MATAUK & GORTTO

MATAUK & GORTTO

STORFJORD SPRÅKSENTER

NOKRE FUGLAR OG FUGLENAMN

MATAUK & GORTTONOKRE FUGLAR OG FUGLENAMN FRÅ OMRÅDET VÅRT

SOAMES LOTTIT JA LODDENAMAHUSAT MIN GUOVLLUS MUUTAAMPI LINTU JA LINTUNIMI MEILLÄ KÄSIN

FØRSTE OPPLAG 2011

UTGITT AVSTORFJORD SPRÅKSENTER

Storfjord kommune · Rådhuset · 9046 OTEREN Tlf: 77 21 28 00 · Fax: 77 21 28 01

[email protected] · www.storfjord.kommune.nowww.spraaksenter.no

STORFJORD KOMMUNE 2011

INNHALD:

123456789101112131415161718

192021222324252627282930313233343536

SmålomStorlom

SangsvaneGrågås

BrunnakkeKrikkandStokkandStjertandToppandBergand

ÆrfuglHavelle

LaksandKongeørn

TjeldHeilo

BrushaneStorspove

GråmåkeRødnebbterneAlkekongeLundefuglGaukDvergspettSandsvaleLinerle FossekallBlåstrupeNøtteskrikeSkjæreKråkeRamnStareKjøttmeisDompapSnøsporv

Grafi sk formgiving: Colibri designTrykk: Lundblad Media AS, Tromsø

Papir innmat: 200gr. G-print. Papir omslag: Trucard 280gr.

design.no

KUNSTNARANE BAK FUGLEUTSTILLINGA

2 klasse 2009-2010 Skibotn skoleLærar: Liv Johansen

Oskar Rask BroxSigrid Kristine BåhlJohn Aage Hamnvik

Lars Seppola HauganTommy Jakobsen

Ramona-Isabell JohnsenJoachim Nordahl JohnsenRikke Sivertsen KvalbergKristian Garfjell LambelaSivert Finnstø Østeggen

2 klasse 2010-2011 Skibotn skoleLærar: Caroline Soini

Farham AkbariparastAlise Soini Bruvold

Matin FeiziMaiken Garfjell

Marie Synnøve Isaksen Nikolas Jacobsen Fagerli

Kristine Koht

Niilo MattilaMaja NikolaisenDavid PedersenBrage StensethOttar StoraasJoakim SørensenDan O. Teklizghai

2 klasse 2009-2010 Hatteng skoleLærar: Rune Utby

Iben BechTanja-Celin BerntsenAyla Nathalie Engvoll

Thomas Tillnes FagerhaugAnders Johansen Lockert

Jonas Solås Lockert

Beate Moldstad Emilie MyrhaugKristin NystadAnja Helen Angell RognliJacob Andreas Seppola

Storfjord språksenter er svært stolte av å kunne lansere denne lille fugleboka.

Fuglenamna i denne fugleboka er presenterte på norsk, latin, nordsamisk, fi nsk og kvensk. Det overordna målet med pros-jektet er å dokumentere og distribuere lokale fuglenamn på samisk og kvensk.

Fuglar med lokale samiske og kvenske namn har einnaturligvis hatt eit forhold til i våres område. Defi nisjonen pådette våres område er riktignok ganske breidt, og strekkseg i kvart fall frå havet til Karesuando-området.

Det er 36 fuglearter som er presenterte i denne boka. Vi harvalt å vektleggje dei fuglane vi har hatt fl eirspråkleg namne-dokumentasjon på. Vi har også tatt med fugleartar som vi veitlokalbefolkninga har eit spesielt forhold til.

Alle fuglebileta i denne fugleboka er måla av elevar i2. klasse i Storfjord. Første fugleprosjekt vart gjennomført imai 2010 i 2.klasse på Skibotn skole. I 2011 gjennomførte vi fugleprosjektet på ved både Skibotn skole og Hatteng skole.Det er altså tre ulike elevgrupper som har deltatt og bidratt. Forhåpentleg har fugleprosjektet auka kunnskapen og med-vitet om fuglane våre og artsnavna deira.

