mjegullt dhe e komplikuar nuk ka qenë e lehtë për ta kuptuar dhe kodifikuar
atë.272 Komisioni e ka trajtuar mbrojtjen diplomatike si pjesë të studimit të përgjegjësisë
së shteteve.273
Lidhja e ngushtë ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe rregullave të përgjithshme të
përgjegjësisë së shtetit është nënvizuar në faktin se shumë parime që përfshihen në
përgjegjësinë e shteteve janë të vlefshme për mbrojtjen diplomatike dhe nuk janë parë të
269 Frederich Sherwood Dunn, The protection of nationals: a study in the application of international law, Baltimore, 1932, f. 174. 270Projekt-nenet për përgjegjësinë ndërkombëtare të shteteve për dëmet e shkaktuara ndaj të huajve. neni 1. 271 ILC Report , viti 2001, UN Doc. A/56/10, f. 29 272 Antonio Cassese, International Law , Napoli, 2001 273 James Crawford, The ILC’ s Articles on responsibility of states for internationally wrongful acts: A retrospect, The American Journal of International Law, V. 96, 2002. f.19
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
129
nevojshme të përsëriten në projekt. Ato zbatohen në veçanti për pasojat ligjore të aktit
ndërkombëtarisht të paligjshshëm, sipas trajtimit të bërë në kreun III.
Sipas së drejtës ndërkombëtare nuk ka detyrim nga ana e një shteti për të pranuar të huaj
në territorin e tij, por nëse ata pranohen, ata duhet të trajtohen në mënyrë të drejtë dhe në
përputhje me standardet e civilizuara të sjelljes. 274 Percaktimi se çfarë elementësh
përbëjnë standardet e civilizuara të sjelljes, ka qenë objekt debatesh ndërmjet shteteve.
Disa shtete argumentojnë se ky standard i referohet trajtimit kombëtar, që i kërkon
shteteve të trajtojnë të huajt në të njëjtën mënyrë që trajtojnë shtetasit e tyre. Disa shtete
të tjera mbështesin pikëpamjen se të huajt duhet të trajtohen në përputhje me ‘standardin
minimal ndërkombëtar’. Standardi kombëtar i trajtimit të të huajve ishte një koncept i
cili u prezantua nga vendet e Amerikës Latine gjatë shekujve 19-20. Ai bazohet në
barazinë absolute të trajtimit. Një nga disavantazhet e këtij trajtimi është se nëse një shtet
e trajton një subjekt të vetin në mënyrë çnjerëzore, kjo nuk mund të justifikojë të njëjtin
trajtim edhe ndaj një të huaji. Argumenti në mbështetje të këtij standardi është se një
shtetas që hyn në territorin e një shteti tjetër duhet t'i pranojë gjërat ashtu siç ato janë në
këtë vend.275 Mjaftonte që shteti ta trajtonte atë në barazi me shtetasit e tij dhe kjo bënte
që ky shtet të mos kryente shkelje të së drejtës ndërkombëtare. Zbatimi i këtij parimi
mund të çojë në situata të papranueshme për të drejtën ndërkombëtare, pasi nuk mund të
pranohet që nëse një shtetas dënohet pa proces të rregullt gjyqësor në një vend, kjo të jetë
e pranueshme edhe për shtetasin e huaj për shkak të trajtimit të njëjtë.
Standardi minimal ndërkombëtar është e kundërta e standardit kombëtar. 276 Ky standard
është mbështetur në parimin se një shtet është i detyruar të sigurojë një standard
minimum për trajtimin e të huajve, pavarësisht mënyrës sesi i trajton shtetasit e tij.
Interpretimi i këtij parimi është se shteti pritës është i detyruar që të sigurojë disa garanci
minimale për të siguruar liritë personale dhe pasurore të të huajve. Dështimi për ta
realizuar këtë mund të çojë në neglizhencë kundrejt të huajve dhe përgjegjësinë e këtij
274 Rezoluta e AS nr. 40/144. 275 Biswanath Sen, A diplomats handbook of international law and practice, Brill Academic Publication, 1988, f.337 276 Carmen Tiburcio, The human rights of aliens under international and comperative law, Martinus Nijhoff Publishers, 2001, f. 50
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
130
shteti ndaj shtetit të shtetësisë së të huajit. 277Shteti nuk mund të paraqesë asnjë justifikim
të bazuar mbi trajtimin e njëjtë të shtetasve të tij.
Në Konferencën Kodifikuese të Hagës të vitit 1930 formulimi se “një shtet është
përgjegjës për dëmet e shkaktuara nga personat privatë ndaj pasurisë dhe personit të të
huajve vetëm nëse ai ka dështuar në mënyrë të dukshme të marrë masat parandaluese ose
dënuese që priteshin në mënyrë të arsyeshme të merreshin nëse, personi i dëmtuar do të
ishte shtetas i tij” u refuzua me 23 vota kundrejt 17. 278
Në nenin 9 të Konventës së Monteovideos të vitit 1933 mbi të drejtat dhe detyrimet e
shteteve, e cila përfaqësonte pikëpamjet më së shumti të shteteve në zhvillim, u përfshi
përcaktimi se ‘’shtetasit dhe të huajt janë nën të njëjtën mbrojtje nga ligji dhe autoritetet
kombëtare dhe të huajt nuk mund të pretendojnë të drejta më shumë se shtetasit’.
Diskutimet e hershme në KDN mbi një projekt të propozuar nga Panamaja279, u
përqendruan në nenin 7 që parashikonte se ’të huajt nuk mund të kërkojnë të drejta të
ndryshme ose më të gjera nga ato që gëzojnë shtetasit e një shteti.’ 280 Kjo klauzolë u
kundërshtua nga qeveria britanike me arsyetimin se:
‘’ajo nuk është në përputhje me të drejtën ndërkombëtare ekzistuese, ashtu siç kuptohet
nga Qeveria e Madhërisë së Saj. E drejta ndërkombëtar kufizon juridiksionin e
brendshëm të shteteve në trajtimin e shtetasve të tyre dhe një trajtim i shtetasve që bie
nën standardin ndërkombëtar, është një shkelje e së drejtës ndërkombëtare (dhe një
çështje në të cilën shtetet e tjera mund të ndërhyjnë). Qeveria e Madhërisë së Saj lidhur
me trajtimin e të huajve mendon se doktrina e standardit ndërkombëtar minimal është
pjesë e së drejtës ndërkombëtare dhe se çdo marrëveshje për ta shfuqizuar këtë doktrinë
nuk do të mbështetet’’ . 281
277 Supra nr. 263, f.337 278 D.J. Harris, Cases and materials on international law, Fifth Edition, Sweet&Maxwell, 1998, f. 524 279 Studimi përgatitor lidhur me një draft deklaratë mbi të drejtat dhe detyrimet e shtetasve, UN doc A/CN/4/2,1949, f. 71. 280 Supra nr. 266, f. 523 281 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
131
Në vitin 1957, KDN debatoi lidhur me Raportin e Dytë të Raportuesit Special mbi
përgjegjësinë e shteteve. Raportuesi Garcia Amador propozoi projekt nenin e
mëposhtëm:
’‘shteti ka detyrimin që t'i sigurojë të huajve gëzimin e të njëjtave të drejta civile dhe të
mundësojë për ta të njëjtat garanci individuale siç gëzohen nga shtetasit e tij. Këto të
drejta dhe garanci në asnjë rast nuk duhet të jenë më të pakta se të drejtat themelore të
njeriut të njohura dhe përcaktuara në instrumentet ndërkombëtare bashkëkohorë’.282
Ky projekt ambicioz synonte në pamje të parë që të shkrinte standardin ndërkombëtar
minimal dhe standardin e trajtimit kombëtar në një parim të përbashkët. Mbështetja e tij
tek doktrina e të drejtave të njeriut nuk u përkrah nga shtetet. Debatet brenda KDN për
këtë çështje janë kthyer në një referim të shpeshtë për përplasjen e pikëpamjeve të
ndryshme ndërmjet shteteve të zhvilluara dhe shteteve në zhvillim.283 Ky projekt u
vlerësua si jopraktik për qëllimet e kodifikimit dhe nuk u ndoq më tej. Në vitin 1961,
Shkolla e Drejtësisë së Harvardit, u angazhua në hartimin e një projekt konvente mbi
përgjegjësinë e shteteve për dëmet ndaj të huajve. Ky projekt ishte një dokument jozyrtar,
qëllimi i të cilit ishte ‘kodifikimi i standardeve të vendosura nga e drejta ndërkombëtare
për mbrojtjen e të huajve’.284 Në disa aspekte ky projekt u angazhua në zhvillimin
progresiv më tepër se në kodifikim.
Pas LIIB u zhvillua një parim tjetër për trajtimin e të huajve, standardi i të drejtave të
njeriut. 285 Ndryshimi ndërmjet standardit të të drejtave të njeriut dhe standardeve të
mëparshme ishte se ai u bazua në Kartën e OKB, në nenet 55 dhe 56. Neni 55 i Kartës së
OKB përcakton se: ‘‘me qëllim krijimin e kushteve për stabilitet dhe mirëqenie të cilat
janë të nevojshme për marrëdhëniet paqësore dhe miqësore ndërmjet shteteve, të
mbështetur në parimin e barazisë së të drejtave, OKB do të promovojë respektimin
universal dhe zbatimin e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore për të gjithë pa dallim
race, seksi, gjuhe ose besimi fetar’.
282 Yearbook of International Law Commission, 1957, II f. 104 283 Supra nr. 266, f. 525 284 A.J.I.L 547, 1961 285Luke Lee, Consular Law and practice, Oxford University Press, 1991, f.130.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
132
Gjuha e përdorur në Kartë tregon pranimin e një detyrimi ligjor ndërkombëtar për
mbrojtjen e të drejtave të njeriut. 286
Ky detyrim është konfirmuar edhe në mendimin këshillimor të GJND në çështjen e
Namibisë, në vitin 1971. Të gjithë anëtarët e OKB janë të detyruar ligjërisht të zbatojnë
dhe respektojnë të drejtat e njeriut dhe liritë themelore, disa prej të cilave janë paraqitur
në Kartë dhe disa të tjera në instrumentet pasardhës. Standardet e mëparshme janë
riformuluar dhe integruar në rregullin e ri ligjor-standardin e të drejtave të njeriut,
standard i cili përfshin elementët thelbësore dhe i shërben qëllimit të të dy standardeve të
mëparshme. Baza për këtë sintezë është ‘respektimi universal dhe zbatimi i të drejtave të
njeriut dhe lirive themelore’ të referuara në Kartën e OKB dhe instrumentet ligjorë.
DUDNJ ka përdorur një formulë standarde ‘çdokush ka të drejtë....’ ku termi çdokush
nënkupton të gjithë qeniet njerëzore, shtetas, të huaj dhe persona pa shtetësi. Ndjeshmëria
e DUDNJ për mbrojtjen e të gjithë qenieve njerëzore, pavarësisht shtetësisë së tyre
tregohet edhe në nenin 2. E njëjta ndjeshmëri për të drejtat e njeriut pasqyrohet edhe në
PNDCP. Edhe ky instrument përdor të njëjtën formulë me DUDNJ. I vetmi ndryshim
vërehet në nenin 25 ku përdoret termi ‘çdo shtetas’. 287
PNDES është krijuar për të mbrojtur të drejtat e individëve, pavarësisht shtetësisë së tyre
dhe i referohet të gjithë qenieve njerëzore.
Instrumenti i vetëm ku përmendet dallimi ndërmjet shtetasve dhe jo-shtetasve mund të
gjendet në KKDR e cila në nenin 1.2 parashikon se:
“Kjo konventë nuk do të zbatohet ndaj dallimeve, përjashtimeve, kufizimeve apo
preferencave të bëra nga një shtet palë në këtë Konventë ndërmjet shtetasve dhe jo-
shtetasve”.
Edhe KEDNJ në nenin 1 parashikon se:
286 Quincy Wright,The strenthening of international Law, Hague Academy of International Law, 1960, f. 182 287 Cdo shtetas ka të drejtën dhe mundësinë pa dallim dhe ndonjë kufizim të arsyeshëm: -të marrë pjesë në jetën publike, drejtpërsëdrejt apo me përfaqësues të zgjedhur lirisht.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
133
“Palët e larta kontraktuese do të sigurojnë kujtdo brenda juridiksionit të tyre të drejtat dhe
liritë e përcaktuara në seksionin 1 të kësaj Konvente”.
Qëllimi i ndërkombëtarizimit të të drejtave të njeriut është që të sigurohet mbrojtja e
interesave legjitime të individit, pavarësisht shtetësisë së tij. Nëse personi të drejtat e të
cilit shkelen është një shtetas ose një i huaj kjo nuk ka rëndësi, për faktin e të qenit qenie
njerëzore ai është në mbrojtjen e drejtpërdrejte të së drejtës ndërkombëtare. Megjithëse
autorët kanë pranuar sintetizimin e këtyre dy parimeve tradicionale, kanë vënë theksin
edhe në faktin se shtetet jo domosdoshmërisht duhet të mohojnë elementët esenciale dhe
qëllimin e tyre.288Standardi i të drejtave të njeriut ka sjellë një saktësi më të madhe në
trajtimin e të huajve. Standardi i trajtimit kombëtar ishte subjektiv, standardi minimal
ndërkombëtar nuk u pranua gjerësisht, ndërsa standardi i të drejtave të njeriut është
objektiv. 289
Si përfundim mund të themi se standardi i të drejtave të njeriut bazohet në Kartën e OKB
dhe instrumentet e tjerë ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Standardi i të drejtave të
njeriut është masa me anë të të cilës e drejta ndërkombëtare bashkëkohore vlerëson
trajtimin e të gjithë individëve, qofshin këta shtetas ose të huaj.
3. Ndikimi i zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare në institucionin e
mbrojtjes diplomatike
Që nga referencat e hershme të mbrojtjes diplomatike në shekullin 18 nga Vattel, shtetet
kanë pasur të drejtën të mbrojnë shtetasit e tyre, por modalitetet e kësaj të drejte dhe
natyra e saj nuk kanë mbetur imune nga ndryshimet e zhvillimeve të së drejtës
ndërkombëtare.
Ka dy zhvillime të rëndësishme në të drejtën moderne ndërkombëtare që kanë ndikuar në
rivlerësimin e doktrinës tradicionale të mbrojtjes diplomatike. Këto zhvillime kanë të
288 Idem. 289 John Dugard “Diplomatic protection and humanr rights: the draft articles of the International Law Commision, Australian Yearbook of International Law, 2003, f.76
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
134
bëjnë me përfshirjen e individit si subjekt i së drejtës ndërkombëtare dhe të drejtat
ndërkombëtare të njeriut.
3.1 Pozicioni i individit në të drejtën ndërkombëtare
Qëndrimi se shtetet janë subjekte të vetme të së drejtës ndërkombëtare ndryshoi
rrënjësisht gjatë shekullit të 20. Ka tre drejtime ku individi filloi të konsiderohej në
nivelin ndërkombëtar: të drejtat themelore, të drejtat procedurale dhe detyrimet. Fillimi i
shekullit 20 njohu aftësinë procedurale të individit në të drejtën ndërkombëtare. Të drejtat
substanciale dhe detyrimet janë një zhvillim i pas LIIB. Më parë individët
konsideroheshin si shtetas dhe të huaj dhe jo si individë. E drejta ndërkombëtare ofronte
mbrojtje për të huajt, ndërsa trajtimi i shtetasve ishte brenda juridiksionit kombëtar të
shteteve. 290Karta e Londrës për Tribunalin e Nurembergut për krimet e luftës njohu
përgjegjësinë penale ndërkombëtare për individët përgjegjës për krime të ndryshme
ndërkombëtare dhe vetë Tribunali citoi se ”krimet ndaj së drejtës ndërkombëtare janë
kryer nga njerëzit dhe jo nga entitet abstrakte dhe vetëm duke dënuar individët mund të
zbatohen parimet e së drejtës ndërkombëtare”.291
Është e padiskutueshme që individi ka sot të drejta shumë herë më të mëdha se para 50
apo 60 vitesh. Por nëse kjo e bën atë subjekt të së drejtës ndërkombëtare, është ende një
çështje e hapur. Një zgjidhje e mesme është gjetur në trajtimin e individit jo si objekt ose
subjekt i së drejtës ndërkombëtare, por si pjesëmarrës në rendin ligjor ndërkombëtar.292
3.2 E drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut
Pas LIIB shqetësimi për të drejtat e njeriut u reflektua në vendosjen e një sistemi mbrojtje
universale të të drejtave të njeriut, bazën e të cilit e gjejmë në Kartën e Kombeve të
Bashkuara dhe DUDNJ, e cila listoi të drejtat që formojnë bazën e së drejtës
290 D.J. Harris, Cases and materials on international laë, Fifth Edition, Sweet&Maxwell, 1998, f. 624 291 Edoardo Greppi, I crimini di guerra e contro umanita nel diritto internazionale, UTET, 2004, f. 71. 292 John Dugard, Diplomatic protection and humanrrights: The draft articles of the International Law Commission, Australian Yearbook of International Law , 2006, fq. 3.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
135
ndërkombëtare zakonore, të detyrueshme tek të gjithë shtetet dhe jo vetëm tek anëtarët e
OKB. 293
Këto të drejta u detajuan në PDCP dhe PDES, të cilat hynë në fuqi në vitin 1976. Në të
njëjtën kohë janë zhvilluar sisteme rajonalë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, i pari
ndër të cilët është KEDNJ, e vitit 1950. Ajo u ndoq nga KNADNJ e cila hyri në fuqi në
vitin 1986. Rajoni i Azisë nuk ka ende një sistem rajonal të mbrojtjes të të drejtave të
njeriut.
Të drejtat e njeriut janë ato të drejta themelore dhe të patjetërsueshme, të cilat janë të
nevojshme për jetesën si një qenie njerëzore. 294Këto të drejta nuk mund të tjetërsohen,
dhurohen, transferohen dhe nuk mund të merren nga individë të tjerë apo nga shteti. Të
drejtat e njeriut afirmojnë se të gjithë individët me cilësinë e tyre si qenie njerëzore kanë
disa të drejta që asnjë shtet apo shoqëri nuk mund t'ua mohojë.
Mbrojtja e të drejtave të njeriut në ditët e sotme zë një vend qendror në realitetet politike,
sociale, ekonomike dhe ligjore në të gjithë botën. Performanca e të drejtave të njeriut
është kthyer në një masë prove për statusin demokratik të shteteve.
Për sa i përket të drejtave, formimi i OKB i hapi rrugën “promovimit dhe inkurajimit të
respektimit të të drejtave të njeriut për të gjithë”. Me adoptimin e DUDNJ ka pasur një
prirje për njohjen e të drejtave të individit. Ky zhvillim solli pasoja ligjore që janë
tërësisht jashtë kornizës tradicionale të mbrojtjes diplomatike.295 Shtetet nuk mund të
pretendojnë më të përfshijnë të drejtat e individëve brenda sferës së tyre ekskluzive,
përderisa rendi ndërkombëtar u jep atyre të drejta dhe i detyron shtetet t'i respektojnë ato.
Autorët shpesh i referohen të drejtave të njeriut si përkatësi në njërën prej tre gjeneratave.
Gjenerata e parë përfshin të drejtat politike dhe civile që rrjedhin nga filozofia e të
drejtave natyrore të Lokut dhe Rusosë. Gjenerata e dytë janë të drejta ekonomike, sociale
dhe kulturore. Megjithëse ka pasur kundërshti nga dy kampet e krijuara pas LIIB mbi
këto të drejta të shprehura kryesisht në skepticizmin e vendeve perëndimore, ato u
293 Idem, f.4 294 Zyra e Komisionerit të Lartë të OKB për të Drejtat e Njeriut, UNHCHR, .www.ohchr.org 295Mohamed Bennouna, Preliminary report on diplomatic protection. UN Doc. A/CN.4/484, f.10
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
136
përfshinë në instrumentet ligjorë të OKB, si DUDNJ dhe PDPC dhe PDES. Ideja e një
gjenerate të re të të drejtave të njeriut u paraqit në vitet 70 dhe u mbështet nga vendet në
zhvillim. Dallimi ndërmjet gjeneratës së parë dhe të dytë të të drejtave të njeriut u
pasqyrua edhe në miratimin e dy instrumenteve të veçantë të OKB. Ky dallim mbështetet
në natyrën e detyrimeve ligjore dhe sistemin e mbikëqyrjes së tyre.296 Detyrimet lidhur
me të drejtat civile dhe politike janë tipike negative dhe të mundshme për t'u zbatuar
menjëherë nga shtetet, ndërsa ato ekonomike, sociale dhe kulturore janë më tepër pozitive
dhe të zbatueshme vetëm nën ndikimin e rrethanave ekonomike dhe sociale të secilit
shtet. Përsa i përket të drejtave politike dhe civile ato mund të mbikëqyren me anë të
sistemit të raportimeve dhe peticioneve ndërshtetërore dhe individuale, ndërsa të drejtat
ekonomike dhe sociale nuk janë të gjykueshme dhe vetëm sistemi i raportimit është i
mundshëm për mbikëqyrjen e tyre.297
Brezi i tretë i të drejtave të njeriut përfshin të drejtat kolektive si të drejtat për paqe,
zhvillim, shëndetësi, mjedis, solidaritetit, mbrojtja kundër përkeqësimit social dhe fizik.
Klasifikimi i të drejtave të njeriut në kategoritë e mësipërme mund të krijojë idenë se të
drejtat nuk janë të barabarta dhe disa janë më të rëndësishme se disa të tjera. Ekziston një
kontradiktë në klasifikimin e normave të të drejtave të njeriut në të drejtën
ndërkombëtare. Disa autorë mbështesin idenë e hierarkisë të këtyre normave, ide kjo që
kundërshtohet nga disa autorë të tjerë. Pretendimi i superioritetit të disa normave të të
drejtave të njeriut mbi disa të tjera niset nga prezumimi se disa të drejta janë aq të
rëndësishme për ekzistencën njerëzore dhe ato janë baza e gëzimit të të drejtave të tjera.
Kështu të ashtuquajturat të drejta të gjeneratës të parë janë më të rëndësishme se të drejtat
e gjeneratës së dytë dhe të tretë. Kjo kontradiktë ka provokuar debate filozofike lidhur me
natyrën, kategorizimin dhe prioritetin e të drejtave të njeriut në tërësi. Ndërsa disa juristë
besojnë se ka një diferencë të dukshme ndërmjet normave të të drejtave të njeriut dhe se
ato nuk mund të jenë të barabarta, disa të tjerë mbështesin idenë se të drejtat e njeriut janë
të barabarta. Ata besojnë se të drejtat e njeriut kanë të njëjtën vlerë dhe asnjë e drejtë nuk
296 Supra nr. 277, f. 695. 297 Supra nr. 281.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
137
duhet të radhitet më lart se një tjetër. Ky qëndrim mbështetet në pandashmërinë e të
drejtave të njeriut. 298
Përveç të drejtave të parashikuara në instrumentet universalë dhe rajonalë, një kategori të
rëndësishme e përbën e drejta ndërkombëtare zakonore e të drejtave të njeriut. Një shtet
shkel të drejtën ndërkombëtare, nëse si pjesë e politikës së tij shtetërore praktikon ose
inkurajon genocidin, skllavërinë, marrjen ose zhdukjen e individëve, torturën ose
trajtimin çnjerëzor dhe degradues, diskiminimin racial ose shkeljen masive të të drejtave
të njeriut të njohura ndërkombëtarisht. 299E drejta ndërkombëtare zakonore ndalon
shkeljet e të drejtave të njeriut që vijnë si pasojë e një politike shtetërore. Sipas së drejtës
ndërkombëtare një shkelje e detyrimeve ndërkombëtare sjell përgjegjësinë ndërkombëtare
të shtetit shkelës.
Pas këtij vështrimi të përgjithshëm mbi të drejtat e njeriut lind pyetja: a mund të bëhet një
klasifikim për efekt të mbrojtjes diplomatike lidhur me kategoritë e të drejtave që mund
të mbrohen nëpërmjet këtij instrumenti. Për qëllim të trajtimit të mbrojtjes diplomatike
klasifikimi i gjeneratës së parë të përshkruar më lart, detajohet më tej duke dalluar të
drejtat civile nga të drejtat politike. Të drejtat civile janë të drejta që i përkasin të gjithë
qenieve njerëzore pavarësisht nëse janë shtetas ose jo, ndërsa të drejtat politike janë të
lidhura me statusin e shtetësisë. 300Këto të drejta rezervohen në shumë vende të botës
vetëm për shtetasit dhe të huajt nuk mund të ankohen për gëzimin e tyre. Për sa i përket
kategorisë së të drejtave social-ekonomike, një shtet nuk mund të ushtrojë mbrojtje
diplomatike në rast të shkeljes së tyre, pasi edhe për vetë shtetasit e atij shteti ato
konsiderohen si objektiva sociale dhe nuk janë të kërkueshme në gjykatë.
Të drejtat që të huajt gëzojnë jashtë vendit të tyre, mund të kategorizohen në tre kategori:
të drejtat themelore, të drejtat e pronësisë dhe të drejtat procedurale.301 Adoptimi i kësaj
298 Vienna Declaration and Programme Action 1993, para.214 UN doc. A/Conf.157/23 299 Supra nr. 277, f. 725 300 Carmen Tiburcio, The human rights of aliens under international and comperative law, Martinus Nijhoff Publishers, 2001, f. 87. 301 Theodor Meron, On the hierachy of international human rights norms, American International Law Review, 1986, fq. 6.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
138
ndarje do të na ndihmojë për të evidentuar ato të drejta të cilat mund të shkelen për të
huajt dhe mund të sjellë ushtrimin e mbrojtjes diplomatike.
Të drejtat themelore janë një kategori e veçantë e të drejtave të njeriut, që përfshijnë të
drejtat bazë që gëzon çdo individ pavarësisht rrethanave në të cilat ndodhet. Këto të
drejta janë aq të rëndësishme dhe esenciale dhe të lidhura me lirinë e individit në një
shoqëri të caktuar dhe për këtë arsye ato janë të patjetërsueshme. Ato përfshijnë të
drejtën e jetës, lirinë nga tortura dhe trajtimi çnjerëzor e degradues, dhe
mosdiskriminimin. Këto të drejta klasifikohen si thelbësore sepse janë të paderogueshme
në çdo rrethanë.
Të drejtat e pronësisë nuk kufizohen vetëm tek të drejtat e të huajve, por përfshijnë të
drejtat pasurore të të huajve për të trashëguar ose disponuar pasurinë e luajtshme dhe të
paluajtshme302. Të drejtat e pronësisë janë të drejta private.
Të drejtat të cilat ndihmojnë në realizimin, shprehjen ose ruajtjen e të drejtave themelore
janë të drejta procedurale. 303 Të gjitha të drejtat e lidhur me procesin e drejtë ligjor janë
të drejta procedurale. Ato përfshijnë të drejtën për një proces të rregullt, të drejtën e
aksesit në gjykatë, të drejtën për t'u informuar për arsyet e arrestimit dhe të drejtën për t'u
gjykuar brenda një kohe të arsyeshme.
Si përfundim mund të themi se pavarësisht klasifikimit teorik të të drejtave të njeriut,
shteti i shtetësisë ka të drejtë të kërkojë respektimin e të gjithë të drejtave të njohura nga
traktatet ndërkombëtare dhe e drejta ndërkombëtare zakonore, për shtetasit e tij që
ndodhen në territorin e një shteti tjetër. Shkelja e këtyre të drejtave të njohura passjell
përgjegjësinë ndërkombëtare të shtetit, e cila mund të kërkohet nëpërmjet institucionit të
mbrojtjes diplomatike.
4. A mund dhe a duhet të përdoret mbrojtja diplomatike si një
instrument për mbrojtjen e të drejtave të njeriut
302 Supra nr. 287, f.135. 303 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
139
Një nga pyetjet kryesore që shtrohen gjatë trajtimit të këtij studimi është nëse të drejtat e
njeriut mund të mbrohen nëpërmjet mbrojtjes diplomatike. Tradicionalisht mbrojtja
diplomatike ka qenë një instrument i rëndësishëm ligjor për mbrojtjen e të drejtave të
shtetasve të një shteti. Duke qenë se shtetasit e një shteti që ndodhen në një shtet tjetër
mund të jenë një grup vulnerabël, mbrojtja e të drejtave të tyre nga shteti i shtetësisë
është konsideruar si një nga mekanizmat më efikasë. Nën ndikimin e globalizmit,
zhvillimeve moderne në teknologji, ekzigjencave ekonomike dhe numrit te madh të
traktateve dypalëshe dhe shumëpalëshe për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, ka lindur
edhe nevoja e rishikimit të përdorimit të mbrojtjes diplomatike si instrument për
mbrojtjen e të drejtave të njeriut.
Ndonëse është e vërtetë që mbrojtja e të drejtave të njeriut nga e drejta ndërkombëtare ka
njohur disa përmirësime, nuk mund të thuhet se shkeljet e këtyre të drejtave kanë ardhur
duke u ulur. 304 Prandaj është e nevojshme që të rishikohet instrumenti i mbrojtjes
diplomatike dhe të drejtave të njeriut në dritën e ndryshimeve të kohës dhe nevojave të
saj. Ka një numër arsyesh pse shtetet duhet të vazhdojnë të përdorin diplomacinë për të
ndikuar politikat e tyre dhe të shteteve të tjera për respektimin e të drejtave të njeriut. 305
Diplomacia ka lidhje me të drejtat e njeriut. Ky ka qenë motivimi kryesor për
diplomacinë e pas LIIB dhe për formimin e OKB, me një nga misionet kryesore të
organizatës, mbrojtjen e të drejtave të njeriut nga shkeljet masive dhe kërcënimet ndaj
paqes dhe stabilitetit ndërkombëtar.
Zhvillimi i vrullshëm i të drejtave të njeriut, të cilat i japin të drejta të drejtpërdrejta
individëve dhe shtimi i forumeve ligjore ndërkombëtare, ku individi mund të paraqitet
drejtpërsëdrejti, sjellin në vëmendje debatin e dobishmërisë së mbrojtjes diplomatike në
kuadrin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Kjo ka qenë një nga nxitjet kryesore të
përpjekjeve ambicioze të KDN dhe veçanërisht të RS Dugard për të ridimensionuar
funksionimin e këtij institucioni të vjetër të së drejtës ndërkombëtare mbi bazën e
zhvillimeve të të drejtave të njeriut dhe përdorimin e tij si një mjet për të avancuar
mbrojtjen e të drejtave të njeriut në përputhje me vlerat e rendit juridik bashkëkohor.
304 Henry Steiner, Massive Human Rights Tragedies, Oxford University Press, 2008 f.14 305 Phillip Trimble, Human Rights and Foreign Policy, Saint Louis University Law Jurnal, 2002, f. 465
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
140
Me zhvillimin e të drejtave ndërkombëtare të njeriut ka pasur pikëpamje të ndryshme
nëse e drejta e mbrojtjes diplomatike duhet të shikohet si një mekanizëm i veçantë dhe në
çfarë mase perspektiva e të drejtave të njeriut do të ndikojë mbrojtjen diplomatike.
Pozicioni i shteteve ka qenë i qartë se mbrojtja diplomatike nuk është njohur si institucion
i të drejtave të njeriut. Një ndarje e mbrojtjes diplomatike nga e drejta ndërkombëtare e
njeriut është e rëndësishme po të kemi parasysh se shtetet mbeten të detyruara të arrijnë
disa standarde, të ndara dhe të dallueshme nga detyrimet e të drejtave të njeriut në
trajtimin që i bëjnë të huajve. Dallimi ndërmjet së drejtës së mbrojtjes diplomatike nga
mjetet e të drejtave të njeriut është njohur edhe nga KDN. Komisioni është shprehur se
ushtrimi i mbrojtjes diplomatike duhet të jetë pa paragjykim ndaj mundësisë të individëve
për të ndjekur të drejtën e tyre. E drejta e mbrojtjes diplomatike nuk duhet të përjashtojë
mjetet e tjera të mbrojtjes të të drejtave individuale.
RS ka vërejtur se disa komentues kanë shkuar aq larg sa të propozojnë se mbrojtja
diplomatike duhet të braktiset tërësisht, pasi tashmë ekziston e drejta ndërkombëtare e të
drejtave të njeriut për të mbrojtur të drejtat e individëve. Por në këndvështrimin e tij,
pikëpamja më e përhapur është se mbrojtja diplomatike përbën një mjet të rëndësishëm
në mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Një nga arsyet për vlerën e të drejtave të njeriut të
individëve është se shumë shtete e trajtojnë një pretendim të mbrojtjes diplomatike më
seriozisht se një ankesë individuale. Duke parë aftësitë e kufizuara individuale për të
kërkuar të drejtat e tyre në sistemin ligjor ndërkombëtar, e drejta e shtetit për të ushtruar
mbrojtjen diplomatike, mbetet një mjet i rëndësishëm për individët për të fituar akses në
drejtësi.
Të drejtat e njeriut kanë influencuar mbrojtjen diplomatike, siç reflektohet edhe në
vendimin e fundit të GJND në çështjen Diallo. Çështja u ngrit nga Republika e Guineas
kundër Republikës së Kongos me pretendimin e abuzimeve të të drejtave të njeriut ndaj
një shtetasi të saj, rezident në Kongo. U pretendua se Diallo një shtetas i Guineas u
burgos padrejtësisht nga autoritetet e Kongos.
Në vendimin e saj GJND komenton:
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
141
‘’Si pasojë e zhvillimeve substanciale të së drejtës ndërkombëtare në dekadat e fundit
lidhur me të të drejtat që i akordohen individëve, qëllimi ratione materiae i mbrojtjes
diplomatike, fillimisht i limituar në shkeljet e pretenduara të standardeve minimale të
trajtimit të të huajve, u zgjerua për të përfshirë inter alia të drejtat e njeriut të garantuara
ndërkombëtarisht”. 306
Ky koment i GJND ka vendosur përshtatshmërinë e shkeljeve të të drejtave të njeriut si
një çështje-subjekt të mbrojtjes diplomatike.307
Aplikimi i perspektivës së të drejtave të njeriut në traditën tradicionale të mbrojtjes
diplomatike ka qenë kontradiktor. Një shkollë mendimi sugjeron që mbrojtja diplomatike
nuk është instrumenti i përshtatshëm për kërkimin e të drejtave të njeriut. Kjo shkollë
mund të ndahet në dy kampe, ata që mendojnë se kjo doktrinë është tani e tepërt duke
qenë se individët mund të paraqesin vetë pretendimet e tyre ndërkombëtare dhe ata që
argumentojnë se zhvendosja e doktrinës si një mjet për mbrojtjen e të drejtave të njeriut
nuk mund t’i rezistojë shqyrtimit teorik.
Argumentimi se mbrojtja diplomatike është e tepërt u artikulua së pari nga Garcia
Amador, raportuesi i parë i KDN mbi përgjegjësinë e shteteve.308
Argumentimi i kësaj pikëpamje qëndron në faktin se zhvillimi i të drejtave të njeriut i
kombinuar me të drejtën për t’i kërkuar këto të drejta në një forum ndërkombëtar, e kanë
bërë mbrojtjen diplomatike një instrument të panevojshëm dhe të padëshirueshëm.
Përkundrejt këtyre pikëpamjeve është ajo që e konsideron mbrojtjen diplomatike një mjet
të përshtatshëm për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Kjo pikëpamje shprehet në fjalët e
John Dugard se:
“megjithëse individi sot gëzon më shumë mjete ndërkombëtare për mbrojtjen e të
drejtave të tij se më parë, mbrojtja diplomatike mbetet një armë e rëndësishme në
306 Cështja Diallo, (Republic of Guinea v. Democratic Republic of Congo), Vendimi i 30 nëntor 2010, para 39, www..icj-cij.org 307 Annemarieke Kuenzli, Diallo and the draft articles: the application of the draft articles on diplomatic protection in the Ahmadu Sadio Diallo case, Leiden Journal of International Law, Vol.20 N.4, 2007, f. 947. 308 Second report by Garcia Amador, UN doc A/CN/4.106 para. 112-116.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
142
arsenalin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Për sa kohë që shtetet mbeten aktorët
dominantë në marrëdhëniet ndërkombëtare, përkrahja e pretendimeve nga shtetet për
shkeljet të drejtave nga shtetasit e tyre mbetet mjeti më efektiv për mbrojtjen e të drejtave
të njeriut”309
Pyetja përfundimtare është nëse mbrojtja diplomatike është ende e mundshme si një mjet
ligjor në të drejtën ndërkombëtare apo është eklipsuar nga zhvillimi i të drejtave të
njeriut. Megjithëse ka pasur shumë studime dhe shkrime për të dy subjektet, ka pasur
mosmarrëveshje lidhur me kufijtë e saktë të secilës. Doktrina ka qenë e paqartë dhe
kontradiktore kur është thënë se doktrina moderne e të drejtave të njeriut ka zënë vendin
e mbrojtjes diplomatike dhe si pasojë ajo nuk ka arsye të ekzistojë.310 Nga ana tjetër
është thënë se mbrojtja diplomatike do të ekzistojë gjithmonë për shkak të natyrës së saj
specifike. 311 Mbrojtja diplomatike vazhdon të praktikohet megjithëse disa nga bazat e saj
kanë ndryshuar.312 Çështja më e rëndësishme që ka shqyrtuar KDN ka qenë se si mund të
pajtohet mbrojtja diplomatike me të drejtat e njeriut në dritën e zhvillimeve të së drejtës
ndërkombëtare. E drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut kryesisht bazohet mbi
traktatet shumëpalëshe dhe përfshin të drejtat e individëve në nivel ndërkombëtar. Shumë
nga këto të drejta mbivendosen me pretendimet që mund të ngrihen nga ushtrimi i
mbrojtjes diplomatike. Për më tepër individët mund të kenë të drejta sipas së drejtës
ndërkombëtare që nuk mund të janë të klasifikuara si të drejta të njeriut.
Mbrojtja diplomatike dhe të drejtat e njeriut kanë karakteristika të përbashkëta si dhe
ndryshime nga njëra-tjetra.
Së pari, ato kanë një objektiv të përbashkët, mbrojtjen e të drejtave të individëve.
Së dyti, mbrojtja diplomatike dhe të drejtat e njeriut janë ndërtuar mbi konceptin e dëmit.
309 John Dugard, First Report on diplomatic protection, UN Doc. A/CN.4/506 para 32. 310 Carmen Tiburcio, The human rights of aliens under international and comperative law, Martinus Nijhoff Publishers, 2001, f.66 311 Idem. 312 James Crawford, The ILC’ s Articles on responsability of states for internationally wrongful acts: A retrospect, The American Journal of International Law, V. 96, 2002, f.22.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
143
Së treti, të dyja kërkojnë ekzistencën e një akti të paligjshëm që të veprojë juridiksioni i
tyre. Në bazën e të dyjave qëndron parimi i së drejtës ubi jus ubi remedium që nënkupton
se ku ka një gabim ose dëm, ka gjithmonë një mjet për riparim. 313
Së katërti, të dyja këto fusha të së drejtës kërkojnë zbatimin e rregullit të ezaurimit të
mjeteve të brendshme.
Mbrojtja diplomatike dhe të drejtat e njeriut paraqesin ndryshime nga njëra-tjetra.
Ndryshimi më i dukshëm është në qëllimin e veprimit të tyre dhe gjerësinë e
mbrojtjes.314Ndërsa mbrojtja diplomatike kufizohet në mbrojtjen e të drejtave të
individëve që i përkasin një shtetësie të caktuar, të drejtat e njeriut mbrojnë të drejtat e të
gjithë individëve, pavarësisht shtetësisë së tyre. Megjithë këto ngjashmëri dhe ndryshime
mbrojtja diplomatike dhe të drejtat e njeriut plotësojnë njëra-tjetrën dhe duhen parë si
metoda të ndryshme në arritjen e një qëllimi të përbashkët.
Ka pasur diskutime nëse vetë mbrojtja diplomatike duhet të konsiderohet si e drejtë e
njeriut. Duket se kjo ide nuk është mbështetur nga e drejta ndërkombëtare dhe nuk pritet
që të bëhet pjesë e rendit juridik në të ardhmen e afërt.315
Projekt nenet e KDN mbi mbrojtjen diplomatike nuk pretendojnë të jenë një instrument i
të drejtave të njeriut. Ato nuk paraqesin të drejtën e mbrojtjes diplomatike si një të drejtë
të njeriut. 316 Ato respektojnë qëndrimin tradicional që e shikon mbrojtjen diplomatike si
një e drejtë e shtetit. Në disa drejtime ky projekt i avancon të drejtat e njeriut brenda
konceptit tradicional duke përbërë një kontribut në mbrojtjen e të drejtave të njeriut.
Si përfundim mund të themi se rregullat e mbrojtjes diplomatike, të cilat janë zhvilluar
me shekuj si e drejtë ndërkombëtare zakonore, dhe rregullat më të reja të mbrojtjes së të
drejtave të njeriut plotësojnë njëra-tjetrën dhe i shërbejnë një qëllimi: mbrojtjes së të
drejtave të njeriut.
313 Interhandel Case, ICJ Reports 1959,para. 27 314 Garcia Amador, Luis Sohn, R.R.Baxter, Recent codification of the law of states repsonsability for injuries to Aliens, Netherlands International Review, 1974, f. 376 315 Supra nr. 296, f. 29 316 John Dugard, Diplomatic protection and human rights: the draft articles of the International Law Commission, Australian Yerabook of International Law, 2005, fq 18.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
144
5. Rëndësia e mbrojtjes diplomatike për mbrojtjen e të drejtave të
njeriut
Në pamje të parë mbrojtja diplomatike duket se është në konflikt me disa nga parimet
themelore të të drejtave të njeriut, kryesisht me autonominë e individit për të kërkuar
dëmshpërblim për dëmin që i është shkaktuar, pavarësisht pozicionit të shtetit të tij. Fakti
që pikëpamja tradicionale e mbrojtjes diplomatike është në mosmarrëveshje me
revolucionin e të drejtave të njeriut që ka ndodhur pas LIIB, ka qenë një shqetësim për
shumë autorë. Shqetësimi ka qenë se në nxitimin për të përkrahur vlerat e të drejtave të
njeriut, mund të hiqet dorë nga doktrina tradicionale e pretendimeve shtet-shtet.317 Ky
shqetësim shtrihet në faktin se në makinerinë e nevojshme ndërkombëtare për të kërkuar
mbrojtjen e të drejtave të njeriut, ata individë që dëmtohen nga shtet pritëse mund të
mbeten pa mjetet e nevojshme mbrojtëse.
Zhvillimet e fundit të të drejtave të njeriut kanë sjellë edhe debate mbi efektin e
dobishmërisë së mbrojtjes diplomatike. Argumentet kundër këtij mekanizmi janë:
standardet e trajtimit të njëjtë të të huajve me shtetasit dhe standardet e trajtimit minimal
ndërkombëtar janë zëvendësuar nga standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, të
cilat i japin shtetasve dhe të huajve të njëjtin trajtim. Individi është tashmë subjekt i së
drejtës ndërkombëtare me aftësinë për të kërkuar të drejtat e tij në nivel ndërkombëtar. E
drejta e shteteve për të pretenduar në emër të shtetasve të tij duhet të kufizohet në rastet
kur nuk ka mjete zgjidhje ndërmjet individit dhe shtetit dëmtues. Në këtë rast shteti
pretendues paraqitet si një agjent i individit dhe jo si përfaqësues i së drejtës së tij. E
drejta e shtetit për të kërkuar të drejtën e tij kur vepron në emër të një shtetasi është një
fiksion i dalë mode i cili duhet braktisur. 318
317David Bederman, State to State espousal of human rights claims, Virginia Journal of International Law Association, 2001, f. 6. 318 Garcia Amador, State Responsability, Second Report, A/CN/4/106, Yearbook 1957, vol 2, f. 472
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
145
Ky argument bazohet mbi dy premisa: së pari, ai nuk pranon përdorimin e fiksioneve në
të drejtën dhe së dyti, e ekzagjeron gjendjen aktuale të mbrojtjes ndërkombëtare të të
drejtave të njeriut.
RS Dugard shprehet se nuk mund të eliminojmë një institucion si mbrojtja diplomatike i
cili i shërben një qëllimi të rëndësishëm, thjesht në faktin se ai mbështetet mbi një
fiksion.319
Është vlerësuar se ndërsa të drejtat e individit janë rritur në të drejtën ndërkombëtare,
mjetet në duart e tyre janë të kufizuara. Ndërsa KEDNJ ofron mundësi reale për miliona
evropiane, është e vështirë të pranosh se KNADNJ ose KADNJDP kanë arritur të njëjtën
masë suksesi. Për më tepër shumica e popullsisë së botës, e ndodhur në Azi, nuk ka një
konventë rajonale të të drejtave të njeriut. Gjithashtu e drejta për t'iu drejtuar organeve të
konventave ndërkombëtrare është e kufizuar dhe varet së pari nga vullneti i shteteve
anëtare për të pranuar këtë formë aplikimi.
Derisa individi të fitojë të drejta procedurale të rëndësishme sipas së drejtës
ndërkombëtare, mund të shihet si një kthim mbrapa braktisja e mbrojtjes diplomatike,
ndërkohë që si një instrument i mbrojtjes së të drejtave të njeriut ajo duhet forcuar dhe
inkurajuar.320
Një çështje e diskutueshme e mbrojtjes diplomatike është ajo e zbatimit të saj, elementi i
detyrueshmërisë.
Së pari, ndryshe nga instrumentet e të drejtave të njeriut mbrojtja diplomatike nuk është
frymëzuar për të adresuar situatat e përgjithshme të të drejtave të njeriut në një vend. Një
ambicie e tillë do të sillte kërcënim të rëndë për marrëdhëniet diplomatike ndërmjet
shteteve. Kjo mund të kërcënojë suksesin e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike, e cila për
shkak të mungesës të detyrimit në një farë mase varet nga marrëdhëniet ndërmjet dy
shteteve. Por kjo nuk nënkupton që është një instrument i papërshtatshëm kundër
shkeljeve të të drejtave të njeriut.
319 Supra nr. 296, f. 7 320 Idem. f. 9
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
146
Së dyti, shumë ushtrime të së drejtës së mbrojtjes diplomatike kanë qenë të gjata. Po të
kemi parasysh që çështja Diallo zgjati rreth 10 vjet mund të vëmë në pikëpyetje faktin se
a është ky mekanizmi i duhur për mbrojtjen urgjente të të drejtave të njeriut. Megjithatë
duhet të kemi parasysh se gjykimi nuk është mjeti i vetëm i ushtrimit të mbrojtjes
diplomatike, pasi shteti mund të përdorë një sërë mjetesh të tjera për të realizuar të
drejtën e tij për mbrojtje diplomatike. Psh. një letër e Ministrit të Punëve të Jashtme të
shtetit të shtetësisë së individit të dëmtuar mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në
trajtimin e tij. Kjo letër mund të mos jetë instrumenti i të drejtave të njeriut, megjithatë
ajo trajton situatën e një individi, të drejtat e të cilit janë shkelur në mënyrë të shpeshtë
dhe kështu kontribuon në forcimin e të drejtave të tij.
Është pretenduar se të drejtat e njeriut zbatohen për të gjithë individët pavarësisht
shtetësisë së tyre dhe shtetet nuk kanë pse të kenë interes të veçantë për mbrojtjen e
shtetasve të tyre jashtë. Këta individë janë nën mbrojtjen e sistemit universal të të
drejtave të njeriut. Nga njëra anë vendimi i Bashkimit Evropian për ta përfshirë mbrojtjen
diplomatike në Kartën e të Drejtave Themelore, tregon rëndësinë e mbrojtjes diplomatike
për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Pra e drejta evropiane e konsideron mbrojtjen
diplomatike si një mjet. Praktika ka treguar se shtetet mund ta përdorin mbrojtjen
diplomatike si një mjet të fundit kur shtetasit nuk kanë qenë në gjendje të sigurojnë në një
mënyrë tjetër të drejtat e tyre. Në këtë aspekt, ai është një mekanizëm i fuqishëm, kur
mekanizmat e tjerë kanë dështuar.321
Si përfundim mund të themi se për sa kohë individi nuk ka fituar zotësinë e plotë juridike
për të mbrojtur të drejtat e tij sipas së drejtës ndërkombëtare, mekanizmi i mbrojtjes
diplomatike është i nevojshëm që të mbështetet. Mbrojtja diplomatike është një
mekanizëm që është vendosur qartë në të drejtën ndërkombëtare dhe kjo e ndihmon atë
që të ketë sukses në mbrojtjen e të drejtave të individëve ndaj shkeljeve të të drejtave të
tyre të njohura nga e drejta ndërkombëtare.
321Idem f.12.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
147
6. Mbrojtja diplomatike përballë mekanizmave të tjerë për mbrojtjen e
individit
Lind pyetja: nëse individi ka mjete të tjera për mbrojtjen e së drejtës së tij të shkelur, a
përjashtohet në këtë rast mbrojtja diplomatike si mjet për mbrojtjen e të drejtave të
individit?
Nuk duhet prezumuar se aftësia e individit për të ushtruar të drejtat e tij, ndikohet nga
fakti që e drejta ndërkombëtare i jep shtetit një mjet lidhur me dëmin që i shkaktohet
individit. 322 Kjo çështje është ngritur edhe nga KDN në nenin 16, ku është parashikuar se
të drejtat e personit fizik apo ligjor për të ndërmarrë veprime sipas së drejtës
ndërkombëtare ose procedura të tjera nga mbrojtja diplomatike për të siguruar
dëmshpërblim për dëme të shkaktuara si rezultat i një akti ndërkombëtarisht të
paligjshëm, do të ndikohen nga fakti nëse shteti ka mundësi të ushtrojë mbrojtjen
diplomatike. Nga ana tjetër nëse një traktat parashikon për mjetet të cilat mund të
përdoren nga individët, ato nuk kanë si qëllim të jetë përjashtuese për mjetet që u jepen
shteteve sipas së drejtës ndërkombëtare.323
GJND nuk ka shqyrtuar ende çështjen nëse ekzistenca në planin ndërkombëtar e mjeteve
të tjera për individët, ndikon në mundësinë e një shteti për të kërkuar përgjegjësinë
ndërkombëtare për të njëjtën dëm. Kjo çështje nuk është ngritur përpara Gjykatës lidhur
me pretendimet për genocid ose diskrimimin racial, sepse në traktatet respektive nuk ka
mjete të ofruara për individët. Në këtë fazë të evolucionit të së drejtës ndërkombëtare, kur
mjetet mund të shikohen si të hapura për individët edhe për shtetet, një mbrojtje dyfishe e
të drejtave të individëve, paraqitet si e rëndësishme për mbrojtjen e tyre efektive.324
Komisioni e ka bërë të qartë se projekt nenet nuk kanë si qëllim të përjashtojnë të drejtat
e shteteve të tjerë që nuk janë shtetas të shtetësisë së individit për të mbrojtur këtë
individ, sipas së drejtës zakonore ose traktateve dypalëshe apo shumëpalëshe të të
drejtave të njeriut. Një shtet mund të mbrojë një jo shtetas kundër shtetit të shtetësisë së 322Giorgio Gaja, The position of individuals in international law an ILC perspective, The European Journal of International law V. 21, n. 1, 2010, f13. 323Idem f.14 324Idem, f.14
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
148
tij ose një shteti të tretë në një procedurë ndërshtetërore sipas PDCP, KEDR, KKT,
KEDNJ, KNADNJ dhe KADNJP. Në nenin 48 të Neneve për përgjegjësinë e shteteve
lejohet që një shtet që nuk është shteti i dëmtuar, të kërkojë përgjegjësinë e shtetit tjetër
nëse detyrimet e shkelura i detyrohen komunitetit ndërkombëtar në tërësinë e tij. Në
përfshirjen e kësaj klauzole, KDN kishte si qëllim që të sigurojë shtetet të kenë
mundësinë të kërkojnë të drejta të përfshira në traktatet dypalëshe, pa përjashtuar të
drejtën e tyre për t'u mbështetur në parimet e së drejtës ndërkombëtare zakonore në
fushën e mbrojtjes diplomatike që mund të mbështesin pretendimet e tyre. Në të njëjtën
kohë ajo do t'i lejojë shtetit të shtetësisë të një personi të dëmtuar dhe shteteve të tjera si
dhe personit të dëmtuar që të ndjekë mjetet e përcaktuara në konventat e të drejtave të
njeriut, përsëri pa përjashtuar të drejtën e përdorimit të parimeve të mbrojtjes
diplomatike.
