1

Czesaw Matusewicz

Wprowadzenie do psychologii

Janinie i Michaowi powicam.

Lublin 2005

2

Znajomo ludzi jest domen, ktrej nikt nigdy nie opanuje do perfekcji, i nawet najwytrawniejszy znawca cigle przyapuje si na bdach. A.Schopenhauer Sowo wstpne Prezentowane opracowanie zostao pomylane jako pomoc dydaktyczna dla studentw, rozpoczynajcych trudny proces przyswajania zawiych zagadnie wiedzy z dziedziny zwanej psychologi. Tak pojte zadanie wymaga odpowiedzi na dwa podstawowe pytania: co naley opisa, by studiujcy wyrobili moliwie dokadne wyobraenie o psychologii i, po drugie, jak naley opisa charakteryzowane zjawiska, prawidowoci i nurty mylenia, aby speni postulat komunikatywnoci przekazu. Dokonano w nim selekcji materiau na podstawie kryterium znaczenia, to jest przedstawiono wszystkie osignicia mylicieli i psychologw-empirykw, trwale, zdaniem autora, wpywajce na procesy bada psychologicznych. W tym zestawie znalazy si trudne problemy sformuowane jeszcze przez filozofw staroytnych, ale mimo licznych prb psychologw wspczesnych, nie rozwizane do dnia dzisiejszego. Przykadem mog to by pytania o istot czowieka i psychiki istot ywych. Wiemy na ten temat o wiele wicej ni staroytni myliciele, ale nadal daleko nam do wyjanienia tych zagadek natury. Z dorobku psychologw nowoytnych uwzgldniano przede wszystkim inspirujce teorie, koncepcje metodologiczne i pomysowe eksperymenty. Wspln waciwoci tych trzech elementw jest to, e wyznaczay one kierunki poszukiwa i toroway drog kolejnym pracom badawczym, wzbogacajcym wiedz o procesach psychiki czowieka. Pytanie o to jak naley opisa ukazywane zagadnienia moe wydawa si nie na miejscu. Wiadomo przecie jakimi prawidowociami rzdzi si komunikacja interpersonalna, istniej liczne publikacje i instrukcje podrczne na ten temat. Rzecz jednak nie sprowadza si do umiejtnoci technicznych przekazu. Problemy psychologiczne s tak powikane i tak wzajemnie przenikajce si, e trudno je uporzdkowa zgodnie z logiczn zasad wynikania lub nastpstwa czasowego. Najczciej badania najnowsze ukazuj zagadnienia bardziej dokadnie i wszechstronnie ni starsze. Wynika to m. in. z posugiwania si nowoczesn aparatur techniczn, lepszego przygotowania metodologicznego, wyszego poziomu wyksztacenia psychologicznego badaczy i innych. Zdarzaj si jednak i takie sytuacje, e nowe badania ukazyway donioso wczeniejszych koncepcji, niedocenianych naleycie w czasie ich powstawania. Naleao je przypomnie. Niekiedy z prezentowanym wtkiem gwnym kojarz si uboczne. W takich sytuacjach stosowano metod grona, tzn. charakterystyki wtku wiodcego i wskazywania na jego rnorodne powizania uboczne. Praktycznie owe powizania s demonstrowane w postaci tzw. ramek, jako ciekawostki lub wyrniajce si konsekwencje. Przyjcie tego sposobu prezentacji miao zapobiec uproszczeniu obrazu narastania wiedzy, przedstawianego niekiedy symbolicznie jako ciga linia wznoszca. Inn wan kwesti wyboru metody prezentacji problemw danej nauki jest jako jzyka narracji. Wydaje si rzecz oczywist, e jzyk profesjonalistw, w czystej postaci, jest zbyt trudny, a nawet niedostpny osobom rozpoczynajcym studia z danej dyscypliny. Chcc uatwi im przyswajanie specjalistycznych wiadomoci prbuje si niekiedy przedstawia prawa naukowe i wizje naukowcw w kategoriach jzyka potocznego. Uatwia to zapewne przyswajanie

3

informacji, ale nie sprzyja opanowaniu terminologii naukowej. Z powyszych powodw przyjto w niniejszym opracowaniu zasad posugiwania si jzykiem profesjonalnym, a rodkiem uatwiajcym jego rozumienie maj by w miar jasne i przejrzyste definicje oraz przykady stosowania wprowadzanych terminw. Mam nadziej, e taki sposb przekazania wiedzy o psychologii i badaniach psychologicznych okae si uytecznym i uatwi rozpoczynajcym studia przyswajanie dorobku tej dyscypliny naukowej, a take zapewni Czytelnikom poczucie satysfakcji z racji poznania tego, co byo dotychczas (jeeli byo!) nieznanym i tajemniczym. Na zakoczenie trzeba powiedzie czego Czytelnik nie znajdzie w przedkadanej pracy. Nie ma w niej omwienia koncepcji metodologii ani poszczeglnych metod bada psychologicznych. Wymagaj one dokadnej i wyczerpujcej zarazem prezentacji, niemoliwej do realizacji w syntetycznym wprowadzeniu. Nie ma w niej nawet pobienej charakterystyki psychologii stosowanej, wzbogaconej dzi i cigle wzbogacanej o liczne specjalizacje. To wykracza poza zakres wprowadzenia oglnoteoretycznego W obiegu czytelniczym w Polsce znajduj si obszerne, a nawet bardzo obszerne amerykaskie opracowania Wstpu do psychologii. Zawieraj one wiele cennych informacji szczegowych, dobre ilustracje graficzne i wiele przykadw zaczerpnitych z codziennego ycia amerykaskiego. Te ostatnie nie zawsze s czytelne dla polskiego odbiorcy. Dla osb zainteresowanych tymi pozycjami podaj ich wykaz. Oto on: E.R. Hilgard: Wprowadzenie do psychologii, PWN, Warszawa, 1967 r. D. G. Myers: Psychologia, Wyd. Zysk i Sp., Pozna 2003 r. Ph. Zimbardo: Psychologia i ycie,PWN, Warszawa, 1999 r.

CZ I Rozdzia I Psychologia przednaukowa Nie wiemy kiedy pojawiy i jak si ksztatoway pierwsze pojcia i wyobraenia psychologiczne, waciwe naszej kulturze. Domylamy si, e proces ten mia miejsce w latach 4500-3000 p.n.e. Trudno jednoznacznie przypisa autorstwo tych wytworw, by moe s one dzieem najstarszej kultury greckiej, ale nie mona te wykluczy zapoyczenia od innych ludw (ludu), w tym od Egipcjan. Prehistoryczni Grecy, podobnie jak ludzie wszelkich czasw dowiadczali blu, radoci, zmczenia, euforii, smutku itp. Obserwowali ludzi w sytuacji pracy, na wojnie, w trakcie wymiany dbr, zabawy i innych. Dostrzegali rnice midzy nimi. Jedni byli niezawodni w boju, uczciwi w handlu inni wrcz odwrotnie. Trzeba byo nauczy si okrela i dostrzega wspomniane rnice dla celw praktycznych. Ludziom czasw staroytnych znajomo psychiki czowieka bya rwnie potrzebna, aczkolwiek w rnym zakresie, jak nam, wspczesnym. Zainteresowania staroytnych Grekw czowiekiem i jego psychik nasiliy si w czasach przechodzenia od starego do nowego porzdku (ustroju niewolniczego), czasach chaosu walk i niepewnoci. W okresie siedmiu mdrcw pojawiy si maksymy o treci psychologicznomoralnej, ktre miay zastpi star, obyczajow regulacj zachowa ludzi w zmiennych sytuacjach spoecznych. Radzono np. zachowywanie umiaru, kierowanie si rozsdkiem, potpiano rozkosze (Rozkosze s miertelne, cnoty niemiertelne) i inne. Ta praktyczna wiedza sprowadzaa si w zasadzie do tzw. mdroci yciowej, pozwalaa unika

4

niebezpieczestw wspycia zbiorowego. Pomagaa odrni osobnika gronego od agodnego, wrogiego od nastawionego przyjanie, pobudzonego od spokojnego. Uatwiaa opowiedzenie si po waciwej stronie, dokonania waciwego wyboru drogi yciowej. Znajomo psychiki ludzkiej bya rwnie potrzebna, cho w rnym zakresie, ludziom czasw prehistorycznych, staroytnoci jak i nam, wspczesnym. Gromadzono obserwacje o ludziach metod anegdotyczn, zwracano uwag na wyjtkowo barwne przypadki, nie przestrzegano zasady systematycznoci w obserwowaniu, mimo to osignity poziom wiedzy i umiejtnoci jej wykorzystania wzbudzaj nasz szacunek.. Ilustruj t myl tre ramki 1. Ramka 1 Agamemnon, dowodzcy wojskami greckimi pod Troj, po wieloletnim, bezskutecznym obleganiu miasta, opuszczony przez zagniewanego Achillesa, dysponowa wojskiem o niskim morale. Wojownicy myleli raczej o domowych pieleszach, ni o walce z przeciwnikiem. Chcc pobudzi ich zapa do walki postanowi uy pomysowego fortelu. Zwoa, mianowicie, sekretn narad dowdcw oddziaw i uzgodni z nimi, e on na zgromadzeniu wojennym zaproponuje opuszczenie placu boju i powrt do domw, a oni temu przeciwstawi si. Zachc take, posugujc si chwytliwymi i zawczasu przygotowanymi argumentami, swoich podwadnych do podobnego czynu. Pomys zrealizowano, a rycerze uniesieni honorem wzbudzili u siebie zapa do boju. Takiego rozwizanie problemu nie powstydziby si wspczesny psycholog spoeczny, bowiem zostay tu wykorzystane zasady reaktancji i dysonansu postdecyzyjnego (patrz str. 223 ), opisane dokadnie w poowie XX wieku. Wzbudza to uznanie, a nawet podziw dla wczesnych ludzi, e dysponujc tak prostymi metodami, dochodzili oni do tak wysokiego poziomu wykorzystania wiedzy psychologicznej. Wyobraenia staroytnych Grekw o psychice ludzkiej s interesujce dla wspczesnego psychologa i z tego wzgldu, e to wanie one stay si podstaw, punktem wyjcia dalszych docieka i bada w tej dziedzinie nauki. Wiemy jak trudno wyzwoli si z raz przyjtych wyobrae i przekona , utrwalonych stereotypw mylenia i odczuwania. wiadczy o tym na przykad przekonanie o pechowej liczbie 13 , trwajce pono okoo 30 wiekw lub o szczliwej liczbie 7, modsze o 5 wiekw. Szczeglny wpyw na mylenie psychologiczne wywaro greckie pojmowanie duszy (psyche). Utosamiano je z tym, co dzisiaj nazywamy yciem. Staroytny Grek dzieli wiat na oywiony i nie oywiony, a temu pierwszemu przypisywano dusz, czyli czynnik oywiajcy, sprawczy. Wystpowa on wedug tych mniema zarwno u ludzi, zwierzt jak i u rolin. Powodowa trwanie organizmu jako caoci. Opuszcza ciao wraz z ostatnim tchnieniem, dlatego te skojarzono na trwae dusz z tchnieniem, duchem. Od momentu opuszczenia ciaa nastpowa jego rozpad, mier. Ale ycie nie ustawao, bo sdzono, e jest ono wieczne, a jedynie jego konkretne formy zmienne i zniszczalne (miertelne). Nie znano wic niemiertelnoci indywidualnej, niemiertelna bya jedynie zasada ycia. Czowieka w czasach, o ktrych mowa, traktowano jako mikrokosmos, w nim miay uwidacznia si te same waciwoci i prawa, ktre rzdz caym kosmosem. Z tego punktu widzenia przypisywano duszy ludzkiej takie, ktre wedug danego myliciela charakteryzoway cao istniejc. Jednak niemal powszechnie upatrywano w niej rdo ruchu, czynnika oywczego wobec ciaa. H e r a k l i t np. dowodzi, i jest ona ogniem, gdy w naturze jedynie ogie jest ywy, ruchliwy. A ycie jest ruchem, wieczn zmiennoci. ( Ciekawe, e do dzisiaj o czowieku

