MASWALI NA MAJIBU · simulizi kama ngoma, nyimbo, matambiko na hadithi katika fasihi andishi. Husaidia kukuza lugha kutokana na watunzi wa fasihi simulizi kutumia lugha kisanaa 7

www.mwalimuwakiswahili.co.tz || MWL. MAEDA || 0717104507 1

MASWALI NA MAJIBU

Kidato cha 1 – 6

Tumia muongozo huu kupata umahiri wa jinsi ya kujibu maswali kwa usahihi, aidha usiishie hapo

kwani maswali ni mengi na si rahisi kuyachambua yote lakini kwa muongozo huu utaweza kupata

msingi bora wa kujibia maswali mbalimbali.

Iwapo una maoni, mapendekezo au ushauri wowote tafadhali wasiliana name kwa njia zilizopo

hapa chini.

Kwa mawasiliano zaidi:

Simu: 0717104507

0766104507

0735104507

0684104507

Baruapepe: [email protected]

Tovuti: www.mwalimuwakiswahili.co.tz

MAENEO YALIYOGUSWA:

1. FASIHI KWA UJUMLA

2. SARUFI NA UTUMIZI WA LUGHA

3. UFAHAMU NA UTUNGAJI

4. MAENDELEO YA KISWAHILI

5. JINSI YA KUJIBU MASWALI YA VITABU

mailto:[email protected]


Fasihi kwa Ujumla

1. Eleza maana ya Fasihi.

Au: Ni nini maana ya Fashi?

Majibu:

Fasihi ni Sanaa itumiayo lugha kufiksha ujumbe kwa hadhira iliyokusudiwa kwa njia ya masimulizi yam

domo au maandishi. Fasihi husemwa kuwa ni Sanaa kwa sababu kwanza yenyewe ni mojawapo ya

matawi ya Sanaa (yaani ni sawa na kusema mtoto wa nyoka ni nyoka) lakini pili ni kuwepo kwa

vipengele vya kisanaa (kifani) katika kazi ya fasihi. Nyenzo kuu ya fasihi ni maneno teule ya lugha.

2. Taja dhima za fasihi katika jamii

Au: Taja faida za fasihi katika jamii

Au: Fafanua kazi za fasihi katika maisha ya mwanadamu

Au: Fasihi ina umuhimu gani katika jamii?

Majibu:


domo au maandishi. Fasihi ina umuhimu mkubwa kwa jamii kama ifuatavyo:

Hukuza lugha ya jamii husika kupitia mawasiliano na kupashana habari za kifasihi miongoni

mwa wanajamii.

Huhifadhi na kuendeleza utamaduni wa jamii husika

Huchochea maendeleo ya jamii kupitia kuhimiza kazi mfano nyimbo za kazi na majigambo.

Hudumisha umoja na mshikamano baina ya wanajamii kupitia tanzu kama ngoma

Hutoa malezi kwa jamii kupitia tanzu kama hadithi, michezo ya watoto na jando na unyago

Huchochea mabadiliko ya kijamii kifikra, kisiasa na kiuchumi na hivyo fasihi ni sawa na silaha

ya ukombozi wa jamii

Huhifadhi na kurithisha amali mbalimbali za jamii kwa vizazi mbalimbali.

3. Je, kuna tanzu ngapi za fasihi? Fafanua tofauti zinazojitokeza katika tanzu hizo.

Majibu:

Kuna tanzu mbili za fasihi ambazo ni fasihi simulizi na fasihi andishi. Fasihi simulizi ni ile

inayowasilishwa kwa njia ya masimulizi yam domo na kupokezwa kizazi kimoja na kingine. Usanii

wake humtegemea fanani ambaye huwasiliana ana kwa ana na hadhira yake.

Fasihi andishi ni ile ambayo huwasilishwa kwa njia ya maandishi. Usanii wake humtegemea mwandishi

ambaye hukaa peke yake akaibuni, akaitunga na kuiandika kazi yote ya fasihi.


Tofauti kati ya fasihi simulizi na fasihi andishi

Fasihi Simulizi Fasihi andishi

Huwasilishwa na fanani kwa njia ya masimulizi

yam domo

Huwasilishwa na mwandishi kwa njia ya

maandishi

Huhifadhiiwa kichwani na kusambazwa kwa njia

ya masimulizi

Huhifadhiwa kwa maandishi na kusambazwa kwa

maandishi

Ina tanzu nyingi kuliko fasihi andishi (hadithi,

semi, ushairi, Sanaa za maonesho)

Ina tanzu chache kuliko fasihi simulizi (ushairi,

riwaya, tamthiliya)

Ina uhuru wa kutumia wahusika wa aina

mbalimbali kama vile binadamu na viumbe

vinginevyo

Haina uhuru huo. Mara nyingi wahusika wake ni

binadamu wa kawaida tu

Ni mali ya jamii nzima inayohusika Ni mali ya mwandishi/mtunzi

Hadhira yake ni watu wote katika jamii – watoto,

wazee, wanaojua kusoma na wasiojua kusoma

Hadhira yake ni wale wanaojua kusoma na

kuandika tu

Ina hali ya utendaji – inapowasilishwa

huambatana na utendaji wa viungo vya mwili mf.

Kupiga makofi, vigelegele, kutingisha kichwa.

Haina utendaji wala ushiriki wa hadhira

Ni kongwe kuliko fasihi andishi. Ilianza baada ya kugunduliwa kwa maandishi

hivyo si kongwe

Hubadilika kulingana na wakati na mazingira Haibadiliki baada ya kuandikwa

4. Fafanua kwa mifano dhana zifuatazo:

(a) Nahau (b) Tashihisi (c) Tarihi (d) Mubalagha (e) Methali

Majibu:

(a) Nahau: ni semi fupifupi zenye kutoa maana iliyokinyume kwa kutumia lugha ya picha.

Mfano:

Amevaa miwani (amelewa)

Amepata jiko (ameoa)

Kumkalia kitako (kumsema)

Kumlamba kisogo (kumsengenya)

(b) Tashihisi: ni tamathali ya semi inayovipa uwezo wa kibinadamu vitu au viumbe visivyo na sifa ya

utendaji wa kibinadamu.

Mfano:

Kaburi lilimsitiri na aibu

Mawimbi yalipiga makofi

Misitu ikatabasamu

Mawingu yakafunga kumuondolea udhia

(c) Tarihi: ni kipera cha hadithi kinachosimuliwa kuhusu matukio ya kihistoria yaliyowahi kuikumba

jamii. Tarihi aghalabu huambatana na wakati wa utokeaji wa tukio lenyewe.


(d) Mubalagha: ni tamathali ya semi inayotia chumvi mazungumzo kwa lengo la kuleta uhalisia wa

tukio lenyewe.

Mfano:

Tulimlilia Nyerere tukajaza bahari ya machozi

Watu walikuwa wengi kama sisimizi

Chakula kilikuwa kingi kama mchanga

(e) Methali: ni semi zenye hekima na busara zitumikazo kuonya, kuadibu na kuadilisha jamii.

Mfano:

Aisifuye mvua, karowa mwilini mwake

Asiyejua maana haambiwi maana, akiambiwa maana hiyo si maana.

Mwana wa muhunzi asiposana, hufukuta

Ada yam ja hunena, muungwana vitendo

5. Fafanua sifa mbalimbali za fasihi simulizi

Majibu:

Fasihi simulizi ni kazi ya Sanaa inayotumia lugha kufikisha ujumbe kwa hadhira kwa njia ya masimulizi

yam domo.

Sifa za fasihi simulizi:

Inahusisha utendaji wa viungo vya mwili

Fanani na hadhira huonana ana kwa ana

Haina gharama za maandalizi

Haibagui watu kwa kigezo cha kujua kusoma na kuandika

Hadhira yake hushiriki katika uwasilishaji

Hubadilika kulingana na wakati na mazingira

Huwa ni mali ya jamii nzima

Huhifadhiwa kichwani

Huwa na uwanja maalumu wa kutendea mf. Matambiko (chini ya miti mikubwa, milimani au

mapangoni)

6. Fasihi simulizi ina dhima gani katika jamii?

Majibu:


domo au maandishi.

Fasihi Simulizi ina dhima zifuatazo katika jamii:

Kuelimisha na kufundisha jamii ili ifuate mkondo mwema wa maisha mf. Jando na Unyago


Kuburudisha na kuliwaza jamii baada ya kazi ngumu mf. Ngoma

Kutoa maadili mema katika jamii mf. Vigano

Huhimiza umuhimu wa kazi katika jamii mf. Majigambo

Hutunza historia ya jamii mf simulizi kama tarihi

Huchangia katika uandishi wa fasihi andishi kutokana na kutumiwa kwa vipengele vya fasihi

simulizi kama ngoma, nyimbo, matambiko na hadithi katika fasihi andishi.

Husaidia kukuza lugha kutokana na watunzi wa fasihi simulizi kutumia lugha kisanaa

7. Fafanua aina tano za wahusika wa fasihi simulizi

Majibu:

Wahusika katika fasihi simulizi ni watu, wanyama, vitu na mahali. Wahusika hao kimsingi hujengwa na

fanani ili waweze kukidhi uwakilishaji wa sifa na tabia za binadamu katika fasihi.

Aina tano za wahusika wa fasihi simulizi ni:

Msimuliaji (fanani) – ndiye anayewasilisha na kutamba kazi husika ya fasihi simulizi.

Wasikilizaji (hadhira) – hawa hushirikiana na fanani katika uwasilishaji wa kazi ya

fasihi. Ushiriki wa hadhira husaidia kumpa fanani tathmini juu ya uwasilishaji wake.

Wanyama – hupewa sifa za kutenda kama binadamu. Huwakilisha tabia na sifa za watu

katika jamii.

Simba – huwakilisha watu wababe

Fisi – huwakilisha watu waoga/walafi/wenye tamaa

Nyoka – huwakilisha watu wenye tabia ya unafiki/uchonganishi/uongo

Pono (ndege/samaki)- huwakilisha watu wenye usingizi mwingi

Mkizi – huwakilisha watu wenye hasira za hovyo

Sungura – huwakilisha watu wenye kutumia akili nyingi sana

Kobe – huwakilisha watu wenye hekima na busara

Binadamu – wahusika wa aina hii huwa na sifa za kibinadamu kufuatana na hulka zao,

sifa na matendo yao. Mfano mzee mmoja, malkia wan chi, n.k

Vitu na mahali – hadithi inapohusisha sehemu kama vile vichakani, kaburini, bwawani,

porini au msituni, vitu hivyo na sehemu hizo hutumika kama aina fulani ya wahusik.

8. Elezea maana na kazi ya methali katika jamii.

Au: Methali kama utanzu wa fasihi simulizi una dhima gani kwa jamii?

Majibu:

Methali ni semi zenye hekima na busara zitumiwazo kuonya, kuadilisha na kuadimu jamii. Ni semi

ambazo hutolewa ili kufikisha ukweli fulani katika maisha.


Kazi/dhima za methali:

Kuelimisha jamii – mfano: asiyefunzwa na mamaye hufunzwa na ulimwengu

Kuburudisha jamii – methali huburudisha, hufurahisha na kuliwaza jamii

Methali huhimiza ushujaa – mfano: kunguru mwoga hukimbiza ubawa wake

Methali huadibu – mfano: kiburi si maungwana

Methali huhimiza ushirikiano – mfano: umoja ni nguvu, utengani ni udhaifu

Methali hukuza lugha – matumizi ya lugha kisanii katika methali huchangia kukuza lugha

9. Eleza maana na kazi ya vitendawili katika jamii

Majibu:

Vitendawili ni semi zenye kuchochea fikra na udadisi wa mambo. Ni mafumbo yenye kufikirisha

kulingana na mazingira halisi ya jamii husika.

Kazi za vitendawili ni:

Hutumika kuelimisha jamii

Huchochea utafiti kwa watoto, husaidia watoto kuwa wachunguzi wa mambo mbalimbali

Hutumika kukuza lugha, watoto hupata ujuzi wa kujieleza kwa lugha fasaha kwa kutumia

vitendawili

Hutumika kuonya na kukosoa jamii

Hutumika kufurahisha na kuburudisha jamii

Huchochea udadisi wa mambo na uwezo wa kufikiri haraka

Wakati mwingine vitendawili vina dhima ya kukejeli mfano: Wazungu wawili wanachungulia

dirisha = kamasi

10. Fafanua maana na sifa za hadithi za fasihi simulizi

Majibu:

Hadithi ni masimulizi yenye mtiririko wa matukio (visa) na wakati. Matukio hayo yaweza kuwa ya

kubuni au ya kweli kulingana na harakati mbalimbali za maisha ya binadamu. Hadithi za fasihi simulizi

ni kama vile ngano, tarihi, visasili na soga.

Hadithi za fasihi simulizi huwa na sifa zifuatazo:

Fanani na hadhira ni hai – yaani si wa kubuni na hukutana uso kwa uso wakati wa masimulizi

Huwa na mahali maalumu pa kutendea

Huelezea tukio maalumu

Huwa na mianzo maalumu mfano:

Hadithi hadithi………hadithi njoo

Paukwa……………..Pakawa


Atokeani……………twaibu

Lengo la mianzo hiyo ni:

Kuonesha mwanzo wa hadithi

Kuitayarisha hadhira ili ifuatilie hadithi

Kumhakiki msikilizaji

Sifa nyingine ni kuwa msimuliaji wa hadithi wakati wa kusimulia hutumia sauti

kuwabainisha wahusika wote waliomo na pia hutumia vitendo au kushangaa ili mradi kufikia

lengo lake.

Sifa ingine ni kuwa msimuliaji anaweza kutumia mhusika hai au mfu, wa kidhanifu au

kiyakinifu ili mradi amechorwa vema na kufikisha ujumbe kwa jamii husika.

Hadithi za fasihi simulizi zina kazi (dhima) zifuatazo katika maisha (Taz. Swali la 10 hapa

chini):

11. Je, hadithi za fasihi simulizi zina dhima gani katika maisha?

Majibu:

Hadithi ni simulizi ya kweli au ya kubuni yenye mtiririko wa visa na wakati. Ni masimulizi ya mfululizo

wa nathari juu ya mambo yaliyotokea au juu ya mambo ya kubuni katika maisha ya jamii.

Hadithi za fasihi simulizi zina kazi (dhima) zifuatazo katika maisha:

Kujenga jamii na kuipa mielekeo mizuri ya maisha

Kuelimisha, kuadibu na kuonya jamii

Ni chombo cha kurithisha elimu na amali za jamii kutoka kizazi hadi kizazi

Husisitiza ushirikiano katika jamii – (ushirikiano huo ni katika shughuli mbalimbali za kijamii

mfano: kilimo, harusi, mzishi, n.k)

Huhifadhi kumbukumbu za watu katika jamii

Huhifadhi historia ya jamii husika mfano: ngano

12. Fafanua maana, aina na sifa za ushairi wa fasihi simulizi

Majibu:

Ushairi ni Sanaa inayopambanuliwa katika beti lugha ya mkato yenye kunata na kuvuta akili na mawazo

ya msikilizaji. Ushairi hujumuisha vipera kama vile mashairi, nyimbo, ngonjera, maghani, tenzi na

ngonjera.

Sifa za ushairi wa fasihi simulizi ni kama vile:


Huwa na mpangilio maalumu wa maneno

Huwa na mapigo ya kimuziki

Huwa na uchaguzi na matumizi ya maneno

Huendana na mabadiliko/tukio maalumu katika jamii

Huwa na mwimbaji au waimbaji wanaoimba kwa sauti

Kuwepo kwa hadhira inayoimbiwa

Huelezea tukio maalumu katika jamii.

13. Ushairi (kama utanzu mmojawapo wa fasihi simulizi) una faida gani kwa jamii ya sasa?

Majibu:

Ushairi ni Sanaa inayopambanuliwa katika beti lugha ya mkato yenye kunata na kuvuta akili na mawazo

ya msikilizaji. Ushairi hujumuisha vipera kama vile mashairi, nyimbo, ngonjera, maghani, tenzi na

ngonjera.

Kazi/faida za ushairi katika jamii ni kama vile:

Hufundisha jamii mambo mbalimbali ya maisha – mfano nyimbo za jando na unyago

Huhimiza umuhimu wa kazi – mfano nyimbo za jando na unyago

Hufurahisha, huburudisha na kuliwaza jamii hasa baada ya kazi au wakati wa matatizo kama vile

misiba mfano nyimbo za msiba.

Huelimisha, huonya, huasa na kuadilisha jamii – mfano nyimbo za kanisani

Husifu mafanikio yanaypatikana kutokana na juhudi za wanajamii – mfano nyimbo za siasa

Hutunza historia ya jamii na utamaduni wa jamii – mfano nyimbo za jando na unyago

Hutatua migogoro katika jamii – mfano nyimbo za kanisani

Hukuza lugha ya jamii inayohusika.

14. Fafanua maana ya hadithi za ngano za fasihi simulizi ukizingatia sifa na wahusika wake.

Majibu:

Ngano ni hadithi za mwanzo kabisa. Ni hadithi za kimapokeo ambazo husimuliwa juu ya matukio katika

maisha ya binadamu (historia) pamoja na kuingiza mambo yanayosadikiwa na jamii fulani ya watu

(itikadi).

Hadithi za ngano zina sifa zifuatazo:

- Ni hadithi fupi fupi ili kuweza kukaririwa

- Hadithi za ngano huingia moja kwa moja katika kulitoa wazo kuu – mfano:- ridhika na kipato

chako, uzembe haufai, n.k

- Hadithi za ngano haziingilii mambo kwa undani sana

- Hadithi za ngano huwa na mwisho wenye matumaini na furaha. Mfano: Wakaishi raha

mustarehe.

- Hadithi za ngano zina sentensi fupi fupi ili kutoa nafasi kwa waitikiaji


- Hadithi za ngano huwa na mianzo mahususi

Mfano:

Paukwa - Pakawa

Hadithi, hadithi - Hadithi njoo, ubunifu njoo utamu kolea

Atokeani - Naam twaibu

Umuhimu wa mianzo ya kihadithi ni:

- Kumtayarisha msikilizaji

- Kumhakiki msikilizaji

- Kuonesha mwanzo wa hadithi

Wahusika wa hadithi za ngano huwa na sifa zifuatazo:

- Hawaumbwi sana – hawapambanuliwi kwa undani sana

- Huwa viwakilishi/vielelezo vya tabia na mienendo fulani

- Aghalabu wahusika hawa hawana majina halisi ila mtu mmoja, mfalme mmoja, Bi. Kizee

mmoja, n.k

- Mhusika mkuu hupewa jina maalumu au hapewi jina maalumu

- Wahusika wa hadithi za ngano huwa wachache sana ama hutajwa kwa makundi

- Wahusika wa hadithi za ngano hulazimika/hawalazimiki kuainishwa kama viumbe halisi;

wanaweza kuwa wanyama, wadudu, mashetani, n.k

15. Fasihi simulizi inajipambanua katika tanzu zipi?

Majibu:

Fasihi simulizi ni Sanaa itumiayo lugha kufikisha ujumbe kwa hadhira iliyokusudiwa kwa njia ya

masimulizi yam domo. Fasihi simulizi inaundwa na tanzu nne ambazo ni : Hadithi, Semi, Ushairi na

Sanaa za maonesho. Tanzu hizo na vipera vyake huweza kuoneshwa kwa kielelezo kifuatacho:

FASIHI SIMULIZI

Hadithi Semi Ushairi Sanaa za maonesho

Ngano Misemo Mashairi Maigizo

Tarihi Methali Nyimbo Matambiko

Visasili Vitendawili Ngonjera Utani

Vigano Mafumbo Maghani Michezo ya watoto

Soga Mizungu Tenzi Majigambo

Nahau Ngonjera


Lakabu Miviga

Ngoma

16. Eleza maana, kazi na matatizo yanayokwamisha maendeleo ya Sanaa za maonesho hapa nchini.

Majibu:

Sanaa za maonesho ni utanzu wowote wenye jumla ya mambo yafuatayo: dhana inayotendeka (tendo),

mtendaji (fanani), hadhira (wasikilizaji) na uwanja wa kutendea (mandhari).

Vijitanzu vya Sanaa za maonesho ni kama vile: majigambo, tambiko, miviga, michezo ya watoto, utani

na ngoma.

Kwa ujumla katika Sanaa za maonesho maneno huambatana na vitendo ili kukamilisha mawasiliano.

Lengo (kazi) kuu la Sanaa za maonesho ni: kujifurahisha au kuwafurahisha watazamaji, kujikumbusha

yaliyotokea zamani, kufufua utamaduni wa jamii, kuelezea/kuendeleza upendo katika jamii, kudumisha

ujasiri katika maisha.

Matatizo yanayokwamisha maendeleo ya Sanaa za maonesho hapa nchini ni:

Uhaba wa fedha za kuendeleza Sanaa hizo

Elimu duni kwa wananchi kuhusiana na Sanaa hizo na hivyo huzidharau

Kukosekana kwa uongozi imara na mipango thabiti

Ukosefu wa wataalamu wa kutosha

Uhaba wa kumbukumbu za awali zilizohusu Sanaa za maonesho

Kasumba ya baadhi ya watu kupenda Sanaa za nje zaidi na kudharau zile za ndani kwa kuziona

za kishamba

Changamoto ya maendeleo ya sayansi na teknolojia ambayo imebadili kabisa misingi ya Sanaa

za asili katika uwasilishaji na kibaya zaidi baadhi ya Sanaa haziwezi kuwekwa katika njia za

uhifazi kutokana na usiri wake mf. Matambiko.

17. Fafanua maana, aina, na hasara za utani katika jamii.

Majibu:

Utani ni maneno ya mzaha ambayo pengine huambatana na vitendo ambayo husaidia kukuza mahusiano

miongoni mwa wanajamii. Asili ya utani ilitokana na vita, koo kuoana, hama hama ya watu na biashara.

Aina za utani ni kati ya mtu na mtu, ukoo na ukoo, kabila na kabila – mfano:- Wahaya kwa Wakurya,

Wapare kwa Wachaga, au taifa na taifa n.k.

Faida za utani ni :

Kutoa maadili na mafunzo fulani

Kuimarisha umoja na mshikamano (udugu)

Kuhimiza ujasiri na juhudi katika maisha

Kuhimiza upendo katika maisha

Watu huambiana ukweli, hivyo hukosoana na kurekebishana

Hukuza mila na desturi


Hufariji, hustarehesha na kuburudisha

Hasara za utani ni:

Husababisha ugomvi katika jamii hasa utani unapozidi

Huleta hasara ya kuchukuliana vitu bila malipo, mfano mifugo

Huvunja au kuvunjiana heshima miongoni mwa wahusika

18. Eleza maana, aina, sehemu, faida na hasara za matambiko.

Majibu:

Matambiko ni ibada inayoambatana na sadaka itolewayo kwa miungu kupitia wahenga, mahoka au

mizimu. Sadaka itolewayo katika matambiko hujulikana pia kama kafara. Kafara huweza kuwa

mnyama, mazao kama nafaka au vinywaji kama maziwa au pombe ya asili kutegemeana na jamii husika.

Shabaha ya matambiko ni:

Kutoa shukrani juu ya jambo lililofanikiwa

Kuomba msaada fulani mfano mvua

Kuondoa balaa mfano ukame, mafuriko, njaa au vifo.

Kupatanisha wahusika na wahenga au miungu yao

Kuzuia matatizo fulani katika jamii

Kutambua au kukiri ukuu wa nguvu ya miungu au wahenga

Kukuza na kuendeleza mila na desturi za jamii husika

Aina za matambiko ni: aina za matambiko hutofautiana kati ya jamii moja na nyingine ingawa aina

zilizo kuu ni :

Matambiko ya wanyama – mifugo au mawindo

Matambiko ya vinywaji au vyakula maalumu

Matambiko ya mazao maalumu ya shambani

Matambiko ya ngoma/michezo maalumu

Matambiko ya watu maalumu

Sehemu za matambiko ni: sehemu za kufanyia matambiko ni kama vile: mapangoni, makaburini,

milimani au chini ya miti mikubwa.

Faida / umuhimu wa matambiko ni kama vile:

Kujenga Imani kama chombo cha kutatulia matatizo ya jamii

Kuendeleza mila na desturi za jamii husika

Kujenga na kuimarisha mahusiano miongoni mwa wanajamii


Kuleta jamii pamoja na kuepusha mwingiliano usiokubalika

Kuhimiza uwajibikaji na kujituma katika uzalishaji mali

Kudumisha uadilifu ndani ya jamii

Huchochea uhifadhi wa mazingira kwa maeneo yaliyotengwa kwa ajili ya matambiko

Hasara za matambiko ni:

Hujenga dhana potofu katika jamii – watu huamini nguvu fulani bila kuwa na uhakika

Huleta utengano miongoni mwa wanajamii – mfano waumini wa dini na wasiowaumini

(wapagani)

Husababisha matumizi makubwa ya mali bila sababu za msingi na kuleta uharibifu wa mali kama

mazao na vyakula

Ni chanzo kikubwa cha kushamiri kwa imani za kishirikina

Husababisha uhaba wa maeneo ya kufanyia shughuli kama za kilimo kutokana na maeneo

kutengwa kwa shughuli za matambiko

19. Fafanua maana ya miviga (sherehe) ukionesha faida na hasara zake kwa jamii.

Majibu:

Miviga ni sherehe zinazofanywa katika kipindi maalumu cha mwaka hasa baada ya mavuno. Mara

nyingi sherehe hizi huwa na lengo la kumtoa mtu kutoka kundi moja na kumuingiza kundi jingine, mfano

vijana kuingia utu uzima, harusi, kufuzu masomo, n.k

Umuhimu wa miviga/sherehe za jadi ni:

Hufundisha umuhimu wa kazi mfano ukulima, uwindaji, n.k

Huhimiza ujasiri katika maisha

Hufundisha masuala ya unyumba na malezi kwa ujumla

Husisitiza ushirikiano miongoni mwa wanajamii

Huleta ushindani, hivyo huchochea maendeleo

Hasara za miviga katika jamii

Ni ghali kuiendesha – huhitaji pesa na mali nyingi

Huleta mashindano na matokeo yake husababisha baadhi ya watu wasio na uwezo kujiingiza

katika wizi, utapeli, ujambazi, n.k

Sherehe hujenga ufahari ambao huwaacha wenye sherehe kwenye matatizo mbalimbali mfano

kulipa madeni

Sherehe huweza kusababisha ugomvi, chuki, tamaa, n.k


20. Majigambo kama utanzu wa Sanaa za maonesho una faida na hasara gani?

Majibu:

Majigambo ni vitendo vinavyoambatana na maneno ya kujisifu kwa ujasiri wa mtu binafsi au jamii

nzima. Katika majigambo fanani huweza kutamba kwa ushairi wa kimapokeo au wa kisasa. Mtambaji

hujiona ni bora kuliko watu wengine kwa kujiona, kujisifu na kujivuna.

Katika majigambo lazima pawepo mtendaji, hadhira, mandhari na hali ya utendaji. Utendaji huendana

na umri/rika mfano vijana kwa vijana au wazee kwa wazee.

Faida za majigambo

Hukuza ushujaa katika jamii kwa kukemea uoga, ulegevu na uzembe

Hukuza na kuendeleza mila na desturi za jamii

Huburudisha jamii maana fanani atambapo huonesha vichekesho vya kila aina

Huimarisha utendaji kazi katika jamii

Hukuza, huimarisha na kuchochea fani ya utambaji, lugha na kujieleza

Hujenga uaminifu katika jamii

Hasara za majigambo

Hukuza na kuendeleza ubinafsi kwani fanani huonekana ni bora kuliko watu wengine

Mkusanyiko wa hadhira hutumia fedha au vyakula kwa wingi hivyo husababisha hasara

Huleta chuki, uhasama, fitina katika jamii

Husababisha unafiki katika jamii

Fanani hutamba upande wa mafanikio tu wakati wote kitu ambacho si kweli katika maisha.

21. Ngoma ni aina ya mchezo unaochezwa kulingana na jamii inayohusika. Fafanua faida na hasara

za mchezo huu.

Majibu:

Ngoma huchezwa kutegemea jamii inayohusika. Hushirikisha watu wa rika moja mfano wazee, vijana

au watoto. Ngoma huchezwa katika eneo maalumu lililotengwa na jamii husika.

Faida za ngoma katika jamii ni:

Huhimiza ushujaa na ujasiri katika jamii

Hufurahisha, huburudisha na kuliwaza jamii

Hufafanua na kuendeleza mila na desturi za jamii

Hutunza historia ya jamii

Ngoma kwa kupitia maneno ya wimbo hutoa mafunzo fulani, hutoa taarifa fulani au sifa fulani

na kukosoa makossa ya watu

Hudumisha ari ya kufanya kazi kwa bidi


Hasara za ngoma katika jamii ni:

Ngoma huweza kugharimu pesa, vyakula na vinywaji na hivyo hutia hasara

Ngoma huchezwa katika mazingira yanayoweza kuchochea vitendo vya zinaa na kusababisha

kuenea kwa magonja hata UKIMWI

Ngoma huweza pia kusababishamigogoro katika familia mathalani mke anapokwenda kwenye

ngoma na kuchelewa kurudi nyumbani kumuandalia mumewe

Ngoma hufanya watu wasifanye kazi kwa muda wote wa uchezaji ngoma na hivyo kushusha

uzalishaji mali

Huchochea ushindani ndani ya jamii na pengine kuzalisha chuki na kusemana

22. Michezo ya watoto ina faida na hasara katika jamii. Eleza.

Majibu:

Michezo ya watoto ni maigizo yanayofanywa na watoto kutokana nay ale wanayoyaona katika jamii

wanamoishi. Watoto huiga tabia na matendo ya wazazi wao. Washiriki wa michezo hii ni watoto

wenyewe. Sehemu ya mchezo ni mahali popote pale kulingana na aina ya michezo.

Faida za michezo ya watoto:

Kuwajenga watoto kimawazo, busara, utii na hekima

Kuimarisha viungo vya watoto kiafya

Husaidia watoto kusadifu mazingira wanamoishi

Watoto huanza kujifunza umuhimu wa kazi na ujasiri kupitia michezo hii

Watoto hujifunza mbinu mbalimbali za kupambana na maadui

Watoto hujifunza utamaduni wa jamii yao

Watoto hujifurahisha kupitia michezo hii

Watoto hujijengea uhusiano mzuri miongoni mwao.

Husaidia kuibua, kuchochea na kuendeleza vipaji vya watoto

Hasara za michezo ya watoto:

Watoto huweza kuharibika kitabia iwapo watachangamana na watoto wenye tabia chafu

Watoto huweza kuumizana iwapo watacheza michezo ya hatari bila uangalizi

Huweza kuleta mifarakano baina ya wazazi kutokana na michezo mibaya

Michezo ya watoto huweza kuathiri maendeleo ya kitaaluma iwapo mtoto atavutwa kwenye

michezo na kukosa usimamizi katika masomo yake

Huweza kuleta hasara ya uharibifu wa mali mfano mchezo wa kupika huweza kusababisha

majanga ya moto

Michezo hii pia hushawishi tabia ya udokozi kutokana na watoto kulazimishana kuleta vitu vya

kuchezea


23. Fafanua matatizo yanayoipata fasihi simulizi ikihifadhiwa katika maandishi, kichwa na kwenye

vinasa sauti.

Majibu:

Uhifadhi wa fasihi simulizi katika maandishi, kichwa na vinasa sauti husababisha matatizo kama

yafuatayo:

Uhifadhi wa maandishi:

Hukuna utendaji wa viungo vya mwili

Huwezi kusikia sauti ya fanani

Hakuna ushiriki wa hadhira

Uhalisia wake hupungua

Ni gharama

Huwa mali ya mwandishi

Haibadili kwa urahisi

Uhifadhi wa kichwa:

Ni rahisi kusahau

Huweza kuongeza au kupunguza mambo muhimu

Huweza kupotea au kusahaulika kutokana na hali ya aliyehifadhi

Huifanya ishindwe kuendana na mabadiliko ya sayansi na teknolojia

Uhifadhi wa vinasa sauti:

Hakuna ushiriki wa hadhira

Hupoteza utendaji

Hukosa uhalisia

Ni gharama

Haibadiliki

Huwa mali ya mtunzi

Hubagua wasio na uwezo kiuchumi

24. Ni kwa sababu gani vitendo vya wahusika katika fasihi simulizi ni vya muhimu sana?

Majibu:

Vitendo vya wahusika katika fasihi simulizi huimarisha hali ya utendaji katika fasihi simulizi. Fasihi hii

hutegemea utendaji ili kukamilisha mawasiliano. Hivyo vitendo vya wahusika katika fasihi simulizi ni

vya muhimu sana kwa sababu:

(a) Huamsha msisimko wa kutamba na kusikiliza

(b) Huleta ushiriki kati ya fanani na hadhira


(c) Huvuta umakini wa fanani na hadhira

(d) Huvuta usikivu wa hadhira

(e) Husaidia kueleweka kwa ujumbe kwa urahisi

(f) Husaidia kumpa fanani tathmini ya uwasilishaji wake

(g) Humpa fanani kujiamini na kuchochea ubunifu wake wa kisanii

25. Eleza maana ya maudhui katika kazi ya fasihi.

Majibu:

Maudhui katika kazi ya fasihi ni jumla ya mambo ambayo mtunzi wa kazi ya fasihi anakusudia

kuyaeleza kwa hadhira yake. Maudhui hujengwa na vipengele kama vile: dhamira, ujumbe, migogoro,

falsafa, msimamo na mtazamo. Kwa ujumla maudhui ni sawa na chakula kilichomo ndani ya chungu na

chungu ndiyo fani yenyewe.

26. Fafanua vipengele vinavyounda fani katika kazi ya fasihi.

Majibu:

Fani katika kazi ya fasihi ni mbinu za kisanaa anazozitumia mtunzi ili kufikisha ujumbe wake kwa

hadhira aliyoikusudia. Vipengele vya fani ni kama vile: muundo, mtindo, wahusika, mandhari, matumizi

ya lugha.

27. Eleza maana ya (a) Ngano (b) Tarihi (c) Visasili (d) Vigano (e) Soga

Majibu:

Ngano – ni hadithi za kimapokeo zenye kusimulia matukio yenye kushabihiana na maisha halisi

ya mwanadamu. Ngano huanza kwa maneno ya kuvutia wasikilizaji kama

Paukwa……Pakawa……ngano hutumia wahusika wanyama, binadamu, vitu na mahali.

Tarihi – ni hadithi fupi zinazohusu matukio ya kihistoria yaliyowahi kutokea katika jamii fulani.

Tarihi husimuliwa ili kuikumbusha jamii ilipotoka, ilipo na ifanye nini kupiga hatua zaidi. Tarihi

huweza kuwa na mwisho wa furaha au huzuni.

Visasili – ni hadithi fupi zinazoeleza jinsi maumbile au tabia fulani zilivyoanza katika maisha ya

jamii fulani. Hutumiwa sana kutoa majibu ya maswali ya kisayansi au kiasili ambayo kimsingi

upeo wa maarifa yake hauwezi kufafanuliwa kwa wototo wadogo wakaelewa. Mfano: asili ya

jogoo kuwika, asili ya kiboko kuishi majini, n.k

Vigano – ni hadithi fupi za kimaadili ambazo husimuliwa kwa lengo la kukemea tabia na

mienendo isiyokubalika katika jamii kama vile ulafi, uchoyo, udokozi na tamaa. Wahusika hasa

huwa ni wanyama ambao hubebeshwa sifa na tabia za binadamu. Mfano: kigano cha mtoto

mchoyo aliyeficha kitumbua katika sanduku la nguo na kukisahau. Siku alipokumbuka kitumbua

chake akakuta panya wamekila na kisha kutafuna na nguo zake mpya za sikukuu. Vigano huishia

na methali inayotumiwa kuacha funzo.


Soga – ni hadithi fupi za kuchekesha na kupoteza muda. Soga hutumia wahusika binadamu na

hasa watu wa kubuni. Wahusika hawa husadifu hali halisi ya mazingira fulani. Kupitia soga watu

hukosoana, hutupiana kejeli na dhihaka kwa njia ya utani kwa lengo la kurekebishana tabia.

28. Taja aina za nyimbo unazozifahamu hapa Tanzania.

Majibu:

Nyimbo ni tungo zenye mahadhi ya sauti inayopanda na kushuka. Huundwa kwa lugha ya mkato,

matumizi ya lugha ya picha na mapigo ya kisilabi. Aina za nyimbo zinazofahamika hapa Tanzania ni

kama vile:

Nyimbo za siasa

Nyimbo za ngoma (jando na unyago)

Nyimbo za watoto

Nyimbo za vita

Nyimbo za kazi

Nyimbo za kidini

Nyimbo za misiba

Nyimbo za tumbuizo

Nyimbo za kuaga mwaka

Nyimbo za mawaidha

Nyimbo za uvuvi.

29. Taja matatizo yanayojitokeza katika ukusanyaji wa kazi za fasihi simulizi.

Majibu:

Ukusanyaji wa fasihi simulizi ni hali ya kukusanya tanzu mbalimbali za fasihi hii. Tanzu hizo ni kama

vile: semi, Sanaa za maonesho, hadithi na ushairi. Matatizo yanayojitokeza katika kipengele hiki cha

ukusanyaji ni pamoja na:

Vyombo duni vya ukusanyaji

Changamoto za usafiri

Tatizo la tafsiri kwa kazi zilizo katika lugha za asili

Uhaba wa wataalamu

Kasumba ya kutothamini kazi za fasihi za asili kwa kuona zimepitwa na wakati

Ukosefu wa fedha

Mila na desturi kutoruhusu baadhi ya tanzu kukusanywa na kuhifadhiwa katika njia nyingine.


30. (a) Taja sehemu tano za kitendawili

Majibu:

Muundo wa kitendawili hugawanyika katika sehemu tano kama ifuatavyo:

(i) Kiingizi – mfano: Kitendawili –tega

(ii) Kitendawili chenyewe

(iii) Swali la msaada – mfano: Ni nini hicho?

(iv) Kichocheo – mfano: Naomba jibu

(v) Jibu lenyewe.

(b) Tegua vitendawili vifuatavyo:

(i) Chiriku alimwambia mwanawe, “Nikiinama nikiinuka ni mauti yetu”

(ii) Chukua ungo, wewe na mimi tupepete kisichopepeteka

(iii) Kuku wangu hutagia miibani

(iv) Mwenye kuitwa amefika lakini mjumbe bado hajarudi

(v) Babaangu amenipa visu viwili: kimoja nakitumia lakini cha pili siwezi kukitumia

(vi) Pana ng’ombe miongoni mwa kundi la ndama

(vii) Chini chakula, kati kuni, juu mboga

(viii) Hulala tulalapo, huamka tuamkapo

(ix) Nilianika unga wangu, asubuhi sikuukuta

(x) Mzazi ana miguu bali mzaliwa hana miguu

Majibu:

(i) Mtego (ii) Maji (iii) Nanasi (iv) Nazi na mkwezi (v) Ardhi na anga (vi) Mwezi na nyota (vii)

Muhogo (viii) Jua (ix) Umande au nyota za angani (x) Kuku na yai

31. Eleza maana ya misemo ifuatayo.

(i) Akina baba kabwela

(ii) Jikaza kisabuni

(iii) Alikaa eda

(iv) Elimu ni bahari

(v) Toka nitoke

(vi) Mtu mwenye utu

(vii) Usingizi umepaa

(viii) Kula chumvi nyingi

(ix) Hawapikiki chungu kimoja

(x) Kuzunguka mbuyu

(xi) Kuvaa miwani

(xii) Piga vijembe

(xiii) Jipalia mkaa


(xiv) Kazi ya kijungu jiko

(xv) Ndege mbaya

Majibu:

(i) Akina baba kabwela = Watu wenye kipato kidogo (wanyonge)

(ii) Jikaza kisabuni = Jitahidi hadi mwisho

(iii) Alikaa eda = Alitimiza muda wa kumlilia mumewe

(iv) Elimu ni bahari = Elimu haina mwisho

(v) Toka nitoke = Fuatana katika uzazi

(vi) Mtu mwenye utu = Muungwana

(vii) Usingizi umepaa = Usingizi umehama

(viii) Kula chumvi nyingi = Kuishi miaka mingi

(ix) Hawapikiki chungu kimoja = Hawaelewani/Hawapatani

(x) Kuzunguka mbuyu = Kula rushwa

(xi) Kuvaa miwani = Kulewa pombe

(xii) Piga vijembe = Sema mtu kwa mafumbo

(xiii) Jipalia mkaa = