Maxime Rodinson-Batıyı Büyüleyen İslam

7/31/2019 Maxime Rodinson-Baty Byleyen slam

1/72

Maxime Rodinson _ Baty Byleyen slamKitaplar, uygarla yol gsteren klardr.

UYARI:

www.kitapsevenler.com

Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin,iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 saylkanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu,ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmcaralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR(optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr.Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticariama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmseverarkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine

sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarakkullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumluluklarkullanana aittir.Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.

www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak vezgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir.

Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin depaylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitapokuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum.

Bilgi paylamakla oalr.Yaar MutluLGL KANUN:5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" :"ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engellileriin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iinkendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitimkurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve

benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadangerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amacdnda kullanlamaz ve kullandrlamaz.Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltmamacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir.Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir

grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduusevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir


2/72

kitabnz tarayp, [email protected] adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlarakatlmay dnebilirsiniz.

Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen buaklamalar silmeyiniz.

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz...Teekkrler.

Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.www.kitapsevenler.com

Tarayan Gkhan Aydner

Maxime Rodinson _ Baty Byleyen slam

MAXIME RODINSON

BATI'YI BYLEYE SLAMTrkesi: Cemil MeriPINAR YAYINLARIBeyazsaray No.- 31Beyazt - stanbulTel: 528 40 03

Pnar Yaynlan: 14Kasm 1988Dizgi-Baski: Dizerkonca Matbaas - stanbul Kapak: Rza Kurtulu Kapak bask: Yafflan Ofset

NDEKLERevirenin girii . ............ 5Legacy of islam'm nsz......... 9I BATININ SLM DOU LE LGL GRLER 131) Orta a: atan iki dnya....... 152) Daha bar bir grn yayl ve k . 293) Yaknlaan birarada yaama: dman, i arkada oluyor ............. 364) Birarada yaaytan tarafszla...... 435) Oryantalizmin douu . . . , . ... . 466) Aydnlklar a........... . 517) Ondokuzuncu asr: egzotizm, emperyalizm, uzmanlama............... 58

8) Avrupa-merkezcilk sarslyor........ 75II AVRUPA'DA ARAP VE SLM ARATIRMALARILeiden'de verilen bir konferans, (16 Haziran 1976) . 87Szlerimizi birka tezle zetlersek....... 110EK I Bernard LEWTS: SLMDA SYASET VE SAVA 121EK II Maxime RODNSON: RCHARD SMON VEDOGMALARDAN SIYRILI ,,,,...... 167EVRENN GRRodinson'u 1966'lardan beri tanrm. lk okuduum kitab, dnce hayatmda geni ufuklar aan ciddi

bir inceleme idi. slamiyet ve Kapitalizm. (') Ayn yl Lozan Kulp'de slamiyet ve Sosyalizmzerine uzun bir konferans verdim. Sonra Orta Dou gazetesinde yedi makale yaymlayarak eseri Trk

okuyucusuna tanttm. Bu arada Msrl sosyolog Enver Abdl Malik, L'homme et la So-cietedergisinde (Bkz. No: 7 ocak-ubat 1968) deolojilerin Mukayeseli bir sosyolojisine doru bal


3/72

altnda kitab Avrupa kamu oyuna tantmt. Bu yaz da mehulmz kalmamalyd. Rodinson'untartma konusu yapt mesele bizim iin hayat bir ehemmiyet arz ediyordu: islamiyet iktisad birkalknma iin faydal bir ideoloji olabilir miydi, olamaz myd? Konuyu Pnar Dergisinde yeniden elealdm. Sonra Rodinson'un Marksizm ve Mslman Dnya C2) isimli 700 sayfalk bir eseri daha kt(1972). Bu ok zengin ve gerekten dndrc eseri de evreye tantmak istedim. Rodinson'a karilgim gnden gne artyordu. Temps Modernes de, Annee Sociolo-gique'de kan makalelerinidikkatle izliyordum. Rodinson, eski bir marksistti. Fransa'nn en yksek ve en tannm bir eitimmessesesinde Orta Dou sosyolojisi okutuyordu. Yarm asrdr islamiyet zerinde almaktayd.Hem Pnar'da hem Birikim'de yaymlanan yazlarm Trk okuyu-(1) islam et Capitalisme, Seuil, Paris 1966. Trke tercmesi, 1. bask. Orhan Suda, GnYaynlan, 1969, 2. bask Hrriyet Yaynlan, 1978.(2) Mantisine et Monde Musulman, Seuil, Paris, 1972.cusunu bir diyaloga aryordu. Davetim cevapsz kald. Nihayet Rodinson'un son eseri kt: TheWestern Image and Western Studies of slam (1974). Bu nefis aratrma, Oxford University Press'inyaymlad The Legacy of islam adl derlemenin ilk blmn tekil ediyordu. Kitab dilimizeevirerek bir gazetede (Yeni Devir) yaymlamaa baladm. O srada eserin Franszcas kt (1981).Ben de tercmemi tekrar ele alarak okuduunuz bu kitab hazrladm. Kitabn Franszca basksnda

ngilizcesin-de olmayan bir ksm var ki son derece nemlidir. Ayrca eseri The Legacy of islamiin 1968'lerde ngilizceye eviren byk oryantalist ve hukuku Prof. Schacht, hacmin icaplaryznden baz karmalar yapm, onlar da tercmeme ekledim. slam dnyasnn bat dncesininasl bylediini anlatan Rodinson, daha ilk sayfalarda okuyucuyu Bernard Lewis'in Politics andWar adl aratrmasna yolluyor. Bu ok deerli aratrmay da ngilizce aslndan evirerek eserinsonuna ekledim.Rodinson, kitaplarndan geni lde faydalandm bir stad. Hem amzn insan ilimlerine hem deislamiyetin eitli ynlerine gerekten vkf. stadn tek zayf taraf; yazarl. Belki hitap ettiikitlenin Avrupal uzmanlardan olumas kitabnn birok cmlelerinin biz yabanclar iin ok etrefilgrnmesine yol am. Bu itibarla, zaman zaman ksaltmaya gittiimizi okuyuculardan sak-lamayacaz. Kusurlarmz, yaptmz iin glne balansn.La Fascination de l'Islam giriinde eserini yle tantyor Rodinson:

Bu kitapkta boyutlar farkl iki taslak var: lki, daha uzun, olaylar ve rnekler bakmndan dahazengin. Btn olarak baslmas iin uzun bir zaman gerekti. Az ok uzmanlam okuyucular bileyanl anlyabilir bu blm. Filhakika, ama, ne bilginlere seslenen bir telif kaleme almakt, ne de birrpda okunacak hafif sklet bir deneme. Okuyucular bu iki edebiyat trne de alktlar. Birincisinesayg gsterilir; ikincisi ise, ktlenir, daha dorusu6

ok kere kmsenir ve ciddiye alnmaz. Biyografik ayrntlar ve Batnn slm Dou ile ilgiligrlerinin tarihini merak edenler baka kitablarda daha bol bilgiler bulabilirler. Aada bueserlerden sz edeceim. Ben bu bilgi ynndan, sadece ana temaylleri belirteceini sandmanlaml, tipik, rnek alnabilecek, konuan paralar semekle yetindim. Geri, geni bir kitleyeseslenecek okunabilir bir kitab yazmak istiyordum, ama asl amacm bu ana temaylleri belirtmek,onlarn millerini ortaya karmakt.

Kimi, suluyordu Douyu, kimi ise vicdan huzuru iindeydi. Nasl bir temele dayanyordu buikyetler? Bu vicdan huzurunda ideolojik kalntlarn pay neydi? Balangta bunlar da gstermekistiyordum.Byle bir yaklamn kknde, sk sk grlen polemik aklamalara kar bir tepki yatyordu. Buaklamalarn ortaya kard gerek problemleri ele alacaktm. Byle bir yaklam, mslmanlarla(daha dorusu smrgelemi lkelerle) batllar arasndaki yaanm (veya yaanacak) mnasebetlerin plana alyordu. Okuyucular benden basit, tasvir bir tablo istemilerdi. yi ama baka bir ynelidaha yok muydu? Denemem byle bir davrana katkda bulunabilirdi. Kafamda hep byle bir amavard.Rodinson'un amac, daha geni bir problemi ele almak; sosyolojik bir problem. slm muhibbiarkllarla oryantalistler arasndaki ekimeye fazla nem vermiyor.Bir dnyann teki dnya ile ilgili grlerini onun iinde bulunduu durumla izah ediyorum. Zaten

bir tek gr yok. evreye, itima tabakaya, bir dnyann teki dnya ile ilikilerinde yer alaninsanlarn iinde bulunduu duruma gre deien bir ok grler var.


4/72

Kitabn birinci blm, slmm dnya kltrne mirasn inceleyen ngilizce bir eser iin, 1968'deyazlm. Blm hukuku Schacht, ngilizceye evirmi. Ama hacmin gerektirdii fedakrlklaryznden bir ok paralar atlanm. Schacht lm (1969). Kitabn baslmas 1974'demmkn olmu C1). Franszca asl birka konferansta kullanlm Kitap eklinde imdi baslyor.Kitap yazldktan sonra, birok yeni bilgiler km ortaya, yeni metinler yaymlanm. Ayn konuyuileyen baka eserler de baslm. Mesel Montgomery Watt'n slm'n Orta a Avrupaszerindeki Etkisi CJ). Papaz Youakim Moubarec de, 1977'de Modern Zamanlarda ve adaDnemde Hristiyan Dncesi ve slm Dnce(3) adl bir kitap yaymlam. Yazar, HiemCahit'in Avrupa ve slm (4) adl kitabn da ok beenmi. Ama okunmasn asl tavsiye ettii kitap,Edward W. Said'in Oryantalizm! (5).kinci blm, oryantalizmle ideolojiler arasndaki mnasebetleri ele alr. 1976'da Leiden'de verilmi

bir konferans. Konferans isteyenler, Orta Dou ve slm tetkikleriyle uraan Hollanda'noryantalistler. Edward Said'in kitab oryantalistleri hem tellandrm hem de meraklan-drmt.Disiplinlerinin sosyal, etnik ve kltrel evre ile olan mnasebetlerini dnmek ihtiyacndaydlar.

Nitekim 1980'de Berlin arkiyatlar Kongresi, Rodinson'u, Irk -merkezcilik ve Oryantalizm konulubir konferans vermee de aracaktr. Ortaya kan meselelere getirdiim cevaplar son derecetatminkr deil, biliyorum ama ben okuyucuyu aydnlatacak malzemeyi gzler nne sermee ve ona,

drst bir dncenin sonularn sunmaa altm. Yapabileceim de bundan ibaret, diyorRodinson.(1) The Legacy of islam, 2. bask, yaymlayanlar: SCHACHT ve BOSWORTH, Oxford, ClarendonPress, 1974.(2) Revue des etudes Islamiques, Paris, cilt 40, 1972, cilt 41, 1973.(3) Beyrut, 1977, Lbnan niversitesi yaynlan, Tarih blm. No. 22.(4) Paris, Seuil, 1977.(5) ngilizcesi, Londra 1976, Franszcas Paris 1980, Trkesi stanbul 1982: Oryantalizm(Doubilim), Smrgeciliin keif kolu eviren: Nezih Uzel, Pnar yaynlar8LEGACY OF SLAM'IMIN NSZLegacyyi iki anlamda kullanyoruz bu kitapta: nce slmiyetin, insanolunun her alanda

gerekletirdii baarlar zerindeki pay, anlamna. Sonra da slmn kendini kuatan gayr mslimdnya ile ilikisi ve bu dnya zerindeki etkisi, anlamna... evresindeki dinler ve medeniyetler deislmiyeti etkilemi olabilir ama biz ne bu konuyla ilgilendik ne de Marake'den Afganistan'a,Trkiye'den Dou Hint adalarna kadar slm medeniyetinin brnd eitli grnleri ele aldk.Amacmz, din ve medeniyet olarak incelenen slmiyet hakkndaki genel bilgilerin olduka uzunlistesini daha da uzatmak deildir. Bu yeni basknn hedefi de mteveffa Prof. Sir Thomas Arnold vemteveffa A. Guillaume tarafndan 1931'de yaymlanan Legacy of islam nkiyle birdir. Bu yeni

basky neden hazrladk? Niyetimiz 1931'deki Legacy of islam' yalnz bilgi bakmndan yeniletirmekmiydi? Hayr... problemleri yeni batan ele almak ve zmleri modern ilmin altnda tartmakistedik. Bunun iindir ki blmlerin ou ilk basknnkilere uymaz. Uyanlar ise ok farkldr.slmn Miras (Legacy of islam) slmiyeti yalnz(1) LEGACY OF SLAM ayn isimdeki eserin ikinci basks, kapanda mteveffa J. SCHACHT ile

C. E. BOSVVORTH tarafndan yaymlandn okuyoruz. Eserin basld yer ngiltere, Oxford,University Press, yl: 1974.din olarak deil, medeniyet olarak da ele alyor. Nitekim kitabmzda slm ilahiyat, felsefesi,mistisizmi, din kanunlar, esas tekilt nazariyesi'ne ilveten baka konular da ilenmektedir, ve bu

blmler eserin en geni ksmdr: islmn siyas, iktisad, kltrel tarihi, islmda gzel sanat vemimarlk, islmda tp, ilim ve musiki gibi... Biliyoruz ki ahenkli bir yaz kadrosu kurmak editrngrevidir. Ama editrn grleriyle kesinkes uyumak gibi bir zorunluluk ykletilmemitir kimseye.Ve her yazar yalnz kendi yazsndan sorumludur. Ayn kiiler ve ayn konular Legacy of islam' birok cephelerden ilgilendirdii iin, zaman zaman birden fazla blmde ele alnmtr.slmiyet, insan soyunun gelimesine byk katklarda bulunmu; bu katklar ayrntlaryla anlatmakiin nice blmlere ihtiya var. Nazari olarak bu blmleri snrlamak kabil deildir. Ama tatbikat bu

blmlerin belli bir snr iinde tutulmasn gerektiriyor. Yeni Legacy of islam'la 42 yl nceki Legacy

of islam' karlatranlar greceklerdir ki, bu baskda, bellibal btn alanlar incelemi bulunuyoruz.Bununla beraber kitabmzda ncekilerde olmayan iki snrlama daha var. Birinci snrlama u:


5/72

konumuz snn islmiyettir. Birok i ve bad cemaatlerdeki slmiyetin hayli orijinal birtakmtecellilerine yer vermedik. Ayrca, daha ok klasik veya vsta islmiyet zerinde durduk. slmtarihinde orta-a denince Napolyon'un Msr seferine kadar uzanan zaman paras akla gelir (1800).Bu hacimde bir eserin iine son zamanlardaki ve ada islmiyeti sktrmak mmkn olamazd. Buislm hareket ok canl fakat henz kesin bir hviyet belirtmemektedir.C. E. Bosworth da, eserin tarihesini yle anlatyor giriinde:slmn Mirasnn bu yeni basks 1931'de yaymlanan orijinal baskdan pek de farkl deildir. lkLegacy of islam'n ba editr Sir Thomas Arnold kitap yaymlanmadan nce ld. Sonunda Prof.Alfred Guillaume yaymlad kitab. Elimizdeki basky ise Prof. Joseph Schacht tek edi-10tr olarak zerine ald. Ne yazk ki o da 1969'da vefat etti. slm hukukuyla uraanlar iinde yeridoldurulmayacak bir kalemdi, stad. Elimizdeki kitapta imzasn tayan blm: slmda dinhukukdur...Schacht btn yaz arkadalarn kendisi semiti. ld zaman msveddelerin hepsi daktiloylayazlm olarak elindeydi. Yabanc dillerde kaleme alnan yazlar ise ngilizceye evrilmekte idi.Oxford University Press'in delegeleri bu srada bana ba editrl teklif etti. Benden istenilen,yazlarn baslmasn tamamlamak ve baslmakta olan kitab gzden geirmekti. Schacht, yazlarn soneklini grmemiti. Baz kanlmaz tekrarlara ve vurgularda eitliliklere rastladm.almalarmzdaki birok problemlerin birden fazla yorumunun veya zmnn yaplabileceiniispat eden birer kantt bunlar. Hepsi de kendi alannda uzman olan yaz arkadalarmn grlerindekieitlilik olduu gibi kalmalyd. Bununla beraber uygun dip-notlaryla blmleri sraya koymayaaltm. Belli bir konu birok blmlerde ele alnmsa, okuyucu, endeks'e bakarak bir zmeulaabilir.Yeni Legacy of islam'la 42 yl nceki Legacy of islam' karlatranlar greceklerdir ki baz blmleradlar deiik de olsa, aa yukar her iki ciltde de ayndr. Mesela gzel sanat ve mimarlk, edebiyat,hukuk ve ilahiyat, tabiat ilimleri, musiki. Baka blmlerde ise gerek hacim gerekse vurgulay

bakmndan byk deiiklikler yaplmtr.mid ederiz ki bu yeni Legacy of islam, son yarm asr iinde gerekletirilen aratrmalar dayanstacaktr.

11I. BATININ SLAM DOU LE LGL GRLER1. ORTA A: ATIAN K DNYAMslmanlar, bat hristiyanlar iin uzun zaman bir tehlike idiler. Sonralar bir problem oldular.Dounun uzak blgelerinde g yer deitirmi, ele avuca smayan, yamac, stelik hristiyan daolmayan bir kavim, geni topraklar hristiyanlarn elinden almt Olaydan 30-40 yl sonra Burgonyah

bir vak'anvis yle diyecektir: Snnet edilmi bir topluluk olan ve Hazar denizinin zerindekiKafkas dalarnda Ercolia isimli blgede oturan ve gittike oalan Agareniler (dier bir ad daSarazen) silaha sarlarak imparator Aeraflia (Heraclius)nn topraklarna saldrdlar. Sarazen'ler herzaman yaptklar gibi, ehirleri yama ederek ilerlediler* 0) Heraclius'tan sonra tahta kan imparatorConstantinus ve Constans zamanlarnda Sa-razenler korkun talanlara giritiler. Kuds' zaptettik-den ve br ehirleri yama ettikten sonra, yukar ve aa Msr' ele geirdiler, skenderiye'yi aldlar,

btn Afrika'y tahrip ettiler. mparator onlara hara demek zorunda kald (2

).Felket bu kadarla kalmayacak; spanya'ya, talya kylarna, Galya'ya da yaylacakt. Ama sz konusuolan. hep ayn barbar, ayn yamac kavimdi. lmnden az nce 735'de Angl kavminin Din Tarihiadl kitabn tek-ti) FREDEGAIRE'in olduu sylenen Tarih'ten, IV, 66, ngilizce tercmesi: J. M. Wallace - Hadrill,Londra, 1960, sh: 53 ve dev.)(2) a.g.e., (sh: 68 ve devam). Guizot tercmesi.15rar gzden geiren Anglosakson keii sayn Bede son olaylar yle zetler: Bu mevsimde ba belasAraplar Galya'y ele geirerek ta stnde ta brakmad. Bereket ki ok gemeden sularnn hakettii cezaya arpldlar (3). Yazar, Poitiers sava (732) diye tannan nl muharebeyi kastediyor.Anlalan bu kavim hakknda daha fazla bilgi edinmeye lzum grlmyordu. Araplar da, batnn

hristiyan topluluklar iin dier bir ok barbar kavimler gibi, bir ba bels idi. 793 de (yanl olarakEginhard'a atfedilen) arlman yllklarnda unlar okuruz:


6/72

mparator bu ilerle urarken eitli lkelerde kopan iki byk musibetle karlaacakt (kastedilenSaksonlarn isyan ile araplarn Septimanya'ya saldrlardr)^).Araplar zaman zaman spanya'ya sefer atlar. Kh baar kazandlar kh bozguna uradlar. AradaEmev emirleriyle ittifaklar yapld. Bu emirler kendilerine destek bulmak iin Aix-la-Chapelle'egeliyorlard. Provans kylarna, Korsika'ya, Sardinya'ya saldran Araplarla Galya'da cenk ediliyordu.Lucques'l Boniface 828'de Tunus'a karma yapmt, fakat btn bu olaylar Franklarn temeldavrannda hibir deiiklik yapmad. Vakanvisler-de bat sarazenleriyle arada bir onlarnyamalarna katlan Magribliler arasndaki mnasebetler karktr. Sarazenler slmiyeti kabuletmeden ok nce de onlar hakknda bireyler biliyordu hristiyanlar. Sarazenlerin din deitirmesinceleri pek dikkati ekmedi. IV. asrdan itibaren hristiyanlarn kanaati u merkezdeydi: Sarazenlergeimlerini yama ve apulla salamaktaydlar (5). Daha fazla bilgiye de ihtiya yoktu bu konuda.Yalnz limler, isimleri zerinde tartyorlard. Her ne kadar teki ad-(3) Historia ecclesiastica gentis Anglorum, V, 23 (ng. ter: Colgrave ve Mynors,Oxford, 1969 sh: 556-7.)(4) Annalesregni Francorum (Fr. ter. 1895, sh: 94).(5) Expositio totius Mundi et gentium, 20 (Fr. ter.) Paris, 1966.lar Agareni, olu smail'le birlikte le srlen cariye Hacer'den trediklerini gsteriyorsa da, sarazen

ismi brahim'in kars Sarah'dan geliyordu.Aikr sebeblerden dolay bu konuda daha ok bilgi edinmek istiyenler spanya'daki Hristiyanlar yaniMozaraplard. daresi altnda yaadklar Mslmanlarn siyas hkimiyeti Arap kltrnn Hristiyanimannn zararna serbeste yaylmasna yolamt Efendileri ve efendilerinin dnceleri hakknda,daha doru olmasa da, daha aydnlk bir bilgi edinmek ihtiyacn duydular. Doudaki btnfethedilmi topraklarda olduu gibi, Hristiyan ve Musevi ahali arasnda aalatc ve kltcmasallar dolayordu. Gnlk temaslardan doan, daha gereki intibalarla kaynaan masallar.Doudaki Hristiyan vaizlerin de (aml John gibi), Doudaki Hristiyan bilginlerin de tek amacvard: slm hakkndaki tahlillerini, slmiyetin mmkn olan her trl etkisini nleyecek biimdeyapmak. Ne var ki, bir Eulogius, bir Alvarus'la taraftarlarnn 850-859 arasndaki ksa zamandaharcadklar sava gayret, Hristiyan mertebeler dizisini ve Hristiyan halkn ayakta tutamayacak veonlardaki ahadet susuzluunu gideremeyecekti. Kald ki bu abalar, onlar dmanlarn tanmak (6)

ve anlamak iin gereken ciddi entellektel emeklere de gtrmyordu pek.XI. yzylda slam dnyas imaj biraz daha vuzuh kazand; sebepleri ise meydanda. Normanlar,Macarlar, Slavlarn bir ksm Hristiyan oldular. Mslman dnya tek dmand bundan byle.spanya'da, Gney talya'da ve Sicilya'da slmiyete kar srdrlen savalar sadece savunma amacgtmyordu. Hristiyanln ar ve dalgal olan ilerleyii, fetheden kavimlerle daha srekli siyas hattakltrel mnasebetler kurmay gerektiriyordu artk. Mahalli savalar sona ermiti: spanya'nn yenidenfethi (re-(6) a.g.e. S. 114-131.

(7) Bkz.: A. DUCELLIER, Le Miroir de l'Islam. (slmra Aynas), Paris, 1971.17conquista) urunda btn Avrupa spanyollarla omuz omuza dm'ek iin seferber olmutu.

Normanlar ngiltere'den talya'ya geiyordu. lkeler kk paralara blnmt. Papalk

ideolojisinin kurulu ve ykseliine bal olarak beliren Klni (Cluny) akm her yanda itibar g-ryordu. Kta Avrupas zerinde younlaan Karolenj imparatorluunun ideolojisi yerine batan baadin deerler zerine kurulmu papalk ideolojisi geiyordu. Papa 1077 (tarihinde Canossa'daimparatoru sembolik de olsa kk drmt. Papalarn ycelttii hristiyan birliini kurmak iin

papann rehberliinde gerekletirilecek muhteem emellere ihtiya vard. Reconquista btnAkdeniz dnyasna yaylabilse, btn hristiyanlk iin ne coturucu bir gaye olabilirdi... talyan ticaretsitelerinin iktisat alannda gittike artan bir baaryla faaliyet gsterdikleri bir aland Akdeniz dnyas.Bazlarna gre Avrupa'nn kafasnda billurlaan Mslman imaj Hallarn eseriymi. Bazlar daLatin kilisesinin ideolojik birliinden dodu diyorlar. Bize gre ikisi de yanl. Bu iddialar olsa olsadmann ehresini daha aydnlk olarak semek ve dikkatleri Hal ordularna yneltmek imknnsaladlar. XI. yzylda says gittike kabaran ve gittike daha iyi tekiltlanan Hac kafilelerininMukaddes topraklar ziyareti ok gemeden apulcu gebelere kar silahl saldr haline dnt.Kuds'n, Merkad-i sa'nn eskatolojik deeri, kfirlerin varl yznden kirleniyordu. Oysa Hac'ngnahlar balattna inanlyordu. stelik kendilerini Dounun hor grlm Hristiyanlarna


7/72

yardm etmekle ykml sayyorlard. Btn bunlar, mbarek topraklar ziyaret etmeyi mminler(hristiyanlar) iin kutsal bir grev haline getirmiti. atma bylece daha da younlam, hedeflerkesinlemiti. Dmann ehresi ister istemez daha keskin ha+ larla belirtilecek ve kafalardaki imaj

basitletirilecek ve biteviyeleecekti. Haclarn gznde Araplar hidayetten yoksun, gereksiz veilgiye lyk olmayan kfirlerdi. Yne-18

ticiydiler ama sadece fiil bir durumdu bu. Onlar hi yokmu sayabilirdiniz. arlman'n XI. asrnbalarndaki efsanev hac', imparatorun ahaliyle temas etmeden Kuds'e urayp getiini anlatr.Bununla beraber aa yukar ayn tarihlerde yazlan ve ayn hayal kaynaktan esinlenen Chansonde Rolandda gl ve zengin bir slm dnyasyla karlarz: Hz. Muhammed sevgisi etrafnda kay-naan bir slm dnyas. Hkmdarlar birbiriyle yardm-larlar, emirlerinde sryle putperest paralasker vardr: Habeler, Slavlar, Ermeniler, Avarlar, Prusyallar, Hunlar, Macarlar (s).Hauteville'li Roger Sicilya'nn istirdadna katlr (1060). VT. Alfons 1085'de Toledo'ya girer,Bouillon'lu Geoffrey 1099'da Kuds'e ayak basar. Bu cephe Mslmanlarla daha yakn bir temassalar. slm hakknda yeni bir imaj oluur. Giderek daha aydnlk ve daha vazh bir imaj. Ne var ki,asrlar boyu bu imaj rekabetler yznden arptmalara urayacaktr her zamanki gibi...Hakikat u ki Hristiyan Avrupa'nn kafasnda, att bu dman dnya ile ilgili, tek bir imaj deil

bir ok imajlar vardr. O zamana kadar slm, Avrupal yazarlarn dncelerinden reniliyordu dahaok. imdi ise karlarnda bir slm dnyas vard, artan ve sarsan bir slm dnyas. Kalnizgilerle Avrupa'nn bu dnyay kavray biimde olmutur: slm dnyas, her eyden nce,siyasi ve ideolojik bir yapdr, dman bir yap. Fakat bu dnyann farkl bir medeniyeti de var, stelikyabanc bir iktisad blgedir de. Bu eitli grnler ayn kavmin iinde bile farkl tecesssler vetepkiler uyandrr. Mslmanlar arasndaki siyas ayrlklar mehul deildi. Fakat bu tefrikalararasndaki gl bir tesant de vard. Hristiyanlk sz konusu olunca birlik yeniden kuruluyordu. Bukardelik ortak bir gr ve imana dayanrd. slm devletleri bir dman gler btnyd. Ara-larndaki rekabet zaman zaman siyas menfaatler salca) Chanson de Rolland, 3220.19

yordu. Pekl herhangi biriyle geici bir ittifak kurulabilirdi. Hristiyanlar, Mslman emirlerinhizmetine girebilirlerdi bazan. Chanson de Roland okuyoruz: Gen arlman, Toledo'nun

Arab Hkmdar Galafre'ye yardmc olur. Kzyla evlenir. Kz da Hristiyan olur tabii. Byleolaylar spanya'da ve Dou'da sk sk grlr. Ne var ki, dmanlk ortadan kalkmaz ve herfrsatta canlanr.Birok yazarn altn izdii gibi Hristiyan dnyann ideolojik, politik bir yap olarakMslman dnyaya kar davran, bugnn kapitalist dnyasnn komnist dnyaya kardavranna benzer. Strktrler bakmndan benzerlikler aikrdr. Her iki durumda daideolojilerinin birletirdii ama blnm ve dman birok lkeleri kucaklayan iki sistem karkaryadr.Devlet adamlar, memurlar, mavirler ve casuslar, slm dnyas hakknda bizim

bilmediklerimizi bilmekteydiler. Ynlarn veya din adamlarnn anlattklarna kyasla bubilgiler daha ayrntlyd. Yakndakiler yani Mukaddes Topraklarn yneticileri, Mslman

devletler arasndaki i blnmeleri iyiden iyiye bilseler gerek. Yoksa baz frank yneticilerinbaz slm hkmdarlaryla sk sk anlatklarn nasl izah edebilirdik? Kuds hkmdarAmaury' nin talebi zerine Tyr'li Guillaume'un 1170lerde yazd Tarih'te bunun rneklerinigryoruz. Guillame, Kuds hkmdarnn mavirlerinden olan bir arvekti. okdefa diplomatik grevler yklenmitir. Snnilerie iiler arasndaki ekimeyi, ArablarlaTrkler arasndaki ayrlklar ok yi bilir ve belirtir. Kendileri de ayn kavmin ocuu olanMslman yneticiler arasndaki geimsizliin farkndadr. Musul Atabek'i Mewdd, 1113'team'da katledildiinde, bu ii am hkmdar Tutein'in yaptrdn, hi deilse, onun

bann altndan ktn bilir (9L(9) GUILLAUME DE TYR, XL, 20 (Franszca tercmesi, Paris, 1879, sh 413). bkz. R.GROUSSET, Hallarn Tarihi, I, Paris 1934, sn. 275.

Devletler arasndaki mnasebetleri, bu evrelerden renmek kabildi. Bunu yaparken de durumAvrupa'nn durumu ile karlatrlmaktayd. Halife, Mslmanlarn papa'sydi; ayrca en byk


8/72

hkmdarlar, bakumandanlar... 1200'e doru kaleme alnm bir kitabta (Devision de la terrede l'oultre-mer) unlar okuyoruz: Badad btn putperestlerin payitahtdr, nasl ki Roma

btn Hristiyanlarn baehri ise(10). Joinville, XIII nc asrda, Memlk devletinin i dzenineait birok eyler bilmektedir ("). Ne var ki arktaki Hristiyan askerlerinin ve devlet adam-larnn elde ettikleri bu bilgi hazinesi kendi evreleri dna tamamtr pek. Bat hariciyecUeri,

sadece Dou politikalar gerektirdii lde bu bilgilerden faydalanmlardr. Bat'daslmiyetin tarihine teferruatyla vkf olmak gibi bir taleb yoktu. Mrikler arasndaki siyasekimeler de pek ilgilendirmiyordu Bat'y.Oysa Hal seferleri, geni bir pblik oluturmutu. Topyekn, sentetik, elendirici, ve birfikir sistemi olarak dman ideoloji hakknda doyurucu bir imaj istiyordu bu pblik. Geniynn br baka ihtiyac daha vard: teklif edilen imaj, ona, bir taraftan slmiyetin ne kadariren olduunu kaba saba tbirlerle anlatacak, bir yandan da harikuladeye kar beslediihayranl karlyacakt. Devrin edeb eserlerinde en sk grlen ey tabat-st idi. Hallar,Mslmanlarla mnasebete giriince bu egzotik unsurlara aakalmlard. Dahas da var: herideoloji akm, kutsal bir tarih ina eder kendine; zuhurunu, an felketlerine kar zorunlu birila gibi gsterir. Gcnn kayna, tabiat st veya hi deilse imtiyazl faktrlerdir. Beer

tarihinin kanlmaz sonucudur. Kurucusunu benzeri olmayan vasflarla donatr, bazentanrlatrr. Nitekim her kar hareket dmannn aalk vasflarn(10) DREESBACH, Der Orient in der altfrauzsisehen Kreuz-zugslitteratur, Breslau 1901.(11) JONVLLE Histoire de Saint-Louis (Aziz Louis'nin Tarihi) LVI.20

21aa vurur. Tarih eytanileir birden. Kurucunun me'um eylemleri bu eytan tarihin

belgeleridir.Bylece 1100-1140 arasnda yaayan Latin yazarlar, ynlarn bu ihtiyacn karlamakistediler. Dikkatler Hz. Muhammed'in hayatna evrildi. Sylentilerin doru veya yanlolmasna nem vermediler. R. W. Southern'n dedii gibi, hakikati deil hayalleri

konuturdular. Latin yazarlarna gre Muhammed bir sihirbazd. Afrika'da ve Dou'-da sihirve hud'a ile kiliseyi ykmt. Ve cins hrriyeti iln ederek baarsn bir kat daha salama

balamt. Dnya folklorundan, klasik edebiyatlardan, slm hakkndaki Bizansrivayetlerinden, htt slm kaynaklardan devirilen masallar bu imaj allayp pullad (12).Daima byle olur... Halka hitap eden eserlerdeki imaj, limne ve cidd eserlerde sunulanmajdan daha uzun mrldr. Bu imaj sonralar bir ok edeb eserlere de aktarlacaktr.Mslmanlar, putperestlikle sulandlar. Oysa kendileri de Hristiyanlar ok tanrclkla veirkle sulamlard. Ba putlar Muhammed'di Trubadurlara gre birka mstesna,Araplar Muhammed'e tapmaktaydlar. Heykelleri kymetli talardand ve ok cesimdi.Peki... hibir cidd davran yok muydu o devirde? Vard... ama slm aratrmalar alanndadeil, geni mansyla ilim tarihi alannda. X. asrn balarndan itibaren kk topluluklardnya ve insan hakkndaki nazar bilgileri oaltmaa teebbs ettiler. Bu bilgiler eskimedeniyetlerden gelen Latince eserlerdeydi. Bu merakl insanlar Araplarn eski dnyadan kalan

bu eserleri dillerine evirdiklerini renmilerdi.Yava yava bu eserlerin Latinoeye evirileri grnmeye balad. Arap ilminin hazineleringiltere'ye, Loren'e, Satemo'ya, bilhassa temaslarn daha kolay gerekletii(12) R. W. SOUTHERN, Western Views of slam in the Middle Ages (Orta adaBatnm slm Gr), Cambridge1962, sh: 28.22

spanya'ya yayld. Tercme ii geliti ve entelektel faaliyetin bellibal merkezlerinden biriolan Toledo'nun 1085 de dnden sonra tekiltland (13).phesiz ki arap yazmalarnda aranan hi bir suret-de slm veya slm dnyas hakknda birimaj deildi, tabiat hakknda objektif bir bilgiydi. Bununla beraber bu bilgiyi salayan


9/72

Mslmanlarla ister istemez tanlm oluyordu. Eserlerinden faydalanlan mtercimlerle deyakn bir muarefe kurulmutu. Bunlar Mozaraplar, bazan da Mslman dnyay iyice tanyanYahudilerdi.slm dnyas hakknda daha shhatli bir bilgi ister istemez yaylacakt bu yollardan. NitekimXIII. yzyln ilk yarsnda objektif baz mahedelere rastlyoruz. Bunlar, elendirmek iin

yazlm bir sr masal yn arasnda dikkati ekmektedirler. Bu iddiamz ispat eden biryazar, Pedro Alfonso'dur. Huesca'da vaftiz edilen (1106) bu zat, bir spanyol Yahudisiydi.ngiltere hkmdar Birinci Henry'nin doktoru oldu. Astronomi hakknda eserler evirdi. Hz.Muhammed ve slmla ilgili objektif bilgiler veren ilk kitap da onun eseri.Bir yandan Islmiyete kar duyulan merak, bir yandan da slmn ilm mirasna kar gsterilenilgi... Bu tecesss mihraklatranlarn banda Cluny papaz Muhterem Peter'i (1094-1156)anmalyz ("). Neden slmiyete ait cidd bilgileri onun yazlarnda buluyoruz? zah edelim:nce, spanya'daki manastrlar ziyaret ederek slm dnyas ve mtercimlerin faaliyetihakknda dolayl da olsa bilgi edinmiti. Sonra Yahudilik ve slmiyet gibi herezi-lerle (mezhepsapknl) savamak, greviydi. Bunun iin geerli ilm delillere ihtiyac vard. Olduka insafl

bir zatt Cluny papaz. Kiliseyi tehlikelerden korumak istiyordu.

(13) Bkz. U. MONNERET DE VILLARD, Lo studio dell'islam in Eurpe nel XII e nel XIIISecole (XII. XIII. yzylda Avrupa'da slm Aratrmalar), 1944.(14) Dom. J. LECLERCQ, Pierre le Venerable, (Muhterem Peter), 1946.23Biliyordu ki teebbs pek iyi karlanmayacak. Nitekim dostu ve zaman zaman muarz olanClairaux'lu Bernard onun bu grn dorulad. Muhterem Peter, spanya'da bir heyet olarakmtercimler tuttu. ngiliz Ketton'lu Robert 1143 de Kur'an tercmesini tamamlad. Tercme heyeti birok Arapa metinler evirdi. Ve kendi balarna birtakm semeler meydana getirdi. Bunlarn hepsineCluny Cor-pus ad verilir. Corpus, geni bir kitleye hitap ediyordu. Ama daha da yaygnlaabilirdi,olmad. Daha ok polemik amalar gden paralar yazld ve hibir tefsir yaplmad. Koleksiyondakimalzeme ne yazk ki slmiyet zerine daha sonra yaplacak olan aratrmalarda temel olarak kullanl-mad. Byle bir ie kimse girimedi. Gndelik mcadelede bir yarar yoktu bu metinlerin. Din

polemiklerin muhatab hayal Mslmanlard. Onlar da kt zerinde kolayca yok edebiliyorlard.Mesele Hristiyanlarn kendi imanlarn destekleyecek birtakm deliller uydurmakt. Kald ki Latin

batnn kafa yaps da slm dnyasndaki inan sistemini bir inan sistemi olarak incelemee elverilideildi.Latinlerin merakn eken bir baka alan vard, din pein hkmlerini dorulayacak bir baka alan.-Felsefe. nceleri felsefe ve tabiat ilimleri pek farkllamamt. Tabiat ilimleri hakkndaki makbul el-kitaplar ilm diyeceimiz bir metodolojiyle, mantk ile, kozmos ve insan hakkndaki eserlerledesteklenmek gerekiyordu. Ayn yazarlar Aristo'ya, bn Sina'ya yneldiler. Latin bat ise Aristo'yuzamanla ve para para tanyacakt. Cremona'l Gerrard (1114-1187) Toledo'ya gidip Yunancametinlerin Arapa tercmelerini arad Maksad onlar Latinceye evirerek Batnn felsefe hazinesinizenginletirmekti. Ayn yllarda bn Sina'nn Byk Felsef Ansiklopedi'si Kitab el ifa da

evriliyordu Latinceye. ,1180'de bn Sina'nn felsef eser-(15) Bkz. D'ALVERNY, Ortaada Kuran'n iki ltince evirisi Archives d'histoire doctrinale etlitteraire du Moyen -Age, 1947-48.24leri tamamlanm ve Avrupa'da yaylmaa balamt (1911 etkisi byk oldu bu yaynlarn. Onu tekifilozoflarn tercmeleri takip etti.Bylece Bat mtefekkirleri arasnda yeni bir Mslman imaj dodu. slm dnyas, felsefeninheybetli bir beii idi. Halkn kafasnda yaayan gln ve iren slmiyet imajyla, aydnlarnkafasndaki bu hrmetkar imaj badatrmak pek gt. Filozof ilahiyatlar bn Sina'nn Mslmandnyasna ait atflarn Hristiyan dnyaya aktarr. Mesela Roger Bacon (1214-1292), bn Sina'nnimamlar iin sylediklerini papalk messesesine uygulamaa alr. Sarazenler, bir bakma filozof

bir kavim olarak grlmee baland. Abelard, Muhterem Peter'in dostuydu; 1142'de ld. Onun

yaad dnemde filozof denince Mslmanlar geliyordu akla.