5

wawym, ruchliwym mwimy, i ma w sobie ogie!). D e m o k r y t z kolei, utrzymywa, e dusza, podobnie jak caa materia, jest zbudowana z atomw. Jednak jej atomy s bardzo drobne, gadkie (koliste), niezmiernie ruchliwe, i wanie dlatego oywiaj organizm. Zdolno do autogennego ruchu, jak wida, traktowano jako podstawow cech organizmw ywych, tosam z psyche. W najwczeniejszych koncepcjach psychologicznych nie dostrzegano substancjalnych rnic pomidzy dusz i ciaem, i jedno i drugie uznawane za materialne. Prezentowano pogld, ktry nazywamy m o n i z m e m m a t e r i a l i s t y c z n y m . Duszy przypisywano odmienn i szlachetniejsza funkcj nonika ycia i nie dostrzegano dalszych waciwoci, rnicych j od ciaa. Czucie np. rozumiano jako ruch czsteczek wewntrz ciaa wywoany ruchem przenikajcych do czsteczek zewntrznych. W tym kontekcie sformuowano zasad, e podobne dziaa na podobne, tzn. ogie (wiato) dziaa na ogie cielesny (byski w oku), powietrze dziaa na odpowiednie czstki w uchu, okrelony smak pokarmu zaley od tego, jakie drobiny przenikaj przez pory jzyka itp. Zapatrywania te podda gruntownej modyfikacji P l a t o n (427-347 p.n.e.) i to on wypracowa przesanki pogldw i teorii dominujcych a do koca XVII wieku. Niekiedy wykorzystuj je take psychologowie wspczeni. Przede wszystkim wzbogaci o wiele nowych elementw pojcie duszy. W dialogu pt. Fajdros pisa Bo to, co wiecznie si rusza nie umiera. Tylko to, co inne rzeczy porusza, a samo skdind ruch bierze, majc koniec ruchu ma te koniec ycia... Skoro tedy si pokazuje, e niemiertelne jest to, co samo siebie porusza, wolno powiedzie zupenie miao, e to wanie jest istota i pojcie duszy. Z zaoenia, e dusza sama z si moe by rdem ruchu wycign Platon wniosek, e jest ona niemierteln. W jego interpretacji znaczyo to, e dusza moe istnie i realnie istnieje poza konkretnym ciaem. Znaczy to, e prcz wiata obserwowalnego zmysowo musi istnie wiat niematerialny, duchowy, zdaniem Platona doskonay. Jest to pogld o charakterze d u a l i z m u , zaliczany do kategorii i d e a l i z m u o b i e k t y w n e g o . Dusza przez pewien czas przebywaa w wiecie prawdziwego bytu, w wiecie idei. I wanie stamtd wyniosa wiedz racjonaln o takich zjawiskach jak doskonae pikno, dobro, sprawiedliwo itp. Jest to wiedza o ideach i w swej istocie jest wiedz wrodzon. A zatem moemy zasadnie uzna Platona za ojca n a t y w i z m u , czyli pogldu o istnieniu wiedzy wrodzonej, nie pochodzcej z dowiadczenia. Pogld ten jest przedmiotem sporw do dnia dzisiejszego. Platon sdzi, e dusza nie jest jednolit, e skada si z trzech elementw: rozumu, podliwoci i popdliwoci. Pierwszy, lokowany w gowie, wystpuje u ludzi cenicych przyjemno poznawania, wiedzy, a takimi s mdrcy. Drugi, czerpicy przyjemno z przeywania emocji, lokowany w sercu, charakteryzuje ludzi walki, rycerzy. Trzeci, najsilniej wystpujcy u rolnikw zlokalizowa Platon w podbrzuszu. Kadego czowieka mona charakteryzowa na zasadzie przewagi jednego z tych elementw. Pierwszy jest racjonalny i szlachetny, godny osigania, stanowi cel zabiegw tych, ktrzy doskonal siebie. Pozwala on panowa nad sob, zachowywa rwnowag emocjonaln, zblia si do doskonaoci, jest wrcz ideaem. Dziki niemu czowiek dy do prawdy, dobra i pikna, przekracza granice naturalnej rzeczywistoci, pociga go t r a n s c e n d e n c j a . Dwa pozostae s irracjonalnymi, nie zasugujcymi na szacunek, z tym, e popdliwy zyska w oczach Platona wysza ocen ni podliwy. Ostatni, najniej stojcy w platoskiej hierarchii zosta przedstawiony niemal wycznie w kategoriach negatywnych. Ludzi o duszy podliwej

6

porwnuje Platon do byda, ...patrz zawsze w d i schylaj si ku ziemi, ku stoom, pas si tam i parz, a e kady z nich chce mie tego wicej, wic kopie jeden drugiego i bodzie elaznymi rogami i kopytami i zabijaj si nawzajem... Jasnym zatem staje si to, jakim miaby by wedug Platona czowiek godny szacunku. Byby to osobnik uksztatowany wedug arystokratycznego ideau, odpowiadaby wizji arystokracji ducha. Przypisywanie wyszoci przey duchowych (racjonalnych) nad cielesnymi, nie obca i nam wspczesnym, ma, jak wida, dug tradycj. Czowiek zgodnie z pogldem Platona jest istot dynamiczn, walcz w nim niekiedy zupenie przeciwstawne tendencje, bo do gosu dochodz rne elementy duszy. Filozof ten i poeta zarazem porwnuje czowieka do rydwanu zaprzgnitego w dwa konie, czarnego i biaego. Ostatni, piknej rasy, zawsze sucha wonicy, nie trzeba uywa na niego bata, daje si kierowa sowem. Czarnego z kolej rozpiera bezczelno i buta, nie sucha wonicy bo ma kudy w uszach, a kiedy ujrzy zjaw miosn prycha i staje dba i w dzikich podskokach pdzi przed siebie. Nie zwaa na sowa ani na ukucia, pdzi tam, gdzie niesie go popdliwo. Ten czarny ko niekiedy pojawia si w nas zupenie nieoczekiwanie w sposb zaskakujcy. Ludziom dobrym i szlachetnym ni si niekiedy, e na jakiej uczcie oberaj si niemiosiernie, jedz pokarmy powszechnie pogardzane, spkuj nieprzyzwoicie z osobami godnymi szacunku i podej kondycji. Ba! Nawet pozwalaj sobie na nieprzyzwoitoci z bogami. Ten fragment opisu pogldw Platona nasuwa nieodparte skojarzenie z jednym z gwnych wtkw prac Zygmunta Freuda. Platon nie ceni poznania zmysowego, okrela je jako ciemne, pozwalajce uchwyci jedynie zjawiskowo, pozory. Jego zdaniem istota rzeczy znajduje si poza zasigiem zmysowych zdolnoci poznawczych i jest dostpna jedynie poznaniu racjonalnemu. Prezentuje on zatem r a c j o n a l i z m p o z n a w c z y . Do swoich stwierdze, konstatacji dochodzi on poprzez operacje mylowe, zwane s p e k u l a c j a m i . Dlatego te jego pogldy maj charakter s p e k u l a t y w n y , a jego psychologia i podobne do niej pod tym wzgldem nosz nazw spekulatywnych. Wybitn postaci w dziejach psychologii by A r y s t o t e l e s (384-322 pne).Niektrzy uznaj go za ojca psychologii, poniewa napisa pierwsz ksik, pt. O duszy, powicon w caoci problematyce psychologicznej. Prezentowa orientacj przyrodnicz, zaleca prowadzenie dokadnych obserwacji zjawisk psychicznych i okrelanie warunkw ich powstawania i funkcjonowania. By rzecznikiem e m p i r y z m u p o z n a w c z e g o , surowym krytykiem metody spekulatywnej. Arystoteles by przekonany, e dusza, czynnik twrczy, forma i materia istniej jedynie jako cile poczone ze sob w postaci realnych bytw. Czowiek jest wanie takim bytem, czcym dusz (form) i materi (ciao). Po jego mierci przestaje istnie i jedno, i drugie, ulegajce przemianom. Istnieje wic jedynie materia uksztatowana. I to jest gwna myl pogldu, zwanego h y l e m o r f i z m e m . Zgodnie z tradycj uzna Arystoteles istnienie trzech rodzajw duszy, tezie tej nada jednak swoist interpretacj. Duszy rolinnej przypisa jedynie funkcje wegetatywne (wzrost, rozmnaanie, odywianie),dusz zwierzc uzna jako bogatsz o spostrzegania, uczucia, popdy i zdolno poruszania, a dusz czowieka potraktowa jako rozumn, doskonalsz ni pozostae. Jednak unikn uproszcze, spotykanych u poprzednikw. Jego zdaniem w duszy rozumniej zawieraj si elementy wegetatywne i zmysowe , jest ona jakby ich syntez, now jakoci. Podobnie jak kwadrat zawiera w sobie dwa trjkty prostoktne, ale nie jest ich sum. Zgodnie z zaoeniami hilomorfizmu funkcje psychiczne przypisywa Arystoteles czowiekowi, to on, a nie dusza, odczuwa, myli, uczy si, mieje. Czyni to dziki waciwociom

7

(zdolnociom) duszy. Mwienie, e dusza myli jest tak samo niedorzeczne jak utrzymywanie, e dusza muruje, sprzedaje czy przdzie. W koncepcji Arystotelesa ciao przestao peni rol wiezienia duszy (Platon) a nabrao pozytywnego znaczenia. Istnieje, bowiem, swoista odpowiednio duszy i ciaa, np. dusza ludzka nie moe poczy si z materi kamienia, gdy ta nie jest dla niej odpowiedni. Takie rozumienie istoty ciaa umoliwio Arystotelesowi przedstawienie zasad funkcjonowania zmysw, sformuowania zasady relatywizmu w spostrzeganiu (doznanie jest znajomoci rnicy). Z analizy postrzegania zmysowego wywid Arystoteles koncepcj z m y s u w s p l n e g o . Jego funkcj widzia w czeniu jakoci danych w wicej ni jednym zmyle, np. okrgoci, w uwiadamianiu doznawania (argument samowiedzy) oraz formowaniu marze sennych i przey fantazyjnych. Koncepcja ta odegraa znaczc role w psychologii. Znaczc rol w pogldach Arystotelesa odgrywa rozum. Nie jest to wyranie przedstawiony element psychiki, nie ma swego organu jak poszczeglne zmysy, cho dziaa podobnie do nich. Jest taktowany funkcjonalne, przypisuje mu twrca koncepcji zdolno owietlania rzeczy ciemnych, trudnych do zrozumienia, kierowania czowieka ku odpowiednim celom, tworzenia sztuki i docieka poznawczych. Odpowiednio do funkcji odrnia Arystoteles rozum praktyczny i teoretyczny. Do bardziej skomplikowanego kryterium odwouje si przedstawiany autor rozrniajc rozum bierny i czynny. Pierwszy funkcjonuje poznawczo, dziki niemu przebiegaj wszystkie operacje mylenia, jest przy tym miertelny, zanika wraz ze mierci czowieka. Rozum czynny jest natomiast niemiertelny, jest pierwsz przyczyn ruchu, tchnieniem oywiajcym, czyst energi. Zdaniem W. Tatarkiewicza koncepcja rozumu czystego stanowi metafizyczny wtrt w przyrodniczym systemie pogldw Arystotelesa i wiadczy o niekonsekwencji myliciela. Dziea Arystotelesa byy szczytowym osigniciem nauki staroytnej Grecji, pogldy w nich przedstawione dominoway w kulturze europejskiej przez nastpnych kilkanacie wiekw. Pocztkowo byy rdem inspiracji, a pniej czynnikiem hamujcym nowatorstwo w nauce. Do pogldw Platona i Arystotelesa nawizywali w swych rozwaaniach psychologicznych dwaj wielcy przedstawiciele psychologii chrzecijaskiej: w. A u g u s t y n i w. T o m a s z z A k w i n u . Pierwszy z nich przystosowa dla potrzeb Kocioa nauki Platona, drugi Arystotelesa. Jedn z bardziej znanych tez w. Augustyna dotyczy prymatu woli nad rozumem. Sdzi on, e Ludzie cz si z Bogiem nie poprzez jego poznanie, lecz dziki chci zjednoczenia si z nim. Wola wyraa to, czym jestemy, oddaje nasz istot. Zainicjowa tym samym rozwaania psychologiczne w duchu w o l u n t a r y z m u . Wola jest wyrazem natury czowieka, przeto musi pochodzi od Boga, a czowiek nie moe jej zmieni. Bg, jak wynika z tego rozumowania, jednych obdarzy dobr wol i przeznaczy do zbawienia, drugich do potpienia. Jest to synna teoria p r e d y s t y n a c j i . Wnikaj z niej wane wnioski psychologiczne. Ot zabiegi ludzkie, nie wynikajce z woli boskiej, nie maj adnego wpywu na los zabiegajcego. Augustyn ostrzega, aby czowiek chccy co w sobie naprawi nie przypisywa tego wasnej mocy. Istot czowieka poddanie si woli Boga i pokora. w. Augustyn by uzdolnionym pisarzem i dobrym obserwatorem, lecz chcia poznawa jedynie Boga i dusz. Poznajc t ostatni wsawi si wnikliwymi opisami wasnych przey. Stworzy tym samym wzorzec f e n o m e n o l o g i c z n y c h opisw psychologicznych, tzn. przedstawiania zjawisk oraz subiektywnych przey i zapocztkowa metod i n t r o s p e k c j i , tzn. badania psychiki poprzez wgld w samego siebie. Zyskujc znaczn popularno przyczyni si do zahamowania bada przyrodniczych w psychologii, dotyczcych ciaa, na wiele wiekw. w. Tomasz by przekonany, e pogldy Arystotelesa bardziej nadaj si do adaptacji dla potrzeb Kocioa, ni Platona. Utosami on dusz z arystotelesowsk form, uzna hilemorfizm