Takk til kontaktlærarane Liv Johansen, Caroline Soini og Rune Utby for velvilje og samarbeid, og ei stor takk til dei fantastiske kunstnarane som har laget bileta.

Takk også til Ivar Johnsen for korrektur og kommentarar.

Storfjord språksenter ved Sven Mannela og Silja Skjelnes-Mattila

FØREORD

Vi ønsker med denne fugleboka, i tillegg til å dele fl eirspråkleg fuglenamnmateriale og herlege artsbilete med deg, også fortelje litt om lokal kulturhistorie. I denne fugleboka er artane presentert med tre ulike symbol.

I slutten av boka har vi nokre blanke sider. Her kan du teikneinn nye fuglar og skrive inn fuglenamn som du høyrer og lærer. De som sit med kunnskap om lokale fuglenamn ellerhistorier knytte til fuglar, vert oppfordra på det varmaste å takontakt med Storfjord språksenter.

FOR Å BRUKE BOKA

MATAUK-FUGLDesse fuglane åt vi før i tida. Dette skal ikkeforståast som ei oppfordring til å koke og tyggje.

GORTTO-FUGLSvært mange fuglar blir forbunde med overtru.Dei kan varsle vér eller komme med varsel omsjukdom og ulykker. Dei vi har hørt historierom, har vi merkt med dette ikonet.

BØLA-FUGLDesse fuglane meiner vi at du skal vere litt forsiktigmed. Dei kan kanskje vere spesielt hissige reirvaktarar eller vere litt nebbete. For så vidt oppfordrar vialle til å vere snille og greie mot fuglane våre.

Lomfuglene har veldig harde nebb,hardare enn stål, sa ein før i tida.

Nebba vart faktisk brukte som pilspissar. Smålommen kanogså late som han er daud. Dersom du er så uheldig og får einsmålom for eksempel i fi skegarn, så skal du nærme deg veldig varsamt.

SMÅLOM Gavia stellataSAMISK: GÁHKKOR KVENSK/FINSK: KAAKKURI

Kunstnar: Marie Synnøve Isaksen · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAAA UK

1

I tillegg til at nebbet til storlommen ble brukt til pilspisser, lagde man også

tobakksposer av den fl otte fjærdrakta. I tillegg til at skinnposen var staselig, hindret den også at tobakken tørket ut.

STORLOMGavia arcticaSAMISK: DOVTTA KVENSK: TOHTAJA FINSK: KUIKKA

Kunstnar: Maiken Garfjell · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT


2

Svanene er kjende for å vere tru kjærestar, eller monogame som vi kallar

dei. Dersom ei svane mister partnaren sin, så sørgjer ho i årevis. Det er mye overtru knytt til svanene. Det er sagt at den som drep ei svane, vil bli ramma av alvorlege ulykker.

SANGSVANE Cygnus cygnusSAMISK: NJUKCA KVENSK: JOUKHAINEN FINSK: LAULUJOUTSEN

Kunstnar: Maja Nikolaisen · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT


3

I tillegg til at grågås var god mat, visste ein også å utnytte egga til mat og dun til å lage puter.

GRÅGÅS Anser anserSAMISK: RÁNESCUONJÁ KVENSK: ISOHANHI FINSK: MERIHANHI

Kunstnar: Farham Akbariparast · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

4

Før i tida var det vanleg å jakte påbrunnakke. Men brunnakka vart ikkje

rekna for å vere ein særleg god matfugl. Kjøttet er nemlegsvært magert.

BRUNNAKKE Anas penelopeSAMISK: SNÁRTTAL KVENSK/FINSK: HAAPANA

Kunstnar: Nikolas Jacobsen Fagerli · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

5

Krikkanda er den minste av andefuglanevåre. Det latinske og det norske namnet

har ho fått av at ho lagar ein krikke-lyd.