10/72

Bir asr sonra Aquinas'l St. Thomas, Summa contra Gentilese muhatap olarak sarazenleri alyordu:Summa, Hristiyanln iddialarn yalnz akl yoluyla ispat edecekti. nk Mslmanlarla

putperestler Kitab- Mukaddes* in otoritesine inanmyorlard. Kitap, Penafort'lu St. Ray-mond'unistei zerine aa yukar 1261-1264 yllarnda kaleme alnmt. St. Raymond spanya'daMmisyonerlik faaliyetinde Summa'dan yararlanma dnen koyu bir Hristiyand.slm dnyasna gsterilen alka sadece siyas veya askeri ynden deildi; hatta yalnz din ve ilmsebeblere de balanamaz. Garip ve egzotik masallara duyulan susuzluk da fou alkann kaynaklararasndadr. spanya'nn yeniden fethini, Mslman Sicilya'nn ele geiriliini, douda Latindevletlerinin kuruluunu takib eden girift mnasebetler, nasl daha ayrntl ve daha aydnlk bilgilerizorunlu klmsa, bu defa da ayn bilgi susuzluu kendini(16) Bkz. D'ALVERNY, 4bn Sina'nn batda kefi, Revue du Caire, 1951, bn Sina'nn Orta adayaplan evirileri ile ilgili notlar, Archives d'histoire doctrinale et litteraire du Moyen - Age, 1952.25

gsteriyordu. Ne var ki, elde edilen bu malmat, slmiyeti din olarak son derece basitletirengrleri de, elendirme amacyla kaleme alnan ok yaygn fantastik hikyeleri de unutturamyordu.Bununla beraber slm dnyasnn corafyas, iklimi, ehirleri, hkmet ekli, hayvan ve bitki rts,zira ve sna rnleri ok daha iyi biliniyordu artk.Sarazenlerin, gebelerin, Tatarlarn (yani Moollarn) yaay tarz da daha ok aydnlakavumutu.Ayn sebebler yznden ilk tarih aratrmalar da canland. XII. yzylda Viterbo'lu Godfrey (Almanimparatorunun sr ktibi) yazd Cihan Tarihinde Hz. Muhammed'in olduka sahih bir haltercmesini yaymlad. XIII. asrn balarnda Toledo bapiskoposu kardinal Rodrigo Ximenes, batdayazlan ilk Arap Tarihini kaleme ald. Kitap Hz. Muhammed ve ilk halifeler le balyor, fakat dahaok araplarn spanya'daki faaliyetlerini vurguluyordu.slm dnyasnn daha iyi tannmasna yol aan bir baka saik de iktisad menfaatlerdir. slm dnyas

birok Avrupal tacirler iin byk bir nem tayordu.nceleri batl bezirganlar, Mslman Douyla ticaretlerini Rus ve Suriyeli gibi yabanc araclar eliyle(yahut yahudiler gibi yar yabanclar eliyle) yrttler. Fakat IX. yzyldan itibaren bu ticaret daha okBizans idaresindeki talyan sitelerinin elindeydi: Venedik, Napoli, Gaeta, Amalfi gibi.skandinavyallar da nemli bir rol oynamaa baladlar, hristiyan olunca da bat hristiyanlararasnda yer aldlar. Sonralar Hristiyan dnyasnn dier kavimleri de onlara katld. Ticarmnasebetler ortak birtakm uygulamalara yol at ve iki dnya daha yakndan tant birbiriyle. Arap

paras batda geerli oldu. Dou tarznda ticaret anlamalar benimsendi. Batl "bezirganlar ilk defaolarak Mslman korsanlarla karlatlar ve dleri koptu. nceleri talyanlar da korktu ama sonratoparlanp kar saldrya getiler. Ticaret, hkmetler seviyesinde mnasebetleri gerektiriyordu.Campagna ehirleriyle, bilhassa Amalfi ile, Araplar arasnda ittifaklar kuruldu. Papann26

tehditleri, imparator II. Lui'nin yaknmalar da para etmedi. XI. yzyln banda Amalfi'liler Fatmhalifesi el Hakim'in yerle bir ettii Kuds'deki Santa Maria kilisesini yeniden ina ettiler. Filistin'le okadar ili dl olmulard ki her 14 Eyllde yllk bir panayr kurdular. ki altn deyen herkes oradamallarn satabilecekti. lk Hal seferlerinden nce Antakya'da bir mahalleleri bile vard ihtimal.phe yok ki Hal seferlerinden sonra bu nadir temaslar daha da sklat ve daha byk bir nemkazand. talyanlarn ticaret uraklar, zamanla oald ve giderek daha mhim bir rol oynamaa

balad. slm dnyasyla ticar mnasebetlere girien Avrupal bezirganlar, Hristiyanlara ne kadaryrekten bal olurlarsa olsunlar, yeni tandklar dnya hakknda, dier cemaatler arasnda geerliolan yzeysel bilgilerle yetinemezlerdi. Mslmanlarla Hristiyan bezirganlar arasnda dostamnasebetler kurulduuna dair dank fakat manl ahadetler var.Bu ahadetler, ok ayr bir ereve iinde ortaya kmaktadr: Dou Sarazenleri ile Hallar arasndakimcadeleden esinlenen belgeler. Bu iki dman, btn nefretlerine ramen, birbirine sayg da

duyuyorlard. Bir talyan Hal neferi 1207'de kendileriyle savat Trklerin yiitliini, uyanklnve asker meziyetlerini hayranlkla dile getiriyordu. Ona gre bu deerlendirme karlklyd. Trkler,


11/72

Hallar da Frenk soyundan diyorlard. Dnyada valye denecek iki topluluk vard yalnz.-kendileriyle, Frenkler. O tarihlerde bunlar sylemek her babaayiitin kr deildi. Hal yle devamediyordu: Trkler de sa dinine inanm olsalar (") kuvvete, cesarete, sava bilgisince kimseonlarla ak atamazd. (I8).Bir yl sonra, en byk dman Selahaddin, bat ka-(17) R. GROUSSET, Histoire des Croisades (Hallarn Tarihi) , Paris, 1934-1936.(18) Histoire Anonyrae dela Premiere Croisade (lk Hal Seferinin Anonim Tarifai), evirenve basan: Louis Brehier, Paris, 1924.27

vimleri arasnda byk hayranlk uyandrd. Sava insanca ve valyelere lyk bir tarzdasrdryordu Selahad-din. Geri Hallar da pek aa kalmyordu ondan, bilhassa AslanYrekli Richard. Akk kuatmasnda yaplan mtarekede dost-dman kardeesine kaynam,

birlikte raks etmi, ark sylemi, oyunlar oynamt. Hallar yreklendirmek iin gelenAvrupal yosmalar iltifatlarn baz Mslman savalardan da esirgememilerdi (19).Bu iklimde nice hikyeler doacakt ve dodu da... Belli (bir dnem Eyyubi Sultan sevimsiz

bir insan olarak tantld. (Uydurulan masallar phe yok ki levantenlerden kaynaklanyordu.lkenin hikyesini bilen daha ok onlard.) yle ki XIV. yzylda Saladin balkl uzun biriir yazld. Masal Hristiyanlatrld. Yazara gre Sela-haddin'in annesi Ponthieu'lu bir kontesolup Msr sahillerinde kazaya uramt. Selahaddin de lm deinde Hristiyan olmutu (20).Ayn yoldan Zengi ve Kl Aslan gibi Mslman bykleri de Hristiyan asll olarakgsterilmeye alld Daha sonra Thomas Becket'in de Sarazen bir anadan doduu iddiaedilecekti. Filhakika, Avrupallarla slm hkmdarlar arasnda evlenmeler oluyordu.(19) R. GROUSSET, a.g.e., cilt: III.(20) S. DUPARC-QUIOC, Le cycle de la Croisade, Paris, 1955. Bkz. G. PARS La Leende

de Saladin (Selahaddin Efsanesi), Journal des Savants, 1893 ve ayr basm, Paris 1893.282. DAHA BARII BR GRN YAYILI VE Kslmiyet, slmiyetin kaynaklar ve slm kavimleri ile ilgili kesin bilgilerin birikimi, siyas ve ticaralanda oalan pratik mnasebetler ve bu mnasebetlerden doan karlkl sayg, kayna slmlkelerinde bulunan ilm veya felsef doktrinlere gsterilen byk itibar, ayrca Bat zihniyetindeki igelimeler, slm dnyasna bak asn yava yava deitiriyordu.

Ne var ki, bu gelimenin esas faktr Latin dnyasnn urad byk deiimdir. Hristiyanlkmuzaffer bir ideoloji hareketi olarak sahneye km, Roma devlet yapsndan yararlanm, kendineideolojik ve siyas bir ynetim merkezi semiti. Hristiyanln latin ksmnda ideolojik birlik devamediyordu. Oysa bir an iin ve ksmen arlman tarafndan tekrar kurulan siyas birlik kmekteydi.Papann stnl iin giriilen hareket, Cler-mont ruhani meclisinde kararlatrlan mbarek toprak-

lardaki ortak seferle birletirilerek ortak bir tasar evresinde belli bir birlik salamt. Bu birliin zelve bamsz bir siyas merkezi yoktu. Merkezden gelen siyas faktrler, glerini ok gemedengstermiler ve dou seferlerine ideolojik birliin damgasn vurmulard. Monariler geliiyor, millhislere kadrolar salyor, bu mill hisler, gittike daha ok glenen belirtiler gsteriyordu. deolojik

birliin aleyhine, ar ar i atmalar yaylyor, ideolojik birlik ruhan alana inhisar ediyorduzamanla. Balangta siyas ynetim amacyla birleen ideolojik bir hareket, i gerginlikler yznden

paralannca, mritler-29den birouna, ideolojik dmanla yaplacak atma ayn dinin mminleri arasndaki mcadelelerdendaha az nemli grlmee balar (Bugn Dou Avrupa'da ve in'de aka grdmz gibi). Helenceleri ikinci derecede nemli olan ideolojik bir unsur mill uur gibi bu i gerginlikleriglendiriyorsa.

Kaba polemik grlerden, manici (manikeen) bir iblisletirmeden yava yava daha lml grleregeilmee balanr. Hi deilse belli evrelerde. nk, sokaktaki insan, hl, Ortaada yaylm


12/72

bulunan eski imajn etkisi altndadr. phe yok ki ideolojilerin grecelii gibi bir anlaya varlmdeildi henz. Yalnz byle bir anlaya ykselenler birka kiiden ibaret. Mesel slm muhibbi vearabizan imparator Hohenstaufen'li kinci Frederik (1194-1250) gibi. Bu zat, felsefe, mantk vematematik konularn Mslmanlarla ve arapa tartrm, Mslman yaaynn etkisi altnda imi,talya'da bir arab kolonisi kurmu. Bir de cami yaptrm (1). Aforoz edilen imparator artc bir halseferi tertibetmi. Sultan El Malik el Kmil ile mzakerelere girimi, Emir Fahreddin ibn eyh iledostmu. 1229 anlamasyla Sultan, Frank devletine eitli topraklar, bu arada Kuds- erifi,Bethleem'i, Nazaret'i iade etmi, eski Sleyman mabedinin yerine kurdurulan camide namazklnyormu hep(2).Papa Dokuzuncu Gregore, 1239'da kinci Frederik'i aforoz etmi. Suu: slmiyeti sevmek, stelikdnyann arlatan tarafndan aldatldn da iddia etmek: Musa, sa, Muhammed. mparator,sulamann yersiz olduunu sylemi. Olabilir de. Yalnz kayna slm dnyas olan bu temann, odnem Hristiyanlk leminde de yaygn oldu-(1) Bkz. E. KANTOROVVICZ, Kaiser Friedrich der Zwite, Berlin, 1927-1931, yeni

basks: Dsseldorf ve Mnchen, 19fi3, cilt I, sh. 122, 170, 321 vs.(2) a.g.e., sh. 154 ve devam; R. Grousset, a.g.e., cilt III, sh. 271.30

u anlalyor. Kald ki, Tournai'li bir papaz da, Frederik-ten nce ayn kfrle sulanm (3

).Defalarca, Mslmanlar Hristiyanlara rnek olarak gsterilmi. Belki bir moralist kurnazl, belki deOrtaan Kilise aleyhdarln belirten bir nkte. Ama, ne olursa olsun, artk Mslmanlar da tekiinsanlar gibi insan saylmaktadr. Yanl bir yolda da olsa, onlar da Tanrya tapmaktadr.kinci Frederik'in yaad dnemde bu davrann en tannm temsilcisi, saz iri, EschenbachlVVolfram (1170-1220) dir. Willehalm adl eserinde, Orange'n zabt ile ilgili bir Fransz Chanson deGeste'ini ele alr. Arablar da, Franklar da, valye faziletleryle donanmlardr. ir, her iki cemaatda anlamaa alr. Hristiyan olan Arabel iki taraf da tesamuha arr. Esohenbachl Wolfram budaveti yorumlarken yle der: Hristiyanln adn bile iitmemi kimseleri davar gibi boazlamakinsafa sar m?(3) Bkz. E. Kantorowicz, a.g.e. sh. 455; L. Massignon, Opera Minora, s. I, Beyrut 1963, sh. 82-85; R. W. Southern, Ortaada Batnn slm Gr, 1962, sh. 75 not: 16. sahtekr

hikyesinin gereki olmak iddiasndaki bir yorumu daha var: bir babann oluna verdiihalkalar; hangi halkann geerli olduu belli deil; halka, dini gsteriyor. Hikyeyi kinciFrederik'le Selahaddin'i gklere karan Novellino isimli kitab-ta da buluyoruz. (Onncasrn ikinci yars). Hikyeyi Boccacio da alm: Dekameron, I, 3. Ordan Lessing'e gemi:

Nathan der Weise, 1779.evirenin notu: Bu esrarengiz kitabla ilgili olarak Larousse'-un on yedi cildlik BykKamus'unda u bilgileri buluyoruz: Sahtekr, latincesi De Tribus mpostoribus. Onyedinciyzylda bu ismi tayan eser byk grlt uyandrd. Kitab, Musa, sa ve Muhammedaleyhindeydi. Herkes bu kitabdan sz ediyordu, fakat kimse kitab grmemiti. sve KraliesiChris-tine, kitab buldurmak iin 30.000 lira demi. Bulamaynca, zamann en nltenkidileri byle bir kitab yok demiler. Bu-31Bence byk bir gnahtr bu. Yetmi iki dil konuan insanlarn hepsi de Allahn kullar... Wolfram,Parzivarin-de, modeli olan Troyes'li Chretien'in eserini batan baa deitirir. Parzival'in babasGahmuret, Douya seyahat eder. Ama hi de hal ordular iinde deildir. Mslmanlarn ba Baruc(Mbarek) un hizmetine girer. Baruc uruna hayatn feda eder. Cenaze masraflarn Baruc der. VeBadat'ta defnedilir. Arablar ona sayg gsterir ve matemini tutarlar. Wolfram hangi Doukaynaklarna dayanmtr? Bilemeyiz. Yalnz seyyare isimlerini araba imlalaryla yazar. BirHristiyan efsanesi olan Graal'da da slm dnyasndan gelen nice unsurlara rastlyoruz. Wolf-ram,dini btn bir Hristiyandr. Ama Mslmanlara kar hibir kini yoktur. Ne yapsnlar sa'nnmesajndan habersizdirler.Bu gelimeyi hzlandran iki hdise var: 1. Mool tehlikesi ve slmn tesinde putperest bir dnyaolduunun kefedilmesi.gn de bu hkme katlanlar bir hayli ok. Geri 1753'te Viya-na'da bir basks yaplm kitabn.Ama diyorlar ki, tbi, yerlemi bir kanaatten faydalanarak sahtekrlk yapm. Bibli-otheque