8

swego poprzednika, z t modyfikacj, e dusza (forma) moe istnie niezalenie od materii, a zatem jest niemiertelna. Zgodnie ze sw orientacj filozoficzn utrzymywa Tomasz z Akwinu, e materia nie moe oddziaywa na duchowy intelekt, wprowadzi przeto rozrnienie zmysw zewntrznych i wewntrznych. Do ostatnich zaliczy zmys wsplny, wyobrani, pami, zdolno oceniania. Na nich mia si koczy proces dozna, czucia uwarunkowanych dziaaniem bodcw materialnych. Pojcia, jako rodki operacji intelektu miay by niezalene od treci zmysowych, czucia. Jest to klasyczny pogld d u a l i z m u p o z n a w c z e g o . Poznanie intelektualne realizuje si dziki m e t o d z i e s c h o l a s t y c z n e j (scholastyce).Oto jej prbka: Staroytni filozofowie (...) sdzili, e dusza jest jakim ciaem. I chocia mona by w rozmaity sposb wykaza bdno tego pogldu, to jednak obierzemy tylko jedn drog rozumowania, ktra wykazuje powszechniej i pewniej, e dusza nie jest ciaem. Jasne jest bowiem, e dusza nie jest jakkolwiek bd zasad funkcji yciowych, w ten bowiem sposb dusz mogo by i oko jako zasada widzenia: podobnie przedstawiaaby si i z innymi organami, bdcymi narzdziami duszy. Chocia wic jakie ciao moe by jedn z zasad ycia - jak np. serce jest zasad ycia zwierzcia - to jednak adne ciao nie moe by nigdy naczeln zasad ycia. Oczywiste jest bowiem, e adne ciao nie jest zasad ycia ani nie jest yjce dlatego, e jest ciaem, bo wwczas wszelkie ciao byoby oywione lub byoby zasad ycia. Ciao wic yje lub jest zasad ycia nie dziki temu, e jest ciaem, ale z powodu tego, e jest wanie takim a takim ciaem. To za, e jest aktualnie takim a takim ciaem, otrzymuje ono od jakiej zasady, ktr nazywamy jego aktem. Dusza wic, ktra jest naczeln zasad ycia, nie jest ciaem, lecz aktem ciaa. Kwestia 75, art.1. Rozszczepianie wosa na czworo, nadmierna drobiazgowo i liczne tautologie doprowadziy do wyeliminowania metody scholastycznej ze sfery bada naukowych, a scholastykw skazay na bezproduktywne roztrzsanie problemw, nierozwizywalnych t metod. Tomizm zosta uznany za oficjaln doktryn filozoficzn i psychologiczn Kocioa Katolickiego. Std jego znaczna popularno (a take liczne prby reinterpretacji) w czasach wspczesnych. Ramka 2. Ks. prof. dr Jzef Pastuszka, w wydanej przez KUL w 1957r. Psychologii oglnej pisa: Zmys wsplny czy i centralizuje wszystkie zmysy, skupia poszczeglne wraenia i przeprowadza ich uwsprzdnienie. Samo spostrzegania, bdce syntez poszczeglnych wrae, zakada istnienie takiej wadzy autonomicznej. Nie moe ni by aden zmys zewntrzny, poniewa ogranicza si tylko do waciwych sobie jakoci zmysowych, ani zmysy zewntrzne razem wzite, bo wtedy mona by mwi tylko o uoeniu wrae obok siebie, o jakim zestawieniu numerycznym, ale nie o ich syntetyzowaniu (...) scholastycy nazwali (zmys wsplny - C. M.) sensus communis przypisujc mu nastpujce funkcje: dziki niemu podmiot poznajcy uwiadamia sobie wykonywanie poszczeglnych czynnoci zmysowych jako wasnych wraenia te rniczkuje i zespala w cao, dziki czemu ujmuje cay przedmiot, a nie tylko poszczeglne jego czci; poszczeglne czynnoci zmysowe ujmuje jako wykonywane przez odnone narzdy, a nadto sprawia, e poznawane s wsplne przedmioty zmysowe (sensibilia communia), a wic ruchu, przestrzeni, ksztatu str.137-138.

Okres psychologii przednaukowej zamyka wiek XVII, w ktrym to pojawiy si ostatnie spekulatywne koncepcje psychiki ludzkiej. Jedn z wybitnych postaci tego okresu by Kartezjusz (Ren

9

Descartes), yjcy w latach 1596-1650. Dowodzi on, e istniej we wszechwiecie dwie niezalene od siebie i jakociowo rne substancje, materia, substancja rozciga, podzielna i duchowa, niepodzielna. cz si one w swoist cao jedynie w organizmie czowieka, a miejscem kontaktw miaa by szyszynka! (jedyny nieparzysty element mzgu). Dusza nie miaa wpywa na konkretne czynnoci ciaa, lecz jedynie okrela ich tendencje. Jednak wystpuje zgodno czynnoci cielesnych i przey psychicznych, np. ukuciu towarzyszy doznanie blu. Jak wyjani zgodnoci tego typu? Kartezjaskie rozwaania ten temat wywoay szeroki rozgos i stay si zalkiem doktryny, zwanej p a r a l e l i z m e m p s y c h o f i z y c z n y m . Pogld ten, w najbardziej radykalnej formie gosi, e dusza i ciao dziaaj rwnolegle, podobnie jak dwa zegary nastawione na t sam godzin. A taki ad ustanowi Stwrca (teoria harmonii wprzd ustanowionej G . W . L e i b n i z a ). Kartezjusz pasjonowa si modnymi wwczas figurami poruszanymi wod, umieszczanymi na fontannach, przy wodotryskach. Pozna zasady mechanicznych ruchw. Przyswoi take wiedz o krwiobiegu cznie z opisem, dokonanym przez Harveya. czc powysze doszed do wniosku, e czynnoci cielesne mona wyjani czysto mechanicznie. W konsekwencji uzna zwierzta za maszyny, ciao ludzkie te podlegao, jego zdaniem, tym prawom. Serce funkcjonowao jak pompa, napdzana ciepem, nerwy przewodziy tchnienia yciowe, minie dziaay jak cigna lub postronki, koci byy dwigniami. Jedynie impulsy wychodziy od duszy, powodoway otwarcia klapek (dla przepywu tchnie oywiajcych) w przewodach nerwowych, biegncych od komory mzgowej. Ten m e c h a n i c y s t y c z n y , uproszczony i bdny opis funkcjonowania ciaa doprowadzi Kartezjusza do odkrycia odruchu, czyli ruchu wykonywanego niewiadomie, przyczyni si take do wzrostu zainteresowa problemami budowy i funkcjonowania organizmu ludzkiego. Umys, intelekt to wg Kartezjusza rzecz mylca. Mylenie nie miao nic wsplnego z materi, Wielokrotnie pokazywaem pisa - e umys moe pracowa niezalenie od mzgu. W swych dociekaniach zastosowa Kartezjusz metod s c e p t y c y z m u , wtpi w suszno okrelonej tezy a do momentu uzyskania cakowitej pewnoci. Tak absolutn pewno zyskiwa, gdy sd by tak jasny, e stawa si oczywisty. Jego synne stwierdzenie Cogito, ergo sum jest ilustracj takiego postpowania. Wtpi w wiadectwo zmysw, odczucia, za niepodwaalny dowd swego istnienia uzna fakt mylenia. Kartezjusz swoimi koncepcjami, na og bdnymi, pobudzi badania naukowe zarwno z zakresu psychologii fizjologicznej jak i psychologii poznawczej. I w tym jego wielka zasuga. Znaczcy wpyw na stan psychologii przednaukowej wywarli angielscy przedstawiciele e m p i r y z m u p o z n a w c z e g o , a zwaszcza John L o c k e i Dawid H u m e . Dowodzili oni, e wszelka wiedza pochodzi z dowiadczenia, tzn. z dozna zmysowych i samoobserwacji. Teza, e nie ma niczego w umyle, czego nie byo w zmyle staa si hasem rozpoznawczym lockowskiego systemu pogldw. Z tego punktu widzenia zwalcza on pogld natywizmu, pokazywa, e szereg poj (w jego terminologii idei), uznawanych za wrodzone nie s powszechnie znane, nie mog wic charakteru tworw wrodzonych. Poznajc cokolwiek doznajemy wrae i na tej podstawie tworz si wyobraenie, pojcia i uoglnienia, czyli podstawy poznania racjonalnego. Wiedza nasza wywodzi si z dozna zmysowych, ale co, jakie dane zawieraj w sobie doznawane wraenia? Odpowied bya jasna i wiele znaczca. Poznajemy tylko proste jakoci, takie jak wielko, ksztat, ciar i doznania subiektywne takie jak barwa, smak, zapach. Doznania zmysowe nie zawieraj a d n y c h d a n y c h o s u b s t a n c j i m a t e r i a l n e j , co si kryje za doznaniami zmysw nie wiemy, bowiem substancja jest niepoznawalna.

10

Hume prezentowa bardziej radykalne pogldy. Twierdzi, e pojcie substancji jest wytworem wyobrani, a uznawanie jej realnoci oznacza wykraczania poza fakty. Zakwestionowa on zarwno istnienie substancji materialnej jak i duchowej. To, czego rzeczywicie doznajemy mwic dusza sprowadza si do rnorodnych przey: spostrzee, uczu czy wspomnie. Goszc takie pogldy przygotowa podstawy do nowoczesnego pojmowania psychologii jako nauki o procesach i zjawiskach psychicznych. Uwolni j do dywagacji o duszy jako substancji. Innym, bardzo znaczcy wtkiem psychologicznym w pacach Huma bya koncepcja praw kojarzenia. Jego zdaniem wraenia, wyobraenia i pojcia (w terminologii Huma idee) cz si w wiksze caoci w cile okrelonym porzdku, wedug praw a s o c j a c j i . Podstawowymi z nich s: prawo stycznoci w czasie, wyranie ujawnia si ono np. w trakcie uczenia si wiersza, 2) stycznoci w przestrzeni, np. wyobraenie Paacu Kultury przywouje w pamici Warszaw, 3) prawo podobiestwa oraz 4) zwizku przyczynowego. Prawa te miay rzdzi adem przey nawet w czasie marze sennych. Widzimy wic, e umys by w mniemaniu Huma struktur poznawcz, funkcjonujc wedug praw asocjacji. Dorobek przednaukowy psychologii tworzyli nie tylko filozofowie zainteresowani problematyk czowieka, ale i inni specjalici, pragncy pozna jego skomplikowan natur. Znaczny udzia mieli w tym lekarze. Ju w czasach staroytnych opracowano klasyfikacj temperamentw (Hipokrates), w redniowieczu Arnaldus z Villanowa (lekarz kataloski) upowszechnia wiedz o sztuce ycia i naturalnych czynnikach wpywajcych na stany duszy i umysu. W XVI wieku popularn bya teoria fizjonomiki, zgodnie z ktr wygld zewntrzny jest odbiciem wntrza, stanw psychicznych ( Bartelomeo Della Rocci). Okrelano waciwoci psychiczne ludzi na podstawie obrazu dna oka, zmarszczek na czole czy te linii na doni. W XIX wieku lekarz austriacki, Franz Joseph Gall opracowa i spopularyzowa teori f r e n o l o g i i , czyli nauki o budowie czaszki ludzkiej. Jego zdaniem ksztat wypukoci na niej wiadczy o wyranym rozwoju tej partii mzgu, ktra ley bezporednio pod ni. Co wicej, dowodzi to, jego zdaniem, rwnie wyrniajcego rozwoju zlokalizowanej w tej partii mzgu funkcji psychicznej. Osoby, majce guz potyliczny s uzdolnione matematycznie, wypuke oczyzdolnoci do jzykw obcych, wysokie czoo (wiadomo!)- zdolnoci intelektualne. Pogldy te, nie majce wartoci naukowej, odegray wan role inspiracji badawczej. Pod wpywem Galla zaczto powanie bada lokalizacj funkcji (tzn. czynnoci) psychicznych w mzgu Ale tu ju zaczyna si psychologia naukowa. Literatura zalecana: - Arystoteles: O duszy - J. Pieter: Historia psychologii, PWN, Warszawa 1972 r. - Platon: Uczta - R Stachowski: Skd si wzia nazwa psychologia, Charaktery,nr 10,1998 r. - W. Szewczuk: Historia kopotw czowieka z dusz, Iskry, Warszawa,1963 r. CZ II Psychologia naukowa. W nauce, podobnie jak w przyrodzie, nie wystpuj ostre granice. Najczciej nowe odkrycia lub teorie s mozolnie przygotowywane przez poprzednikw, czasami zdarzaj si znamienne powroty do niedocenionych w swoim czasie bada, a niekiedy przypadek naprowadza na

11

waciwy trop poszukiwa. Wszystko to wiadczy o zawiociach rozgraniczania tego, co przednaukowe od naukowego. Niemniej takie rozrnienie jest niezbdne ze wzgldu na potrzeb okrelenia wiarygodnoci wynikw poznawczych, czyli wypracowania wskanikw orientacji w sferze wyobrae o wiecie. Nauka bowiem stawia sobie jako cel podstawowy denie do prawdy obiektywnej, niezalenej od subiektywnych wyobrae i przekona. Obowizuje w niej zasada r a c j i d o s t a t e c z n e j , tzn., e nie naley uznawa danych sdw za prawdziwe, dopki nie zostan one naleycie udowodnione. Obiektywno prawd naukowych zapewnia si take poprzez wielokrotne powtarzanie czynnoci dochodzenia do rezultatw, sprawdzania uwarunkowa otrzymanego wyniku bada. Czynnoci sprawdzajce wykonuj z reguy ludzie spoza zespou autora odkrycia lub przedstawionej teorii, niekiedy rywalizujcego, a zatem bardzo krytyczni wobec jego osigni. W takich sytuacjach p o s t u l a t k r y t y c y z m u zostaje speniony bez zastrzee. Bardzo wan rol w procesie dochodzenia do prawdy obiektywnej odgrywa dobr metod. W nauce wykorzystuje metody o duym stopniu niezawodnoci. Przy poznawaniu dedukcyjnym wymogi sprowadzaj si do stosowania niezawodnych regu wnioskowania, natomiast w naukach empirycznych kwestia jest bardziej zoona. Niemniej wielkimi zaletami poznawczymi charakteryzuj si metody eksperymentalne, zarwno eksperymentu laboratoryjnego jak i naturalnego. Dziki nim realizuje si p o s t u l a t w i e l o k r o t n o c i obserwacji badanego zjawiska, co znakomicie zwiksza wiarygodno uzyskiwanych rezultatw. Wyrnikiem nauki jest rwnie specyficzny jzyk, uywany w celu zapewnienia maksymalnej precyzji sformuowa. Potoczne okrelenia, zazwyczaj wieloznaczne i niejasne, wystarczaj do porozumiewania si sytuacyjnego. Okrelenie naukowe musi by jednoznaczne, niezalene od kontekstu. Powiedzenie Nie przeszkadzaj, bo myl jest w sytuacji codziennej komunikatem czytelnym informacyjnie. Natomiast naukowo byby to przekaz baamutny, poniewa nie wiadomo co w nim znaczy myl. Moe to by zastanawianie si, wyciganie wnioskw, analizowanie lub wyobraenie czego, np. Myl co teraz Jako robi. Psychologowie-naukowcy podjli trud przezwyciania wieloznacznoci tradycyjnych terminw i trwa on do dnia dzisiejszego. S y s t e m a t y c z n o to kolejna cecha naukowego podejcia badawczego. Pozornie izolowane fakty z rnych dziedzin wiedzy (ycia) czsto pozostaj w cisej zalenoci i wyjaniaj to oglne zasady powiza (zalenoci). Nauka tworzy system i w wielu przypadkach zjawisko staje si zrozumiae jedynie w kontekcie systemu. To pozwala osign gbszy, w stosunku do wiedzy potocznej, stopie zrozumienia istoty rzeczy. Twierdzenia naukowe s poddawane systematycznej w e r y f i k a c j i , czyli sprawdzaniu. Jednym ze sposobw realizacji tej czynnoci jest porwnywanie zgodnoci nowych twierdze z dotychczasowy stanem wiedzy. Jeeli np. kto utrzymuje, e skonstruowa perpetuum mobile, to do wykazania faszu tej informacji wystarczy jej konfrontacja z dobrze uzasadnion w fizyce zasad zachowania energii. Byaby to weryfikacja teoretyczna. Weryfikacja praktyczna polega z kolei na sprawdzaniu zgodnoci twierdzenia z rzeczywistoci. Jeeli rzeczy maj si tak, jak to okrela twierdzenie, to jest ono prawdziwe. Przedstawione waciwoci poznania naukowego dowodz wikszej wiarygodnoci nauki ni poznania potocznego, a tym samym ukazuj zasadno jej uprawiania i wykorzystywania wynikw w praktyce. Pierwsze sygnay o naukowym traktowaniu problematyki psychologicznej pojawiy si w II poowie XIX wieku. Za formaln dat powstania odrbnej dyscypliny naukowej uznaje si r o k 1 8 7 9 . Wtedy to Wilhelm Wundt zaoy w Lipsku pierwsz w wiecie pracowni wyposaon w aparatur do bada eksperymentalnych. Nawiasem mwic, bardzo