KRIKKAND Anas creccaSAMISK: CIKSA KVENSK/FINSK: TAVI

Kunstnar: Kristine Koht · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

6

Stokkanda har vore og er kanskje denviktigaste andefuglen vi jaktar på.

Det kvenske navnet punasuorsa ’raudand’ speglar den raud-brune fjærdrakta til hofuglen. Det fi nske namnet sinisorsa ’blåand’ har fått namnet sitt frå hetta til hannfuglen.

STOKKAND Anas platyrhynchosSAMISK: DUORŠU KVENSK: PUNASUORSA FINSK: SINISORSA

Kunstnar: Niilo Mattila · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

7

Det kvenske navnet tyder direkte omsatt’luseand’. Stjertanda har rett nok

ikkje lus, men vart ansett å vere den absolutt dårlegaste mataukefuglen. Kjøttet er endå magrare enn hos brunnakka.

STJERTAND Anas acutaSAMISK: VUOJAŠ KVENSK: TÄISUORSA FINSK: JOUHISORSA

Kunstnar: Dan O.Teklizghai · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

8

Toppanda er ein dyktig dykkar og ho har ein utruleg reaksjonsevne.

Det er sagt at toppanda faktisk klarer å dykke unna skudda frå jegaren.

TOPPAND Aythya fuligulaSAMISK: VUOKTAFIEHTA KVENSK: KÄRRÖSORTTI FINSK: TUKKASOTKA

Kunstnar: Brage Stenseth · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

9

Berganda er ein hissig fugl, og ho erslettes ikkje glad i revar. Både revar

og revefarga hundar kan vente seg eit angrep frå bergandadersom dei kjem for nærme.

BERGAND Aythya marilaSAMISK: STUORRAFIEHTA KVENSK: ISOSORTTI FINSK: LAPASOTKA

Kunstnar: Joakim Sørensen · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

10

Ærfuglen har vore ei viktig kjeldefor både egg og dun. Duna var svært

verdifu(g)l og ettertrakta av kongelege i heile Europa. Fordi duna var så viktig, passa ein svært godt på ærfuglane. Det var nærmast ei dødssynd å skyte dei.

ÆRFUGL/EA/E-KALL Somateria mollissimaSAMISK: ÁKTA/HÁVDA KVENSK: AUTTI / LIKKA FINSK: HAAHKA

Kunstnar: Sigrid Kristine Båhl · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

11

Havella har ein utruleg vakker song.Når dei er i store fl okkar, kan dei

høyrast som eit kor som syng. Det er laga fl eire joikar som tarutgangspunkt i lyden frå havella. Både det samiske og detkvenske/fi nske namnet hermer lyden til fuglen.

HAVELLE Clangula hyemalisSAMISK: HANNÁ KVENSK/FINSK: ALLI

Kunstnar: David Pedersen · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT


12

Laksanda har ikke vore ein populærmatfugl i det heile tatt. Laksanda et

fi sk og dermed smakar ho som fi sk også.

LAKSAND Mergus MerganserSAMISK: GUSSAGOALSI KVENSK: LEHMÄKOSKELO FINSK: ISOKOSKELO

Kunstnar: Kristin Nystad · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


13

Alle kjenner vel den majestiske,enorme kongeørna. Ho er glad i all

slags kjøtt, og ho et gjerne reinsdyr, sau og hare. Føri tida jakta ein på ørn, og vengene til ørna vart brukte tilstøvkostar.

KONGEØRN Aquilia chrysaetosSAMISK: GOASKIN KVENSK: KOTKA FINSK: MAAKOTKA

Kunstnar: Christian Aleksander Johansen · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


14

Tjelden er ein hissig eggvoktar. Historier frå gamle dagar fortel om

barn som tok på seg kjelar eller kasserollar på hodet før dei gjekk og erta tjelden. Det er ikkje lurt.