Në projektin e neneve për mbrojtjen diplomatike përfshihet një dispozitë që përpiqet të
eliminoje konfliktin me mekanizmat e tjerë të mbrojtjes së individit. Neni 16 parashikon
se të drejtat e shteteve dhe të individëve për t’iu drejtuar mjeteve të tjera të së drejtës
ndërkombëtare përveç mbrojtjes diplomatike, për të siguruar zhdëmtim për dëmin e
shkaktuar si pasojë e një akti ndërkombëtarisht të paligjshëm, nuk duhet të kufizohen nga
këto nene.
Qëllimi i këtij neni është që të kufizojë përdorimin e këtyre neneve tek mbrojtja
diplomatike dhe të mos ndikojë negativisht funksionimin e mekanizmave të tjerë.
Mbrojtja diplomatike nuk duhet parë si një mjet i përshtatshëm sa herë që individi
dëmtohet në një shtet tjetër.325 Nëse çështja zgjidhet nga shteti ku ka ndodhur dëmi shteti
i shtetësisë nuk duhet të ndërhyjë. Në të kundërt ndërhyrja mund të konsiderohet si
ndërhyrje në punët e brendshme të një shteti sovran.326
Mbrojtja diplomatike është efektive në krahasim me instrumente të tjerë.
325 Carmen Tiburcio, The human rights of aliens under international and comperative law, Martinus Nijhoff Publishers, 2001, f. 44 326 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
149
Së pari mbrojtja diplomatike mund të ushtrohet nga të gjithë shtetet pavarësisht nëse janë
palë apo jo në një traktat a marrëveshje ndërkombëtare. Pretendimi për ushtrimin e
mbrojtjes diplomatike rrjedh nga shkelja e së drejtës ndërkombëtare zakonore, një traktati
shumëpalësh, një marrëveshje dypalëshe ose ndonjë burimi tjetër të së drejtës
ndërkombëtare. Mekanizmat e tjerë, si organet e traktateve të OKB ose gjykatat rajonale
janë të hapura vetëm për individët, shtetet e të cilëve e kanë pranuar juridiksionin e tyre.
Së dyti, ushtrimi i mbrojtjes diplomatike nuk është i kufizuar vetëm tek dënimet.
Mbrojtja diplomatike është fleksibël në përdorimin e mjeteve. Nëse situata politike është
sensitive dhe nuk ka vullnet për publikimin e fakteve, ka mekanizma të tjerë që mund të
mënjanojnë gjykatat ndërkombëtare.
Së treti, vërehet se pothuaj shumica e të gjitha rasteve të aplikimeve të individëve në
organet e OKB apo gjykatat rajonale kanë të bëjnë me ankesa ndaj shteteve të tyre të
shtetësisë, ndërsa mekanizmi i mbrojtjes diplomatike përdoret në një tjetër drejtim, ndaj
shteteve që nuk e kanë shtetësinë e individit të cënuar.
Rregullat zakonore të së drejtës ndërkombëtare mbi mbrojtjen diplomatike dhe rregullat
që rregullojnë mbrojtjen e të drejtave të njeriut janë plotësuese të njëra-tjetrës. Një shtet
mund të protestojë për të mbrojtur një jo shtetas kundër shtetit të shtetësisë së tij ose një
shteti të tretë sipas një procedure ndër-shtetërore të përcaktuar në konventat
ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Individi ka gjithashtu të drejtë të shfrytëzoje të
gjitha mjetet për t’u mbrojtur ndaj shtetit dëmtues sipas konventave ndërkombëtare të të
drejtave të njeriut. Të drejtat individuale mund të realizohen edhe jashtë kornizës së të
drejtave të njeriut. Në çështjen LaGrand, GJND përcaktoi se neni 36 i Konventës së
Vjenës për Marrëdhëniet Konsullore ‘krijon të drejta individuale të cilat mund të
kërkohen në këtë gjykatë nga shtetet e personave të dënuar’. 327 Neni 16 e bën të qartë se
projekti nuk kufizon të drejtën e shteteve personave fizikë dhe juridike për të marrë
dëmshpërblim për dëmin që u është shkaktuar si rezultat i një akti të paligjshëm. Nëse një
shtet i drejtohet procedurave të tjera, kjo nuk do të thotë se ai në mënyrë të domosdoshme
braktis të drejtën për të ushtruar mbrojtjen diplomatike.
327LaGrand (Germany v.United States of America), ICJ Reports 2001,f. 494 para 77.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
150
Si përfundim mund të themi se mbrojtja diplomatike, traktatet dypalëshe të investimeve
dhe traktatet e të drejtave të njeriut, janë mekanizma që janë krijuar për mbrojtjen e
personave që kanë pësuar një dëm si rezultat i një akti ndërkombëtarisht të paligjshëm.
Ato plotësojnë dhe mbështesin njëra- tjetrën në përmbushjen e këtij qëllimi dhe për këtë
arsye ato nuk duhen trajtuar si përjashtuese apo konkurruese, por si plotësuese të njëra-
tjetrës.
6.1 Detyrimet erga omnes
Ka disa rrethana kur në mungesë të një lidhje shtetësie, një shtet mund të bëjë ankesë
ndaj një trajtimi të gabuar ndërkombëtar të një personi nga një shtet tjetër: këto raste
kanë të bëjnë me shkeljet e të drejtave që kanë statusin erga omnes.
Një detyrim erga omnes është një detyrim që e kanë të gjitha shtetet, për shkak të një
interes ligjor në mbrojtjen e të drejtave të një individi. GJND vuri në dukje ndryshimin
ndërmjet detyrimeve të një shteti kundrejt komunitetit ndërkombëtar si i tërë, dhe atyre që
ngrihen ndaj një shteti tjetër në fushën e mbrojtjes diplomatike.328 Në vendimin e saj në
Barcelona Traction Case, Gjykata listoi detyrimet erga omnes: ndalimin e agresionit dhe
genocidit dhe rregullat lidhur me te drejtat themelore të njeriut, përfshirë ndalimin e
skllavërisë dhe diskriminimin racial.329
Në rastin e shkeljes së këtyre normave e drejta ndërkombëtare njeh dy mekanizma për
mbrojtjen e individëve: thirrja e përgjegjësisë erga omnes dhe mbrojtja diplomatike. Të
dy këto mekanizma veprojnë në të njëjtën fushë dhe janë të bazuara në masat kundër një
dëmi indirekt, megjithatë ato kanë ndryshime të rëndësishme. Duke analizuar
328 Case concerning the Barcelona Traction, Light and Power Company, ICJ Reports, 1970, para. 78, f. 32. 329 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
151
ngjashmëritë dhe ndryshimet ndërmjet tyre, do të mundohemi të kuptojmë rolin dhe
vlerën e secilës në kuadrin e mbrojtjes së të drejtave të individëve. Për të arritur këtë
qëllim ndërsa kemi folur për mbrojtjen diplomatike, në këtë pjesë të studimit duhet të
sqarojmë se çfarë është përgjegjësia erga omnes dhe si evokohet ajo.
GJND në çështjen Barcelona Traction theksoi se:
“duhet bërë një dallim thelbësor ndërmjet detyrimeve të një shteti kundrejt komunitetit
ndërkombëtar si i tërë dhe atyre që ngrihen vis a vis një shteti tjetër në fushën e mbrojtjes
diplomatike. Nga natyra e tyre të parat i përkasin të gjithë shteteve. Nga pikëpamja e
rëndësisë së të drejtave të përfshira të gjithë shtetet mund të thuhet se kanë një interes
legjitim në këtë mbrojtje: ato janë detyrime erga omnes.”330
Sot në të drejtën ndërkombëtare ka një kuptim të përgjithshëm se normat jus cogens
reflektojnë vlerat më themelore të komunitetit ndërkombëtar dhe meritojnë mbrojtje
ndërkombëtare. 331 Nuk është e arsyeshme t'i kërkosh një shteti të reagojë me anë të
mbrojtjes diplomatike ndaj masave të marra nga një shtet ndaj shtetasve të tij, që përbëjnë
shkelje të normave jus cogens.332
Normat jus cogens dhe detyrimet erga omnes janë dy anë të së njëjtës monedhë. Nga
referenca e GJND tek komuniteti ndërkombëtar si i tërë, dhe nga shembujt që janë dhënë
prej saj, mund të arrihet në një përfundim që normat erga omnes janë ato detyrime të
paderogueshme të një karakteri të përgjithshëm, të cilat ngrihen drejtpërsëdrejti nga e
drejta ndërkombëtare e përgjithshme ose sipas traktateve shumëpalëshe të pranuara
gjerësisht në fushën e të drejtave të njeriut. Këto janë virtualisht të afërta me detyrimet e
pashmangshme që ngrihen nga normat jus cogens.333 Është pranuar se ka një ndërthurje
ndërmjet dy kategorive. Detyrimet jus cogens shikohen si një element formues i politikës
publike ndërkombëtare, me natyrën e tyre të detyrueshme. Nuk është korrekte të thuash
330 Idem, para 33. 331Norma jus cogens është një normë e pranuar dhe e njohur nga komuniteti ndërkombëtar në tërësi si një normë nga e cila nuk lejohet derogimi dhe mund të modifikohet vetëm me një normë vijuese të së drejtës ndërkombëtare të përgjithshme që ka të njëjtin karakter. Neni 53 i KVDT 332John Dugard, First Report on diplomatic protection, A/CN.4/506, para 89, f.33 333Iain Scobbie, The invocation of responsibility for the breach of obligations under peremtory norms of general international law, European Journal of International Law, 2002, Vol 13, n.5, f. 1210.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
152
se një nen i një traktati ka karakterin e jus cogens thjesht vetëm se palët kanë përcaktuar
se nuk lejohet shmangia nga kjo klauzolë. P.sh. neni 34.1 i Statutit të Gjykatës
Ndërkombëtare Penale ka efekt të pakundërshtueshëm në përcaktimin se vetëm shtetet
mund të jenë palë në një çështje kontradiktore, por që sigurisht nuk ka statusin e jus
cogens. Megjithatë KDN ka komentuar se ka një diferencë ndërmjet tyre. Ndërsa normat
e pakundërshtueshme të së drejtës publike të përgjithshme përqendrohen në qëllimin dhe
prioritetin që i jepet një numri të caktuar detyrimesh themelore, fokusi i detyrimeve ndaj
komunitetit ndërkombëtar në tërësi është thelbësisht në interesin ligjor të të gjitha
shteteve, në të drejtën e tyre për të pasur mundësinë për të kërkuar përgjegjësinë e çdo
shteti për shkeljen e tyre. 334
Gjatë diskutimit të nenit 1 të projektit për mbrojtjen diplomatike, KDN u shpreh se sipas
së drejtës ndërkombëtare, detyrimet lidhur me të drejtat e njeriut janë tipike detyrime
erga omnes. Çdo shtet mund të kërkojë ndalimin e shkeljes kur shtetasi i dëmtuar është
shtetas i tij, shtetasi i shtetit dëmtues apo i një shteti të tretë. Kështu kërkesa e shtetësisë
së pretendimit duket se nuk zbatohet kur bëhet fjalë për të drejtat e njeriut.335
Shkelja e normave të pakundërshtueshme të së drejtës ndërkombëtare trajtohet gjerësisht
në nenet për përgjegjësinë e shteteve. Neni 48 përcakton se “çdo shtet përveç shtetit të
dëmtuar ka të drejtë të kërkojë përgjegjësinë e një shteti tjetër në përputhje me paragrafin
2, nëse detyrim i shkelur i detyrohet komunitetit ndërkombëtar si i tillë”. Regjimi i krijuar
në nenin 48 krijon një marrëdhënie komplekse me mekanizmin e mirëvendosur të
mbrojtjes diplomatike.336Të dy mekanizmat bazohen në masat e dëmit indirekt. Në rastin
e mbrojtjes diplomatike dëmi është indirekt, sepse nuk i drejtohet drejtpërdrejtë shtetit
ndërsa në rastin e përgjegjësisë erga omnes përsëri shteti nuk është drejtpërdrejt i
dëmtuar. Ndryshimi i parë lidhet me subjektin e çështjes. Neni 48 zbatohet për normat e
pakundërshtueshme. Përgjegjësia për dëme që rezultojnë nga norma jo të
pakundërshtueshme nuk mund të kërkohet sipas nenit 48. Ky nen është i zbatueshëm
vetëm për shkelje serioze të norma të pakundërshtueshme. Nga ana tjetër mbrojtja 334ILC Report 2001, Commentary to Part Two, Chapter III, f. 281 p.7. 335ILC Report viti 2000, f. 146, para 422. 336 Annemarieke Kunzli, A matter of interest: diplomatic protection and state resposanbility erga omnes, International and Comparative Law Quaterly, 2007,f. 557.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
153
diplomatike mbulon të gjitha dëmet indirekte, që rrjedhin si nga normat e
pakundërshtueshme apo jo. Pra del që shkeljet jo serioze të normave të
pakundërshtueshme mund të kërkohen nëpërmjet mbrojtjes diplomatike dhe jo nëpërmjet
nenit 48. Ndërsa shkeljet që nuk prekin individët edhe nëse janë indirekte mund të
rezultojnë në zbatim të nenit 48, por jo nëpërmjet mbrojtjes diplomatike.
Një ndryshim tjetër ka të bëjë me shtetësinë e individit që ka vuajtur nga dëmi. Aplikimi i
përgjegjësisë sipas nenit 48, nuk kërkon përmbushjen e kushteve të shtetësisë së individit.
Një shtet mund të kërkojë përgjegjësinë e një shteti tjetër, pavarësisht shtetësisë së
individit që ka pësuar dëm. Ka një ndryshim në lidhje më situatën e refugjatëve. Shkeljet
serioze të normave të pakundërshtueshme mund të çojnë në valë masive refugjatësh.
Së treti, pasojat e evokimit të përgjegjësisë së shtetit ndryshojnë kur ushtrohet mbrojtja
diplomatike. Shtetet kanë liri lidhur me mjetet e përdorura. Rregullat e përgjithshme të
përgjegjësisë së shtetit për reparacionin dhe kundërmasat janë të zbatueshme. Është e
diskutueshme nëse shtetet e treta mund të ndërmarrin kundërmasa, për shkak të natyrës së
veçantë të kundërmasave, kushtet në të cilat ato mund të zbatohen janë të kufizuara. Ato
në radhë të parë duhet të jenë të nevojshme dhe të përshtatshme, në përgjigje të një
shkelje të mëparshme të së drejtës ndërkombëtare.
E vetmja situatë ku të dy mekanizmat mund të bashkohen është ajo e shkeljeve serioze të
normave të pakundërshtueshme që prekin individët që kanë një shtetësi tjetër nga
shtetësia e shtetit ose kanë shtetësi të dyfishtë, refugjatë ose persona pa shtetësi.
Ka një arsye pse neni 48§ 1.b. qëndron pranë së drejtës zakonore të mbrojtjes
diplomatike. Neni 48 dallon dy lloje të kërkesave të shteteve që nuk janë shteti i dëmtuar.
Sipas nenit 48 kërkimi është i mundur kur detyrimi i shkelur është detyrim erga omnes.
Detyrimet erga omnes e gjejnë origjinën e tyre në të drejtën ndërkombëtare të
përgjithshme. Shtetet palë në një traktat që krijon detyrime erga omnes siç janë traktatet e
çarmatimit dhe shumica e traktateve të së drejtës humanitare, edhe nëse nuk janë
dëmtuar drejtpërsëdrejti nga shkelja e detyrimeve erga omnes, mund të reagojnë pasi
interesi i përgjithshëm është kërcënuar nga mospërmbushjet e detyrimeve. Mbrojtja
diplomatike është krijuar si një mekanizëm që mbështetet në detyrimet dypalëshe
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
154
ndërmjet shteteve. Shtetet janë të detyruar të trajtojnë shtetasit e një shteti tjetër në
përputhje me disa standarde, por këto mund të jenë përgjegjës për shkeljen e tyre vetëm
ndaj një shteti: atë të shtetësisë të individit të dëmtuar. Me krijimin e nenit 48 KDN është
përpjekur të zhvillojë këtë pikëpamje.337Së pari është përpjekur të përfshijë pjesëmarrës
të tjerë në konceptin e komunitetit ndërkombëtar. Termi komunitet ndërkombëtar është
pranuar të jetë i vakët edhe pse i përdorur shpesh në dokumentet ligjorë si rezolutat e
Këshillit të Sigurimit, Asamblesë së Përgjithshme dhe vendimet e GJND. Apeli ndaj
komunitetit ndërkombëtar është më tepër një apel ndaj atij shteti që ka dëshirën dhe
mundësinë për t’u përgjigjur. Mbase nuk është e dëshirueshme të përkufizohet
komuniteti ndërkombëtar në mënyrë strikte. Është e mjaftueshme që shtetet që evokojnë
përgjegjësine erga omnes, kanë të drejtë ta bëjnë këtë, sepse ky detyrim i detyrohet
komunitetit ndërkombëtar, përfshirë dhe shtetin kërkues. Kjo do të thotë se shteti evokon
përgjegjësinë për një detyrim erga omnes duke pretenduar të drejtën e tij, një të drejtë që
e ndan me të tjerët. Kjo është një lloj evokimi që është i dallueshëm nga mbrojtja
diplomatike, një dallim i trashëgueshëm nga detyrimi erga omnes i këtij evokimi.
Megjithëse ky është një dallim jo i prerë le ta sqarojmë me një shembull konkret mbi
ndalimin e torturës. Shkelja e këtij ndalimi mund të kërkohet nëpërmjet ushtrimit të
mbrojtjes diplomatike ose nëpërmjet detyrimit erga omnes. Në rastin e parë të drejtat që
pretendohen nuk janë të drejta që i detyrohen shtetit pretendues. Ndonëse shtetet mund të
ketë lidhur marrëveshje për ndalimin e torturës detyrimi për të mos qenë subjekt i torturës
është ndaj individit dhe kjo e drejtë duhet të pretendohet. Kjo është një e drejtë indirekte
dhe e drejta zakonore zbatohet edhe për këtë rast. Nëse detyrimi paraqitet erga omnes
detyrimi është ndaj komunitetit ndërkombëtar përfshirë dhe shtetin pretendues i cili bën
një pretendim direkt, duke sjellë moszbatimin e kërkesave tradicionale për mbrojtjen
diplomatike. Ky pozicion u zhvillua më tej nga KDN dhe dha si rezultat adoptimin e
nenit 4. Detyrimet erga omnes sjellin pretendime direkt përderisa ai i detyrohet të gjithë
komunitetit në tërësi. Pra një shtet që paraqet një pretendim mbi bazën e nenit 48 po
kërkon një të drejtë që i përket atij. Kjo është qartësisht e ndryshme nga kërkimi i
përgjegjësisë sipas mekanizmit të mbrojtjes diplomatike, ku shtetet mbështetur në të
337Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
155
drejtën e tyre për të ushtruar mbrojtjen diplomatike nuk pretendojnë të drejtat e tyre, por
të drejtat e shtetasve të tyre. Shtetet që pretendojnë përgjegjësinë erga omnes kanë një
bazë ligjore, sepse kanë një interes ligjor të drejtpërdrejtë në përmbushjen e detyrimeve
erga omnes. Shtetet qe ushtrojnë mbrojtjen diplomatike kanë gjithashtu një interes ligjor,
por që është indirekt sepse është i kushtëzuar nga lidhja e shtetësisë.
RS i bazuar mbi praktikën e disa shteteve në përfshirjen në kushtetuta të së drejtës së
individit për të pasur mbrojtje diplomatike nga shteti i tij, propozoi një projekt-nen që
parashikonte detyrimin e shtetit të shtetësisë për të ushtruar mbrojtjen diplomatike në
rastet e ‘shkeljeve të rënda të normave të jus cogens’. Propozimi i tij është kritikuar si
ndërhyrës dhe i kufizuar në qëllim, duke qenë se ndërhyrja u kufizua nga shumë kushte,
të cilat bënin tërë projekt-nenin të dukej si një mirazh.338KDN vendosi se çështja nuk
ishte pjekur për kodifikim dhe e braktisi propozimin.
Si përfundim mund të themi se duke pasur parasysh këto konsiderata duhet dalluar
mbrojtja diplomatike nga përgjegjësia erga omnes. Pra kemi dy mekanizma për kërkimin
e përgjegjësisë. Së pari, kemi mbrojtjen diplomatike që është një mekanizëm i mirë
vendosur për mbrojtjen e të drejtave të individëve dhe që mund të jetë efektiv për shkak
të njohjes së tij të gjatë në të drejtën ndërkombëtare. Është mbase më e lehtë të kërkosh
përgjegjësinë kur bëhet fjalë për shtetasit, megjithatë për shkak të natyrës së tij dypalëshe
shtetet mund të jenë të pamotivuar të ushtrojnë këtë të drejtë, për shkak të rrezikut të
dëmtimit të marrëdhënieve ndërmjet shteteve. Në këtë rast evokimi i shkeljes së
detyrimeve erga omnes sipas nenit 48 mund të jetë një alternativë e përshtatshme. Një
evokim i tillë nuk e vë theksin tek marrëdhëniet dypalëshe dhe kërkesën për
dëmshpërblimin e individit, por tek shqetësimi shumëpalësh për situatën e krijuar dhe për
kërkesën për t’i dhënë fund asaj. Megjithëse kërkesat e shumëfishta mund të jenë të
padëshirueshme, përjashtuar përdorimin e njëanshëm të forcës, çdo mjet mund të
përdoret për të arritur përmbushjen e detyrimeve ndërkombëtare.
338 Vasileios Perganitis, Towards a humanization of diplomatic protection? Max Planck Institut, 2006, www.zaoerv.de , f. 378
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
156
6.2 Doktrina e përgjegjësisë për të mbrojtur (R2P)
Në përgjigje të vështirësive të hasura nga ndërhyrjet ndërkombëtare në Somali, Bosnjë,
Kosovë dhe mos ndërhyrjes në Ruanda në 1990, ish Sekretari i Përgjithshëm i OKB Koffi
Annan sfidoi komunitetin ndërkombëtar për të gjetur një konsensus për çështjen e
ndërhyrjes humanitare339. Kjo sfidë çoi në adoptimin e doktrinës së përgjegjësisë për të
mbrojtur (R2P) nga KS dhe AP. Si finalizim i disa përpjekjeve në Samitin Botëror në
2005, një takim i nivelit të lartë të Sesionit të 60 të OKB adoptoi në mënyrë unanime dy
parashikime lidhur me R2P.
Së pari, çdo shtet ka përgjegjësinë për të mbrojtur popullsinë e tij nga genocidi, krimet e
luftës, pastrimet etnike dhe krimet kundër njerëzimit. Kjo përgjegjësi sjell parandalimin e
këtyre krimeve përfshirë nxitjen e tyre, nëpërmjet mjeteve të nevojshme dhe të
përshtatshme.
Së dyti, komuniteti ndërkombëtar, nëpërmjet Kombeve të Bashkuara ka gjithashtu
përgjegjësinë për të përdorur mjetet e duhura diplomatike, humanitare dhe mjete të tjera
paqësore, në përputhje me kapitujt VI dhe VIII të Kartës, për të mbrojtur popullsitë nga
genocidi, krimet e luftës, pastrimi etnik dhe krimet kundër njerëzimit.340 Këshilli i
Sigurimit e riafirmoi këtë parim në Rezolutën e tij 1674 (2006). Që nga Samiti Botëror
dhe Rezoluta e KS, Kombet e Bashkuara dhe Sekretari i Përgjithshëm Ban ki Moon janë
përpjekur për të kodifikuar doktrinën e R2P. Në raportin e SP ‘Zbatimi i përgjegjësisë për
të mbrojtur’, u caktuan tre shtylla mbi bazën e të cilave duhet të veprojë kjo doktrinë.
1. Përgjegjësia për të mbrojtur e shteteve
2. Ndihma ndërkombëtare dhe ndërtimi i kapaciteteve
3. Përgjigja në kohë dhe me vendosmëri.
339 Report to the UN General Assembly, Millenium Report, 3.4. 2000.www..un.org/millenium/sg/report/state.htm 340 Resolution 60/1, World Summit Outcome, 2005 UN doc. A/Res/60/1.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
157
Megjithëse R2P është e lidhur me ndërhyrjen humanitare, ajo ka një kuptim më të gjerë.
Kjo është një vazhdim i projektit të të drejtave të njeriut dhe kufizimit të sovranitetit duke
vendosur detyrime ose përgjegjësi ndaj shteteve përkundrejt individëve.
Adoptimi i doktrinës R2P ka sjellë një numër ndikimesh për doktrinën e mbrojtjes
diplomatike. Ajo refuzon konceptin themelues të një sovraniteti absolut mbi të cilën ishte
ngritur kjo doktrinë. Ajo vendos detyrimet e qarta mbi anëtarët e OKB që të mbrojnë
popullin e tyre dhe të marrin masa pozitive përfshirë edhe ato diplomatike për të mbrojtur
popullsinë në shtete të tjera nga abuzime të rënda. Këto abuzime të rënda kanë efektin
erga omnes dhe statusin jus cogens. R2P konfirmoi zhvillimin progresiv të së drejtës së
mbrojtjes diplomatike. Lidhjen ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe R2P megjithëse të
limituar e konfirmoi edhe GJND, në çështjen lidhur me aktivitetet e armatosura në
Kongo.341 Kundërpadia e paraqitur nga Uganda u bë në emër të një grupi civilësh të
keqtrajtuar, të cilët përpiqeshin të largoheshin nga zona e konfliktit të armatosur në
Liqenet e Mëdha nëpërmjet aeroportit të Kinsasha.
Si përfundim mund të themi se zhvillimi i doktrinës R2P ndikon në drejtim të
përshpejtimit të zhvillimit progresiv të detyrimit të shteteve për të ushtruar mbrojtje
diplomatike për shtetasit e tyre që mund të jenë subjekt i krimeve kundër njerëzimit në
shtete të tjera. Përgjegjësia për të mbrojtur imponon një detyrë për të mbrojtur në rrethana
të tilla.
7. Mbrojtja diplomatike si funksion i përfaqësive diplomatike
Sic është trajtuar më parë, termi mbrojtje diplomatike mund të përdoret në dy kuptime: si
një institucion dhe si funksion. Deri më tani i jemi referuar mbrojtjes diplomatike si një
institucion i së drejtës ndërkombëtare zakonore. Ndërsa si një funksion mbrojtja
diplomatike është një detyrë që ushtrohet nga përfaqësitë diplomatike të një shteti në
shtete të tjera. Në këtë kuptim përfaqësitë diplomatike nëpërmjet ushtrimit të funksioneve
341 Armed Activities in the territory of Congo (Democtratic Republic of the Congo v. Uganda) ICJ Reports 2005, para 333.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
158
të tjera të tyre, mbrojnë interesat e shtetasve të shtetit dërgues në shtetin pritës.
Funksionet normale të përfaqësive diplomatike përfshijnë edhe mbrojtjen e jetës, lirisë
dhe pasurisë së shtetasve të tyre, përveç funksionit parësor të përfaqësimit të interesave
politike të shtetit dërgues.
Qëllimi dhe përmbajtja e mbrojtjes diplomatike nga përfaqësitë diplomatike ka pësuar
ndryshime thelbësore. Fillimi i shekullit të 20 dëshmoi disa transformime revolucionare
të metodologjisë diplomatike, të cilat u kurorëzuan me kodifikimin e së drejtës
diplomatike dhe miratimin e KVMD në vitin 1961. Kjo konventë u shndërrua në një
instrument universal në fushën e marrëdhënieve diplomatike. Shumë nga dispozitat e saj
u përfshinë edhe në KVMK të vitit 1963.
Funksionet e përfaqësive diplomatike janë të listuara në nenin 3 të KVMD dhe përfshijnë
ndërmjet të tjerave edhe ‘mbrojtjen në shtetin pritës të interesave të shtetit dërgues dhe të
shtetasve të tij, brenda kufijve të lejuar nga e drejta ndërkombëtare’.
Funksionet konsullore dhe ato diplomatike janë përfshirë në një masë të madhe tek njëra-
tjera. Neni 3 i KVMK përcakton se “funksionet konsullore ushtrohen nga postet
konsullore. Ato ushtrohen gjithashtu edhe nga misionet diplomatike në përputhje me
dispozitat e kësaj konvente”.
Ky funksion mbrojtje është pohuar edhe në çështjen ‘US Diplomatic and Consular Staff
in Teheran’, ku GJND theksoi se:
‘kapja dhe izolimi i këtyre individëve në rrethanat e paraqitura nga SHBA, qartësisht bie
në veprimin e nenit 5 të KVMK të vitit 1963 e cila shprehimisht parashikon se funksionet
konsullore përfshijnë mbrojtjen, asistimin dhe ruajtjen e interesave të shtetasve dhe
qëllimi i këtyre funksioneve është pikërisht të mundësojë shtetin dërgues nëpërmjet
konsullatave të tij që të sigurojë se është dhënë trajtimi i duhur, si të huaj në territorin e
një shteti tjetër, sipas së drejtës ndërkombëtare’.
Angazhimi i një përfaqësie diplomatike në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike mund të
kushtëzohet nga disa faktorë. Këto faktorë mund të përfshijë praktikën shtetërore,
politikën e shtetit dërgues ndaj mbrojtjes diplomatike, si dhe vendimet gjyqësorë dhe ato
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
159
të arbitrazhit. Nga pikëpamje ligjore mbrojtja e të drejtave të shtetasve nga misioni
diplomatik kufizohet nga shprehja ‘brenda kufijve të lejuar nga e drejta ndërkombëtare’.
Pyetja që mund të shtrohet është nëse termi interes i paraqitur në Konventë është sinonim
apo përfshin të drejtat e njeriut apo është i kufizuar në interesa politikë, ekonomikë apo
interesa të tjerë. Në përgjithësi pranohet se të drejtat dhe interesat janë sinonime në jetën
e përditshme. Neni 3 duket se është i gjerë dhe përfshin edhe mbrojtjen e të drejtave të
njeriut. Neni 3 shprehet se përfaqësitë diplomatike e ushtrojnë të drejtën e tij për
mbrojtjen brenda kufijve të lejuar nga e drejta ndërkombëtare. Termi i përdorur është
shumë i përgjithshëm dhe është e vështirë të përcaktohet me saktësi përmbajtja e kësaj
klauzole.342 Përfaqësitë diplomatike mund të kufizohen nga kjo klauzolë dhe çdo
ndërhyrje e tyre duhet të kalojë nëpërmjet MPJ të shtetit pritës. Për këtë arsye është
hedhur ideja se kjo lloj mbrojtje e ofruar nga neni 3 të mund të ushtrohet vetëm nëpërmjet
paraqitjes së notave të protestës.343
Një nga mjetet më të përdorshme nga përfaqësitë diplomatike në ushtrim të funksioneve
të tyre është nota e protestës. Protestat paraqesin opinionin e shtetit dërgues mbi trajtimin
e një shtetasi të tij nga shteti pritës. Ajo mund të paraqesë mospajtimin me politikat
negative të qeverisë së shtetit pritës dhe të vërë në pah neglizhencën ndaj detyrimeve
ndërkombëtare për shtetin dërgues.344 Qasjet ndaj këtyre situatave fillimisht bëhen në një
mënyrë joformale, si një përpjekje për të afruar dy qëndrime të ndryshme. Nëse nuk ka
reagim ndaj kësaj qasje joformale, mund të paraqitet një protestë. Nëse dhe protesta nuk
jep rezultate shteti, pas ezaurimit të mjeteve të brendshme ligjore, mund të kërkojë
përdorimin e institucionit të mbrojtjes diplomatike. Në praktikë një shtetas i huaj të
drejtat e të cilit janë shkelur, mundet së pari t’i drejtohet përfaqësisë diplomatike në atë
vend. Nëse përfaqësia nuk është në gjendje të ofrojë ndihmë, nëse kemi rastin e mohimit
të drejtësisë dhe nuk është e mundur ndërhyrja në proceset gjyqësore, çështja i referohet
MPJ të shtetit dërgues e cila në vijim mund ta referojë çështjen tek ekzekutivi. Nëse
342 Ludwik Dembinski, The modern law of Diplomacy:external missions of states and international organizations, Brill Academic Publications, 1988, f.41. 343 Idem. 344 Biswanath Sen, A diplomats handbook of international law and practice, Brill Academic Publication, 1988,f. 388
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
160
qeveria beson se ka pasur një shkelje të së drejtës ndërkombëtare dhe të drejtat e individit
janë shkelur, ajo mund të ndërmarrë një komunikim nëpërmjet kanaleve diplomatike me
përfaqësinë e shtetit shkelës. Nëse nuk ka marrëveshje në këtë fushë, mund të paraqitet
një pretendim ndërkombëtar përpara një gjykate ndërkombëtare apo arbitrazhi. 345
Ndërhyrja e përfaqësive diplomatike në emër të shtetasve të tyre, zakonisht kërkohet kur
shkelen të drejtat e individit. Këto të drejta mund të jenë të një natyre të tillë ku nevojitet
një ndërhyrje e menjëhershme si p.sh. në rastet e arrestimit arbitrar, mohimit të drejtësisë,
shkeljes së të drejtave të pronësisë. Rastet më të shpeshta ku mund të nevojitet ndihma e
një përfaqësie diplomatike mund të jenë rastet e heqjes së lirisë nëpërmjet ndalimit ose
arrestimit nga autoritetet e shtetit pritës. Megjithëse i huaji është subjekt i ligjit të vendit
pritës, rregulli i përgjithshëm i së drejtës ndërkombëtare kërkon që atij t’i jepet mbrojtje e
barabartë përpara ligjit dhe nuk duhet të jetë subjekt i arrestimit apo burgosjes arbitrare.
Raste të tjera ku mund të kërkohet ndërhyrja urgjente e përfaqësisë diplomatike, mund të
jenë rastet e deportimit apo dëbimit të shtetasve të tyre nga shteti pritës. Pretendimet e
shtetasve mund të shtrihen në rastet e njohura si mohim i drejtësisë. Kjo shprehje mbulon
të gjitha dëmet që mund të ketë një shtetas i huaj si rezultat i shkeljeve të drejtësisë
ndërkombëtare nga organet gjyqësore, ekzekutive dhe legjislative. 346 Në kuptimin më të
ngushtë dhe teknik shprehja i referohet sjelljes së organeve gjyqësore, të cilët i mohojnë
të huajit përfitimet e një procesi të rregullt gjyqësor. Pra në rastin e mohimit të drejtësisë
kemi të bëjmë me abuzimin e procesit gjyqësor ose administrimin e parregullt të
drejtësisë.347
8. Dallimi i mbrojtjes diplomatike nga ndihma konsullore
E drejta ndërkombëtare bën dallimin ndërmjet dy lloj marrëdhëniesh ndërkombëtare. Kjo
është sanksionuar në ekzistencën e dy traktateve të veçantë, Konventat e Vjenës të vitit
1961 dhe 1963 kanë kodifikuar rregullat lidhur me marrëdhëniet diplomatike dhe
345 Idem.f. 390 346 Idem.f. 376 347 D.J. Harris, Cases and materials on international law, Fifth Edition, Sweet&Maxwell, f.736
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
161
marrëdhëniet konsullore. Një diferencë e rëndësishme ndërmjet tyre del në kuadrin e
ushtrimit të funksioneve: një agjent diplomatik është një përfaqësues politik i një shteti
ndërsa një agjent konsullor nuk ka këto funksione. 348 Në përputhje me këto dy regjime
të zbatueshme në marrëdhëniet ndërkombëtare, njihen dy lloj mbrojtjesh që shteti mund
të ushtrojë ndaj shtetasve të tyre: ndihma konsullore dhe mbrojtja diplomatike.
Mbrojtja diplomatike shpesh barazohet me procedimet gjyqësore. Ndërhyrjet jashtë
proceseve gjyqësore në përgjithësi konsiderohen si ndihmë konsullore. Ka pasur disa
shembuj konkretë për këtë. Në rastin e një shtetasi holandez të burgosur në Tailandë,
qeveria bëri përpjekje për të përmirësuar gjendjen e tij. Shtetasi holandez, partnerja e të
cilit u gjet në posedim të lëndëve narkotike, u mbajt në një vend paraburgimi për 6 vjet.
Megjithë përpjekjet e qeverisë holandeze, ai u gjykua dhe u dënua mbi prova rrethanore.
Kur MPJ e Holandës thirri ambasadorin e Tailandës në Hagë, Ministrin e Punëve të
Jashtme dhe Ministrin e Drejtësisë së Tailandës në emër të shtetasit holandez, autoritetet
e Holandës e konsideronin këtë një ndërhyrje për ndihmë konsullore dhe jo një mbrojtje
diplomatike. 349 Pra u krijua ideja se pa procedim ligjor, pra pa padi përpara një gjykate
ndërkombëtare veprimet e ndërmarra nga një qeveri, mbeteshin brenda kuadrit të
ndihmës konsullore dhe nuk arrinin nivelin e mbrojtjes diplomatike. Megjithatë kjo
pikëpamje nuk është në përputhje me përkufizimin standard të mbrojtjes diplomatike që
gjendet në literaturën juridike, vendimet e gjykatave ndërkombëtare dhe punën e KDN.
Megjithëse vija ndarëse ndërmjet tyre nuk është e qartë dhe ka raste që ajo që fillon si
ndihmë konsullore të përfundojë si mbrojtje diplomatike, është e rëndësishme të
përcaktohen dallimet. Çdo ndërhyrje përfshirë negociatat në nivel ndërshtetëror duhet të
klasifikohet si mbrojtje diplomatike, duke plotësuar kushtet që ka një shkelje të së drejtës
ndërkombëtare për të cilën është përgjegjës shteti i akuzuar, mjetet e brendshme ligjore
janë ezauruar dhe individi ka shtetësinë e shtetit të përfshirë. Edhe nëse këto kushte nuk
plotësohen ajo mund të klasifikohet si mbrojtje diplomatike, por pretendimi do të jetë i
papranueshëm dhe mbrojtja e pabazuar.
348Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, f.436. 349 Annemarieke Kunzli, A matter of interest: diplomatic protection and state resposanbility erga omnes, International and Comparative Law Quaterly, 2007, f 68.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
162
Një çështje e vazhdueshme debatesh në doktrinën juridike ka qenë se çfarë aktivitetesh të
qeverisë bien në mbrojtjen diplomatike dhe cilat jo. Ky debat frymëzohet dhe nga një
keqkuptim i përcaktimit të termit veprim. Problemi nuk është shumë në faktin se çfarë
përbën ndihmë konsullore, por përcaktimi i veprimeve që për qëllime të mbrojtjes
diplomatike përjashtojnë ndihmën konsullore. Kjo bëhet më e vështirë në kuadrin e
klauzolës së përgjithshme të mbrojtjes së interesave të shtetasve në shtetin pritës të
përcaktuar në nenet 5 KVMK dhe 3 KVMD.
Për të kuptuar këtë ndryshim është e nevojshme të analizohet se çfarë kupton termi
veprim në fushën e mbrojtjes diplomatike, duke qenë se shtetet synojnë të klasifikojnë
disa veprime si ndihmë konsullore dhe jo si mbrojtje diplomatike.
Mbrojtja diplomatike dhe ndihma konsullore ushtrohen në përfitim të shtetasve,
megjithatë ato nga pikëpamja ligjore kanë ndryshime me njëra tjetrën. Këto ndryshime do
të trajtohen në tre drejtime:
së pari, në kufizimet që i ka vënë KVMK aktivitete konsullore,
së dyti, në nivelin e përfaqësimit ndërmjet ndihmës konsullore dhe mbrojtjes diplomatike,
dhe
së treti, në natyrën parandaluese të ndihmës konsullore krahasuar me natyrën riparuese të
mbrojtjes diplomatike.
Së pari, KVMK u aprovua në vitin 1963 dhe hyri në fuqi me 1967. Neni 5 i Konventës
specifikon funksionet konsullore duke përfshirë mbrojtjen në shtetin dërgues të interesave
të shtetit dërgues dhe shtetasve të tij brenda limiteve të lejuara nga drejta ndërkombëtare.
Si rezultat i detyrimit për të mos ndërhyrë në punët e brendshme të një shteti të
parashikuar në nenin 5 të KVMK, nuk mund të interpretohet sikur konsullata ka pushtetin
për të ndërhyrë në një proces gjyqësor për të parandaluar mohimin e drejtësisë. Konsujt
kanë një rol të veçantë në ndihmën ndaj shtetasve në vështirësi, por ata nuk kanë mundësi
të ndërhyjnë në proceset gjyqësore ose në punët e brendshme të një shteti, të japin
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
163
këshilla ligjore ose të hetojnë krime.350 Theksi në këtë veprimtari të konsullit mbetet
gjithmonë tek individi. Agjentët konsullore në dhënien e ndihmës së tyre nuk
zëvendësojnë individin e interesuar. Edhe kur konsulli prezanton një individ në një
proces gjyqësor ai përfaqëson individin dhe jo shtetin e tij.
Në mënyrë të ngjashme me KVMK dhe KVMD i përcakton funksionet e agjentit
diplomatik në përfitim të individit, por ndryshe nga e para nuk specifikon veprimet që
duhet të kryejë ose të mos kryejë një diplomat. Ndërsa neni 3 i lejon një misioni
diplomatik të mbrojë në shtetin pritës interesat e shtetit dërgues dhe shtetasve të tij,
brenda limiteve të së drejtës ndërkombëtare, Konventa është e heshtur për përmbajtjen e
kësaj mbrojtje, përveçse një detyrimi të gjerë që të përputhet me të drejtën
ndërkombëtare. Ndërsa parimi i mosndërhyrjes e kufizon zbatimin e ndihmës konsullore,
ai nuk ka ndikim tek mbrojtja diplomatike. Është e vërtetë se agjenti diplomatik nuk
duhet të ndërhyjë në punët e brendshme të shteti pritës 351, por mbrojtja diplomatike e
ushtruar në përputhje me të drejtën ndërkombëtare nuk është asnjëherë ndërhyrje në
punët e brendshme, duke qenë se shteti dërgues e ushtron atë si një të drejtë të tij. Pas
ezaurimit të mjeteve të brendshme ajo nuk është më një mosmarrëveshje ndërmjet një
individi dhe një shteti, por ndërmjet dy shteteve. Pra nuk është një çështje e brendshme,
por kthehet në një çështje ndërkombëtare.352
KVMK lejon ushtrimin e funksioneve konsullore nga stafi diplomatik dhe ndihma
konsullore dhe mbrojtja diplomatike mund të ushtrohet nga i njëjti mision diplomatik.
Sipas nenit 17 me marrëveshje të palëve dhe në mungesë të një misioni diplomatik,
konsullata mund të ushtrojë funksione diplomatike. Megjithatë fakti që një person mund
të ushtrojë të dy funksionet nuk tregon shkrirjen e këtyre funksioneve: agjenti i përfshirë
duhet të jetë i vetëdijshëm për rolin në të cilin po vepron duke mbajtur parasysh
ndryshimet thelbësore ndërmjet të dy llojeve të mbrojtjes.
Së dyti, aktivitetet e një shteti mund të vendosen në kuadrin e mbrojtjes diplomatike për
sa kohë që ato mbrojnë interesat e shtetit dhe jo vetëm të shtetasve të tij. Një konsull që
350 Malcolm Shaw, International Law, Cambridge 2003, f.688. 351 Neni 41. 1 i KVMD. 352 Supra nr.337, f 80.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
164
viziton një shtetas të burgosur ose ofron ndihmë ligjore, kryen veprimtarinë e ndihmës
konsullore ndërsa ndërhyrja e një ambasadori është mbrojtje diplomatike. Çështja
komplikohet kur nuk ka agjent konsullor në një ambasadë. Ambasadori do të kryejë të
gjitha veprimet, megjithatë fakti që këto funksione kryhen nga i njëjti person nuk do të
thotë shkrirje e vetë këtyre funksioneve. Ato duhet të jenë të ndara. Ambasadori së pari
përfaqëson shtetin dhe më tej shtetasit e tij individual. Në mënyrë të ngjashme kur janë të
përfshirë ministrat e punëve të jashtme apo krerët e qeverive apo shteteve, mund të flasim
për mbrojtjen diplomatike dhe jo konsullore. Këto ndryshime nuk janë përherë të qarta
dhe në shkrimet ligjore e në praktikë disa herë është e pamundur të bëhen klasifikimet e
duhura.353 Është e kuptueshme që ka konfuzion në këtë dallim. Shumë çështje të
mbrojtjes diplomatike kanë të bëjnë ose me cenimin e të drejtës së pronësisë ose me
arrestimin, burgosjen dhe gjykimin e individëve. Këto raste janë afër punës së konsujve,
sepse janë ata që ofrojnë ndihmë ligjore, që do të vizitojnë shtetasin e gjendur ne
veshtiresi. Megjithëse agjenti konsullor mund të komunikojë me zyrtarët e shtetit pritës,
kjo nuk përbën mbrojtje diplomatike. Konsullata nuk përfaqëson interesat e shtetit si të
tillë, sapo përfaqësuesit e shtetit përfshihen, veprimtaria ndryshon në mbrojtje
diplomatike.
Disa autorë janë përpjekur të bëjnë dallimin ndërmjet tyre në shpjegimin e kuptimit
literar të fjalës. Në mënyrë të gjerë mbrojtja diplomatike përfshin çdo lloj ndërhyrje nga
agjentët diplomatikë të shtetit, përfshirë dhe ndihmën konsullore. Mbrojtja diplomatike
në kuptimin e ngushtë është e limituar në përkrahjen e pretendimeve në proceset
gjyqësore ndërkombëtare.354 Megjithatë këto interpretime nuk konsiderohen të
dëshirueshme sepse ato nuk arrijnë të bëjnë dallimin ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe
ndihmës konsullore.
Së treti, ndihma konsullore shpesh ka një natyre parandaluese dhe zbatohet përpara se
mjetet e brendshme të ezaurohen ose përpara se të ndodhë një shkelje ndërkombëtare.
Mbrojtja diplomatike është e kufizuar në masat të cilat ndjekin kryerjen e një akti
353 Idem. f.81 354 Idem. f. 83
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
165
ndërkombëtarisht të paligjshëm dhe pas ndodhjes së dëmit.355Kjo e bën ndihmën
konsullore të jetë më pak formale dhe njëkohësisht më lehtë e pranueshme nga shteti
pritës. Ndihma konsullore është e lidhur me mbrojtjen e të drejtave të individit dhe është
e kufizuar nga miratimi që jep vetë individi. Kështu KVMK përcakton se ndihma
konsullore zbatohet vetëm nëse individi i interesuar e kërkon atë.356 Ndërsa nga ana
tjetër një demarsh diplomatik ka si qëllim të sjellë çështjen në nivelin ndërkombëtar dhe
individi nuk mund ta parandalojë shtetin e tij të ngrejë pretendime ose të vazhdojë
procedurat e mbrojtjes diplomatike. Pra si konkluzion mund të themi se ndihma
konsullore është tërësisht në interes të individit ndërsa mbrojtja diplomatike është në
interes të individit dhe të shtetit të shtetësisë së tij.
Projektneni 1 i KDN nuk bën përpjekje për të dalluar ndërmjet mbrojtjes diplomatike
dhe ndihmës konsullore. Nenet përcaktojnë kushtet për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike
që nuk janë të zbatueshme për ndihmën konsullore. Kjo nënkupton që rrethanat e secilit
rast duhet të merren në konsideratë për të vendosur nëse ai përfshin mbrojtjen
diplomatike apo ndihmën konsullore.357
Disa autorë në mënyrë masive dështojnë të dallojnë ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe
mbrojtjes konsullore, me argumentin se dallimi nuk është në interes të individit dhe ajo
çfarë ka rëndësi është mbrojtja, pavarësisht formës së saj. Megjithëse duket një arsyetim
tërheqës në linjën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, duke mos dalluar ndarjen ndërmjet
të dyjave mund të rrezikohet ndërhyrja e paligjshme në punët e brendshme të shtetit
pritës, duke çuar pashmangshmërisht në një qëndrim armiqësor kundrejt çdo veprimi në
mbrojtje të të huajve. Qartësia do të ketë efektin e kundërt. Kur një shtet provon se një
shtetas i tij është dëmtuar nga aktet e shtetit pritës dhe nuk kanë mbetur mjete lokale për
t’u ezauruar, mbrojtja e ushtruar do të jetë më e pranueshme dhe efektive.
Në disa raste bëhet qartë dallimi ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe asistencës
konsullore, siç është rasti i manualit konsullor kanadez sipas të cilit ‘’mbrojtja
355 Vasileos Perganitis ‘Towards a humanization of diplomatic protection? Max Plank Institute, 2006 www.zaoerv.de, f. 362. 356 Neni 36. 1 i KVMK. 357Draft articles with commentary, f. 28
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
166
diplomatike ushtrohet nga Sekretari i Shtetit për Punët e Jashtme sipas diskrecionit të
tij’’. 358
Si përfundim mund të themi se asistenca konsullore dhe mbrojtja diplomatike janë të dyja
mekanizma për mbrojtjen e individit, por ato kanë ndryshime ndërmjet tyre. Mbrojtja
diplomatike është e kushtëzuar nga ezaurimi i mjeteve të brendshme dhe nga lidhja e
shtetësisë, kushte të cilat nuk zbatohen në ndihmën konsullore. Mbrojtja diplomatike
është më tepër përfaqësuese dhe riparuese në natyrë, ndërsa ndihma konsullore ka një
natyre parandaluese. Mbrojtja diplomatike lejon kalimin e mosmarrëveshjes nga një nivel
lokal në një nivel ndërkombëtar, ndërsa ndihma konsullore mbetet vetëm në nivelin lokal.
Megjithatë në praktikë jo gjithmonë arrihet të bëhet një diferencim ndërmjet të dy
mekanizmave.
Përfundime të pjesës së parë
Në këtë pjesë u dha një tablo e përgjithshme e institucionit të mbrojtjes diplomatike.
Vëzhgimi i zhvillimit historik të këtij institucioni na tregon se origjina e tij, ndonëse është
e lidhur me vetë ekzistencën e shtetit dhe të të drejtave dhe detyrimeve të tij kundrejt
shtetasve, si një institucion ligjor e ka fillesen rreth shekullit të 17, kohë në të cilën
evidentohet edhe vetë lindja e së drejtës ndërkombëtare. Etapat e zhvillimit të këtij
institucioni kanë evoluar me kalimin e kohës, gjatë së cilës ka pasur përkrahje dhe
kundërshti në zbatimin e tij si një mjet i shteteve për të mbrojtur shtetasit e tij në një
realitet ligjor, kur vetë individi e kishte të pamundur të mbronte interesat e tij përballë
shteteve, që vlerësoheshin si aktorët e vetëm të skenës së marrëdhënieve ndërkombëtare.
Si një ndër oponencat kryesore të këtij institucioni paraqitet në një kontekst të caktuar
historik dhe shoqëror, Doktrina Calvo e cila mbështetet në standardin e trajtimit kombëtar
të të huajve. Kjo doktrinë sot është e studiueshme, në elementët e saj, me të cilat ka lënë
ndikim në të drejtën ndërkombëtare, ndërkohë që si një teori ligjore ajo nuk pati
përkrahje të gjerë jashtë mjedisit ku u krijua. Me gjitha përpjekjet për kodifikimin e të
358 Luke Lee, Consular law and practice, Oxford University Press, 1991, f. 127
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
167
drejtës së mbrojtjes diplomatike, ajo mbetet ende pjesë e së drejtës ndërkombëtare
zakonore, ndërkohë që përpjekje serioze janë bërë në këtë drejtim nga Komisioni i së
Drejtës Ndërkombëtare të OKB. Këto përpjekje kanë rezultuar në formulimin e një
projekti të Neneve të Mbrojtjes Diplomatike. Ky projekt i përbërë nga 19 nene, na
paraqitet jo vetëm si kodifikim i së drejtës së mbrojtjes diplomatike, por edhe si një
zhvillim progresiv i kësaj të drejte. Ndonëse është një produkt i përfunduar i KDN,
mbetet ende në objektin e diskutimeve nga shtetet anëtare, të cilat kanë prirjen drejt
adoptimit të një Konvente për Mbrojtjen Diplomatike, të bazuar në punën kodifikuese të
KDN. Termi mbrojtje diplomatike paraqitet si një term arti. Përkufizimi i këtij termi nuk
është dhënë në mënyrë specifike në projektin e KDN, por është konfiguruar në këtë
projekt, bazuar në doktrinën juridike dhe praktikën gjyqësore si kërkimi i përgjegjësisë së
shtetit të shtetësisë për dëmet që një shtet tjetër i shkakton shtetasve të tij. Ky kërkim
bazohet mbi një fiksion juridik. Ai është instrumenti që i lejon një shteti të përkrahë
pretendimet e shtetasve të tij, dhe shpesh i është nënshtruar kritikave pasi konsiderohet si
i papajtueshëm me gjendjen aktuale të së drejtës. Fiksioni mbi të cilin bazohet mbrojtja
diplomatike ka qenë objekt i debateve të shumta në KDN. Megjithatë deri më tani nuk ka
pasur alternativë për gjetjen e një mjeti tjetër legjitimiteti për ushtrimin e mbrojtjes
diplomatike.
Një ndër debatet që shoqëron mbrojtjen diplomatike është edhe ai i përcaktimit të
subjekteve të kësaj të drejte, individi që dëmtohet nga një shtet tjetër apo shteti që ushtron
mbrojtjen diplomatike. Pikëpamja tradicionale është se shteti mbron të drejtat e tij,
përderisa një dëm që i është shkaktuar shtetasit të tij konsiderohet si dëm i shkaktuar ndaj
vetë shtetit. Sot kjo doktrinë është sfiduar nga zhvillimet në të drejtën ndërkombëtare dhe
në zhvlerësimin e fiksionit mbi të cilën mbështetej. Zhvillimet në të drejtën
ndërkombëtare të të drejtave të njeriut e kanë tronditur doktrinën tradicionale. Megjithëse
projekti i KDN nuk shprehet specifikisht për këtë çështje, ndihet mbështetja në të drejtën
tradicionale ku shteti paraqitet si subjekti i kësaj të drejte. Tradicionalisht është kuptuar
se kur shteti ushtron mbrojtjen diplomatike ai e bën këtë në ushtrim të një të drejtë që i
takon atij. Kjo ide është mbështetur në fiksion klasik vatelian se “kushdo që keqtrajton
një shtetas në mënyrë indirekte dëmton shtetin”. Në këtë pozicion u rreshtua edhe Dhoma
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
168
Permanente e Drejtësisë në vitin 1924, në çështjen Mavrommatis. E drejta e shtetit për të
ushtruar mbrojtjen diplomatike shihet si diskrecionare. Asnjë instrument i së drejtës
ndërkombëtare nuk ka vendosur një detyrim për të ushtruar mbrojtjen diplomatike nga
një shtet në favor të shtetasve të tij. Megjithatë një detyrim i tillë mund të mos ketë
karakter ndërkombëtar, por kushtetues. Shumë kushtetuta e përfshijnë detyrimin e shtetit
për të ushtruar mbrojtje për shtetasit e tij, duke nënkuptuar të gjitha format e ushtrimit të
kësaj mbrojtje. Ndër këto kushtetuta renditet edhe kushtetuta shqiptare, për të cilën do të
vijojë një trajtim i hollësishëm në pjesën e dytë.
Ushtrimi i mbrojtjes diplomatike mbështetet në kushte strikte ligjore. Mungesa e këtyre
kushteve nuk do të thotë që shteti nuk ka të drejtën për të kërkuar mbrojtje, por se
mbrojtja e kërkuar nuk ka bazë ligjore në të drejtën ndërkombëtare dhe se do të jetë e
pasuksesshme. Një nga elementët që nxit ushtrimin e mbrojtjes diplomatike është kryerja
e një akti ndërkombëtarisht të paligjshëm nga shteti që dëmton interesat e individit. Nëse
një akt i një shteti përbën shkelje të së drejtës ndërkombëtare, kalon nëpër një proces
provimi të pretendimit, sipas normave të përcaktuara në të drejtën ndërkombëtare aktuale.
Pas vërtetimit të aktit ndërkombëtarisht të paligjshëm, shteti kërkues duhet të provojë se i
ka ezauruar të gjitha mjetet e mundshme ligjore për kërkimin e dëmshpërblimit brenda
shtetit dëmtues. Ky kusht mund të ketë disa përjashtime të cilat janë njohur si të tilla edhe
në projektin e KDN. Një ndër kushtet thelbësore dhe pikënisje për mbrojtjen diplomatike
është shtetësia. Një shtet mund të ushtrojë mbrojtje diplomatike për dëme që shkaktohen
ndaj shtetasve të tyre. E drejta ndërkombëtare nuk përcakton kushtet e dhënies së
shtetësisë, fushë e cila është brenda së drejtës së brendshme të çdo shteti, por vendos disa
kufizime brenda të cilave duhet të përzgjidhen këto kushte. Megjithëse shtetësia njihet si
një kusht sine qua non për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike, projekti i KDN ka paraqitur
një zhvillim progresiv të së drejtës mjaft inovativ duke përfshirë mbrojtjen e personave
pa shtetësi dhe të refugjatëve. Mbetet ende sfidë në punën e ardhshme të KDN lehtësimi
dhe krijimi i mundësive për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike për këto kategori. Lidhur
me çështjen e përfshirjes së ndikimit të sjelljes së individit të dëmtuar në provokimin e
dëmit të shkaktuar, të njohur në të drejtën ndërkombëtare si doktrina e duarve të pastra,
KDN nuk ka qenë përkrahës i kësaj përfshirje. Përsa i takon mundësisë së delegimit të së
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
169
drejtës për ushtrimin e mbrojets diplomatike, KDN nuk e ka marrë konsideruar si një
çështje të rëndësishme, duke qënë se në këtë rast do të mundësohej një delegim i tillë me
anë të një marrëveshje ndërmjet dy shteteve, si objekt i shprehjes së vullnetit të tyre dhe
dhënies së pëlqimit nga shteti i tretë, raste të cilat janë pothuajse teorike në sferën e
përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare dhe me një ndikim të veçantë në të drejtën
europiane, për të cilën do të thellohet kërkimi në pjesën e dytë.
Shtetet janë të lejuara nga e drejta ndërkombëtare të përdorin të gjitha mjetet paqësore për
zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërkombëtare, për të realizuar të drejtën e tyre për të
ushtruar mbrojtje diplomatike për shtetasit, të drejtat e të cilëve janë shkelur nga një shtet
tjetër. Mbrojtja diplomatike shpesh ushtrohet nëpërmjet diplomacisë së qetë dhe vetëm
mosmarrëveshjet e mëdha dërgohen para gjykatave ndërkombëtare dhe bëhen publike.
Për këtë arsye është e vështirë të bëhet një analizë e efektivitet të mjeteve të mbështetura
në të dhëna empirike. Institucioni i mbrojtjes diplomatike edhe pse më pak i aksesueshëm
nga individët se një rekurs gjyqësor duket më në konformitet me realitetin aktual të
raporteve ndërkombëtare.
Shteti përgjegjës është i detyruar sipas së drejtës ndërkombëtare që të japë dëmshpërblim
të plotë për dëmin e shkaktuar nga një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm. Është një parim
i gjithëpranuar i së drejtës ndërkombëtare që shkelja e një detyrimi ndërkombëtar sjell
kërkesën për dhënien e dëmshpërblimit në një formë të përshtatshme. Detyrimi për
dëmshpërblim trajtohet si një efekt i menjëhershëm i përgjegjësisë së shteteve duke u
paraqitur më tepër si një detyrim i shtetit përgjegjës që rrjedh nga shkelja sesa një e drejtë
e shtetit të dëmtuar.
Shteti përgjegjës ka detyrimin të bëjë kompensimin e plotë lidhur me dëmin e shkaktuar
nga një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm. Termi dëm nënkupton çdo dëm moral apo
material të shkaktuar nga ky akt. Formulimi i paraqitur në nenet e KDN nënkuptohet si
përfshirës i dëmit material dhe moral. Dëmi material i referohet dëmit ndaj pasurisë së
shtetasve që vlerësohet në terma financiarë. Dëmi moral përfshin elementë të tillë si
dhimbjen individuale ose vuajtjen, humbjen e njerëzve ose shqetësimin për ndërhyrje në
shtëpinë ose jetën private.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
170
Mbrojtja diplomatike është një mekanizëm që është vendosur qartë në të drejtën
ndërkombëtare dhe kjo e ndihmon atë që të ketë sukses në mbrojtjen e të drejtave të
individëve ndaj shkeleve të të drejtave të tyre të njohura nga e drejta ndërkombëtare. Për
sa kohë individi nuk ka fituar zotësinë e plotë juridike për të mbrojtur të drejtat e tij sipas
së drejtës ndërkombëtare, mekanizmi i mbrojtjes diplomatike është i nevojshëm që të
mbështetet. Mbrojtja diplomatike, traktatet dypalëshe të investimeve dhe traktatet e të
drejtave të njeriut janë mekanizma që janë krijuar për mbrojtjen e personave që kanë
pësuar një dëm si rezultat i një akti ndërkombëtarisht të paligjshëm. Ato plotësojnë dhe
mbështesin njëra- tjetrën në përmbushjen e këtij qëllimi dhe për këtë arsye ato nuk duhen
trajtuar si janë përjashtuese apo konkurruese, por si plotësuese të njëra-tjetrës.
Duke pasur parasysh tiparet dhe kushtet për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike duhet
dalluar mbrojtja diplomatike nga përgjegjësia erga omnes. Pra kemi dy mekanizma për
kërkimin e përgjegjësisë. Së pari, kemi mbrojtjen diplomatike që është një mekanizëm i
mirë vendosur për mbrojtjen e të drejtave te individëve dhe që mund të jetë efektiv për
shkak të njohjes së tij të gjatë në të drejtën ndërkombëtare. Një evokim i tillë nuk e vë
theksin tek marrëdhëniet dypalëshe dhe kërkesën për dëmshpërblimin e individit, por tek
shqetësimi shumëpalësh për situatën e krijuar dhe për kërkesën për t’i dhënë fund asaj.
Mbrojtja diplomatike përveç kuptimit të saj të ngushtë ligjor përdoret edhe në një kuptim
më të gjerë që përfshin të gjitha veprimet e ndërmarra nga shteti për mbrojtjen e të
drejtave të shtetasve të tij, dhe në këtë rast ajo përkufizohet si ndihmë, asistencë apo
mbrojtje konsullore. Asistenca konsullore dhe mbrojtja diplomatike janë të dyja
mekanizma për mbrojtjen e individit, por ato kanë ndryshime ndërmjet tyre. Mbrojtja
diplomatike është e kushtëzuar nga ezaurimi i mjeteve të brendshme dhe nga lidhja e
shtetësisë, kushte të cilat nuk zbatohen në ndihmën konsullore. Mbrojtja diplomatike
është më tepër përfaqësuese dhe riparuese në natyrë, ndërsa ndihma konsullore ka një
natyre parandaluese. Mbrojtja diplomatike lejon kalimin e mosmarrëveshjes nga një nivel
lokal në një nivel ndërkombëtar, ndërsa ndihma konsullore mbetet vetëm në nivelin lokal.
Megjithatë në praktikë jo gjithmonë arrihet të bëhet një diferencim ndërmjet të dy
mekanizmave.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
171
Paraqitja e karakteristikave të institucionit të së drejtës ndërkombëtare në këtë pjesë do të
na ndihmojë për kuptimin e zhvillimit të këtij institucioni në praktikën e shumë shteteve
dhe kryesisht si një udhëzues për paraqitjen e disa rekomandimeve për njohjen dhe
zbatimin e tij në vendin tonë, të cilat janë në fokus të pjesës vijuese të studimit.
PJESA E DYTË
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
172
MBROJTJA DIPLOMATIKE E TË DREJTAVE TË NJERIUT NË TË DREJTËN
E BRENDSHME DHE NË INSTITUCIONET NDËRKOMBËTARE
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
173
KREU V
MBROJTJA DIPLOMATIKE NË TË DREJTËN E BRENDSHME
1.Mbrojtja diplomatike në praktikën e shteteve
Qëllimi i këtij kreu nuk është rishikimi i të gjithë sistemeve ligjore që kanë njohur
institucionin e mbrojtjes diplomatike, por paraqitja e karakteristikave të tyre kryesore dhe
përpjekja për të identifikuar prirjen e tyre drejt përfshirjes së këtij institucioni në të
drejtën e brendshme.
Natyra diskrecionare e mbrojtjes diplomatike është pranuar nga e drejta e brendshme e
shumë shteteve, të cilat kanë përkrahur qëndrimin se paraqitja e një pretendimi, zgjidhja e
mjeteve të brendshme, pranimi i marrëveshjeve lump-sum dhe rregullimi shpërndarjes së
kompensimit nuk janë çështje të shqyrtimit gjyqësor. Duke filluar nga vitet 50 pati një
tendencë për lejimin e kontrollit gjyqësor mbi transferimin e shumave të përfituara nga
shtetet, pas ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. P.sh Franca, Britania e Madhe dhe SHBA,
ngritën komisione gjyqësore për shpërndarjen e shumave të marra nga vendet e Evropës
Lindore pas Luftës së Dytë Botërore. 359
Një shembull historik është gjetur në legjislacionin kilian të shekullit të 19, ku kërkesa
për mbrojtje diplomatike mund të dërgohej nga Ministria e Punëve të Jashtme tek
Avokati i Përgjithshëm i Gjykatës së Lartë, për një opinion ligjor që ishte i detyrueshëm
për qeverinë.360
Kushtetutat e disa vendeve e kanë të përfshirë detyrimin e shtetit për të mbrojtur shtetasit
e tyre kur pësojnë dëme jashtë shtetit. Sipas një vëzhgimi të bërë nga KDN, kryesisht
359 Mohamed Bennouna, Preliminary Report on diplomatic protection, A/CN.4/484, f. 13 360 Internationla Law Association, Diplomatic protection of persons and property, Toronto Conference 2006, p. 161, f. 28
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
174
këto vende janë të ish-bllokut komunist dhe në këto vende përfshihet: Shqipëria,
Bjellorusia, Bosnjë-Hercegovina, Bullgaria361, Kamboxhia, Kina, Kroacia, Estonia,
Gjeorgjia, Guajana, Hungaria, Italia, Kazakistani, Laosi, Letonia, Lituania, Polonia,
Portugalia, Korea, Rumania, Federata Ruse, Spanja, Maqedonia362, Turqia, Ukraina,
Vietnami, Serbia.363 Neni përkatës zakonisht, përmban formulimin se shteti do të mbrojë
interesat legjitime të shtetasve jashtë, ose shtetasit do të gëzojnë mbrojtje kur jetojnë
jashtë. Kushtetutat italiane, spanjolle dhe turke përmbajnë klauzola me formulime të
vaketa, duke përcaktuar mbrojtjen e disa të drejtave të punëtorëve jashtë, ose në rastin e
kushtetutës spanjolle pohohet se shteti do të përpiqet të sigurojë të drejtat ekonomike dhe
sociale të shtetasve që punojnë jashtë. Nga ana tjetër kushtetutat e Koresë dhe Guajanës
përcaktojnë detyrimin e shtetit për të mbrojtur shtetasit e tyre. Ukraina garanton
mbrojtjen, kushtetuta polake flet për të drejtën e shtetasit për mbrojtje jashtë, ndërsa
kushtetuta hungareze flet për të drejtën e shtetasve hungarezë për të gëzuar mbrojtjen e
Hungarisë kur janë jashtë. Nuk është e qartë nëse këto të drejta janë të detyrueshme në
ligjin e brendshëm, ose nëse shkojnë përtej të drejtës për të pasur akses në shërbimet
konsullore. Por kjo tregon se disa shtete e konsiderojnë mbrojtjen diplomatike të
shtetasve të tyre të dëshirueshme. Ka pasur raste të shteteve që, edhe pse nuk kanë
shkruar në kushtetutë një detyrim për mbrojtje, është kuptuar një detyrim i pashkruar
kushtetues për të dhënë mbrojtje diplomatike. Gjermania ka zhvilluar një praktikë të tillë
me kushtetutat e viteve 1866, 1871 dhe 1919 dhe ka zbatuar pa klauzola kushtetuese deri
në vitin 1949364. Sipas kësaj tradite shteti gjerman kishte një detyrim kushtetues për të
ofruar mbrojtje diplomatike nëse plotësoheshin disa kushte. Gjykata Kushtetuese
Federale dhe gjykatat e tjera gjermane e kanë konfirmuar këtë detyrim. Përveç kushteve
të së drejtës ndërkombëtare, mbrojtja diplomatike duhet të jepet vetëm nëse nuk bie
kundër interesave të Republikës Federale. Ky kusht është interpretuar nga gjykatat duke u
dhënë autoriteteve politike diskrecion në marrjen e një vendimi, nëse interesat e shtetit
361 Neni 25 paragrafi 5 i Kushtetutës bullgare në kreun e e dytë ‘’Të drejtat themelore dhe detyrimet e shtetasve parashikon se ‘’Shtetasit bullgare rezidentë jashtë vendit do të kenë mbrojtjen e Republikës së Bullgarisë’’. 362 Neni 49/2 i Kushtetutës maqedone e vitit 1991 parashikon se ‘’Republika kujdeset për të drejtat kulturore, ekonomike dhe sociale te qytetarëve të Republikës jashtë vendit’’. 363Supra nr. 348, f.30 364 Idem f. 31
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
175
dhe të popullit si tërësi e përjashtojnë mbrojtjen diplomatike.365 Në Zvicër qeveria nuk ka
detyrimin për të ushtruar mbrojtjen diplomatike, por disa dispozita të Kushtetutës dhe
rregullorja konsullore e vitin 1967, njohin një të drejtë të kufizuar nga ana e misioneve
konsullore zvicerane për të mbrojtur shtetasit zviceranë, nëse kjo nuk prek interesat e
Konfederatës. 366
Britania e Madhe nuk njeh të drejtën e individit për të kërkuar detyrimin e Kurorës për
mbrojtje diplomatike. Ministria e Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Bashkuar ka
përcaktuar një grup normash në dokumentin e quajtur ‘’Rregulla që zbatohen për
pretendimet ndërkombëtare’’. Objekti i këtij dokumenti administrativ të përbërë nga 10
rregulla është paraqitja e disa normave që duhet të zbatohen kur një shtetas i Mbretërisë
së Bashkuar ankohet për dëme të shkaktuara nga një shtet tjetër dhe i kërkon Madhërisë
së Saj që të marrë përsipër pretendimin e tij sipas së drejtës ndërkombëtare. Sipas këtyre
rregullave duhet që ankimuesi të jetë shtetas britanik në kohën e ndodhjes së dëmit dhe të
jenë ezauruar mjetet e brendshme ligjore.367 Por siç do të shikohet edhe në rastet e
praktikës së gjykatave angleze, sot shtetasit britanikë kanë një pritshmëri legjitime për
ushtrimin e mbrojtjes diplomatike. Në Francë e drejta e ushtrimit të mbrojtjes
diplomatike është një akt i qeverisë, e cila nuk është subjekt i rishikimit administrativ.
Megjithëse nuk ka detyrim të përgjithshëm nga ana e ekzekutivit për të ushtruar
mbrojtjen diplomatike nga ana e ekzekutivit të SHBA, ligji i quajtur Akti i Pengmarrjes i
vitit 1868, i kërkon Presidentit të ndërhyjë sa herë që një shtetas amerikan është kufizuar
në mënyrë të padrejtë nga liria nga autoriteti i një shteti të huaj. Në këto raste presidenti,
duhet t'i përdorë mjetet që nuk konsiderohen si akte lufte ose të ndaluara nga ligji, dhe që
ai i gjykon të përshtatshme dhe të nevojshme për të realizuar lirimin e shtetasit.
SHBA duke filluar nga mesi i viteve 60 kanë shfrytëzuar rrallë të drejtën për të marrë
përsipër pretendimet e individëve.368 Ato e kanë ushtruar mbrojtjen diplomatike së
fundmi në gusht dhe tetor 2008 kur morën përsipër pretendimet e shtetasve amerikanë të 365John Dugard, First Report on diplomatic protection, UN Doc. A/CN.4/506, f. 31, p 81. 366Idem. 82 367 D.J.Harris, Cases and materials on International law, Sweet & Maxwell, 1998, f. 601
368David Bederman, State to State Espousal of human rights claims, Virginia Journal of International Law, Volume 1, 2011, f. 7
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
176
dëmtuar në aktet terroriste të qeverisë libiane.369 Këto pretendime rezultuan në një
dëmshpërblim lump sum. Zakonisht SHBA aplikon të drejtën e ushtrimit të mbrojtjes
diplomatike në situata të përcaktuara mirë, në përputhje me formulën e Borchard, që këto
akte të jenë “shkelje flagrante dhe serioze” të normave të të drejtave të njeriut.370
Kjo sjellje e përmbajtur e SHBA shpjegohet me faktin se Kushtetuta amerikane i jep
degës ekzekutive autoritet të plotë për zhvillimin e marrëdhënieve me jashtë, e cila
përfshin edhe trajtimin e pretendimeve ndërkombëtare. Pohimi i një juristi të
Departamentit të Shteti se “lidhur me marrjen përsipër të një pretendimi vendimi i
Departamentit të Shtetit ndikohen jo vetëm nga rrethanat e çështjes, por edhe nga
shqetësimi i Departamentit për ofendimin e shtetit të huaj dhe krijimin e një irritimi
potencial në lidhje me këtë shtet”371, është tregues i kësaj përqasje të administratës
amerikane. Pra politika amerikane ka qenë pragmatiste. Së pari, pretendimi duhet të ketë
mbështetje thelbësore dhe të reflektojë një shkelje të qartë dhe të rëndë të të drejtave të
njeriut dhe së dyti, marrjen parasysh të ndjeshmërisë politike dhe diplomatike të
marrëdhënieve me jashtë. Së fundmi, ka pasur thirrje nga shoqëria civile dhe aktivistë të
të drejtave të njeriut për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike për aktivistin kinez të të
drejtave të njeriut Chen Guangcheng, drejtuar presidentit Obama dhe Sekretares së
Shtetit Klinton, megjithatë nuk ka pasur sinjale të qarta për vullnetin e SHBA për
ushtrimin e kësaj mbrojtje. 372
Në fakt vlera normative e klauzolave kushtetuese për mbrojtjen diplomatike ka qenë
objekt kundërshtish. Disa autorë nënvizojnë papërshtatshmërinë e dispozitave të
brendshme ligjore për krijimin e një detyrimi ndërkombëtar për të ushtruar mbrojtjen
diplomatike, mbështetur në një deklarim të qartë nga GJND në çështjen Barcelona
Traction se ‘të gjitha çështjet për kontrollin e shteteve në ushtrimin e mbrojtjes
diplomatike mbeten brenda së drejtës kombëtare dhe nuk ndikojnë pozitën
369Foreign Claims Settlement Commission of the US Department of Justice, 2009 Annual Report f. 8-10 http://www.justice.gov/fcsc/annrep09.pdf 370 Supra nr.358, f.8. 371Abraham Sofaer Former legal Adviser Depratment of State – Foreign Sovreign Immunities Act Hearing, i cituar në David Bederman, State to State Espousal of human rights claims, Virginia Journal of International Law, Volume 1, 2011. 372 http:/www.lifenews.com/2012/05/01 Letër e hapur për administratën amerikane.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
177
ndërkombëtare’. 373 Disa autorë të tjerë pranojnë se njohja e së drejtës së individit për
mbrojtje diplomatike në të drejtën e brendshme nuk duhet trajtuar si një fakt nga organet
ndërkombëtare, por si një shenjë e fortë e praktikës së shteteve që ka një ndikim në
krijimin e normave ndërkombëtare përkatëse. 374
Disa autorë si Erasmus, Davidson mbështesin idenë se e drejta e shtetësisë përfshin në
vetvete edhe të drejtën e mbrojtjes diplomatike.375 Ndonëse ky qëndrim nuk ka pasur
mbështetje të gjerë teorike, ka gjetur përkrahje në rastet e praktikës gjyqësore.
Në çështjen Kuanda v. Presidentit të Afrikës së Jugut, gjykatësi afrikano-jugor Sandile
Ngcobo njohu një të drejtë kushtetuese të qytetarëve ndaj qeverisë për të trajtuar në
mënyrën e duhur një kërkesë për mbrojtje diplomatike. Në këtë rast një shtetas i Afrikës
së Jugut i cili mund të përballet me dënimin me vdekje jashtë vendit mund të kërkojë
mbrojtje diplomatike dhe qeveria është e detyruar ta konsiderojë këtë kërkesë në mënyrën
e duhur. Kjo e drejtë është një përfitim i shtetësisë afrikano-jugore, citon gjykatësi. 376
Është e rëndësishme të dallohet ndërmjet të drejtës ndërkombëtare, e cila trajton
marrëdhëniet ndërmjet shteteve dhe së drejtës së brendshme, e cila trajton marrëdhëniet
ndërmjet shtetit dhe individëve. Një shtetas në pozitën e kërkuesit duhet të mbështetet në
të drejtën e brendshme për mbrojtjen diplomatike, pasi e drejta ndërkombëtare nuk e njeh
të drejtën për mbrojtje diplomatike. Nëse një shtet i ofron mundësinë një shtetasi të tij
nëpërmjet së drejtës së brendshme për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike, mund t’i
drejtohet së drejtës ndërkombëtare për mënyrën e trajtimit të mbrojtjes diplomatike në
raport me shtetin tjetër.
Si përfundim mund të themi se të gjithë shembujt e dhënë më lart tregojnë se ka shenja në
praktikën e shteteve, kushtetutat dhe opinionin juridik në mbështetje të pikëpamjes se
shteti jo vetëm që ka një të drejtë, por edhe një detyrim për të mbrojtur shtetasit jashtë.
373 Vasileios Pergantis, Towards a humanisation of diplomatic protection? Max Planck Institute, 2006,www.zaoerv.de, f. 379 374 Supra nr.353, f. 30. 375 Naura Karazivan, Diplomatic protection: Taking human rights extraterritorially. Canadian Yearbook of International Law, Volume 44, 2006, f.323 376 Samuel Kuanda and others v. The president of South Africa, Decision of 4 August 2004.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
178
2.Mbrojtja diplomatike në gjykatat kombëtare
GJND apo gjykatat e tjera ndërkombëtare nuk janë vendi i vetëm nga ku priten
ndryshimet në të drejtën ndërkombëtare. Gjykatat e brendshme janë shpesh skena e parë e
zhvillimeve të së drejtës ndërkombëtare.
Në pamje të parë mund të duket paradoksale, por i huaji mund të sigurohet kundër
shkeljes së te drejtave të tij ndërkombëtare nëpërmjet veprimtarisë së gjykatësve të
brendshëm më shumë se nga mbrojtja diplomatike.377Gjykatësit që veprojnë në pavarësi
të plotë në një shtet që ofron garanci për zbatimin e së drejtës ndërkombëtare, mund të
evitojnë që shtetasi i huaj të shkojë drejt kërkimit të mbrojtjes diplomatike nga shteti i tij
dhe mund të jenë të gjendje të mbrojnë të drejtat e të huajit më shumë së shteti i tij i
shtetësisë. Mbrojtja diplomatike i takon organeve politike të cilët mund të jenë të
kushtëzuar nga motive politike lidhur me marrëdhëniet ndërkombëtare. Janë këto
konsiderata që mbështesin edhe qëndrimin e Confortit se e drejta ndërkombëtare ashtu si
edhe e drejta ne përgjithësi duhet të administrohet nga gjykatësit.378
Në çështjen Barcelona Traction Company Case, GJND përcaktoi se: ”legjislatori vendas
mund të vendosë mbi shtetin një detyrim për të mbrojtur qytetarët e tij jashtë, dhe mund
t’i japë shtetasit një të drejtë të kërkojë përmbushjen e këtij detyrimi dhe ta lidhë të
drejtën me sanksione korresponduese”.379 Por shumë pak shtete kanë zgjedhur këtë
drejtim. Në mungesë të kësaj të drejte të shprehur, aplikuesit duhet të bindin gjykatën për
të gjetur një detyrim të forcueshëm nga klauzolat kushtetuese ekzistuese ose parimet e së
drejtës administrative.
Megjithatë gjatë 30 viteve të fundit, shtetasit e disa shteteve kanë paraqitur padi ndaj
qeverive të tyre si pasojë e dështimit për të ushtruar mbrojtjen diplomatike.380 Individët
kryesisht ankohen për burgim arbitrar, gjykim të padrejtë ose akte të tjera të ndaluara nga 377Benedetto Conforti, Diritto Internazionale, VII Edizione, Napoli, 2006,f. 216 378 Ibid, f. 217 379Barcelona Traction, Light and Power Co.Ltd. Case, ICJ Report 1970, f. 78 380 Annemariake Kuinzli, Restricting Discretion: Judicial Review of diplomatic protection, Nordic Journal of International Law,2006, f. 280
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
179
e drejta ndërkombëtare si tortura apo trajtimi çnjerëzor dhe degradues në shtete të huaja.
Në gjykimet e tyre fillimisht gjykatat kombëtare mbështetën idenë se aktet e ekzekutivit
normalisht nuk ishin të gjykueshme dhe nuk duhej hyrë në themel të çështjes se çfarë
masash duhej të merrte qeveria për të mbrojtur të drejtat e shtetasve të saj. Por me rritjen
e rëndësisë së të drejtave të njeriut kjo qasje e gjykatave ndryshoi ndjeshëm.
Trajtimi i të drejtave të njeriut ka ndryshuar shumë dekadat e fundit. Të drejtat e njeriut
konsiderohen si të drejta individuale duke i dhënë kështu individit të drejtën
korresponduese për të kërkuar respektimin e këtyre të drejtave ose dëmshpërblimin në
rast të shkeljes së tyre. Kjo tendencë ka ndikuar edhe në qëndrimin e gjykatave, të cilat
kanë treguar një hapje ndaj pranimit të rritjes së rëndësisë së të drejtave të njeriut
nëpërmjet masave aktive nga shtetet dhe qeveritë. Tradicionalisht mbrojtja diplomatike
është konsideruar si një e drejtë e pakufizuar e shteteve. Kjo do të sillte si pasojë që
gjykatat të trajtonin si të papranueshme kërkesën për shqyrtimin e veprimeve apo
mosveprimeve të marra nën mbrojtjen diplomatike, si një subjekt që i takon një sfere
absolute të ekzekutivit. 381 Vendimet gjyqësore në Francë ndërmjet viteve 1940- 1970
tregojnë këtë përqasje: mbrojtja diplomatike është një akt i qeverisë dhe “paraqitja me
anë të së cilës pretenduesi kërkon anulimin e vendimit për të mos ushtruar mbrojtjen
diplomatike ngre pyetje të cilat për nga natyra e tyre nuk mund të ngrihen përpara
gjykatave administrative”.382 Gjykata Kushtetuese Federale gjermane ka njohur
detyrimin e shtetit për të dhënë mbrojtje diplomatike, nëse plotësohen disa kushte.383
Megjithatë një shqyrtim i çështjeve të dala nga gjyqësori i disa vendeve tregon se kjo
pikëpamje mbi natyrën e mbrojtjes diplomatike ka evoluar dhe ka ndryshuar. Gjykatësit
kanë njohur natyrën diskrecionare të mbrojtjes diplomatike dhe janë të mendimit se
ekzekutivi është më i përshtatshëm për të kryer vlerësimin e nivelit të kërkuar dhe llojit të
mbrojtjes, por se dhe një konkluzion në të kundërtën, pra që ekzekutivi mund të dështojë
në ushtrimin e kësaj të drejte nuk duhet përjashtuar apriori. 384 Në këto vendime është
381 Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, New York, 1919, f.29. 382 Societe Sapvin, Conceil d’Etat, 25 marche 1998, 89, ILR7 383 John Dugard, Diplomatic Protection and human rights: The draft Articles of the International Law Commission , 2005, fq. 6 384 Supra nr. 368, f. 286.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
180
treguar se vendimmarrja arbitrare, pa marrë një shqyrtim të mjaftueshëm të shkeljes së të
drejtave të njeriut, që më tej ka sjellë refuzimin e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike,
mund të jetë shkelje e detyrimeve të qeverisë.
Pyetjes se cila e drejtë është shkelur në këto raste nga ekzekutivi, e drejta kushtetuese, e
drejta ndërkombëtare e përgjithshme apo e drejta ndërkombëtare e të drejtave të njeriut,
nuk i është dhënë gjithmonë një përgjigje e saktë.385 Megjithëse në çdo rast bëhet
referencë në të drejtën ndërkombëtare, këto vendime kryesisht mbështeten në detyrimet
në të drejtën kushtetuese dhe të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut.
Gjykatat kanë marrë në shqyrtim çështjen nëse mbrojtja diplomatike mund të
konsiderohet si një e drejtë e individit sipas së drejtës ndërkombëtare.386 Megjithëse
është njohur se ka pasur zhvillime të rëndësishme në KDN për këtë çështje, gjykatat kanë
arritur në përfundimin se mbrojtja diplomatike nuk është njohur nga e drejta
ndërkombëtare si një e drejtë e njeriut dhe nuk mund të zbatohet si e tillë. Sipas
vlerësimit të GJK të Afrikës së Jugut një qasje e tillë do të shkaktonte më shumë
probleme sesa do të zgjidhte. Për këto arsye individi nuk mund të mbështesë pretendimet
e tij në të drejtën ndërkombëtare zakonore.387 Në këto rrethana gjykatat i janë drejtuar të
drejtës kombëtare për të gjetur detyrimin e shtetit për të ushtruar mbrojtje diplomatike.
Vendimet e marra nga gjykatat e brendshme kanë një interes studimor pasi shërbejnë në
zhvillimin e së drejtës ndërkombëtare në formën e praktikës shtetërore. Për këtë arsye
vlerësoj si të nevojshme analizimin e disa prej vendimeve gjyqësore në vende të
ndryshme, analizë e cila do të na ndihmojë të përcaktojmë tendencën për njohjen e të
drejtës së individit për t'iu drejtuar gjykatës në rastet kur shteti i tij, në mënyrë të
paarsyeshme, refuzon të ushtrojë mbrojtjen diplomatike për të mbrojtur të drejtat e tij.
385 Idem, f. 283 386 Shiko më poshtë Çështjen Samuel Kuanda and others v. the President of South Africa, Decision of 4 August 2004. 387 Vendimi Kuanda para 29.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
181
2.1 Çështje gjyqësore të mbrojtjes diplomatike në gjykatat kombëtare
a. Çështja Abbasi
Në Angli evidentohen dy çështje civile lidhur me mbrojtjen diplomatike që kanë shërbyer
si precedentë edhe për raste të ngjashme lidhur me të drejtat e të burgosurve në burgun e
Guntanamo-s.
Çështja e parë është ajo e Feroz Ali Abbasi një shtetas britanik, i cili u kap në vitin 2002
nga forcat amerikane në Afganistan dhe u transferua në Guantanamo Bay. Nëpërmjet
nënës së tij në Angli, Abbasi i bëri kërkesë Gjykatës së Lartë që ta urdhërojë Sekretarin e
Punëve të Jashtme “të marrë hapa për të adresuar pozitën e tij ose të paktën t’i japë një
përgjigje të arsyeshme ndaj kërkesës së tij për asistencë”.
Kjo çështje nuk ishte e para e shqyrtuar nga gjykatat britanike në fushën e mbrojtjes
diplomatike, prandaj ajo duhet parë në dritën edhe të vendimeve të mëparshme në
çështjet Pibhai dhe Ferhut Butt.
Në çështjen Pirbhai u shqyrtuan pretendimet e shtetasve anglezë, të cilët humbën pasuritë
e tyre në Uganda, pasi u përzunë nga qeveria e Gjeneralit Amin. Vendimi i Gjykatës së
Lartë theksonte se vendimi i Sekretarit të Shtetit për të mos ndërhyrë në emër të shtetasve
britanikë nuk mund të rishikohej nga gjykata. Më referuese për interpretimin e çështjes
Abassi është çështja Ferhut Butt, e cila u paraqit nga motra e një shtetasi britanik të
burgosur në Jemen, si i dyshuar për akte terroriste. Ajo pretendoi se gjykimi dhe kushtet e
burgosjes, përfshirë pretendimet për torturë dhe trajtim çnjerëzor, ishin një shkelje
flagrante e të drejtave ndërkombëtare të njeriut dhe si e tillë qeveria britanike ishte e
detyruar të ushtronte mbrojtje diplomatike për vëllain e saj. Megjithëse Gjykata e Lartë
shprehu shqetësimin e saj për fatin e të burgosurve britanikë, pranoi se situata ishte
rezultat i ndërhyrjeve serioze në të drejtat themelore të të burgosurve. Gjykata theksoi se
megjithëse është kërkesa është e drejtë, shqyrtimi i saj është një çështje e ekzekutivit dhe
jo e gjykatës. Ky konkluzion duket se mbështet jo-gjykueshmërinë e këtyre
pretendimeve.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
182
Këto shembuj u dhanë për të kuptuar se çështja Abassi niset duke pasur parasysh se deri
para kësaj çështje ushtrimi i mbrojtjes diplomatike konsiderohet e pa gjykueshme nga
gjykatat vendase.
Abassi një i burgosur në Guantanamo Bay, protestoi se Mbretëria e Bashkuar duhet të
kishte ushtruar mbrojtje diplomatike, sepse burgosja e tij shkelte të drejtën
ndërkombëtare dhe të drejtat themelore të njeriut, në veçanti ndalimin e burgosjes
arbitrare, një normë kjo e jus cogens. 388 Aplikimi i Abbasi u refuzua nga Gjykata e
Lartë, megjithatë iu dha e drejta për apel në Gjykatën e Apelit. Në apel qeveria
argumentoi se as ligjshmëria e veprimeve të ndërmarra nga qeveria dhe as sjellja e
ekzekutivit në fushën e politikës së jashtme nuk janë çështje-objekt të shqyrtimit
gjyqësor. Gjykata vlerësoi se trajtimi i Abassi nuk ishte në përputhje me të drejtën
ndërkombëtare. Gjykata konfirmoi se e drejta ndërkombëtare nuk njihte detyrim për të
ushtruar mbrojtjen diplomatike, po ajo refuzoi qëndrimin se “nuk ka vend për rishikimin
gjyqësor të refuzimit për të dhënë asistencë diplomatike një subjekti britanik i cili po
vuan një shkelje të të drejtave themelore të njeriut”389.
Që në fillim të arsyetimit të saj gjykata nuk u mbështet tek çështjet e mëparshme. Pyetja
që shtrohej ishte nëse nuk ka një detyrim nga shteti, atëherë pse duhet të lejojë gjykata
kontrollin gjyqësor? Gjykata angleze e gjeti zgjidhjen në doktrinën e “pritshmërisë
legjitime”. Gjykata vlerësoi se deklaratat e ndryshme të qeverisë për mbrojtjen
diplomatike dhe asistencën konsullore për shtetasit e tyre jashtë vendit, i japin atyre
pritshmërinë se nëse një qytetar britanik është subjekt i shkeljeve jashtë vendit “qeveria
britanike nuk do të lajë duart dhe ta braktisë atë në fatin e tij”. Ky qëndrim i Gjykatës
formoi të ashtuquajturën doktrina e “pritshmërisë legjitime” (legitimate expectation).
Gjykata theksoi se: “doktrina e pritshmërisë legjitime jep një mjet fleksibël dhe të
mirëvendosur për të dhënë efekt ligjor për një politikë të përcaktuar ose praktikë për
ushtrimin e diskrecionit administrativ”390.
388 Abassi Anor v Secretary of State for Foreign and Commenwealth Countries, 2002, para 28-29 389 Idem. para 80 390 Idem. para 82
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
183
Nëse qeveria ka një politikë të vazhdueshme lidhur me mbrojtjen e shtetasve jashtë,
shtetasit mund të mbështeten në këtë politikë dhe të presin nga qeveria të veprojë në
përputhje me të. Gjykata e bëri të qartë se ajo nuk e konsideron ushtrimin e mbrojtjes
diplomatike të jetë tërësisht në diskrecionin e ekzekutivit. Në disa rrethana mund të jetë e
përshtatshme për gjykatën të nxjerrë urdhra detyrues për Sekretarin e Jashtëm që të marrë
në konsideratë çështjen e aplikuesit. Gjykata angleze hodhi një hap më tej se gjykatat
zvicerane dhe gjermane. Çështja Abassi solli një shembull të rëndësishëm për
interpretimin e së drejtës dhe natyrës së mbrojtjes diplomatike. Ajo u nis nga klasifikimi
i mbrojtjes diplomatike si një akti i qeverisë dhe më tej e limitoi diskrecionin e
ekzekutivit. Çështja Abbasi tregon qartë se e drejta e mbrojtjes diplomatike nuk i është
dhënë vetëm dhe ekzkluzivisht shtetit dhe se ushtrimi i mbrojtjes diplomatike nuk është
një e drejtë absolute e zyrtarëve qeveritarë, por është subjekt i standardeve të të drejtave
të njeriut dhe rregullave të sigurisë ligjore.
Abassi u kthye në Mbretërinë e Bashkuar në 25 janar 2005, pas negociatave diplomatike
ndërmjet SHBA dhe Mbretërisë së Bashkuar. Qëndrimi në çështjen Abassi u konfirmua
më vonë edhe në çështjen Al Rawi kundër Sekretarit të shtetit në vitin 2006.391.Mbi bazën
e këtij gjykimi qeveria britanike arriti në vitet në vijim të riatdhesonte 9 shtetasit e saj të
burgosur në Guantanamo.
b. Çështja Khadr
Në Kanada çështja e Omar Khadr është një shembull i dështimit të një qeverie për të
dhënë mbrojtje diplomatike për shtetasit e saj. Omar Khadr, një shtetas kanadez i kapur
nga forcat amerikane në Afganistan në moshën 15 vjeç dhe i burgosur në Guatanamo për
7 vjet, pati sukses për të bindur Gjykatën e Apelit në Kanada për të urdhëruar qeverinë
kanadeze për të kërkuar riatdhesimin e tij të menjëhershëm nga SHBA. 392 .
Çështja e Khadr është unike ndër çështjet e fundit të mbrojtjes diplomatike, duke pasur
parasysh se me ndërhyrjen e Gjykatës Federale të Kanadasë u urdhërua qeveria që të
391 Case n. CO/10470/2005, http://www.high-court-justice.vlex.co.uk/vid/-52631606 392Khadr v. Prime Minister of Canada, 2009,http://www.law.utoronto.ca/documents/Mackin/Repat_Khadr_v_Canada_PM_FedTD.htm.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
184
kërkojë riatdhesimin e Khadr.393 Gjykatësi O’Reilly i cili dha këtë urdhër, riafirmoi
pjesërisht mbrojtjen diplomatike tradicionale, duke vlerësuar se nuk ka “detyrë të qartë”
ndaj shteteve për të siguruar mbrojtje diplomatike sipas së drejtës
ndërkombëtare.394Vendimi u mbështet në shkeljen e të drejtave kushtetuese të Kanadasë
të lidhura me bashkëpunimin e qeverisë kanadeze, dhe në shkeljen e të drejtave
ndërkombëtare të njeriut. Në arritjen e këtij konkluzioni, gjykatësi vendosi se shtetasit
kanë të drejtën e mbrojtjes diplomatike dhe vendimet e qeverisë për ta dhënë ose refuzuar
atë janë subjekt të kontrollit gjyqësor.
Deri në këtë vendim asnjë gjykatë si ndërkombëtare ashtu edhe kombëtare nuk kishte
pohuar një detyrim të një qeverie për të ushtruar mbrojtjen diplomatike për të ruajtur
shtetasit nga keqtrajtimi i një shteti të huaj.395
c. Çështja Rudolf Hess
Gjermania është një shtet i cili i garanton shtetasve të saj të drejtën për të gëzuar
mbrojtjen diplomatike. Megjithatë Kushtetuta nuk parashikon një nivel minimal të
mbrojtjes ose llojin e mbrojtjes diplomatike që duhet të sigurohet nga qeveria. Një nga
rastet e para ku u shqyrtua mosushtrimi i mbrojtjes diplomatike ishte çështja e Rudolf
Hess, i cili në qershor 1977 paraqiti padi ndaj Republikës Federale të Gjermanisë për
detyrimin e ushtrimit ndaj tij të mbrojtjes diplomatike, sepse rrethanat e burgosjes së tij
në vitin 1947 si bashkëpunëtori i regjimit nazist, ishin në kundërshtim me të drejtën
ndërkombëtare. Në dhjetor 1980 gjykata vlerësoi se qeveria federale kishte detyrim për të
dhënë mbrojtje diplomatike shtetasve të saj, por kishte një liri të gjerë për të ushtruar këtë
mbrojtje. Gjykata pa se qeveria federale e kishte ngritur çështjen e tij përpara Fuqive
Aleate duke argumentuar se gjendja shëndetësore e ankimuesit e justifikonte lirimin e tij,
por ishte konsideruar e papërshtatshme, pasi kjo mund të ngrinte çështjen e diskutimit të
ligjshmërisë së Gjykatës së Nurembergut. Gjykata vërejti edhe qëllimin e qeverisë
federative për të lehtësuar situatën e ankimuesit, megjithëse ligjshmërinë e
393 Idem. 394 Idem. p. 47 395Elisabet Prochaska, Testing the limits of diplomatic protection: Khadr v. The prime minister of Canada, http://www.ejiltalk.org
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
185
padiskutueshme të burgosjes së tij. Gjykata vlerësoi se qeveria kishte bërë përpjekje të
mjaftueshme, megjithëse ato nuk kishin rezultatin e kërkuar nga ankimuesi. Kjo çështje
është interpretuar se konfirmon pikëpamjen se mbrojtja diplomatike është një e drejtë e
pakufizuar e qeverisë dhe jo e individëve.
d Çështja M.K kundër Holandës
Z. Kuijt, një shtetas holandez, paraqiti ankesë kundër Holandës në vitin 2003. Ai ishte
mbajtur në një vend paraburgimi në Bankok, si i dyshuar për trafikimin e lëndëve
narkotike për 6 vjet. Ai e konsideronte këtë një shkelje të së drejtës për një gjykim të
drejtë brenda një kohe të arsyeshme. Të drejtat e shkelura ishin pjesë e të drejtave
universale të njeriut që sjellin detyrime erga omnes dhe kjo sillte detyrimin e qeverisë së
Holandës të ndërhynte për përmirësimin e situatës së tij. Gjykata analizoi përpjekjet e
qeverisë holandeze për të asistuar z. Kuijt dhe arriti në konkluzionin se pretendimet e tij
nuk mund të mbështeteshin. Qeveria nuk ishte në gjendje të detyronte qeverinë tajlandeze
për mënyrën se si i trajtonte të burgosurit e saj, por për më tepër qeveria holandeze u
përpoq të ndikonte në trajtimin e Kuijt nëpërmjet diplomacisë së qetë.396 Kjo çështje ka të
bëjë me asistencën konsullore dhe mbrojtjen diplomatike pasi aplikanti pretendonte se
qeveria holandeze kishte dështuar të përmbushte detyrimet e saj në të dy mekanizmat.
Gjykata gjeti se lidhur me asistencën konsullore se individi nuk ka të drejta për asistencë
konsullore sipas të drejtës ndërkombëtare, por ajo nuk arriti të dallonte ndërmjet
asistencës konsullore dhe mbrojtjes diplomatike. Veprimet e ndërmarra nga qeveria
holandeze në emër të Kuijt tentojnë drejt mbrojtjes diplomatike: ndërhyrja diplomatike
tek autoritetet tajlandeze dhe korrespondenca ndërmjet Ministrisë se Punëve të Jashtme të
Holandës dhe asaj tajlandeze e tregon këtë. Në fakt mungesa e ndarjes ndërmjet këtyre dy
mekanizmave nuk është e panjohur për praktikën e gjykatës.
396 Kuijt v. The Nertherlands 18.3.2003, para 3.6-3.7
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
186
f. Çështja Hicks
David Hicks është një shtetas australian, i cili u konvertua në fenë islame, pasi u përfshi
në trajnime me UÇK në Kosovë. 397Në nëntor 1999 Hicks udhëtoi në Pakistan ku u
bashkua me kampet e Al Qaeda dhe në dhjetor 2001 u arrestua nga forcat e NATO-s. Prej
aty Hicks u transferua në Guantanamo Bay. Në vitin 2006 u zbulua se Hicks zotëronte
edhe shtetësinë britanike dhe ai mund të trajtohej në të njëjtën mënyrë si shtetasit
britanikë që u liruan nga ky vend burgim. Megjithatë SHBA refuzuan lirimin e tij, sepse
ai ishte shtetas australian në kohën e arrestimit dhe kishte marrë asistencë konsullore nga
Australia. Çështja e Hicks nxiti një debat, mbi trajtimin e mbrojtjes diplomatike në rastet
e shtetësisë së dyfishtë.
I lindur në Australi, Hicks ishte shtetas australian sipas ‘Australian Citizenship Act’ të
vitit 1948. Nëna e tij ishte shtetase britanike dhe sipas ‘British Nationality Act’ të vitit
1981, Hicks kishte të drejtë të aplikonte për shtetësinë britanike. 398 Në 16 shtator 2005
Hicks paraqiti nëpërmjet përfaqësuesve të tij ligjorë kërkesën për marrjen e shtetësisë
britanike pranë Ambasadës Britanike në Washington. Në 9 nëntor 2005 përfaqësuesit e
Hicks morën një përgjigje nga Sekretari i Shtetit britanik për Punët e Brendshme se ata
do të pranonin kërkesën e Hicks për shtetësinë, por në të njëjtën kohë do të kërkonin një
urdhër për heqjen e saj, pasi aktet e Hicks (trajnimi terrorist në Pakistan dhe Afganistan)
konsideroheshin se dëmtonin rëndë interesat e Mbretërisë së Bashkuar.
Në proceset gjyqësore gjykata vendosi se Hicks mund t’i hiqet shtetësia vetëm nëse
shkeljet e pretenduara kanë ndodhur pasi ai ka marrë shtetësinë. Qeveria e Mbretërisë së
Bashkuar u detyrua t’i jepte Hicks një mundësi për t’u betuar për besnikëri ndaj shtetit,
për të plotësuar regjistrimin e shtetësisë së tij.
Hicks iu dha shtetësia britanike në 6 korrik 2006 për t’iu hequr një ditë më vonë me një
urdhër të sekretarit të brendshëm, që u mbështet në një ligj të ri ‘Immigration, Asylym
and Nationality’ që u miratua në 30 mars 2006. Është diskutuar se legjislacioni i ri u bë
397Natalie Klein, Lise Barry, A human rights prespective on diplomatic protection: David Hicks and his dual nationality, Australian Journal of Human Rights, Vol 13, 2007, f. 2 398 Idem, f. 5
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
187
specifikisht për situatën e Hicks, me qëllim që qeveria britanike të mënjanonte çdo
mundësi ndërhyrje diplomatike që do të vinte si rezultat i marrjes së shtetësisë
britanike.399
g. Çështja Kuanda
Në çështjen ‘Kuanda v. President of the Republic of South Africa’ në gusht 2004,
Gjykata Kushtetuese e Afrikës së Jugut vlerësoi detyrimet kushtetuese të qeverisë për të
marrë në shqyrtim kërkesën për mbrojtje diplomatike nga qytetarët që janë përballur me
veprime nga shtetet e tjera që shkelin të drejtën ndërkombëtare. Megjithëse qeveria ka liri
të gjerë sesi të përgjigjet, vendimet e saj janë subjekt i kontrollit kushtetues dhe
shqyrtimit gjyqësor.400
Samuel Kuanda dhe 68 shtetas afrikano-jugorë u arrestuan në Zimbabve. Ata rrezikonin
ekstradimin në Guinenë Ekuatoriale ku ishin akuzuar për përfshirjen në një grusht shteti
ndaj qeverisë së këtij vendi. Duke pasur dyshime se ekstradimi i tyre do të sillte si pasojë
keqtrajtimin e tyre, një gjykim jo të drejtë dhe dënimin me vdekje, ata paraqitën një padi
përpara Gjykatës së Lartë në Pretoria, për ta detyruar qeverinë afrikano-jugore të merrte
hapat e nevojshme për të siguruar që të drejtat e tyre sipas Kushtetutës së Afrikës së Jugut
nuk do të shkeleshin. 401
Gjykata e Lartë nuk e pranoi padinë. Gjykata Kushtetuese lejoi një apel të drejtpërdrejte.
Ajo u shpreh dakord me aplikuesit se ata kishin një të drejtë kushtetuese, por nuk ishte
dakord me qëllimin e saj dhe vendosi se veprimet e qeverisë nuk e kishin shkelur këtë të
drejtë. Aplikuesit e mbështetën kërkesën e tyre në nenin 7.2 të Kushtetutës që kërkon nga
shteti që të “respektojë, mbrojë dhe promovojë të drejtat në Kartën e të Drejtave”. Ata
pretenduan se qeveria e Afrikës së Jugut ka një detyrim për të vepruar në nivelin
diplomatik për të siguruar që të drejtat e njeriut të njohura në kushtetutën e këtij vendi të
399 Idem, f. 7. 400Mary Coombs, Kuanda v. President of the Republic of South Africa Case, The American Journal of International Law, Vol 99, f. 6. 401Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
188
respektohen nga Zimbabve dhe Guinea Ekuatoriale. Gjykata e refuzoi këtë pretendim me
arsyetimin se këto dokument nuk kanë efekt ekstraterritorial. 402 Gjykata duke iu referuar
të drejtës ndërkombëtare aktuale vlerësoi se njihet e drejta e shtetit për të ushtruar
mbrojtjen diplomatike, por jo një detyrim ndaj qytetarëve të tij për ta bërë këtë.
Sipas Gjykatës “një vendim nëse mbrojtja diplomatike duhet dhënë është një aspekt i
politikës së jashtme e cila është esencialisht funksion i ekzekutivit. Koha e përfaqësimit
nëse ajo duhet bërë, gjuha me të cilën ajo duhet prezantuar dhe sanksionet që duhen
kërkuar janë çështje me të cilat gjykatat nuk mund të merren.” Vendimi i Gjykatës
Kushtetuese u mbështet edhe në dy vendime të mëparshme Hess dhe Abassi, të cila më
parë kishin theksuar diskrecionin e ekzekutivit.403Megjithatë Gjykata Kushtetuese e
Afrikës së Jugut ishte më inovative kur theksoi se ka vend për një shqyrtim gjyqësor në
rastet e mbrojtjes diplomatike. Qeveria duhet të përgjigjet në mënyrë të përshtatshme
ndaj një kërkese për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike dhe nëse përgjigjja është
irracionale ose në keqbesim, gjykata mund të ndërhyjë duke i kërkuar qeverisë që të
merret me çështjen në mënyrën e duhur. 404Në arsyetimin e saj, Gjykata mbështeti idenë
se nuk ka një të drejtë individuale për mbrojtje diplomatike sipas së drejtës
ndërkombëtare. Gjykata dalloi ndërmjet të drejtave të njohura sipas së drejtës
ndërkombëtare për të cilat shtetet mund të ushtrojnë të drejtën e tyre për të ushtruar
mbrojtjen diplomatike dhe të drejtave që ekzistojnë vetëm në ligjin e brendshëm të një
shteti. Këto të fundit nuk mund të shërbejnë si bazë për pretendimet e shtetit ndaj një
shteti tjetër në kuadrin e mbrojtjes diplomatike. Detyra e shtetit për të mbrojtur të drejtat
kushtetuese të shtetasve që ndodhen jashtë shtetit është e kufizuar nga detyrimi i këtij
shteti për të respektuar sovranitetin e shteteve të huaja.
Çështja më e rëndësishme e ngritur nga Kuanda është pikërisht qëllimi i mbrojtjes
diplomatike. Ky rregull evidenton një problem të mundshëm kur qeveria mendon se
diplomacia e qetë dhe jopublike mund të jetë mjeti më i mirë për mbrojtjen e të drejtave
402Kuanda v. President of the Republic of South Africa . http://www.concourt.gov.za, para 44 403Idem, para 74-75. 404Idem, para 80.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
189
të individit. Shteti që pretendohet se ka kryer dëmin mund të preferojë që të marrë masat
korrigjuese edhe pa shumë publicitet.
Gjykata duket se ka qenë e influencuar nga mendimet e autorëve të fushës që mbështesin
idenë se nuk ka asnjë kosto që t’i kërkohet shtetit që të japë arsyet dhe të justifikojë
vendimet e saj për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike në një instancë gjyqësore. 405
h. Çështja Von Abo
Çështja Von Abo është çështja e kohëve të fundit për të cilën një gjykatë kombëtare ka
dhënë një vendim në lidhje me mbrojtjen diplomatike. Vendimi i datës 4 prill 2011 i
përket kërkesës së një shtetasi afrikano–jugor ndaj qeverisë së Afrikës së Jugut. Kërkuesi
prej 50 vjetësh zotëronte toka në Republikën e Zimbabves. Në vitin 1997 qeveria e
Zimbabves zbatoi një reformë me anë të së cilës shtetëzoi tokat e fermerëve të bardhë, pa
asnjë kompensim. Kërkuesi ezauroi të gjitha mjetet në Zimbabve, por pa rezultat. Atëherë
ai i kërkoi qeverisë së tij që të ushtronte mbrojtje diplomatike, duke paraqitur kërkesën e
parë në mars 2002 dhe vijoi më tej me mbi 50 letra drejtuar qeverisë së Afrikës së Jugut.
Përgjigjet që mori kërkuesi ishin shume formale, me anë të të cilave i bëhej e ditur se
qeveria do të vazhdonte përpjekjet me Qeverinë e Zimbabves për zgjidhjen e problemeve
të shtetasve të saj atje.
Si përfundim mund të themi se gjykatat kombëtare kanë pasur një influencë në procesin e
transformimit të mbrojtjes diplomatike. Ndërhyrja e gjykatave në fushën e pushteteve
ekzekutive diskrecionare bazohet në idenë tërheqëse të aplikimit të rregullave të shtetit të
së drejtës në nivelin procedural.406
Megjithëse praktika gjyqësore i ka njohur individëve të drejtën për pritshmëri legjitime
për të kërkuar dhe marrë mbrojtje diplomatike siç ka ndodhur në çështjet Abbasi dhe
Khadr, duket se asnjë gjykatë kombëtare nuk e ka njohur ekzistencën e një të drejte
individuale për mbrojtje diplomatike. Ndonëse disa gjykata kanë njohur mundësinë
teorike të ushtrimit të kontrollit gjyqësor mbi një vendim të qeverisë që mohon ushtrimin
405Supra nr. 389, f. 10. 406 Vasiliesos Pergantis, Towards a humnaization of diplomatic protection, The Max Planck Institut, 2006, www.zaoerv.de , f. 385
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
190
e mbrojtjes diplomatike, standardi i vendosur ka qenë i lartë, si p.sh. një irracionalitet apo
pakuptueshmëri totale e vendimit. Bazuar në këto vlerësime mund të themi se gjykatat
kombëtare nuk kanë arritur ende të transformojnë një të drejtë diskrecionare të shtetit në
një lloj detyrimi të tij ose njohjen e një të drejte individuale.
Deri më tani asnjë gjykatë nuk ka vendosur detyrimin e shtetit për të ushtruar mbrojtjen
diplomatike, megjithatë këto vendime kanë dhënë një mesazh se nëse në të ardhmen
qeveritë dështojnë të përmbushin standardet e mbrojtjes, gjykatat nuk do të hezitojnë të
japin vendime në favor të individit. Këto vendime tregojnë një kufizim të natyrës
diskrecionare dhe në njohjen e rëndësisë së mekanizmit në mbrojtjen e të drejtave të
individëve jashtë vendit.
3. E drejta e mbrojtjes diplomatike në Bashkimin Evropian
Mbrojtja e shtetasve që i përkasin vendeve të BE është konsideruar e nevojshme, për
shkak se shtetasit evropiane udhëtojnë shpesh në vende të tjera ku mund të ketë ose të
mos ketë përfaqësi diplomatike të shtetit të tij. 407 Me rritjen e numrit të tyre rritet edhe
nevoja për mbrojtje ndaj situatave të rrezikshme për ta, që mund të sjellin shkeljen e të
drejtave të tyre. Kështu gjatë revolucionit demokratik në Libi në pranverën e vitit 2011
vetëm 8 shtete evropiane ishin të përfaqësuara dhe rreth 6000 shtetas evropiane kishin
nevojë për ndihmë.408
Të drejtat individuale janë paraqitur edhe në kornizën integruese rajonale. Traktati i
Maastricht-it i 7 shkurtit 1992, i cili paraqiti për herë të parë konceptin e qytetarisë
evropiane, i atashoi atij një seri të drejtash të garantuara për qytetarin evropian. Neni 20 i
Traktatit që krijon Komunitetin Evropian (ish- neni 8 i Trakatit të Maastricht), në të
njëjtën kohë, krijon në favor të shtetasve evropiane një të drejtë të drejtpërdrejte për
407 Sipas Raportit të Komisionit Europian 2010 mbi shtetësinë e Bashkimit, më tepër se 30 milion shtetas europianë jetojnë në një vend të tretë, por vetëm në tre vende ( SHBA,Kinë, Rusi ) të 27 vendet e BE janë të përfaqësuara. Për më tepër shiko Komisioni Europian EU Citizenship Report 2010,Doc COM (2010) të 23.10.2010, f.9 www.ec.europa.eu/justice/citizen 408 www.ec.europa.eu/justice/citizen
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
191
mbrojtje diplomatike. Kjo klauzolë parashikon se “çdo shtetas i Bashkimit në territorin e
një vendi të tretë në të cilin shteti, shtetasi i të cilit ai është nuk është i përfaqësuar, ka të
drejtë të mbrohet nga autoritetet diplomatike ose konsullore të çdo shteti anëtar, në të
njëjtat kushte si shtetasit e këtij shteti”.409 Kjo dispozitë është rimarrë në nenin 23 të
Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Evropian (TFEU).
E drejta për mbrojtje konsullore dhe diplomatike në kornizën e BE nuk është një koncept
i ri, pasi e ka frymëzimin në një nga parimet bazë të funksionimit të BE, që është ai i
mosdiskriminimit. Megjithatë nëse traktatet themeluese nuk do të kishin parashikuar të
drejtën për mbrojtje diplomatike dhe konsullore, thjesht ekzistenca e parimit të
mosdiskriminimit të bazuar mbi shtetësinë nuk do t'i vinte dot në ndihmë shtetasve të BE
që ndodhen jashtë këtij bashkimi.
Kjo klauzolë ka ardhur në të drejtën evropiane si një domosdoshmëri praktike.
“Është e domosdoshme sigurimi i një mbrojtje te mjaftueshme për numrin në rritje të
qytetarëve të Bashkimit Evropian që udhëtojnë, punojnë e jetojnë jashtë kufirit të
Bashkimit- deklaronte ish-zëvendëspresidenti Franco Fratini- duke shtuar se Bashkimi
Evropian mbron qytetarët e saj në të gjithë botën. Neni 20 i garanton çdo qytetari
evropian një mbështetje të sigurtë kudo që ndodhet. Kur udhëton brenda apo jashtë
kufijve të Bashkimit, qytetarët bëjnë pjesë në një familje të madhe, jo vetëm në momentet
e vështira, por edhe kur është fjala për të marrë asistencë dhe ndihmë në përgjithësi.’’.410
Pyetjet që shtrohen me njohjen e këtyre dispozitave komunitare kanë të bëjnë me
përmbajtjen e të drejtës për mbrojtje diplomatike të njohura nga sistemi ligjor i BE si dhe
me faktin nëse përqasja që i bën legjislacioni evropian këtij institucioni është i njëjtë me
atë të parashikuar nga e drejta ndërkombëtare publike apo kemi të bëjmë me një koncept
të ri që buron nga autonomia e së drejtës evropiane.
Në pamje të parë kjo dispozitë nuk duket kontradiktore me institucionin e mbrojtjes
diplomatike. Ajo është shprehje e parimit të mosdiskriminimit, i cili është një parim
409Official Journal C325, 24.12.2002 www.eur-lex.europa.eu 410www.ec.europa.eu Protezione diplomatica e consolare
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
192
kryesor i BE. Duke qenë se diskriminimi mbi bazën e shtetësisë është i ndaluar brenda
Bashkimit është e logjikshme që qytetarët e Bashkimit të marrin të njëjtën mbrojtje jashtë
tij. Megjithatë neni 20 ngre probleme si në pikëpamjen e së drejtës ndërkombëtare ashtu
edhe të asaj evropiane.411
Së pari, konceptet e mbrojtjes diplomatike burojnë nga normat ndërkombëtare, të cilat
përfshijnë përveç traktateve, parime të së drejtës zakonore të detyrueshme për të gjithë
shtetet.
Së dyti, sepse nuk është ende e qartë nëse BE ka qëllim të adoptojë konceptin e mbrojtjes
diplomatike dhe konsullore në kuptimin e tyre origjinal, siç është njohur nga e drejta
ndërkombëtare apo do të zgjedhë të adoptojë një koncept origjinal. Duke përfshirë së
bashku në një dispozitë ndihmën konsullore dhe mbrojtjen diplomatike, nuk dallohet
qartë ndërmjet këtyre dy mekanizmave. Nuk është e qartë se cilat kanë qenë arsyet që i
kanë shtyrë hartuesit e traktateve tek përdorimi i njëkohshëm i termave konsullore dhe
diplomatike lidhur me mbrojtjen, duke sjellë bashkë dy funksione që mbeten të ndara dhe
subjekt i rregullave të veçanta në të drejtën ndërkombëtare. E drejta ndërkombëtare
dallon qartë ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe mbrojtjes konsullore. Shtrohet pyetja
nëse BE ka pasur si qëllim të zgjerojë qëllimin e këtyre institucioneve duke përfshirë
forma të ndryshme nga ato tradicionalet.
Leximi tekstual i nenit 23 TFEU tregon tri karakteristika të mbrojtjes konsullore dhe
diplomatike të qytetarëve të BE.
Së pari, një mbrojtje e tillë mund të garantohet për qytetarët evropiane që ndodhen në
territorin e një shteti të tretë. Kjo nënkupton që ndodhja faktike në një vend jo anëtar të
BE është kusht për ushtrimin e kësaj mbrojtje.
Së dyti, e drejta e përcaktuar në nenin 23 mund të kërkohet vetëm në rast se shteti i
shtetësisë së individit nuk është i përfaqësuar në një shtetit ku është shkelur e drejta e
individit.
411 Patrizia Vigni, Diplomatic and consular protection in EU Laë: misleading combination or creative solution, EUI Working Paper Law 2011, f. 1
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
193
Së treti, sipas dispozitave komunitare një individ mund të gëzojë mbrojtjen diplomatike
të një shteti tjetër të BE vetëm si rezultat i gëzimit prej tij të qytetarisë evropiane.
Le te ndalemi pak më gjatë në konceptin e qytetarisë evropiane, pasi një nga kriteret për
ushtrimin e mbrojtjes diplomatike është kriteri i shtetësisë, siç parashikohet dhe në nenin
3.1 të projekt-neneve për mbrojtjen diplomatike. Mbrojtja diplomatike mund të ushtrohet
vetëm duke u mbështetur mbi lidhjen e shtetësisë dhe si pasojë e mungesës së kësaj lidhje
një shtet nuk mund të legjitimohet ta ushtrojë atë. Në çështjen Nottebohm, GJND vendosi
se në mungesë të një lidhje të vërtetë me Lihteshteinin, e kombinuar me lidhje më të
ngushta me Guatemalën, ky i pari nuk mund të ushtronte mbrojtjen diplomatike kundër të
fundit. Gjykata shpjegoi se shtetësia është “një lidhje ligjore që ka si bazë një fakt social
afrimi, një lidhje e vërtetë ekzistence, interesash dhe ndjenjash, së bashku me ekzistencën
e te drejtave dhe detyrimeve reciproke”.412 Ky vendim mbështet rëndësinë e elementit të
shtetësisë për qëllime të mbrojtjes diplomatike. Ka pasur përpjekje për të zbatuar kriterin
e shtetësisë në mënyrë më pak strikte. Kështu Dugard ka sugjeruar se kriteri i “lidhjes së
vërtetë”, ashtu siç është paraqitur në Nottebohm duhet braktisur. Arsyet për një përqasje
më të butë ndaj kriteri të shtetësisë vijnë zakonisht nga pamundësia ose mundësia e
kufizuar e mbrojtjes nga shteti i shtetësisë. Kuptohet që këto rrethana nuk janë të
aplikueshme në kontekstin e BE. Duke qenë se mbrojtja diplomatike nuk ushtrohet
ekskluzivisht nga misionet diplomatike, por edhe nga përfaqësues të tjerë të shtetit si
ministri i punëve të jashtme apo kryetari i shtetit, mungesa e misioneve diplomatike nuk
sjell domosdoshmërish pamundësinë e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. Për më tepër
një shtetas i një shteti anëtar që ka një lidhje të parëndësishme me shtetin e tij, me të
njëjtën mënyrë nuk mund të ketë një lidhje me një shtet tjetër të Bashkimit. Por nga ana
tjetër duhet parë me rezerva mungesa e vullnetit të shteteve të BE për të vënë në rrezik
marrëdhëniet e mira me një shtet jashtë BE për hir të një shtetasi të një shteti tjetër. Një
përjashtim nga ky rregull përbën çështja e refugjatëve dhe personave pa shtetësi që janë
ligjërisht rezidentë në shtetin mbrojtës. 413Është e qartë se në këtë rast ose mungon
tërësisht lidhja e shtetësisë ose ajo është e padobishme për qëllimet e mbrojtjes
412 Nottehbom Case (Liechtestein v. Guatemala), ICJ Reports 1955, para. 23. 413 Neni 8 i projekt-neneve te mbrojtjes diplomatike.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
194
diplomatike. Ndërsa dispozita është mirëpritur për faktin e mbështetjes së kategorive
vunerabël, ajo duhet të konsiderohet e kufizuar në këtë kategori dhe jo si shprehje e
tendencës për të dobësuar lidhjen e shtetësisë në rrethana të tjera. Pra dallimi ndërmjet
projektit të KDN dhe traktateve të BE është se mbrojtja në rastin e personave pa shtetësi
dhe refugjatëve është kur ata banojnë ligjërisht në shtetin mbrojtës, ndërsa në traktatet e
BE mbrojtja është e pakushtëzuar nga kjo rrethanë.
Ndërsa shtetësia është një element thelbësor për qëllimet e mbrojtjes diplomatike vërejmë
se këtë problem në lidhje me shtetësinë nuk e gjejmë në rastin e ndihmës konsullore. Një
agjent konsullor mund të japë ndihmë një shtetasi të një shteti tjetër. Duke qenë se
ndihma konsullore nuk ofrohet për ushtrimin e të drejtave të shteteve, kriteri i shtetësisë
nuk është strikt si në rastin e mbrojtjes diplomatike.
Kriteri përcaktues në Traktatin e BE për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike është qytetaria
evropiane. Ky përcaktim të nxjerr në dy përfundime: së pari, ky titull është një titull
shtesë dhe jo zëvendësues i shtetësisë kombëtare dhe së dyti, nëse qytetaria e BE
konsiderohet si një lloj shtetësie ajo duhet të ketë të njëjtën efekt të krijimit të një lidhje
juridike. Me fjalë të tjera, një dëm i shkaktuar ndaj një qytetari evropian duhet të shikohet
si një dëm i shkaktuar ndaj çdo shteti të BE, duke krijuar një interes ligjor dhe të drejtën
për të përkrahur pretendimin e individit si një dëm, ndaj është e diskutueshme nëse
shtetësia evropiane e ka arritur këtë status dhe nëse shtetet anëtare të BE i konsiderojnë
shtetasit e shteteve të tjera të Bashkimit të barabartë me shtetasit e tyre.414
Direktiva 2004/38 përcakton konceptin e qytetarisë evropiane. Ajo përcakton në
preambulë se “qytetaria e Bashkimit duhet të jetë statusi themelor i shtetasve të shteteve
anëtare kur ato ushtrojnë të drejtën për lëvizje të lirë dhe banim”.415 Një qytetar evropian
është një person që ka shtetësinë e një shteti anëtar, (neni 2), duke e bërë kështu
shtetësinë një kusht thelbësor për gëzimin e qytetarisë evropiane. Në projektin e
pamiratuar të Kushtetutës shprehej se “shtetësia e Bashkimit do të jetë shtesë e shtetësisë
kombëtare dhe nuk do ta zëvendësojë atë”. Këto dispozita provojnë se qytetaria
414 Annemarieke Kunzli, Exercising diplomatic protection:the fine line betëeen litigation, demarches and consular assistance, Max Planck Institut, 2006, .www.zaoerv.de f.344. 415 Directiva 2004/38/EC www.eur-lex.europa.eu
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
195
evropiane nuk duhet të interpretohet si mohimi i shtetësisë të shteteve individualë apo i
së drejtës së shteteve anëtare për të vendosur vetë rregullat për shtetësinë e tyre. Duke
qenë se shtetësia është një element i nevojshëm për qytetarinë mund të arrijmë në
konkluzionin se shtetësia ka një status më të lartë se qytetaria.416 Zakonisht qytetari nuk
ka të njëjtin kuptim si shtetësia. Megjithëse Borchard e barazon shtetësinë me
qytetarinë417në ditët e sotme këto dy koncepte dallohen nga njëri-tjetri. Shtetësia dhe
qytetaria përfshijnë dy aspekte të ndryshme të të njëjtit koncept: anëtarësinë në një shtet.
Shtetësia (nationality) nënvizon aspektin ndërkombëtar ndërsa qytetaria aspektin
kombëtar, lokal. Më fjalë të tjera termi qytetari (citizenship) përdoret më shumë në
formulat ligjore të brendshme, ndërsa termi shtetësi (nationality) përdoret në forumet
ligjore ndërkombëtare. Në këtë kontekst vetëm qytetaria nuk mund të plotësojë kushtin e
shtetësisë për qëllime të mbrojtjes diplomatike. Natyra e tij kufizohet vetëm në sferën e
brendshme.418Pyetja se në çfarë mase shtetet anëtare e konsiderojnë dëmin ndaj një
shtetasi tjetër të BE si një dëm të shkaktuar atyre është më tepër një pyetje politike dhe
filozofike sesa juridike. Thuhet se BE ende nuk është në një pozitë për të zëvendësuar
shtetësitë e shteteve anëtare me një shtetësi të saj dhe të përfshijë interesat e gjithë
shtetasve të saj. Shtetet më tepër janë të lidhur me konceptin e shtetësisë së tyre se sa me
konceptin e një shtetësie të përbashkët evropiane. Si përfundim mund të themi se
qytetaria evropiane nuk është bazuar në kërkesën e lidhjes së vërtetë të prezantuar në
çështjen Nottebohm. Qytetaria evropiane nuk e plotëson kushtin e shtetësisë për qëllime
të mbrojtjes diplomatike.
Duke marrë parasysh natyrën thelbësore të pranimit universal të këtij kriteri, ka pasur
diskutime se në çfarë rrethanash është përfshirë mbrojtja diplomatike në traktatet e BE.
Ka një qëndrim që mbështetet në konfuzionin që kanë bërë hartuesit e këtyre traktateve
ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe asistencës konsullore. Ka autorë te tjere që
mbështesin idenë se këto dispozita nuk ishin parashikuar të përfshinin mbrojtjen
diplomatike. E drejta e akorduar për qytetarët e Bashkimit mund të përfshijë ndihmën
416 Supra nr.402. 417 Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, 7 418 Supra nr. 402, f. 345
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
196
konsullore, por shtetet e Bashkimit nuk mund të detyrohen të ushtrojnë mbrojtjen
diplomatike.
Në një dokument tjetër të BE sqarohet se me qëllim për të marrë mbrojtje konsullore një
individ duhet të plotësojë këto kushte. 1. Të ketë shtetësinë e një prej shteteve anëtare 2.
Të jetë në vështirësi jashtë vendit dhe të kërkojë mbrojtjen konsullore 3. të jetë në një
shtet jo anëtar ku shteti i tij nuk është i përfaqësuar me një konsullatë ose ambasadë.419
Ndërsa këto kushte përmendin kriterin e shtetësisë, ato nuk përfshijnë kriterin e
ezaurimit të mjeteve të brendshme dhe dëmit të shkaktuar nga një akt i paligjshëm
ndërkombëtar. Pa përmbushjen e këtyre kushteve, mbrojtja diplomatike nuk mund të
ushtrohet. Elementët që përshkruhen aty janë elementë të asistencës konsullore. Tutela e
ushtruar nga autoritete diplomatike dhe konsullore është tipike asistencë e qytetarëve që
ndodhen në vështirësi.420
Marrëveshja e shteteve anëtare për të ushtruar mbrojtjen diplomatike sipas përcaktimit të
bërë në nenin 20, është hapi i parë ku shikohet diskrecioni që karakterizon mbrojtjen
diplomatike. Çështja nëse një shtet anëtar mund të shkojë përtej mbrojtjes konsullore dhe
të ofrojë mbrojtje diplomatike kur këtë e kërkon një shtetas evropian dhe shteti i tretë i
përfshirë nuk paraqet kundërshtime, është një çështje tërësisht tjetër. Sipas disa autorëve
dispozita e traktateve të BE, nuk është në përputhje me Konventat e Vjenës për
marrëdhëniet diplomatike dhe konsullore si p.sh. me rregullat e akreditimit dhe mbrojtjes
së interesave të shteteve të tjera. 421 Traktatet e BE janë traktatet sipas së drejtës
ndërkombëtare, prandaj ato rregullohen nga e drejta e traktateve. Siç është reflektuar në
nenin 34 të KVDT maksima latine pacta tertii nec nocent nec prosunt, traktatet janë të
zbatueshëm ndërmjet shteteve palë dhe nuk janë të detyrueshme mbi shtetet e tretë, pra
dispozitat e përfshira në traktatet e BE nuk janë të detyrueshme për shtetet që nuk janë
anëtarë të Bashkimit Evropian. Shtetet jashtë Bashkimit nuk janë të detyruar të
respektojnë dispozitat e lidhura nga mbrojtja diplomatike, ose më qartë të pranojnë 419 www.europa.eu.int/factsheets/Consularprotection 420 Rosanna La Rosa, La protezione diplomatica nell Unione Europea : un esempio di evoluzione delle norme internazionali in materia, Studi sulla integrazione europea, nr. 1, 2009, http://www.eu.vlex.com/vid/diplomatica-esempio-norme-internationali-209314685 , f 136 421 Eileen Denza, Diplomatic Law, Commentary ont he Vienna Convention on Diplomatic Relations, Oxford 1998, f. 37.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
197
mbrojtjen diplomatike të një individi që është qytetar i BE nga shtetet, shtetësinë e të
cilave, ky individ nuk e ka. Pra kjo mbrojtje diplomatike edhe pse paraqitet si një e drejtë
subjektive e qytetarëve evropiane mbetet e kushtëzuar nga marrëveshjet e lidhura nga
shtetet anëtare dhe shteteve të treta ku ndodhen qytetarët evropiane.
Veprimi në emër të një shteti pa marrë më parë pëlqimin e tij nuk është i pranueshëm
sipas së drejtës ndërkombëtare të përgjithshme, por për shtete anëtare të BE ky mandat,
quhet se është dhënë në nenin 20 të Traktatit dhe zëvendëson marrëveshjen që normalisht
kërkohet nga e drejta ndërkombëtare. Për sa i takon shteteve të treta pyetja është nëse ato
do të pranojnë ushtrimin e mbrojtjes diplomatike nga një shtet anëtar për shtetasit e një
shteti tjetër në mungesë të një marrëveshje ad-hoc për këtë qëllim. Një shtet mund ta
ushtrojë mbrojtjen diplomatike vetëm për shtetasit e tij dhe derisa qytetaria evropiane nuk
është një shtetësi, ajo është e ndryshme nga shtetësitë e shteteve anëtare. Pra mbrojtja e
njohur në të drejtën evropiane mund të sfidohet prima facie si e papranueshme sipas të
drejtës publike.422 Megjithatë një ndërhyrje e tillë mund të justifikohet si një lloj
ndërhyrje indirekte e shtetit të shtetësisë, i cili nuk mund ta realizojë atë për shkak të
mungesës së përfaqësisë diplomatike apo konsullore. Në këtë rast shteti anëtar vepron si
një agjent i shtetit të shtetësisë, duke bërë të mundur që lidhja e shtetësisë të zbatohet, por
në një formë indirekte. Pyetja lind se çfarë mund të ndodhë nëse një shtet i tretë në të
cilin një qytetar evropian ka pësuar dëme, nuk e jep pëlqimin për ndërhyrjen e një shteti
anëtar të ndryshëm nga ai i shtetësisë. Mungesa e këtij pëlqimi nuk e heq detyrimin e
shtetit anëtar për të dhënë apo të paktën për t’u përpjekur të japë këtë mbrojtje. Shtetet
anëtare janë të detyruar nga neni 23 i TFEU i cili është lex specialis në lidhje me të
drejtën ndërkombëtare. Agjentët diplomatikë të shteteve anëtare kanë detyrimin që të
bëjnë të gjitha përpjekjet në mirëbesim për të mbrojtur një qytetar evropian. Praktika
komunitare ka treguar se Komisioni shpesh kontakton qeveritë e shteteve të treta për të
mbrojtur të drejtat e qytetarëve të BE, veçanërisht në lidhje me të drejtat e njeriut. Në 28
nëntor 2006 Komisioni ka paraqitur të ashtuquajturin “Libër të Gjelbër” i cili sqaron
masat e nevojshme për të strukturuar më qartë mbrojtjen e ofruar për qytetarët evropianë,
422 Patrizia Vigni, Diplomatic and consular protection in EU law, misleading combination or creative solution, Eruopean University Institute, 2011, f. 8
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
198
duke vlerësuar në të njëjtën kohë burimet e BE si dhe hapat që duhen ndjekur kundrejt
shteteve të treta.423 Në këtë libër Komisioni ka adresuar çështjen e miratimit të shteteve
të treta, duke pohuar nevojën e negociatave bilaterale për të rregulluar ushtrimin e këtyre
funksioneve. Sipas Komisionit është e nevojshme përfshirja e një klauzole standard që
siguron që mbrojtja e qytetarëve evropianë të ushtrohet nga cilido shtet anëtar i
pranishëm në territorin e tij.
Pas Librit të Gjelbër nuk ka pasur dokumente të tjerë ligjore që të trajtojnë çështjen e
mbrojtjes konsullore dhe diplomatike. Duke ndjekur disa sugjerime, Komisioni ka
paraqitur në faqen e tij zyrtare të dhëna për qytetarët evropianë lidhur me mbrojtjen që
ata mund të presin nga qytetaria e tyre. Komisioni duket se ka sugjeruar mundësinë e
ushtrimit të mbrojtjes diplomatike mbi bazën e nenit 23 të TFEU.424 Teksti i këtij
paragrafi duket i paqartë kur pohon se në raste të arrestimit ose burgosjes, ambasada ose
konsullata e një shteti anëtar të BE mund:
‘’të sigurojë që trajtimi i ofruar të mos jetë më i keq se trajtimi i ofruar shtetasve të vendit
ku është arrestuar dhe në asnjë rast të mos jetë nën standardet minimale ndërkombëtare.
Në rast se këto standarde nuk respektohen ambasada ose konsullata do të njoftojë
ministrin e jashtëm të origjinës së shtetasit të arrestuar dhe në konsultim me të do të
ndërmarrë veprime tek autoritetet lokale.’’
Paraqitja e ankesave të tilla pranë autoriteteve lokale mund të interpretohet si ngritja e
çështjes në nivele ndërshtetërore dhe si e tillë si një fillim i ushtrimit të mbrojtjes
diplomatike. Rastet e ndërhyrjes së Komisionit kanë qenë të limituara dhe ato nuk mund
të përdoren si shembuj të një praktike të konsoliduar. Në rastin e një shtetase franceze të
arrestuar në Teheran me akuza për spiunazh, Presidenca suedeze shprehu shqetësimin e
saj në një deklaratë ku theksohet se:
423 Supra nr. 408, f. 140 424 Paragrafi 6.2 në http://ec.europa.eu/youreurope/nav/it/citizens/citizenship/outside-eu-proteçtion/index_en.html
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
199
‘’veprimet kundër një shteti evropian- shtetasi apo stafi të ambasadës, konsiderohen si
veprime kundër të gjithë BE dhe do të trajtohen përshtatshmërisht. BE do të ndjekë nga
afër gjyqin dhe kërkon lirimin e menjëhershëm të personit të arrestuar’’.
Kjo deklaratë e Këshillit duket si një ndërhyrje e vërtetë në kuptimin e mbrojtjes
diplomatike. Megjithatë kur u kërkuan veprime të mëtejshme, siç ishte pagesa e kushtit
për lirimin, Franca ndërhyri në mënyrë autonome si shteti i shtetësisë. Deklarata e
Këshillit duket të ketë vlerë të madhe politike, sepse shpreh mendimin unik të BE në
nivel ndërkombëtar, megjithatë në termat praktikë dhe ligjorë është mjaft larg të provuarit
se BE ka kompetencën e padiskutueshme për të trajtuar marrëdhëniet ndërkombëtare në
emër të shteteve anëtare. 425
Komisioni ka avancuar duke kërkuar edhe mundësinë e parashikimit në këto marrëveshje
të dhënies së pëlqimit nga shteti pritës të ushtrimit të mbrojtjes diplomatike nga
delegacioni i Komisionit në rastet e kompetencës komunitare.426 Ndonëse TKE në nenin
281 i ka dhënë komunitetit personalitet juridik ndërkombëtar, në fushën e mbrojtjes
diplomatike kjo nuk do të mjaftonte, nëse komuniteti nuk do të lidhte marrëveshje
ndërkombëtare me shtete e treta. Nuk ka asnjë normë të së drejtës evropiane apo të së
drejtës ndërkombëtare që të njohë të drejtën e BE për të ushtruar mbrojtjen diplomatike
vis-a-vis qytetarëve evropianë duke i lejuar BE që të krijonte një lidhje të mjaftueshme
ndërmjet qytetarëve dhe organizatës për të mundësuar këtë të fundit të ndërhynte në
mbrojtje diplomatike. Rastet më konkrete janë ato të marrëveshjeve që ka lidhur
komuniteti për mbrojtjen e peshkatarëve. Çështja ka qenë objekt diskutimesh në Gjykatën
e shkallës së parë në rastin Odigitria në 5 korrik 1995, në të cilin gjykata vendosi se jo
vetëm që komuniteti ka të drejtën e ushtrimit të mbrojtjes, por e vlerësoi si një detyrim të
tij ndaj kërkuesit. 427
Në një mosmarrëveshje ndërmjet Senegalit dhe Guinea-Bissau mbi delimitimin e
hapësirave detare, vendimi ka si objekt një kërkesë individuale për përgjegjësi
jashtëkontraktuale të Komunitetit lidhur me dëmet e shkaktuara ndaj kërkuesit si pasojë e
425 Supra nr. 410, f. 25. 426 Supra nr. 412. 427 Supra nr. 410.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
200
ndalimit të një anije peshkimi që mbante flamurin grek dhe sekuestrimit të saj nga
autoritetet e Guinea-Bissau. Kërkuesi ankohej se komuniteti, i cili kishte lidhur dy
marrëveshje të veçanta me shtetet në fjalë, nuk kishte marrë masa që të lajmëronte atë për
kundërshtitë që ekzistonin ndërmjet Senegalit dhe Guinea-Bissau dhe rrjedhimisht nuk
kishte kërkuar lirimin e anijes nga autoritetet e kësaj të fundit, duke mos mbrojtur në këtë
mënyrë interesat e tij. Sipas Gjykatës, Komisioni nuk mund të vlerësohej përgjegjës, pasi
delegacioni i tij kishte ndërhyrë aktivisht tek autoritetet e Guinea-Bissau dhe nuk mund të
thuhej se kishte neglizhuar detyrimet e tij. Si përfundim Gjykata vendosi se veprimtaria e
Komisionit ishte në përputhje me ’’detyrën e tij për të ushtruar mbrojtje diplomatike ndaj
kërkuesit”. Vendimi është konsideruar si inovativ pasi shkon përtej kërkesave të nenit 20
të Traktatit, që nga momenti që asistenca është siguruar nga Komisioni nëpërmjet
delegacioneve të tij që ushtrojnë funksione të cilat normalisht duhet të ushtrohen nga
misionet diplomatike e konsullore te shteteve anëtare.
Në çështjen Ayadi kërkuesi kërkoi anulimin e një rregulloreje komunitare të adoptuar për
zbatimin e një rezolute të Këshillit të Sigurimit në luftën kundër terrorizmit. Gjykata, në
një përpjekje për të korrigjuar deficitin e garancive procedurale dhe juridiksionale ndaj
personave të goditur nga sanksionet e KS, vlerëson se këto garanci janë siguruar nga
mundësia e personave të interesuar për t’iu drejtuar Komitetit të Sanksioneve nëpërmjet
autoriteteve kombëtare me qëllim për të arritur si heqjen nga lista ashtu edhe shkrirjen e
aseteve të tyre. Ndërhyrja e autoriteteve kombëtare pranë komitetit të sanksioneve, i
vetmi autoritet që mund të rivlerësojë rastet, përbën sipas gjykatës mbrojtjen diplomatike
që shtetet ushtrojnë ndaj shtetasve të tyre.428 Gjykata saktësoi se denoncimi inefikas i
mekanizmit të rivlerësimit të masave individuale të ngrirjes së fondeve nga KS, përbën
një të drejtë për mbrojtje diplomatike të personit të dëmtuar nga këto sanksione dhe një
detyrim korrespondues të shteteve anëtare që rrjedh nga e drejta komunitare, duke qenë
se specifikohet se ‘’detyrimet e veçanta i drejtohen shteteve anëtare të komunitetit kur i
drejtohet një kërkesë për anulim”.429 Sipas arsyetimit të gjykatës përderisa Komiteti për
sanksionet ka interpretuar nëpërmjet direktivave të tij, rezolutat e KS në drejtimin që t’u
428 Case no.T-253/02 Ayadi v. Council, Rec 2006/II-2319, pika 141. 429 Idem, pika 144.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
201
sigurojnë të interesuarve të drejtën për të paraqitur një kërkesë për rishikim të rasteve të
tyre. Nga vëzhgimet e gjykatës ekziston një detyrim i shteteve anëtare dhe një e drejte
korresponduese e të interesuarve për t’i dhënë qytetarëve dhe banorëve rezidentë mbrojtje
diplomatike. Kjo paraqet për gjykatën të vetmen mënyrë për të garantuar të drejtat dhe
liritë themelore të individit. GJED konfirmon se në mungesë të rregullimit komunitar, i
takon gjykatësit të brendshëm të sigurojë zbatimin efikas të së drejtës komunitare në
rregullimin e brendshëm sipas parimit të ekuivalencës dhe efektivitetit, sipas të cilave ai
“mund të mos zbatojë ku është e nevojshme një normë kombëtare që bie në kundërshtim
me të drejtën komunitare, siç është një normë e brendshme që përjashton kontrollin
gjyqësor të refuzimit nga ana e autoriteteve shtetërore për të vepruar me qëllim sigurimin
e mbrojtjes diplomatike për qytetarët e tij.”430 Duke u shprehur qartë, Gjykata njeh kështu
ekzistencën e një parimi të së drejtës komunitare, që lejon që refuzimi i shtetit për të
ndërhyrë të jetë e gjykueshme përpara një gjykate të brendshme. Duket se me këtë qasje
gjykata e Drejtësisë ka ecur me hapa më të shpejtë se praktika e gjykatave të tjera në
drejtim të sigurimit të mbrojtjes diplomatike.
Këto vendime si dhe praktika e shteteve të veçantë kanë tendencë të zvogëlojnë pushtetin
diskrecionar të shtetit për të ushtruar mbrojtjen diplomatike. Nga praktikat e shteteve
nxirret mundësia e një kontrolli gjyqësor nga ana e gjykatave të brendshme në rastet në të
cilat vendimi i shtetit për të mos ndërhyrë në mbrojtje të shtetasve të tij është në mënyrë
të dukshme arbitrare ose e palogjikshme.431
Legjislacioni komunitar që referon mbrojtjen diplomatike nuk ka pasur mbështetje të
gjerë. Lidhur me nenin 20 është shprehur skepticizëm nga doktrina, se me paraqitjen e
nenit 20, shtetet anëtare kanë hyrë në terren të pasigurt.432Ajo shikohet si një përpjekje
për të imponuar një status i cili nuk përshtatet me realitetin. Për këtë arsye është
rekomanduar një përqasje pragmatike e organeve të punëve të jashtme në fokusimin tek
mbrojtja konsullore. Disa autorë janë të mendimit se Vendimi 95/553 nuk është në
430 Idem, pika 151-152. 431 Për informacion për shtetet anëtare të dhënat referuese në Programin Care www.careproject.eu/database/browse.eu.php 432 International Law Association, Diplomatic protection of persons and property, Toronto Conference, 2006, p. 154, f. 27
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
202
përputhje me të drejtën komunitare parësore. Është kërkuar edhe rishikimi i tij pasi vetë
numri në rritje i qytetarëve evropianë që lëvizin jashtë hapësirës së Bashkimit, i kanë çuar
institucionet evropiane drejt reflektimit të modaliteteve për forcimin e mbrojtjes së
qytetarëve. Kështu Karta e të Drejtave Themelore e shpallur në Nicë më 2000, në nenin
46 sanksionon duke përsëritur formulën e nenit 20 të Traktatit, se e drejta e mbrojtjes
diplomatike dhe konsullore është e drejtë themelore e qytetarit evropian. Mbrojtja
diplomatike në kuptimin e ngushtë nuk është objekt i Librit të Gjelbër, ndonëse është në
titullin e tij. Për këtë arsye Parlamenti evropian ka vlerësuar se është e nevojshme që të
bëhet dallimi ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe konsullore dhe të krijohen të gjitha
kushtet që të zbatohet tutela e krijuar me vendimin 95/553/C, duke përfshirë edhe
mbrojtjen diplomatike në fushën e saj të zbatimit. 433 Rezoluta e Parlamentit Evropian i
referohet Shërbimit të Jashtëm Evropian të krijuar me Traktatin e Lisbonës të nënshkruar
më 13.12.2007, të cilin mund ta shfrytëzoje përfaqësuesi i lartë për politiken e jashtme
duke nënkuptuar një ndërhyrje të shërbimit të jashtëm në fushën e mbrojtjes diplomatike
të qytetarëve evropianë, siç është parashikuar në traktat në bashkëpunim me shërbimet
diplomatike të shteteve anëtare dhe jo në zëvendësim të tyre.434
Përfshirja e kësaj të drejte në Kartë duket si tregues i njohjes së natyrës së mbrojtjes
diplomatike si një e drejtë individuale themelore. 435Megjithëse Karta nuk ishte një
dokument ligjor i detyrueshëm deri në hyrjen në fuqi të Traktatit të Lisbonës, dhe të
drejtat e parashikuara aty nuk mund të konsiderohen të detyrueshme për shtetet anëtare,
nuk mund të mohohet se Karta është një instrument interpretues autoritativ që na
ndihmon për të mbështetur mendimin se e drejta e mbrojtjes diplomatike dhe konsullore
është një e drejtë individuale.
433 Rezoluta e Parlamentit Europian 11.12.2007,www.europarl.europa.eu 434 Neni 27 .3 i Traktatit të Lisbonës parashikon” Në ushtrimin e funksioneve të tij, përfaqësuesi i lartë disponon një shërbim europian për veprimtarinë e jashtme. Shërbimi punon në bashkëpunim me shërbimet diplomatike të shteteve anëtare që përbëhet nga funksionarë të shërbimeve kompetente të Sekretariatit të Përgjithshëm të Këshillit e të Komisionit dhe nga personeli i shërbimeve diplomatike kombëtare. Organizimi dhe funksionimi i shërbimit europian për veprimtarinë me jashtë rregullohen me një vendim të Këshillit. Këshilli vendos me propozim të Përfaqësuesit të Lartë, me konsultim të parlamentit europian dhe aprovimin e komisionit. 435 Patrizia Vigni, Diplomatic and consular protection in EU law: misleading combination or creative solution, European University Institute, 2011. f.15.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
203
Megjithëse kjo klauzolë i referohet, mbrojtjes diplomatike lato sensu dhe jo veçanërisht
mbrojtjes diplomatike stricto sensu në kuptimin e një pretendimi të përgjegjësisë
ndërkombëtare të një shteti, ajo është një klauzolë ‘revolucionare’ sepse njeh një të drejtë
individuale për mbrojtjen nga shteti.
Si konkluzion mund të themi se traktatet themeluese të BE nuk qartësojnë se çfarë
mbrojtje gëzojnë shtetasit evropianë, mbrojtje diplomatike ose/dhe konsullore dhe cili
është qëllimi i saktë i këtyre mekanizmave. Është vënë në pah se nenit 20.2 i TEU nuk
përdor terminologjinë e përhapur në të drejtën ndërkombëtare publike për konceptet e
mbrojtjes konsullore dhe mbrojtjes diplomatike, por një koncept të ri i cili nuk është një
koncept ligjor i pranuar në të drejtën ndërkombëtare si ‘’mbrojtje nga autoritetet
konsullore dhe diplomatike të shteteve anëtare’’. Duket se rendi ligjor i BE ka krijuar një
koncept ligjor autonom të vetin, të ngjashëm me konceptet ekzistuese të së drejtës
ndërkombëtare, por të paqartë në kuptimin e tij të saktë. Edhe vendimet e GJD të dhëna
në rrethana specifike dhe të kufizuara nuk mjaftojnë për të arritur në një përfundim se kjo
gjykatë e vlerëson mbrojtjen diplomatike si një të drejtë të qytetarëve të BE. Megjithatë
mbetet ende për t’u parë nëse gjykata do të mbetet e lidhur me interpretimet e kufizuara
të së drejtës materiale të BE apo do të vendosë të bëjë histori në të drejtën ndërkombëtare
publike duke njohur të drejtën e mbrojtjes diplomatike edhe për individët që nuk i
përkasin një shteti anëtar.
Nga këndvështrimi im kjo tendencë në trajtimin e mbrojtjes diplomatike në sistemin
ligjor të BE nuk duhet parë si një kundërshtim me parimet e së drejtës ndërkombëtare
publike. Projekti i KDN vendos disa rregulla standarde minimum, që i lejojnë shtetet që
të shkojnë përtej tyre për sa respektohet kushti i marrjes së pëlqimit të të gjithë shteteve të
interesuara që janë shteti i shtetësisë, shteti që ushtron mbrojtjen dhe shteti i tretë pritës.
Problemi i modelit të BE nuk qëndron në faktin se e drejta ndërkombëtare publike e
përjashton këtë model, pasi edhe përjashtimet janë të mundura, por më tepër në shprehjen
unanime të shteteve anëtare për pranimin e këtij modeli si dhe pëlqimin e shteteve të treta
për ushtrimin e tij. Si përfundim mund të themi se ka pozicione të ndryshme nga shtete
anëtare nëse një qytetar evropian ka të drejtën e mbrojtjes diplomatike jashtë hapësirës së
BE si dhe për qëllimin material të kësaj të drejte.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
204
KREU VI
ZBATIMI I MBROJTJES DIPLOMATIKE NGA GJYKATAT
NDËRKOMBËTARE
1. Mbrojtja diplomatike në gjykatat ndërkombëtare
Mbrojtja diplomatike ka qenë baza e paraqitjes së shumë pretendimeve dhe procedimeve
ndërshtetërore duke filluar nga komisionet mikse deri në çështjet e gjykuara nga GJPDN
dhe pasardhësja e saj, GJND.
GJND mund të ushtrojë juridiksionin e saj vetëm për mosmarrëveshjet ndërmjet
shteteve.436 Ajo nuk u mundëson akses individëve që kërkojnë të rivendosin të drejtat e
tyre të shkelura. Rrjedhimisht një individ, të drejtat e të cilit janë shkelur nga një akt i një
shteti, duhet të mbështet në një shtet tjetër nëse kërkon riparim të dëmit të shkaktuar.
Duket se në këtë mënyrë mekanizmi i mbrojtjes diplomatike ka një pozicion të
privilegjuar në sistemin gjyqësor të GJND.
Ky kapitull ka synim që të paraqesë analizën e disa vendimeve më të rëndësishme që
kanë lidhje me mbrojtjen diplomatike dhe ndikimin që ato kanë pasur në zhvillimin
progresiv të këtij institucioni.
1.Mbrojtja diplomatike në Gjykatën e Përhershme të Drejtësisë Ndërkombëtare
a.Çështja Mavrommatis
Çështja më e rëndësishme që shërben si gur themeli në jurisprudencën e së drejtës së
mbrojtjes diplomatike është çështja Mavrommatis Palestine Concessions, e vitit 1924. 436 Neni 34.1 i Statutit të GJND.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
205
Kjo çështje u paraqit nga Greqia kundër Britanisë së Madhe, e cila kishte pushtet sovran
në Palestinë, sipas një mandati të dhënë nga Lidhja e Kombeve. Britania e Madhe refuzoi
të njohë të drejtat kontraktuale të fituara nga Mavrommatis, shtetas grek, të cilat i kishte
fituar nga marrëveshjet e nënshkruara nga Perandoria Otomane, si pushteti sovran i
mëparshëm i Palestinës.
Gjykata në vendimin e saj njohu faktin që mosmarrëveshja fillimisht ishte ndërmjet një
personi privat dhe shtetit. Në vijim qeveria greke mori përsipër këtë çështje.
Mosmarrëveshja hyri në një fazë të re; ajo hyri në sferën e së drejtës ndërkombëtare dhe u
kthye në një mosmarrëveshje ndërmjet dy shteteve. Gjykata theksoi se është një parim
elementar i së drejtës ndërkombëtare ai që përcakton se një shtet ka të drejtë të mbrojë
subjektet e tij, kur dëmtohen nga një akt në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare të
kryer nga një shtet tjetër. Duke marrë çështjen në emër të shtetasit dhe duke iu drejtuar
mbrojtjes diplomatike ose procedimit gjyqësor ndërkombëtar në emër të tij, një shtet në të
vërtetë po ushtron të drejtën e tij, të drejtën për të siguruar në emër të subjekteve të tij,
respektimin e rregullave të së drejtës ndërkombëtare. 437
Kjo çështje ka tërhequr disa kritika. Së pari dhe më e rëndësishmja: është e qartë ashtu
siç e vë në dukje Brownlie se sipas parimit të mbrojtjes diplomatike të përcaktuar në
rastin e mësipërm ‘’çështja-subjekt i pretendimit është individi dhe pronësia e tij:
pretendimi është i shtetit”.438 Me anë të këtij vendimi DHPD në mënyrë të qartë
mbështeti teorinë e objektit rreth statusit të individit në të drejtën ndërkombëtare. Kritika
ndaj këtij vendimi shtrihet në rezultatin artificial të zbatimit të teorisë së objektit.
1.2 Mbrojtja diplomatike në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë
Ndër gjykatat ndërkombëtare, GJND është marrë me një sërë çështjesh, thelbi i të cilave
është mbrojtja diplomatike. Mënyra se si kjo gjykatë i ka trajtuar këto çështje kanë qenë
objekt i studimeve të mëvonshme. Ndaj këtyre gjykimeve ka pasur kritika për mënyrën
sesi gjykata ka trajtuar kërkesat për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike dhe çështjen e 437Mavrommatis Palestine Concessions Case (Greqi v. UK) http://www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1924.08.30_mavrommatis.htm 438Diplomatic protection v. Delocalization, Jean Monnet Center for International and Regional Economic Law& Justice, www.centers.law.nyu.edu/jeanmonnet/archive/papers/97/97-13-Part-2.htm, f. 2
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
206
shtetësisë. Në çështjet më të hershme gjykata nuk ka marrë në konsideratë marrëdhënien
ndërmjet mbrojtjes diplomatike dhe të drejtave të njeriut. Në vitet e mëvonshme kjo ka
ndryshuar, pasi shtetet nuk bazohen vetëm tek dëmtimi i tyre, por fokusohen edhe tek të
drejtat e njeriut. Lidhja ndërmjet të drejtave të njeriut dhe mbrojtjes diplomatike po bëhet
gjithmonë e më shumë e kërkuar nga shtetet në strategjitë e tyre mbrojtëse përpara
gjykatës.439 Nga ana tjetër, i parë si një institucion i ngritur për të zgjidhur
mosmarrëveshjet ndërmjet shteteve, nuk ka qenë e zakonshme fillimisht referenca e
drejtpërdrejtë tek të drejtat e individëve. Çështjet e mbrojtjes diplomatike të trajtuara nga
kjo gjykatë i kanë dhënë asaj një dimension tjetër. Ky ndryshim i dukshëm në pozicionin
e asaj që është konsideruar një gjykatë konservatore mund të shpjegohet me rritjen e
rëndësisë së të drejtave te njeriut në të drejtën ndërkombëtare, presionit publik për t'i
sjellë këto çështje përpara një forumi ndërkombëtar si dhe prania në rritje e gjyqtarëve me
një vokacion për të drejtat e njeriut.440
a. Çështja Nottebohm
Nottebohm lindi në Gjermani në vitin 1887 dhe ishte shtetas gjerman nga lindja. Në 1905
ai emigroi në Guatemala ku jetoi dhe ngriti biznesin e tij. Në vitin 1939 Nottehbom fitoi
shtetësinë e Lihtenshteinit, ndërkohë që ende banonte në Guatemalë. Në vitin 1943 ai u
arrestua në Guatemalë dhe u dërgua në SHBA ku u burgos për dy vjet pa gjyq, si një
armik i rrezikshëm.441 Pas Luftës së Dytë Botërore Nottebohm u kthye në Lihtenshtein
sepse të gjitha pasuritë e tij në Guatemalë ishin konfiskuar. Lihtensheini paraqiti në vitin
1951 një padi ndaj Guatemalës duke i kërkuar GJND të deklaronte se Guatemala kishte
shkelur të drejtën ndërkombëtare duke arrestuar, dëbuar dhe mos pranuar të ripranonte
Nottebohm dhe duke i konfiskuar pasurinë e tij pa shpërblim.
Gjykata vendosi se Lihtenshteini nuk kishte të drejtë të kërkonte në emër të Nottebohm
dhe fitimi i shtetësisë së tij nga Lihtenshteini në 1939 nuk ishte në përputhje me të drejtën
ndërkombëtare. 439Enrico Milano, Diplomatic protection and human rights before the Internationale Court of Justice, refashoning tradition, Netherlands Yearbook of International Law, Vol35,2004, f 119 440 Gentian Zyberi. The humanitarian face of the International Court of Justice, School of Human Rights Research Series, Volume 26F. f.189 441Nottehbom Case (Liechtestein v. Guatemala), ICJ Reports 1955.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
207
Gjykata vlerësoi se një person duhet të ishte shtetasi i shtetit me të cilin kishte më shumë
lidhje të ngushtë dhe të vërtetë. Gjykata e analizoi lidhjen e shtetësisë: sipas praktikës së
shteteve, vendimeve gjyqësore dhe opinionit të autorëve. Shtetësia është një lidhje ligjore
që ka si bazë një fakt social lidhje, një lidhje të vërtetë ekzistence, interesash dhe
ndjenjash së bashku me ekzistencën e të drejtave dhe detyrimeve. 442 Me këtë vendim
gjykata pranoi preferencën e saj për testin e shtetësisë së vërtetë dhe refuzimin e njohjes
nga e drejta ndërkombëtare, të shtetësisë e cila nuk mbështet në lidhje të forta faktike
ndërmjet individit dhe shtetit që i ka dhënë këtë shtetësi. Vendimi i çështjes Nottebohm
ka tërhequr shumë kritika. Kritika kryesore ka të bëjë me faktin se gjykata zbatoi
rregullin e shtetësisë efektive, i vlefshëm në rastin kur ka dy shtetësi, në një situatë kur
nuk kishte dyshtetësi.443 Kritikët shprehen se Gjykata në mënyrë të gabuar zbatoi nenin 5
të Konventës së Hagës të vitit 1930 mbi shtetësinë, e cila parashikon se në rastet e
shtetësisë së dyfishtë, duhet të zbatohet shtetësia efektive. Në rastin e Nottebohm ai nuk e
kishte shtetësinë e Guatemalës, por vetëm shtetësinë e Lihteshteinit, pra nuk ishte rast i
dyshtetësisë.444Sipas Dugrad gjykata e la pa përgjigje pyetjen nëse Lihteshteini mund të
kishte qenë në gjendje të mbronte Nottebohmin ndaj një shteti të tretë me të cilin ai nuk
kishte lidhje të ngushta. Ai shpreh konkluzionin se kjo pyetje do të kishte patur përgjigje
pozitive. Sipas tij Gjykata nuk ka patur si qëllim në këtë rast të përcaktojë një rregull të
përgjithshëm, por një rregull të veçantë të lidhur me rrethanat specifike të kësaj
çështje.445 Nëse lidhja e vërtetë do të zbatohej në mënyrë strikte, kjo do të përjashtonte
miliona persona nga mbrojtja diplomatike.
b. Çështja LaGrand
Në 7 janar 1982 Walter LaGrand dhe Karl LaGrand, të dy shtetas gjermanë u arrestuan në
SHBA me akuzën për grabitje me armë, rrëmbim dhe vrasje. Në 14 dhjetor 1984 pasi u
dënuan me vdekje për vrasje nga një gjykatë e shkallës së parë në Arizona dhe pasi iu
ezauruan të gjitha mjetet e brendshme, vëllezërve LaGrand iu refuzua rishikimi i dënimit 442 Idem, p. 23. 443 Carmen Tiburcio, The human rights of aliens under international and comperative law, Martinus Nijhoff Publishers, 200, f.71 444 Biswanath Sen, A diplomats handbook of international law and practice, Brill Academic Publication, 1988,f. 330 445 John Dugard, Second Report on diplomatic protection, UN doc. A/CN.4/514, f. 5
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
208
të tyre.446Ata nuk kishin marrë ndihmë konsullore gjatë kohës së gjykimit dhe nuk ishin
në dijeni të gëzimit të kësaj të drejte, duke qenë se edhe konsullata gjermane ishte e
panjoftuar për fatin e tyre. Pretendimi që paraqiti Gjermania përpara GJND u bazua në
dështimin e SHBA për të njoftuar pa vonesë LaGrand për të drejtën e tyre për ndihmë
konsullore dhe për dështimin për të njoftuar autoritetet gjermane për arrestimin dhe
burgosjen e dy shtetasve gjermanë, detyrime që rrjedhin nga neni 36.1 e KVMK.
Gjermania pretendonte se do të ishte në gjendje të ushtronte ndihmën konsullore dhe të
ofronte ndihmën e duhur ligjore, me anë të të cilave mund të parandalohej dënimi me
vdekje i shtetasve të saj. Pretendimi gjerman u paraqit në emër të Gjermanisë dhe të së
drejtës së saj për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike.447SHBA kundërshtuan pretendimin e
Gjermanisë për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike, dhe u përpoqën të bindin gjykatën se
Gjermania ka ngatërruar mbrojtjen diplomatike me ndihmën konsullore dhe gjykata duhet
të deklaronte kërkesën të papranueshme. Gjykata refuzoi argumentet e dhëna nga SHBA
dhe vendosi se ajo kishte juridiksion për të marrë në shqyrtim pretendimet e ngritura mbi
dëmin direkt dhe indirekt dhe bëri të qartë se: ’klauzola e juridiksionit të përgjithshëm në
Konventën e Vjenës nuk mund ta ndalojë një shtet palë në traktat, i cili krijon të drejta
individuale, që të marrë çështjen e një prej shtetasve të tij dhe të fillojë procedim
ndërkombëtar në emër të këtij shtetasi”.
Gjykata qartësisht dalloi ndërmjet ndihmës konsullore dhe mbrojtjes diplomatike, duke
pranuar se të drejtat e individit që njihen në një traktat mbi marrëdhëniet konsullore mund
të pretendohen nëpërmjet mekanizmit të mbrojtjes diplomatike.448Përderisa mos
përmbushja e detyrimeve nga SHBA i solli dëm shtetasve gjermanë si rezultat i shkeljes
së të drejtave të tyre të njohura në Konventën e Vjenës, Gjermania gjeti mjetin e duhur
për të kërkuar zhdëmtimin e këtij dëmi.
c. Çështja Avena
Më 31 mars 2004 GJND dha vendimin e saj për çështjen Avena dhe shtetasit e tjerë
meksikanë. Meksika pretendonte se SHBA në arrestimin, burgosjen, gjykimin dhe
446 LaGrand (Germany v.United States of America), ICJ Reports 2001 , f. 478 447 Idem, f. 481. 448 Idem, f.492.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
209
dënimin me vdekje të 52 shtetasve meksikanë, shkeli detyrimet ndërkombëtare ligjore
ndaj Meksikës, në të drejtën e saj për të ushtruar mbrojtjen diplomatike të shtetasve të saj,
duke dështuar të lajmërojë pa vonesë shtetasit meksikanë për të drejtën e tyre për
njoftimin konsullor dhe duke e privuar Meksikën nga e drejta e saj për të dhënë asistencë
konsullore.449 Në pamje te parë duket si një vendim që ka lidhje me KVMD dhe si një
kopje e çështjes së mëparshme Lagrand. Në pretendimin e saj Meksika bëri të qartë se
gjykata duhet të vlerësonte shkeljen e së drejtës së saj dhe të drejtat e qytetarëve të saj.
Këto të fundit paraqiten në gjykatë nëpërmjet ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. Në këtë
aspekt në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike nga Meksika, Avena është me komplikuar se
çështja LaGrand.
Projekti i neneve të KDN ripohon rregullin standard se një shtet mund të ushtrojë të
drejtën e tij për mbrojtje diplomatike nëse një akt ndërkombëtarisht i paligjshëm ka
ndodhur kundrejt shtetasve të tij dhe ky shtetas ka ezauruar të gjitha mjetet e brendshme.
Duke bërë këtë, një shtet përkrah pretendimin e shtetasit për shkak të dëmit indirekt. Pra
duke qenë se Meksika po i bazon kërkesat mbi mbrojtjen diplomatike, ajo duhet të
provojë se shtetasit kanë shtetësi meksikane dhe mjetet e brendshme janë ezauruar. E
drejta mbi përgjegjësinë e shtetit tregon se një shtet mund të quajë një shtet tjetër
përgjegjës për akte ndërkombëtarisht të paligjshëm. Shkelja e një traktati përfshirë edhe
KVMK mund të përbëjë një akt të tillë. Përgjegjësia e shtetit në anën e SHBA për shkelje
të KVMK dhe pranueshmëria e pretendimit nuk është kundërshtuar si rezultat i një dëmi
direkt ndaj Meksikës. Megjithëse këto të drejta individuale përfshihen në një traktat që
detyron shtete dhe jo individët, ato nuk shkaktojnë dëme direkte per se. Kryesisht nuk
janë shtetet që vuajnë nga mungesa e aksesit në ndihmën konsullore. Gjykata pranoi se
mbrojtja diplomatike nuk ishte e vetmja bazë për pretendimet e Meksikës dhe deklaroi se
dëmet e shkaktuara ndaj shtetasve të saj nuk është e nevojshme të pretendohen nëpërmjet
kanaleve të mbrojtjes diplomatike.450Gjykata vlerësoi se KVMK krijon rrethana speciale
nëpërmjet ndërveprimit të të drejtave të shteteve dhe të drejtave të individëve. Ky
ndërveprim apo ndërvarësi supozohet të ekzistojë në nenet 36, 1, b si një e drejtë
449Avena and Other Mexican Nationals (Mexico v. United States of America), ICJ Reports, 2005, p. 36 450Avena, p, 40.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
210
individuale dhe 36 pika a dhe c, si një e drejtë e shtetit. Këto të drejta nuk ekzistojnë të
ndara dhe duhen parë si pjesë të një regjimi për mbrojtjen konsullore. Është për shkak të
këtij regjimi që një shkelje e pikës b sjell edhe një shkelje të pikave a dhe c. Meksika në
paraqitjen e pretendimeve të saj i kërkoi Gjykatës të vendosë mbi bazën e shkeljes së të
drejtave si në mënyrë direkte ashtu edhe nëpërmjet shkeljes së të drejtave individuale të
shtetasve meksikanë.451Si pasojë nuk ishte e nevojshme të ezauroheshin mjetet e
brendshme. Pra Gjykata nuk mori në shqyrtim pretendimet e Meksikës nën mbrojtjen
diplomatike. Gjykata u përpoq të krijonte një regjim ligjor të veçantë i cili do të përbënte
një përjashtim nga praktika standarde. Ka patur arsyetime se gjykata e bëri këtë sepse do
të duhet të hetonte mbi ezaurimin e mjeteve të brendshme nga 52 meksikanët dhe
mundësisht do të duhej ta shpallte pretendimin të papranueshëm pjesërisht dhe nuk do të
kishte qenë në gjendje të trajtonte çështjen në themel lidhur me shkeljen e të drejtave
individuale. Megjithatë ka patur qëndrime se dëshira për të dhënë gjykim për një çështje
të caktuar nuk duhet të çojnë në një dështim për ta trajtuar në mënyrën e duhur çështjen
ligjore.452
Pretendimi fillestar i Meksikës ishte një pretendim miks, i cili paraqiste si dëmin direkt
ashtu edhe atë indirekt. Siç është shprehu edhe Dugard, në fakt është e vështirë të ndash
se kur një pretendim është mbi bazën e një dëmi direkt, indirekt apo është i përzier.
Metoda e parë që përdoret është testi sine qua non. Ky test ngre pyetjen nëse pretendimi
që përfshin elementë të dëmit direkt dhe indirekt do të ishte paraqitur nëse nuk do të
ishin paraqitur pretendimet në emër të shtetasve të dëmtuar. 453Me fjalë të tjera a do të
ishte paraqitur pretendimi nëse shtetasit nuk do të ishin dëmtuar. Duke zbatuar metodën
sine qua non është e diskutueshme nëse Meksika do të paraqiste një padi në GJND nëse
shtetasit e saj nuk do të kishin vuajtur nga mosinformimi për të drejtat e tyre. Megjithatë
ky është një spekulim pasi Meksika e paraqiti çështjen përpara Gjykatës.
Testi tjetër i përdorshëm është ai i mbizotërimit (preponderancës), gjatë përdorimit të të
cilit, Gjykata duhet të ekzaminojë elementët e ndryshëm të pretendimit dhe të vendosë 451Idem. 452Annemarieke Kunzli, Diallo and the draft articles: the application of the draft articles on diplomatic protection in the Ahmadu Sadio Diallo case, Leiden Journal of International Law, Vol.20 N.4, 2007, f.144. 453Supra nr. 433, f.11.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
211
nëse dëmi direkt apo indirekt është mbizotërues. Për aplikimin e këtij testi gjykatësit
duhet të peshojnë elementët e padisë dhe të shohin nëse janë më të rëndësishme pjesët
direkte apo indirekte. Në opinionin e veçantë të gjykatësit Vereshchetin, dëmi direkt ndaj
Meksikës mund të ngrihet vetëm nëse shkelen të drejtat e shtetasve të saj. Dëmi direkt
dhe indirekt dhe si rrjedhojë shkelja e të drejtave të shtetit dhe të individëve kanë
ndodhur njëkohësisht, duke mos informuar shtetasit e Meksikës për të drejtat e tyre,
Meksika është e privuar në të njëjtën kohë nga e drejta e saj. Disa autorë kanë mbështetur
idenë se nuk duhet parë natyra e pretendimit por natyra e dëmit ose e drejta e shkelur mbi
të cilën është bazuar ky pretendim. Nëse pretendimi mbështetet në një shkelje pavarësisht
se ajo është një shkelje e një traktati që dëmton një shtetas dhe nëse shteti kërkon të
mbajë këtë shtetas, atëherë pretendimi duhet të konsiderohet si mbizotërues indirekt. Të
dy testet do të sugjeronin se pretendimet e Meksikës ishin bazuar në dëmin indirekt.
Gjykata pranoi dëmin direkt dhe e la jashtë shqyrtimit dëmin indirekt. Mungesa e plotë e
një dallimi të bërë nga Gjykata tregon se ajo nuk e mori në konsideratë këtë çështje.
Në kërkesën e saj Meksika kërkoi të gjitha dëmshpërblimet e mundshme, jo vetëm
restitutio in integrum dhe rikthimin e status quo ante por edhe ndalimin e shkeljeve ndaj
Meksikës dhe shtetasve të saj dhe garancinë e mospërsëritjes.
Një nga karakteristikat e pretendimit të bazuar në dëmin indirekt, ndryshe nga ai i bazuar
në dëmin direkt është kërkesa për ezaurimin e mjeteve të brendshme përpara se
pretendimi të deklarohet i pranueshëm. Kërkesa për ezaurimin e mjeteve të brendshme e
njohur ndryshe si rregulli i mjeteve lokale, është një rregull i vendosur në të drejtën
zakonore ndërkombëtare dhe një përpjekje për kodifikimin e tij është bërë në projektin e
KDN. Pretendimi i Meksikës ishte një pretendim miks por rregullat e mjeteve lokale
zbatohen edhe në çështjet mikse, siç është njohur nga Gjykata në çështjen ELSI.
Në këtë rast SHBA argumentuan se rregulli i mjeteve lokale nuk duhet zbatuar duke qenë
se subjekti i mosmarrëveshjes ishte një traktat dypalësh, shkelja e të cilit kishte rezultuar
në dëm direkt. Gjykata e hodhi poshtë këtë arsyetim duke konsideruar se rregulli i
mjeteve të brendshme nuk duhej të përjashtohej derisa palët e një traktati në mënyrë të
shprehur vendosin të bëjnë këtë. Kjo nënvizon rëndësinë qe i jepet këtij rregulli në
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
212
mosmarrëveshjet ndërkombëtare. Në fushën e mbrojtjes diplomatike një nga qëllimet e
këtij rregulli është të ofrojë shtetit pritës mundësinë për të zgjidhur mosmarrëveshjen
përpara se ajo të ngrihet në nivel ndërkombëtar. Kjo është mjaft e rëndësishme si një
mënyre për të parandaluar ndërhyrje të parakohshme apo të pabazuara të shtetit të
shtetësisë së individit.
Në çështjen Avena, Gjykata u kufizua në përcaktimin e pretendimit si mbizotërues
indirekt, por nuk e ndoqi si duhet rregullin e mjeteve te brendshme.454 Zbatimi i këtij
rregulli në këtë rast nuk do të çonte në pranueshmërinë e pretendimit, pasi rregulli nuk
është absolut. Edhe Borchard e shihte se përjashtimet nga kërkesa e ezaurimit të mjeteve
të brendshme ndodhin kur organizmi gjyqësor vendas është aq i korruptuar ose mundësia
e paraqitjes së kërkesës e paktë saqë është pa kuptim të detyrosh një shtetas të paraqesë
kërkesën e tij para një gjykate vendase.455 Shumë vendime dhe gjykime tregojnë se
rregulli nuk është absolut. Në rastin konkret gjykata hodhi poshtë pretendimin e SHBA se
nuk ishte respektuar rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme edhe si e tillë kjo padi e
Meksikës duhet të refuzohej. Gjykata mund të kishte zgjedhur dy rrugë për të arsyetuar
këtë qëndrim, së pari, gjykata mund të kishte pranuar argumentin e Meksikës se mjetet
lokale në dispozicion të shtetasve meksikanë nuk ishin efektive. Së dyti, gjykata mund të
kishte deklaruar se rregulli nuk ishte i zbatueshëm sepse pretendimi nuk ishte mbështetur
në mbrojtjen diplomatike. Siç u tha edhe më lart Gjykata zgjodhi rrugën e dytë dhe e
deklaroi rregullin të pazbatueshëm. Ky duhej të ishte zgjedhja e duhur, por në fakt ajo
shkaktoi më shumë probleme sesa duhej të zgjidhte. 456
Shkelja e Konventës konsullore pati pasoja serioze mbi rezultatet e gjykimeve ndaj 52
meksikanëve të çështjes Avena. Megjithëse gjykata nuk i hyri sqarimit të çështjes se në
ç‘masë këto shkelje ndikuan në gjykimin në nivel lokal, mund të imagjinohet se asistenca
konsullore mund të ketë pasur një efekt pozitiv. Meksika paraqiti një padi
ndërkombëtare. Në situata të tilla mbrojta diplomatike mund të jetë instrumenti kryesor
për të paraqitur pretendime për shkelje. Megjithatë është e rëndësishme që mbrojtja 454Supra nr. 450, f,.151 455Borchard Edwin, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher Co, New York, 1915, f. 285. 456Supra nr. 450, f.153
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
213
diplomatike të zbatohet duke siguruar që kërkesat janë përmbushur dhe procedurat e
duhura janë ndjekur. Vetëm atëherë mbrojtja diplomatike mund të ofrojë zhdëmtim,
sidomos në ato raste kur forumet apo procedurat e tjera janë të papërshtatshme. Meksika
e paraqiti pretendimin e saj në ushtrim të së drejtës së saj të mbrojtjes diplomatike. Ajo
çfarë bëri gjykata ishte që ta shikonte këtë pretendim ndryshe. Ajo e shndërroi nga
çështje të mbrojtjes diplomatike në maskim duke vënë velin e dëmit direkt sipër saj, Kjo
është një farë rihapje e kutisë së Pandorës që mori shumë kohë për t'u mbyllur.457Gjykata
mund të kishte kontribuar në mënyrë të konsiderueshme në zhvillimet e reja të mbrojtjes
diplomatike. Ky rast mund të ishte një shembull në funksion të mbrojtjes diplomatike si
një instrument për mbrojtjen e të drejtave të individit në kohët moderne.
d. Çështja Diallo
Çështja më e fundit e trajtuar nga GJND është çështja Diallo. 458 Republika e Guniesë
paraqiti një padi kundër Republikës Demokratike të Kongos në ushtrim të mbrojtjes
diplomatike në vitin 1998, në përputhje me deklaratat e bëra nga të dy shtetet për njohjen
e juridiksionit detyrues të Gjykatës sipas nenit 36. 2 e Statutit të Gjykatës. Çështja
mbështetet në disa zhvillime të së drejtës për mbrojtjen diplomatike. Fakti që Republika e
Guinesë zgjodhi mbrojtjen diplomatike për të adresuar dëmet që kishte pësuar Diallo,
mbështesin idenë se mbrojtja diplomatike mund të përdoret për të adresuar çështje të të
drejtave të njeriut dhe tregon se shteti mund të përdorë mbrojtjen diplomatike si një mjet
të fundit kur shtetasit nuk kanë pasur mundësi të sigurojnë mbrojtje nga një akt
ndërkombëtarisht i paligjshëm. Gjykata në vendimin e saj të datës 24 maj 2007 e
konsideroi çështjen të pranueshme dhe filloi shqyrtimin e saj. Në kërkesën e saj
Republika e Guinesë u mbështet jo vetëm në të drejtën zakonore të pasqyruar në projektin
e KDN, por edhe në zhvillimet progresive që prezantoi ky projekt. Padia e paraqitur nga
Guinea kishte tre pjesë: së pari ushtrimin e mbrojtjes diplomatike lidhur me dëmin që i
ishte shkaktuar Diallo nga burgosja dhe më pas dëbimi nga Kongo dhe mohimi i
drejtësisë, së dyti, në shkeljen e të drejtave të tij si aksioner i dy kompanive Africom
457Supra nr. 450, f. 156 458çështja lidhur me Ahmadou Sadio Diallo, Republika e Guinesë v. Republikës së Kongos,Vendimi i datës 24.5.2007
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
214
Zaire dhe Africontainers Zaire dhe së treti, ushtrimi i mbrojtjes së të drejtave të
kompanive.
Çështja trajton jo vetëm të drejtat dhe liritë themelore, por edhe çështje të përfaqësimit
dhe të mbrojtjes së kompanive private. Megjithatë çështjen e fundit gjykata nuk e mori në
shqyrtim duke e konsideruar të papranueshme dhe duke e kufizuar gjykimin e saj në
fushën e të drejtave personale te shtetasit të dëmtuar.
Në aplikimin e kërkuesit paraqitej se: ‘’Është një parim i përgjithshëm i së drejtës që çdo
shtet ka të drejtë të kërkojë nga shtetet e tjerë që të zbatojnë të drejtën ndërkombëtare
lidhur me shtetasit e tij. Shteti i Guineas ka të drejtën të paraqesë padi kundër Republikës
Demokratike të Kongos, e cila ka shkelur disa parime të rëndësishme të së drejtës
ndërkombëtare lidhur me shtetasit gueniane siç janë parimi që shtetasit e huaj duhet të
trajtohen në përputhje me një standard minimal të civilizimit, detyrimin për të respektuar
lirinë dhe pasurinë e shtetasve te huaj, të drejtën e shtetasit të huaj të akuzuar për një
gjykim të drejtë nga një gjykatë e pavarur’’.459
Gjykatës iu kërkuar që të urdhëronte DRC të bënte një kërkesë falje publike për dëmet që
i kishte shkaktuar Diallo-s dhe ta kompensonte atë për të gjithë dëmet materiale dhe
morale, duke përfshirë jo vetme dëmet (damnum emergens), por gjithashtu edhe humbjet
e të ardhurave (lucrum cessans).460
Gjykata adresoi pretendimet për arrestimin, burgosjen dhe dëbimin e Diallos në bazën e
një urdhri të ndjekur nga një dekret i Kryeministrit të shtetit të paditur. Aplikuesi vuri në
pah katër shkelje të të drejtave të njeriut të Diallos.
1.Shkelje të nenit 13 të PNDCP dhe nenin 12 korrespondues të Kartës Afrikane në lidhje
me ndalimin e dëbimit të të huajve me rezidencë të rregullt.
2. Arrestimin dhe burgosjen në shkelje të nenit 9 pika 1 dhe 2 e PNDCP dhe nenit 6 të
Kartës Afrikane.
459 Cështja Diallo, (Republic of Guinea v. Democratic Republic of Congo), Vendimi i 30 nëntor 2010, para 5. 460 Gentian Zyberi. The humanitarian face of the International Court of Justice, School of Human Rights Research Series, Volume 26,f. 173.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
215
3. Trajtimin çnjerëzor dhe degradues gjatë kohës së burgimit të tij.
4. Shkeljen e së drejtës për t’u informuar për asistencën konsullore sipas nenit 36.1.të
KVMK.
Në lidhje më pretendimin e parë Gjykata vlerësoi se dekreti në fjalë nuk ishte në
përputhje me ligjin kongolez dhe me të drejtën ndërkombëtare, duke qenë se ai nuk
përmbushte garancitë procedurale për të huajt . 461Ajo konfirmoi se rrethanat e dëbimit të
Diallos kishin shkelur nenin 13 të PDPC.
Në lidhje me pretendimin e dytë të Guinesë, Gjykata vlerësoi se arrestimi dhe burgosja e
Diallos nuk ishin në përputhje me ligjin kongolez, se ato ishin arbitrare dhe nuk ishin në
përputhje me kërkesën për të njoftuar individin për arsyet e arrestimit të tij. 462 Në arritjen
në këtë konkluzion gjykata mori në konsideratë rrethanat e arrestimit dhe burgosjes si dhe
lidhjen e tyre me përpjekje të individit për të rikuperuar borxhet e tij nga kompani me
pjesëmarrje shtetërore. Gjykata vendosi se Kongo kishte vepruar në shkelje të neneve 9.1
dhe 2 të PDCP dhe të nenit 6 të Kartës Afrikane.
Gjykata hodhi poshtë pretendimet për trajtimin çnjerëzor dhe degradues për shkak të
mungesës së provave të sjella nga Guinea për të provuar këtë akuzë. Megjithatë gjykata
bëri një pohim të përgjithshëm në këtë rast se: ndalimi i trajtimit çnjerëzor dhe degradues
është ndër rregullat e së drejtës ndërkombëtare të përgjithshme e cila është e detyrueshme
për të gjitha shtetet, në të gjitha rrethanat, pavarësisht detyrimeve ndaj traktateve”.463
Së fundmi, lidhur me shkeljen e KVMK Gjykata vendosi se interpretimi i nenit 36.1 pika
b, e bën të qartë se ai është i zbatueshëm ndaj çdo heqje të lirisë të çdo lloji, edhe jashtë
konteksti të ndjekjes së shkeljeve kriminale, duke gjetur kështu një shkelje të së drejtës së
Diallos për t’ u njoftuar për asistencën konsullore.
Kjo çështje ka dy tipare të spikatura: së pari ishte e para herë që GJND u mbështet në një
jurisprudencë të ndryshme nga e saj, konkretisht në komunikimet dhe komentet e
461 Supra nr. 457, para. 55-56 462Idem.para. 76-84 463Idem. para 87
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
216
përgjithshme të Komitetit të të Drejtave të Njeriut. Gjithashtu ajo konsideroi praktikën e
dy gjykatave të të drejtave të njeriut GJEDNJ dhe GJNADNJ. Gjykata Botërore arsyetoi
se “ajo beson se i duhet dhënë rëndësi interpretimit të adoptuar nga ky organ i pavarur
(KDNJ), i cili ishte ngritur specifikisht për të mbikëqyrur zbatimin e këtij traktati
(PNDCP) dhe për më tej dhe më e rëndësishme është që të arrihet qartësia e nevojshme
dhe vazhdimësia e së drejtës ndërkombëtare si dhe siguria ligjore”. 464
Tipar i dytë është që Gjykata duket se prezanton një përjashtim nga praktika e saj duke
përcaktuar ndërhyrjen në interpretimin e së drejtës së brendshme nga autoritet
kompetente. Ajo shënon në obiter dicta se në rrethana përjashtimore kur shteti adopton
një interpretim të dukshëm të gabuar të së drejtës së brendshme, i takon GJND të
adoptojë interpretimin e duhur.465
Gjykata nuk referoi siç ishte bërë tradicionalisht, në çështjen Mavrommatis, por iu
referua nenit 1 të projektit të KDN. Referenca në këtë nen është e një rëndësie të veçantë.
Është mjaft e rëndësishme që gjykata duke e referuar këtë nen konfirmon statusin e tij si
të pranueshëm nga e drejta zakonore. Gjykata gjithashtu theksoi edhe kërkesën për
ezaurimin e mjeteve të brendshme duke pranuar se ky rregull zbatohet vetëm ndaj
mjeteve ligjore dhe jo mjeteve të dhëna si favor apo si falje, duke mbështetur kështu
nenin 14 të projektit. Sipas Republikës së Guinesë, mungesa e vullnetit dhe
papërshtatshmëria e autoriteteve gjyqësore te Kongos si dhe dëbimi i shtetasit ishin arsye
të mjaftueshme që të hiqej dorë nga rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme. Duke
bërë referencë tek projekti i KDN, Guinea argumentonte se mjetet nuk ishin të arsyeshme
dhe se Diallo ishte përjashtuar nga mundësia për t’i ezauruar ato. Interesi i Republikës së
Guinesë për të mbrojtur të drejtat e njeriut të Diallo është i qartë. Gjykata arriti në
konkluzionin se kundërshtimet e Kongos për zbatimin e rregullit të ezaurimit të mjeteve
të brendshme nuk u morën parasysh. Situata e Diallo ishte e njëjtë me atë të përfshirë në
Komentarin e Projektit të GJDNJ, ku në nenin 15 parashikohet se është dukshëm e
paarsyeshme të kërkohet zbatimi i rregullit në “situatën ku personi i dëmtuar kufizohet
nga shteti përgjegjës për hyrjen në territorin e tij, si nga ligji ashtu edhe nga kërcënime
464Idem, para 66 465Idem, para 70
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
217
serioze për sigurinë e tij personale duke i mohuar kështu mundësinë për të paraqitur
çështjen në gjykatat vendase”.466
Çështja Diallo ndryshonte nga çështjet e mëparshme të mbrojtjes diplomatike të
shqyrtuara nga GJND. Rrethanat faktike të çështjes ishin të komplikuara dhe dy palët në
konflikt ishin në mospërputhje të fakteve në pjesën më të madhe dhe dështuan t’i jepnin
gjykatës një paraqitje të argumentuar dhe të pranueshme.
Në vendimin e saj Gjykata arriti të tregonte mbështetjen e saj për projektin e KDN. Në
një vendim relativisht të shkurtër, gjykata deklaroi të papranueshme kërkesat e Guinesë
për mbrojtje në emër të Diallo për shkeljen e të drejtave të tij të njeriut dhe të drejtat e tij
pasurore si aksioner i dy kompanive. Duke mos pranuar kërkesën për mbrojtjen e
kompanive, gjykata nuk dha orientime të qarta për çështjen e diskutueshme të mbrojtjes
së kompanive nga shteti i shtetësisë së aksionerëve. 467 Gjithashtu Gjykata u kufizua në
trajtimin e gjerë të rregullit të ezaurimit të mjeteve të brendshme ligjore. Megjithëse kjo
nuk është konsideruar si një çështje e “profilit të lartë”468, ajo dha një mbështetje të
rëndësishme për zhvillimin e së drejtës së mbrojtjes diplomatike si një instrument i cili
mund të përdoret për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, veçanërisht kur mekanizmat e tjerë
të mbrojtjes nuk janë të mundshëm.
Si përfundim mund të themi se vendimi Diallo është i referueshëm për të paktën tre
drejtime:
Së pari dhe më e rëndësishmja: është hera e parë që GJND i është referuar vendimeve
dhe komenteve të trupave të tjerë gjyqësore dhe organeve të traktateve për të arsyetuar
vendimet e saj. Si e tillë kjo është parë si një fitore e asaj që quhet “droit de l’hommistes”,
në dritën e përqasjes së fortë pro të drejtave të njeriut.469
Së dyti, është rasti i dytë në historinë e gjykatës për dhënien e një kompensimi si një
reparacion për dëmin e shkaktuar, pas çështjes së Kanalit të Korfuzit. 466 ILC Report 2006, f. 83 467 Annemariake Kuinzli , Diallo and the Draft Articles the application of the draft articles on diplomatic protection in the Ahmadou Sadio Diallo Case, LJIL 4, 2007, f 172. 468 Idem, 173. 469Rumiana Yotova, Ahmadou Sadio Diallo Case Note, Cambridge Student Law Review, 2011,f. 215.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
218
Së treti, duket se kjo çështje shënon fundin e pretendimeve të lidhura me investimet nga
shtetet në ushtrim të mbrojtjes diplomatike. Në këtë drejtim ka pasur shumë kritika për
dështimin e Gjykatës për të marrë në trajtim të drejtat ekonomike të Diallos.
Kjo çështje është e spikatur nga perspektiva e te drejtave te njeriut. Pretendimet se një
shtetas i huaj duhet të trajtohet sipas parimeve për një gjykim të drejtë, detyrimi për të
respektuar lirinë dhe pasurinë e shtetasve të huaj u sollën për gjykim përpara një gjykate
të ngritur për të zgjidhur mosmarrëveshjet ndërshtetërore. 470
Gjykata luajti një rol pozitiv ndaj të drejtave të njeriut në çështjen Diallo, të treguar në
gatishmërinë e saj për t’i dhëne peshën e duhur interpretimit të të drejtave jo vetëm nga
organet e traktateve, por edhe nga gjykatat rajonale. Ky vendim përbën një hap përpara
në projektin gjyqësor për një interpretim evolutiv të standardeve ndërkombëtare të të
drejtave të njeriut.
2. Mbrojtja diplomatike në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut
Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut është mekanizmi monitorues i Konventës
Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut. Kjo konventë nuk mbështetet në
parimet e reciprocitetit dhe të shtetësisë. 471
Duhet përmendur që në fillim se kjo Konventë nuk ka një nen të veçantë për njohjen e së
drejtës së mbrojtjes diplomatike. Është diskutuar nëse procedura e mbrojtjes diplomatike
mund të shfaqet apo të ketë ndikuar nenet 33 dhe 36 të Konventës.
Sipas nenit 33 të Konventës :‘’çdo Palë e Lartë Kontraktuese mund t'i drejtohet Gjykatës
për çdo shkelje të dispozitave të konventës ose të protokolleve të saj për të cilat mendon
se është përgjegjëse një Palë tjetër e Lartë Kontraktuese.’’
470 Gentian Zyberi. The humanitarian face of the International Court of Justice, School of Human Rights Research Series, Volume 26F. f.169 471 Sipas nenit 1 të Konventës palët i sigurojnë çdokujt që ndodhet nën juridiksion e tyre, të drejtat dhe liritë e përcaktuara në këtë Konventë. Kjo do të thotë që të drejta e garantuara në Konventë gëzohen nga të gjithë individët shtetas apo jo shtetas dhe persona pa shtetësi.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
219
Kjo dispozitë i mundëson shteteve palë të paraqesin një padi për shkeljet e kryera nga një
shtet tjetër palë ndaj të gjithë individëve qofshin këta shtetas ose jo shtetas të tij,
personave pa shtetësi madje edhe ndaj vetë shtetasve të shtetit që pretendohet se ka kryer
shkeljen. Pra çdo shtet palë ka të drejtën e paraqitjes së pretendimit edhe pse nuk ka një
lidhje të veçantë ndërmjet të drejtës së tij dhe shkeljes së pretenduar të Konventës.472
Në çështjen Austria v. Italia, Komisioni vlerësoi se ‘’detyrimet e marra përsipër nga
shtetet palë në Konventë kanë një karakter objektiv, të krijuara më tepër për të mbrojtur
të drejtat themelore të njeriut se sa në krijimin e të drejtave subjektive dhe reciproke për
vetë shtetet palë.’’473 Komisioni ishte i mendimit se mekanizmi i ankesave ndërshtetërore
ishte një mjet për sigurimin e përmbushjes së detyrimeve dhe jo një mjet për kërkimin e
të drejtave individuale të shteteve. Shtetet kanë të drejtë të paraqesin çështje, por ata nuk
e bëjnë këtë në ushtrim të së drejtës së tyre subjektive, por si një ushtrim të një
‘’funksioni publik’’. 474Mekanizmi i parashikuar në këtë nen nuk duhet parë si një mjet
për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, por më tepër si një mjet që lejon një formë të actio
popularis për arritjen e disa qëllimeve të caktuara. Ky qëndrim u forcua më tej në
çështjen Ireland v.UK.475 Në vlerësimin e Komisionit, neni 24 (tani neni 33) krijon një
mekanizëm të ‘’zbatimit kolektiv’’, i cili i lejon shteteve palë të kërkojnë respektimin e
detyrimeve të konventës pa qenë e nevojshme që të justifikojnë një interes që rrjedh nga
shkelja e të drejtave të shtetasve të tyre.476 Interesi ligjor duket se rrjedh thjesht nga
pjesëmarrja në regjim, i cili krijon një detyrim të një natyre objektive.
Organet e KEDNJ kanë mohuar njohjen e një të drejtë të mbrojtjes diplomatike.
Komisioni është shprehur se Konventa nuk garanton një të drejtë të mbrojtjes
diplomatike.
Me gjithë këtë qëndrim të prerë të Gjykatës për të mos e shtrirë juridiksionin e saj në
çështje të iniciuara nga shtete palë, të bazuara në institucionin e mbrojtjes diplomatike, ka
472 Pieter van Dijk,Theory and practice of the European Convention on Human Rights,Martinus Nijjhof Publisher, 1998, f 33. 473 Application no 788/60, European Yearbook of Human Rights, 1961, para 140. 474 Mathew Craven, Legal differentation and the concept of the Human Rights Treaty in International Law, European Journal of International Law, 2000, f. 511 475 Ireland v. United Kingdom, ECHR, Series A, n. 25, Vendimi 18 janar 1978. 476 Supra nr. 464 f. 512
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
220
pasur disa çështje ku tërthorazi ka pasur referim në elementët e veçantë të këtij
institucioni.
Në vitin 1994 në çështjen Beaumartin v. France, GJEDNJ, vlerësoi se procedura e gjatë
franceze për të shpërndarë një lump-sum nga Maroku për humbje të pronës, shkelte nenin
6.1 të KEDNJ. Gjykata vendosi se një marrëveshje ndërkombëtare që ka klauzola për
kompensimin e pretendimeve mbi bazën e mbrojtjes diplomatike mund t'i japë të drejtën
individit të dëmtuar për kompensim. Gjykata gjeti se neni 6 ishte shkelur kur qeveria
franceze zgjidhi pretendimet e shtetasve të saj ndaj Marokut me anë të një marrëveshje
lump-sum dhe si rrjedhojë me një dekret vendosi një komiteti administrativ për të
shpërndarë kompensimin. E drejta për kompensim konsiderohet si një e drejtë pekuniare
në përputhje me standardet e KEDNJ. 477
Në çështjen Adsani v. UK, aplikanti me shtetësi të dyfishtë kuvajtiane dhe britanike
fillimisht nisi një procedurë civile në Mbretërinë e Bashkuar në gusht 1992. Ai
pretendonte kompensim kundër qeverisë së Kuvajtit për tortura me pasojë dëmtimin e
shëndetit të tij fizik dhe mendor. Aplikanti konsideronte si torturë edhe kërcënimet që
kishte marrë pas mbërritjes në Mbretërinë e Bashkuar për mospublikimin e të dhënave që
kishin lidhje me dhunën që kishte pësuar. 478
Aplikanti paraqiti para gjykatës pretendimin e tij se ‘’Mbretëria e Bashkuar kishte
dështuar që ta siguronte të drejtën e tij për të mos u torturuar’’ dhe ishte në shkelje të
nenit 3 të Konventës. Gjykata e hodhi poshtë kërkesën e tij në mënyrë unanime. 479Në
arsyetimin e saj Gjykata pranoi se neni 1 dhe 3, vendosin detyrim pozitiv tek shtetet palë
për të parandaluar dhe dhënë kompensim për rastet e torturës dhe formave të tjera të
keqtrajtimit. Megjithatë detyrimi i shtetit zbatohet vetëm për aktet e kryera brenda
juridiksionit të tij.480
477 Kate Parlett, The individual in the international legal system: continuity and change in international law, Cambridge University Press 2011, fq.89 478The impact of Al-Adsani v. the United Kingdom towards an effective and enforceable civil remedy for reparation for torture in the United Kingdom, Redress, London 2002 479Al-Adsani v.United Kingdom (No.2) (35763/97) European Court of Human Rights, 21 November 2001 paras 35 - 41. 480 Idem.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
221
Në çështjen Soering, Gjykata njohu se neni 3 ka disa raste të limituara të juridiksionit
extraterritorial, në kuptimin që vendimi i një pale për të dëbuar një individ mund të sjellë
përgjegjësinë e këtij shteti sipas Konventës, kur ka arsye të besueshme për të menduar se
personi i dëbuar mund të jetë subjekti i torturës dhe trajtimit çnjerëzor e degradues në
shtetin pritës. Aplikanti nuk pretendoi se tortura ndodhi nën juridiksionin e Mbretërisë së
Bashkuar ose që ky shtet të kishte ndonjë lidhje kazuale me ushtrimin e saj. Duke qenë se
nuk mund të thuhet se shteti ndodhet përpara një detyrimi për të siguruar një
dëmshpërblim civil për aplikantin lidhur me torturën që ai pësoi nga autoritetet e
Kuvajtit, gjykata nuk gjeti shkelje të nenit 2 të KEDNJ.
Në çështjen Danimarka v. Turqia, Danimarka i kërkoi Gjykatës të shqyrtonte rastin e
shtetasit të saj Kemal Koç, i cili ishte bërë subjekt i teknikave hetuese qe përfshinin
torturën dhe forma të tjera keqtrajtimi, si një teknikë e përhapur gjerësisht në Turqi. Në
31 mars 2000, Gjykatës iu paraqit një deklaratë e përbashkët e të dy palëve ku Turqia
pranonte t'i jepte Danimarkës 450000 kroner daneze, përfshirë edhe shpenzimet
gjyqësore. Nga ana e saj Danimarka mirëpriti dhe vlerësoi keqardhjen e shprehur nga
Turqia lidhur me çështjet rastësore dhe individuale të torturës dhe vlerësoi masat e
ndërmarra nga Turqia për përmirësimin e situatës. Të dy palët binin dakord që përdorimi
i teknikave policore të papërshtatshme bien ndesh me nenin 3 të KEDNJ dhe ato do të
ndalohen në të ardhmen. 481 Duke qenë se çështja u zgjidh me mirëkuptim, gjykata nuk
pati mundësi të shprehej për thelbin e saj.
Si konkluzion mund të themi se ndonëse mund të gjenden disa gjurmë të mbrojtjes
diplomatike në KEDNJ, në tendencën e shteteve për të ndërhyrë në aplikimin individual
në mbështetje të pretendimit të individit, ato nuk mund të jenë ndërhyrje të mirëfillta në
ushtrim të mbrojtjes diplomatike, sepse ato nuk kërkojnë lidhjen e shtetësisë me individin
481ECHR: Case of Denmark v. Turkey (Friendly Settlement), No. 34382/97 (April 5, 2000)
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
222
e dëmtuar dhe ezaurimin e mëparshëm të mjeteve lokale që janë kushte esenciale për
aktivizimin e mbrojtjes diplomatike.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
223
KREU VII
INSTITUCIONI I MBROJTJES DIPLOMATIKE NË REPUBLIKËN E
SHQIPËRISË
Nga analiza e institucionit të mbrojtjes diplomatike vërejmë se e drejta ndërkombëtare
njeh të drejtën e shtetit për të ushtruar mbrojtjen diplomatike, por jo një detyrim ndaj
shtetasve të tij për ta ushtruar atë. Megjithatë kjo nuk i ndalon shtetet të parashikojnë një
të drejtë të tillë në ligjin e tyre të brendshëm. Në këtë rast vëmendja duhet kthyer tek e
drejta e brendshme për të vlerësuar nëse parashikohet e drejta e mbrojtjes diplomatike.
Në këtë kapitull do të shtrohen për shqyrtim disa çështje për të arritur në një përfundim të
mbështetur se, në vendin tonë pushteti ekzekutiv ka detyrimin ligjor për ushtrimin e
mbrojtjes diplomatike sipas Kushtetutës së vendit dhe akteve të tjera ligjore e nënligjore.
Gjithashtu, është marrë në analizë se si e ka realizuar ajo dhe cilat janë prirjet për ta
ushtruar këtë instrument të së drejtës ndërkombëtare. Këto çështje do të shqyrtohen nga
disa këndvështrime: së pari, nga një këndvështrim kushtetues; së dyti, nga këndvështrimi
i praktikës shtetërore dhe së treti, nga këndvështrimi i praktikës gjyqësore. Zhvillimi i
këtij kreu u mbështet në kërkimin, studimin dhe analizën e legjislacionit shqiptar në
fushën e të drejtave të njeriut. Mund të përmend si vështirësi të parë dhe jo pak të
rëndësishme faktin, se në fushën në të cilën shtrihet kërkimi nuk janë gjetur referime të
vlefshme akademike apo literaturë mbështetëse.
1. Analiza e dispozitave ligjore dhe nënligjore mbi mbrojtjen e të drejtave të
shtetasve shqiptarë që jetojnë jashtë vendit
1.1 Një vështrim historik mbi traditën kushtetuese shqiptare
Deri në përfundim të Luftës së II-të Botërore, nuk gjejmë ndonjë referencë të veçantë për
institucionin e mbrojtjes diplomatike. Kushtetutat e Shtetit të pavarur shqiptar, edhe pse
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
224
kishin sanksionuar disa prej të drejtave e lirive themelore, nuk kishin afirmuar ndonjë
formulim mbi mbrojtjen diplomatike të shtetasve. Në fakt, edhe në vetë zhvillimin e tij,
ky institucion perceptohej si një mjet presioni i shteteve të fuqishme.
Kushtetuta e vitit 1946 në Kapitullin III mbi të drejtat dhe detyrat e shtetasve, parashikon
për herë të parë, se ‘’Republika Popullore e Shqipërisë mbron shtetasit shqiptarë që
ndodhen jashtë shtetit’’ (neni 22). Sidoqoftë, në praktikë, nuk pati ndonjë lëvizje të tillë,
që mund ta bënte të qartë dhe ta zbatonte përmbajtjen e këtij neni. Kështu, ky formulim
ruajti karakter deklarativ.
Edhe Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë e miratuar nga Kuvendi
Popullor më 28.12.1976, në kreun e dytë ka përmbledhur të drejtat dhe detyrat themelore
të shtetasve.
Në nenin 64 të saj, ajo përcakton se ‘shtetasit shqiptare jashtë vendit gëzojnë kujdesin
dhe mbrojtjen e shtetit’. Ky nen duhet parë si një vijim i politikës propagandistike të
shoqërisë socialiste, sipas së cilës ‘’çdo gjë bëhet për njeriun’’. 482Ajo nuk mund të jetë
një pasqyrim i traditave kushtetuese të kohës, pasi këto tradita refuzoheshin nga sistemi si
‘’antidemokratike, karakteri shfrytëzues e reaksionar, ashtu si dhe vetë shteti i tyre
borgjez ose revizionist’’. 483Ndonëse nuk i është kushtuar vëmendje kësaj dispozite për
interpretim nga doktrina e kohës, siç mund të jetë bërë me të drejta të tjera, kjo dispozitë,
ashtu si edhe shumica e dispozitave të kapitullit për te drejtat e shtetasve të përmbledhura
në kreun e II, ka pasur thjesht karakter deklarativ dhe efekt propagandistik. Kjo është e
qartë po të kemi parasysh kontekstin historik, kur shtetasit gjatë kohës së diktaturës mund
të kryenin lëvizje jashtë shtetit nën një kontroll të rreptë shtetëror dhe kryesisht për
interes dhe llogari të shtetit. Kategoria e shqiptarëve jashtë shtetit përbëhej nga zyrtarët e
pushtetit komunist, të cilët ishin të monitoruar nga strukturat sekrete, kishin vetëm
mundësi hipotetike për të pasur liri veprimi dhe mundësi kontakti me autoritetet e huaja.
Për më tepër, këta i përkisnin kryesisht përfaqësuesve diplomatike, apo personave që për
arsye të ndryshme mbuloheshin me këtë status, për të cilët nuk mund të kërkohej mbrojtje
482 Idem, fq. 86 483 Idem, fq 88
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
225
në kuptimin e institucionit klasik të së drejtës ndërkombëtare. Kategoria tjetër i përkiste
individëve, të cilët ishin kundërshtarë apo oponentë të regjimit, për të cilët me gjithë të
drejtën që gëzonin sipas nenit 64 të Kushtetutës, për mbrojtje nga shtetit shqiptar, u
rezervohej thjesht mohimi i ekzistencës së tyre dhe atakimi nga regjimi si armiq të klasës
punëtore. Rrethanat historike të asaj periudhe, bënin që të ishte joefektive mundësia e
ushtrimit të mbrojtjes diplomatike nga shteti shqiptar, sipas të drejtës ndërkombëtare. Ky
është rasti tipik kur deklarimet formale kushtetuese për të drejtat dhe liritë themelore,
ndonëse janë teorikisht të artikuluara saktë, mbeten pa jetë për shkak të vakumit ligjor
dhe rrethanave politike e sociale që nuk mundësojnë zbatimin e tyre.
Pas rënies së regjimit komunist, Ligji ‘Për dispozitat kryesore kushtetuese’ miratuar nga
Kuvendi Popullor më 29.4.1991, ndonëse nuk përmbante një katalog të të drejtave të
njeriut, në nenin 4 parashikonte që Republika e Shqipërisë njeh dhe garanton të drejtat
dhe liritë themelore të njeriut, të garantuara në dokumentet ndërkombëtare. Kjo mangësi
u plotësua me ligjin nr. 7693, datë 31.3.1993 ‘Për një shtojcë në ligjin nr. 7491, datë
29.4.1991 ‘Për dispozitat kryesore kushtetuese’’, në të cilin u shtua kreu ‘Mbi të drejtat
dhe liritë themelore të njeriut’.
Neni 24 i këtij ligji (shtetësia) parashikon se ‘’të gjithë shtetasit që ndodhen jashtë vendit
gëzojnë mbrojtjen e shtetit’’. Në vlerësimin e kësaj dispozite si dhe vendit që ajo zë në
katalogun e të drejtave, ajo paraqitet si një e drejtë individuale e shtetasit dhe e lidhur me
konceptin juridik të shtetësisë. Një analizë më e thelluar e këtij ndryshimi konceptual me
kushtetutën aktuale do të bëhet pasi të parashtrohet këndvështrimi i kësaj të fundit
kundrejt institucionit të mbrojtjes diplomatike.
Kushtetuta e sotme e RSH-së, u miratua nga Parlamenti dhe referendumi popullor dhe
hyri në fuqi në 28 Nëntor të vitit 1998. Ajo përbën aktin themelor të organizimit të shtetit
dhe të rregullimit të të drejtave, lirive dhe detyrave të gjithë operatorëve juridikë nën
juridiksionin e shtetit shqiptar. Ajo është një dokument ligjor, por edhe një instrument
themelor politik, social dhe moral.
Në preambulën e Kushtetutës parashikohet se ajo është vendosur nga ‘populli i
Shqipërisë me vendosmërinë për të garantuar të drejtat dhe liritë themelore të njeriut’.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
226
Dinjiteti i njeriut, të drejtat dhe liritë e tij njihen nga Kushtetuta si baza të shtetit shqiptar,
të cilat ka për detyrë që t'i respektojë dhe t'i mbrojë. Në Kushtetutë të drejtave dhe lirive
themelore të njeriut u kushtohet një pjesë e posaçme. Organizimi që bën Kushtetuta për
këto të drejta, nxjerr në pah një karakteristikë të rëndësishme të saj në lidhje me njohjen
dhe garantimin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Pjesa e dytë e Kushtetutës duke pasur
parasysh vlerën dhe karakteristikat e të drejtave të veçanta, i grupon ato në krerë të
posaçëm. Ky klasifikim paraqet një vlerë të madhe dhe mban parasysh mjaft mirë
karakterin e të drejtave dhe të lirive të njeriut, si dhe praktikën ndërkombëtare të
klasifikimit të tyre në akte të ndryshme. 484Kushtetuta vendos si standarde minimale të
respektimit të të drejtave dhe të lirive themelore të njeriut ato për përcaktuara nga
KEDNJ. Ky katalog i të drejtave, i pasqyruar në Kushtetutën tonë sipas instrumenteve
ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, është i pritshëm për një kushtetutë të një vendi
demokratik, i cili deklaron se ‘’zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për
të’’.485 Kjo është e kuptueshme pasi siç shprehet Kristaq Traja ‘’nëse ka një pjesë të
Kushtetutës që varet më pak nga veçoritë kombëtare, kjo është pa dyshim pjesa që shpreh
liritë dhe të drejtat themelore të individit’’.486 Çfarë është një e drejtë e njeriut varet
shpesh nga konstitucioni shpirtëror dhe tradicional i një kombi. Në masën që një vlerë
qytetërimi nuk përputhet me konceptin e një vlere analoge në rrafshin e një vendi të
dhënë, në atë masë, një e drejtë e tillë krijon probleme në të kuptuarit dhe të realizuarit e
saj. 487
Në këtë prizëm duhet parë edhe pasqyrimi i institucionit të mbrojtjes diplomatike në
Kushtetutën shqiptare. Ai duhet interpretuar jo thjesht në aspektin literal, por më tepër në
kontekstin kushtetues të vlerës që kanë të drejtat e njeriut në shtetin e së drejtës. Ky
interpretim do të pasqyrohet në pjesën në vijim nëpërmjet pozicionimit të këtij
institucioni në të drejtën kushtetuese shqiptare duke përdorur metodën krahasuese me të
drejtën ndërkombëtare dhe të drejtat kushtetuese të vendeve të tjera.
484 Raporti mbi studimin e përqasjes së legjislacionit shqiptar me Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut, Këshilli i Evropës, Ministria e Drejtësisë dhe Qendra Europiane, 2003, f. 7 485 Neni 5 i Kushtetutës 486 Kristaq Traja ‘‘Karakteristikat e sistemit të të drejtave themelore në Kushtetutën shqiptare’’ botuar në Buletini i posaçëm i Gjykatës Kushtetuese ‘’5 vjet Kushtetutë’’, Tiranë 2004, f 112. 487 Idem. fq 113.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
227
1.2 Detyrimi kushtetues për të mbrojtur të drejtat e shtetasve shqiptarë jashtë
shtetit
Duke marrë parasysh se institucioni i mbrojtjes diplomatike i përket së drejtës
ndërkombëtare zakonore, është me vend të shikojmë rolin e kësaj pjese të së drejtës
ndërkombëtare në sistemin juridik shqiptar.
Shumë kushtetuta përmbajnë referenca specifike tek e drejta ndërkombëtare të cilat
përcaktojnë statusin e kësaj të drejte në sistemin e brendshëm ligjor. Zakonisht këto
referenca përfshijnë një nga burimet e së drejtës, traktatet ose zakonin dhe nuk përmendin
burimin tjetër. Në këtë drejtim, ka argumente se efekti i dhënë ndaj një burimi të së
drejtës ndërkombëtare duhet të interpretohet se përfshin edhe burimin tjetër.488
Kushtetuta shqiptare shprehet qartë për të drejtën pozitive të përfaqësuar nga traktatet
ndërkombëtare, marrëveshjet dypalëshe dhe shumëpalëshe, duke i dhënë asaj prioritet
mbi të drejtën e brendshme (neni 122). Duke qenë se e drejta ndërkombëtare zakonore
nuk është përmendur në Kushtetutën tonë, ka pasur debate mbi qartësinë e pozitës së saj
në rendin normativ shqiptar. Ndonëse neni 5 parashikon se Republika e Shqipërisë zbaton
të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të, nuk sqarohet nëse termi e drejtë
ndërkombëtare e detyrueshme përfshin edhe të drejtën zakonore apo i referohet thjesht
parimit pacta sund servanta. Ky paqartësi shtohet po të kemi parasysh se ka një mungesë
të theksuar referimi nga legjislatori ose gjykata shqiptare ndaj parimeve të së drejtës
ndërkombëtare zakonore. 489
Në literaturën tonë juridike ka mendime se ky nen nuk ekziston në mënyrë të pavarur, por
mund të zbatohet i lidhur ngushtë vetëm me nenet e tjera përkatëse. Ky këndvështrim do
t'i jepte nenit një karakter të thjeshtë deklarativ. Përkundrazi mendimi tjetër që shpreh se
488 Eyal Benvenisti, “Judicial Misgivings regarding the application of international law: an analysis of attitudes of national courts”, EJIL, 1993, f. 162. 489 Ledi Bianku ne “Raporti mbi studimin e perqasjes se legjislacionit shqiptar me Konventen Europiane te te drejtave te njeriut”, Keshilli i Evropes, Ministria e Drejtesise, Qendra Europiane, Tirane, 2003. -Gjykata Kushtetuese ka njohur rëndësinë e të drejtës ndërkombëtare zakonore dhe parimeve të përgjithshme të së drejtës në Vendimet e saj nr. 186/2002, nr 3/ 2004 dhe nr 15/2010
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
228
neni 5 duhet t'i nënshtrohet një interpretimi më të gjerë duket më i arsyeshëm.490 Neni 5 i
Kushtetutës duhet të shihet jo vetëm si një nen i lidhur me nenin 122 të Kushtetutës, por
edhe si një dispozitë që gjen zbatim në mënyrë të pavarur. Këtë qëndrim e ka mbështetur
edhe Gjykata Kushtetuese në rastin e sqarimit të pajtueshmërisë së Statutit të Romës për
Gjykatën Penale Ndërkombëtare kur ka theksuar se “përderisa në bazë të Kushtetutës
rregullat e gjithëpranuara të së drejtës ndërkombëtare janë pjesë e së drejtës së
brendshme, atëherë edhe mungesa e imunitetit në proceset penale ndërkombëtare për
krime të caktuara me rrezikshmëri të lartë, bëhet pjesë e sistemit juridik shqiptar”.491
Mungesa e shprehjes së qartë të Kushtetutës për këtë çështje ka sjellë këtë lloj diskutimi,
të cilin vendet e tjera, kushtetutat e të cilave shprehen më qartë, nuk e kanë pasur në
objekt. Sjellim këtu shembullin e Kushtetutës italiane e cila në nenin 10 parashikon se
‘’rendi juridik italian përshtatet me normat e së drejtës ndërkombëtare të njohura
përgjithësisht’’. Sipas shumë vendimeve të Gjykatës Kushtetuese italiane, ky nen i
referohet së drejtës zakonore dhe jo traktateve.492 Kjo gjykatë u ka dhënë këtyre normave
të së drejtës ndërkombëtare zakonore një garanci kushtetuese, në kuptimin që i quan
kushtetueshmërisht të paligjshme dhe shkelje të nenit 10, ligjet që janë në kundërshtim
me të drejtën ndërkombëtare zakonore.
Një formulim të njëjtë me Kushtetutën tonë përmban Kushtetuta Polake e vitit 1997, ku
në nenin 9 përcakton se ‘’Republika e Polonisë do të respektojë të drejtën ndërkombëtare
të detyrueshme për të”. Kjo dispozitë interpretohet zyrtarisht nga shteti polak si një
zbatim i drejtpërdrejte i të drejtës ndërkombëtare zakonore ashtu edhe i detyrimeve që
rrjedhin nga marrëveshjet ndërkombëtare.493
Nën dritën e këtyre vendimeve dhe interpretimeve në literaturë, vlerësoj se e drejta
ndërkombëtare zakonore duhet të konsiderohet pjesë e sistemit ligjor shqiptar. Si e tillë, e
drejta ndërkombëtare zakonore duhet të jetë e zbatueshme në gjykatat shqiptare. 490 Aurela Anastasi, “Institucionalizimi i së drejtës kushtetuese: klauzolat kushtetuese të integrimit të Shqipërisë”, Revista Polis, Nr. 4, 2007 f. 4 Referuar Xhezair Zaganjori, Vendi i së drejtës ndërkombëtare në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, Jeta juridike nr. 2, 2004 491 Vendimi i Gjykates Kushtetuese nr 186, date 23.9.2002. 492 Tullio Scovazzi, Corso di diritto internazionale, Giuffre Editore, 2006, f 200 493 Projekti CARE i BE www.careproject.eu/database/browse.eu.php
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
229
Një aspekt që mund të diskutohet në këtë trajtim ka lidhje me marrëdhënien ndërmjet së
drejtës ndërkombëtare zakonore dhe Kushtetutës, veçanërisht kur një normë zakonore bie
ndesh me parimet kushtetuese. Për sa kohë e drejta zakonore mbetet një burim ligjor i
jashtëm, i përfshirë në sistemin ligjor shqiptar, sipas një trajtimi analog të neneve 5 dhe
122 të Kushtetutës, mbrojtja e parimeve kushtetuese në mendimin tonë, ka përparësi mbi
detyrimin për të zbatuar normat e së drejtës zakonore.
Pasi arrijmë në këtë konkluzion të rëndësishëm, le të kthehemi edhe një herë në parimet e
së drejtës ndërkombëtare zakonore për institucionin e mbrojtjes diplomatike. Me gjithë
punën e deritanishme të KDN, e drejta ndërkombëtare zakonore nuk njeh të drejtën
individuale për mbrojtje diplomatike, por përcakton se shteti është ende subjekti që gëzon
të drejtën për të ushtruar mbrojtjen diplomatike. Pra duke pasur parasysh se shteti
shqiptar zbaton të drejtën zakonore ndërkombëtare dhe kjo e fundit njeh të drejtën e çdo
shteti për të ushtruar mbrojtjen diplomatike sipas kushteve të caktuara, është rrjedhojë
konfirmimi i së drejtës së shtetit shqiptar për të ushtruar mbrojtjen diplomatike. Por u
nxor në pah se e drejta ndërkombëtare nuk i kufizon shtetet që këtë të drejtë ta
shndërrojnë në një detyrim sipas së drejtës së brendshme. Në këtë shndërrim, e drejta e
brendshme mund të avancojë nëpërmjet vendosjes së detyrimit të shtetit për të njohur të
drejtën e individëve që të kërkojnë prej tij, ushtrimin e mbrojtjes diplomatike.
Pyetja që mund të shtrohet është e drejtpërdrejte: a ka një shtetas shqiptar të drejtën që të
kërkojë mbrojtje diplomatike sipas Kushtetutës së vendit? Nëse një shtetas ka të drejtën
t'i kërkojë qeverisë të ushtrojë mbrojtje diplomatike për ta, atëherë qeveria duhet të ketë
një detyrim korrespondues për ta marrë në konsideratë këtë kërkesë dhe për ta trajtuar atë
në përputhje me Kushtetutën.
Përpara se të fillojmë një analizë të tillë, le të vështrojmë të drejtën për ushtrimin e
mbrojtjes diplomatike në një kontekst krahasues. Një numër shtetesh kanë parashikuar
garanci kushtetuese për mbrojtjen diplomatike të shtetasve të tyre. Siç përmblidhet edhe
nga Raportuesi Special i KDN, dispozitat që parashikojnë mbrojtjen diplomatike mund
të paraqiten në formën e formulës, ’’shteti do të mbrojë të drejtat legjitime të shtetasve
jashtë‘’ ose me formulën ‘’shtetasit e shtetit do të gëzojnë mbrojtje kur ndodhen jashtë
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
230
shtetit’. Edhe në disa shtete, kur nuk ka rregulla kushtetuese, gjykatat që zbatojnë
doktrinat kushtetuese kanë përpunuar një detyrim për të ushtruar mbrojtjen diplomatike.
Kështu në Gjermani, Gjykata Kushtetuese ka përcaktuar se:
‘’ka një detyrim kushtetues për të dhënë mbrojtje për shtetasit gjermanë dhe interesat e
tyre lidhur me shtetet e huaja’.494
Kushtetuta jonë e vitit 1998 parashikon në nenin 8.2 se ‘’Republika e Shqipërisë mbron
të drejtat e shtetasve shqiptarë me banim të përkohshëm ose të përhershëm jashtë kufijve
të vet’’. Në një interpretim të drejtpërdrejtë literar ky formulim bën pjesë në atë grup
kushtetutash që përdorin formulën e parë të referuar nga RS, pra atë përcaktim që i
referohet detyrimit të shtetit dhe jo të drejtës së individit për të pasur mbrojtje
diplomatike nga shteti i tij. Në këtë rast detyrimi që ka shteti shqiptar është një detyrim
pozitiv për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike në të dy kuptimet e saj, lato sensu dhe
strictu sensu. Për të kuptuar se çfarë lloj mbrojtjeje ka parashikuar legjislatori në këtë nen
i referohemi edhe interpretimit historik duke studiuar ‘travoux preparatories’ të
Kushtetutës.
Gjatë studimit të diskutimeve për miratimin e projekt-kushtetutës vërejmë se ky ka qenë
një nga nenet, i cili nuk ka pësuar ndryshime nga projekti fillestar. Ndryshimi i vetëm i
paraqitur nuk ka qenë në përmbajtje, por në formën e tij. Nga një anëtar i Komisionit
është kërkuar ndryshimi i rendit të pikave 1 dhe 2, sipas reflektimit aktual në
Kushtetutë.495 Ky propozim ka kërkuar që ‘’në lidhje me mbrojtjen e të drejtave, të bëhet
një shtesë ose ndoshta të dalë si një paragraf i tretë më vete, ku të thuhet se shteti kujdeset
për shqiptarët në një ose në disa drejtime të caktuara’’.
Gjatë diskutimeve të mëtejshme është propozuar që ky nen te riformulohet ‘’Republika e
Shqipërisë ndihmon në realizimin e të drejtave të shtetasve të saj me banim te
përkohshëm....’’. Arsyetimi për këtë propozim ka pasur synim zëvendësimin e fjalës
494 Vendimi i Rudolph Hess, i 15 dhjetorit 1980, ILR 1992, 387. 495 Debati kushtetues, diskutimet në Komisionin Parlamentar për hartimin e projektkushtetutës, Botim i prezencës së OSBE në Tiranë,2006 fq. 22.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
231
‘’mbron’’.496 Ky propozim nuk u mbështet nga anëtarët e Komisionit, duke ruajtur
varianti fillestar. Varianti i propozuar ishte më i vagët dhe nuk përfshinte asnjë element
angazhimi konkret të detyrimit të shtetit ndaj shtetasve të tij që ndodhen jashtë vendit.
Përmbajtja e nenit të miratuar në Kushtetutë në vlerësimin tonë mbetet një zgjidhje më e
mirë.
Thuhet shpesh se shkelja e Kushtetutës rezulton nga mosnjohja e rëndësisë së një norme
kushtetuese. Në këtë kuptim për të evituar shkeljen e Kushtetutës duhet të kuptojmë sa
më mirë normën kushtetuese të pasqyruar në nenin 8.2. Për të kuptuar nëse mbrojtja
diplomatike është e garantuar nga Kushtetuta e RSH, duhet të shohim së pari vendin që
ka nenin 8 në strukturën e përgjithshme të Kushtetues si dhe nëse kjo normë krijon një të
drejtë individuale për mbrojtjen diplomatike. Për këtë qëllim duhet të analizojmë disa
tipare të këtij neni si dhe kontekstin ligjor të cilit ai i përket.
Së pari, norma është përfshirë në parimet themelore të Kushtetutës. Këto parime përbëjnë
bazat dhe themelet e shtetit. Ky sistemim në këtë pjesë na drejton drejt perceptimit
fillestar se nuk bëhet fjalë për një të drejtë apo liri individuale, të cilat janë përfshirë në
një pjesë të posaçme të kushtetutës. Të njëjtin trajtim e gjejmë edhe në Kushtetutën e
Kroacisë të vitit 1990, ku neni 10 i cili përcakton se ‘’Republika e Kroacisë do të mbrojë
të drejtat dhe interesat e qytetarëe të saj që jetojnë jashtë dhe do të nxisë lidhjet e tyre me
atdheun’’, është përfshirë në pjesën e parë të parimeve të kushtetutës.
Së dyti, nga një analizë tekstuale e kësaj norme duket qartë se qëllimi i hartuesve nuk ka
qenë për njohjen e një të drejte individuale. Po të përdorim një përqasje krahasuese të
kësaj norme do të vëmë re se në të përdoret e njëjta gjuhë si në Kushtetutën e Lituanisë
(neni 13) ku përcaktohet se ‘‘Shteti i Lituanisë do të mbrojë shtetasit e tij jashtë shtetit’’.
Po kështu edhe Kushtetuta e Kosovës në një të veçantë parashikon se ‘’Republika e
Kosovës mbron interesat e shtetasve të saj jashtë vendit, në mënyrën e përcaktuar me
ligj’’. ( neni 15)
496 Idem. f. 80
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
232
Kjo formë e shprehjes, duke e vënë theksin tek detyrimi i shtetit ndryshon nga forma e
shprehjes e gjetur në kushtetuta të tjera ku përcaktohet se shtetasit kanë të drejtën për të
marrë mbrojtje nga shteti i tyre. Në këtë kategori të dytë përfshihen Kushtetuta e
Hungarisë (neni 69,para 3) Kushtetuta e Polonisë ( neni 36) 497apo Kushtetuta e
Rumanisë (neni 17).
Së treti, në ruajtjen e interesave themelore të shtetit të së drejtës, është i rëndësishëm
eliminimi i pengesave për njohjen e këtij detyrimi shtetëror. Sjellja penguese e
autoriteteve shtetërore mund të çojë në lejimin e shkeljeve të të drejtave themelore të
njeriut. Parimi i shtetit të së drejtës detyron të gjitha organet e pushtetit publik që t’i
ushtrojnë kompetencat e tyre vetëm në kuadër dhe në bazë të normave kushtetuese.498
Neni 8 i Kushtetutës ka një karakter të përgjithshëm dhe nuk parashikon ndonjë detyrim
specifik për autoritetet publike. Klauzola parashikon në përgjithësi, detyrimin e shtetit
për të mbrojtur të drejtat e shtetasve jashtë vendit. Kjo mbrojtje në kuptimin e përcaktimit
të bërë nga e drejta ndërkombëtare mund të konsiderohet si mbrojtje lato sensu, që
nënkupton angazhimin e shtetit për mbrojtjen e të drejtave të shtetasve që ndodhen jashtë
shtetit duke filluar nga asistenca konsullore, deri në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike
strictu sensu. Detyrimi i shtetit për të mbrojtur të drejtat e shtetasve nënkupton detyrimin
e organeve shtetërore që të kontribuojnë për realizimin e të drejtave të tyre. Mënyra e
formulimit të nenit nxjerr në pah një detyrim të organeve shtetërore dhe jo një të drejtë të
parashikuar për shtetasit. Megjithatë, mendojmë se ky detyrim lind një të drejtë
korresponduese të shtetasit, e cila nuk duhet të jetë iluzore.
Mbi raportin e drejtë- detyrë është zhvilluar një debat i gjerë filozofiko-juridik. Çështja e
debatit është nëse e drejta sjellë detyrën apo detyra të drejtën. Në mendimet e disa
filozofëve si, Bentham dhe Austin një individ është mbajtës i të drejtës sepse ai është
497 Kushtetuta polake e vitit 1997 përcakton se ‘’Një shtetas polak gjatë qëndrimit tëtij jashtë shtetit ka të drejtën e mbrojtjes nga shteti polak’’ 498 Xhezair Zaganjori, Aurela Anastasi, Eralda Methasani, Shteti i së drejtës ne Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, Shtëpia Botuese Adelprint, 2011, f. 71
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
233
përfitues i detyrimit të dikujt tjetër. Hohfeld fliste në mënyrë strikte se ka një të drejtë
ligjore nëse ajo i korrespondon një detyrimi.499
Në literaturën juridike, për një kohë të gjatë është pranuar se nuk ekziston një e drejtë
subjektive mbi pushtete diskrecionare të administratës, një prej të cilave është mbrojtja
diplomatike. Edhe në rastet e detyrimit të vendosur mbi organin publik, ekzistenca e së
drejtës në përgjithësi përjashtohet, në këtë rast, detyrimi vendoset në interesin e publikut
në përgjithësi dhe shkelja e tij nuk sjell dëm, shtetasi ka vetëm një interes legjitim.
Interesi legjitim mund të përkufizohet si një avantazh që i jepet individit nëpërmjet
interesave qe janë subjekt i pushtetit administrativ. Interesat legjitimë i japin këtij individi
mundësinë e kërkimit të ushtrimit të pushtetit administrativ.
Pra, përfundimisht, në mendimin tonë, dispozita kushtetuese parashikon një detyrim për
organet shtetërore për të përdorur të gjitha mjetet në dispozicion të pushtetit publik për
mbrojtjen e të drejtave të shtetasve jashtë vendit. Këtij detyrimi i përgjigjet një interes
legjitim i shtetasit, për të kërkuar ushtrimin e kësaj mbrojtjeje të parashikuar në
Kushtetutë. Në këtë rast interesi legjitim është një interes kushtetues.
Nenet e Kushtetutës duhet të lexohen në një lidhje uniforme me njëra tjetrën, si pjesë e
një sistemi tërësor. Karakteristikë e sistemit të të drejtave themelore është detyrimi
pozitiv i shtetit për respektimin, mbrojtjen dhe promovimin e këtyre të drejtave. Në nenin
15 Kushtetuta shprehet se, ‘’organet e pushtetit publik duhet të respektojnë të drejtat dhe
liritë themelore të njeriut, si dhe të kontribuojnë në realizimin e tyre”.
Neni 15/1 parashikon se, ‘’të drejtat dhe liritë themelore të njeriut qëndrojnë në themel të
të gjithë rendit juridik’’. Kushtetuta jonë i konsideron shprehimisht të drejtat jo vetëm si
të drejta subjektive, por edhe si elementë objektivë të rendit juridik, të cilat detyrojnë
pushtetin politik të konformohet me përmbajtjen, mbrojtjen dhe realizimin e tyre.500
499 Eric Allen Engle,, Taking the Right Seriously: Hohfeldian Semiotics and Rights Discourse (June 23, 2009). The Crit, Vol. 3, f. 89-107, 2010, http://www.ssrn.com/abstract=1424691
500 Kristaq Traja, Drejtësia Kushtetuese, Luarasi 2000, fq.181
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
234
Kushtetuta mund dhe duhet interpretuar në mënyrë të gjerë lidhur me garantimin e të
drejtave të njeriut. Ky interpretim kërkon që shteti të mos mjaftohet me vetëkufizimin që
të mos shkelë këto të drejta, por edhe të marrë masa që të krijojë kushtet për mbrojtjen
dhe realizimin e tyre. Vetë natyra e të drejtave kërkon fuqizimin e rolit intervencionist të
shtetit.501Nëse kërkesa e një individi drejtohet për shkelje të të drejtave të njeriut asnjë
nuk pret nga qeveria të jetë pasive. Avancimi i të drejtave dhe lirive të njeriut është në
themel të Kushtetutës.
Pyetja që mund të shtrohet në këtë kuadër është nëse ekziston një detyrim mbi shtetin
mbi bazën e të drejtave të njeriut të parashikuara në Kushtetutë për të kërkuar respektimin
e tyre edhe në shtetet e tjera. Me pak fjalë, a mund të jetë neni 15 një detyrim që
ekzekutivi të veprojë në një nivel diplomatik për të siguruar të drejtat e parashikuara në
Kushtetutë të respektohen edhe nga shtete të tjera? Doktrina dhe praktika gjyqësore kësaj
pyetjeje nuk i është përgjigjur pozitivisht.502 Kushtetuta i përket popullit shqiptar dhe nuk
ka efekt ekstraterritorial. Do të vlerësohej si një ndërhyrje në punët e brendshme të një
shteti nëse insistohet se të drejtat e parashikuara në Kushtetutë të respektohen nga shtetet
e tjera. Pra, nëqoftëse kërkohet një mbështetje ligjore për ndërhyrje nga ana e shtetit, ajo
nuk duhet të kërkohet në kapitujt e të drejtave të njeriut, por në nenin 8.2, i cili nga ana e
tij, duhet interpretuar mbështetur në të drejtën ndërkombëtare.
Kushtetuta e Shqipërisë e ka parashikuar zbatueshmërinë e drejtpërdrejtë të normave
kushtetuese, si një nga parimet themelore të lidhura ngushtë me parimin e shtetit të së
drejtës, madje si një kusht të rëndësishëm për zbatimin e këtij parimi. 503Kushtetuta
rregullon sjelljen e të gjitha degëve të qeverisjes dhe sjellja e legjislativit, ekzekutivit dhe
gjyqësorit duhet të jenë në përputhje me frymën dhe vlerat e saj. Përparimi i të drejtave
dhe lirive të njeriut, është në qendër të vetë Kushtetutës. Kjo është një ide që përshkon
Kushtetutën dhe imponon mënyrën në të cilën qeveria duhet të ushtrojë kompetencat e
veta. Për këtë qëllim, dispozita e nenit 8.2 është e rëndësishme, jo si efekt
501 Idem. fq. 179 502 Shiko Vendimin Kuandav. President of the Republic of South Africa 503 Luan Omari, Aurela Anastasi, E drejta Kushtetuese, Tiranë 2008, F. 106
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
235
ekstrateritorialiteti dhënë nga Kushtetuta, por si tregues se Kushtetuta jonë kërkon nga
qeveria të veprojë pozitivisht për të mbrojtur qytetarët e saj kundër abuzimeve të drejtave
të njeriut.
Si konkluzion, nuk është një detyrim ndërkombëtar i Republikës së Shqipërisë ushtrimi i
mbrojtjes diplomatike, por është një detyrim kushtetues. Ky detyrim kushtetues është i
lejuar nga e drejta ndërkombëtare, e cila si parim i përgjithshëm inkurajon një trajtim më
të avancuar në sistemet e brendshme se sa ajo vete parashikon. KDN e ka njohur këtë në
qëndrimin e tij kur shprehet se, ‘’e drejta e brendshme mund ta detyrojë një shtet që të
ushtrojë mbrojtje diplomatike për një shtetas të tij, por e drejta ndërkombëtare nuk e
vendos një detyrim të tillë.’’504 Ky qëndrim i KDN shkon në linjë të njëjtë me parimin e
përgjithshëm të së drejtës ndërkombëtare se ajo nuk paragjykon madje favorizon një
trajtim më të favorshëm të së drejtës së brendshme. Ky kuadër interpretativ na tregon se
në rast se Republika e Shqipërisë vendos të mos ushtrojë mbrojtje diplomatike për
shtetasit shqiptarë ajo nuk shkel një detyrim ndërkombëtar, por duhet ta analizojë
vendimmarrjen për përmbushjen e detyrimeve të saj kushtetuese.
Një çështje e rëndësishme që meriton trajtim është analizimi i përshtatjes së kuadrit ligjor
në procesin e anëtarësimit të vendin tonë në Bashkimin Evropian. Siç u trajtua edhe në
Kreun V, e drejta komunitare ka përshtatur institucionin e mbrojtjes diplomatike në një
aspekt të veçantë krahasuar me të drejtën ndërkombëtare. Anëtarësimi në BE është një
proces që kërkon harmonizimin e legjislacionit të brendshëm me qëllim që ai të plotësojë
standardet e sistemit ligjor të BE të njohur si acquis communautaire. Harmonizimi i
legjislacionit së pari kërkon ballafaqimin e aktit më të lartë ligjor që është Kushtetuta me
acqui-në. Në fushën tonë të studimit, pyetja shtrohet nëse duhet të përfshihet në planin e
ndryshimeve kushtetuese në kuadër të anëtarësimit, pasqyrimi i mbrojtjes diplomatike në
të njëjtën mënyrë si pasqyrohet në sistemin komunitar. Në përgjigjen e kësaj pyetja na
vjen në ndihmë metoda krahasuese dhe përvoja e një vendi, sistemi ligjor dhe zhvillimi i
doktrinës kushtetuese të cilit është i ngjashëm më atë të vendit tonë. Në kuadër të
anëtarësimit të saj në BE, i cili do të bëhet efektiv nga data 1 korrik 2013, Republika e
Kroacisë, ndërmori në qershor të vitit 2010, një proces ndryshimesh kushtetuese.
504 Report of the International Law Commision , UN doc A/59/10, 2004, f. 27
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
236
Në nenin 146 nën titullin ‘’Të drejtat e qytetarëve të Bashkimit Evropian’’ parashikohet
se ‘’Shtetasit e Republikës së Kroacisë do të jenë qytetarë të Bashkimit Evropian dhe do
të gëzojnë të drejtat e garantuara nga aqcuis communautarie dhe në veçanti:
-Lirinë e lëvizjes dhe të banimit në territorin e shteteve anëtare,
-Të drejtën aktive dhe pasive të votimit në zgjedhjet e parlamentin evropian dhe në
zgjedhjet lokale në një shtet tjetër anëtare, në përputhje me ligjet e shtetit anëtare,
-Të drejtën e mbrojtjes diplomatike dhe konsullore të një shteti anëtar, i cili është i
barabartë me mbrojtjen e ofruar për shtetasit e tij që janë te pranishëm në një shtet
të tretë ku Republika e Kroacisë nuk ka përfaqësi diplomatike-konsullore.’’
Ndryshimi i pasqyruar në këtë pjesë të Kushtetutës paraqitet si një e drejtë shtesë, të cilën
e përfitojnë shtetasit kroatë me anëtarësimin e vendit të tyre në BE.
Nga ana tjetër institucioni i mbrojtjes diplomatike sipas së drejtës komunitare nënkupton
jo vetëm të drejta për shtetasit kroate kur ata të bëhen edhe qytetarë europianë, por
nënkupton edhe detyrime për autoritete shtetërore kroate për shtrirjen e mbrojtjes
diplomatike tek të gjithë qytetarët evropianë, sipas së drejtës komunitare. Ky detyrim
nënkuptohet edhe në dispozitën e nenit 145 ku përcaktohet se ‘’Ushtrimi i të drejtave që
rrjedhin nga acquis communautaire do të bëhet në të njëjtin mënyrë si ushtrimi i të
drejtave sipas ligjit kroat.’ Kjo nënkupton që kur Kroacia të jetë anëtar i BE, duhet të
ushtrojë të drejtë e njohura nga acqui, përfshirë edhe mbrojtjen diplomatike, sikundër të
gjithë të drejtat e njohura në legjislacionin e brendshëm.
Nga kjo përvojë kuptojmë që procesi i anëtarësimit në BE mund të imponojë edhe
ndryshime kushtetuese. Këto ndryshime mund të përfshijnë çështje të ndryshme
kushtetuese, por respektimi i të drejtave të qytetarëve evpropiane, përfshire edhe qytetarët
e vetë vendit kandidat, mbetet një nga fushat më të rëndësishme.
Në këtë kuadër edhe vendi ynë në procesin e anëtarësimet në BE duhet të ndërmarrë të
gjithë hapat e nevojshëm për përshtatjen me acqui communautaire. Zbatimi i institucionit
të mbrojtjes diplomatike në vendin tonë mund të kërkojë ndryshime kushtetuese si në
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
237
rastin e Kroacisë. Në kuadrin e këtyre ndryshimeve, ky punim sugjeron që të referohet
përvoja e vendeve të tjera që së fundmi janë bërë anëtare të BE. Modeli kroat është i
përshtatshëm, për përshtatjen e institucionit të mbrojtës diplomatike, duke pasur parasysh
afërsinë e sistemi ligjor si dhe vendin që zë mbrojta diplomatike në kushtetutat e të dy
vendeve.
1.3 Aktet ligjore dhe nënligjore për mbrojtjen e shtetasve shqiptarë jashtë shtetit
Kushtetuta është themeli i funksionimit të shtetit të së drejtës dhe respektimit të të
drejtave të njeriut, por nuk është elementi i mjaftueshëm për realizimin në praktikë të
këtyre të drejtave. Kushtetuta nuk ka si qëllim rregullimin e hollësishëm të çdo çështje të
organizimit shoqëror e politik, por vetëm të parimeve bazë. Për këtë arsye rëndësi të
veçantë marrin ligjet dhe aktet e tjera nënligjore që nxirren në zbatim të Kushtetutës.
Në legjislacionin shqiptar detyrimi për mbrojtjen e të drejtave të shtetasve shqiptarë që
ndodhen jashtë shtetit, pasqyrohet në dy ligje specifikë të veprimtarisë së shërbimit të
jashtëm.
Ligji nr. 9095, datë 3.7.2003 “Për shërbimin e jashtëm në RSH” përcakton në nenin 6 se:
‘’Ministria e Punëve të Jashtme realizon: c) mbrojtjen e të drejtave të shtetasve shqiptarë
me banim të përhershëm ose të përkohshëm jashtë vendit dhe të të drejtave të njohura
ndërkombëtare të komuniteteve shqiptare në vende të ndryshme, në bashkëpunim me
organet e tjera përgjegjëse.’’
Kjo klauzolë përmban në vetvete dy përcaktime të pasqyruara veçmas në pikën 1 dhe 2 të
nenit 8 të Kushtetutës. Ndërsa pjesa e dytë i takon komuniteteve shqiptare ose popullsisë
shqiptare që jeton jashtë kufijve, pjesa e parë është e drejtuar për mbrojtjen e shtetasve që
ndodhen jashtë shtetit.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
238
Neni 16 dhe 18 në listimin e funksioneve të postit diplomatik dhe konsullor përdor të
njëtjën gjuhë, kur parashikon ndër detyrat e përfaqësive diplomatike dhe konsullore ‘’të
mbrojë interesat e Republikës së Shqipërisë, të shtetasve ose personave juridikë të saj ,
brenda kufijve të lejuar nga e drejta ndërkombëtare”. Ndërsa këto përcaktime janë marrë
nga KVMD dhe KVMK dhe nuk sjellin një trajtim të ri, interesante paraqitet dispozita e
nenit 6, duke merituar edhe një trajtim më të zgjeruar.
Kjo dispozitë nuk është me një karakter të përgjithshëm sikurse neni 8, pika 2 e
Kushtetutës, por i vendosur si një detyrim konkret për atë pjesë të ekzekutivit, i cili
merret me hartimin, përpunimin, organizimin dhe zbatimin e politikës së jashtme të
shtetit shqiptar. Gjithashtu fakti që është përfshirë në këtë nen, e dallon atë qartë nga
mbrojtja në kuptimin e gjërë si funksion i përfaqësisë diplomatike. Siç është treguar edhe
gjatë trajtimit të institucionit të mbrojtjes diplomatike, në momentin që ministria e
jashtme e një shteti ndërhyn për të mbrojtur të drejtat e shtetasve, kjo nuk është gjë tjetër
veçse ushtrimi i mbrojtjes diplomatike. Në këtë kuptim duket e tepërt dhe e pavend
përfshirja e referimit të ushtrimit të kësaj mbrojtje ‘’në bashkëpunim me organet e tjera
përgjegjëse’’. Më e saktë do të ishte atashimi i kësaj shprehje vetëm për pjesën e dytë të
dispozitës, pasi mbrojtja e të drejtave të shtetasve jashtë vendit është prerogativë e
ministrive të punëve të jashtme.
Ligji nuk shprehet më gjatë se si realizohet ky funksion i MPJ. Gjatë kërkimit të
hollësishëm në arkivën e këtij institucioni nuk rezulton asnjë rast kur MPJ të ketë
ushtruar apo të ketë diskutuar ushtrimin e mbrojtjes diplomatike. Kjo sigurisht nuk është
problem i ligjit. Ligji shprehet qartë që ky është një nga funksionet e këtij institucioni,
ndonëse edhe vetë ligji ka mundësi të qartësohet dhe saktësohet në përputhje me të
drejtën ndërkombëtare.
Në rast të rishikimit të ligjit do të vlerësonim se janë të nevojshme disa ndryshime:
Së pari, të përcaktohen në dispozita të veçanta mbrojtja e të drejtave të shtetasve jashtë
vendit dhe mbrojtja e të drejtave të komuniteteve shqiptare jashtë vendit, duke ndjekur
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
239
shembullin e dispozitës kushtetuese. Këto janë dy fusha të veçanta veprime që nuk kanë
elementë të përbashkët trajtimi.
Së dyti, të mos ngarkohet dispozita me përfshirjen e organeve të tjera të cilat nuk kanë
asnjë funksion në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike.
Së treti, të vlerësohet përfshirja e parashikimit ligjor se ‘’Mbrojtja diplomatike ushtrohet
në formën dhe kufijtë e parashikuar nga e drejta ndërkombëtare’’. Kjo dispozitë do të
udhëzonte zbatuesit e ligjit për t’u referuar në të drejtën ndërkombëtare për mënyrën e
ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. Një trajtim më i hollësishëm se çfarë parashikon e
drejta ndërkombëtare për ushtrimin e mbrotjes diplomatike mund të përcaktohet në
udhëzime të brendshme të MPJ.
Ligji nr. 8372, datë 9.7.1998 ’’Për ushtrimin e funksioneve konsullore nga përfaqësitë
diplomatike ose konsullore’’ nuk parashikon ushtrimin e mbrojtjes diplomatike dhe kjo
është e pranueshme po të kemi parasysh artikulimin e dallimeve ndërmjet mbrojtjes
diplomatike dhe ndihmës konsullore. Ky ligj parashikon se:
‘’Përfaqësitë diplomatike a konsullore në veprimtarinë e tyre konsullore mbrojnë
interesat dhe të drejtat e shtetasve shqiptarë në vendin pritës, të cilat burojnë nga normat e
ligjet ndërkombëtare e të shtetit pritës dhe i ofrojnë atyre ndihmë këshillimore e juridike,
kur kërkohet dhe për sa është e mundur.’’
Mënyra se si është parashikuar mbrojtja duke iu referuar ndihmës së ofruar në raste
vështirësish, burgosje apo vdekje të shtetasit shqiptar tregon se bëhet fjalë për mbrojtjen
në kuptimin e gjërë, dhe jo për mbrojtje diplomatike të mirëfilltë.
Ndërkohë që ligji përmban parashikime të përgjithshme është me vend që përcaktime më
të hollësishme të paraqiten në aktet nënligjore apo udhëzimet në zbatim të tij. Një ndër
këto dokumenta është edhe manuali konsullor i hartuar nga MPJ.
Përveç këtyre dispozitave të përgjithshme rëndësi studimi kanë edhe aktet specifike të
cilat janë drejtuar ndaj një kategorie të veçantë të shtetasve shqiptarë që jetojnë jashtë
vendit që janë emigrantët. Kjo qasje është e kuptueshme në rrethanat kur emigracioni
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
240
paraqitet si një nga karakteristikat më të rëndësishme të shoqërisë shqiptare që me
fillimin e proceseve të tranzicionit në vitin 1990. Ndonëse të dhënat e sakta mungojnë,
vlerësohet se afërsisht një e katërta deri në një të tretën e popullsisë shqiptare jetojnë
jashtë vendit. Shqipëria rradhitet kështu ndër vendet me emigracionin më të lartë në
botë.505
Qeveritë shqiptare kanë adoptuar ligje, rregullore dhe strategji me qëllim sigurimin e të
drejtave të emigrantëve shqiptarë që jetojnë jashtë në përputhje me standartet europiane
dhe detyrimet ndërkombëtare.
Ligji nr. 9668, datë 18.12.2006 ‘’Për emigrimin e shtetasve shqiptarë për qëllime
punësimi, përcakton detyrimin e qeverisë shqiptare për të siguruar respektimin e të
drejtave të punonjësve emigrantë nga vendet pritëse.506 Ligji ka si qëllim në mënyrë të
shprehur ‘’mbrojtjen e të drejtave politike, ekonomike dhe sociale‘’ të emigrantëve
shqiptarë, neni 1 para 2 b. Ligji mbështetet mbi parimin e mosdikriminimit duke njohur
në nenin 3 detyrimin e shtetit shqiptar që të garantojë të njëjtën mbrojtje si për shtetasit
që ndodhen brenda vendit ashtu edhe për shtetasit që ndodhen përkohësisht të punësuar
jashtë RSH. Qeveria e ka njohur se ky detyrim është një sfidë e madhe për shkak të
numrit të madh të emigrantëve shqiptarë që jetojnë jashtë vendit.507 Një kufizim ligjor i
mbrojtjes që ofron qeveria shqiptare për shtetasit e saj jashtë vendit ka të bëjë me faktin
se ai i drejtohet vetëm shtetasve që kanë migruar në mënyrë të ligjshme.508 Ky kufizim
është i nevojshëm që të rregullohet sa më parë, pasi mbrojtja që shteti duhet të ushtrojë
sipas praktikës ndërkombëtare lidhet vetëm me konceptin e shtetësisë dhe jo me
ligjshmërinë e qëndrimit. Kjo klauzolë mund të mundësojë shkeljen e të drejtave të
njeriut të kësaj kategorie.
505 Vlerësim i dhënë në Raportin e Raportuesit Special për të drejtat e njeirut të emigrantëve Francois Crepeau, pas vizitës së tij në RSH nga 5-13 dhjetor 2011. 506 Neni 17.1 parashikon se ‘’Autoritetet shtetërore verifikojnë dhe ndërhyjnë në respektimin e të drejtave të emigrantëve në vendet pritëse në zbatim të instrumentave ndërkombëtare të ratifikuara në këto vende’’. 507 Startegjia Kombëtare e Migracionit, p. 12. 508 Neni 4, neni 14, p 2, b, neni 7.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
241
Në zbatim të këtij ligji u hartua Strategjia Kombëtare mbi Migracionin, e cila u miratua
me Vendim të Këshillit të Ministrave më 19 nëntor 2004. Në mbështetje të kësaj
strategjie u miratua Plan Veprimi për Migracionin, më 5 maj 2005, me një afat 5-vjeçar.
Në këtë plan veprimi parashikohet në masën 23, që të informohen shoqatat e emigrantëve
mbi rrugët për të apeluar ndaj shkeljeve të të drejtave të emigrantëve në strukturat
përkatëse të vendeve si dhe në ato ndërkombëtare. Në një raport të hartuar nga shoqëria
civile ndër aktivitetet për zbatimin e kësaj masë përmenden disa mundësi për raportimin e
shkeljeve të të drejtave të emgirantëve, ndër të cilat nuk përfshihet mundësia e ushtrimit
të mbrojtjes diplomatike nga shteti shqiptar.509 Masa 26 parashikon ‘’vënien në lëvizje
nga qeveria shqiptare të strukturave ndërkombëtare që merren me mbrojtjen e
emigrantëve’’. Ky aktivitet i parashikuar në fushën e veprimit të MPJ, nuk është i
realizuar për sa kohë nuk ka raportime të tilla në strukturat ndërkombëtare. Kjo kërkesë e
vë përballë qeverinë me angazhimin e shfrytëzimit të të gjithë mjeteve për të mbrojtur të
drejtat e një kategorie të caktuar të shtetasve të saj. Megjithatë ky përcaktim nuk përfshin
shprehimisht edhe detyrimin për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike. Në mënyrë që një
mundësi e tillë të ishte e përfshirë, përcaktimi duhej të ishte më i gjerë duke përmendur jo
vetëm vënien në lëvizje nga qeveria të strukturave ndërkombëtare, por edhe përdorimin
prej saj të të gjithë mekanizmave ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të tyre. Pra
në vlerësimin tonë qeveria nuk duhet parë thjesht si ankimuese në organizmat
ndërkombëtare, por edhe si pjesëmarrëve aktive përpara këtyre organizmave në rastet kur
shkelen të drejtat e shtetasve të saj.
Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-2013 parashikon mbrojtjen e të
drejtave të emigrantëve shqiptarë kudo që ata jetojnë.510 Duke qenë se është premtuar
hartimi i një strategjie të re për emigracionin për vitet 2013-2018511, mund të vlerësohet
mundësia e përfshirjes së një roli më aktiv të shtetit në mbrojtje të të drejtave të shtetasve
509 Shih: Raport mbi zbatimin e planit kombëtar të veprimit për migracionin, Instituti Europian i Tiranës, 2007, fq. 46 510 Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim , p. 32 511 Raportin e Raportuesit Special për të drejtat e njeirut të emigrantëve Fracois Crepeau, f. 8 A/HRC/20/24 Add1.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
242
të tij. Megjithë parashikimin e disa drejtimeve ku duhet të punojë qeveria, është vlerësuar
se realizimi i masave të parashikuara në PKVM dhe SKM ka qenë i dobët.512
Në mungesë të një kulture të fortë të të drejtave të njeriut në vendin tonë, ka mungesa të
theksuara në nivelin e vetëdijes dhe të informacionit të emigrantëve për të drejtat e tyre
dhe është pranuar nga qeveria se ajo e njeh situatën ku aktualisht ka ‘’pak zhvillim në
drejtim të strukturës, organizmave zyrtarë ose burimeve të informacionit që t’i dedikohen
promovimit dhe ngritjes të të drejtave të tyre.’’513
RS i OKB për të drejtat e emigrantëve, në raportin e tij ka vërejtur se edhe vetë shoqëria
civile ka një nivel të ulet të njohjes së Konventës Ndërkombëtare për Mbrojtjen e të
Drejtave të gjithë emigrantëve dhe anëtarëve të familjeve të tyre krahasuar me traktatet e
tjera të të drejtave të njeriut që monitorohen më afër prej tyre.
Si përfundim mund të themi se ka një sërë ligjesh dhe vendimesh të cilat pasqyrojnë
detyrimin e shtetit shqiptar për të mbrojtur të drejtat e shtetasve të tij jashtë vendit, duke
mos krijuar vakum ligjor për kërkimin e realizimit të këtij detyrimi nga shtetasit. Ndonëse
ka vend për përmirësime ligjore, kuadri ligjor duket në përputhje me standartet
ndërkombëtare. Një drejtim ku mund te punohet është që ky legjislacion të jetë sa më
konkret përsa i përket të drejtave edhe detyrimeve që parashikon, pasi shpesh hasen
dispozita me karakter deklarativ që tregojnë vetëm angazhime për përmirësimin e
gjendjes, por pa bërë shumë zgjidhje konkrete.
512 Raport mbi zbatimin e planit kombëtar të veprimit për migracionin, Instituti Europian i Tiranës, 2007, fq. 103 513 Idem P. 8
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
243
2.Praktika shtetërore e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike
Me praktikë shtetërore kuptohet një model sjellje i një shteti kundrejt një çështje të
veçantë.
Sipas së drejtës ndërkombëtare të të drejtave të njeriut përgjegjegjësia parësore për
zbatimin e të drejtave të njeriut qëndron mbi shtetin. Qeverisja duhet të jetë konstruktive
që të arrijë realizimin optimal të të drejtave të njeriut për të gjithë individët. Për më tepër
qeverisja duhet të jetë e tillë që të lehtësojë bashkëpunimin ndërmjet shteteve në
respektimin, mbrojtjen dhe avancimin e të drejtave të njeriut në vende të tjera dhe në
komunitetin ndërkombëtare në tërësi. 514
Neni 15.2 i Kushtetutës parashikon që organet e pushtetit publik në përmbushjen e
detyrave të tyre duhet të respektojnë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut si dhe të
kontribuojnë në realizimin e tyre. Mbrojtja e të drejtave të njeriut varet shumë nga
administrata dhe kapacitetet e saj. Njohja dhe respektimi i standarteve të paraqituara në
konventa ndërkombëtare janë të domosdoshme për respektimin dhe mbrojtjen e të
drejtave të njeriut.
Në kuptimin e mbrojtjes diplomatike, praktika shtetërore përbëhet nga përqasja e degës
ekzekutive dhe kryesisht të MPJ ndaj përdorimit të instrumentit të mbrojtjes diplomatike.
Mbrojtja diplomatike ka lidhje me politikën e jashtme. Vendimi nëse duhet ushtruar
mbrojtja diplomatike apo jo shpesh në praktikën botërore është një vendim i marrë nga
ministria e punëve të jashtme e një vendi.
Për të studiuar praktikën shtetërore të shtetit shqiptar në fushën e mbrojtjes diplomatike
është hulumtuar në arkivën diplomatike të viteve 1920-1987. Studimi i materialeve
arkivore ka treguar se ka modele të ndryshme të mbrojtjes së të drejtave të shtetasve
514 Study n 470/2008, Stocktaking on the good governance and good administration, Komisioni i Venecias, www.venice.coe.int, fq 29.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
244
jashtë shtetit në dy periudhat para dhe pas LIIB, që për shkak të karakteristikave të
veçanta po trajtohen të ndara.
2.1 Mbrojtja diplomatike para LIIB
Mbrojtja e të drejtave të shtetasve jashtë vendit evidentohet si një objektiv sistematik
gjatë qeverisjes së Ahmet Zogut. Nga të dhënat arkivore mund të arrijmë në konkluzionin
se mekanizmi i mbrojtjes diplomatike ishte i njohur nga administrata e kohës, si në
drejtim të trajtimit me seriozitet të kërkesave nga qeveritë e tjera për të drejtat e shtetasve
të tyre në Shqipëri, ashtu edhe në drejtimin e anasjelltë të paraqitjes së pretendimeve të
shtetasve shqiptarë për shkelje të të drejtave të tyre.
Disa raste të nxjerra nga komunikimi diplomatik tregojnë se mbrojtja e shtetasve jashtë
vendit, ishte një praktikë normale e veprimtarisë me jashtë të shtetit shqiptar.
Me notën e saj verbale nr. 435, datë 21.10.1925, Legata e Mbretërisë Italiane në Durrës
paraqet kërkesën zyrtare për dëmshpërblimin e dy shtetasve italianë të cilët ishin grabitur
në rrugën Berat-Përmet. Në Notë citohet se “Legata Mbretërore në lidhje me sa
parashtron, me urdhër të qeverisë së saj, t’i kërkojë qeverisë shqiptare një dëmshpërblim
të drejtë për humbjen e shkaktuar, duke qenë se incidenti ka ardhur si pasojë e mungesës
së mbikqyrjes së një rruge publike.”515 Me notën e datës 18 nëntor kërkesa përsëritet. Pas
komunikimeve ndërmjet Ministrisë së Brendshme dhe asaj të jashtme, u vendos që
shtetit italian t’i jepej pagesa prej 500 franga ari dhe 500 lireta italiane si dëmshpërblim
për dëmin e shkaktuar ndaj dy shtetasve të saj.
Prefektura e Gjirokastrës nëpërmjet Ministrisë së Brendshme ka sjellë në vëmëndje
çështjen e një shtetasi shqiptar i quajtur Filip Anastas Pasho, i cili është shoqëruar si i
dyshimtë nga autoritetet policore greke. Në shkresë përmendet se “ndonëse i përmenduri
Filip Anastas Pashua ka mundur të arratiset prej duarve te autoriteteve greke dhe asht
kthye në Shipnie, por vepra e autoriteteve greke asht në kundërshtim me ligjin
internacional dhe më tepër me akordin provizor të lidhun ndërmjet dy republikave mbi
515Dosja nr. 29, viti 1925. Arkivi i MPJ
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
245
çështjen e nënshtetësive”.516 Mbi bazën e këtyre kërkesave Ministri i Jashtëm H. Vrioni
autorizon Legatën e Shqipërisë në Athinë “të ndërhyjë pranë ministrisë së jashtme greke
që Andrea të fitojë lirinë e udhëtimit me pasaportë shqiptare”.
Me anë të një shkresë më 16 shkurt 1926, Ministri i Punëve të Jashtme informon
Kryetarin e Republikës Ahmet Zogu, mbi çështjen e 32 shqiptarëve nga qarku i Korçës
të cilët ishin dënuar nga gjykatat ushtarake franceze në vitin 1921. Ndërhyrja në mbrotje
të këtyre shtetasve u kërkua nga familjarët e tyre.517 Në këtë shkresë citohet:
“do t’ju isha fort mirënjohës ekselencë, po të kishit mirësinë në rastin më të parë të një
audience që t’i akordonit përfaqësuesit të Francës t’i bënit fjalë edhe për këta të fundit
duke kërkuar në favorin e tyre intervenimin e Presidentit të Republikës e kështu t’i jepet
funt mjerimit të këtyre të gjorëvet”.
Në vijim të kësaj kërkese, nga demarshet e qeverisë shqiptare u liruan 25 të burgosur.
Përpjekjet e qeverisë shqiptare vijuan edhe për pjesën tjetër. Me Notën e datës 22 nëntor
1927 Ministri i Jashtëm Iljaz Bej Vrioni i drejohet baronit Gaston de Vaux, ministër
fuqiplotë i RF për të liruar shtetasit shqiptarë.
Me notën e datës 30.7.1926 Ministria e Punëve të Jashte i kërkon Legatës së Mbretërisë
së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve, që të ushtrojnë shërbimin e mirë pranë qeverisë së
saj për lirimin e Mihal Bellkameni, “i arrestuar pa të drejtë për një vrasje që nuk e ka
kryer”.518 Po të njëjtën kërkesë ia drejton edhe legatës shqiptare në Beograd “lutemi
demarshoni pranë ministrisë së jashtme për lirimin e personit meqenëse është i
pafajshëm”.
Në një notë verbale të datës 12.10.1926 drejtuar Legatës Italiane në Tiranë për arrestimin
e një numri shqiptarësh në portin e Barit ”këto arrestime të kryera pa arsye të dukshme
516 Dosja nr.21 viti 1925, Arkivi i MPJ. 517 Lutja e Keze Tahir Starovës për të ndërhyrë pranë qeverisë franceze për lirimin e të birit Mehmet Starova që ndodhej i burgosur në Guinene franceze.në të cilën thuhet ”lutem që të përsëriten edhe njëherë demarshet xheneroze për t’i dhënë fund internmit t’birit tem”, dosja nr. 63, viti 1926 518 Dosja nr. 63 viti 1926, Arkivi i MPJ
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
246
janë kundër dispozitave të konventës të lidhur ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë dhe
dëmtojnë marrëdhëniet ekonomike ndërmjet dy vendeve, lutem ndërhyni pranë qeverisë
mbretërore për lirimin e shqiptarëve të arrestuar. Në një shkresë drejtuar Ministrisë së
Brendshme vihet në dijeni për suksesin e demarsheve si vijon: “kam nderin t’ju njoftojme
se mbas demarsheve të kësaj ministrie dhe të legatës tonë në Rome, shqiptarët e arrestuar
në Bari përgjithësisht u liruan”.
Këto raste, ndonëse janë në ushtrim të mjeteve diplomatike dhe nuk u tejkaluan në
ushtrim të mjeteve gjyqësore, tregojnë se mbrojtja e të drejtave të shtetasve shqiptarë në
këtë periudhë ishte një praktikë e konsoliduar shtetërore.
2.2 Mbrojtja diplomatike pas LIIB
Të dhënat arkivore të periudhës gjatë viteve 50 tregojnë se mbështetur në Kushtetutën e
vitit 1946, kujdesi i shtetit për shtetasit e tij nga pikëpamja formale, ishte një nga
drejtimet kryesore të politikës së jashtme. Shembull i këtij konstatimi është një udhëzim i
klasifikuar sekret, i datës 10.3.1955 i emërtuar, “Detyrat e konsujve përkarshi
nënshtetasve të Republikës Popullore të Shqipërisë që ndodhen përjashta shtetit”. Aty
përcaktohet se “konsujt kanë për detyrë të vëzhgojnë dhe të kujdesen që gjithë shtetasit e
Republikës Popullore të Shqipërisë që ndodhen në qarkun e tyre konsullor të kenë
mundësinë të përfitojnë në masë të plotë gjithë të drejtat që kanë në ligjet e vendit ku ata
ndodhen, në traktatete e marrëveshjet ndërkombëtare në të cilat Republika Popullore e
Shqipërisë bën pjesë dhe sipas zakoneve ndërkombëtare.”
Ky detyrim pasqyrohet edhe në një projekt-dekret i vitit 1955 mbi organizimin
konsullor.519Ky akt i detajuar i përbërë nga 121 nene, parashikon në mënyrë të
hollësishme mënyrën e ushtrimit të funksioneve konsullore. Në nenin 33 parashikohet
mbrojtja e interesave të shtetasve shqiptarë me këtë përmbajtje:
519 Dosja nr. 455, viti 1952, “Studime për çështje të ndryshme konsullore”, arkivi i MPJ
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
247
“Konsujt kur konstatojnë se ndonjë person juridik ose fizik shqiptar i shkelen të drejtat,
detyrohen të marrin masat e rastit që të vendoset e drejta e shkelur, pavarësisht nëse
personat e dëmtuar janë ankuar apo jo. Në qoftë se të drejtat e shkelura nuk vendosen si
rezultat i përçapjeve të konsujve pranë autoriteteve të vendit dhe në rastet e rëndësisë së
veçantë, konsujt janë të detyruar t’ia parashtrojnë çështjen Ministrisë së Punëve të
Jashtme dhe përfaqësive diplomatike të Republikës Popullore të Shqipërisë, duke
përmendur të gjithë faktet dhe masat që simpas rastit ka marrë”.
Ky udhëzim është shprehje e njohjes teorike të detyrimit të shtetit në atë periudhë për
mbrojtjen e të drejtave të shtetasve edhe nëpërmjet institucionit të mbrojtjes diplomatike,
e cila shikohet në udhëzimin për referimin e çështjes së pazgjidhur pranë MPJ, e cila në
këtë rast do të merrte përsipër ndjekjen e këtij rasti. Megjithatë kjo politikë shtetërore nuk
u zbatua praktikisht, pasi mbeti thjesht formale dhe dokumentare. Raste të mëvoshme
tregojnë se shteti, kur nuk gjente interesin e tij ideologjik, nuk e konsideronte mbrojtjen e
shtetasve si detyrim të tij. Një prej këtyre rasteve vijon si më poshtë.
Në një komunikim ndërmjet MPJ dhe legatës së Shqipërisë në Francë thuhet se “lidhur
me nxjerrjen jashtë Francës të të quajturit Ekrem Katifa, nuk do të bëjmë asnjë
përgjigje’’. Pas insistimit të MPJ franceze me notat e datës 23.2.1952 dhe 30.7.1952
përgjigja e dhënë nga legata në datën 11.9.1952 është ‘ky shtetas nuk figuron i
rregjistruar si shtetas shqiptar dhe për këtë arsye Legata nuk mund të bëjë asgjë lidhur me
këtë rast”.520
2.3 Mbrojtja diplomatike pas regjimit komunist
Ambasadat dhe konsullatat shqiptare luajnë një rol thelbësor në mbrojtjen e të drejtave të
shqiptarëve jashtë nëpërmjet këshillimit ligjor. Për shkak të burimeve të kufizuara,
mungesës së ekspertizës dhe kapaciteteve, mundësia e shërbimit të jashtëm për ta
520 Dosja nr. B\I-13, viti 1952, Arkivi i MPJ
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
248
plotësuar këtë përgjegjësi është thellësisht e kufizuar. 521Gjithashtu nga ana tjetër shtetasit
kanë mosbesim në përpjekjet e shtetit shqiptar për të mbrojtur të drejtat e tyre. Arsyet e
këtij mosbesimi kanë qëndruar në faktorët e të qenit i paligjshëm në vendin pritës dhe
frikës së identifikimit të tyre nga organet e rendit, si dhe më evidente ndjenja e
mosbesimit ndaj autoriteteve dhe ndjenjës së braktisjes prej tyre kur ndodhen jashtë
vendit. 522
Kjo tregon se shtetasit shqiptarë nuk kanë besimin dhe njohuritë e duhura për të apeluar
për të drejtat e tyre, në institucionet përkatëse kompetente.523
Për këto arsye gjatë periudhës së tranzicionit demokratik institucioni i mbrojtjes
diplomatike nuk është përdorur si një mjet për mbrojtjen e të drejtave të shtetasve
shqiptarë. Në raste të rralla ai mund të jetë përdorur në formën e protestës apo të
demarsheve diplomatike dhe asnjëherë në formën e procedimeve gjyqësore. Në formën e
parë mund të përmendim rastin publik të një gazetari të medias elektoronike, i cili nuk u
lejua të hynte në territorin grek dhe u konsiderua person non-grata, për shkak të
qëndrimeve të tij profesionale. MPJ reagoi për këtë rast nëpërmjet thirrjes së
përfaqësuesit të ambasadës greke. Gjithashtu, Sekretari i Përgjithshëm i MPJ kërkoi që ky
rast dhe rastet e tjera të refuzimeve të mëparshme, të rishqyrtohen dhe të zgjidhen sa më
shpejt nga autoritetet kompetente greke, si dhe të merren me urgjencë të gjitha masat që
ngjarje të tilla të mos përsëritën më.524 Sipas njoftimeve publike ky rast është ende në
shqyrtim dhe në vlerësimin tonë, nëse shteti shqiptar do të angazhohet për rivënien në
vend të së drejtës së pretenduar duhet të ushtrojë kujdesin e nevojshëm për kërkimin e
përgjegjësisë ndërkombëtare në përputhje me kushtet e njohura nga e drejta
ndërkombëtare, ndër të cilat në këtë fazë me rëndësi paraqitet ezaurimi i mjeteve të
brendshme ligjore.
Në vlerësimin tonë ushtrimi i mbrojtjes diplomatike është një nga fushat e veprimtarisë
diplomatike të cilat kanë nevojë të studiohen dhe të njihen më tepër, pasi mosnjohja është
521 Raportin e Raportuesit Special për të drejtat e njeirut të emigrantëve, Francois Crepeau, f. 10 522 Raportin e Raportuesit Special për të drejtat e njeirut të emigrantëve, Francois Crepeau, f. 11 523 Workshop për Strategjinë Kombetare për migracionin 21-22 shkurt 2005, fq. 73 524 Deklaratë sqaruese e MPJ, 20.8.2012 www.mfa.gov.al
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
249
një nga faktorët, krahas të tjerëve që lidhen kryesisht me dobësinë e veprimtarisë
shtetërore, që ka ndikuar në mospraktikimin e këtij instrumenti të rëndësishëm të së
drejtës ndërkombëtare si një mjet për mbrojtjen e të drejtave të njeriut.
3.Praktika gjyqësore e mbrojtjes diplomatike
Në praktikën e shteteve të ndryshme vështirësia e trajtimit të pretendimeve ligjore për
mbrojtje diplomatike shtohet nga qasja që mund të mbajnë gjykatat ndaj pretendimeve të
tilla. KDN vëren se edhe në ato vende që kanë njohur të drejtën kushtetuese që ka shteti
për të ushtruar mbrojtjen diplomatike, ka dyshime nëse kjo e drejtë është e gjykueshme
sipas ligjit të brendshëm. Pranohet gjërësisht se një gjykatë nuk mund t’i thotë qeverisë se
si ta ushtrojë mbrojtjen diplomatike. Edhe Gjermania që përmendet si një shtet me një
traditë të gjatë të njohjes së detyrimit shtetëror për të dhënë mbrojtje diplomatike për
shtetasit e dëmtuar nga shtetet e huaja, i njeh diskrecion të madh qeverisë në këtë fushë.
Megjithëse ushtrimi i diskrecionit mund të testohet për përputhje me kushtetutën, qëllimi
i diskrecionit në sferën e politikës së jashtme është bazuar në faktin se marrëdhëniet me
jashtë nuk vendosen vetëm nga dëshirat e shtetit, por varen edhe nga rrethana jashtë
kontrollit të tij. Me qëllim që të sigurohen edhe objektivat e shtetit, i jepet mundësi
organeve të punëve të jashtme të kenë hapsirë për vlerësimin e mundësive për ndërhyrje.
Një vendim se çfarë mbrojtje dhe në ç’formë duhet dhënë kjo mbrojtje, është një aspekt i
politikës së jashtme që është një funksion thelbësor i ekzekutivit. Koha e përfaqësimit
nëse ky duhet bërë, gjuha me të cilën duhet paraqitur dhe sanksionet që duhen kërkuar
janë çështje me të cilat një gjykatë nuk mund të merret.
Megjithatë nuk duhet nënkuptuar që gjykatat nuk kanë juridiksion të merren me çështjen
e mbrojtjes diplomatike. Ushtrimi i të gjithë pushteteve publike është subjekt i kontrollit
gjyqësor. Kjo zbatohet edhe për pretendimet se qeveria ka dështuar për t’iu përgjigjur
përshtatshmërisht kërkesës për mbrojtje diplomatike. Në rast se një vendim është
irracional, një gjykatë mund të ndërhyjë. Kjo nuk do të thotë që një gjykatë do të
zëvendësojë mendimin e saj me atë të qeverisë ose mund ta urdhërojë qeverinë të ushtrojë
një formë të veçantë të mbrojtjes diplomatike. Nëse një qeveri refuzon të konsiderojë një
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
250
interes legjitim ose ta trajtojë atë me keqbesim ose iracionalisht, një gjykatë mund të
kërkojë qeverisë që ta trajtojë atë në mënyrën e duhur.
Siç edhe u pa në kapitullin e mësipërm gjykatat kombëtare gjithmonë e më shumë po
vlerësojnë se ka vend për shqyrtim gjyqësor të mënyrës sesi ekzekutivi i trajton kërkesën
e individit për të ushtruar mbrojtje diplomatike. Në kuadër të këtyre zhvillimeve duhet
trajtuar edhe mundësia e shqyrtimit gjyqësor të ankimimeve individuale të shtetasve
shqiptarë.
Po të mbështetemi te pohimi i cituar në doktrinën tonë juridike se Kushtetuta është ajo që
gjykata thotë për të, del e nevojshme një shqyrtim i mundësive dhe garancive që ka
shtetasi shqiptar për të kërkuar zbatimin e nenit 8.2 në gjykatë.
Çdo shtetas ka të drejtën të paraqesë kërkesën e tij përpara organeve shtetërore. E drejta e
ankimit është element i procesit të rregullt gjyqësor, parashikuar në nenin 42 të
Kushtetutës dhe i lidhur ngushtë me parimin e dëgjimit, parashikuar në nenin 33 të
Kushtetutës. Kjo e drejtë e individit parashikohet si një ankimim efektiv në nenin 13 të
KEDNJ. Sipas kësaj të drejte çdo individ mund të drejtohet në instancat kombëtare kur
pretendon se është viktimë e një mase të marrë nga autoritetet shtetërore, që sipas tij vjen
në kundërshtim me Kushtetutën, KEDNJ dhe ligjet e brendshme. E drejta e ankimit
presupozon të drejtën e qytetarit për t’iu drejtuar një organi më të lartë shtetëror,
pranimin e ankimit, ekzistencën e organit për shqyrtimin e ankimit, afatet optimale të
shqyrtimit, shqyrtimin objektiv, kontrollin gjyqësor si dhe kontrollin përfundimtar ndaj
ankimit dhe një garanci për një rehabilitim të mundshëm si pasojë e shqyrtimit dhe
pranimit të ankimit. 525
Niveli i mbrojtjes së të drejtave të njeriut varet nga garantimi që i bëhet atyre nëpërmjet
rregullave të gjykimit. Këto rregulla të praktikës gjyqësore janë niveli më i afërt i të
drejtave të individit.526 E drejta e çdo individi për t’iu drejtuar gjykatës buron nga neni
42/2 i Kushtetutës. Ky nen përcakton si një të drejtë themelore të qytetarëve që për
525 VGJK 9/2003. 526 Kristaq Traja ‘’Karakterisitkat e sistemit të të drejtave themelore në Kushtetutën shqiptare’’ botuar në Buletini i posaçëm i Gjykatës Kushtetuese ‘’5 vjet Kushtetutë’’, Tiranë 2004, f 121
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
251
mbrojtjen e të drejtave, lirive dhe interesave të tyre ligjore e kushtetuese t’i drejtohen
gjykatës.527 Ky nen është interpretuar nga Gjykata Kushtetuese e lidhur me nenin 6 të
KEDNJ. 528
Aksesi në gjykim është konsideruar si element thelbësor i të drejtës për një proces të
rregullt ligjor. Shteti i së drejtës nuk mund të konceptohet pa u njohur individëve të
drejtën dhe mundësinë për t’iu drejtuar gjykatës.529Gjykata Kushtetuese ka analizuar të
drejtën për akses në gjykatë nga këndvështrimi i nevojës për të ushtruar kontroll mbi
vendimmarrjet e organeve shtetërore dhe i mundësisë së subjekteve për të vënë në vend të
drejtën e cënuar të tyre. Në Vendimin nr. 10/2006, GJK ka theksuar se ndaj veprimeve të
pushtetit administrativ duhet të ushtrohet një kontroll, i cili nuk mund të jetë tjetër veçse
kontroll gjyqësor.530
Në këtë kuadër të përgjithshëm ligjor vlerësojmë se është legjitime dhe e garantuar
kërkesa e një individi për shqyrtim gjyqësor të ankesës së tij për mosmarrjen e masave
nga pushteti ekzekutiv për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike.
Por nëse kalojmë nga trajtimi i garancive të përgjithshme të ofruara nga Kushtetuta në
garancitë specifike të ofruara nga neni 8.2, hasim në vështirësi për shkak jo vetëm të
kontradiktës të trajtuar më lart ndërmjet se drejtës së shtetit për të ushtruar mbrojtjen
diplomatike, detyrimit të tij për ta ushtruar atë dhe të drejtës individuale për të patur
mbrojtje diplomatike. Pyetja që shtrohet është a mund të jetë e drejta e individit për të
kërkuar nga qeveria e tij mbrojtjen e të drejtave të tij edhe jashtë vendit, një e drejtë që
mund të kërkohet në gjykatë? Kjo pyetje përballet menjëherë me një problem kryesor që
është ai i garantimit të këtyre të drejtave.
527 VGJK 5/2006 528 Neni 6 i KEDNJ përcakton se ‘’çdo person ka të drejtë që çështja e tij të dëgjohet detyrimisht dhe publikisht, brenda një afati të arsyeshëm , nga një gjykatë e pavaruar dhe e paanëshme e krijuar ligjërisht, e cila vendos qoftë për konfliktet mbi të drejtat dhe detyrimet e tij me karakter civil, qoftë edhe bazueshmërinë e çdo akuze të një natyre penale të drejtuar kundër tij.’’ 529 Xhezair Zaganjori, Aurela Anastasi, Eralda Methasani, Shteti i së drejtës ne Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, Shtëpia Botuese Adelprint, 2011, f. 90.
530 Idem, fq. 94.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
252
Në literaturën juridike bëhet një dallim ndërmjet të drejtave themelore, zbatimi i të cilave
mund të sigurohet në rrugë gjyqësore dhe të drejtave-aspiratë të cilat individi mund t’i
kërkojë nga shteti në mënyrë potenciale, varësisht nga zhvillimi i vendit dhe resurset e
disponueshme.531 Kjo ndarje bën të mundur të mos ngaterrohen të drejtat themelore,
realizimi i të cilave është i pakushtëzuar nga vullneti i shtetit dhe që përbëjnë thelbin e
njeriut si subjekt i një shoqërie demokratike me të ashtuquajturat të drejta programore.
Këto të drejta në përputhje me nevojën e trajtimit të personit njerëzor si dhe objektivat e
një vendi për mbrojtjen e pasurive mjedisore, kombëtare, kulturore etj janë paraqitur si
objektiva socialë të shtetit, janë diskrecion i tij për aq sa nuk bien në kundërshtim me
nismën private, por ato janë të pazbatueshme me rrugë gjyqësore. 532
Në një pamje të parë duke mos u njohur si e drejtë themelore, si nga e drejta
ndërkombëtare ashtu edhe nga e drejta jonë e brendshme, mbrojtja diplomatike paraqitet
me tepër si një e drejtë aspiratë, dhe sipas arsyetimit të mësipërm nuk mund të jetë e
kërkueshme në gjykatë.
Nga një këndvështrim tjetër kjo e drejtë mund të barazohet për nga niveli i garantimit me
të drejtat ekonomike dhe sociale të cilat janë të lidhura jo vetëm me vullnetin dhe
dëshirën e qeverisë për t’i përmbushur ato, por edhe me mundësinë e saj, dhe si të tilla
kanë tendencën të mos trajtohen si subjekt i shqyrtimit gjyqësor. Për këto të fundit ka
patur kritika edhe për përfshirjen e tyre në Kushtetutë me arsyetimin se gjykata do ta
kishin shumë të vështirë të detyronin me forcë zbatimin e të drejtave të tilla.533
Megjithatë disa prej këtyre të drejtave e kanë forcuar veten si të drejta absolutisht të
kërkueshme përpara Gjykatës. Një drejtë e tillë mund të merret si shembull ajo për
arsimimin që nuk mund të lidhet me mundësitë paguese të qeverisë. Në lidhje me këtë
rast nuk mund të mohohet në asnjë rast aftësia e gjykatave për ta detyruar shtetin që t’i
japë mundësinë në mënyrë të barabartë për t’u arsimuar gjithsecilit.
531 Kristaq Traja ‘‘Karakteristikat e sistemit të të drejtave themelore në Kushtetutën shqiptare’’ botuar në Buletini i posaçëm i Gjykatës Kushtetuese ‘’5 vjet Kushtetutë’’, Tiranë 2004, f 112 532Arben Imami, Problematika dhe zgjidhje para dhe postkushtetuese, në Kushtetuta 10 vjet më pas, Jus Justicia 2, 2008, f 8 533Aurela Anastasi, E Drejta Kushtetuese e Krahasuar, Tiranë 2009, Fq.88
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
253
Neni 8.2 vendos një detyrë për qeverinë për të respektuar, mbrojtur, promovuar dhe
përmbushur të drejtat e njeriut të shtetasve të saj kudo që ata ndodhen, dhe duhet lexuar
së bashku me nenet e tjera të Kushtetutës si një detyrë kushtetuese mbi shtetin për të
siguruar që të gjithë shtetasit e Republikës së Shqipërisë jashtë vendit gëzojnë përfitimet
e mbrojtjes diplomatike. Në këtë kuadër e drejta për t’iu drejtuar gjykatës për të shqyrtuar
ankimimin individual për veprime ose mosveprime të ekzekutivit nuk mund të kufizohet.
Detyrimi i qeverisë nënkupton një detyrim për të shqyrtuar në mënyrën e duhur kërkesën
për mbrojtje diplomatike nëpërmjet një procedure të drejtë dhe mundësisht në
argumentimin e arsyeve të vendimit të saj. Kërkesa për mbrojtje diplomatike nuk mund të
refuzohet arbitrarisht.
Gjykata mund të nxjerrë një vendim detyrues për qeverinë që të shqyrtojë një kërkesë për
mbrojtje diplomatike, nësë del e qartë nga rrethanat dhe faktet që ekzekutivi nuk po
përmbush detyrën e tij kushtetuese. Vendimi për të ushtruar mbrojtjen diplomatike në një
rast konkret është ushtrim i pushtetit publik dhe si i tillë duhet të jetë në përputhje me
Kushtetutën. Kur qeveria në kundërshtim me detyrimin e saj kushtetues refuzon për të
shqyrtuar ushtrimin e mbrojtjes diplomatike, është e mundshme ndërhyrja e gjykatës për
të detyruar qeverinë për të marrë në shqyrtim kërkesën. Edhe nëse nga një këndvështrim
kjo ndërhyrje e gjyqësorit mund të konsiderohet si një ndërhyrje në politikën e jashtme,
kjo është një ndërhyrje e mandatuar nga Kushtetuta.
Gjykata Kushtetuese vlerëson se njohja me ligj e të drejtës së ankimit në gjykatat e
sistemit gjyqësor për mosshqyrtimin brenda afateve nga organi administrativ nuk përbën
cënim të parimit kushtetues të garantimit të pavarësisë së gjykatave. Kontrolli gjyqësor
mbi administratën publike bazohet në parimet kushtetuese të balancimit të pushteteve
(neni 7) dhe të shtetit të së drejtës (neni 4) dhe është sanksionuar si parim procedural
edhe në Kodet e Procedurave Administrative e Civile. Pikërisht në nenet 324, 328 e 331
të Kodit të Procedurës Civile është parashikuar e drejta për të ngritur padi në gjykatë
edhe në rastin e mosshqyrtimit të kërkesës nga ana e administratës publike brenda afateve
ligjore..534
534 Vendimi i GJK nr. 41/2007
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
254
Me miratimin e ligjit të ri ‘’Për organizimin dhe funksionimin e gjykatave administrative
dhe gjykimin e mosmarrëveshjeve administrative’’ është krijuar gjykata administrative.
Gjykata në gjykimin administrativ siguron nëpërmjet një procesi të rregullt ligjor dhe
brenda afateve të shpejta e të arsyeshme mbrojtjen juridike të të drejtave, lirive dhe
interesave kushtetues dhe ligjorë të subjekteve, që mund të cënohen si pasojë e ushtrimit
ose jo të funksioneve publike nga ana e organeve të administratës publike.535 Kjo
dispozitë mundëson çdo individ që pretendon se janë shkelur të drejtat, liritë dhe interesat
kushtetues dhe ligjorë t’i drejtohet gjykatës administrative. Ligji është i karakterit
procedural dhe nuk shprehet se cilat janë liritë, të drejtat dhe interesat shkelja e të cilave
mund të sjellë një aplikim të suksesshëm në gjykatë. Në trajtimin e bërë për të drejtën e
mbrojtjes diplomatike, arritëm në konkluzionin se ajo është një interes legjitim kushtetues
dhe kjo sjell si rrjedhojë që shkelja e këtij interesi kushtetues të legjitimojë paraqitjen e
një kërkesë padie ndaj organit administrativ që ka detyrimin për të ushtruar mbrojtjen
diplomatike. Objekt i gjykimit administrativ është edhe mosveprimi administrativ, i cili
në kuptimin e ligjit ‘’është çdo mungesë veprimi nga organi administrativ i administratës
publike për të ushtruar veprimtarinë administrative, sipas funksionit publik, që krijon
pasoja juridike mbi të drejta subjektive apo interesa të ligjshëm’’.536 Në kuptimin tonë,
refuzimi i ushtrimit të mbrojtjes diplomatike ose mosveprimi i administratës shtetërore
për shqyrtimin e kërkesës së individit për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike, është shkak
për fillimin e një gjykimi administrativ. Organi i administratës shtetërore i ngarkuar me
këtë detyrim në rastin e mbrojtjes diplomatike është MPJ, e cila është e lidhur me të
drejtën dhe detyrimin ligjor për mbrojtjen e të drejtave të shtetasve shqiptarë jashtë
shtetit. Padia ndaj veprimit administrativ mund të ngrihet vetëm pas shterimit të ankimit
administrativ, që do të thotë që individi që ka kërkuar ushtrimin e mbrojtjes diplomatike
pranë MPJ, duhet të kërkojë arsyet e mosmarrjes në konsideratë të kërkesës së tij në rast
mosveprimi nga ky institucion, sipas afateve të përcaktuara ligjore. Padia ngrihet për të
detyruar organin publik të kryejë një veprim administrativ, që është refuzuar, apo për të
cilin organi publik ka heshtur, ndonëse ka pasur kërkesë. Sipas ligjit, i takon organit të
535 Neni 3 i Ligjit nr.49/2012. 536 Neni 2 pika 5
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
255
administratës publike të provojë bazueshmërinë në ligj dhe në fakt të veprimeve të kryera
prej tij.
Pra si konkluzion mund të themi se shqyrtimi gjyqësor i veprimtarisë shtetërore në fushën
e mbrojtjes diplomatike mund të bëhet mbi bazën e së drejtës administrative.
Një çështje e debatueshme mund të jetë ajo nëse individi mund t’i drejtohet Gjykatës
Kushtetuese për ankimim të mosushtrimit të mbrojtjes diplomatike, duke qenë se ky
mosushtrim prek interesin e tij kushtetues.
Në fushën e mbrojtjes diplomatike, GJK mund të ndërhyjë në lidhje me interpretimin
përfundimtar të nenit 8.2, në përputhje me kompetencën e njohur në nenin 124 të
Kushtetutës dhe të shqyrtimit të ankesave të individëve në përputhje me kompetencën e
njohur në nenin 131, f të Kushtetutës.
Për sa i përket kompetencës së parë, GJK nuk ka patur rast gjatë ushtrimit të kompetencës
së saj për interpretimin përfundimtar të Kushtetutës të ketë bërë referime në nenin 8§2 të
Kushtetutës. Gjykatat e tjera mund të çojnë për shqyrtim në Gjykatën Kushtetuese ligjet
që mund të bien ndesh me nenin 8§2, nëpërmjet procedurës së kontrollit incidental. Duke
pasur parasysh se kontrolli kushtetues indirekt nëpërmjet ngritjes së çështjeve
paragjykimore nga ana e gjyqtarëve të zakonshëm nuk është fort efektiv, dhe në qoftë se
nuk njihet as rekursi individual për shkelje të të drejtave themelore, jurisprudenca e
gjykatave të zakonshme në këtë fushë është rudimentare.537 Në rast se do të ketë mundësi
për interpretimin apo referencën e nenit 8§2 të Kushtetutës, interpretimi GJK duhet të
zhvillohet në sajë të ndikimit edhe nga vendimet e gjykatave ndërkombëtare, doktrinave
kushtetuese dhe vendimet gjyqësore të vendeve të tjera.
Veprimtaria e GJK në drejtim të interpretimit të të drejtave të njohura në Kushtetutë
është mjaft premtuese. GJK e ka interpretuar në mënyrë të gjerë dhe krijuese
Kushtetutën, sidomos në rastet e mbrojtjes së të drejtave individuale. Në vendimet e saj jo
vetëm janë detajuar garancitë e përmendura në Kushtetutë, por edhe janë afirmuar
537 Kristaq Traja, Drejtësia Kushtetuese, Luarasi 2000, fq. 169
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
256
elementë të reja garantuese.538 Një prej tyre është parimi i pritshmërisë legjitime, i cili në
fushën e mbrojtjes diplomatike paraqet një rëndësi të veçantë, pas përpunimit që i kanë
bërë atij gjykatat angleze dhe përhapjes më tej nga jurisprudenca e gjykatave të tjera
kombëtare.
Jurisprudenca e GJK referon te parimi i shtetit të së drejtës, konceptin e sigurisë juridike,
të së drejtës së fituar, të pritshmërisë legjitime dhe të besimit të qytetarëve te shteti, parim
që është sanksionuar në nenin 4 të Kushtetutës dhe që duhet kuptuar e interpretuar në
lidhje të ngushtë me aspiratën e shprehur në Preambulën e Kushtetutës ku është skalitur
vendosmëria e popullit shqiptar “... për të ndërtuar shtetin e së drejtës, demokratik e
social’’. “Shteti i së drejtës, i cili garantohet që në Preambulën e Kushtetutës, është një
nga parimet më themelore e më të rëndësishme në shtetin dhe shoqërinë demokratike. Si i
tillë, ai përbën një normë të pavarur kushtetuese, prandaj shkelja e tij përbën në vetvete
bazë të mjaftueshme për deklarimin e një ligji si antikushtetues”. 539
Sipas GJK ‘’parimi kushtetues i shtetit të së drejtës do të konsiderohet i dhunuar, nëse
mohohen ose shkelen siguria juridike, stabiliteti ligjor dhe mbrojtja e pritshmërive
legjitime’’.540 GJK njeh se ‘’e drejta ndërkombëtare në fushën e të drejtave të njeriut
sanksionon si rregull vetëm një minimum bazë të lirive dhe të drejtave, ndërkohë që
shtetet palë në konventat ndërkombëtare mund të ngrihen mbi këtë minimum dhe të
implementojnë ligje kombëtare që përmbajnë ose mund të përmbajnë dispozita të një
karakteri më të gjerë. 541
Në doktrinë bëhet dallim ndërmjet së drejtës dhe ‘të drejtës për pritshmëritë legjitime’’
Mbrojtja e pritshmërive legjitime është shndërruar në një parim të rëndësishëm të së
drejtës administrative fillimisht në sistemin e civil law dhe më tej në sistemin e common
law.542 Doktrina e pritshmërive legjitime zbatohet në fusha të perceptuara si çështje që i
538 Eralda Methasani-Cani, Garancitë e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, në Kushtetuta -10 vjet më pas, Jus Justicia 2, 2008, f. 22. 539 Vendim i GJK 34/.2005. 540 VGJK 36/2007. 541 VGJK 11/2004 542 Daphne Barak Erez, The doctrine of legitimate expectations and the distinction between the reliance and expectation interests, European Public Law , Volume 11, Issue 4, Kluver Law International, 2005, f. 584
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
257
rezervohen pushtetit ekzekutiv, ku ky i fundit gëzon pushtet diskrecionar për të
përcaktuar përmbajtjen e politikave të tij. Nëse mbrojtja diplomatike konsiderohet si një e
drejtë për pritshmëri legjitime, atëherë shtetasi ka të drejtë që pretendimi i tj të merret në
konsideratë në mënyrën e duhur nga autoriteti administrativ kur ai konsideron çështjen e
tij. Shtetasi shqiptar nuk ka një të drejtë subjektive në praktikë për mbrojtje diplomatike.
Nëse mbrojtja e shtetasve do të ishte një e drejtë atëherë kufiri i diskrecionit të shtetit do
të ishte i kufizuar, përderisa individi do të kishte të drejtën dhe shteti detyrimin reciprok.
Pra ndryshimi ndërmjet të drejtës dhe pritshmërive legjitime duhet të kërkohet në
trajtimin e pretendimit të shtetasit. Ndërsa në rastin e pritshmërisë legjitime, pretendimi
mbështetet në faktin se shtetasi nuk ka të drejtën e mbrojtjes diplomatike dhe është
qytetari ai që ka barrën e provës, në rastin e së drejtës, pretendimi mbështetet në faktin se
individi ka të drejtën të marrë mbrojtje diplomatike dhe barra e provës mbetet tek
autoritetet administrative.
Duke pasur parasysh detyrimin kushtetues të nenit 8 dhe aktet e tjera ligjore shtetasi
shqiptar krijon një pritshmëri legjitime se të drejtat e tij do të mbrohen edhe kur ai të
ndodhet jashtë shtetit.
Përsa i takon kompetencës së dytë sipas arsyetimit të GJK mbrojtja kushtetuese ka një
funksion përfundimtar, që do të thotë se mund të aplikohet vetëm në lidhje me vendime
për të cilat kanë marrë fund procedurat gjyqësore, prandaj shkelja e të drejtave
kushtetuese për një proces të rregullt ligjor mund të pretendohet në këtë gjykatë vetëm
pas ezaurimit të të gjitha mundësive që ofron sistemi i padive dhe apelimeve.543 Pra
kërkesa e individit mund të paraqitet vetëm kur të jenë shterur të gjitha mjetet juridike që
ekzistojnë brenda sistemit juridik në vend.
Në Kushtetutën tonë, GJK i është lënë kompetenca në fushën e të drejtave të njeriut
nëpërmjet rishikimit të vendimeve të gjyqësorit të lidhura me të drejtën e procesit të
rregullt ligjor. Nga e gjithë sfera e të drejtave të njeriut të njohura në Kushtetutë, vetëm e
543 VGJK 9/2005
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
258
drejta e procesit të rregullt është në kompetencën e gjykatës. Kjo është një dukuri unikale
dhe një zgjidhje jo e kënaqshme. 544 Me Kushtetutën e re Shqipëria bëri në këtë pikë një
hap prapa duke mos u njohur individëve të drejtën e ankesës kushtetuese për shkeljen e të
drejtave të tyre. Kjo zgjidhje e Kushtetutës ka sjellë edhe zërat që kërkojnë amendimin e
këtij parashikimi.545
Një çështje për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike mund të arrijë deri në Gjykatën
Kushtetuese nëpërmjet rishikimit të vendimeve të gjyqësorit të lidhura me të drejtën e
procesit të rregullt ligjor.
Nga panorama e praktikës së përditshme vërehet se sistemi gjyqësor, si streha e fundit e
individit kundër abuzimit shtetëror është shpesh në pamundësi për të siguruar këtë
mbrojtje efektive siç kërkohet në Kushtetutë. Si rezultat i paradigmave që krijohen nga
vështirësitë që hasen në vendet ku mungon infrastruktura institucionale dhe zhvillimi i
duhur politik dhe kultura administrative mund të kërkohet rekurs në mekanizma të tjerë
jashtë sistemit gjyqësor siç është institucioni i Avokatit të Popullit. Në fakt nuk është roli
i Avokatit të Popullit të veprojë në emer të individit në gjykatë. Mjetet ligjore duhet të
përdoren së pari nga vetë individi i prekur. Nëse individi për çfarëdo arsye nuk ka akses
efektiv tek këto mjete, është e përshtatshme për Avokatin e Popullit të verifikojë nëse ka
pasur shkelje të të drejtave të njeriut. Në disa vende kjo mundësi është parashikuar nga
ankimimi kushtetues. Avokati i Popullit mund të kontribuojë në zhvillimin e rendit ligjor.
Për këtë arsye është e rëndësishme për këtë institucion që të ketë mundësinë të propozojë
një vlerësim të kushtetutshmërisë së rregulloreve përpara Gjykatës Kushtetuese. Në këtë
kuadër shfaqet e nevojshme zgjerimi i mandatit të Avokatit të Popullit për të vepruar si
një instrument i aftë për të plotësuar autoritetin gjyqësore në mbrojtjen e të drejtave të
njeriut nëpërmjet kontrollit të tyre.
Pasi kemi shprehur mendimin se gjykatat duhet të marrin në shqyrtim ankimimin
individual të shtetasit shqiptari i cili pretendon se qeveria nuk ka marrë në shqyrtim apo
544 Kristaq Traja ‘’Karakterisitkat e sistemit të të drejtave themelore në Kushtetutën shqiptare’’ botuar në Buletini i posaçëm i Gjykatës Kushtetuese ‘’5 vjet Kushtetutë’’, Tiranë 2004, f 117 545Kristaq Traja Drejtësia Kushtetuese, Luarasi 2000, fq. 40
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
259
ka trajtuar në mënyrë të paarsyeshme kërkesën e tij për mbrojtje diplomatike, vëmendja
kalon në masën ku mund të shtrihet ky shqyrtim gjyqësor. Vendimi nëse mbrojtja
diplomatike duhet ushtruar është një aspekt i politikës së jashtme. Mënyra më e mirë për
të siguruar mbështetje për shtetasit është angazhimi në negociata delikate dhe sensitive, të
cilat mund edhe të dëmtohen nga procedimi gjyqësor dhe publiciteti. Megjithatë kjo nuk
mund të sfidojë kompetencën që gjykata shqiptare kanë për të trajtuar çështje lidhur me
mbrojtjen diplomatike. Nëse një vendim është joracional, gjykata mund të ndërhyjë.
Racionaliteti është një minimum i zbatueshëm për ushtrimin e të gjithë pushteteve
publike. Veprimet të cilat dështojnë të kalojnë këtë minimum nuk janë në përputhje me
kërkesat kushtetuese. Vendosja e këtij standardi nuk nënkupton që gjykata duhet ta
zëvendësojë opinionin e saj me opinionin e atyre që kanë këtë pushtet. Nëse qeveria
refuzon të konsiderojë një kërkesë legjitime ose ta trajtojë atë në keqbesim ose
joracionalisht, gjykata mund t’i kërkojë qeverisë që të merret me këtë çështje në mënyrën
e duhur.
Jurisprudenca e gjykatave kombëtare tregon se në këtë ndërhyrje gjykatat mbeten të
kënaqura me deklarimin se ekzekutivi ka detyrimin për të siguruar mbrojtje diplomatike,
duke ia lënë ekzekutivit detajet për të përmbushur këtë detyrim.
4. Përfundime dhe sugjerime për zbatimin e institucionit të mbrojtjes diplomatike
në vendin tonë.
Të drejtat e njeriut janë të drejta që i gëzojnë të gjithë individët dhe mbrojtja dhe
promovimi i tyre është së pari, përgjegjësi e qeverive. Gëzimi i tërësisë së të drejtave të
njeriut qofshin këto civile dhe politike apo ekonomike, sociale e kulturore është i lidhur
me shtetësinë e individit. Është shteti, shtetësinë e të cilit ka individi, ai që ka një detyrim
pozitiv për të siguruar kushtet e nevojshme për gëzimin e këtyre të drejtave.
Shtetasit e një shteti nuk mund të shikohen vetëm si burime financimi për shkak të të
ardhurave që sigurojnë për familjet e tyre apo investimet, siç është bërë për një kohë të
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
260
gjatë në vendin tonë. Ata duhet të jenë në fokusin e shtetit për të siguruar të drejtat dhe
liritë e njohura në aktet ndërkombëtare. Siç është shprehur ish-presidenti Alfred Moisiu,
shteti duhet të marrë më shumë përgjegjësi në mënyrë që çdo shqiptar në botë të jetë i
pranishëm në vëmendjen e tij. Ky është një detyrim kushtetues dhe një nevojë
kombëtare.546Detyrimi kushtetues është i shprehur qartësisht në nenin 8 pika 2 e
Kushtetutës dhe në aktet ligjore dhe nënligjore të mbështetura në këtë dispozitë. Kjo
është një nevojë kombëtare, duke patur parasysh se një në çdo pesë shqiptarë jeton jashtë
vendit të tij. Deri më tani mbrojtja diplomatike e shtetasve shqiptarë jashtë vendit
kuptohet e shprehur në formën e asistencës konsullore.
Në opinionin tonë qeveria ka një detyrim kushtetues për të mbrojtur shtetasit shqiptarë që
ndodhen jashtë vendit. Ky detyrim buron drejtpërsëdrejti nga neni 8.2. Mbrojtja
diplomatike në Kushtetutë nuk paraqitet si një e drejtë e shtetasit, por duhet kuptuar si një
nga përfitimet që mund të marrë nga shtetësia shqiptare. Detyrimi i qeverisë përfshin
detyrën për të konsideruar racionalisht kërkesat për mbrojtje diplomatike. Kjo kërkesë
nuk mund të refuzohet arbitrarisht. Qeveria ka një diskrecion të gjerë për të vendosur
nëse dhe si do ta ushtrojë mbrojtjen diplomatike. Por kjo nuk do të thotë që gjyqësori nuk
ka të drejtë të shqyrtojë vendimin e ekzekutivit për të refuzuar dhënien e mbrojtjes
diplomatike.
Gjatë veprimtarisë së tyre organet shtetërore duhet të mbajnë në konsideratë
kaarakteristikën e sistemit të të drejtave themelore që mbështet detyrimin pozitiv i shtetit
për respektimin, mbrojtjen dhe promovimin e këtyre të drejtave. Vetë Kushtetuta e ka
njohur këtë karakteristikë në nenin 15 ku shprehet se, ‘’organet e pushtetit publik duhet të
respektojnë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, si dhe të kontribuojnë në realizimin e
tyre”. Kushtetuta jonë i konsideron shprehimisht të drejtat jo vetëm si të drejta subjektive,
por edhe si elementë objektivë të rendit juridik, të cilat detyrojnë pushtetin politik të
konformohet me përmbajtjen, mbrojtjen dhe realizimin e tyre.547 Për këtë arsye
Kushtetuta mund dhe duhet interpretuar në mënyrë të gjerë lidhur me garantimin e të 546 Fjala e presidentit Alfred Moisiu ne Workshopin për strategjinë kombëtare për migracionin 21-22 shkurt 2005, f. 10. 547 Kristaq Traja, Drejtësia Kushtetuese, Luarasi 2000, fq.181
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
261
drejtave të njeriut. Ky interpretim kërkon që shteti të mos mjaftohet me vetëkufizimin që
të mos shkelë këto të drejta, por edhe të marrë masa që të krijojë kushtet për mbrojtjen
dhe realizimin e tyre. Avancimi i të drejtave dhe lirive të njeriut është në themel të
Kushtetutës.
Lidhur me debatin nëse ekziston një detyrim mbi shtetin mbi bazën e të drejtave të njeriut
të parashikuara në Kushtetutë për të kërkuar respektimin e tyre edhe në shtetet e tjera,
doktrina dhe praktika gjyqësore ndërkombëtare nuk janë përgjigjur pozitivisht.
Kushtetuta i përket popullit shqiptar dhe nuk ka efekt ekstraterritorial. Do të vlerësohej si
një ndërhyrje në punët e brendshme të një shteti nëse insistohet që të drejtat e
parashikuara në Kushtetutë të respektohen nga shtetet e tjera. Pra, në qoftë se kërkohet
një mbështetje ligjore për ndërhyrje nga ana e shtetit, ajo nuk duhet të kërkohet në
kapitujt e të drejtave të njeriut, por në nenin 8.2, i cili nga ana e tij, duhet interpretuar
mbështetur në të drejtën ndërkombëtare. Mund të themi se problemi në vlerësimin e këtij
studimi lidhet me dobësinë dhe pamjaftueshmërinë e zbatimit, më tepër se me garancitë
formale të të drejtave të njeriut. Këto probleme lidhen me funksionimin e Kushtetutës si
një instrument garantues dhe si një agjent i legjitimitetit i cili i vë kufizime të caktuara
pushtetit me qëllim mbrojtjen e të drejtave të njeriut, por edhe e angazhon atë pozitivisht
në sigurimin e këtyre të drejtave.
Në një kuptim përfundimtar institucionet janë të lidhura me një traditë morale, një
praktikë rregullash të qëndrueshme dhe kulture gjyqësore. Individi duhet të jetë pjesë e
një procesi, ku për shkak të traditës apo një praktike pak a shumë e gjatë, t’i lindë një e
drejtë apo një shpresë juridike. Vetëm kështu mund të lindin detyrimet e palëve përkatëse
për respektimin e kësaj të drejte, pra një praktikë e qëndrueshme që e vendos këtë
institucion të së drejtës ndërkombëtare në vendin e tij në sistemin kushtetues shqiptar.
Kushtetuta e vendit e detyron qeverinë të marrë në konsideratë kërkesat për mbrojtje
diplomatike nga shtetasit që përballen me akte të shteteve të tjera, të cilat shkelin të
drejtën ndërkombëtare, dhe t’i trajtojë ato në mënyrën e duhur. Megjithëse qeveria ka një
diskrecion të gjërë për t’iu përgjigjur këtyre kërkesave, vendimet e saj duhet të jenë
objekt i kontrollit gjyqësor. Vetë e drejta ndërkombëtare nuk paraqet pengesa për një stad
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
262
më të avancuar të të drejtave të njeriut, kështu që përcaktimet kushtetuese më të
avancuara marrin përparësi në mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Ky qëndrim është i
mbështetur edhe në superioritetin që vetë Kushtetuta shqiptare i ka dhënë normës
kushtetuese në hierarkinë e akteve normative që kanë fuqi në Republikën e Shqipërisë.
Në këtë kuadër kushtetues ushtrimi i mbrojtjes diplomatike nuk paraqitet si një detyrim
ndërkombëtar por si një detyrim kushtetues.
Sugjerime
Synimi i këtij punimi nuk mbetet thjesht në një nivel akademik të njohjes së institucionit
të mbrojtjes diplomatike, por edhe të rekomandimit të ndryshimeve legjislative apo të
praktikave të brendshme që do të mundësojnë zbatimin e tij në vendin tonë me qëllimin
final të përfitimit prej tij, në dobi të mbrojtjes së të drejtave të njeriut të shtetasve
shqiptarë.
• Ndër masat legjislative konsiderohet e nevojshme hartimi dhe miratimi i
strategjisë kombëtare mbi emigracionin për vitet 2013-2018. Hartimi i kësaj
strategjie duhet të bëhet edhe me pjesëmarrjen dhe kontributin e vetë emigrantëve,
dhe duhet të bazohet në drejtimet ku prej tyre vlerësohet e nevojshme mbrojtja e
shtetit. Për të rritur peshën e zërit të emigrantëve është e nevojshme të hartohet
dhe zbatohet një fushatë informuese për të drejtat e shtetasve shqiptarë jashtë
vendit, titullarë të të cilave ata janë sipas instrumenteve të së drejtës
ndërkombëtare dhe kushtetutës e ligjeve të vendit.
• Është i nevojshëm regjistrimi dhe evidentimi i shtetasve shqiptare dhe i shkeljeve
të të drejtave të njeriut me të cilat ata përballen më së shumti në shtetet e tjera.
• Duke qenë se mbrojtja diplomatike fillon me misionet diplomatike jashtë vendit,
ato duhet të përgatiten për këtë detyrë. Duhet trajnuar personeli diplomatik dhe
konsullor për njohjen e të drejtave të njeriut.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
263
• Hartimi i manualeve praktikë dhe vënia në dispozicion e tyre në përfaqësitë
diplomatike dhe konsullore, përfshirja e informacioneve të nevojshme në faqet
zyrtare të internetit.
• Duhet përpunuar një politikë aktive për të përmirësuar mbrojtjen e të drejtave të
shtetasve shqiptarë. Ndihma ligjore duhet të parashikohet si një prej shërbimeve të
kualifikuara që konsullatat duhet të ofrojnë. Kjo ndihmë duhet të jetë e
evidentueshme, e hartuar dhe botuar nga MPJ në bazë të informacioneve të marra
nga përfaqësitë.
• Shtetasit duhet të jenë të njoftuar dhe inkurajuar që të afrohen pranë përfaqësive
diplomatike dhe të raportojnë shkeljet e të drejtave të tyre. Ata duhet të kenë
mundësinë të njohin mjetet ligjore ndërkombëtare që mund të rivendosin në vend
të drejtat e tyre të shkelura nga një shtet tjetër. Është e nevojshme ndërmarrja e
fushatave sensibilizuese në vendet ku ka përqendrim të madh të shtetasve
shqiptarë. Është individi ai që duhet të ketë ndërgjegjen për sensibilizimin e
qeverisë. Sipas një sondazhi të Eurobarometrit vetëm 23% të të intervistuarve,
shtetas evropianë kishin dijeni për ekzistencën e të drejtës të mbrojtjes
diplomatike. 548 Kjo tregon se është thelbësor informimi i qytetarëve. Ky
informim duhet të ketë karakter periodik dhe të shpërndahet nëpërmjet mjeteve
informuese.
• Gjyqtarët dhe juristët, oficerët e policisë dhe nëpunësit civilë kanë nevojë për
trajnime sistematike mbi të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Në
vendin tonë ka një njohje të paktë të normave të së drejtës ndërkombëtare në
përgjithësi dhe të së drejtës ndërkombëtare zakonore në veçanti.
548www.ec.europa.eu Protezione diplomatica e consolare, Flash Eurobarometer n. 29, 4 mars 2010
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
264
KREU VIII
PËRMBLEDHJE E PËRFUNDIMEVE DHE SUGJERIMEVE TË PUNIMIT
Individët, të drejtat ndërkombëtare të të cilëve janë të shkelura jashtë shtetit, shpesh kanë
mjete të kufizuara për të adresuar këto shkelje. Shteti i tyre i shtetësisë mund t’i mbrojë
ata nëpërmjet ushtrimit të mbrojtjes diplomatike, duke kërkuar përgjegjësinë
ndërkombëtare të shtetit pritës për shkeljen e së drejtës ndërkombëtare. Ky mekanizëm ka
qenë objekt debatesh dhe kritikash kohët e fundit për shkak të lidhjes së tij me
diskrecionin e shtetit të shtetësisë. Nëpërmjet analizës së natyrës së mbrojtjes
diplomatike, mënyrave të ushtrimit të sa, marrëdhënies me të drejtën e përgjegjësisë së
shteteve, zbatueshmërisë së saj në të drejtën e ndërkombëtare dhe praktikën shtetërore,
është arritur që pozita e mbrojtjes diplomatike në të drejtën ndërkombëtare bashkëkohore
të përcaktohe. Pyetja nëse është një mekanizëm i përshtatshëm për mbrojtjen e të drejtave
te njeriut ka marrë përgjigje pozitive. Përdorimi i këtij mekanizmi nga shtetet duhet të
inkurajohet me qëllim rritjen e mbrojtjes kundër shkeljeve të të drejtave të individëve.
Një shtet, sipas së drejtës ndërkombëtare është përgjegjës për dëmin që i shkakton një
shtetasi të huaj nga veprimet ose mosveprimet e tij të paligjshme. Mbrojtja diplomatike
është procedura e ndërmarrë nga shteti i shtetësisë së personit të dëmtuar për të siguruar
mbrojtje të këtij personi dhe për të siguruar dëmshpërblim. Mbrojtja diplomatike
tradicionalisht ka qenë parë si një e drejtë ekskluzive e shtetit, në kuptimin që një shtet
ushtron mbrojtjen diplomatike në të drejtën e tij, sepse një dëm i shkaktuar ndaj një
shtetasi të tij konsiderohet si një dëm ndaj vetë shtetit. Kjo përqasje e ka themelin së pari
në pohimin e Vattelit se ‘kushdo që keqtrajton një shtetas indirekt dëmton shtetin, i cili
duhet ta mbrojë këtë shtetas’ dhe së dyti në një dictum të Dhomës Permanente të
Drejtësisë në vitin 1924 në çështjen Mavrommatis. Dukshëm, ky kuptim i mbrojtjes
diplomatike bazohet mbi një fiksion dhe një ekzagjerim që pohon se një dëmtim ndaj një
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
265
shtetasi dëmton të gjithë shtetin. Fiksionet ligjore janë një instrument i domosdoshëm për
zbatimin e ligjit dhe në një kuptim më të gjërë për ruajtjen e shtetit të së drejtës. Duke
pretenduar që një dëm ndaj një individi përbën një dëm të shkaktuar ndaj shtetit të
shtetësisë të këtij individi, individit i mundësohet mbrojtja që nuk mund ta ketë në një
mënyrë tjetër. Fiksioni lehtëson dy tranzicione, së pari: dëmi ndaj individit kthehet në të
drejtën e shtetit për të ushtruar mbrojtjen diplomatike, së dyti: shkelja e një rregulli
parësor sjell ushtrimin e një të drejtë dytësore. KDN u përpoq që të zhvillojë në mënyre
progresive të drejtën e mbrojtjes diplomatike duke shtuar një dimension të tretë të
veprimit të fiksionit në mbrojtjen diplomatike. Për të akomoduar shqetësimin se e drejta e
mbrojtjes diplomatike është e drejtuar tek shtetet dhe nuk lejon një rol qendor të individit,
KDN përfshiu nenin 19 që i inkurajon shtetet që të ushtrojnë mbrojtjen diplomatike në
situata serioze dhe të marrë në konsideratë dëshirat e individit lidhur me mënyrat e
ushtrimit të saj dhe transferimin e kompensimeve të marra tek individët.
Në zhvillimet e hershme të së drejtës ndërkombëtare individi nuk ka patur vend në
rendin juridik ndërkombëtar. Si rrjedhojë mbrojtja e një individi jashtë mund të realizohej
vetëm me anë të një fiksioni, i cili si qëllim përfundimtar kishte mbrojtjen e individit. Sot
situata ka ndryshuar totalisht. Individi është subjekt i shumë rregullave të së drejtës
ndërkombëtare, si në të drejtën zakonore ashtu edhe në traktate, të cilat e mbrojnë atë
nga qeveria e tij brenda vendit dhe nga qeveritë e tjera kur ndodhet jashtë vendit. Për
shkak të evoluimit të statusit të individëve në nivelin ndërkombëtar e drejta zakonore për
mbrojtjen diplomatike nuk është e njëjtë sot si disa vite më parë.
Megjithëse individët sot gëzojnë më shumë mjete ndërkombëtare për mbrojtjen e të
drejtave të tyre se më parë, mbrojtja diplomatike mbetet një mjet i rëndësishëm në
arsenalin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Përsa kohë shtetet janë aktori më i fuqishëm
në të drejtën ndërkombëtare, marrja e pretendimeve për shkeljen e të drejtave të
individëve mbetet një mjet efektiv në mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Në vend që të
kërkohet të dobësohet ky mjet, duhet të bëhen përpjekjet e nevojshme për të forcuar
rregullat që përfshijnë të drejtën e mbrojtjes diplomatike. Përveç qëndrimit ligjor, ka një
ndikim politik të ndjeshëm në çështjen e mbrojtjes diplomatike. Ka qenë vetë ndryshimi
në strukturën e së drejtës ndërkombëtare që solli ndryshime thelbësore në rolin e
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
266
mbrojtjes diplomatike. Të drejtat e njeriut nga njëra anë dhe mbrojtja e investimeve të
huaja nga ana tjetër kanë hapur një rrugë të qartë për drejtimin e drejtpërdrejtë të individit
në mekanizmat ndërkombëtarë. Se cila procedurë ose mjet mund të arrijë qëllimin e
mbrojtjes efektive, varet nga rrethanat e çdo rasti. Por kur diskutohet mbrojtja e shtetasve
të huaj, mbrojtja diplomatike është një mjet i qartë, të cilit shtetet duhet t’i japin
vlerësimin e duhur. Mbi të gjitha ai është mjeti me historinë më të gjatë dhe ka provuar
efektivitetin e tij.
Mbrojtja diplomatike nuk është pjesë e së drejtës ndërkombëtare të të drejtave të njeriut.
Përpjekjet ndërkombëtare për të bërë këtë shndërrim kanë qenë të pafrytshme. Përpjekjet
e fundit të Gjermanisë dhe Meksikës për të marrë një gjykim deklarativ nga GJND nuk
kanë pasur rezultat. Megjithatë kjo nuk do të thotë se mbrojtja diplomatike nuk ka rol në
mbrojtjen e te drejtave të njeriut. Mbrojtja diplomatike nuk është e nevojshme të jetë një
e drejtë njerëzore per se, por se në ushtrimin e së drejtës së mbrojtjes diplomatike peshë
më të madhe duhet t’i akordohet mbrojtjes së të drejtave ndërkombëtare të
njeriut.Mbrojtjadërkombëtare e të drejtave të njeriut nuk përbëhet vetëm nga konventat e
të drejtave të njeriut. Ajo përbëhet nga një tërësi konventash dhe zakonesh përfshirë dhe
mbrojtjen diplomatike që së bashku ndikojnë në zbatimin e të drejtave të njeriut. Mbrojtja
diplomatike është një rregull i së drejtës zakonore që zbatohet universalisht dhe
fuqishëm, duke ofruar një mjet shtesë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Për shkak se
mbrojtja diplomatike është një mekanizëm i mirëvendosur me kushte të rishikueshme që
janë të afta për të ruajtur zbatimin e saj të drejtë, mundësohet që ky mekanizëm të fitojë
një vlerë që nuk duhet nënvlerësuar. Megjithëse një pretendim i ngritur nga një shtet
zakonisht ka më shumë peshë se një pretendim i ngritur nga një individ, kjo nuk duhet t’i
kufizojë shtetet të ushtrojnë mbrojtjen diplomatike, nëse ato kanë një interes në
përmirësimin e situatës së të drejtave të njeriut të shtetasve të tyre jashtë vendit.
Aspekti më i diskutueshëm në doktrinën e mbrojtjes diplomatike ka lidhje me pyetjen se
cilat të drejta mbrohen nga shteti gjatë ushtrimit të mbrojtjes diplomatike.
Neni 2 i projekt neneve të KDN e pohon se shteti ka të drejtë të ushtrojë mbrojtjen
diplomatike në emër të shtetasit të tij. Por shteti nuk ka asnjë detyrim për ta ushtruar atë.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
267
E drejta e brendshme e një shteti mund ta detyrojë një shtet për të dhënë mbrojtje, por e
drejta ndërkombëtare nuk parashikon një detyrim të tillë.
Një funksion normal dhe i rëndësishëm i shtetësisë është që të përcaktojë interesin ligjor
të një shteti kur shtetasit dhe personat juridikë me një lidhje të mjaftueshëm me këtë
shtet, pësojnë dëme ose humbje në duart e një shteti tjetër. Subjekti i pretendimit është i
individit: pretendimi është i shtetit. Nëse shteti pretendues nuk provon dot shtetësinë e
pretendimit, ky pretendim është i papranueshëm për shkak të mungesës së interesit ligjor
të pretenduesit.
Si një kusht i dytë që një shtet të ushtrojë mbrojtjen diplomatike, paraqitet detyrimi i
individit të dëmtuar që të shterojë të gjitha mjetet e brendshme në shtetin që pretendohet
se ka shkelur të drejtat e tij. Ezaurimi i mjeteve ligjore është konsideruar si një kusht i
rëndësishëm për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike. Ky rregull në thelb parashikon se një
shtet nuk mund të ndërmarrë veprime mbrojtëse ndaj një shteti tjetër nëse shtetasi nuk i
është drejtuar gjykatave vendase për të marrë dëmshpërblim për dëmin që i është
shkaktuar. Siç kuptohet nga fjala ezaurim, një refuzim i thjeshtë nga një gjykatë nuk është
e mjaftueshme për të kënaqur këtë rregull, shtetasi duhet të ndjekë pretendimin e tij në të
gjithë rrugët gjyqësore të shtetit të cilit i atribuohen aktet e paligjshme.
Rregulli i ezaurimit të mjeteve të brendshme është një rregull i justifikuar nga konsiderata
politike dhe praktike dhe jo nga një nevojë logjike që rrjedh nga e drejta ndërkombëtare
në tërësi. Konsiderata praktike më bindëse është përshtatshmëria më e madhe e gjykatave
kombëtare si forume të zgjidhjes së pretendimeve të individëve dhe korporatave, nevoja
për të evituar shumëfishimin e pretendimeve të vogla në nivelin e mbrojtjes diplomatike,
mënyra se si të huajt për shkak të banimit dhe aktivitetit e kanë shoqëruar veten me
juridiksionin lokal dhe nga dobishmëria e procedurave të cilat mund të çojnë në
klasifikimin e fakteve dhe likuidimin e dëmeve.
Vala e pretendimeve për mbrojtje diplomatike ndaj SHBA, për shkelje të nenin 36 të
Konventës së Vjenës për Marrëdhëniet Konsullore që ka të bëjë me njoftimin konsullor,
ka qenë një aspekt i rëndësishëm në zhvillimin e të drejtave të individëve.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
268
Një nga çështjet më të rëndësishme ka qenë çështja LaGrande ngritur nga Gjermania
kundër SHBA në ushtrim të mbrojtjes diplomatike të dy shtetasve të dënuar me vdekje
nga SHBA. GJND në vendimin e tij qartësoi se: neni 36 krijon të drejta individuale të
cilat mund të kërkohen përpara kësaj gjykate nga shteti i shtetësisë së personit të
burgosur. Në këtë mënyrë gjykata konfirmoi se mbrojtja diplomatike nuk është e kufizuar
në dëmet ekonomike, por ka të bëjë me mbrojtjen e çdo të drejte që i njihet individit nga
e drejta ndërkombëtare.
Një nga rastet e fundit nga kjo seri është çështja Avena përpara GJND, nga një
pretendimi i Meksikës kundër SHBA në shkelje të nenit 36 të KVMK. Meksika ndoqi të
njëjtën linjë se në LaGrande, por rruga e ndjekur nga gjykimi ishte tjetër.
Vendimet e gjykatave kombëtare tregojnë se natyra diskrecionare e mbrojtjes diplomatike
është në ndryshim. Në kundërshtim me vendimet e hershme që e konsideronin shqyrtimin
gjyqësor të mbrojtjes diplomatike jashtë sferës së veprimtarisë së gjykatave, në ditët e
sotme gjykatat kanë pranuar të rishikojnë vendimet e ekzekutivit. Konceptet e
pritshmërisë legjitime dhe ndalimit të vendimeve arbitrare nga ekzekutivi, të zhvilluara
në vendimet gjyqësore janë shenja të mbështetjes që mund të justifikojnë zhvillimin
progresiv të sugjeruar nga Raportuesi Special i KDN. Këto vendime tregojnë se detyrimi
për të ushtruar mbrojtjen diplomatike mund të gjendet në sistemet ligjore të brendshme.
Gjykatat gjermane, zviceriane dhe afrikano-jugore e kanë gjetur këtë detyrim në
kushtetutat e vendeve të tyre, ndërsa gjykatat britanike në parimin e pritshmërisë
legitime. Duke kufizuar natyrën diskrecionare të mbrojtjes diplomatike, gjykatat
kombëtare kanë treguar jo vetëm rëndësinë që i jepet mbrojtjes së të drejtave të njeriut,
por edhe kanë njohur rolin e mbrojtjes diplomatike si një instrument për promovimin e
tyre.
Gjykatat duhet të kenë juridiksion të merren me çështjen e mbrojtjes diplomatike.
Ushtrimi i të gjithë pushteteve publike është subjekt i kontrollit gjyqësor. Kjo zbatohet
edhe për pretendimet se qeveria ka dështuar për t’iu përgjigjur përshtatshmërisht kërkesës
për mbrojtje diplomatike. Në rast se një vendim është irracional, një gjykatë mund të
ndërhyjë. Kjo nuk do të thotë që një gjykatë do të zëvendësojë mendimin e saj me atë të
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
269
qeverisë ose mund ta urdhërojë qeverinë të ushtrojë një formë të veçantë të mbrojtjes
diplomatike. Nëse një qeveri refuzon të konsiderojë një interes legjitim ose ta trajtojë atë
me keqbesim ose iracionalisht, një gjykatë mund të kërkojë qeverisë që ta trajtojë atë në
mënyrën e duhur.
Në këtë kuadër të përgjithshëm të zbatimit të instituciontit të mbrojtjes diplomatike, një
vend të veçantë i është kushtuar trajtimit të tij në sistemin tonë juridik.
Të gjitha kushtetutat shqiptare, pas LIIB, kanë parashikuar detyrimin shtetëror për
mbrojtjen e të drejtave të shtetasve jashtë vendit. Mirëpo analiza e këtyre dispozitave
kushtetuese, nuk ka qenë objekt i doktrinës juridike shqiptare. Kjo situatë është edhe
reflektim i faktit që institucioni i mbrojtjes diplomatike është pothuajse i panjohur në
vendin tonë.
Kushtetuta në fuqi parashikon detyrimin për mbrojtjen e të drejtave të shtetasve jashtë
vendit në nenin 8, pika 2. Ky nen vendos një detyrë për qeverinë për të respektuar,
mbrojtur, promovuar dhe përmbushur të drejtat e njeriut të shtetasve të saj kudo që ata
ndodhen, dhe duhet lexuar së bashku me nenet e tjera të Kushtetutës, si një detyrë
kushtetuese mbi shtetin për të siguruar që të gjithë shtetasit e Republikës së Shqipërisë
jashtë vendit gëzojnë përfitimet e mbrojtjes diplomatike. Në këtë kuadër e drejta për t’iu
drejtuar gjykatës për të shqyrtuar ankimimin individual për veprime ose mosveprime të
ekzekutivit nuk mund të kufizohet. Detyrimi i qeverisë nënkupton një detyrim për të
shqyrtuar në mënyrën e duhur kërkesën për mbrojtje diplomatike nëpërmjet një procedure
të drejtë dhe mundësisht në argumentimin e arsyeve të vendimit të saj. Kërkesa për
mbrojtje diplomatike nuk mund të refuzohet arbitrarisht.
Kushtetuta e vendit e detyron qeverinë të marrë në konsideratë kërkesat për mbrojtje
diplomatike nga shtetasit që përballen me akte të shteteve të tjera, të cilat shkelin të
drejtën ndërkombëtare, dhe t’i trajtojë ato në mënyrën e duhur. Megjithëse qeveria ka një
diskrecion të gjërë për t’iu përgjigjur këtyre kërkesave, vendimet e saj duhet të jenë
objekt i kontrollit gjyqësor. Vetë e drejta ndërkombëtare nuk paraqet pengesa për një stad
më të avancuar të të drejtave të njeriut, kështu që përcaktimet kushtetuese më të
avancuara marrin përparësi në mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Ky qëndrim është i
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
270
mbështetur edhe në superioritetin që vetë Kushtetuta shqiptare i ka dhënë normës
kushtetuese në hierarkinë e akteve normative që kanë fuqi në Republikën e Shqipërisë.
Përveç Kushtetuës ka edhe disa ligje ku parashikohet detyrimi shtetëror për ushtrimin e
mbrojtjes diplomatike. Ligji për shërbimin e jashtëm ligjir për ushtrimin e funksioneve
konsullore dhe ligji për emigracionin përmbajnë dispozita më konkrete.
Këto dispozita nuk kanë një karakter të përgjithshëm sikurse neni 8, pika 2 i Kushtetutës,
por vendosin si një detyrim konkret për atë pjesë të ekzekutivit, i cili merret me hartimin,
përpunimin, organizimin dhe zbatimin e politikës së jashtme të shtetit shqiptar. Si
përfundim mund të themi se ka një sërë ligjesh dhe vendimesh të cilat pasqyrojnë
detyrimin e shtetit shqiptar për të mbrojtur të drejtat e shtetasve të tij jashtë vendit, duke
mos krijuar vakum ligjor për kërkimin e realizimit të këtij detyrimi nga shtetasit. Ndonëse
ka vend për përmirësime ligjore, kuadri ligjor duket në përputhje me standartet
ndërkombëtare. Një drejtim ku mund te punohet është që ky legjislacion të jetë sa më
konkret përsa i përket të drejtave edhe detyrimeve që parashikon, pasi shpesh hasen
dispozita me karakter deklarativ që tregojnë vetëm angazhime për përmirësimin e
gjendjes, por pa bërë shumë zgjidhje konkrete.
Synimi i këtij punimi nuk mbetet thjesht në një nivel akademik të njohjes së
institucionit të mbrojtjes diplomatike, por edhe të rekomandimit të ndryshimeve
legjislative apo të praktikave të brendshme që do të mundësojnë zbatimin e tij në
vendin tonë me qëllimin final të përfitimit prej tij, në dobi të mbrojtjes së të
drejtave të njeriut të shtetasve shqiptarë.
Sugjerimet që mund të ofrojë ky punim i referohen ndryshimeve legjislative, njohjes të së
drejtës së ankimimit gjyqësor në rast refuzimi të ushtrimit të mbrojtjes diplomatike dhe
krijimit të infrastrukturës së nevojshme administrative për njohjen dhe përdorimin e
institucionit të mbrojtjes diplomatike në vendin tonë.
Ndyshimet kushtetuese
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
271
Ndër ndryshimet kushtetuese që mund të bëhen në kuadër të anëtarësimit të vendit tonë
në BE, duhet të përfshihet edhe pasqyrimi i të drejtës individuale për mbrojtje
diplomatike dhe konsullore të shtetasit shqiptar si qytetar evropian, sikurse njihet në
acquis communautaire.
Dispozita kushtetuese mund të parashikojë se ’’Shtetasit e Republikës së Shqipërisë do
të jenë qytetarë të Bashkimit Evropian dhe do të gëzojnë të drejtat e garantuara nga
aqcuis communautarie dhe në veçanti:
-Lirinë e lëvizjes dhe të banimit në territorin e shteteve anëtare,
-Të drejtën aktive dhe pasive të votimit në zgjedhjet e parlamentin evropian dhe në
zgjedhjet lokale në një shtet tjetër anëtar, në përputhje me ligjet e shtetit anëtar,
-Të drejtën e mbrojtjes diplomatike dhe konsullore të një shteti anëtar, i cili është i
barabartë me mbrojtjen e ofruar për shtetasit e tij që janë te pranishëm në një shtet
të tretë ku Republika e Shqipërisë nuk ka përfaqësi diplomatike-konsullore.’’
Ky model i ndjekur nga Kroacia, tregon se ndryshimi i pasqyruar në këtë pjesë të
Kushtetutës paraqitet si një e drejtë shtesë, të cilën e përfitojnë shtetasit kroatë me
anëtarësimin e vendit të tyre në BE.
Nga ana tjetër institucioni i mbrojtjes diplomatike sipas së drejtës komunitare nënkupton
jo vetëm të drejta për shtetasit shqiptarë kur ata të bëhen edhe qytetarë europianë, por
nënkupton edhe detyrime për autoritete shtetërore shqiptare për shtrirjen e mbrojtjes
diplomatike tek të gjithë qytetarët evropianë, sipas së drejtës komunitare. Ky detyrim
mund të akomodohet në një dipsozitë të veçantë kushtetuese ku të parashikohet se
‘’Ushtrimi i të drejtave që rrjedhin nga acquis communautaire do të bëhet në të njëjtin
mënyrë si ushtrimi i të drejtave sipas ligjit shqiptar .’ Kjo nënkupton që kur vendi ynë të
jetë anëtar i BE, duhet të ushtrojë të drejtë e njohura nga acqui, përfshirë edhe mbrojtjen
diplomatike, sikundër të gjithë të drejtat e njohura në legjislacionin e brendshëm.
Nga kjo përvojë kuptojmë që procesi i anëtarësimit në BE mund të imponojë edhe
ndryshime kushtetuese. Këto ndryshime mund të përfshijnë çështje të ndryshme
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
272
kushtetuese, por respektimi i të drejtave të qytetarëve evpropiane, përfshirë edhe qytetarët
e vetë vendit kandidat, mbetet një nga fushat më të rëndësishme.
Në këtë kuadër edhe vendi ynë në procesin e anëtarësimet në BE duhet të ndërmarrë të
gjithë hapat e nevojshëm për përshtatjen me acqui communautaire. Zbatimi i institucionit
të mbrojtjes diplomatike në vendin tonë mund të kërkojë ndryshime kushtetuese si në
rastin e Kroacisë. Në kuadrin e këtyre ndryshimeve, ky punim sugjeron që të referohet
përvoja e vendeve të tjera që së fundmi janë bërë anëtare të BE. Modeli kroat është i
përshtatshëm, për përshtatjen e institucionit të mbrojtës diplomatike, duke pasur parasysh
afërsinë e sistemi ligjor si dhe vendin që zë mbrojta diplomatike në kushtetutat e të dy
vendeve.
Në sistemin tonë ligjor ka një sërë ligjesh dhe vendimesh të cilat pasqyrojnë detyrimin e
shtetit shqiptar për të mbrojtur të drejtat e shtetasve të tij jashtë vendit, duke mos krijuar
vakum ligjor për kërkimin e realizimit të këtij detyrimi nga shtetasit. Ndonëse ka vend
për përmirësime ligjore, kuadri ligjor duket në përputhje me standardet ndërkombëtare.
Një drejtim ku mund të punohet është që ky legjislacion të jetë sa më konkret përsa i
përket të drejtave edhe detyrimeve që parashikon, pasi shpesh hasen dispozita me
karakter deklarativ që tregojnë vetëm angazhime për përmirësimin e gjendjes, por pa bërë
shumë zgjidhje konkrete.
Në rast të rishikimit të ligjit për shërbimin e jashtëm do të vlerësonim se janë të
nevojshme disa ndryshime:
Së pari, të përcaktohen në dispozita të veçanta mbrojtja e të drejtave të shtetasve jashtë
vendit dhe mbrojtja e të drejtave të komuniteteve shqiptare jashtë vendit, duke ndjekur
shembullin e dispozitës kushtetuese. Këto janë dy fusha të veçanta që nuk kanë elementë
të përbashkët trajtimi.
Së dyti, të mos ngarkohet dispozita me përfshirjen e organeve të tjera të cilat nuk kanë
asnjë funksion në ushtrimin e mbrojtjes diplomatike.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
273
Së treti, të vlerësohet përfshirja e parashikimit ligjor se ‘’Mbrojtja diplomatike ushtrohet
në formën dhe kufijtë e parashikuar nga e drejta ndërkombëtare’’. Kjo dispozitë do të
udhëzonte zbatuesit e ligjit për t’u referuar në të drejtën ndërkombëtare për mënyrën e
ushtrimit të mbrojtjes diplomatike. Një trajtim më i hollësishëm se çfarë parashikon e
drejta ndërkombëtare për ushtrimin e mbrojtjes diplomatike mund të përcaktohet në
udhëzime të brendshme të MPJ.
Ndër masat legjislative konsiderohet i nevojshëm hartimi dhe miratimi i strategjisë
kombëtare mbi emigracionin për vitet 2013-2018. Hartimi i kësaj strategjie duhet të
bëhet edhe me pjesëmarrjen dhe kontributin e vetë emigrantëve, dhe duhet të bazohet në
drejtimet ku prej tyre vlerësohet e nevojshme mbrojtja e shtetit. Për të rritur peshën e zërit
të emigrantëve është e nevojshme të hartohet dhe zbatohet një fushatë informuese për të
drejtat e shtetasve shqiptarë jashtë vendit, titullarë të të cilave ata janë sipas
instrumenteve të së drejtës ndërkombëtare dhe kushtetutës e ligjeve të vendit.
Përsa i përket krijimit të praktikës shtetërore është i nevojshëm forcimi i
kapaciteteve administrative për njohjen dhe zbatimin e institucionit të mbrojtjes
diplomatike.
Në këtë kuadër sugjerojmë marrjen e masave të mëposhtme:
• Duke qenë se mbrojtja diplomatike fillon me misionet diplomatike jashtë vendit,
ato duhet të përgatiten për këtë detyrë. Duhet trajnuar personeli diplomatik dhe
konsullor për njohjen e të drejtave të njeriut.
• Hartimi i manualeve praktikë dhe vënia në dispozicion e tyre në përfaqësitë
diplomatike dhe konsullore, përfshirja e informacioneve të nevojshme në faqet
zyrtare të internetit.
• Duhet përpunuar një politikë aktive për të përmirësuar mbrojtjen e të drejtave të
shtetasve shqiptarë. Ndihma ligjore duhet të parashikohet si një prej shërbimeve të
kualifikuara që duhet të ofrojnë konsullatat. Kjo ndihmë duhet të jetë e
evidentueshme, e hartuar dhe botuar nga MPJ në bazë të informacioneve të marra
nga përfaqësitë.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
274
• Është i nevojshëm regjistrimi dhe evidentimi i shtetasve shqiptare dhe i shkeljeve
të të drejtave të njeriut me të cilat ata përballen më së shumti në shtetet e tjera.
• Shtetasit duhet të jenë të njoftuar dhe inkurajuar që të afrohen pranë përfaqësive
diplomatike dhe të raportojnë shkeljet e të drejtave të tyre. Ata duhet të kenë
mundësinë të njohin mjetet ligjore ndërkombëtare që mund të rivendosin në vend
të drejtat e tyre të shkelura nga një shtet tjetër. Është e nevojshme ndërmarrja e
fushatave sensibilizuese në vendet ku ka përqendrim të madh të shtetasve
shqiptarë. Është individi ai që duhet të ketë ndërgjegjen për sensibilizimin e
qeverisë. Sipas një sondazhi të Eurobarometrit vetëm 23% të të intervistuarve,
shtetas evropian kishin dijeni për ekzistencën e të drejtës të mbrojtjes diplomatike.
Kjo tregon se është thelbësore informimi i qytetarëve. Ky informim duhet të ketë
karakter periodik dhe të shpërndahet nëpërmjet mjeteve informuese.
• Gjyqtarët dhe juristët, oficerët e policisë dhe punonjësit civilë kanë nevojë për
trajnime sistematike mbi të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Në
vendin tonë ka një njohje të paktë të normave të së drejtës ndërkombëtare në
përgjithësi dhe të së drejtës ndërkombëtare zakonore në veçanti.
Një përfundim dhe sugjerim tejet i rëndësishëm i këtij punimi është evidentimi i
shqyrtimit gjyqësor për refuzimin e ushtrimit të mbrojtjes diplomatike nga organet
shtetërore të ngarkuara me ligj. Gjykata mund të nxjerrë një vendim detyrues për
qeverinë që të shqyrtojë një kërkesë për mbrojtje diplomatike, nësë del e qartë nga
rrethanat dhe faktet që ekzekutivi nuk po përmbush detyrën e tij kushtetuese. Vendimi
për të ushtruar mbrojtjen diplomatike në një rast konkret është ushtrim i pushtetit publik
dhe si i tillë duhet të jetë në përputhje me Kushtetutën. Kur qeveria në kundërshtim me
detyrimin e saj kushtetues refuzon për të shqyrtuar ushtrimin e mbrojtjes diplomatike,
është e mundshme ndërhyrja e gjykatës për të detyruar qeverinë për të marrë në shqyrtim
kërkesën. Edhe nëse nga një këndvështrim kjo ndërhyrje e gjyqësorit mund të
konsiderohet si një ndërhyrje në politikën e jashtme, kjo është një ndërhyrje e mandatuar
nga Kushtetuta.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
275
Si konkluzion mund të themi se nuk është një detyrim ndërkombëtar i Republikës së
Shqipërisë ushtrimi i mbrojtjes diplomatike, por është një detyrim kushtetues. Ky detyrim
kushtetues është i lejuar nga e drejta ndërkombëtare, e cila si parim i përgjithshëm
inkurajon një trajtim më të avancuar në sistemet e brendshme se sa ajo vete parashikon.
Ky qëndrim i mbështetur edhe nga KDN shkon në linjë të njëjtë me parimin e
përgjithshëm të së drejtës ndërkombëtare se ajo nuk paragjykon, madje favorizon, një
trajtim më të avancuar të së drejtës së brendshme. Ky kuadër interpretativ na tregon se në
rast se Republika e Shqipërisë vendos të mos ushtrojë mbrojtje diplomatike për shtetasit
shqiptarë, ajo nuk shkel një detyrim ndërkombëtar, por duhet ta analizojë vendimmarrjen
për përmbushjen e detyrimeve të saj kushtetuese.Në një kuptim përfundimtar
institucionet janë të lidhura me një traditë morale, një praktikë rregullash të qëndrueshme
dhe kulture gjyqësore. Individi duhet të jetë pjesë e një procesi, ku për shkak të traditës
apo një praktike pak a shumë e gjatë, t’i lindë një e drejtë apo një shpresë juridike. Vetëm
kështu mund të lindin detyrimet e palëve përkatëse për respektimin e kësaj të drejte, pra
një praktikë e qëndrueshme që e vendos këtë institucion të së drejtës ndërkombëtare në
vendin e tij në sistemin kushtetues shqiptar. .
Në vlerësimin tonë ushtrimi i mbrojtjes diplomatike është një nga fushat e veprimtarisë
diplomatike të cilat kanë nevojë të studiohen dhe të njihen më tepër, pasi mosnjohja është
një nga faktorët, krahas të tjerëve që lidhen kryesisht me dobësinë e veprimtarisë
shtetërore, që ka ndikuar në mospraktikimin e këtij instrumenti të rëndësishëm të së
drejtës ndërkombëtare si një mjet për mbrojtjen e të drejtave të njeriut.
Këtë punim dëshiroj ta mbyll me thënien e prof. Richard Lillich se:“është në interesin e të
gjithë juristëve ndërkombëtare jo vetëm të mbështesin doktrinën e mbrojtjes diplomatike
por edhe të kundërshtojnë fuqishëm çdo përpjekje për ta kufizuar apo dëmtuar atë”.549
Për më tepër se katër dekada më vonë debati është ende i hapur: marrja përsipër e
pretendimeve të shkeljes së të drejtave të njeriut nga ana e shteteve a mund të jetë një
praktikë e vlefshme për t’u kultivuar në marrëdhëniet ndërkombëtare? Shpresoj që
549Richard Lillich, The diplomatic protection of nationals abroad: an elementary principle of international law under attack, American Journal of International Law, 1975, f. 359.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
276
trajtimi i këtij punimi të ketë mbështetur bindjen e autorit të tij, se përgjigjja e kësaj
pyetje duhet të jetë pozitive.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
277
Bibliografia
Libra
1. Antonio Cassese, International Law, Napoli, 2001
2. Arben Puto, E drejta ndërkombëtare publike, Albin, 2008
3. Aurela Anastasi, E Drejta Kushtetuese e Krahasuar, Tiranë, 2009
4. Aurela Anastasi, Institucionet politike dhe e drejta kushtetuese në Shqipëri 1912-
1939, Tiranë, 1998.
5. Benedetto Conforti, Diritto Internazionale, VII Edizione, Napoli, 2006
6. Biswanath Sen, A diplomats handbook of international law and practice, Brill
Academic Publication, 1988
7. Carmen Tiburcio, The human rights of aliens under international and comparative
law, Martinus Nijhoff Publishers, 2001
8. Chittharanjan Amerasinghe, Diplomatic protection, Oxford University Press,
2008
9. Concado Trindade, The application of the rule of exhaustion of local remedies in
international law, Cambridge University Press, 1983
10. David Brown,Palmerston and the Politics of Foreign Policy, 1846-1855,
Manchester University Press, 2002
11. Donald Richard Shea, The Calvo Clause: a problem of inter-american and
international law and diplomacy , University of Minnesota Press,1995
12. D.J. Harris, Cases and materials on international law, Fifth Edition,
Sweet&Maxwell, 1998
13. Edwin Borchard, Diplomatic protection of citizens abroad, Bank Law Publisher
Co, New York, 1915
14. Eileen Denza, Diplomatic Law, Commentary on the Vienna Convention on
diplomatic relations, Oxford, 1998
15. Frederich Sherwood Dunn, The protection of nationals: a study in the application
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
278
of international law, Baltimore, 1932
16. Foto Cami, Gramos Hysi, Kushtetuta e Socializmit fitimtar, Shtëpia Botuese 8
Nëntori, 1978
17. Gentian Zyberi. The humanitarian face of the International Court of Justice,
School of Human Rights Research Series, Volume 26F. 2008
18. Ian Brownlie, Principles of Public International Law, Oxford, Fifth edition, 1998
19. Ian Paulsson, Denial of Justice in International Law, Cambridge University Press,
2005
20. Luan Omari, Aurela Anastasi, E drejta Kushtetuese, Tiranë, 2008
21. Ludwik Dembinski, The modern law of Diplomacy:external missions of states
and international organizations, Brill Academic Publications, 1988
22. Luke Lee, Consular Law and practice, Oxford University Press, 1991
23. Martin Dixon, E drejta ndërkombëtare, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare,
Tiranë, 2011
24. Malcolm Shaw, International Law, Cambridge, 2003
25. Pieter van Dijk, Theory and practice of the European Convention on Human
Rights, Martinus Nijjhof Publisher, 1998
26. Quincy Wright,The strengthening of international Law, Hague Academy of
International Law, 1960
27. Kristaq Traja, Drejtësia Kushtetuese, Luarasi, 2000
28. Tullio Scovazzi, Corso di diritto internazionale, Giuffre Editore, 2006
29. Xhezair Zaganjori, Aurela Anastasi, Eralda Methasani, Shteti i së drejtës në
Kushtetutën e Republkës së Shqipërisë, Shtëpia Botuese Adelprint, 2011.
30. Warwick Mckean, Equality and discrimination under international law,Oxford
University Press, 1983
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
279
Artikuj shkencorë
31. Aleksandr Shapovalov, Should a requirement of “Clean Hands” be e prerequisite to the exercise of diplomatic protection? Human Rights implications of the International Law Commision’s Debate, American University International Law Review, Vol.20, Issue 4, 2005.
32. Alex Manevich,Torture and state immunity:the difficult case of Zahra Kazemi, Canada’s online legal magazine, www.slaw.ca
33. Alwyn Freeman, Recent aspects of the Calvo Doctrine and the Challenge to International Law, American Journal of International Law, 1946.
34. Annemarieke Kunzli, Exercising diplomatic protection:the fine line between litigation, demarches and consular assistance, Max Planck Institut, 2006, www.zaoerv.de .
35. Annemarieke Kunzli, Diallo and the draft articles: the application of the draft articles on diplomatic protection in the Ahmadu Sadio Diallo case, Leiden Journal of International Law, Vol.20 N.4, 2007.
36. Aurela Anastasi, Institucionalizimi i së drejtës kushtetuese: klauzolat kushtetuese të integrimit të Shqipërisë, Revista Polis, Nr. 4, 2007.
37. Arben Imami, Problematika dhe zgjidhje para dhe postkushtetuese, në Kushtetuta 10 vjet më pas, Jus Justicia 2, 2008.
38. Bill Winter, Human rights diplomacy: quite or totally mute, American Bar Association Journal, 1982, vol 68.
39. Daphne Barak Erez, The doctrine of legitimate expectations and the distinction between the reliance and expectation interests, European Public Law , Volume 11, Issue 4, Kluver Law International, 2005.
40. David Bederman, State to State espousal of human rights claims, Virginia Journal of International Law Association, 2001.
41. Enrico Milano, Diplomatic protection and human rights before the International Court of Justice, refashoning tradition, Netherlands Yearbook of International Law, Vol35, 2004,
42. Eralda Methasani-Cani, Garancitë e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, në Kushtetuta -10 vjet më pas, Jus Justicia 2, 2008.
43. Eric Allen Engle,, Taking the Right Seriously: Hohfeldian Semiotics and Rights Discourse, 2009. The Crit, Vol. 3, f. 89-107, 2010, http://www.ssrn.com/abstract=1424691
44. Eyal Benvenisti, Judicial Misgivings regarding the application of international law: an analysis of attitudes of national courts, European Journal of International Law, 1993.
45. Henry Steiner, Massive Human Rights Tragedies, Oxford University Press, 2008.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
280
46. Françesca De Vittor, Immunita degli stati dalla giurisdizione e tutela dei diritti umani fondamentali, Rivista di diritti internazionale, N.3, 2002.
47. Francisco Orrego Vicuna, Changing approaches to the nationality of claims in the context of diplomatic protection and international dispute settlement,www.arbitration-icca.org
48. Garcia Amador, Luis Sohn, R.R.Baxter, Recent codification of the law of states responsibility for injuries to Aliens, Netherlands International Review, 1974.
49. Giorgio Gaja, The position of individuals in international law an ILC perspective, The European Journal of International law V. 21, n. 1, 2010.
50. Ian Scobbie, The invocation of responsibility for the breach of obligations under peremptory norms of general international law, The European Journal of International Law, Vol. 13, N. 5, 2001.
51. James Crawford, The ILC’ s Articles on responsability of states for internationally wrongful acts: A retrospect, The American Journal of International Law, V. 96, 2002.
52. Jean Salmon, The device of fiction in Public International Law, Georgia Journal of International & Comparative Law, Vol.4, 1974.
53. John Dugard, Diplomatic protection and human rights: the draft articles of the International Law Commision, Australian Yearbook of International law, 2003.
54. Kate Parlett, The individual in the international legal system: continuity and change in international law, Cambridge University Pres, 2011.
55. Kristaq Traja ‘‘Karakteristikat e sistemit të të drejtave themelore në Kushtetutën shqiptare’’ botuar në Buletini i posaçëm i Gjykatës Kushtetuese ‘’5 vjet Kushtetutë’’, Tiranë, 2004.
56. Ledi Bianku nw “Raporti mbi studimin e pwrqasjes sw legjislacionit shqiptar me Konventwn Europiane tw tw drejtave tw njeriut”, Kwshilli i Evropws, Ministria e Drejtwsisw, Qendra Europiane, Tirane, 2003.
57. Mariana Salazar Albornoz, Legal nature and legal consequences of diplomatic protection, contemporary challenges, Anuario Mexicano de Derecho International, 2010.
58. Mary Coombs, Kuanda v. President of the Republic of South Africa Case, The American Journal of International Law, Vol 99, 2005.
59. Mathew Craven, Legal differentation and the concept of the Human Rights Treaty in International Law, European Journal of International Law, 2000.
60. Myres McDougal, Lung-chu Chen, Harold Lasswell, Protection of Aliens from discrimination and World Public Order:Responsibility of states conjoined with human rights,
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
281
Faculty Scholarship Series, Paper 2648, http://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/2648,1976, f. 433
61. Natalie Klein, Lise Barry, A human rights perspective on diplomatic protection: David Hicks and his dual nationality, Australian Journal of Human Rights, V. 13, 2007.
62. Noura Karazivan, Diplomatic protection: taking human rights extraterritorialy,
Canadian Yearbook of International Law, Volume 44, 2006.
63. Patrizia Vigni, Diplomatic and consular protection in EU Law: misleading combination ore creative solution, EUI working paper Law, 2011.
64. Phillip Trimble, Human Rights and Foreign Policy, Saint Louis University Law Jurnal, 2002.
65. Rene Dekkers, La fiction juridique:etude de droit romain et de droit compare, Recuiel Sirey, Paris,1935.
66. Richard Lillich, Eligible Claimants under Lump Sum Agreements, Indiana Law Journal, Vol 43, 1968
67. Richard Lillich, The diplomatic protection of nationals abroad: an elementary principle of international law under attack, American Journal of International Law, 1975.
68. Rosanna La Rosa, La protezione diplomatica nell Unione Europea: un esempio di evoluzione delle norme internazionali in materia, Studi sulla integrazione europea, nr. 1, 2009, http://eu.vlex.com/vid/diplomatica-esempio-norme-internationali-209314685
69. Sten Verhoeven, Diplomatic Prtotection by the flag state in favor of the crew of a ship, Leuven Institute for International Law, www.law.kluleuven.be
70. Vasileios Perganitis, Towards a humanization of diplomatic protection? Max Planck Institut, 2006,f. 378. www.zaoerv.de
71. Wilhelm Karl Geck, Diplomatic Protection, European Review of International Law 10, 1987.
Periodikë të së drejtës ndërkombëtare
1. Encyclopedia of Public International Law, Amsterdam, 1997.
2. International Legal Materials, vol.XX, 1981, http://heinonline.org/HOL/LandingPage?collection=journals&handle=hein.journals/intlm20&div=2&id=&page=
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
282
Komisioni i së Drejtës Ndërkombëtare
1. Mohamed Bennouna, Preliminary Report on diplomatic protection. UN Doc. A/CN.4/484
2. John Dugard, First Report on diplomatic protection, UN Doc. A/CN.4/506
3. John Dugard, Second Report on diplomatic protection, UN Doc.
A/CN.4/514
4. John Dugard ,Third report on diplomatic protection , UN Doc.
A/CN.4/523
5. John Dugard, Fourth Report on diplomatic protection, UN Doc. A/CN4/530
6. John Dugard, Fifth Report on diplomatic protection, UN Doc. A/CN.4/538
7. John Dugard, Sixth report on diplomatic protection, UN Doc. A/CN.4/549
8. John Dugard, Seventh report on diplomatic protection, UN
Doc.A/CN.4/567
9. Diplomatic protection, Report of the International Law Commision, 1996, UN Doc. A/CN.4/L.537.
10. Garcia Amador, State responsibility, Third Report, Yearbook 1958, UN Doc A/CN.4/111
11. Draft articles on diplomatic protection with commentaries, Yearbook of International Law Commission, 2006, Vol. II.
12. Comments and observations received from France UN Doc. A/62/118/Add
Kushtetuta dhe studime mbi kushtetutwn
1. Kushtetuta e vitit 1946 2. Kushtetuta e vitit 1976 3. Kushtetuta e vitit 1998 4. Debati kushtetues, diskutimet në Komisionin Parlamentar për hartimin e
projektkushtetutës, Botim i prezencës së OSBE në Tiranë, 2006
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
283
Studime dhe raporte
1. Diplomatic protection v. Delocalization, Jean Monnet Center for International and Regional Economic Law& Justice, www.centers.law.nyu.edu/jeanmonnet/archive/papers/97/97-13-Part-2.htm
2. International Law Association, Diplomatic protection of persons and
property, Toronto Conference 2006 http://www.ila-hq.org/en/committees/index.cfm/cid/14
3. The impact of Al-Adsani v. the United Kingdom towards an effective and
enforceable civil remedy for reparation for torture in the United Kingdom, Redress, London, www.redress.org/downloads/publications/al_adsani_V_uk.pdf
4. Raport mbi zbatimin e planit kombëtar të veprimit për migracionin,
Instituti Europian i Tiranës, 2007, http://www.soros.al/2010/foto/uploads/File/rmonitorim_strategjia_emigracioni.pdf
5. Raporti mbi studimin e përqasjes së legjislacionit shqiptar me Konventën
Europiane të të Drejtave të Njeriut, Këshilli i Evropës, Ministria e Drejtësisë dhe Qendra Europiane, 2003.
6. Strategjia Kombëtare e migracionit miratuar me VKM Nr . 760, datë
19.11.2004, “Për miratimin e Strategjisë Kombëtare të Migracionit”
7. Study n 470/2008, Stocktaking on the good governance and good administration, Komisioni i Venecias, www.venice.coe.int
OKB
1. Raport i Raportuesit Special për të drejtat e njeriut të emigrantëve Francois Crepeau, Mission statement of 13 December 2011: http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=11707&LangID=E.
2. Vienna Declaration and Programme Action 1993, www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(symbol)/a.conf.157.23.en
3. Rezoluta nr. 2625/1970
4. Resoluta nr.687/1991
5. Rezoluta nr. 692/1991
6. Resoluta 60/1/ 2005
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
284
7. Rezoluta 65.27 /2011
BE
1. EU Citizenship Report 2010 www.ec.europa.eu/justice/citizen/files/com_2010_603_en.pdf
2. Official Journal C325, 24.12.2002 EUR-Lex - Official Journal - 2002 - C
325
3. Traktati i Lisbonës, www.europa.eu/lisbon_treaty/index_en.htm
Traktate
1. Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike
2. Protokolli Opsional i PNDCP
3. Konventa Evropiane konsullore e vitit 1967
4. Konventa Ndërkombëtare për Eleminimin e Diskriminimit Racial
5. Konventa kundër torturës dhe trajtimit çnjerëzor e degradues
6. Konventës së Hagës mbi shtetësinë e vitit 1930
7. Konventa mbi reduktimin e pashtetësisë e vitit 1961
8. Konventa mbi statusin e refugjatëve e vitit 1951
9. Konventës së Vjenës për marrëdhëniet diplomatike.
10. Konventa e Vjenes për marrëdheniet konsullore.
Tabela e Jurisprudencës
Dhoma Permanente e Drejtësisë
1. Nationality Decrees Issued in Tunis and Morocco on Nov. 8th, 1921, Advisory Opinion, 1923 www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1923.02.07_morocco.htm
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
285
2. Mavrommatis Palestine Concessions Case (Greqi v. UK)
http://www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1924.08.30_mavrommatis.htm
3. Case concerning the payment of various Serbian loans issued in France,(France v.Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes), www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1929.07.12_payment1.htm
4. Panevezys-Saldutiskis Railway Case, (Estonia v.Lithuania),
www.worldcourts.com/pcij/.../1938.02.28_panevezys-saldutiskis.htm .
5. Juridicsion of the Courts of Dazing, advisory opinion, www.worldcourts.com/pcij/eng/decisions/1928.03.03_danzig.htm
Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë
1. Case Reparation for Injuries, Vendim kwshwllimor i datws 11 prill 1949,www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=4&k..
2. Nottehbom Case (Liechtestein v. Guatemala), ICJ Reports 1955, www.icj-cij.org/docket/files/18/2674.pdf
3. Interhandel Case, ICJ 1959, www.iilj.org/courses/documents/INTERHANDELcase.pdf
4. North Sea Continental Shelf Cases, Vendimi 20.2.1969, ICJ Report 1969,
www.icj-cij.org/docket/index.php?sum=295...case...
5. Case concerning the Barcelona Traction, Light and Power Company, ICJ Reports, 1970, www.icj-cij.org/docket/files/50/5387.pdf
6. United States Diplomatic and Consular Staff in Tehran, ICJ Reports 1980, www.icj-cij.org/docket/files/64/6291.pdf
7. Case concerning the Aerial Incident of 3 july 1988 (Iran v. USA) ICJ Recueil 1989,www.icj-cij.org/docket/files/79/6639.pdf
8. Democratic Republic of the Congo v. Uganda, www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=3&k...
9. LaGrand (Germany v.United States of America) ICJ Reports 2001 , www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=3&k..
10. Legal Consequences of the construction of a wall in the occupied palestinian territory, Advisory opinion, 2004, www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=4&k
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
286
11. Diallo Case, (Republic of Guinea v. Democratic Republic of Congo), Vendimi i 30 nwntor 2010, www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=3&case=103
Vendime arbitrazhi
1. North American Dredgig Company of Texas v. United Mexican States, vendim i 31.3.1926, www.untreaty.un.org/cod/riaa/cases/vol_iv/26-35.pdf
Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut
1. Neilson v. Denmark Aplikimi N. 343/57, 961, 37 2. Ireland v. United Kingdom,
www.cvce.eu/.../judgement_of_the_european_cou..
3. Al-Adsani v. United Kingdom (No.2) (35763/97), European Court of Human Rights 21 November 2001
4. Case of Denmark v. Turkey (Friendly Settlement), No. 34382/97 (April
5, 2000)
5. Austria v. Italy, Application no 788/60, 4 European Yearbook of Human Rights, 1961.
6. Ireland v. United Kingdom, ECHR, Series A, n. 25, Vendimi 18 janar 1978.
7. Al-Adsani v.United Kingdom (No.2) (35763/97), European Court of Human Rights, 21 November 2001
8. ECHR: Case of Denmark v. Turkey (Friendly Settlement), No. 34382/97 (April 5, 2000)
Gjykata e Drejtësisë e BE
1. Çështja T-572/93 Odigitria AAE k. Këshillit dhe Komisionit të BE, www.curia.europa.eu/juris/showPdf.jsf;...?text
2. Çështja Ayadi, www.eucaselaw.info/ayadi-and-hassan-2006/
Vendime të gjykatave kombëtare
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
287
1. Abassi Anor v/ Secretary of Statefor Foreign and Commenwealth countries 2002, www.law.utoronto.ca/documents/Mackin/AbbasiUKCA.doc
2. Samuel Kuanda and others v. The president of South Africa, Decision of 4 August 2004, www.saflii.org › Databases
3. Societe Sapvin, Conceil d’Etat, 25 marche 1998, www.conseil-etat.vlex.fr/.../conseil-etat-ssr-mars-recueil
4. Comercial FSA v Council of Ministers 1992 5. Case n. CO/10470/2005 http: www.bailii.org 6. Khadr v. Prime Minister of Canada, 2009, www.scc-csc.gc.ca 7. Vendimi i Rudolph Hess, i 15 dhjetorit 1980, ILR 1992 387
Vendime të Gjykatës Kushtetuese të RSH
7. VGJK 186/2002
8. VGJK 9/2003
9. VGJK 11/2004
10. VGJK 9/2005
11. VGJK 34/2005
12. VGJK 41/2007
13. VGJK 36/2007
Burime nga interneti
1. US Department of State, Dual nationality http://travel.state.gov/dualnationality.html 2.Canadian Department of Foreign Affairs Dual citizenship: What travelers should know. www.travel.gc.ca/travelling/publications/dual-citizenship
3. Foreign Claims Settlement Commission of the US Department of Justice 2009 Annual Report 8-10 http://www.justice.gov/fcsc/annrep09.pdf
4. Abraham Sofaer, Former legal Adviser Depratment of State – Foreign Sovregin Immunities Act hearing, 825, www.americanbar.org/.../10-1491_resp_amcu_fsdla.authcheckdam.p..
5.http:/www.lifenews.com/2012/05/01, Letër e hapur për administratën amerikane.
Mbrojtja diplomatike e të drejtave të njeriut
288
6.Elisabet Prochaska, Testing the limits of diplomatic protection: Khadr v. The Prime Minister of Canada, http://www.ejiltalk.org
7.Protezione diplomatica e consolare http://www.ec.europa.eu/youreurope/nav/it/citizens/citizenship/outside-eu-protection/index_en.html Programin Care i BE www.careproject.eu/database/browse.eu.php
8.Legal rights, Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://www.plato.stanford.edu/entries/legal-rights
9.www.ec.europa.eu Protezione diplomatica e consolare/Flash Eurobarometer n. 294, mars 2010.
10.www.wikipedia.org/wiki/Don-Pacifico-Affair