12

skromn w wietle wspczesnych standardw. Pracownia ta przeksztacia si w roku 1892 w pierwszy na wiecie instytut psychologii. Wundt by te autorem jednego z pierwszych, nowoytnych programw bada psychologicznych. Jego inicjatywa znalaza wielu naladowcw i konkurentw, co w efekcie przyczynio si do powstania wielu programw uprawiania psychologii, zwanych kierunkami w psychologii. Ich wspln cech bya rezygnacja z zaoe metafizycznych, zaprzestanie sporw o istot duszy a zajcie si s t a n a m i i p r o c e s a m i p s y c h i c z n y m i , te rozmaicie rozumianymi.

Rozdz. II Gwne kierunki psychologii. 1. Wundtyzm w psychologii. Psychologia wiadomoci. Wundt jako medyk z wyksztacenia specjalizowa si w dziedzinie fizjologii, a nawet przez pewien czas, ju jako profesor, prowadzi wykady z fizjologii na uniwersytecie w Heidelbergu. Z biegiem czasu zmieni swe zainteresowania i po przeniesieniu do Lipska zaj si uprawianiem psychologii. Pierwotne przygotowanie zawodowe wywaro jednak wpyw na dobr tematyki bada i metod jej penetracji. Zaj si zagadnieniem dozna zmysowych, dziedzin z pogranicza psychologii i fizjologii, stosujc pocztkowo typowe metody tej ostatniej. Bada np. przewodnictwo nerwowe, ruchy odruchowe, by nastpnie przej do poznawania bardziej skomplikowanych problemw pomiaru czasu przebiegu procesw psychicznych Wundt uprawia psychologi empiryczn, a dokonujc pomiaru intensywnoci dozna napotka problem okrelania jakoci zjawisk psychicznych. W tym przypadku metody fizykalne zawodziy bowiem pozwalay okrela jedynie parametry ilociowe. Trzeba wic byo zastosowa inny ni fizykalny wzorzec metodologiczny. Wundt by przekonany, e ilociowe aspekty wiata zewntrznego przedstawia fizyka, natomiast jakociowe - chemia. Uzna wiec paradygmat (wzorzec) nauk chemicznych za przydatny do prezentacji jakociowych rnic stanw psychicznych. Atom jest jednym z podstawowych poj, uywanych w chemii. czenie si atomw w czsteczki, oglnie, w wiksze, a przy tym zrnicowane caoci stanowi z kolei jeden z zasadniczych procesw rzeczywistoci. Jego poznanie pozwolio zrozumie wiele z otaczajcego nas wiata. Idc tym tropem, zdaniem Wundta, poznamy rwnie tajniki ycia psychicznego. Trzeba zatem okreli psychiczny odpowiednik atomu i procesu czenia si atomw. Te wanie dziaania stanowi istot programu bada psychologicznych, przedstawionego przez Wundta. Najprostszym elementem, atomem psychicznym jest , wedug Wundta, w r a e n i e , czyli doznanie zmysowe prostych jakoci. Mamy zatem wraenia wzrokowe, ksztatu, wielkoci, barwy; suchowe, jakoci dwikowe; smakowe, czterech smakw, dotykowe i inne. Wraenia rni si jakoci i intensywnoci, wywouj je bodce zewntrzne, np. fala akustyczna lub pobudzenia wewntrz zmysowe, np. wyobraenie smaku czekolady. Prcz dozna zmysowych prostymi, nie dajcymi si rozoy na mniejsze, elementami s rwnie uczucia. Przedstawiony sposb postpowania badawczego, charakterystyczny dla szkoy wundtowskiej, okrela si mianem psychologii atomist ycznej. Do wyrnienia tych psychicznych atomw dochodzi badacz drog a n a l i z y , w rzeczywistoci funkcjonuj one w obrbie wikszej caoci, psychice. Postpowanie analityczne jest jednak niezbdne, gdy dziki niemu, odwracajc kolejno czynnoci, moemy dokona syntezy, a wic przedstawi proces tworzenia si psychiki. Wedug Wundta przedstawia si on nastpujco: doznane wraenia jakiego przedmiotu cz si ze sob, dajc w efekcie spostrzeenie, to z kolei zyskuje zabarwienie uczuciowe, cao ta podlega osdowi i w rezultacie mamy ju niemal

13

kompletn struktur psychiczn. Ze wzgldu na t waciwo systemu Wundta (i podobnych) okrela si je mianem p s y c h o l o g i i a n a l i t y c z n e j . Proces czenia si elementw okreli Wundt terminem kojarzenie. Opis jego przebiegu przedstawia si podobnie jak u D. Huma, zosta jednak uzupeniony o tez, e przebiega on w ramach wikszej caoci i podlega jej oddziaywaniu. Kojarzenia mog nastpowa pod wpywem aktu woli, uczuciowego zabarwienia spostrzee itp. W przypadkach bardziej skomplikowanych tworz si konstelacje asocjacyjne (skojarzeniowe). Uwzgldniajc powyszy wtek powiemy, e Wundt by jednym z reprezentantw p s y c h o l o g i i a s o c j a c y j n e j . Spostrzeenia, uczucia, pami, wola - cao procesw psychicznych - nazywa Wundt w i a d o m o c i . Mimo, e tworz j elementy, stanowi ona zwart cao i jest odpowiednikiem znaczeniowym tego, co nazywamy psychik. Psychika zatem to tyle co wiadomo. Takie rozumienie psychiki czyni zbdnym pojcie duszy, a Wund expresis verbis stwierdza, e koncepcja duszy substancjalnej jest zbdnym ornamentem metafizycznym. wiadomo i jej stany poznajemy bezporednio, a wic inaczej ni obiekty wiata zewntrznego, poznawane porednio, poprzez dane zmysowe. Proces ten dokonuje si dziki ludzkiej moliwoci wgldu w siebie, zdolnoci samoobserwacji. Profesjonalnie nazywa si on i n t r o s p e k c j . Wundt zatem prezentowa stanowisko introspekcjonisty, a jego psychologia, ze wzgldu na preferowan metod bada, nosi nazw i n t r o s p e k c y j n e j . Ramka 3 Zasada paralelizmu psychofizycznego nie jest bynajmniej zasad metafizyczn, lecz wycznie zasad heurystyczn. Jest ni nie tylko dlatego, e ogranicza si wycznie do faktw, za wzgldu na ktre musi by bezporednio empirycznie postulowana, ale rwnie i dlatego, e zasadniczo odnosi si do bezporednio danej rzeczywistoci zjawisk, a nie do metafizycznej istoty rzeczy. Jest to bowiem wycznie sposb patrzenia, sposb umoliwiajcy niesprzeczne wzajemne poczenie czysto obiektywnego przyrodoznawstwa z subiektywnym stanowiskiem psychologii. Wobec tego jednak, e adne z tych stanowisk nie zawiera penej rzeczywistoci, zasada paralelizmu psychofizycznego nie moe sobie roci do tego pretensji, aby by czym wicej, jak tylko maksym niezbdn jedynie dopty, dopki o to chodzi, aby poczy ze sob wyniki empirycznrgo przyrodoznawstwa z wynikami empirycznej psychologii. )Cyt. za J. Pieter: Historia psychologii, PWN, Warszawa 1972 s.154). Jednak wundtowska metoda bada rni si zasadniczo od tradycyjnie wyobraanej introspekcji, np. kartezjaskiej. Po pierwsze badania introspekcyjne mieli prowadzi ludzie waciwie przygotowani, znajcy terminologi psychologiczn i prowadzcy obserwacj systematyczn, po drugie, wyniki uzyskiwane t metod miay by konfrontowane z danymi, uzyskiwanymi metodami obiektywnymi. Dodajmy nawiasem to, e Wundt bardzo wysoko ceni eksperyment i przyczyni si do rozwoju metod eksperymentalnych w psychologii. Konfrontacja rezultatw otrzymanych metod subiektywn i obiektywn zmusia Wundta do zajcia stanowiska wobec problemu p a r a l e l i z m u p s y c h o f i z y c z n e g o . Odrzuci on, jak ju wiemy, tez o rwnolegle przebiegajcych procesach w dwu odrbnych jakociowo substancjach, ale przyj zasad paralelizmu psychofizycznego, rozumian h e u r y s t y c z n i e . (Heurystyka, to umiejtno odkrywania nowych prawd, porzdkowania materiau). Powiada on, e np. dziaanie bodca wietlnego wywouje w nerwie wzrokowym okrelone procesy chemiczne a temu towarzysz waciwe przeycia psychiczne. Uwzgldnianie zatem tej paralelnoci sprzyja gromadzeniu wiedzy o psychice ludzkiej.

14

wiadomo nie jest tworem zastygym, statycznym. Pojawiaj si w niej coraz to nowe doznania, tworz si zmieniajce si konfiguracje. Dobrze oddaje ten stan rzeczy okrelenie strumie wiadomoci, zaproponowane przez W. Jamesa. Wgld introspekcyjny si rzeczy musi dotyczy tego, co a k t u a l n i e dzieje si wiadomociowo. Wudtowski program bada psychologicznych pozwala zatem poznawa wiadomo (psychik) na bieco. By to program a k t u a l i s t y c z n y . Treci wyranie przeywane le w polu wiadomoci, natomiast ubiege dowiadczenia, w terminologii Wundta masa apercepcyjna, niejako owietla j to, na co wiadomo jest skierowana. Ten sposb widzenia dziaania wiadomoci pozwoli Wundtowi przezwyciy pogldy radykalnego empiryzmu o biernym charakterze umysu, w ktrym, jak piecz w wosku, odciskaj si waciwoci i relacje wiata zewntrznego. Dowiadczenie powoduje, e postrzegamy wiat na miar indywidualnoci. I to jest zasadnicza myl t e o r i i a p e r c e p c j i . Jeszcze wyraniej aktywny charakter wiadomoci podkreli Wundt tworzc teorie s y n t e z y t w r c z e j . Zgodnie z ni umys nie tylko postrzega wiat zewntrzny, a wic przedstawia to, co zewntrzne, ale wytwarza obrazy nowe, niekiedy tworw nieistniejcych, np. wielkiej zotej gry. Kade poczenie elementw psychicznych daje w efekcie co wicej, ni tylko ich mechanicznie pojmowan sum, tworzy now jako. Proces ten dobrze ilustruje powstawanie dzie sztuki, w ktrych poczenie znanych elementw jawi si jako nowy, nieznany dotychczas obraz. Takie przeobraenie zawdziczamy energii psychicznej, ktra ma inne waciwoci ni energia fizyczna i nie da si wyjani dziaaniem prostych praw mechaniki. Nastpstwem jej dziaania s rezultanty psychiczne, czyli wytwory aktywnego umysu (wiadomoci). Wyej przedstawiony program bada dotyczy problemw psychiki jednostek. Wundt oprcz tak rozumianych dziaa przedstawi take model bada z zakresu psychologii spoecznej, czyli subdyscypliny zajmujcej si tym, jak zmienne spoeczne wpywaj na mylenie, uczucia i zachowania jednostki. W swojej 10 tomowej pracy pt. Volkerpsychologie {Psychologia ludw) proponowa poznawanie wytworw ludzkich w postaci kultury, religii, prawa, obyczajw i innych. Waciwymi dla tego celu byyby metoda obserwacji i b a d a n i a w y t w o r w . Wundtyzm by w swoim czasie wydarzeniem naukowo-kulturowym, przedmiotem dyskusji salonowych. Uzyska niebyway rozgos w caym wiecie, w Niemczech popularyzowali go tak wybitni uczeni jak H. Ebbinghaus, O. Kulpe, E. Meuman, w USA-bardzo aktywny E. B. Titchener, we Francji Th. Ribot. Nurt ten na pewien czas okreli kierunek bada psychologicznych i model mylenia psychologicznego Jednak nie na dugo. Niedostatkiem wundtyzmu bya niewielka przydatno praktyczna, jego uyteczno sprowadzaa si w zasadzie do sfery nauczania, nie by natomiast pomocny w subie zdrowia, kryminalistyce, nie mwic ju o pracujcych ze zwierztami, zainteresowanymi zoopsychologi. Nie dawa te moliwoci uprawiania niektrych dziaw psychologii oglnej, np. nauki o osobowoci, lub rnic indywidualnych Nie stwarza moliwoci poznawania tego, co niewiadome, aczkolwiek problem ten znalaz si w krgu zainteresowa Wundta. Pojawiy si przeto liczne reakcje krytyczne, dotyczce wyboru celu bada, poprawnoci uoglnie teoretycznych i trafnoci doboru metod badawczych.

2. Psychologia aktw F. Brentano. Brentano zakwestionowa wundtowski cel bada psychologicznych. Sdzi, e wyodrbnianie i skadanie elementw dozna zmysowych nie prowadzi do poznania psychiki. Jego zdaniem psychologia nie moe zajmowa si badaniem wrae, bowiem jest to domen fizjologii. Badajc

15

wraenia psychologowie koncentruj sw uwag na przedmiotach, a w konsekwencji na treci wrae. Nie daje to podstaw do waciwego rozumienia zasad funkcjonowania psychiki. Jej istot, w przekonaniu tego autora, stanowi a k t y p s y c h i c z n e . Badajc je koncentrujemy si nie na przedmiocie, lecz na psychice, jej istocie. Przedstawiony pogld sta si ideow i metodologiczn podstaw brentanowskiego programu bada psychologicznych. Aby zrozumie jego istot trzeba waciwie zinterpretowa pojcie aktu. Jego pierwszoplanow cech jest i n t e n c j o n a l n o . Znaczy to, e akt jest zawsze skierowany na przedmiot, relacja midzy nimi ma charakter nierozcznoci, nie istniej akty bezprzedmiotowe. Przedmiotem aktu moe by obiekt fizyczny, hipoteza naukowa lub wytwr fantazyjny, np. chimera. Akt nie wystpuje w wiecie fizycznym, jest on unikatow cech psychiki, nastawieniem duszy (Brentano powraca do stosowania tego terminu) na obiekty spostrzegania, rozumowania lub uczucia. Brentano, posugujc si nietradycyjnym kryterium, wyrni trzy rodzaje aktw: 1) przedstawienia, 2) sdy i 3) akty mioci i nienawici. Pierwsze jedynie przedstawiaj, nie mog zatem by ani prawdziwe oni faszywe. Doskonay akt przedstawienia dawa poczucie pikna. Sdy dotyczyy porwna, orzekania, przypominania a rezultaty tych aktw miay podlega ocenie z punktu widzenia prawdy i faszu. Poprawny sd dawa poczucie obcowania z prawd. Akty mioci i nienawici, czce w sobie uczucia i wol, sprawnie oddajc subiektywny stosunek jednostki do przedmiotw intencjonalnych zbliay do dobra. Metod bada psychologicznych miaa by w tym programie introspekcja, pojta jako obserwacja aktw okrelonej osoby, czyli u k i e r u n k o w a n i a jej duszy na wybrany przedmiot. Miaa ona umoliwi szczegowy opis przedstawie, sdw lub uczu, da odpowied na pytanie Jak przeywam?. Takie podejcie nazwano introspekcj f e n o m e n o l o g i c z n . Konkretny przypadek zastosowania tak pojtej metody zawiera ramka 4 Ramka 4 P. Yoder: Opis przeycia winy Poczucie winy jest odczuwane jako intensywna i przenikajca wszystko rzeczywisto. W porwnaniu z nim wszystko inne blednie. Przeycie winy bezporednio przerywa zwizki pomidzy osob i wiatem innych ludzi. By moe najbardziej znaczcym skadnikiem jest odczuwalne oddzielenie od wasnego Ja. wiat dla osoby przeywajcej poczucie winy jest obcym wiatem-w stanie zawieszenia, gdzie formy s nierealne i mgliste, niejasno spostrzegane. Bl jest jedyn realn rzeczywistoci. Osoba zatopiona w winie dziaa bezmylnie, automatycznie, jak robot.... Najbardziej bolesne strony poczucia winy wi si z relacja do siebie. Odczuwajc win osoba dowiadcza wyobcowania. On- Ona stoi na uboczu i ze wstrtem i pogard spoglda na siebie jak na Innego. Jednoczenie jasno uwiadamia, e obserwujce Ja jest tym, ktre jest poddane obserwacji. To czsto prowadzi do samo odrzucenia i nienawici do siebie. Odczuwajc win kto karze siebie, czasami w sposb drastyczny. Postrzeganie Ja ulega zmianie, gdy kto dowiadcza poczucia winy. Pozytywne strony s spostrzegane jako nierzeczywiste. Zaufanie do siebie zastpuje niepewno, powab-brzydota, zaradno- niedostwo. Cyt, za: C. Moustakas: Fenomenologiczne metody bada, Trans Humana, 2001 Brentano nie negowa znaczenia metod eksperymentalnych, aczkolwiek nie sdzi, e ich stosowanie umoliwi poznanie psychiki ludzkiej. Uznawa je raczej za metody pomocnicze, podobnie

16

jak matematyczne przydatne do przedstawiania wielkoci ekstensywnych, zawodne przy charakterystyce intensywnoci przey. W pocztkach psychologii naukowej wundtowska psychologia treci i czysta psychologia aktw Brantany byy wiodcymi i jednoczenie ostro konkurujcymi ze sob programami bada. Jednak bardziej uchwytne rezultaty poznawcze pierwszych zapewniy im zwycistwo. Brentanizm rozproszy si na wszelkie kierunki psychologii fenomenologicznej, egzystencjalistrycznej, humanistycznej (patrz str. ), na polsk szkol psychologii K. Twardowskiego, a take da zna o sobie w terapii skoncentrowanej na pacjencie C.Rogersa. Ocena znaczenia tego kierunku nie jest jednoznaczna. Cenna bya brentanowska krytyka niedostatkw psychologii treci, cenne otwarcie nowej perspektywy badawczej, ale wystpi te powrt do redniowiecznych terminw i rozwaa o duszy. Z tego te powodu wspczeni mu nazywali go neoscholastyk.

2. Psychologia postaci. Psychologia postaci, zwana rwnie gesztaltyzmem (z niemieckiego gestalt - forma, posta, struktura) pojawia si jako forma sprzeciwu wobec wundtowskiej wizji procesw psychicznych. Postaciowcy, reprezentowani przez M . W e r t h e i m e r a , W . K o h l e r a , K . K o f k i innych skaniali si raczej ku pogldom Brentano i z tego nurtu czerpali inspiracje dla wasnych bada. Przede wszystkim podwayli oni atomistyczn koncepcj psychiki (wiadomoci). Dowodzili, e z elementw nie da si stworzy caoci, bo ona zawsze zawiera w sobie now jako. Ch. v o n E h r e n f e l d s , twrca teorii j a k o c i p o s t a c i o w y c h wykaza, e dan melodi mona zagra na rnych instrumentach muzycznych, zapiewa, zagwizda itp. Elementy skadowe zmieni si, a cao, czyli melodia bdzie t sam. Cztery odcinki linii rwnolegych, uoonych warstwowo wywoaj spostrzeenie kwadratu, przecie nie zawierajcego si elementach linii. Bardziej wnikliwych argumentw przeciw atomizmowi w psychologii dostarczy Wertheimer, ktry badajc postrzeganie ruchu wykaza, e pokazywane w tachistoskopie (protoplasta rzutnika) dwie nieruchome kreski, jedna pionowa, druga skona przy ekspozycji z szybkoci 60 milisekund daj wraenie ruchu, przesuwania si jednej kreski ku drugiej. Zatem ruch nie pochodzi z wrae demonstrowanych linii, nie zawiera si w nim aden z elementw kresek, jak dwiki w melodii, lecz jest sposobem postrzegania, swoistym aktem. Jest to tzw. ruch pozorny, zjawisko phi, fachowo zwany s t r o b o s k o p o w y m , znany kademu bywalcowi kina. Konsekwencj wykrycia zjawiska phi byo odrzucenie zasady staoci, czyli pogldu, e kady impuls, wywoany dziaaniem bodca, przewodzi do mzgu, oddzielne, izolowane wkno nerwowe. W mzgu czc si miay tworzy cao, spostrzeenie. Postrzeganie ruch pozornego podwaao zasadno takiego mylenia, pobudzenia z oddzielnych kresek jakby nawzajem przenikay si. To sugerowao istnienie w mzgu zoonego systemu powiza nerwowych i pobudze-jak to okreli Wertheimer- poprzecznych. Skoro tak, to spostrzeenie ruchu jest wynikiem dziaania pola sensorycznego jako caoci, nie pobudzania poszczeglnych, izolowanych wkien. Pole to ze swej istoty jest dynamiczne i dziaa wedug praw pola fizycznego (postaciowcy z upodobaniem stosowali prawa fizyki przy interpretacji zjawisk psychicznych), wypadkowych si. Z przedstawionych przesanek wynika podstawowa zasada psychologii postaci, z a s a d a p r y m a t u c a o c i n a d c z c i . Cao psychologiczna zyskuje waciwoci postaci,

17

formy, struktury. Jasne jest wic, e posta jest pierwotn w stosunku do elementw i nie mona z nich wywie jej waciwoci. Pocztkowo gesztaltyci demonstrowali powysz zasad na przykadzie spostrzegania zmysowego, przede wszystkim wzrokowego. W jednym z eksperymentw Kohlera badano funkcjonowanie percepcji zwierzcej; ustawiono dwa karmniki dla kur, jasno i ciemnoszary. Pokarm umieszczano w jasnoszarym a do czasu utrwalenia si u kur nawyku poszukiwania jedzenia wanie w tym miejscu. Nastpnie usunito karmnik ciemnoszary, a w jego miejsce wstawiono biaoszary. Kury znowu pobiegy szuka pokarmu w pojemniku janiejszym. Jasne, e cao pola spostrzegania nadao sens zachowaniu kur. Gdyby spostrzegay one jedynie elementy, pniej dopiero kojarzone ze sob, zachowanie ich nie podlegaoby zmianie, tzn. umieszczayby pokarm tylko w karmniku jasnoszarym. Prymat caoci (postaci) nad czci zademonstrowa rwnie E . R u b i n , przedstawiajc koncepcj figury i ta. Z jego obszernych i dokadnych bada empirycznych wynikao, e pole spostrzegania nie jest chaotyczne, lecz zorganizowane wedug zasady wyrniania figury (postaci, caoci uksztatowanej). Figur zawsze postrzegamy jako wyrniajc si na bezksztatnym tle. Figur wyrnia kontur, janiejsza barwa, pooenie (bliej postrzegajcego) i inne. Ta koncepcja zainspirowaa dalsze badania nad waciwociami pola spostrzegania i doprowadzia m.in. do wykrycia figur odwracalnych (np. krzy maltaski, puchar i dwa profile), frapujcych swoj zagadkowoci. Psychologowie postaci, badajc cechy caoci, podkrelali to, e ju doznania zmysowe s caociowe i maj okrelone znaczenie, sens. Nie jest ono dedukcyjnym dodatkiem, nie uzyskuje si go take drog skojarze, czy przez odwoanie do dowiadczenia. Ju noworodek reaguje na ukad rysw twarzy ludzkiej jako znaczce wskaniki okrelonych zdarze. Przyjmujc takie rozumienie caoci (postaci) gestaltyci opowiedzieli si za umiarkowanym n a t y w i z m e m , czyli pogldem o istnieniu wrodzonych cech psychiki. Kwestia ta staa si przedmiotem wielu eksperymentw, dotyczcych spostrzegania gbi, konturw, wiata i innych parametrw wiata fizycznego. Charakteryzujc posta przypisano jej waciwo p r e g n a n c j i . Czyli denie do zamknicia, uzyskania peni znaczenia lub optymalnoci. Np. prezentowany w tecie piercie z niewielk szczelin spostrzegamy z reguy jako zamknity, peny okrg. Brak niejako uzupeniamy nie dostrzegajc jego zaburzajcej roli. Tak przedstawia si zasada pregnancji w procesie spostrzegania, a jaka jest jej funkcja w organizmie jako caoci? Odpowiedzi, e organizm dy do uzyskania optimum funkcjonalnego, stanu rwnowagi wewntrznej przygotowali postaciowcy grunt pod teori homeostazy W. Cannona (patrz str....) . Zasada pregnancji otworzya postaciowcom perspektyw bada motywacji zachowa ludzkich, a take zbliya ich do psychologii ewolucyjnej. Przedstawion wyej zasad zastosowano rwnie do interpretacji czynnoci mylenia. Mylimy wtedy, gdy pojawia si problem, czyli zgodnie z interpretacj postaciowcw luka, brakujce ogniwo w caoci. Aby go rozwiza trzeba je znale, doprowadzi do zamknicia caoci. W momencie, gdy osobnik mylcy dostrzega brakujcy skadnik caoci, nastpuje rozwizanie problemw. Przychodzi ono zazwyczaj niespodziewanie, zaskakujco, staje si olnieniem. Akt ten nazwa Kohler i n s i g h t e m . Teoria insightu wywoaa wrd psychologw burzliw dyskusj i znaczco przyczynia si do intensyfikacji bada nad myleniem. Po opublikowaniu ksiki M. Wertheimera pt. Productive Thinking skoncentrowano si gownie na badaniu mylenia twrczego. N. R. F. Mayer wyeksponowa rol elastycznoci i pynnoci w procesie twrczego mylenia. Dziki elastycznoci wystpuje uatwienie przerzutnoi z pola