13/72

Nationale'de mevcut nshadaki basm tarihi 1598 ise de bu tarihin de sahte olduu anlalyor.nanlmas g ama, Onyedinci Asr nasl byle bir inanca kaplm? Kitabn daha sonra birok

basklar km. Bir kelimeyle ne yazld tarih belli, ne yazan Kitab, zaman zaman, bnRd, Boccacio, Campanella, Guillaume Postel, Machiavel, Rabelais, Et. Dolet, Pogge, Aretin,Muret, yazd denmi. Biroklar da mparator kinci Frederik'in kaleminden ktn iddia

etmiler. Gya mparator, kitab, bavekil Pierre des Vignes'in eseri gibi tantmak istemi.Muhakkak olan u ki kitab, asrlarca gizli olarak elden ele dolam. Yazar, hi bir zamanortaya kmam. Yazld devirde ok cesur sanlm kitab. leri geri laflar etmi. Yazar,Mukaddes Kitaplardan ald metinlerle ykmaa alm Peygamberi. Hlasa, leri srlendeliller, zamanmzda ok harc lem. Nkteler tadsz.322. Hristiyanlk dnyas iinde ideolojik blnmelerin alp yrmesi.Onnc asrn Mool istilas ksmen daha nceki manici (manikeen) ereve iinde polemik birgre dayanyordu. Biroklarna gre slm dnyasna kar bir saldryd bu. slmiyeti yok edecek

bir bel idi. Latinler, slmiyet aleyhinde Moollarla asker bir anlama yapmak iin diplomatiktemaslara getiler. Ama abucak anlald ki Moollarn Hristyanlarla hibir ilgisi yoktur. Bu itibarla,Hristiyan dvasna hizmet edecekleri muhakkak deildi. Birok Hristiyan kavimlerini kleletir-milerdi. Amalar btn dnyay ele geirmek vs Hristiyan topraklarn zaptederek, Hristiyanlaresir etmekti. Bir kelime ile, Mool tehlikesi slm tehlikesini bastryordu. Hem askeri, hem de siyas

bir gt bu. Bu putperest topluluk btn meseleleri iinden klmaz hale getiriyordu. Artk slmlaputperestlii ayn ey saymak mmkn deildi. Orta Asya ve Dou Asya hakknda elilerin vetccarlarn verdii bilgiler oaldka, dnyay ikiye ayran ema esneklemek ve ideolojik grtedaha byk grecelie ynelmek zorundayd. Artk Hristiyanlar dnya ahalisinin yars, hatta teikisi deildiler. Halkn geri kalan da Mslmanlardan olumuyordu. Hristiyanlar, yamal bir bohaya

benzeyen insanlarn onda biri ve hatta belki de yzde biri idi. Neden tek Tanrclk temeli zerinde,slmiyetle bir dnce ve duyu birliine varlmasnd? 1254'te Saint Louis'nin elisi, Rubrock'luGuillaume budistlere kar nesturiler ve Mslmanlarla birleiyordu.Bu artlar altnda, slm ideolojisini daha yakndan tanma ve anlama temayl ok uzun

srmeyecekti. Roger Bacon (1214-1294), sonra Raymond Lulle (1235-1316) asker gcn yerinemisyonergc geirmeliyiz, diyorlard. Bunun iin de doktrini iyi bilmek ve dilleri adamakll -renmek lzmd. Vahyin ilhi plannda slmn msbet bir katks vard Bacon'a gre. Sz konusu olanhep slmiyeti rtmekti ama onu daha derinden tanmak, daha b-33yk bir tarafszla ve uzun dnemde daha byk bir grecelie gtrecekti ister istemez. Ondrdncasrda, Dante, bn Sina'y, bn Rd' ve Selahattin'i kadm alarn kahramanlar ve bilgeleri ile

beraber Arfa yerletirir. 1312'deki Viyana ruhaniler meclisi, Bacon'la Lulle'n dilleri ve bilhassaarabay renme tavsiyelerini tescileder.Ama i iten gemitir. 1291'de Akk dm, Hallara balanan mitlerin sonu gelmitir. ArtkDoudaki mriklere kar sava Baty harekete geiremiyordu. Birlemi Hristiyan Avrupa'nn

yaylma tasars yerine mill siyas projeler gemiti. Yalnz spanya'da hl bir recon-quista hayaliyayordu, ama o da ayn tip bir mill proje ile kaynamaktayd. Hristiyan lkelerinde Mslman veYahudi tab'aya kar uygulanan tolerans, artk spanya'ya zg bir olayd, egzotik bir olay. ok uzunzaman srmemesi gereken bir olay.Latin Avrupa, baklarn kendi i kavgalarna evirmiti. Kltr plannda ilerliyor, ideolojik plandaslmiyete byk bir nem vermiyordu. Umurunda deildi slmiyet. ideolojik atmalar ar

basyordu artk. John VVycliffe (1320-1384) iin mhim olan Kilisenin slah idi. Hristiyanlk anakaynaklarna kavusun, slmiyet kendiliinden yklr. Rumlarn, Yahudilerin ve Mslmanlarnkurtuluu, birok batl Hristiyannki kadar yakndr. Bu dnce de, ' sahtekr' hakkndaki nktelergibi yaygnlar.Entelektel bakmdan, byk slm yazarlar, yava yava zmlenir ve ortak kltre katlr. Artkasrlarca felsefede bn Sina, bn Rd, Ali Abbas, Rzi, tpta bn Masawayh, vs.'nin eserleri istinsah

edilecek, baslacak, yorumlanacak ve incelenecektir. 1400'lerde len Geoffrey Chauser, rnek bir


14/72

doktormu Usturlabla ilgili bir kitab yazm. Kitabn asl arabadan latinceye evrilmi. Yazar ise,M'allah. Chaucer, Canterbury'ye giderken bu zata Tabard nn'de rastlam (1390'a doru).Arablar, Yunanllarla beraber klsik saylyorlard.34Ama Rnesans, Yunanllar onlara tercih edecektir. Arabadan Yunancaya yaplan tercmeler eskialarn, Ortaan gotik zihniyeti tarafndan arptlmas olarak grlecektir. Yenilik, kaynaklara

kmaktr. Arabizm, ktleyici bir mnda kullanlacaktr. Barbar aa kar tepki gstermek lzmd.Arablarla ilgisi olan herey, kk grlyordu. Petrarca (1304-1374) arap irlerinin slbundan nef-ret edermi, phesiz tanmad arap airlerinin.Ama yine de Mslman Doudan kltr aktarmalar her zamankinden daha ok yaplmaktayd. Edebaktarmalar phesiz ki ticar mnasebetler sayesinde artyordu. Ticar mnasebetler daha muntazam vedaha sklamt. Ama nazar alanda, vaktiyle slm ideolojisine kar beslenen, renmek ve tanmakabalarnn yerine, hi deilse baz evrelerde, kaytszlk geiyordu.363. YAKINLAAN BR ARADA YAAMA: DMAN, ARKADAI OLUYOR14. asrn sonlarndan itibaren Osmanl mparatorluu Hristiyan olan Balkanlar Avrupas zararnageniliyor. Bu byme ilahiyatla uraan evrelerde slm dinine kar gsterilen alkay canlandryor

bir an. Hristiyanln iinde bulunduu zl dneminde hal zihniyetinin dirilmesi pek kolaygrlmyordu. lhiyatlar tereddt iinde idiler. Acaba asker mcadele sahiden bir ie yarayabilirmiydi? Misyonerlerin giritii bar abalar yeterli miydi, bu abalarn allan tarzda srp gitmesi

bir fayda salyor muydu? Aslnda Hristiyanlk dnyasndaki ile ayn olan bu yeni mesaj tayanlarlayaknlamak kabil olamaz myd? Southern'in szn ettii gr, bu dnemlerde ortaya kar.stanbul Trkler tarafndan alnmtr. 1450 ile 1460 arasndayz. Segovie'li Jean 1454'lerde slmfakhleriyle tartmalar yapmaya niyet eder. Ona gre bu yol, karsndakileri Hristiyanlatrmasa da,yararl olacaktr. Kur'n' tercmeye kalkr (Bu tercme kaybolmutur.) Cluny'li mtercimlerinhatalarn dzeltmek ister. 1400-1461 yllar arasnda yaayan Chalon Piskoposu Jean Germain buteebbs iyi karlamaz. Hazret, hal zihniyetinin dirilmesinden, yani slmiyet'in askeri tedbirlerle

pskrtlmesinden yanadr. Buna mukabil, Jean Segovie'li Cuse'l Nicolas (1401-1464) tarafndandesteklenir. Bu zat da Kur'n'n felsef ve tarih alardan incelenmesini ister. II. Pie'nin Fatih Sultan

Mehmed'e (1460) yazd mektup da, bir para Segovie'li Jean'n etkisini tar. Kurnaz bir dialektikaheseri olan bu mektup, fikr yoldan kandrmaya alr Fatih'i. Bir siyaset adamnn kalemindenkmt ve samimiyetten uzaktr.36Osmanl Trkleri byk bir tehlike idiler Bat iin. Ne var ki, 15. asrn yeni iklimi iinde ideolojik

bir tehlikeden ok, dnyev ve kltrel tehlike olarak grnyorlard. Hristiyanl savunmak iinyola kanlar bile ok defa din bir gayretten fazla valyelik ideali iin hareket ediyorlard. phesizki, biroklar hl hal seferlerinin ryas iinde idiler. Mslman topraklarn ele geirmekistiyorlard. Daha ok da son zamanlarda elden kan topraklar; mesel Balkanlar. yle sanlyorduki, bu blgelerde Trkler aleyhine bir ayaklanma olacaktr. Ne var ki, artlar Hristiyanlarmdafaaya gemeye zorlar. Hkmdarlar, siyas menfaatlerini feda etmek iin Hristiyanlnyaylmas gibi bir emeli yeterli grmyorlard. Kalabalklar da eskiden olduu gibi hal seferlerine

komak niyetinde deildiler. 1516'da VIII. Henri Venedik elisine bunlar sylyordu. Artkgerekiler iin Devlet-i Aliye de baka devletler gibi bir devlet saylyordu. Fetihleri sayesinde birAvrupa devleti olmutu. Uzun zamandr hibir Mslman devletin olmad kadar Avrupa'ya yakn

bir devlet. Demek ki, onunla siyas mnasebetlere girimek zorunluydu. ttifak, tarafszlk, sava,din ideolojiye bal olmaktan kp siyas faktrlere bal olacakt. Din kalplerin derinlerinde titizcekorunuyordu ama, cidd siyas faktrlere bal olacakt Din kalplerin derinlerinde titizcekorunuyordu ama, cidd siyas davranlar szkonu-su olunca din hisleri (geici olarak) parantezealmak da pekl caizdi.Avrupa'da Osmanl elileri boy gstermeye balad. Hem de uzun sre kalyorlard bu lkede. MeselVenedik'te. Trklerle anlamalar yapld. Hayalperest VIII. arl bir hal seferi iin s olarakkullanmak emeliyle talya'y fethetmeyi dnedursun, Papa 1490-1494 arasnda, II. Beyazt'tankardei ve rakibi Sultan Cem'i brakmamak iin yllk tahsisat alyordu. Papa VI. Aleksandr Borgia

1493'de Roma'da gizli ruhaniler meclisi toplantsnda kardinallar, piskoposlar ve Avrupal elilerarasnda padiahn elisini tantana ile karlyordu. Commynes'de (Kommin) bir or-


15/72

37

taa kafas iin artc olan u cmleyi okuyoruz: Padiah... Venediklilere derhal eli yollad. Bueli Papa'nn talebi zerine Fransa hkmdar aleyhine vaziyet almazlarsa, onlar perian edeceiniileri srd t1) Filhakika, Papa padiaha bir mektup yollamt (mektup elimizdedir). Bu mektuptaVIII. arl'n tasarlarn haber veriyor, Venediklilerin VIII. arl'a kar mdahalede bulunmalarn sa-layn diye tavsiyede bulunuyordu. Ama hi olmazsa bir zaman Neme'ye veya herhangi bir Hristiyan

devletine sava amamal idi. Yoksa durum vahimleirdi. Beyazt da buna karlk papadan NicolasCibo'yu kardinallie ykseltmesini ve daha nce Cem'i ldrtmesini isteyen bir cevap yollad.Karlnda da 200.000 duka altn verecekti. Hristiyanla da hibir zarar vermeyeceini Kur'n'a andierek sz veriyordu. Anlamaya uyulduu sanlmaktadr. ki yl sonra, Milano, Ferrare, Mantova veFloransa Venedik'e saldrsn diye Trklere para vermeyi kararlatryorlard. Yine iki yl sonra,Venedik ile Fransa, Milano'ya sava amaya hazrlanyordu. Milano dk Ludovic Le More' la diertalyan prensleri Beyazt'a haber gndererek Milano elden giderse hal seferleri balayacaktrdiyorlard. Bunun zerine Beyazt Venedik'e harp iln etti(2).(1) Philippe de COMMYNES, Memoires VII, 19 (Hatralar) Paris 1924-25, cilt III, sh: 116.(2) V. J. PARRY, The Cambridge Modern History I, sh. 403. Milano dkl ile Trklerinarasndaki bu iyi ilikiler, hem Venedik ehrine kar olan ortak tutumdan, hem de padiahn

devaml rakibi olan Cenova ehrine Milano'nun hkmetmesinden kaynaklanyordu. Builikiler, bir asr nce de Fransa'nn i politikasn etkilemiti. Milano dk Jean-GaleasVisconti (1385-1407) ile Beyazt, hi kar karya gelmemi olmalarna ramenbirbirlerini ok seviyorlard ada bir yazara gre (Froissart, Nicopolis Hal Seferi,Ohroniques adl eserde, Brksel 1867-77 c. 15, sh: 492). Dk, Fransa saraynda olup

bitenleri, Kral IV mc arl'n kardei Orleans'l Lui ile evlenmi olan kz Valantin sayesindetakip etmekteydi. Nevers kontu Jean idare-38

20-30 yl sonra, Kanun Sleyman Neme'yi fethedip Akdeniz'i bir Trk gl haline getirirken, BirinciFranois onunla bir ittifak akdediyor ve iki taraf Charles Quint'e kar (1535) asker bir hareketyapmaya karar veriyordu.sinde hallar, 1396'da Nicopolis'te yenilince, Beyazt Burgonyal valye Heilly'li Jacques'serbest brakt, Jacques padiahn zaferini ve isteklerini Paris'e iletecek, yolda da Milano'yaurayp Jean-Galeas'a selamlarn sunacakt. Nevers kontu Jean'n babas Burgonya dk de, ikidefa mektup yazarak, olunun aff iin, Milano dknden padiaha ricada bulunmasn istedi (J.DELAVLLE LE ROUX, Ondrdnc Asrda Dou'daki Fransa Paris, 1886, C. I, sh. 291,301, 304) lerde dk Korkusuz Jean olarak tarih sahnesine kacak olan kontumuz ise, busrada, Or-leans'l Valantin'in Milano araclyla yollad bilgilerin, malubiyetlerinde payolduundan phelenmektedir. Trk zindanlarnda ok zor iki yl geiren, silah arkadalarnnektii acy gren, lmelerine ahit olan Jean, intikam hisleriyle Fransa'ya dnd. Birok bakasebebin de eklenmesiyle, yle bir vahi kin brd ki hazreti, 23 kasm 1407 yl Paris'inVieille-du-Temple sokanda, Orleans'l Lui'nin katledilmesi emrini verdi (Bkz. Froissart a.g.e.

XV sh. 354, ayrca d'Avout, Armanyak'llarla Burgonyallarn Kavgas, Paris 1943). Yirmiyl kadar sonra, Jean-Galeas'n olu dk Philippe-Marie (1412-1447) ile Be-yazt'n torunu 2.Murat (1421-1452) arasnda da ayn dostane ilikiler devam eder, birbirlerine karde demekteve hediyeler yollamaktadrlar. Almanya mparatoru ve Macaristan Kral Sigismond'un lehinesavatan vazgemesini ve baz topraklar geri vermesini kendisinden isteyen bir Milano elisine,1433 ylnda verdii cevapta, Murat zaten onun hatr iin Macaristan'da byk fetihleregirimeyi bir ok defa ertelediini syler. Az bir mddet sonra da Transilvanya'dasavamaktan vazgeerek, zengin hediyelerle yollad bir heyetle, 1433'de Roma'da ta giyenSigismond'u kutlar (Bkz. B. de la BRONQUIERE, Deniz ar yolculuk Paris 1892, sh. 191-196. Daha geni bilgi iin bkz. D. M. VAUGHAN, Avrupa ve Trkler, bir ttifak rnei(1350-1700), Liverpool, University Press 1954).

39Ayrca, hristiyan mezhebini korumak iin de bir takm ideolojik tedbirler almay ihmal etmiyorduBirinci Fran-ois. Ne var ki, 1588'de ngiltere Kraliesi Elizabeth spanya hkmdarn putperestlerin


16/72

ba olarak padiaha tantr. Bu defa teklif edilen ittifak, ideolojik plandadr: sk bir vahdaniyetiliintaraflar olanlar, bir sr pheli mezheplere ayrlan katoliklie kar, birleecektir (3).Bakire kralienin samimiyetsizliini hesaba katsak da olay anlamldr. 15. ve 16. asrdakilere

benzeyen pazarlklar, hal devletleri zamannda da douda grlmt. Ama o srada smrgepolitikas deniliyordu buna. Ayn ey, Avrupa'nn gbeinde tekrarlannca mahiyeti ok bakaoluyordu. talya'da az-ok hatr saylr devletlerin hepsi de zaman zaman dmanlar aleyhindeTrklerle birlemi, hatta bununla da kalmayarak, zalim devletlerin tehdit ettii birok topluluk,Trkler saldrrsa kar koymayalm, birok Hristiyan Balkan devletleri gibi hkimiyetlerini ka-

bullenelim, demeye kadar gtrmlerdi ii(4).Demek ki, Trkler siyas dzeyde Avrupa konserine katlm bulunuyorlard. Ama bu, her bakmdankonserin iinde saylyorlar demek deildi. Tabi olarak, ideolojik eliki unsuru, din dmanlk,silinmiyordu. Norman Da-niel gzel anlatm: Ortaada slm dini ile ilgili imajn ana izgilerideimemiti henz. Bu imaj hep dmanca idi. Geni lde kmseyen ve anlamaya almayan buimaj hep ayn kalyordu. Bununla beraber, Hristiyan camias iindeki din kinler ylesine iddetli idiki, slm sanld kadar kt ve iren olmayabilirdi. Ortaada s-(3) Bkz. N. DANIEL, islam, Europe and Empire (slm, Avrupa ve mparatorluk), Edinburg,1966.

(4) J. BURCKHARDT, Die Kultur der Renaissance in Italien (talya'da Rnesans Kltr),Bas,el, 1860. 1. blmn ngilizce tercmesi Londra, Phaidon Press, 1944 sn. 59, Bkz. F.BABINGER, Mahomet II le Conquerant et Son Temps (Fatih II. Mehmet ve Zaman), Franszcatercmesi, Paris, Payot 1954, sh. 396 v.d.40lmiyet Hristiyanln bir sapt, bir eit izm olarak kabul edilmemi miydi? Dante, slmiyet'i

byle grmyor muydu? izmler oaldka oalmt. Onlarn da slmiyet gibi siyas bir uzantlarvard. slmiyet'i de btn bu ideolojiler arasnda bir yere oturtmak lzm geliyordu. En zararl izninslmlk olduu sylenemezdi herhalde (5).Kltr dzeyine gelince, bazlarna gre Trkler o zaman moda olan hayal ecereler iine Avrupakavimlerinin kardei olarak sokuturulabilir. Mesela, neden Truvallarn ocuu olmasnlard,Franszlar ve talyanlar gibi onlar da kral Priam'n veya cedlerinin torunu olabilirlerdi. Bakalar olmaz

diyordu. Byle olursa, Anadolu'nun Trklere braklmas gerekmez miydi? tirazclar baka bir tez ilerisryorlard. skitlerin torunu olmalyd Trkler. Bylece Hristiyanlarla aralarndaki dmanlk daizaha kavuuyordu az ok(6) Demek ki, kfirlere kar bir savatan ok barbarlara kar bir savunmaszkonusu. Herodotos'u ve Ksenophon'u okumu kimselerin ok houna gidiyordu bu.slm denince Trk geliyordu akla. Trk kelimesi Mslman kelimesi ile e anlamdadr artk. Avruparanllar da tanmaya balamt. ranllarn Osmanl devletine kar duyduu siyas ve din dmanlkyznden karmak birtakm siyas pazarlklar yaplyordu. Uzaktan uzaa Hint Mslmanlar veonlarn dillere destan hkmdarlar ile de iliki kurulmutu. Araplara gelince siyas bakmdan hi birnemleri kalmamt. Dou denince tasavvur edilen tabloda ancak arada bir boy gsterip kayboluyor,en az Joinville dneminden beri olduu gibi, yamac(5) V. SEGESVARY'nin tezi, L'Islam et la Reforme, etde sur l'attitude des Reformateurs

Zuriohois envers l'Islam (1510-1550) (slm ve reform, Zrih'li Reformcularn slmiyetKarsndaki Tutumlar zerine alma 1510-1550) Lozan, 1977.(6) Bkz. R. SCHVVOEBEL, The Shadow of the Crescent, The Renaissance Image of theTurfk (1453-1517) (Hillin glgesi, Trk'n Rnesansdaki imaj (1453-1517), Nieuwkoop,1967.41gebelerle bir tutuluyorlard. Sarazen deyimi yava yava kullanlmaz olmutu.Birtakm bilginler tarafndan skit asll yabaniler olarak gsterilmekte ise de, Mslman TrklerAvrupa'nn en gl devletinin sahibi olmakta devam ediyorlard. stanbul dillere destan gzellikleriile onlarn elindeydi. imdi ulam imknlar gelimi ve bu sayede o bedialar da daha yakndantannmaa balanmt. Babli'nin debdebesi Avrupalnn gzlerini kamatryordu, Devlet-i liye'ningc dizlerinin ban zyordu. Daha nce de altn izmilerdi ya... 14. Louis 1687'de elilerinin

btn bir mahalle zerindeki imtiyazlarndan vazgemesini, nk bu yzden o mahallenin bir serseriyata haline geldiini sylemek kstahlnda bulunan papay tehdit iin, senin aforozun vz gelir


17/72

gibilerden Roma'ya bir ordu gndermiti. Oysa ayn Gne Kral stanbul'daki elilerinin zindanaatlmasn, tokatlanmasn, haraca balanmasn ve elilik memurlarnn eitli hakaretlere uramasnsineye ekiyordu (').(7) Bkz. F. GRENARD, Grandeur et Decadence de l'Asie, Paris, Colin, 1939 sh. 130. Trketercmesi: Asya'nn stnl ve Dknl eviren: Hamdi Varolu, stanbul 1941.42

4. BR ARADA YAAYITAN TARAFSIZLIAYaknlama, sklaan siyas ilikiler, iktisad mnasebetlerin gelimesi, Dou'yu dolaan yolcularn vemisyonerlerin sayca art, Avrupa'da Hristiyanln ideolojik birliinin ve hkimiyetinin sarslyznden Mslman Dou'nun tarafsz olarak incelenmesi ok daha kolaylamt. Hatta siyasetilerve bezirganlar iin byle bir inceleme imdi eskisinden ok daha zorunluydu. Arnold von Harff'n1496'daki aratrmasndan sonra ayrntl, aydnlk, gevezilie kamayan ve mmkn olduu kadarobjektif tasvirler oalmaa balar. Artk yaay tarzlarnn, Hristiyan ahlkna az veya ok aykrolup olmadklarna pek baklmaz. rf ve detler objektif olarak tahlil edilir. Osmanl devletinin siyas,idar ve asker dzeni zerine mtalalar alp yrr. Geri bu mtalaalar ok defa eletiricidir ama,

birok bakmlardan etkin olduklar iin de genel olarak hayranlk belirtir. Btn olarak MslmanDou zengin ve drt ba mamur bir blgedir stn bir medeniyet, muhteem abideler, eriilmeyecekkadar atafatl saraylar...Rnesans btn milletleri ve bilgileri kucaklamak istiyordu. O dnemin kltrel ifadesi tasannu'akaar. Mslman Dou ile yakn Dou aratrmalarnda bu yapmackl ifadeyi buluruz. Ne var ki,Dou'ya kar duyulan merak, egzotizm deildir henz. Baka bir deyile, Bat, kendi yaaddnyaya, sanat veya yaama tarz yardm ile, kendisininkine benzemeyen bir dnyay tamakistemez. Avrupa'ya dnnce birka seyyah, Trkler gibi giyinir.43Egzotizmin ilk izlerine henz bu tek tk insanlarda rastlarz. Ama daha ok Dou dnyas batl gibigiyinir. Hatta bu Dou, Aristo (1474-15333'da veya l Tasso (1544-15593'da olduu gibi byl birkisveye brnm de olsa... Paralar ve konu gerekten Dou'dan alnm. Kaynak batan baa Doutarihi olsa bile (Marlowe'un -1587 -Tamburlaine'ni byledir3 durum deimez. Okuyucu veya seyirci

bu masalms hikyelere baylr. Ama hi kimse onlarda Mslman Dou'nun tarihine ve yaaynadair bilgiler aramaz.

Ne var ki, yolcularn ve diplomatlarn getirdii sahih bilgilerin basks da kendini yava yavahissettirir. Mahall renk ister istemez dikkate alnmaya balar. Uzun zamandan beri sa'nn veyaHavarilerin resimlerini yapanlar, Sanhedrin'leri veya Dou hkmdarlarn sarkl olarak gsterirler.Otello'da Maribli asln ifa eden o uursuz mendil (kalmtr yalnz, bir ingenenin babasna vermiolduu mendil. Bununla beraber 1670'de Moliere Kibarlk Budalasnn gln treninde sahidenTrke cmleler aktarr. 1672'de ise Racine Bayaztn nsznde, Trklerin tarihi ile ilgili

belgelerden faydalandn srarla belirtir. Corneille'le yandalar Racine'e krlar. Sahneyekardn kiilerden hibiri stanbul'da yaayan bir insan gibi konumuyor derler. Hepsinin srtndakielbiseler Trk, ama duygular Fransz. Racine daha sonraki nszlerde cevap vermek lzumunu duyar:Ben trajedimde Trklerin yaay v ahlk hakknda bildiklerimizi ifade etmeye altm.Egzotik konular ortaadan bu yana Bat edebiyatlarnda aralksz olarak karmza kar. Birok

yazarlar bu edeb eserleri hi deilse ayrntlarnda mahall renklerle zenginletirmeye alr.Egzotizm 17. yzylda sanat alannda aka gze arpar. 18. asrda ise her alana taar. Yine de Doumedeniyetleri hakknda elde edilen sahih bilgiler sanat ve edebiyata geerken arptlrlar. nk

bambaka bir dnya grnn egemen olduu br btn iinde erimilerdir. Bu dnya grcihanmul ol-44duunu sanr, hakikatte ise hi de yle deildir. Medeni yetlerin grecelii soyut bir kavramdr. Bukavram 18. asrda kesin olarak ifade edilir. Fakat bu soyut kavramdan her trl rk-merkezciliktensyrlm btnlere gemek ve egzotizmleri o btnler iine yerletirmek ok ar gerekleebilecektir.Bu srecin bugn bile sona ermedii dnlebilir. Bu sre Avrupa medeniyetinin merkezindekiideolojiye yani Hristiyanla atfedilen imtiyazn ortadan kalk ile balamtr. Balamtr' ama, aynimtiyaz bu kere de yeni ideolojilere, Avrupa'nn kltrne, duyarllna ve selim zevkine aktarlmtr.

Artk slm'n deerleri ve fikirleri mutlak birer hata olarak damgalanmyor. Bunun iin slm


18/72

dnyasn objektif olarak incelemek kabildir. Uygulanan politika, yolcularn ve ticaretle uraanlarntarafsz mahedeleri bu srecin yollarn amtr. lmin yeni akmlar da glendirmitir sreci.Tarih almalar da, sosyal dzeyde polemik ama tasalar dahi, belli bir objektiflie ynelmektedir.Kald ki, byle bir polemik ama, gittike etkisini kaybetmekte ve ortadan kalkmaktadr. Para parahakikatler, ya polemik terkipler hazrlamaya yaryordu, yahut hakikati arptyordu. lim artk hakikatihakikat olduu iin aramaktadr. Olaylar hep uurd terkipler iinde birbiriyle kaynar. Fakat, pein

pein, uurlu bir ideolojik terkibe hizmet etsinler diye aratrlp, seilip ilenmi olmamalar da bykbir aamadr.455. ORYANTALZMN DOUUYzde yz ideolojik bir itile nce diller renilir ve malzemeler toplanr. Daha ortaada, spanya'daArapa tetkikleri byle balamt: Misyonerlerin hizmetinde bir faaliyet. 1492'de Granada dnce,

bu almalar da anlamlarn kaybettiler. Ortada Romanca konuan maribi bir aznlk kald. Faaliyet,bran tetkikleri iinde kaynatrlarak Roma'da devam edecekti. Zira Papa hkmeti dou kiliselerinin

birletirilmesini istiyordu. niversel bir kltr peinde koan hmanizmle siyas ve ticar karlar, bualmalar slm tetkikler btn olarak geniletti. Guillaume Postel (1510-1581) mistik'ti, hattadeliydi, Hristiyanln cokun bir savunucusuydu, bir Fransz vatanperveriydi, dnyann en angaje

bilginiydi. Buna ramen dillerin ve kavimlerin incelenmesine byk yardmlar oldu. Ayrca, Doulkelerinde ok nemli yazmalar toplad f1). rencisi olan Joseph Scaliger (1540-1609) ansiklopedikbilgileri olan bir limdi. Misyonerlik almalarn bir yana brakarak oryantalizmle urat. 1586'daAvrupa'da Arapa, tipografinin emrinde bir matbaa olacakt. Matbaay kuran Toskanya byk dukaskardinal Medicis'li Ferdinand'dr. phesiz ki matbaa misyoner faa-(x) G. Postel'le ilgili olarak bkz. F. SECRET, Les Kabbalistes Chretiens de la Renaissance (RnesanstaKabalist Hristiyanlar) Paris 1964, sh. 171 vd., Y. MOUBARAC, Recherches sur la Pensee Chretienneet l'Islam (slmiyet ve Hristiyan Dnce zerine Aratrmalar), Beyrut 1977, sh. 45 v.d.46liyetine de hizmet ediyordu ama, balangtan itibaren bn Sina'nn tbb ve felsef eserlerini, nahiv,corafya, matematik kitaplarn da basyordu. Ayn faaliyet 16. asrn sonlarnda ve 17. asrn balarndaParis'te, Hollanda'da, Almanya'da bilhassa bni Sina tbbnn daha iyi renilmesi iin

balayacakt.16. asrn sonu ile 17. nin balar, btn alanlarda ilmi bir tekiltn gelimesine tank olur. deolojik,siyas ve ya iktisad birtakm tasarlar gerekletirmek uruna kullanlan, beslenen, desteklenenuzmanlam bir tekilt. Gl devletlerin himaye ettii ve denetledii iktisad byme birokalanlarda bilginin gelimesini, lzumlu hatta vazgeilmez klyordu. Yukardan gelen itiin eseriydi bunisb rgtleni, belli lde bir uzmanlamay gerektiriyordu. Rnesansn ferdiyetiansiklopedizmine ters den bir uzmanlama. Bu eilimlere dayanarak bilginin elde edilmesi veyazlmas iin devletler kendiliinden kurulan bu tekilt an koruyor ve finanse ediyordu. Ayrcailm aratrmann peinden komann sosyal bir grev olduu dncesi de yaylyordu. Uzmanlamave bir dereceye kadar planlama sonucunda saylan, gittike artan aratrclar ibirlii yapmak zorundakalyorlard. Bu temayl yznden herkesin ufku daralyor ve ykseli emelleri snrlanyordu.Bununla beraber blgesel bir tarafszlk da salyordu bu eilim. Uzmanlaan bilgin kendini snrl

bir i grmekle ykml sayyordu. Ama bu ii bilinli olarak baarmas lzmd. Terkip endiesindenkurtulmu olduu iin, yaptklannm ideolojik, felsef ve sosyal neticelerini karmasn bakalarna

brakabiliyordu. Niceleri bir neticeye varmak sabrszl yznden, Rnesans'n ansiklopedikryalarn burdururken, gittike kesinleen bir zmreye, cidd limler zmresinin dnda kalan, azok aydnlanm fantezistler zmresine katldlar. Yanlarnda filozoflar vard yalnz. nk beeriilimlerin problematii henz yeteri kadar ilerlememi ve genel felsefenin alan dna kamamthenz. deolojik oulculuk (plralizm) ancak din savalar nihayete erdikten sonra47Avrupa'ya yerleecekti. Bu sava iinde iken hibir kesim dmann niha olarak yenememiti. Onuniin de eitli ideolojilere mensup limler ibirlii yapabiliyorlard. Bu da tarafszl salayabiliyordu.Bu genel faktrler oryantalizm alannda da etkili olmutur. Papalkla birok Hristiyanlar kiliselerin

birlemesinden yanaydlar. Dou Hristiyanlar ile anlamak istiyorlard. Bunun iin de onlarndillerini ve kitaplarn tanmak lzmd. ngiltere, Fransa, Birlemi Provansler iin nemli olan dahaok Dou ticareti ile Dou'daki siyas emelleri idi. Artan ulam kolaylklar sayesinde Marun limler


19/72

Avrupa'ya geliyordu. Nitekim Erpenius 1611'de Conflans'da Mslman bir Fasl tacirlekarlaacaktr. Katolik ve Protestanlar arasndaki tartmalarda n safta gelen Kitab- Mukaddesyorumu da Dou filolojilerin incelenmesine zemin hazrlar. Arap dnyas aleyhindeki tepkiyeramen, tabipler hep bni Sina ile ilgilenirler. Trk tehlikesi yznden Osmanl mparatorluunu veslmiyeti daha yakndan tanmak ihtiyac duyulur. Osmanl devleti, inhitat dnemine girince daha

byk bir sknetle ele alnp incelenebilir. Avrupa'nn gc de, kltr de artmaktadr. Dousaraylarnda saylar gittike artan Avrupal seyyahlara kar duyulan tecesss artar. Bu seyyahlarhenz snrl alanlarda, bilhassa askerlik sanatnda pratik reeteler getirmektedir.Gittike sklaan bu ilikiler, bu uralar, bu artlar, gnden gne glenen bir oryantalistler anndouunu izah eder. lk Arapa krss Paris'te College de France'da 1539'da kurulur, GuillaumePostel iin. Gerek bir rnesans adam olan bu yar ermi bilgin birtakm ders kitaplar yaymlar.Ama asl hizmeti, yetitirdii rencilerdir. Mesela, bir Joseph Scaliger olduka nemli bir Doukltr ile donanmtr. Ktphanelerdeki yazma kolleksiyonlar sayesinde limler cidd bilgiler eldeedebilirler. Matbaa ve daha da ok Arapa harfler kullanan matbaa sayesinde, bu konular zerindealanlar birbirlerinin eserlerinden de kolayca yararlanabilir. Bir uzmanlar kafi-48lesi vazgeilmez alma aralarn hazrlar; gramerler, lugatlar ve ana metinler. Bunlarn bandaHollandal Erpenius (Thomas van Erpe) (1584-1624) gelir. lk Arapa grameri ve salam filolojikyntemlere dayanarak ilk ana metinleri yaymlayan odur. Sonra onun akirdi Jacop Go-lius (1596-1667). 1680'de Avusturya'da Lorrain'li Franz Meninski byk Trk lgatini yaymlar. Dou

bilimlerini inceleyen krsler oalr. Paris, bu alanda tek ehir deildir. F. Ravlenghien(Raphelengus) (1539-1597), 1593'lerden itibaren Leiden'de Arapa okutur. VIII. Urbain, 1627'deRoma'da bir propaganda koleji kurar, faal bir aratrma merkezi. Edward Pocock 1638'de, Oxford'da

bir Arapa krss aar.Uzmanlar, ilim uruna ilim peindedirler. alma aralarn, malzemeleri, az-ok snrl incelemeleritoplarlar. Bazan bu eserlerde toplumda egemen olan ideolojinin etkisiyle yerlemi genel grleatan unsurlar bulunsa da bilginler ilerini srdrrler. Amalar uurlu olarak yerlemi imajdzeltmek veya egemen ideolojiyi ykmak deildir. ok defa tutucudurlar. Ama 17. asrn sonlaryla18. asrn balarndaki genel hava onlar da etkiler. Artk Hristiyanl gklere karmak ve ne

pahasna olursa olsun slmiyet'e atmak gibi bir zorunluluklar yoktur. Hristiyan ideolojisine sadkolduklarna dair samimi veya yalandan birtakm beyanlarda bulunmakla yetinebilirler, bu daaratrmalarnn muhtevasn bozmaz, tarafszlklarna halel getirmez.deolojik grecelik bilginlerden nce aydnlarla aydn okuyucular etkiler. Ama hava elverilidir artk.Bilginler rahat rahat alabilirler. Mslman Dou'ya, kar konmaz bir merak duyanlar, gnllerinegre i grebilir.Barthelmy d'Herbelot (1625-1695) toplad olduka bol malzemeye dayanarak Dou Ktphanesiadl eserini yaymlar. slm Ansiklopedisinin ilk tasla olan Dou Ktphanesi, d'Herbelot'nunlmnden sonra Galland tarafndan 1697'de yaymlanr. Antoine Galland (1646-1715) 17. asrn

balarnda Binbir Gece Masallarnn tercme-49

sini yaymlayarak (1704-1717) douya kar beslenen merak bir tutku haline getirir (2

). Artkslm dnyas Deccal'in at koturduu bir lem olarak grlmez. Egzotik bir medeniyetinvatandr Dou, airane bir medeniyetin. O masal ikliminde serazat cinler yaar. Avrupa'daki

pen masallarna baylan okuyucular iin sihirli bir dnyadr Binbir Gece (3).(2) Bkz. M. ABDEL-HALM, Antoine Galland, sa Vie et son Ouevre, (Antoine Galland,Hayat ve Eserleri), Paris, 1964.(3) Bkz. M. L. DUFRENOY, L'Orient Romanesque en France (1704-1789) (Fransa'daRomanesk Dou 1704-1789) Montreal 1946-47, 2 cilt, 3. cilt, Amsterdam, 1975.506. AYDINLIKLAR AIHristiyan ideolojisi dnda, birtakm amel tercihlere ahid oluruz nce. Bu tercihler etrafnda

hizipi, blgeci ideoloji izgileri belirir. Bu izgiler zamanla muhteva kazanr, ve seslerinidaha byk bir cesaretle ykseltmeye balarlar. Hristiyan ideolojiden bamsz olmakla


20/72

kalmazlar, onunla rekabet de ederler. Onlar da, Hristiyanlk gibi, topyekn bir dnya grolmak isterler: Aydnlklar ann aklc, ilerici, laik ideolojisi. Kurulu siyas dzeni korumakve kollamak isteyen Ortaa dnya grne sava alr. Rnesans'dan beri sregelen Ortaaobskran-tizmi ile sava, imdi Hristiyanla kar bir sava grnmn almtr.Hristiyanln vaktiyle dayand gler bir ideoloji halinde kemiklemi ve din bu kabuk-dan

kendini zamannda kurtaramamtr. Bu ynyle, daha ok Katolik lkelerde, siyas yaplarabal kalmtr. Oysa, ykselen gler bu yaplara gitgide daha az tahamml etmektedirler.Artk Hristiyanla rakib olan yeni ideolojiyi tarafsz bir gzle, hatt sonralar sempati ile elealmak kabildi. Rakib ideolojide Hristiyanla aykr birtakm deerler aranyor ve hi phesiz,farknda olmadan, bulunuyordu da.XVII. yzylda birok yazarlar Orta-an pein hkmlerine ve ar hcumlara kar slm'nmdafaasn yklenmi ve slm dininin deerini ve samimiyetini ispat etmilerdi. Bunlardan

biri de Richard Simon (1638-1712) f1). Simon samimi bir Katolikti. Ama salam bir ilimtemeline(1) Bkz. Ek II, Maxime RODNSON, Dogmalardan Syrl.Richard Simon ve

51dayanyordu. Bunun iin hem incil'in tefsirinde hem de Dou Hristiyanlarnn yazlarndagrd dogmatik tahriflere sava at. Levant kavimlerinin inan ve detlerinin tenkidi tarihiadl eserinde (1684), nce Dou Hristiyanlarnn inan ve yinlerini ele ald. Sonra da slmitikatlarn ve ibadetlerini inceledi. Bir Mslman kelm-cmn eserine dayanarak aydnlk veveciz bir ekilde izah etti konuyu. Ne hakarete bavurdu ne tezyife. Zaman zaman yerindedeerlendirmelerden, hatt hayranlktan bile geri durmad. Arnauld, slmiyet konusunda fazlatarafszsn diye sulaynca slm ahlklarn okursan meseleyi anlarsn cevabnverecektir. slm konularda Si-mon'dan daha ok ve daha derin bilgisi olan Hollandal birArabizan A Reland 1705'de, slm dininin srf slm kaynaklara dayanarak tarafsz bir izahnyapacakt. Filozof Pierre Bayie slmm insafna hayrand. Kamusunun birinci basksnda (1697)Hz. Muhammed'in hayatn olduu gibi anlatt. Daha sonraki basklarnda yeni kan ilm eser-lerin ndan faydalanarak Peygamberin hl tercmesini zenginletirecekti. Bir sonraki nesiltarafszlktan vazgeip hayranla ynelecekti.Osmanl devletinin her trl din dnceye gsterdii msamaha Bayie ve dier birokyazarlar tarafndan Hristiyanlara rnek diye sunuluyordu. ki asr nce de spanya YahudileriOsmanl mparatorluuna snmlard. imdi de Macaristan ve Transilvanya Kalvinist'leri,Silezya Protestanlar, Rusya'nn eski dinine bal Kazaklar Katolik veya Ortodoks zulmdenkorunmak iin kapa Devlet-i Aliyye'ye atyorlard. slmiyet akla uygun (rasyonel) bir dinolarak grlyordu. Oysa Hristiyan nasslar akla aka aykryd. stelik slmiyet, bir yandaninsanlar ahlk bir yaaya arrken bir yandan da bedenin, duyularn, toplum hayatnn

ihtiyalarn da kabul ediyordu. Ksaca slmiyet Aydnlklar anda birok insanlarnbenimsemi olduu deizm'e ok yaknd. Tarih dzeyinde slmiyetin medeniletirici rol birkat daha yceliyordu. Belli ki medeniyet, manastrlardan kmam-52ti. Kayna mrik Yunanllarla Romallard medeniyetin. Avrupa'ya Araplar tarafndangetirilmiti.Leibniz'in (1646-1716) kanaati da bu merkezdeydi. 1720 de Hz. Muhammed bir yalancdeildir (2) balkl bir risale neredildi. Yazan belli deildi. 1730'da Boulainvil-lers'li Henrislm peygamberini ycelten Muhammed'in Hayat isimli kitab yaymlad. Voltaire, slmmedeniyetinin hayranyd. an zihniyeti, niversite dndaki yazarlar da etkileyecekti.Hukuku ve Arabist George Sale (1697-1736) bunlardan biridir. Bu zat 1734'de Kur'an'n n-

gilizce tercmesini yaymlad. Eserin bana da, daha sonra birok yazarlarn faydalanaca,uzunca bir giri koydu. nclerden biri de Alman limi Reiske (1716-1774). Kendi kendini


21/72

yetitiren bu zat, Arab edebiyat ve tarihinin zamannda benzeri olmayan parlak biraratrcsyd. Yorulma nedir 'bilmeyen J. J. Reiske, hocalar Schultens ve Michaelis tarafndanok hrpaland nk onlar Arapa ile ilgili incelemeleri din filoloji ve Kitab- Mukaddestefsirleri iinde tutmak istiyorlard. O byk ilim adam da slmm temelinde ilh bir ynolduunu anlamt. Oxford'da hoca olan Simon Ockley (1678-1720) Araplarn Tarihini

yazarken (1708) Mslman Douyu Bat karsnda gklere karyordu (3

). (Eser, oryantalizmaratrmalarnn neticelerini geni okuyucu kitlelerine tantmak iin giriilen ilk teebbst). Bulimler derin aratrmalaryla ortaya yeni dnceler getirmilerdi. Voltaire gibi yazarlar buyeni dncelerin terkibini yaptlar. Ed-ward Gibbon (1737-94) insanln kltr ve fikirtarihinde slm dnyasna yksek bir yer ayrd. Bir gelenek kuruluyordu yava yava. Hz.Muhammed insafl ve bilge bir ynetici ve bir kanun koyucu idi.Gerekten de XVIII. asrn Mslman Douya bak(2) N. DANEL, islam and the West, sh. 288.(3) Bkz. Paul HAZARD, La Crise de la Conscience Europe-enne 1680-1715, Paris 1935, c. I,sh. 22. Trke tercmesi, Bat Dncesindeki Byk Deime, eviren Erol Gngr, TurYaynlan, stanbul.

53kardee olmutur. yimserlik bu asrn hakik dinidir. Bu zinde optimizm yle bir inanca yolamt: insanlar ftr kabiliyetleri bakmndan eittirler. Bu itibarla Bat, slm dnyasaleyhinde sylenen eyleri tenkiti bir grle ele alabilirdi artk. Dou'da gaddarlk veyabanilik var, diyorlard. Doruydu da... Ama Bat stten km gm kak myd sanki...Gsterilmiti ki esirlik Osmanllarda baka lkelerinkinden ok daha yumuakt. Hristiyanlarnda korsanlkta onlardan geri olduu sylenemezdi. stibdat yz karas bir siyas idareydi. Amaincelenmesi de lzmd. Her yntem gibi ekolojik ve sosyal sebeplerle izah edilebilirdi.Dounun iinde bulunduu coraf artlar despotizmi gelitirmiti belki, ama bu, zaman zaman

baka lkelerde de grlmemi miydi? Coraf millerin ok mhim olduuna inananMontesquieu, ran'daki ynetim ekline nc olarak Domitianus'u gsterir. Mslmanlarncinsiyet meselelerindeki nisbi hogrs, Orta-alarda Hristiyan-lar dehete drmCyahut anlayamadklar iin hayranlk uyandrmt). imdi ise ba kaygusu erotizm olan Battoplumu iin ok cazib hale gelmiti cins hrriyet. Aydnlklar anda Mslmanlar tekiinsanlardan farksz grnyorlard. Hem de ou, Avrupallardan stnd. Asrn sonlarnadoru eitli vesilelerle Douyu ziyaret eden Thomas Hope (1770-1831) yle yazacakt:Trkler, yobazln etkisinde kalmadklar zaman, hem drst hem de iyi kalplidirler.Candide'in sonunda daha olgunlaan kahramanlar, Trk bilgelerinin en nls diye tannan

bir derviin ve alkan, kanaatkar, siyasetle ilgisi olmayan yal bir Mslmann tlerineuyarak aradklar sulh-u selmeti stanbul civarnda bulurlar. Dou lkelerini birok seyyahlarziyaret etmekteydiler. Bunlardan bazlar, mesel misyonerler, dar grlydler. Szde

Douda yayorlard ama kendi i dnyalarna mahpustular. Bazlar ise, mesel James Bruce,Carsten Niebuhr, H. Maundrell, R. Pocock, J. de la Roque, N. Savary, Thomas Shaw ok ilgiekici bilgilerle dndler lkelerine. Bu bilgiler daha nceki asr-54

da Douyu ziyaret eden Chardin ve Tavernier gibi seyyahlarn aktard haberlerizenginletirdi.Mary Wortley Montagu, stanbul'un kadnlar dnyasna girdi. Haremlerin esrar ve masaldanuzak bir tablosunu sundu adalarna (4). Avrupa'ya seyahat eden birtakm HristiyanDoulular ise baka telden alyordu. stanbul'da bir saray saatisinin olu olan gen J. J.Rousseau, Neuchatel civarnda sahte bir papaza rastlar. Padiahn tabas olan bu szde papaz birRum maceraperestidir phesiz. Uzun zaman Msrda yaayan Giovanni Pao-lo Marana isminde

Cenevizli bir maceraperest'e byk n -salayan bir konu, Avrupa ahlk ve detleri hakknda


22/72

alayc bilgiler veren Trk casusu temas olmutur. Ayn tema Montesquieu'ye ranlMektuplarn yazarken de ilham kayna olacaktr C5).urasn da hatrlatalm... A. Galland gibi yazarlar Mslman Dounun egzotik ve byleyicigrnn sunmulard Avrupa'ya. Bu romantizm-ncesi eilim hl o kadar glyd ki yeni

bir aheserin douuna yol am-ti: William Beckford'un Vatheki (1781). Beckford 1780'

lerde Madrid'de Mehmed adl bir delikanlya gnl vermiti. Gl bir estetizm temaylVathek'e canllk kazandrr. Esoterizm asr sonunun ayrc vasfdr. Bu dnemin temsilcisibyk kipti Cagliostro'dur. Cagliostro, Douda uzun zaman seyahat etmi olmakla vnrd.William Jones'u Dou edebiyatlarna eken, Cagliostro'nunki kadar hayal bir estetizmolmutur. O da Voltaire ve daha birok yazarlar gibi, mesel Arapa iirleri klasik Greko-Latinvezinleriyle aktarm, ekil ve muhtevay elinden geldii kadar Avrupa llerine uydurmaaalmtr. Bununla beraber ansiklopedistlerin temsil ettii gereki, pozitivist,(4) Bkz. B. LEWIS, Some English Travellers in the East (Douya giden baz ngilizseyyahlar) in Middle Eastern Studies VO 4, No. 3, 1968, sh. 296-315.(5) P. HAZARD, a.g.e. I. sh. 20-23; M. L. DUFRENOY a.g.e. 8. 157, vd.55

ve niversalist temayl, canlln korumaktayd henz. Volney (1757-1820) gibi yazarlarndncesini biimlendiriyordu. Volney'in Suriye'de ve Msr'da Seyahat (1787) adl eseri titiztahlillerle dolu bir aheserdir. Sosyal ve siyas konularda dikkate lyk bir uzak grllk ierir.Yazar, airaneyi bir yana iter, gereklerin mahedesine adar kendini. Volney dou dillerini biliyordu.lm hamulesine diyecek yoktu. Fakat almalarn zamanndaki meseleler zerinde younlatrd.Msr seferinin plnlannda nemli bir rol oynayacakt. Bu sefer, Msr'n Tasviri (1809-1822) gibimuhteem bir bidenin hazrlanmasyla sonulanacakt. Bugne kadar bir benzerine rastlanmayancoraf, arkeolojik, demografik, tbb, teknolojik ve (kelime daha sonra doacaktr) sosyolojikalmalar koleksiyonu. Hepsi de cidd ve isabetli. Volney Dou tarihini ok iyi tanyordu. Bununla

beraber Dou tarihini anlamak iin en emin yolun ada Doudan balamak olduunu ileri srd.Konuulan Arapay daha iyi renmee alt. Orta-a Arap nahivilerini ok iyi tanyan, bununla

beraber meramlarn zamanlarndaki Araplara anlatamayan bilim adamlarn eletirir.Dikkatini gnn meselelerine harcamak ve olaylarn gerek mekanizmasn kavramaa almak,insan saf filoloji aratrmalarna gtrmez pek. Bu hakikate btn XVIII. asr boyunca ahidoluyoruz. talya'da Assemani gibi Maruni'ler, spanya'da Casiri, yazmalarn katalogunu vcudagetirirler. 1700'de XIV. Louis, 1754'de Marie-Therese tercman yetitirmek iin mektepler kurarlar.1784'de Wil-Ham Jones, Hindistan'da ilk ilm Oryantalistler Dernei'ni tesis eder: Bengal AsyaCemiyeti. Bengal'in Mslman blgesinde hem slmiyetle, hem de klasik Hind dilleri veedebiyatlaryla ilgilenen Britanyallar bir araya gelir. 1800(6) Bkz. Jean GAULMIER, L'ideologue Volney (deolog Volney) Beyrut 1951, tez, ve Un grandtemoin de la Revolution et de l'Empire, Volney (Volney: htillin ve mparatorluk dneminin Bykahidi) Paris, Hachette, 1959.56

de Dou Hindistan Kumpanyas, amel amalarla Fort Wil-liam College'i aar Kalkta'da. Kolejinhimayesi altnda^ ok defa, yerli yazarlar tarafndan ran ve Arab klsiklerinden nicesi evrilir veyaymlanr. Ayrca pratik bir ama gden el-kitaplar ve baka eserler hazrlanr. Hindistan'n: dndada umum kanaat hl u merkezdedir: Douyu tanmak vazgeilmez bir ihtiyatr. Ne var ki1820'lerde-Batc bir davran ar basmaa balar. Daha nceki temayl geerliliini kaybeder.1835'de Lord Macaulay btn Hind eitim sistemini, ngilizletirir7).(7) Raymond SCHWAB, La Renaissance Orientale (Dou Rnesans) Paris 1950, sh. 208 v.d..


23/72

7. ONDOKUZUNCU ASIR: EGZOTZM, EMPERYALZM, UZMANLAMA19. asrda birbiriyle kaynam temayl gryoruz: 1 karc ve emperyalist batclk, bu

batclk teki medeniyetleri kmser, 2 Romantik Egzotizm: Byl bir douya hayrandr,sefaleti arttka daha da cazipleir dou, 3 Uzmanlam erdisyon, hereyden nce eski alarnincelenmesine ynelir., Grne aldanmayalm. Bu temayl arasnda bir eliki yoktur. Daha ok

birbirini tamamlar.Romantik Egzotizm, ileri srld gibi Bat ile Dou arasndaki mnasebetlerin deimesinden deil(zaten dou Egzotizmi romantik egzotizmin herhangi bir yndr) batnn his dnyasndaki bir igelimeden domutur. Yaad lkeden ka arzusu deildir bu sadece, hayalimizde izilen veya

kendi izdiimiz ydeller tablosunda en gzel ve bize en az benzeyen ynler aramakdr da. Gurbetteher zaman bir gariplik vard. Ama imdi en garip olann merak iindeydi bat. Bu temayln kkAydnlklar adr. Rousseau'dan sonra batl, cokun duygulardan, ferdiden, arlktan ve yabanidenholanr. ngiliz n-romantizmi bu temaylden domutur, szde ilkel iire ktr. William Jones'untecessslerini arka ynelten de bu temayl deil mi? Alman Strum und Drang akm iin de aynieyleri syleyebiliriz. Bu akm iinde yer alan Herder (1744-1803) baka edebiyatlarla urat gibidou edebiyatlarna merak salar. stadn tarih sentez denemelerinde n plna slm'n katklar geer.n-58k ona gre Araplar Avrupa'nn hocalar idiler. Ne var ki egzotik dnyalar anlamak ve tanmakarzusu niversalist bir grten ayrlamayacakt uzun zaman. Klasik de diyebileceimiz bu grDou'da da baka lkelerde de her yerdeki ve her devirdeki insan arar Goethe (Gte) 'nin Hazreti

Muhammed iin yazd iirler bilhassa 1774'de-ki Mahomets Gezang, Voltaire'in 1742'deyazd, Mu-hammedle kyas edilemeyecek kadar airanedir, ama mahall renkten mahrumdur.Krk ksur yl sonra Goethe, 1819'da 12 mektupla (nme) Batnn Dou Divann yazarkenokuyucuyu ilk defa olarak douya hicret etmeye arr. air bu eserde H-dr pnarndan yeni birgenlik iecektir. Alimne notlar ve Divann sonundaki dou bilgisiyle meb dnceler bunun birdelili: Yine de Avrupal olduunu gizleyemedii iin okuyucularndan zr diler. Bilir ki, Mslman-lara yabanc olduu anlalacaktr. arkiyat Merks iin, Goethe'nin Dou'su mevcut olmayan birfantasmagoridir. Biraz ar bir hkm. H. Lichtenberger: evet diyecektir, nk Goethe'nin amacne douyu anlamaktr ne baty, onun tasvir etmek istedii insann kendisidir. nsan hem douda vardrhem de batda. Goethe bunu seziiyle kavramtr (').Goethe 1819'larda alm bir an zihn davrann devam ettiriyordu. Klasizm'e kar tepki,Almanya'da Fransz devriminin baarszl veya zaferinden ve Alman milliyetiliinin uyanndandoan dnce akmlar iinde grlmemi bir lye varmtr. Friedrich Schlegel (le-gel) 1800'denitibaren, gotik ile oryantalizmin klasik'e kar el ele vermesini ister. En stn romantizmi douda ara-malyz der ve baklarn Hind'e evirir. Balayan yeni dnemde, burjuva nesrinin almas, niverseliinde klasik btnleme ile gereklemiyor artk. Byye, zincirlerini(1) Dvan'n Franszca tercme sindeki Bkz. R. Schwab, a.g.e, sh. 386.giri. Paris, 1940,59

kran znele bavurmak, barbarn, bize benzemeyenin, garibin cazibesinden yararlanmakzorundayz (2).Bu yneli, phe yok ki dou incelemelerinin yeni bir itibar kazanmas

Documents

Maxime Rodinson-Batıyı Büyüleyen İslam