TJELD Haematopus ostralegusSAMISK: CAGAN KVENSK: SAKANA FINSK: MERIHARAKKA

Kunstnar: Oskar Rask Brox · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT


15

Heiloen høyrest nesten litt trist ut.Kanskje det er grunnen til at ein før i

tida meinte heiloen kom med sørgjelege nyheiter.

HEILO Pluvialis apricariaSAMISK: BIŽUS KVENSK/FINSK: KAPUSTARINTA

Kunstnar: Anders Johansen Lockert · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


16

Brushanen heiter brushane fordi hanbruser seg opp når han skal sjekke

opp damer. Brushanane har veldig forskjellig utsjånad, ogdei kunne få namn etter kva slags menneske dei likna på: ein kunne vere prest, ein annan for eksempel ein klokkar.

BRUSHANE Philomachus pugnaxSAMISK: RÁVGOŠ KVENSK: SUOKULAINEN FINSK: SUOKUKKO

Kunstnar: Tomas Tillnes Fagerhaug · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


17

Storspove har både ein spesiell utsjånad og ein spesiell song.

Det samiske namnet guhkkesnjunni tyder ein-med-veldig-lang-nase. Det finske og det kvenske namnet kuovi speglar lyden til fuglen.

STORSPOVE Numenius arquataSAMISK: GUHKKESNJUNNI KVENSK: KUOVI FINSK: ISOKUOVI

Kunstnar: Matin Feizi · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT


18

Egga frå gråmåsen har i heile nordom-rådet vore ei særs viktig mat-og

inntektskjelde. Gråmåsen er også den vanlegaste måseartenlangs kysten. Dersom nokon seier at du et som måsen, børdu skjerpe deg. Gråmåsen svelgjer maten sin utan å tygge.

GRÅMÅKE / MÅSE Larus argentatusSAMISK: SKÁVLI KVENSK: KAJAVA FINSK: HARMAALOKKI

Kunstnar: Alise Soini Bruvold · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

19

Rødnebbterna er kjend for at ho fl yg utrulege lange reiser. I tillegg lever ho lenge. Det er sagt at rødnebbterna til-bakelegg ei reise tilsvarande 3 gonger

tur/retur til månen i løpet av levealderen sin. Dersom du synest at tjelden er skummel, så bør du i alle fall passe deg for terna. Ein hissigare eggvoktar kan vere vanskeleg å fi nne.

RØDNEBBTERNE Sterna paradiseaSAMISK: CEARRET KVENSK: TIRRO FINSK: LAPINTIIRA

Kunstnar: Ottar Storaas · Skibotn skole · April 2011

VISSTEDU AT


20

På Svalbard kaller dei alkekonganefor tromsøværingar. Dette fordi at

alkekongane held seg samla i grupper og er særsbråkete og høglydte.

ALKEKONGE Alle alleSAMISK: HÁLKAGONAGAS KVENSK/FINSK: PIKKURUOKKI

Kunstnar: Anja Helen Angell Rognli · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


21

Lundefuglen blir også kalla for sjø-papegøye. Både fordi han har eit stort

fargerikt papegøyenebb og fordi han er svært glad i å prate.

LUNDEFUGL Fratercula arcticaSAMISK: BOVTTÁŠ KVENSK/FINSK: LUNNI

Kunstnar: Ayla Nathalie Engvoll · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


22

Gauken brukast den dag i dag somvérprofet. Ein sier for eksempel atdersom gauken gjel første gong på

våren mens skogen framleis er svart, så får ein ein dårlegsommar. Det å sjå gjøken derimot, var i alle fall før i tidaforbunde med ulykke og sjukdomsvarsel. Ein gauk i hagen var noe ein ikkje ville sjå.

GAUK Cuculus canorusSAMISK: GIEHKA KVENSK/FINSK: KÄKI

Kunstnar: Kristian Garfjell Lambela · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT


23

Dvergspetten sin bustad er populærpå fuglane sin bustadmarknad. Holer

som dvergspetten har fl ytt frå, får fort nye bebuarar i meiseneeller fl uesnapparane.

DVERGSPETT Dendrocopos minorSAMISK: UCHACÁIHNI KVENSK/FINSK: PIKKUTIKKA

Kunstnar: Iben Bech · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


24

Sandsvalene grav ut reir i grustakog sandbankar. Det kan verke som om

det blir mindre og mindre av sandsvalene. Det vert fortald at det var masse sandsvaler i vårt område for berre 30 år tilbake i tida. I dag reknast dei som sjeldne sommargjester.

SANDSVALE Riparia ripariaSAMISK: DERPMOŠ KVENSK/FINSK: TÖRMÄPÄÄSKY

Kunstnar: Jonas Solås Lockert · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


25

Linerla er ein ”sommarfugl”. Et fi nsk og kvensk ordtak seier at når linerla

kjem, så er det berre eit par dagar igjen til sommaren er her.

LINERLE Motacilla albaSAMISK: BEŠTOR / BEŠTOS KVENSK/ FINSK: VÄSTÄRÄKKI

Kunstnar: Rikke Sivertsen Kvalberg · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT


26

Det er sagt at den som kan fange einfossekall med hendene, vil bli løna med rikdom.

FOSSEKALL Cinclus cinclusSAMISK: GUOIKKÁRIT KVENSK: KOSKIHARAKKA FINSK: KOSKIKARA

Kunstnar: Emilie Myrhaug · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


27

Blåstrupen er fl ink til å herme etterforskjellige lyder. Det er fortalt historier

om folk som har vorte lurt av blåstrupa når dei har leitaetter sauer. Blåstrupa er nemleg fl ink til å herme lyden ettersauebjølla.

BLÅSTRUPE Luscinia svecicaSAMISK: GIELLAVEALGU KVENSK/FINSK: SINIRINTA

Kunstnar: Jacob Andreas Seppola · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


28

Nøtteskrika er ein ganske ny fugl i området vårt. Den fanst ikkje før i tida, og difor har vi heller ikkje eit kvensk namn på denne.

NØTTESKRIKE Garrulus glandariusSAMISK: LÁTTEGUOVSSAT FINSK: NÄRHI

Kunstnar: Tanja-Celin Berntsen · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


29

Ein skal halde sjura som sin ven, fordersom sjura blir sint på deg, så lagar

ho problem for deg. To sjurer på eit gjerde som pratar saman,varslar (sladrande) besøk. Sjurene samlast gjerne til ”sjureting” togonger i året. Der sladrer dei om alt som har skjedd sidan sist.

SKJÆRE /SJUR/SJURA Pica picaSAMISK: SKIRE KVENSK/FINSK: HARAKKA

Kunstnar: Tommy Jacobsen · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT


30

Kråka er ein veldig intelligent fugl.Viss du prøver å gøyme noko snask

for ei kråke, så kan ho bruke dei mest fi nurlege måtar tilå få tak i det ho vil ha.

KRÅKE Corvus cornixSAMISK: VUORAŽAS KVENSK/FINSK: VARIS

Kunstnar: Beate Moldstad · Hatteng skole · Mai 2011

VISSTEDU AT


31

Ramna likar seg i høgda. Ramna byggjerreiret sitt slik at det skal vere umogleg

for folk og rev å komme seg til reiret . Han får ungar sværttidleg på året, og når dei andre fuglane får klekt sine egg, såstår ramnefamilien klar til å forsyne seg.

RAMN Corvus coraxSAMISK: RUOVDDAGAS / GARANAS KVENSK/FINSK: KORPPI

Kunstnar: John Aage Hamnvik · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT


32

Staren er kjend for å vere dyktig til åherme lydar. Staren slit i dag med

å fi nne naturlege reirplassar, så dersom du vil hjelpe staren,kan du lage fuglekasse til han.

STÆR Sturnus vulgarisSAMISK: STÁRRA KVENSK/FINSK: KOTTARAINEN

Kunstnar: Lars Seppola Haugan · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT


33

Kjøttmeisen er nok den vanlegastegjesten på fuglebrettet og han elskar

solsikkefrø. Kjøttmeisene er eigentleg nokre kranglefantar ogjagar bort andre fuglar frå fuglebrettet. Dei med den kraftigaste stripa på brystet er dei tøffaste.

KJØTTMEIS Parus majorSAMISK: BUOIDEGACCET/ BUOIDECIZÁŠ KVENSK/FINSK: TALITIAINEN

Kunstnar: Joachim Nordahl Johnsen · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT


34

Dompapen er slettest ingen dum fugl.Dompaphannen er av det romantiske

slaget, og gir gåver til sin utkåra når han er på friarføter.

DOMPAP Pyrrhula pyrrhulaSAMISK: RUKSESRUOIVIL KVENSK: TUOMAHERRA FINSK: PUNATULKKU

Kunstnar: Sivert Finnstø Østeggen · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT


35

Den lille tittingen har vore ein delikatesse og han var ein kjærkommen matvare når

han kom i fl okkar på vårparten. Men ein måtte fange tittingen på ettermiddagen for da var den bittelittegranne feitare enn på morgonkvisten.

SNØSPORV/TITTING Plectrophenax nivalisSAMISK:ÁLBBI/BULMMOT KVENSK:PULMUKAINEN FINSK:PULMUNEN

Kunstnar: Ramona-Isabell Johnsen · Skibotn skole · Mai 2010

VISSTEDU AT

BØLAGORTTOMATAUK

36

FUGLENAMN:

Latinsk namn:

SAMISK: KVENSK: FINSK:

Kunstnar:

VISSTEDU AT


Kuriositet eller observasjon:

37


VISSTEDU AT



38

FUGLENAMN:

Latinsk namn:

Kunstnar:


VISSTEDU AT



39

FUGLENAMN:

Latinsk namn:

Kunstnar:


VISSTEDU AT



40

FUGLENAMN:

Latinsk namn:

Kunstnar:


VISSTEDU AT



41

FUGLENAMN:

Latinsk namn:

Kunstnar:


VISSTEDU AT



42

FUGLENAMN:

Latinsk namn:

Kunstnar:


VISSTEDU AT



43

FUGLENAMN:

Latinsk namn:

Kunstnar:

MATAUK & GORTTO

VISSTEDU AT

STORFJORD SPRÅKSENTER Storfjord kommune · Rådhuset · 9046 OTEREN

NOKRE FUGLAR OG FUGLENAMN

Rasmus Engstadpensjonist, hobbypolitikar og tidlegare campingplasseigar

Den mest innhaldsrike ornitologiske faglitteratur som er utgitt i dette århundre. Dei unge kunstnarane som har illustrert tekstane har skapt fuglar med eit fargespel som får vanlege plansjemålarar til å bleikne. Fuglene er så naturtru at dei nesten flyg ut

av boka når du åpner ho. Fugleboka med sine supre illustrasjonar er er innertiar for alle aldersgrupper. Artikkeltekstane i boka treff alle typar lesarar på ein fantastisk sikker måte. Ein garantert suksess under juletreet i år!

Matauk og gortto er ei lita fuglebok utgitt av Storfjord kommune. Vi ønsker med denne boka å distribuere lokale fuglenamn på samisk og kvensk. Boka formidlar og viktig kulturhistorisk kunnskap om fugleartane våre samstundes som vi får vist fram fantastiske, lokal-produserte illustrasjonar.

Alle bileta i denne fugleboka er teikna av elevar i 2. klasse.

Documents

MATAUK & GORTTO