18

na pole w poszukiwaniu brakujcego ogniwa caoci. Pynno zapewnia zwikszanie ilociowych zasobw czynnikw, mogcych uzupeni braki w caoci . Szczeglne znaczenie w nurcie psychologii postaci ma K . L e w i n . Opracowa on system pogldw, zgodny z oglnymi zaoeniami tego kierunku, majcy jednak wiele cech specyficznych. Jest to p s y c h o l o g i a t o p o l o g i c z n a . W systemie tym autor wykorzysta pojcia pola i wektora, zaczerpnite z fizyki, a take pojcia matematyczne (topologia) dla celw analiz psychologicznych. Lewin pojmowa psychik jako dynamiczny ukad pola o zrnicowanych sferach. Wyrni w nim sfer centraln, przejciow i peryferyczn. Midzy sferami istniej napicia, powoduj one aktywacj organizmu, a zachowanie czowieka jest prb przywracania rwnowagi. Jednostka ludzka nie jest jedynie polem psychicznym, jest ona czci pola szeroko rozumianego, rodowiska fizycznego i spoecznego. A w nich istniej osoby i obiekty, o zrnicowanych walencjach ( znaczeniu, wartociach), dziaajce jako wektory o okrelonych siach. One to skaniaj jednostk do de w odpowiednim kierunku. Og wektorw i potrzeb jednostki tworzy przestrze yciow czowieka, jej waciwoci wywouj odpowiednie zachowanie poznawcze, motoryczne i emocjonalne. Takie rozumienie przestrzeni yciowej daje podstaw do raczej fenomenologicznego, ni energetycznego rozumienia natury motywacji ludzkiej. Ramka 5 Jednym z przykadw zastosowania metodologii lewinowsko-gesztaltowskiej w badaniach spoecznych jest klasyczny eksperyment S. Ascha. Autor przygotowa dwie kartki, A i B. Na kartce A narysowano pionowy odcinek linii prostej, dugoci 4 cm, na kartce B trzy odcinki. Pierwszy dugoci 2 cm, drugi 4 cm, trzeci 6 cm. W tajemnicy przed badanymi eksperymentator dobra 8 pozorantw, tworzcych grup opiniodawcz i uzgodni z nimi, e na pytanie Ktra linia z kartki B jest rwna linii z kartki A? odpowiedz jeden po drugim, e trzecia. Suchaa tych wypowiedzi 9-ta osoba, zupenie niewiadoma zmowy eksperymentatora i w sytuacji presji grupowej miaa wypowiedzie swoje zdanie o wielkoci odcinkw. Okazao si, e presja grupy caoci dziaa tak silnie, e a 36% badanych (tych 9-tych) utracio zaufanie do wiadectwa wasnych zmysw. Niektre tezy psychologii postaci le u podstaw wspczesnych bada z zakresu psychologii spoecznej (procesy grupowe), psychologii ekologicznej (czowiek w rodowisku) i psychologii oglnej (mylenie twrcze). W latach 80-tych ubiegego wieku obserwowano swoisty renesans psychologii postaci, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych AP. Doceniono tam wiksz przydatno praktyczn tego kierunku, ni niektrych innych.

4. Behawioryzm. Kierunek ten jest wytworem gwnie amerykaskim, nieco zabarwionym rosyjskim pawowizmem. Nazwa tego nurtu wywodzi si od angielskiego sowa behaviour, znaczcego tyle, co zachowanie, reagowanie w odpowiedni sposb. Twrc b e h a w i o r y z m u by John W a t s o n , specjalizujcy si w dziedzinie zoopsychologii. Z racji wymogw specjalizacji dobrze opanowa stosowanie metod obiektywnych, gwnie obserwacji zachowania zwierzt i eksperymentu. Pod wpywem argumentw J. R. A n g e l l a (promotora doktoratu Watsona), uytych w sporze z introspekcjonist Titchenerem i prac I.W. P a w o w a doszed Watson do wniosku, e

19

podstawow przeszkod w uprawianiu psychologii jako nauki cisej i obiektywnej jest pojcie wiadomoci i introspekcyjna metoda jej badania. Dlatego te odrzuci je jako zbdne i przeszkadzajce rozwojowi nowej dyscypliny naukowej, jak wwczas stawaa si psychologia. Uwaa, e dane, uzyskiwane drog introspekcji s niesprawdzalne, bowiem nie podlegaj kontroli innych, a to stanowi jeden z warunkw uprawianie nauki. Behawioryzm by, jak wida, przede wszystkim atakiem na introspekcjonizm i jego nadmierne zaufanie do samoobserwacji jako metody bada naukowych. Przedmiotem bada psychologw miao by, wedug Watsona, z a c h o w a n i e , rozumiane jako reakcje na bodce ze wiata zewntrznego. Relacja S R ( S=stimulus, bodziec, R=reakcja) staa si podstawow kwesti, interesujc behawiorystw. W ukadzie tym nie byo miejsca na wiadomo i inne, subiektywistycznie okrelane elementy psychiki. Z tego wzgldu behawioryzm nazywano psychologi bez duszy. Przedstawione rozumienie zachowania, dziki coraz to wikszej popularnoci pogldw Watsona, stao si obiegowym w psychologii i stopniowo wyparo te, wczeniejsze, np. rozumiane jako czynnoci motoryczne, uwarunkowane przeyciami psychicznymi. Niestety, watsonowsko rozumiane zachowanie nie zostao precyzyjnie okrelone i moe znaczy zarwno kad reakcj, jak i og reakcji, w tym wydzielanie gruczow; reakcj ruchow jak i og reakcji ruchowych, a take reakcje celowe. Formua S R oddaje, wedug Watsona, fakt zalenoci organizmu od rodowiska, bowiem organizm odpowiada na bodce rodowiska, dziaaj one jako noniki energii zewntrznej, fizycznej. Badacz ten odrzuca pogldy fenomenologw, tzn. nie uznawa wpywu znaczenia, sensu bodca na zachowanie. (Inny behawiorysta, E. B. Holt prezentowa pogld przeciwny).Na organizm dziaaj wic fale wietlne, akustyczne, sia nacisku na skr itd. czne oddziaywanie wielu bodcw tworzy sytuacj stymulujc. Reakcja wystpuje bezporednio po zadziaaniu bodca w formie ruchu, wydzielania gruczou bd przybiera form r e a k c j i w e w n t r z n e j w postaci mylenia (cichego mwienia), fantazjowania, emocji. Nie trzeba dodawa, e ostatnia forma zostaa wyrniona na podstawie zezna introspekcyjnych, a wic jest dowodem niekonsekwencji logicznej Watsona. Formua S R nawizuje do tradycji asocjacjonizmu i koncepcji dziaania odruchu. W obu przypadkach jako istotn traktowano kwesti kojarzenia bodca i reakcji. Tradycyjnie sdzono, a szczeglnie wyrazicie podkrela to Pawow, e ich poczenie dokonuje si w mzgu. Jest to pogld zwany centryzmem. Watson odrzuci t interpretacj, utrzymujc, e istnieje bezporednia zaleno bodca i reakcji. Znaczyo to, e okrelony bodziec ma waciwo wywoywania odpowiedniej reakcji. I tylko to jest dostpne obserwacji badacza. Procesy kojarzenia bodca i reakcji w mzgu nie s dostpne obserwacji, natomiast moemy, powiada Watson, dokadnie przeledzi uczenie si zwierzcia, np. szczura, waciwej reakcji na dany bodziec. Oglnie rzecz biorc nie ma reakcji wrodzonych, s tylko wyuczone. Watson prezentowa si jako zwolennik e m p i r y z m u p o z n a w c z e g o . Wyjtkiem s reakcje emocjonalne lku, mioci i gniewu. Reakcje wyuczone si rzeczy musz by plastyczne, zatem mona je ksztatowa zgodnie z potrzebami np. instytucji wychowawczych. Watson traktowa psychologi jako nauk stosowan, uyteczn. Wypracowanie i zastosowanie praktyczne metod kierowania zachowaniem ludzi traktowa jako istotne i pilne zadanie. Sam eksperymentowa w tej dziedzinie. Powszechnie jest znane jego radykalne przekonanie o dominujcym wpywie rodowiska na zachowanie ludzi-rzecz jedynie w doborze metod. Gwn metod kierowania zachowaniem miao by warunkowanie, czyli wzbudzanie silnych emocji wrodzonych i kojarzenie z nimi neutralnych bodcw. Jest to warunkowanie klasyczne w wydaniu behawiorystycznym.

20

Ramka 6 Dajcie mi tuzin zdrowych niemowlt, prawidowo rozwinitych, i pozwlcie mi wychowywa je w moim wasnym, specjalnym wiecie, a gwarantuj, z mog losowo wybra jedno z nich i wyszkoli go na dowolnego specjalist: lekarza, prawnika, artyst, kupca, i, tak, na ebraka lub zodzieja. Tak przedstawia si synny behawiorystyczny manifest Watsona (J. Watson: Psychologia z punktu widzenia behawiorysty) Skuteczno zalecanej metody sprawdzi Watson na 11-to miesicznym chopczyku o imieniu Albert. Dziecko pocztkowo nie bao si biaego szczura, jednak, gdy przy kolejnych pokazach rozlega si silny haas (Watson uderza motkiem w metalow sztab) to Albert ju na sam widok szczura reagowa lkiem. Co wicej, podobne reakcje wystpiy na widok futra, krlika i innych owosionych obiektw. Nastpia generalizacja bodca. Zachowanie chopca ulego zmianie pod wpywem uczenia si. Niestety, nie s znane dalsze losy Alberta. Przywizujc wielk wag go obserwacji wzrokowej, gwnie ruchw, wypracowa Watson zestaw tzw. substytutw cielesnych. Miay one wskazywa na przebieg procesw psychicznych, przybierajcych posta ruchw. Analizowa np. pojawianie si obrazw wzrokowych w zalenoci od skurczy mini ocznych, mylenie- na podstawie ruchw krtani, ust, jzyka. Dopuszcza istnienie ruchw wewntrznych (ukrytych), niemniej obserwowany ruch wyraa, w jego mniemaniu, okrelone waciwoci procesw i zjawisk psychicznych. Dlatego te obserwacja ruchw uznawa za dobr metod poznawcz. Watson jest jednym z przedstawicieli radykalnego nurtu w behawioryzmie. Entuzjazm wyrosy na tle tworzenia nowego obrazu psychologii uniemoliwi mu krytyczne spojrzenie na szereg oczywistych uproszcze. Z biegiem czasu okazao si, e mienicy si przeomowym nurtem behawioryzm Watsona nie odbiega w wielu kwestiach od psychologii tradycyjnej. Wspczesny behawioryzm znacznie odbiega od pierwotnej wersji. Interesujce jest to, e aktualnie najbardziej znaczce odmiany powstay jako rezultaty radykalizacji i agodzenia pierwotnej radykalnoci. Pierwsz reprezentuje B.F. S k i n n e r , drug E. T o l m a n . Skinner zmierza do wyeliminowania z psychologii wszystkich terminw, ktre odnosz si do nie obserwowalnych desygnatw. Nie tylko nie uywa pojcia wiadomo, lecz rwnie odrzuci wszelkie koncepcje hipotetyczne, np. neurofizjologiczne hipotezy I. P. Pawowa, teorie osobowoci i inne. Jego zdaniem badacz powinien interesowa si jedynie faktami dajcymi si obserwowa i opisywa. Jedynym dopuszczalnym wyjanieniem moe by korelacyjnofunkcjonalne. Krytycy prac Skinnera zaznaczaj, e wyeliminowa on z nauki, ktr uprawia, determinizm, kauzalizm, heurystyk, zajmujc si jedynie opisem tego, co na wejciu i tego, co na wyjciu. Jeden z jego uczniw artobliwie powiedzia, e Skinner bada pusty organizm i to oddaje istot rzeczy. Nie negowa on istnienia i regulacyjnej roli psychiki, jedynie odrzuca terminy nieopisowe jako nieprzydatne do wyjaniania zalenoci. Skinner zdawa sobie spraw z tego, e nie zawsze mona obserwowa oba czony relacji S R. Czasami pojawia si reakcja bez poprzedzenia wyranie dziaajcym bodcem. Biorc to pod uwag badacz ten wyrni dwie odmiany zachowania organizmu: r e a k t y w n e i s p r a w c z e . Pierwsze wystpuje wtedy, gdy R pojawia si w nastpstwie dziaania S i gdy oba czony s dostpne obserwacji wzrokowej. Zachowanie sprawcze jest bardziej tajemnicze, mwimy o nim wtedy, gdy moemy obserwowa R, lecz S nie jest dostpne obserwacji, lub nie istnieje.

