137

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitNümunəvi təcrübənin öyrənilməsi

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

7

138

*Bu təcrübə hallarının öyrənilməsi ictimaiyyətə təqdim olunmuşvəsaitlərdən istifadə edilərək hazırlanılıbNümunə #1

Aparılmış hesabatlara görə bu gün Braziliyadaköləlik şəraitdə işləyən əməkçilərin sayı 25 milyonayaxındır. Bunların çoxu Amazon bölgəsindəyerləşən düşərgələrdə işləyir və nəqliyyat, yemək,yaşayış yeri və ləvazimat üçün pul ödəməyəməcbur edilərək borc asılılığı tələsinə düşüb.Əməkçilər məşğulluğa könüllü şəkildə daxil olsalarda, əslində bunun səbəbkarları yaxşı maaş, işşərtləri və mənfəət vədləri ilə insanları düşərgədəişləməyə həvəsləndirən “qatos”-lardır (işə cəlb edənagentlər). İşə qəbul olandan sonra, insanlar çoxvaxt başa düşməyə başlayırlar ki, borca girdiklərinəgörə və fiziki təcavüz hədə-qorxusundan onlarməşğulluqlarını dayandırmaq azadlıqlarını itiriblər.

Bu cür şəraitdə işləməyə məcbur edilmiş şəxslərborcları böyüdükcə işəgötürənlərinin vədüşərgədəki silahlı mühafizə patrulunun əlindənqurtarmaq imkanından da məhrum olurlar. İş yerinəgələn kimi əməkçilərin əlindən işə qeydiyyat kartlarıalınır. Beləliklə onların müdafiə olunmaqhüquqlarından və müavinətlərindən faydalanmaqimkanının qarşısı alınır, bu isə formal sektordaişləyən əməkçilərin ixtiyarında olmalıdır. Əməkçiləruzun saatlar işləyir və çox vaxt uzun müddətərzində maaşlarını ala bilmir; maaşlarını geri tələbetməyə də həvəs göstərməyən əməkçilər tələbetsələr heç pul almayacaqlar qorxusundan susurlar.

Ölkə: BraziliyaMal: Çuqun külçəsiSənaye: Maşınqayırma

məsələ

139

2006-cı ilin sonunda bir neçə əsas xəbərlərdədiqqət Avropa, Yaponiya və ABŞ-ın aparıcımaşınqayırma zavodlarındakı təchizat zəncirindəyer almış məcburi əmək hallarına yönəldilmişdir.Braziliyada məcburi əmək halları öndə gedən çuqunkülçəsi idxalçılarını ağac kömürü ilə təchiz edən“ağac kömürü düşərgələrində” aşkar edilmişdi. Bu,Braziliyada məcburi əməkdən istifadə olunanəməliyyatların yalnız cüzi faizini təşkil etdiyinəbaxmayaraq, həmin ağac kömüründən hasil olunançuqun külçənin təxminən 90 faizi Birləşmiş Ştatlaraidxal edilir.

Son illər ərzində Braziliya hökuməti məcburi əməyəqarşı mübarizədə bir sıra mühüm addımlar atıb. Buaddımlardan bir çoxu biznes icması ilə tərəfdaşlıqçərçivəsində atılıb. Məcburi əməkdən istifadəetməkdə təqsirləndirilmiş düşərgələrdə reydlər vəaraşdırmalar keçirmək məqsədilə 1995-ci ildəXüsusi Mobil Müfəttiş Qrupu (Grupo Especial deFiscalização Móvel) yaradıldı. Hökumətin əlindəeləcə də “qara siyahı” var ki, burada köləəməyindən istifadə etmiş şirkət və mülkiyyətin adlarıqeyd olunub. 2008-ci ilin ortalarına qədər busiyahıda 200-dən artıq şəxs və müəssisənin adısadalanırdı; bunların əsasən buynuzlu mal-qarayetişdirmə sahəsinə, sonra da ağac kömürü vəşəkər sənayesinə aidiyyəti vardır.

2005-ci ilin may ayında Braziliyanın biznes sektoruvətəndaş cəmiyyətinin qrupları ilə birlikdə KöləƏməyinin Aradan Qaldırılması üzrə Milli Sazişbağladı. 180-dən artıq şirkət və assosiasiyalar,buraya iri supermarket zənciri, sənaye və maliyyəqrupları da daxil olmaqla, Saziş altında öz imzasınıatıb. Sazişin davamı olaraq “Sosial Müşahidəİnstitutu” Sazişi imzalamış tərəflərin apardığıfəaliyyət və nümunəvi təcrübə sənədləri üzrəyoxlama işini aparır.

140

Braziliya şirkətlərinin kollektiv fəaliyyəti

Braziliyanın çuqun külçəsi istehsalçıları üçünyaradılmış sənaye qrupu təchizat zəncirindəməcburi əməyi aradan qaldırmaq üzrə iş aparır.2004-cü ildən başlayaraq Vətəndaş Ağac Kömürüİnstitutu (VAKİ) əmək müfəttişlərini uyğunluğuqiymətləndirmək və sənaye üçün 1999-cu ildə tərtibedilmiş davranış məcəlləsini yaymaqdan ötrü ağaçkömürü düşərgələrinə göndərilir. Qeyri-uyğunluqaşkar edildikdə tədarükçülərin sertifikatı əllərindənalınır və sənaye qrupunun üzvləri bundan sonrahəmin tədarükçülərlə iş birliyinə xitam verirlər.Hökumət tərəfindən görülən işi tamamlamaqməqsədilə VAKİ də “qara siyahı” tutur. Əlavə olaraq,2004-cü ilin avqustunda Braziliyada 14 çuqunkülçəsi şirkəti ağac kömürü hasilatında köləəməyinə son qoyma üzrə müştərək öhdəliksənədinə öz imzasını atıb.

Braziliya şirkətlərinin fərdi fəaliyyəti

2007-ci ilin sentyabrında bir aparıcı dəmir filiziistehsalçısı bəyan etmişdir ki, kölə əməyindənistifadə edən düşərgələrdən ağac kömürünü satınalan çuqun külçəsi şirkətlərinin heç birinə artıqdəmir satmayacaqdır. Nəticədə, həmin istehsalçınınmüştəriləri məcbur qalmışdılar ki, məcburi əməyəbirbaşa və ya dolayı yolla onların aidiyyətiolmadığını sübut etsinlər, bunun üçün isə onlardanonu (10) öz sahəsində özəl audit tədbirini keçirməlioldu. Audit tədbirinin nəticəsi olaraq şirkət, məcburiəmək və etraf mühit problemlərində ciddipozuntulara istinad edərək öz təchizatını yeddimüştərisinə verməyi dayandırdı. Həminmüştərilərdən dördü ilə şirkət bundan sonra özmüqaviləsinə xitam verdi. Lakin, görülən tədbir

məsələyə biznesinverdiyi cavab

141

nəticəsində, Braziliyanın həmin bölgəsində yeganədəmir filizi hasil edən şirkət olduğuna görə, o,etimad əleyhinə tənzimləyicilərlə münaqişəyədüşməməkdən ötrü öz fəaliyyətini ehtiyyatla davametdirməli olmuşdu.

Braziliyadakı dəmir filizi şirkətlərdən biri Amazondaməcburi əməklə meşəsizləşdirmə arasında birbaşaəlaqənin olmasını qeyd etmişdi. O demişdir ki,dəmir filizi istehsalçıları ağac kömürünü qeyri-qanuni düşərgələrdən almaq məcburiyyətindədirlər,çünki əks təqdirdə ağac yandırma texnikasındanistifadə edərək eyni kəmiyyətdə ağac kömürünühasil etmək üçün bir çox on illiklər gözləmək lazımolardı ki, meşədəki ağaclar böyüsün. Bunun əvəzinəhəmin şirkət öz işçilərini istifadə edir və tələb olunanağacı yetişdirmək üçün şəxsi evkalipt meşəsinəmalikdir.

ABŞ şirkətlərinin kollektiv fəaliyyəti

2006-cı ilin 4 dekabrında mətbuatda xəbər verildi ki,beş aparıcı avtomobil istehsal edən şirkət bir arayagələrək tədarükçülər üçün kollektiv treninqi təşkiletmişdir. Həmin treninqin mövzusu məcburiəməkdən istifadə etməklə ehtiyat hissələri buraxantədarükçülərdən təchizat almaqdan vaz keçməkməsələsinə toxunurdu. Bu təşəbbüs ilk olaraq 2005-ci ilin oktyabrından başlayaraq AvtomatlaşdırılmışSənayedə Fəaliyyət Qrupu (ASFQ) tərəfindənkoordinasiya edilmişdir, sonra isə, Sosial Məsuliyyətüçün Biznes 2006-cı ildən başlayaraq buna başçılıqetməyə başladı. Təşəbbüsdən irəli gələn ilkinlayihələrə, məcburi əmək də buraya daxil olmaqla,iş şərtləri ilə bağlı fərqli məsələlərə dair müştərəksənaye səsi vermək üçün birgə bəyanatlar daxiledilmişdir.

142

ABŞ şirkətlərinin fərdi fəaliyyəti

2006-cı ilin sonunda Blumberq hekayəsinin adına18

və ABŞ-ın maşınqayırma sənayesində köləəməyinin istifadəsinə həsr olunan digər mətbuathesabatlarına cavab olaraq müxtəlif şirkətlər bir sıratədbirlərin görülməsini qarşılarına qoydular, bunlararasında:

· Braziliyada kölə əməyinə iz qoymuş çuqunkülçəsinin satın alınmasını dərhaldayandırmaq; və

· Tədarükçülərdən çuqun külçəsini köləəməyindən istifadə etmədən hasil etdiklərinitəsdiq etməyə xahiş etmək, və bunu təsdiqedə bilməyən tədarükçülərlə biznesidayandırmaq.

İri maşınqayırma müəssisələrinin təchizatzəncirindən məcburi əməyi kökündən ləğv etmək vəbu istiqamətində irəli getməkdən ötrü həminməsələyə daha da böyük əməkdaşlıq sayəsindəyanaşmaq sözsüz ki, mümkündür. Həm VAKİmüəssisəsinin, həm də ASFQ təşəbbüsününnümunəsində göründüyü kimi, şirkətlərin birlikdəişləmək istəyi artıq öz nəticəsini verməkdədir. Bunaəlavə olaraq, kölə əməyi sayəsində ağac kömürünüburaxan çuqun külçəsi istehsalçılarını dəmir filizi ilətəchiz etməyin arasını kəsmək üçün bir şirkətinatdığı addımlar düzgün istiqamətdə atılan addımdır.Lakin, müəyyən tədarükçülərə boykot elan etmək vəya fəaliyyətlərini əngəlləmək üçün atılan addımlarınetimad əleyhinə müddəalarla münaqişəyaratmadığını təmin etmək üçün hökumətsəviyyəsində daha da böyük əməkdaşlıq yer alabilərdi. Üstəlik, onların təchizat zəncirində məcburi

18 Maykl Smit və Deyvid Vorekos, “Müasir köləliyin sirli dünyası”, Blumberq Markets,Dekabr 2006

məsələdən alınanilkin dərs

143

əməyi “əbədiləşdirən” dairəni qırmaq arzusundaolan ABŞ şirkətləri hökumətdən əlavə dəstək də alabilərdilər.

Bunu da qeyd etməyə dəyər ki, həmin mübahisəyəqoşulmuş şirkətlərin bir çoxu adı gedən sənayeninəhəmiyyətli iştirakçılarıdır. Nisbətən kiçik şirkətlərinəlində olan vasitələr də bu məsələlərə reaksiyagöstərmək üçün nisbətən məhduddur. Buna görə,bir sənaye müəssisəsinin tutduğu pro-aktiv mövqe,öz növbəsində olduqca mühüm nəticələr verə bilər.

Əlçatan ağac materialı məsələsi vacib məsələdir vəbunu lazımi qədər qiymətləndirməmək olmaz.Çuqun külçəsinin hasil edilməsini ağac kömürüəsasından daş kömürü əsasına keçirmək faydalı olabilər. Lakin, bunun nəticədə artan xərclərinöhdəsindən gəlmək üçün çuqun külçəsiistehsalçılarına maliyyə dəstəyi tələb oluna bilər.

Ağac kömürü hazırlanan düşərgələrdə aparılanaudit və yoxlama işlərinə gəldikdə isə, bu işi təqdirəlayiq şəkildə görən Braziliya hökumətinin XüsusiMobil Müfəttişlər Qrupu, və ona dəstək göstərəntəcili və sürətli məhkəmə qərarları çıxarmaq vəəməkçiləri azad etmək iqtidarında olan mobilməhkəmə orqanları oldu. Belə görünür ki, bu işdəhəmin qrupla yaxından əməkdaşlıq edən tərəflərVAKİ auditorları, və ABŞ və Braziliyanın poladistehsalı sənayesinin biznes iştirakçıları olmuşdular.

Məcburi əməkdən istifadə edilmiş ağac kömürüdüşərgələrinin hansı şəxslər tərəfindən idarəolunduğunu müəyyən etmək çətindir. Lakin, beləgörünür ki, həmin düşərgələrlə çuqun külçəsininistehsalçıları arasında güclü qarşılıqlı əlaqəmövcuddur. Mobil müfəttişlər tərəfindən bağlanandüşərgələrdə çuqun külçəsi istehsalçılarından(düşərgənin ağac kömürünü satın alanlar) fərdi

144

əməkçilərə əmək haqlarının geri qaytarılması tələbolunmuşdur. Çuqun külçəsi istehsalçılarınınbazarda səlahiyyət daşıdıqlarına dair daha böyükaydınlığın gətirilməsi çox arzulanardı.

Nümunə #2

Bu nümunə, diqqəti Çinin zavodlarında məcburiəməyin yer alması barədə bəyanatlara və bunacavab olaraq bir aparıcı ABŞ elektronika şirkətiningördüyü tədbirlərə cəmləyir. Zavodlara iki fərqlişirkət sahiblik edirdi və hər ikisi ABŞ-ın transmillişirkəti üçün ayrı-ayrı məhsullar yığırdı. Zavodlararasında xüsusilə biri mətbuatın böyük “tənqidyağışına” düşmüşdü.

İş şəraitinin təsviri uzun saatlar işləməyə, sıxıntılı vəqeyri-qənaətbəxş şəraitdə yaşamağa, yaşayışyerləri və yeməkləri üçün pul ödəməyə məcburedilmiş, eləcə də işlədikləri yeri tərk etməkdənməhrum edilmiş əməkçilərdən alınmışdı. Əlavəolaraq, zavodda bəzi məhsulun istehsalında uşaqəməyindən istifadə və nizam-intizam tədbiri kimiəməkçilərin bir yerdə tərpənmədən uzun müddətərzində durmaqları barədə də bəyanatlar edilmişdi.İlk öncə bəyanatlar İnternetə çıxışı olmayanhesabatlarda dərc edilsə də, buraya zavoddakışəraiti əks etdirən bəzi foto şəkillər daxil edilmişdi.Həmin şəkillər sonradan beynəlxalq mətbuatda özyerini tutdu. Hekayə əvvəl Birləşmiş Krallığınqəzetində dərc edildi, və çox keçmədi ki, o, Çinin birbiznes jurnalında da sonra öz əksini tapdı.

məsələ

Ölkə: ÇinSənaye: ElektronikaSənaye: Maşınqayırma

145

Barəsində söhbət gedən ABŞ şirkəti yuxarıda qeydolunan bəyanatlara 3 günün içində irəli sürdüyüiddiası ilə cavab verdi. Öz cavabında şirkət, edilənbəyanatlara ciddi yanaşdığını və vəziyyətiaraşdırmaq üçün müvafiq addımlar atacağını qeydetdi.

Zavoda səfərlər edib, oradakı əməkçilərləmüsahibələr aparmaqla ABŞ şirkəti edilmişbəyanatların araşdırılması üzrə işə başladı. Altıhəftə içində görülən tədbirlərin hesabatını o özinternet səhifəsində yerləşdirdi. Hesabatında qeydedilirdi ki, zavoda ezam edilən audit qrupu kadrlar,əməliyyat və hüquq şöbəsinin işçilərindənyaradılmışdı və toplanan məlumatlar zavod işçiləri,idarə heyəti və inzibat işçilərinin qeydlərindən alınanbir çox informasiya mənbələri ilə qarşı-qarşıyatutuşdurularaq yoxlanılmışdı. Burada eləcə də qeydedilmişdi ki, məcburi əmək üzrə audit keçirilərkən,saxta şəxsiyyət vəsiqələrinin axtarılması məqsədiləmühafizə heyətinin qeydləri də yoxlanılıb. Hesabatiş və yaşayış şəraiti, müavinət, əlavə iş saatları vəəməkçilərlə rəftar məsələlərində aşkar edilmişamillərlə yekunlaşdırılmışdı.

Şirkətin hesabatında məcburi əmək və ya uşaqəməyinə sübut tapılmadığı bildirilsə də, burada elanedildi ki, həftəlik iş saatları üzrə aparılmışmüşahidənin nəticəsində bu rəqəmin şirkətindavranış məcəlləsində təyin olunmuş həftəlik işləməsaatlarının limitini üstələməsi aşkar edilib. Şirkətbildirdi ki, aparılmış iş nəticəsində tədarükçü həftəlikəlavə iş saatları limitinə uyğunluğu təmin etməkməqsədi ilə öz siyasətini dəyişməli olub. Buna əlavəolaraq, şirkət onu da qeyd etdi ki, əməkçilərinyaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması tələbolunmuşdu, lakin tədarükçü, sonradan yaşayış

məsələyə biznesinverdiyi cavab

146

yerləri tikmək üçün əlavə torpaq sahəsinin satınalınması prosesini artıq başlamışdı.

Adı gedən tədarükçünün söylədiyinə əsasən, o,zavodu müştərisi üçün açıb və audit işləriniaparmaq üçün ona istənilən şəraiti yaradıb. Bunu daqeyd etməyə dəyər ki, həmin tədarükçü busənayedə vacib yer tutan və son illər ərzində sürətliinkişafına nail olmuş bir şirkət sayılır. Zavodundakıiş şəraiti barədə bəyanatlara aydınlıq gətirmiş ABŞşirkətinin hesabatından həmin tədarükçünün razıqalması qeyd olunmuşdu. Eləcə də deyilmişdi ki,şirkətdə baş vermiş insident, əvvəlki illərə nisbətənşirkətin, hal-hazırda öz biznesini daha da açıqtəqdim etməyə hazır olduğunu göstərdi.

Maraqlısı odur ki, insan hüquqlarının pozuntusubəyanatlarına məruz qalmış şirkətlərdən cavabgözləmə siyasətini icra edən Biznes və İnsanHüquqları Vasitələri üzrə Mərkəz öz yekunicmalında həmin məsələni şirkət buna cavabreaksiyası göstərmədən artıq öz həll yolunu tapmışbir məsələ kimi qələmə vermişdi. Bu cür göstərici ilətəqdim olunmuş yeganə nümunə hələ həminməsələ olmuşdu.

Adı gedən ABŞ şirkəti Çin zavodunda işləyən bütünəməkçilərdən haradasa 15 faizini istifadə edirdi.Həmin zavod digər aparıcı elektronika şirkətləri(mərkəzi küçə elektronika markaları) tərəfindən dəistifadə olunurdu, lakin bu şirkətlərin həmin əhvalatareaksiya göstərməsi barədə qeyd olunmur. Lakinyenə də, bu faiz payı ABŞ şirkətinin audit işləriniaparmasını məhdudlaşdırmadı.

Əhvalatda Elektronika Sənayesinin DavranışMəcəlləsi (ESDM) də işıqlandırıldı, bu isəelektronika sektorunun xüsusi sənədi və həminsənayedə fəaliyyət göstərən 40-dan çox şirkəti

məsələdən alınanilkin dərslər

147

(2008-ci ilin sentyabr göstəricisi) birləşdirən birtəşəbbüsdür. Bu təşəbbüsün məqsədi sənayenintəchizat zəncirində iş şəraitlərinintəkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Əhvalat dərcedildiyi vaxta gəldikdə ABŞ şirkəti hələ olmasa da,Çində yerləşən həmin tədarükçü artıq ESDM-inüzvü olmuşdu. Lakin, audit və aşkarlanan amillərintəfsilatı verilmiş hesabatda qeyd olunmuşdu ki,şirkət ESDM-ə tezliklə qoşulmaq niyyətindədir.

Şirkət hesabatı dərc edildikdən sonra çox keçmədiki, beynəlxalq mətbuat müvafiq insan hüquqlarınaaid məsələni işıqlandırdı və burada həmin əhvalatıöncə Britaniya və Çin mətbuatında dərc edənjurnalistləri iştirak etməyə dəvət etdi. Çində yerləşənsubpodratçının bütövlüklə sərəncamında olan birşirkət həmin jurnalistlərin şəxsi məlumatlarınaəsaslanaraq atdığı böhtan məsələsi üzrə məhkəməprosesini başladı. Məhkəmə prosesinin başlanmasıküllü miqdarda pul tələb edirdi və məsələməhkəməyə veriləndən sonra jurnalistlərin aktivləridonduruldu. Jurnalistlərin yazdıqları onlarınqarşısına gətirildi və onların bu hərəkətləri tənqidaltına qoyuldu. Sonra həm tədarükçü, həm də ABŞşirkətinin ünvanına azad mətbuat QHT-ləritərəfindən xahiş müraciəti gəldi ki, məhkəmə işidayandırılsın. ABŞ şirkəti məsələni həll etməkdəköməklik göstərmək üçün səhnə arxasında işlədiyiniqeyd etdi. Bundan bir qədər sonra məhkəmə işidayandırıldı.

Bu nümunə göstərir ki, cəld hərəkət etməklə vəcavab reaksiyasında hərtərəfli olmaqla şirkət əsasməhsullarının istehsalı yerində iş şəraitlərinə dairnarahatçılıq törədən məsələləri çözə bilmişdi.Üstəlik, həmin əhvalat digər istiqamətə vüsət alıb,mətbuat azadlığının həssas siyasi arenasına doğruhərəkət etməyə başlayanda, görünür ki, şirkətməsələyə aidiyyəti olan tərəf kimi qalmağa hazırlıqlı

148

idi. Amma, bu nümunə onu da göstərir ki, şirkətməcəlləsi ilə uyğunluğu təsdiqləmək üçün uzaqməsafədə yerləşən “autsorsinq” tədarükçülərininolması çətinliklər yaradır. ABŞ şirkətinin ESDM-əqoşulması bir daha həmin sənayeyə xas olan eyniçətinliklərlə üzləşən digər şirkətlərlə əməkdaşlıqşəraitində işləməyin dəyərini nümayiş etdirir.

Nümunə #3

Yordan, 2000-ci ildən bəri Yordan-ABŞ Azad TicarətRazılığı (ATR) sayəsində ABŞ-la güzəştli ticarətrazılığından faydalanmaqdadır. Bunun nəticəsiolaraq, Yordan zavodlarında iş şəraiti tam və açıqaraşdırma əsasında öyrəniləndə, bu tədbirə ikiölkədə yerləşən şirkətlərlə yanaşı həm ABŞ, həmdə Yordan hökuməti də cəlb olunmuşdu.

2006-cı ilin mayında ABŞ-ın Milli Əmək Komitəsi(MƏK)19 ABŞ-da yerləşən şirkətlər üçün məhsulistehsal edən Yordan boyu fəaliyyət göstərən parçafabriklərində iş şəraitinin yoxlanılmasına əsaslananolduqca tənqi bir hesabat dərc etmişdi. Araşdırma,ABŞ bazarına güzəştli girişdən faydalananİxtisaslaşdırılmış Sənaye Zonalarının (İSZ)fabriklərində aparıldı.

2006-ci ilin iyul ayınadək Yordanda 54 mindən artıqəməkçini çalışdıran ümumi olaraq özünə 110-dançox şirkəti daxil edən 13 İSZ var idi. AmerikanınYordandakı Ticarət Palatası qeyd edir ki, həmin İSZfabriklərində işləyənlərin 66 faizi Çin, Banqladeş,

19 Milli Əmək Komitəsi, İnsan Alveri və Qeyri-iradi Servituta dair ABŞ-Yordan AzadTicarət Razılığı, Nyu-York, 2006

Ölkə: İordaniya (Yordan)Sənaye: Geyim və parçalar

məsələ

149

ŞriLanka və Hindistandan gətirilmiş və “qonaqişçilər” kimi tanınan xarici əməkçilərdir. İSZ-lərbirbaşa xarici investisiyalar almaq və yerli əhaliniişlə təmin etmək üçün yaradılmış olsalar da, adıgedən fabriklərdə miqrant işçi qüvvəsinə üstünlükverilmişdi.

MƏK hesabatı sərt iş şəraitinin hərtərəfliaraşdırılmasına başladı, buraya fiziki və seksualtəcavüz, müavinətlərin verilib-verilməməyi, tələbolunan qida və su almaq imkanlarına məhdudiyyət,zəif yaşayış şəraiti kimi məsələlərə də diqqətvermək nəzərdə tutulmuşdu. Qonaq işçilər özölkələrində həmin işə qəbul edilmək üçün küllümiqdarda pul ödəməli idilər, Yordanda isə onlar vədedilmiş maaşın yalnız bir hissəsini qazana bilirdi.Burada hələ digərləri də var idi ki, uzun müddətərzində əmək haqqı üzü görməmişdilər. Bundanbaşqa, fabriklərə gəlib çatan kimi əməkçilərinpasportları müsadirə olunurdu. Əmək haqlarınınmiqdarı barədə şikayət olduğu halda isə, təcrübədəelə hadisələr olmuşdu ki, əməkçilər zorla özölkələrinə göndərilmiş və ödəyə bilmədikləri borclaqarşı-qarşıya qalmışdılar. Pasportlarını ala bilməyənvə geri göndərilmə, həbs edilmə, döyülmə ya daqida və su təminatından məhrum olma təhlükəsiolmadan şikayət edə bilməyən əməkçilər həmYordanda əməlli olalar ilişib qalmış, həm də özölkələrində aldıqları borcun böyük faiz dərəcəsialtına düşmüşdülər.

Üstəlik, Yordan qanunvericiliyinə əsasən, hətta İSZ-də işləmək üçün icazəsi olan qeyri-Yordanvətəndaşlarına həmkarlar ittifaqına qoşulmaqqadağan edilib, bu üzdən də özlərinə dəstəktapmaq vasitəsindən məhrumdurlar.

Qeyd olunan məsələ ictimaiyyət qarşısınaqaldırılandan sonra çox keçmədi ki, Yordan

150

hökuməti buna reaksiya verdi və Hindistan, Çin vəŞriLanka səfirliklərinin nümayəndələri ilə müşayiətedilən Əmək müfəttişliyi Nazirliyinin işçiləri məsələniaraşdırmaq üçün İSZ-yə baş çəkdilər. Nəticədə, birsıra cəza tədbirləri görülmüş və bir neçə təsisatbağlanılmışdı.

Kollektiv tədbir

2006-cı ilin 21 sentyabrında Amerikanın ƏməkFederasiyası və Sənaye Təşkilatlarının Konqresi(AƏF-STK) ABŞ-dakı Milli Tekstil Assosiasiyası(MTA) ilə birlikdə ABŞ hökumətinə müştərəkşikayətlə müraciət etdilər. Müraciətdə xahişolunurdu ki, Yordanda əməkçi hüquqlarının “kobudşəkildə” pozulmasının nəticəsi olaraq ABŞ,mübahisənin həlli yolunu tapmaq üçün ATR-ınmüvafiq tədbirlərini görməyə başlasın. Şikayətdəbildirilirdi ki, Yordan BƏT-in əsas əməkstandartlarına hörmət etmək və Yordanın əməkqanununu effektiv surətdə icra etmək öhdəliyinipozur. Bu, biznes təşkilatlarının ticarət razılığıvasitəsilə həll etdikləri ilk (əməkçilərin hüququbarədə) məsələ idi.

Fərdi şəklidə göstərilən reaksiyalar

MƏK hesabatına birbaşa cavab olaraq şirkətləraşağıdakı reaksiyalar göstərdilər:

Şirkətlərdən biri birbaşa fabriklərlə deyil, lakin malısatan firmalarla işlədiyini və bütün firma vəfabriklərin həm yerli qanuna, həm də özstandartlarına əməl etdiyinə ümid bəslədiyini qeydetdi. Şirkət aydınlıq gətirərək dedi ki, sadalanan 5(beş) fabrikdən yalnız biri ilə iş görür, əməkdaşlıqetdiyi firmanın fəaliyyətini yoxlamaq üçün müvafiqtədbirlər görməyi qarşısına məqsəd olaraq qoyur və

məsələyə biznesinverdiyi cavab

151

nöqsan tapıldığı halda uyğunluğu təmin etməkyolunda fəaliyyət göstərməyi öz öhdəsinə götürür.

Digər geyim şirkətinin söylədiklərinə əsasən, adıgedən fabriklərdən biri tanınan bir proqramtərəfindən attestasiya edilib. MƏK-in hesabatınacavab olaraq həmin şirkət öz araşdırma işini başladıvə hesabatda qeyd olunan məsələlərin bəzilərini birdaha aşkar etdi. Şirkətin dediyinə görə, o, fabrikdəislahedici tədbirlərin görülməsi üçün səy göstərdi,lakin onu da qeyd etdi ki, onun fabrikə göndərdiyimal sifarişi bütün fabrik istehsalı potensialının yalnız1 (bir) faizini təşkil edir. Şirkət belə bir nəticəyəgəldi: “nəticə etibarı ilə bizim bu fabrikə heç bir təsirgöstərmə vasitəmiz və ya danışıq aparma qüvvəmizyoxdur”. Aşkar edilmiş dəlillərin və fabrik tərəfindənəməkdaşlıq üçün passiv mövqeyin nəticəsi olaraqhəmin şirkət artıq oraya sifariş göndərməməkqərarına gəldi.

Distributor şirkətlərindən biri cavab reaksiyasıolaraq 2006-cı ilin sentyabrında ərazidə öz daxiliauditorları tərəfindən audit tədbiri keçirdiyini qeydedir. Bundan sonra əraziyə ikinci dəfə 2006-cı ilinoktyabrında səfər edildi və bu zaman artıqvəziyyətin yaxşılaşdırılması nəzərə alınmışdı. Şirkəteləcə də öz narahatçılığını bildirərək demişdi ki,nəticəyə gəlib, sadəcə hər hansı bir fabriklə biznesidayandırmaq qərarı çıxarılsa bununla həminfabrikdə vəziyyətin yaxşılaşdırılması yolundadanışıqlar aparmaq üçün təsir əldən buraxılar.Lakin, bu şirkət onu da bildirdi ki, “fabrikdəhəbsxana əməyi kimi pozuntular aşkarpozuntulardır, bu dərhal tədarükçü fabriklə biznesindayandırılmasına gətirib çıxarır”. Nəhayət qeydolundu ki, həmin şirkət Yordan hökuməti, digərşirkətlər və BƏT ilə əməkdaşlıqda bu məsələlərinhəlli yolunda iş aparır.

152

Bu məsələyə cəlb olunmuş tərəflər Yordan və ABŞhökumətləri olsa da, aydındır ki, fabriklərin şəraitinəgörə məsuliyyət daşımalı tərəf kimi həminfabriklərdən mal alan firmalar da çıxış etməlidir.ATR-ın Yordanla bağlı güddüyü ali məqsəd yerliəməkçiləri işlə təmin etmək və birbaşa xariciinvestisiyaları ölkəyə cəlb etmək idi. Lakin, beləəmələ gəldi ki, fabriklərdə iş yerlərini tutmaqlaolduqca əzablı vəziyyət altında işləmək üçün böyüksayda miqrant əhali Yordana gətirilmişdi.

Görünür, vəziyyəti yaxşılaşdırmaq məqsədilə adıgedən hökumətlər, tədarükçü fabriklər və BƏT iləkollektiv şəklidə işləməyə şirkətlərin potensialı var.Şirkətlər eləcə də həmin fabriklərin təchiz etdiyidigər şirkətlərlə iş birliyini yaratmaq imkanlarınıaxtarmalıdırlar. Lakin, belə problemlərin həllində səygöstərməyə çalışan nisbətən kiçik tədarükçülər birməsələ ilə qarşılaşır. Əgər onlar mühüm bir təchizatzəncirinin hissəsidirlərsə, onda onların təsirinin dəməhdud olması mümkündür. Belə hallarda, müxtəlifölçülü şirkətlərin bir çoxu ilə birgə həmin məsələlərüzərində işləyən pro-aktiv sənaye təşkilatı müsbətvə təqdirə layiq effektə malik ola bilər.

Nəhayət, MƏK-in apardığı işdən və şirkətlərtərəfindən atılan növbəti addımlardan aydın görünürki, audit tədbirlərinin effektivliyində böyük fərq yeralmaqdadır, xüsusilə də məcburi əmək hallarınınaşkar edilməsi və sənədlərlə təsdiqlənməsində.Misal üçün, burada fabrik menecerlərinin əməkçilərəgöstəriş verməkləri qeydə alınmışdı. Bugöstərişlərdə əməkçilərə auditorların suallarınanecə cavab vermək qaydası başa salınırdı.

məsələdən alınanilkin dərslər

153

Nümunə #4

Məcburi əmək vəziyyətlərindən ABŞ-ın fermalarındaəziyyət çəkən fərdi əməkçilərin əksəriyyəti Meksika,Qvatemala və Haitidən gələn miqrant əməkçilərdir.Həmin şəxslər bəzən birbaşa öz ölkələrindən insanalveri nəticəsində buraya işləməyə göndərilir, ya daçox vaxt Birləşmiş Ştatlara gəldiyi vaxt hədəfə alınır.

Bir sıra məcburi əmək vəziyyəti, Floridada yerləşənferma əməkçiləri tərəfindən 1993-cü ildə təsisedilmiş İmmikali Əməkçilərinin Koalisiyası (İƏK) iləsənədləşdirilmişdi. İƏK özünü cəmiyyət əsaslıəməkçi təşkilatı kimi təsvir edir. Bu təşkilatın üzvləriFloridada aşağı əmək haqqı ödənişli iş yerlərindəişləyən Latın, Haiti və Mayan Hindu mənşəliimmiqrantlar təşkil edir.

İƏK-in məlumatlarına əsaslanaraq, Floridafermalarında məcburi əmək istifadə olunur. Məcburiəmək təcrübəsi, uzun saatlar iş tələb olunub, sonraisə nəqliyyat, zəruri ləvazimat və avadanlıqları üçünmaaşlarından pul tutulduğuna görə əməkçilərindüşdüyü borc asılılığı nəticəsində yer almaqdadır.Bəzi hallarda əməkçilər qazandıqları maaşı uzundövr ərzində heç ala da bilmirlər. Bu insanlardüşərgələrdə saxlanılır, qənaətbəxş şəraitdəyaşayır və çox vaxt silahlı mühafizə dəstəsininnəzarəti altında qalır. İƏK fermadakı əməkçilərləgizli işləyərək məcburi əmək hallarının məhkəmətəqibini çıxarmaqda həlledici rol oynayıb.

Ölkə: ABŞMal: Çiy Qida MəhsuluSənaye: Kənd təsərrüfatı və Qida

məsələ

154

Qənaətbəxş şəraitlə bağlı bir neçə əhvalat barədəməruzə verilmişdi və 2007-ci ilin 19 dekabrındameyvə yığan vəzifəsində işləyən 3 (üç) miqrantəməkçi onları işə götürənin əlindən qaçmış və bunasəbəb kimi onların saxlandığı şəraiti qeyd etmişdi.Öz açıqlamalarında onlar borca salındıqlarını,döyüldüyünü və su və hamama görə pul ödəməliolduqlarını bildirmişdilər.

İƏK öz diqqətini əsas məsələyə, bu əməkçilərinolduqca az maaş aldıqlarına yönəltmişdi. Həminəmək haqları 1980-ci ildən bəri yalnız cüzi dərəcədəyaxşılaşdırılmışdı. Beləliklə, təşkilat, əvvəla hədəfəfermanın idarə olunması vəzifəsini daşıyan pomidoryetişdirənləri alaraq öz xüsusi təşviqatını başladı,sonra isə diqqəti qlobal miqyasda tanınanbeynəlxalq qida markasına sahib olan şirkətlərəyönəltdi.

İƏK-in apardığı təşviqatlara cavab reaksiyası olaraqbeynəlxalq qida markaları öz təchizat zəncirindəməcburi əməyin aradan qaldırılmasına cəlbolunmuşdu.

2005-ci ilin martında həmin marka şirkətlərindən biriFloridanın fermalarından satın aldığı hər 1 (bir) kilopomidora əlavə 2 sent ödəməyə razılaşdı. Buaddıma getməklə yanaşı həmin şirkət şərt də qoyduki, bundan belə o yalnız verilən pulun birbaşa fərdiəməkçilərə çatmasına zəmanət verən tədarükçü iləiş görəcək. Digər marka sahibi olan şirkət bunaoxşar razılığı 2007-ci ilin aprelində əldə etdi. Burazılığa pomidor yetişdirənlər üçün davranışməcəlləsi hazırlamaq və həmin məcəllə iləuyğunluğu yoxlamaq işində ferma əməkçilərinin cəlbolunmasını artırmaq öhdəliyi daxil edilmişdi.

İƏK öz mövqeyində hədəfini meyvə-tərəvəzyetişdirənlərdənsə daha çox “fast-food” (tez

məsələyə biznesinverdiyi cavab

155

hazırlanan yemək) nəhənglərinə tutmaqda davametdi, amma 2008-ci ilin mayında marka sahibi olanbir şirkət ferma əməkçilərinin iş şəraitiniyaxşılaşdırmaq üçün İƏK ilə birgə işləməyə qərarlıolduğunu elan edəndən sonra İƏK həmin şirkətəqarşı yönəldilmiş təşviqatını dayandırdı.

Fast-food sənayesinin liderləri əmək haqlarınınqaldırılması proqramında iştirak etməyə özrazılıqlarını verdi və İƏK ilə birgə sənaye boyugörülən tədbirdə iştirak etməyi öhdələrinə götürdü.Meyvə-tərəvəz yetişdirənlərin bunda iştirak etməyinihəvəsləndirmək məqsədilə marka sahibi olanşirkətlərdən biri öz öhdəsinə maaşların qaldırılmasınəticəsində tədricən qalxacaq vergilər və inzibatixərclərin ödənilməsini götürdü. Həmin şirkət və İƏKeləcə də “sıfır dərəcədə dözümsüzlük” təlimatınıqəbul etdilər. Bu təlimat, meyvə-tərəvəzyetişdirənlərin qeyri-qanuni fəaliyyəti onların dərhaltəchizat zəncirindən çıxarılması ilə nəticələnəcəyinitəyin edirdi. Şirkət həmçinin öhdəsinə meyvə-tərəvəz yetişdirənlərin davranış məcəlləsinəuyğunluğunu yoxlamaq işində ferma əməkçilərininiştirakını təmin etməyi götürmüşdü.

Bu nümunənin öyrənilməsi miqrant əməkçilərə dairməsuliyyətli biznes təcrübəsinin daha genişkontekstində öz yerini alır. 2007-ci ilin martındaYoxsulluq üzrə Cənubi Hüquq Mərkəzi (YCHM)20

tərəfindən dərc edilmiş tədqiqatda qeyd edilir ki,qonaq işçi proqramı ilə Birləşmiş Ştatlara miqrantəməkçi kimi gələn şəxslər zorakılığa məruz qalmaqtəhlükəsi altındadırlar. Hesabatda deyildiyi kimi:“işəgötürənə bağlı qalıb, hüquqi resurslara məhrumolan qonaq işçilər:

20 Köləliyə yaxın: Birləşmiş Ştatlarda Qonaq işçi proqramı, Mart 2007. Tanış olmaqüçün: www.splcenter.org

məsələdən alınanilkin dərslər

156

· Əmək haqqı məsələsində daim aldadılırlar;

· Az təminatlı (aşağı maaşlı), müvəqqəti iş

imkanlarını əldə etmək məqsədilə öz

gələcəklərini girova qoymağa məcbur edilirlər;

· Əslində işəgötürənlərin ya da sənədlərini

əllərindən alan əmək dəllallarının əsirliyində

saxlanılırlar;

· Bərbad şəraitdə yaşamağa məcbur edilirlər; və

· İş yerində aldıqları zədələrə görə tibbi müavinət

almaq imtiyazları rədd edilir”.

İƏK-in apardığı təşviqatda və həmin məsələ ilə bağlıinformasiya vasitələrinin sonrakı fəaliyyətində diqqətəsasən, nəticədə məcburi əməyə gətirən iş şəraitinədeyil, amma əməkçilərin aldığı aşağı səviyyəli əməkhaqlarına yönəldilmişdi. Lakin, hətta daha çox şirkətəməkçilərə 1 kilo pomidor üçün əlavə 2 sentödəməyə başlasa idi də, məcburi əmək şəraiti hələdə öz yerini möhkəm tutmaqda davam edə bilərdivə bu məsələ hələ də həllini tapmaq üçün öz vaxtınıgözləməli olacaqdı.

Burada yarana biləcək təhlükə ondan ibarətdir ki,mübahisəyə qoşulmuş şirkətlər əlavə sentməsələsinə diqqətlərini cəmləməklə, bunu YCHM-inhesabatında yer almış və məcburi əmək halları iləəlaqəsi olan daha mühüm və geniş yayılmışproblemin həlli zərərinə edirlər.

Üstəlik, burada əməkçilərin öz ölkələrində hələolaraq ABŞ-ın kənd təsərrüfatı sektorunda işlətəmin olunmasının məsuliyyətini çəkən özəlməşğulluq agentlikləri barədə veriləcək suallar üçün

157

imkan yaranır. Hal-hazırda bu sənaye hələ dətamamilə nəzarətsiz şəkildə qalmaqdadır, belə ki,ABŞ-a gələn əməkçilər üstünə həddindən artıqböyük faiz dərəcəsi qoyulmuş borca bağlı qalırlar.ABŞ-ın yerli qanunvericiliyi əməkçilərin səyahət vəviza xərclərinin onlara geri qaytarılmasını tələb etsədə, borcun tam olaraq qaytarılması təcrübəsi yalnıznadir hal daşıyır.

Ümid edilir ki, İƏK-in apardığı iş vasitəsilə açıqhədəfə alınmış şirkətlər də pomidor yetişdirənlərinsərəncamına əməkçilər göndərən agentlikləriyoxlayacaq. Bir neçə şirkət, müvafiq sənaye üzrətəşkilat, hökumət orqanları və BƏT-in birgəgöstərdiyi səy nəticəsində adı gedən məsələyəqarşı proaktiv tədbirlərin görüləcəyinə də ümid var.Afina Etik Prinsiplərinin imzalanması və irəlisürülməsi ilə başlanmış ilkin iş bu kontekstdə istinadediləcək faydalı vasitədir21.

21 http://www.endhumantraffickingnow.com

158