1155 ookkttoobbeerr

MMAATTAA HHAARRII

MMAATTAA HHAARRII 2

Van Greetje naar Mata Hari Op 15 oktober 1917 wordt een jonge vrouw door een Frans vuurpeloton ter dood gebracht. Zij wordt ervan verdacht voor de Duitse vijand gespioneerd te hebben. De vrouw in kwestie is in 1876 in Leeuwarden geboren als Margaretha Geertruida Zelle, roepnaam Greetje. Zij wordt beroemd als Mata Hari, de verleidelijke oosterse danseres, femme fatale en spionne. De kogels van het vuurpeloton maken een einde aan haar aardse leven, maar zij blijft tot op de dag van vandaag tot de verbeelding spreken. Tientallen boeken en films zijn er inmiddels over haar verschenen.

De geboorteakte van Greetje Zelle

De vader van Greetje heeft een hoeden- en pettenwinkel in Leeuwarden en is voor die tijd behoorlijk rijk. Als Greetje 13 jaar oud is, keert het geluk zich tegen het gezin Zelle. Vader gaat failliet. Ook het huwelijk met zijn vrouw loopt stuk en Greetjes moeder overlijdt twee jaar later. In datzelfde jaar -1891- vertrekt Greetje op 15-jarige leeftijd naar Leiden en vandaar naar een oom in Den Haag. Klassenfoto met rechts achteraan Greetje Zelle, dan al het mooiste meisje van de klas

MMAATTAA HHAARRII 3

Daar leest ze in 1894 een huwelijksadvertentie in de krant. Rudolph Macleod is officier in het Nederlandse leger in Nederlands-Indië en bijna 20 jaar ouder als Greetje. Hij is met verlof in Nederland en op zoek naar een echtgenote. De knappe Greetje reageert en de twee schrijven een tijdje met elkaar. Op 7 maart 1895 ontmoeten ze elkaar voor het eerst en zes dagen later zijn ze verloofd. Drie maanden later zijn ze getrouwd. Vervolgens vertrekt het echtpaar naar Nederlands-Indië. Het huwelijk wordt geen succes. Er worden twee kinderen geboren, een jongen en een meisje. De jongen sterft al op jonge leeftijd. Margaretha wordt mishandeld door haar man die het bovendien aanlegt met andere vrouwen. In 1902 keren ze terug naar Nederland. Na een paar maanden vertrekt Rudolph uit huis en in datzelfde jaar vraagt Margaretha echtscheiding aan. Zij besluit daarop naar Parijs te vertrekken om haar geluk te beproeven als schildersmodel en circusartieste. Dat lukt niet zo best en pas in 1905 lacht het geluk haar toe. Ze wordt op slag beroemd door een optreden in het Museum voor Oosterse kunst. Mata Hari Onder de naam Mata Hari (maleis voor Oog van de Dag, oftewel de Zon) voert ze een aantal zogenaamd echt oosterse dansen uit. Vooral het feit dat ze alleen gekleed is in een sarong (een om de heupen geplooide doek) en een met juwelen versierde bh maakt grote indruk – vooral op mannen. Tijdens haar dans ontdoet ze zich ook nog eens van haar sarong. Het publiek is laaiend enthousiast over de blote oosterse schoonheid. Mata Hari zelf vertelt het ene fantastische verhaal over haarzelf, haar afkomst en haar leven, na het andere. De ene keer is ze in India geboren, dan weer getrouwd met een Schotse edelman, ze is ingewijd in geheime Indische tempel-dansen. Veel artiesten vertelden trou-wens verzinsels over hun afkomst. Tegenwoordig zouden we zeggen dat ze een imago opbouwde. Vanaf die tijd treedt ze overal in Europa met veel succes op. Ze heeft tal van romances met mannen, vooral militairen. In Berlijn is ze een tijdlang de maîtresse van een Duitse groot-grondbezitter en luitenant in het leger. In Wenen treedt ze op “gekleed in een zakdoekje, dat ze in haar hand hield”. Ze verdient veel geld met haar ge-waagde optredens.

Misschien wel de beroemdste foto die er van Mata Hari gemaakt is. Nu kijken we daar niet meer van op maar 100 jaar geleden was dat wel anders. Foto: Collectie Mata Hari/Fries Museum

MMAATTAA HHAARRII 4

Spionne? Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gooit roet in het eten. Ze is dan in Berlijn, maar moet als buitenlandse het land verlaten. Ze vertrekt naar Nederland en trekt in bij een oude minnaar. Omdat in Nederland niet veel te beleven is voor de wereldse Margarethe, besluit ze weer naar Parijs te gaan. Vlak voor haar vertrek krijgt ze bezoek van een Duitse diplomaat. Hij biedt haar 20.000 franc als ze voor zijn land in Frankrijk wil spioneren. Ze stemt toe. Later zegt ze dat ze dat geld hard nodig had en beschouwde als een soort herstelbetaling voor het verlies dat ze in 1914 had geleden toen ze hals over kop uit Berlijn weg moest. In Parijs ontmoet ze een jonge Russische officier waar ze verliefd op wordt. Het hoofd van de Franse contraspionage benadert haar en vraagt haar voor hem te gaan werken voor een bedrag van een miljoen franc. Ze stemt toe om op die manier snel veel geld te kunnen verdienen. Daarmee kan ze met haar Russische kapitein trouwen. Ze neemt zich voor om als dubbelspionne te gaan werken. In het neutrale Spanje papt ze aan met allerlei hoge militairen. Dat wekt de argwaan van de Franse geheime dienst. Die onderschept een geheim telegram van de Duitse geheime dienst waarin sprake is van agent H21 die voor hen werkt. In januari 1917 keert Greetje naar Parijs terug. Een maand later wordt ze gearresteerd op verdenking van spionage voor Duitsland. Zij zou agent H21 zijn. Zelf zegt ze dat ze alleen maar dingen heeft doorverteld die iedereen al weet en die ook in de kranten staan. Hoewel er geen hard bewijs is voor de aanklacht, wordt zij in juli van dat jaar ter dood veroordeeld. Het proces vond plaats achter gesloten deuren en pas in 2017, honderd jaar na haar dood, zullen de Franse autoriteiten volledige inzage in haar

dossier geven. Acht maanden lang verblijft ze in een smerige cel, zonder enige luxe. Op 15 oktober wordt het vonnis voltrokken in de bossen van Vincennes. Ze weigert geblinddoekt te worden en kijkt de 12 soldaten van het vuurpeloton recht in de ogen. Ze werpt zelfs een kushandje naar hen. Haar lichaam wordt vervolgens door medische studenten als snijobject gebruikt. Dood Haar gewelddadige dood maakt wel een einde aan haar aardse leven, maar geeft voedsel aan de meest wilde geruchten. Zo zou ze helemaal niet gestorven zijn, maar vlak voordat de soldaten vuurden haar mantel opengetrokken hebben. Verblind door haar mooie lichaam zouden de soldaten geweigerd hebben te schieten en was ze ontsnapt. Ze wordt een willig slachtoffer voor de meest wilde fantasieën over haar amoureuze levenswandel, haar spionageactiviteiten en haar imago als femme fatale die mannen in het verderf stort. Krantenbericht waarin het overlijden van Mata Hari gemeld wordt

MMAATTAA HHAARRII 5

Dit beeld bestaat nog steeds van haar. Mata Hari is het symbool geworden van de verleidelijke spionne die mannen verleid en op die manier allerlei staatsgeheimen ontfutselt. Vijfentachtig jaar na haar dood spreekt zij nog steeds tot de verbeelding. En er is nog kans dat ze postuum wordt gerehabiliteerd. In oktober 2001 hebben advocaten namens de Mata Hari Stichting een verzoek ingediend bij het Franse ministerie van Justitie om haar proces te heropenen. Volgens de Mata Hari Stichting was zij het slachtoffer van een samenzwering van de Franse regering die een voorbeeld wilde stellen. Helemaal onschuldig was ze nou ook weer niet. Voor Mata Hari “was het verschil tussen waarheid en verzinsel nooit erg duidelijk”, vertelde een vertegenwoordiger van de Stichting. Een elegante manier om te zeggen dat haar leven van leugens en bedrog aan elkaar hing. Spioneren Spioneren is al zo oud als de mensheid. Heersers en militaire leiders hebben altijd al de plannen en de sterke en zwakke plekken van hun vijanden willen weten. En bijna iedereen doet het, al is het maar een beetje. Het stiekem onderscheppen en lezen van brieven, het afluisteren van telefoongesprekken, het lezen van e-mails die niet voor jou bestemd zijn, op school afkijken bij je buurman of buurvrouw, het meeluisteren naar gesprekken in het café of op het schoolplein. En al net zo oud zijn de manieren die mensen bedenken om spionage onmogelijk te maken of in elk geval moeilijker. Fluisteren in plaats van hardop praten. Geheimschrift gebruiken waarvan alleen de gebruiker en de ontvanger de sleutel kennen. Onzichtbare inkt gebruiken. Mensen screenen (nagaan wie ze zijn, wat ze in het verleden uitgespookt hebben en wat hun motieven kunnen zijn). Opletten met wie je praat.

In het Hand-boek voor de soldaat uit 1976 werd gewaarschuwd voor luister- vinken

Al duizenden jaren geleden probeerden spionnen zich meester te maken van vijandelijke plannen. Als ze gepakt werden liep het meestal slecht met hen af. Tot op de dag van vandaag proberen regeringen, generaals en zakenmensen er achter te komen wat de tegenpartij, de vijand of de concurrent van plan is. Eigen plannen worden geheim gehouden en kosten noch moeite worden gespaard om er achter te komen wat de tegenstander van plan is. Spionnen leiden nog steeds een gevaarlijk leven. Ze moeten zich op onbekend en vijandig terrein begeven en voortdurend beducht zijn voor ontdekking. Ze moeten hun ogen en oren goed de kost geven maar ook weer niet te opvallend nieuwsgierig zijn.

MMAATTAA HHAARRII 6

Sommige spionnen werken zich onder valse voorwendsels naar binnen bij het vijandelijke kamp. Maar er zijn ook mensen die verraad plegen omwille van geld, principes, chantage of soms de kick. Het verraden van je eigen volk of je eigen groep wordt al sinds mensenheugenis zwaar gestraft. Met verraders uit eigen kring wordt korte metten gemaakt. Machthebbers willen niet alleen graag weten wat vijandelijke staten van plan zijn, maar bespioneren ook nogal eens hun eigen bevolking – vooral als het om dictators gaat. Zij willen tot elke prijs voorkomen dat hun eigen volk in opstand komt of dat rivalen aan de poten van hun stoel gaan knagen. Dit bespioneren van het de eigen onderdanen kan heel ver gaan. In het voormalige Oost-Duitsland werden veel mensen in de gaten gehouden door de geheime dienst, de Stasi (Staats Sicherheitsdienst). Toen Oost-Duitsland weer met West-Duitsland werd samengevoegd, gingen veel archieven van de Stasi open en konden mensen hun dossier inzien. Velen kwamen er toen achter dat ze bespioneerd werden door hun beste vrienden en soms zelfs door hun eigen man of vrouw, vader of kind.

Het embleem van de Stasi In zekere zin worden we allemaal bespioneerd. Ook in ons land komt het steeds vaker voor dat er in uitgaansgebieden camera’s worden opgehangen om de boel in de gaten te houden. Ook in voetbalstadions wordt steeds meer gebruik gemaakt van camera’s om de toeschouwers in de gaten te houden. In veel winkels hangen camera’s of spiegels om klanten in de gaten te houden. Boeken, kleren en cd’s zijn voorzien van piepkleine elektronische verklikkers die bij de kassa ontgrendeld moeten worden. Als je met een niet geïnactiveerde cd door een detectiepoortje loopt, gaat er een alarmsignaal loeien. In veel uitgaansgelegenheden en bij voetbalstadions worden bezoekers bij de ingang gefouilleerd om te kijken of ze geen verboden voorwerpen (messen, peppersprays, drank, verdovende middelen) bij zich hebben. Ook op vliegvelden wordt bagage door een scanner gehaald.

Hoog boven de aarde zweven allerlei spionagesatellieten. Die maken voort-durend opnamen. Moderne spionage-satellieten kunnen zelfs voorwerpen van enkele centimeters groot zien. Maar ook telefoongesprekken en e-mailverkeer wordt op grote schaal afgeluisterd. De geheime diensten van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland werken samen in het ECHELON-project. Hiermee kunnen elke dag drie miljard telefoongesprekken, e-mailberichten en downloads van internet worden onder-schept.

Met de enorm grote antennes van ECHELON wordt bijna al ons berichten- verkeer afgeluisterd.

MMAATTAA HHAARRII 7

Met krachtige computers wordt naar bepaalde trefwoorden gezocht. Als die verdachte woorden (bijvoorbeeld ‘aanslag’ of ‘hasj’) regelmatig voorkomen, wordt in kaart gebracht van wie de boodschap afkomstig is, wie de afzender is en gaan agenten van vlees en bloed de boodschap nader bestuderen. In ons land kennen we het briefgeheim, het is zelfs een van de grondrechten die in de Grondwet staan. Niemand mag een dichtgeplakte brief die niet aan hem of haar geadresseerd is openmaken.

Ook mag niet zomaar iemands telefoon afgeluisterd worden. Er is nu een wet in voorbereiding die internetproviders verplicht om al het e-mailverkeer van hun klanten te bewaren voor justitie. Altijd wordt er bij gezegd dat deze maatregelen ter wille van de veiligheid genbomen worden. Er zijn mensen die zich grote zorgen maken over de privacy (wat mag een ander van mij weten). Er zijn ook mensen die redeneren dat als je niets te verbergen hebt, je ook nergens bang voor hoeft te zijn.

Links zie je een busje enveloppenspray. Als je de inhoud op een dichte enveloppe spuit, wordt deze tijdelijk doorzichtig en kun je de inhoud van de brief lezen. Na twee minuten droogt de spray op en wordt het papier van de enveloppe weer ondoorzichtig. De spray laat geen zichtbare sporen na. Rechts zie je een ogenschijnlijk normaal mobieltje. In werkelijkheid is het een speciaal bewerkte telefoon. Als je hem ergens onopvallend neerlegt en vervolgens het nummer van deze telefoon intoetst, kun je alles horen wat er in die ruimte gebeurt. Aan het mobieltje kun je verder niks horen of zien. Beide voorwerpen kun je in de spionagewinkel aanschaffen. Als je een boodschap geheim wilt houden dan kun je hem versleutelen. Je kunt bijvoorbeeld elke letter vervangen door de erop volgende letter in het alfabet. De boodschap: ik zie je morgen om zes uur bij de brug wordt dan: jl aif kf npshfo pn aft vvs cjk ef csvh. Op het eerste gezicht lijkt dat complete onzin, maar wie een beetje slim is, heeft de truc zo door. De letter die in het Nederlands het meest voorkomt is de ‘e’. In de bovenstaande onzinregel is dat de ‘f’. Dat is al een aanwijzing. Veel voorkomende twee-letterwoorden zijn ‘de’, ‘ik’, ‘je’, ‘in’, ‘en’, ‘op’ en ‘ze’. En als twee dezelfde letters na elkaar staan, gaat het meestal om klinkers (aa, ee, uu) of medeklinkers als ff, kk, ll, nn, mm, pp, rr, ss of tt. Met een beetje combineren en deduceren kom je al een heel eind. In de tabel hiernaast zie je hoe vaak een bepaalde letter in een gemiddelde Nederlandstalige tekst voorkomt.

A 7,5% N 10,1% B 1,4% O 5,7% C 1,4% P 1,4% D 6,0% Q 0,1% E 18,6% R 6,4% F 0,8% S 4,1% G 3,3% T 6,5% H 2,7% U 1,9% I 6,8% V 2,6% J 1,6% W 1,5% K 2,2% X 0,1% L 3,6% Y 0,1% M 2,2% Z 1,4%

MMAATTAA HHAARRII 8

Je kunt ook de truc met onzichtbare inkt gebruiken. Pers een citroen uit en schrijf met het sap je boodschap op een vel papier. Als de ‘inkt’ is opgedroogd, is er niets van te zien. Maar als je het papier verwarmd (in de buurt van een brandende gloeilamp), wordt het bericht leesbaar. Dit werkt trouwens ook als je melk gebruikt in plaats van citroensap.

Je kunt ook gebruik maken van een letterschijf. Hierbij gebruik je twee ringen die in elkaar passen en waarop alle letters van het alfabet staan. Je spreekt met iemand een geheime sleutel af. ‘E’ wordt bijvoorbeeld ‘S’. Alle andere letters krijgen een overeenkomstige letter. Simpel, maar ook simpel te kraken. Fictie Spionnen hebben altijd al tot de verbeelding gesproken. De spionageroman is zelfs een apart genre in de literatuur. En je hebt vast wel eens een spionagefilm gezien. Bijna iedereen kent James Bond. De schrijver van de James Bond-avonturen, Ian Fleming (1908-1964), is zelf spion geweest in de Tweede Wereldoorlog en veel van zijn roman-figuren zijn gebaseerd op mensen die hij in zijn werk meegemaakt had. In Nederland hebben kennen we een stripserie over geheim agent 327, Hendrik IJzerbroot, die de meest fantastische avonturen meemaakt.

MMAATTAA HHAARRII 9

Meer informatie over Mata Hari vind je op internet http://www.matahari.nl Dé officiële website van Mata Hari (actief vanaf begin 2003) http://www.crimelibrary.com/spies/mata_hari/ Het levensverhaal van Mata Hari http://www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,574775,00.html Did they get Mata Hari wrong? http://news.bbc.co.uk/1/hi/special_report/1999/01/99/wartime_spies/263437.stm De Britse geheime dienst en Mata Hari http://www.gemeentearchief.nl/matahari00.html De jeugdjaren van Mata Hari: digitale expositie van het Gemeentemuseum in Leeuwarden http://www.jongnederland.nl/Iedereen/Programmas/sportenspel/agent.html Een opleiding tot geheim agent in spelvorm.

Titelpagina van het boek ‘Het liefdeleven van Mata Hari en haar dood’ geschreven door E. de Gomez Carillo, vert. door Bep Zody. Amsterdam, z.j. Standbeeld van Mata Hari in Leeuwarden