21

Wyodrbnienie zachowanie reaktywnego i sprawczego pozwolio Skinnerowi i jego wsppracownikom precyzyjnie odrni warunkowanie k l a s y c z n e od i n s t r u m e n t a l n e g o . W pierwszym przypadku idzie o to, by bodziec neutralny przeksztaci w podniet, w drugim o to, by pojawia si nieznana (nie wystpujca) dotychczas reakcja. Pierwsze jest typowe dla zachowania reaktywnego, drugie dla instrumentalnego. Dla badania ostatniego skonstruowa Skinner urzdzenie, zwane skrzynk Skinnera, w ktrym przypadkowo wykonany ruch badanego zwierzcia (szczura, gobia), a odpowiadajcy oczekiwaniom eksperymentatora nagradzano dawk pokarmu. W ten sposb reakcja zastaa w z m o c n i o n a , a zwierze wzbogacao repertuar zachowa, uatwiajcy przystosowanie do rodowiska. Wielu psychologw utosamia wzmocnienie z nagrod. Skinner ucili rozumienie bd co bd podstawowego w systemie behawiorystw pojcia w z m o c n i e n i e .Jest nim tylko taka nagroda, ktra zwiksza prawdopodobiestwo powtrnego wystpienia nagrodzonej reakcji. Pojcie zachowania instrumentalnego pozwolio behawiorystom wczy si w nurt bada skomplikowanych zachowa spoecznych. Skinner, nagradzajc ruchy obrotowe wygodzonego gobia, nauczy go taca la walczyk.. Takie zachowanie jest przypadkowym w kontekcie relacji organizm-rodowisko. Przypadki tego typu zdarzaj si te w rodowisku naturalnym, ju bez ingerencji eksperymentatora. Wyobramy sobie, e komu raz i drugi czarny kot przebieg drog i po kadym przypadku przydarzyo si mu jakie nieszczcie. Taki czowiek moe nabra pewnoci (i czsto nabiera!), e czarny kot przynosi nieszczcia. Jest to mechanizm, w przekonaniu Skinnera, ksztatowania si przesdw i uprzedze spoecznych, a take osobowoci czowieka. Prezentowany autor jest twrc zaoe programowych i metod n a u c z a n i a p r o g r a m o w a n e g o . Metoda ta wymaga komputerowego przygotowania zestawu pyta i odpowiedzi do wyboru. Uczcy si zaznacza waciw jego zdaniem odpowied. Jeeli jest ona poprawn, zostaje wzmocniona stwierdzeniem Dobrze!, jeeli bdna, spotyka si z dezaprobat. Skinner badania swe prowadzi z myl o praktycznych aspektach, chcia je wykorzysta dla ksztatowania ludzi sprawnego spoeczestwa. Skuteczne stosowanie mechanizmw warunkowania miao doprowadzi do wystpowania w sytuacjach spoecznych tylko reakcji aprobowanych. W tym sensie ludzie staliby si zunifikowanymi, poprawnie reagujcymi automatami. Po tych sowach nie zdziwi Czytelnika informacja, e Skinner by posdzany o skonnoci faszystowskie. Dziaalno naukowa E . T o l m a n a wyraa denie do unikania uproszcze i jednostronnoci. Zakwestionowa on pogld, e zachowanie zwierzt, a tym bardziej ludzi, jest przede wszystkim reaktywne, uwarunkowane przez bodce rodowiskowe. Dostrzeg to, e zwierzta d w wielu przypadkach do celu, wystpuj u nich tzw. mapy poznawcze, pozwalajce waciw drog zmierza do upragnionego pokarmu lub miejsca legowania. Z racji eksponowania roli celu w zachowaniu istot ywych tolmanowski behawioryzm zyska miano celowociowego. Uznanie celu jako fenomenu psychicznego, wpywajcego na zachowanie, musiao doprowadzi Tolmana do zakwestionowania zasadnoci formuy S R. W efekcie tego zaproponowa on modyfikacj uwzgldniajc wpyw stanw psychicznych na jako wspomnianej relacji. W jego interpretacji przybraa ona posta S-O- R, co znaczyo, e reakcje na okrelony bodziec modyfikuj stany organizmu. Symbol O psychologowie odczytuj jako zmienne poredniczce. W przypadku czowieka czsto kojarzy si je ze zmiennymi osobowoci. Bodce (S), to w terminologii Tolmana zmienne niezalene, a R oznacza zmienne zalene. Ta triada terminologiczna uzyskaa szeroki rozgos i staa si uytecznym paradygmatem metodologicznym.

22

Behawioryzm sta si znaczcym elementem kultury amerykaskiej. Jej sia i popularno suya take rozpowszechnianiu tego stylu mylenia. Przy tym olbrzymie nakady na nauk w USA umoliwiay prowadzenie licznych i niekiedy bardzo kosztownych eksperymentw. Dodatkowo metodologi behawiorystyczn wzmocnio Koo Wiedeskie, czyli filozoficzny ruch neopozytywistyczny, podkrelajcy wielkie znaczenie tzw. zda protokolarnych, czyli danych obserwacyjnych. Mimo tego wsparcia neobehawioryci tacy jak Tolman czy C. L. Hull zaakceptowali w kocu uywanie terminw, ktrych desygnaty nie s obserwowalne, sucych wyjanianiu procesw psychicznych. Takie nastawienie dominuje we wspczesnej psychologii.

5 Darwinizm w psychologii. Psychologia ewolucyjna. Druga poowa XIX wieku bya okresem powstawania wielu znaczcych dla psychologii prac i idei naukowych. Wrd nich poczytne miejsce zajmuj sformuowane przez K. D a r w i n a , ktry w pracy O pochodzeniu gatunkw przedstawi i uzasadni teorie ewolucji. Zgodnie z ni gatunki istot ywych podlegaj staej przemianie. Z form prostszych rozwijaj si bardziej skomplikowane, sprawniejsze. Osobniki sabe gin, silne, dobrze przystosowane do rodowiska rozmnaaj si i opanowuj coraz to nowe poacie Ziemi. Organizmy walcz o byt, zarwno jednostkowy jak i gatunkowy. Walka ta jest si napdow rozwoju form ycia. Jej celem jest p r z e t r w a n i e . Jest to stanowisko s u r w i w a l i z m u , czsto akcentowane przez psychologw zorientowanych biologicznie. Darwin przedstawi now koncepcj relacji organizm-rodowisko. rodowisko przestao by zestawem stymulatorw wymuszajcych na organizmie waciwe mu zachowanie, a stao si czynnikiem kreujcym jego waciwoci. Organizm z kolei zwrotnie oddziauje na rodowisko wpywajc na ksztatowanie rwnowagi midzy nimi. I d e a r w n o w a g i z e w n t r z n e j ( h o m e o s t a z y ) odgrywa nadal istotn rol w myleniu psychologw. rodowisko nie dziaa na pojedynczy organ zmysowy lub na wyizolowan funkcj psychiczn, np. wiadomo. Dziaa ono h o l i s t y c z n i e (caociowo) na cay organizm, ktry jest struktur niepodzieln funkcjonalnie niezbdnych czci skadowych. Takie rozumienie istoty organizmu i oddziaywania rodowiska wykluczyo przeciwstawianie ciaa i psychiki i traktowanie ich jako istniejcych rwnolegle. Funkcj np. wiadomoci jest kontrolowanie przebiegu czynnoci zoonych. Do tych myli Darwina nawi reprezentanci psychologii funkcjonalnej, gwnie amerykaskiej. Staa si ona take skutecznym antidotum na e p i f e n o m e n a l i z m , czyli pogld traktujcy psychik jako nic nie znaczc ozdob istoty ludzkiej. Darwin sdzi, e niektre cech organizmu s dziedziczne, by umiarkowanym natywist. Jednak w wietle jego teorii pojawi si nowy problem: czy nabyte w trakcie ycia jednostki korzystne dla gatunku cechy s przekazywane potomstwu czy te zanikaj. Istota ewolucji polega m.in. i na tym, e korzystne waciwoci utrwalaj si i s przekazywane nastpnym pokoleniom- taka bya opinia Darwina. W pracy pt. Wyraz emocji u czowieka i zwierzt pokaza on w jak skomplikowany sposb dziaa mechanizm dziedziczenia. Ruchy mimiczne s wyrazem przeywanych emocji, ale pojawiy si one w wyniku przeksztace ruchw uytkowych. Odsanianie zbw byo uyteczne w walce, rozlunienie mini odsaniajcych z kolei przybiera form umiechu. Wyksztacone wyrazy emocji s bardzo trwae, poniewa s skadnikiem struktury organicznej nie podlegajcej znaczcym przemianom.

23

Pogldy Darwina wywary silny wpyw na wielu uczonych, zajmujcych si psychologi i naukami pokrewnymi. Rozwin si ruch zwany darwinizmem. Odwoanie si badacza do ktrej z tez prekursora byo ju wystarczajc podstaw uznania takiej przynalenoci. Do prac Darwina odwoywali si zoopsychologowie (G. S. Romanes, L. Morgan, J. Loeb i inni), psychologowie rozwojowi ( W. Preyer, S. Hall, E. Heckel), neurofizjologii (H. J. Jakson), H.Spencer, popularyzator ewolucjonizmu, a przede wszystkim F . G a l t o n . Nabyte w yciu jednostkowym i korzystne biologicznie cechy psychiczne s przekazywane z pokolenia na pokolenie. Skoro tak, rozumuje Galton, to istnieje moliwo doskonalenia istot ludzkich poprzez sterowanie przekazem cech. Program dziaania w tej wersji nazwa eugenik. Intencje autora byy wspaniae, skutki mogy by potworne. Bo kto i czyje cechy miaby kwalifikowa do reprodukcji. To samo dotyczy dyskwalifikacji cech. W efekcie zapewne doszoby do przymusowej eutanazji. Galton interesowa si dziedziczeniem cech ludzi genialnych, na podstawie dziejw wybitnych angielskich rodzin napisa prace pt. Geniusz dziedziczny. Aby wykaza rozmiary rnic w poziomie inteligencji geniusza i czowieka przecitnego musia opracowa dobre sposoby pomiaru tej cechy. To wanie on opracowa pierwsze testy pomiaru inteligencji, w jego lady poszed A. Binet. Od tego czasu ruch testologw tworzy jeden z filarw psychologii stosowanej. Z darwinizmem do luno wie si amerykaska psychologia funkcjonalna. Wspksztatoway j rwnie pogldy Brentano i filozofw-pragmatystw. Jej wyrniajc cech jest badanie i opis funkcji, jakie speniaj stany i procesy psychiczne w realnym rodowisku. J . R . A n g e l l , twrca chicagowskiej szkoy funkcjonalnej twierdzi np., e funkcj widzenia jest uatwianie wykonania rnych czynnoci motorycznych, wiadomoci adaptowania do nowego otoczenia itp. W. J a m e s , jeden z wybitnych psychologw amerykaskich podkrela, e wiadomo, pojt jako strumie dozna, (synne okrelenie strumie wiadomoci) naley rozumie jako efektywny rodek walki o byt, a take jako organ sterowania ukadem nerwowym. Kolejn wybitn postaci nauki amerykaskiej by J. D e w e y , twrca funkcjonalnej teorii mylenia. Miao ono suy koordynacji potoku aktywnoci organizmu w rodowisku. Inaczej rozumiano funkcjonalno w szkole kolumbijskiej, reprezentowanej przez R.S. Woodwortha. Jej zwolennicy dyli do poznawania funkcjonalnej zalenoci, ujmowanej ilociowo, pomidzy badanymi elementami. Bya to szkoa o profilu metodologicznym, akceptujca formu R=f (S x O).

6. Psychoanaliza. Nazwa kierunku wywodzi si od stosowanej metody analizy przey pacjenta. Jego podstawowe zaoenia, tworzone z myl o potrzebach medycyny, wypracowa wiedeski lekarzpsychiatra Zygmunt F r e u d ( 1 8 5 6 - 1 9 3 9 ) .Od jego nazwiska wywodzi si druga nazwa kierunku: freudyzm. Nie jest ona waciw, bowiem zawa zakres nurtu do pogldw samego Freuda, a psychoanaliza ma liczne grono wybitnych reprezentantw jej rnorodnych odmian. Freud by osob o bujnej fantazji, pomysow, uzdolnion literacko przy tym niezwykle spostrzegawcz. Materia dowodowy jego twierdze pochodzi gwnie z obserwacji pojedynczych pacjentw lub tzw. sytuacji yciowych. Przedstawiony zosta obrazowo, w swobodnym stylu, bez przestrzegania rygorw typowo akademickiej prezentacji problemw i sposobw ich rozwizywania. Uzyska przeto szerok popularno wrd laikw. Myli Freuda transponowano na sztuki teatralne, inspiroway one powstawanie licznych analiz z zakresu kultury i sztuki.

24

Jedno z podstawowych twierdze Freuda dotyczyo istoty psychiki. Podkrela on, e psychika nie sprowadza si do wiadomoci, jest od niej bogatsza o pewne elementy. Procesy psychiczne poza tym s cige, natomiast wiadomociowe nie maj tej waciwoci. Kade przeycie i kade zachowanie ma w przekonaniu Freuda sw przyczyn psychiczn. (jest to koncepcja tzw. d e t e r m i n i z m u p s y c h o l o g i c z n e g o ) Zatem zachowanie czowieka, ktry nie zdaje sobie sprawy z tego, co robi i dlaczego tak wanie postpuje jest uwarunkowane psychicznie, ale nie wiadomociowo. Ilustracj moe tu by unikanie bez powodw okrelonych miejsc, lub jedynie wybircze zapominanie pewnych imion. Tymi czynnikami psychicznym, ktre istniej obok wiadomoci s p r z e d w i a d o m o i n i e w i a d o m o . Treci przedwiadomoci mog by bez trudu przywoane do wiadomoci. Dzieje si tak, gdy przypominamy zapomnian nazw jakiej miejscowoci, informacj prasow lub co podobnego. Natomiast treci niewiadomoci s niedostpne retrospekcji, przypomnieniu, a prby ich wydobycia napotykaj na opr. Znajduje si one w tzw. stanie wyparcia. Znaczy to, e s tak niemie lub kopotliwe, e nie chcemy ich ujawnienia nawet przed samym sob. Niewiadomo jest siedliskiem energii, jej fizyczna forma powstaje w wyniku procesw przemiany materii. Freud by konsekwentnym zwolennikiem prawa zachowania energii, procesy organiczne i psychiczne rozumia jako przeksztacanie form energii. Energia wytworzona nie ginie, musi znale swe naturalne ujcie. W przypadku powstania blokady ujcia naturalnego, energia toruje sobie drog zastpcz. Pogld ten wpyn na rozumienie wielu zjawisk psychicznych, o czym konkretniej za chwil. Energia fizyczna (fizjologiczna) moe przeksztaca si w energi psychiczn, proces ten przebiega poza wiadomoci, podobnie jak proces jej przepywu. Jako energii niewiadomoci jest uwarunkowana biologicznie, okrela j termin l i b i d o , zaczerpnitym z aciny i znaczcy tyle, co pocig, yczenie, denie. Ze wzgldu na ukierunkowanie energii Freud wyrnia libido p r z e d m i o t o w e , a wic takie, ktre ukierunkowuje energi na zewntrz organizmu i libido n a r c y s t y c z n e , kierujce energi na samego siebie. Mamy wtedy do czynienia z osobowoci narcystyczn, o czym obszerniej we fragmencie o osobowoci. Podzia energii na obiekty zewntrzne i na samego siebie dokonuje si na zasadzie rachunku ilociowego. Jeeli wicej skieruje si jej na obiekt zewntrzny, to zmniejszy si ilo energii narcystycznej i odwrotnie. Zakochany przenosi energi na osob ukochan, a przez to traci pewn ilo skierowanej na siebie. Freud wyciga z tej kalkulacji rachunkowej zaskakujcy wniosek: zakochany z powodu utraty energii ywi poczucie niskiej wartoci swojej osoby. (Poczucie niskiej wartoci czsto wynika z oceny spoecznej, odrzucenia) Na szczcie mio bywa odwzajemniana i wtedy przekazana energia zostaje zwrcona. Moe dziwi to, e Freud nie dostrzeg faktu, e mio do drugiego czowieka i innych ludzi wzbogaca psychicznie tego, kto j przeywa. Zablokowanie naturalnego kanau przepywu energii, a takim czynnikiem wedug Freuda s stumione pragnienia, urazy, stany nerwicowe, np. histeria, prowadzi do wystpienia konwersji, czyli objaww cielesnych, takich jak niedowad koczyn, zanik czucia, czasowa lepota i inne, uwarunkowanych psychicznie. W leczeniu tych dolegliwoci stosowa Freud metod analizy (p s y c h o a n a l i z y) przey, ktre w przeszoci doprowadziy do powstania urazu lub wydarzenia traumatycznego i uwiadamiajc ich przyczyn, przez wiadome przeycie ich treci osiga stan katarsis, czyli oczyszczenia psychiki z niepodanych myli lub wyobrae. W jzyku psychologii libido opisuje si jako przejaw dziaajcych popdw (G. Lindzey) lub instynktw (G.S. Brett).Podstawowym popdem wedug Freuda jest popd seksualny, poetycko zwany Erosem, rozumiany szeroko, niekiedy opisywany jako gwny popd ycia. W pniejszej

25

fazie twrczoci, pod wpywem wydarze wojennych wprowadzi Freud do treci libido rwnie popd agresji, ktry symbolizuje Thanatos, mitologiczny bg mierci. Popd ten by rwnie przedstawiany jako tendencja powrotu ycia organicznego do materii nieorganicznej. Libido, energia seksualna, rzdzi si zasad przyjemnoci. Jednak nie wystpuje ona wycznie w postaci przyjemnoci erotycznej. W ujciu Freuda seksualne znaczyo tyle co przyjemne doznanie cielesne(C.Thomson, 1965)). Niemniej dostrzega on element erotyczny w dziaaniu kadego organu. Libido jest wic wielopostaciowe, zmienia si na przestrzeni ycia ludzkiego, prze-chodzi przez rne fazy rozwojowe, jest obecne w przeyciach dziecicych i osb podeszego wieku. Z powyszego powodu przypisano Freudowi tzw. p a n s e k s u a l i z m, czyli upatrywanie motyww seksualnych we wszelkich formach zachowania. Niektre wtki teorii Freuda skaniay do przyjcia takiej interpretacji. Sdzi on np. e motyw seksualny ley u podstaw powstania religii. Ludzie pierwotni, wedug niego, yli w hordzie, na czele ktrej sta potny ojciec-przywdca, podporzdkowujcy sobie wszystkie samice. Mode, dorastajce samce, spychane na margines hordy, zazdrosne o samice w kocu zbuntoway si, poczyy swe siy i zamordoway ojca, zjadajc jego ciao. Dominujc w hordzie odczuwali podziw dla zamordowanego ojca, uczta totemiczna staa si wyrazem identyfikacji z zamordowanym, przejciem jego siy. Dao to pocztek kultowi religijnemu Wielkiego Ojca, moralnoci, a take stao si motywem trwania wszelkich organizacji.( K. Pospiszyj.1991,G. Morgan, 1999)). Od czasu mordu ojca trwa do dzisiaj tumienie popdw, ich moralna restrykcja. Energia libido znajduje zatem wyjcie zastpcze w postaci twrczoci kulturowej, w poezji, malarstwie, rzebie. Co wicej, caa cywilizacja jest skutkiem zastpczego ujawniania si tumionej energii libido.(H. K. Wells,1968). Proces psychicznego rozwoju ludzkoci (filogenetyczny) jest powtarzany w rozwoju ontogenetycznym, Freud opowiedzia si zatem za teori rekapitulacji, kompleks Edypa, wtek wiece znaczcy w teorii freudowskiej, wystpujcy u chopcw, jest tego dowodem. Interesujce jest to, e mimo druzgoccej krytyki ze strony psychologw R.Sears) i antropologw (M. Mead), teoria kompleksu Edypa jest nadal ywotna wrd psychologw-praktykw. Zarzut panseksualizmu jest nie w peni trafny, bowiem Freud uwzgldnia motywacj innego typu ni seksualna. Identyfikacja np. rozumiana jako pogbione naladownictwo dokonuje si w wyniku rozpoznania moliwoci zaspokojenia potrzeb dziki formom zachowania, przejtym od osoby naladowanej. Podobnie tendencja do powtarzania (przymus powtarzania) nie jest motywowana stanem libido. Niemniej gros postpkw i czynw ludzkich warunkuj motywy libidalne, tumione i skrywane, a jednak silne i niemoliwe do wyeliminowania. Nieprzyjemne treci, wyparte do podwiadomoci, znajduj ujcie w zachowaniach kompulsywnych. Synna metoda terapii psychoanalitycznej tzw. w o l n y c h s k o j a r z e polega na wydobywaniu z niewiadomoci treci treumatycznych i ponownym ich wiadomym przeywaniu. Pacjent w swobodnej atmosferze relacjonuje wszystkie nasuwajce mu si myli, opisuje bieg myli, skojarzenia. Psychoanalityk stara si rozpozna te, ktre zostay wyparte i uwiadomi pacjentowi ich tre i znaczenie w powstawaniu zaburzenia. Uwiadomienie przyczyn dolegliwoci psychogennych miao by zabiegiem ozdrawiajcym, prowadzcym do katarsis, uwolnienia od przykrych napi. Pogbione rozpoznanie analityczne, jakiemu podda Freud marzenia senne, pomyki jzykowe, tzw. przejzyczenia, zapominanie nazwisk osb nie lubianych, gubienie przedmiotw w dowolny sposb kojarzcych si z czym lub kim niemiym, doprowadzio do wniosku, e te i im podobne zachowania s uwarunkowane m o t y w a m i n i e w i a d o m y m i . Wymykajc si kontroli wiadomoci przybieraj one rne formy wyrazu przey niewiadomych.

26

Ramka 7 Freud nie by moe rygorystycznym naukowcem ani pierwszorzdnym teoretykiem, lecz by cierpliwym, drobiazgowym, bystrym obserwatorem oraz wytrwaym, zdyscyplinowanym, miaym, oryginalnym mylicielem. Ponad wszystkie zalety jego teorii wybija si jedna-stara si ona rozpatrywa ludzi z krwi i koci, yjcych po czci w wiecie realnym, a po czci w wiecie marze i fantazji, penych konfliktw i wewntrznych sprzecznoci, a jednak zdolnych do racjonalnego mylenia i dziaania, motywowanych przez siy mao im znane i przez aspiracje wykraczajce poza ich moliwoci, na zmian tpych i bystrych, sfrustrowanych i zadowolonych, penych nadziej i rozpaczajcych, samolubnych i altruistycznych; krtko mwic skomplikowane istoty ludzkie. Wielu ludzi uwaa, e taki obraz jednostki odznacza si gboka trafnoci cyt. z C.S. Hall, G. Lindzey: Teorie osobowoci, PWN, Warszawa 1994 r., str.73.

Freud zainicjowa i przyczyni si do rozwoju ruchu psychoanalitycznego, pocztkowo bardzo skromnego, w pierwszych spotkaniach bray udzia tylko cztery osoby, z biegiem czasu o zasigu midzynarodowym. Wraz ze wzrostem uczestnikw ruchu rosa rnorodno interpretacji twierdze psychoanalitycznych, pojawili si pierwsi desydenci. Podwaali oni gwnie zasadno freudowskiej orientacji biologiczno-libidalnej. Wybitnymi przedstawicielami psychoanalizy, partnerami dyskusji Freuda, byli C a r l G . J u n g i A l f r e d A d l e r . Pierwszy z nich jest uznanym twrc teorii z b i o r o w e j n i e w i a d o m o c i , ktra jest spucizn dowiadcze setek pokole naszych przodkw i wci funkcjonuje w naszych umysach. Skadaj si na ni m. in. a r c h e t y p y , czyli wrodzone, ewolucyjnie utrwalone w wiadomoci pokole skonnoci. Przykadami mog by archetyp matki, siy, energii, szybkoci, boga-soca i inne. Znajduj one swj wyraz w symbolach i dziaaniach symbolicznych. Adler, pocztkowo bliski wsppracownik Freuda, pniej oponent, podway znaczenie panseksualizmu, jego zdaniem dominujcym motywem ludzkiej aktywnoci jest d e n i e d o m o c y (wola mocy). W pniejszych pracach akcentowa d e n i e do w y s z o c i, a termin ten zawiera rwnie wtek-postulat doskonalenia. Adler wyranie podkrela rol k o m p l e k s u n i s z o c i jako motywu denia do mocy, wyszoci, znaczenia. Drugie pokolenie psychoanalitykw, nastawione reformatorsko w stosunku do freudyzmu, reprezentuj m.in. K a r e n H o r n e y , H a r r y S . S u l l i v a n , E r i c h F r o m m i E r i k H . E r i k s o n . Ruch stworzony prze nich nosi zbiorcz nazw n e o p s y c h o a n a l i z y . Cech charakterystyczn nurtu jest przywizywanie duego znaczenia do spoecznych uwarunkowa zachowania ludzi. Wynika to ze wspaniaego rozwoju bada spoecznych (psychologii spoecznej), pozwalajcego waciwie rozumie wpyw tego czynnika na psychik i zachowanie ludzi. K. Horney dostrzega znaczenie poczucia bezpieczestwa, opracowaa teori l k w n e u r o t y c z n y c h , wynikajcych z niezaspokojenia potrzeby bezpieczestwa. Sullivan podkrela znaczenie s t o s u n k w i n t e r p e r s o n a l n y c h dla rozwoju ludzkiej jani. Jeeli s niewaciwe, wywouj lki spoeczne. Ludzie, bronic si przed nimi, stosuj rodki ochronne, np. kamstwa. Og rodkw ochronnych tworzy ja danej jednostki. Fromm, autor synnej ksiki pt. Ucieczka od wolnoci krytykujc totalitaryzm stwierdza, e poznanie psychiki czowieka musi by oparte na analizie jego potrzeb. Czowiek jest istot biologiczno-spoeczn, yjc w warunkach cywilizacji zatraci biologiczn orientacj i nie wypracowa niezawodnej orientacji spoecznej. Fromm by przekonany, e podstaw ostatniej moe by jedynie mio twrcza (lepiej by ni mie), uwidaczniajca si we wzajemnej

27

opiekuczoci i trosce. Fromm opracowa teori t r a n s c e n d e n c j i oraz typologi osobowoci ludzi wspczesnego wiata, akcentujc walory typu twrczego. Erikson wykorzystujc zaoenia teoretyczne psychoanalizy opracowa teori rozwoju osobowoci czowieka. Wyrni on 8 faz rozwojowych na podstawie kryterium wanych do rozwizania problemw yciowych danego okresy ycia i ksztatowania si tosamoci jednostki. Psychoanaliza w rezultacie prac drugiego pokolenia twrcw staa si humanistyczn i zorientowan spoecznie. 7. Psychologia humanistyczna. Psychologia humanistyczna bywa okrelana jako trzecia sia ze wzgldu na to, e jej reprezentanci poddali gruntownej krytyce pogldy behawiorystw i psychoanalitykw, dwu najbardziej znaczcych nurtw psychologicznych drugiej poowy XX wieku. W wyniku tej wanie krytyki ksztatoway si niektre przewiadczenia twrcw tego kierunku. Na jego ostateczny ksztat wpyny rwnie fenomenologia, egzystencjalizm, potrzeby wspczesnej psychoterapii i tradycja humanistyczna. atwo zatem domyli si, e nie jest to kierunek jednolity, spjny teoretycznie. Wybitnymi przedstawicielami psychologii humanistycznej s: A b r a h a m M a s l o w , C a r l R o g e r s , J . T . F . B u g e n t a l , C h a r l o t t e B u h l e r , R o l l o M a y i inni. Ich pogldy rni si w kwestiach szczegowych, czy natomiast podzielane przekonanie, e przedmiotem psychologii winien by czowiek jako cao Czowiek jako taki jest czym wicej ni sum swoich czci- (J. F. T. Bugental), wraenia lub reakcje mona opisywa i mierzy, bdzie to wiedza (poyteczna!) o przedmiocie wrae lub reakcji, ale nie o czowieku. Czowieka naley poznawa innymi metodami, pozwalajcymi wykorzysta rne rda informacji o nim. Psychologia -powiada Maslow- dojrzaa ju do tego, by odpowiedzie na najwaniejsze pytania, stawiane od wiekw przez humanistw. A s to: jakim jest dobre ycie?, co to znaczy dobry czowiek?, jak nauczy ludzi wybiera dobre ycie? Odpowied znajdziemy badajc i obserwujc rne gatunki istot, yjcych w naturalnych warunkach. Organizmy majc swobod wyboru pokarmu zawsze wybieraj waciwy, a szkodliwy dla niego odrzucaj. Podobna zdolno regulacyjna wystpuje u noworodkw ludzkich, organizm niemowlcia sprawnie reguluje czas sn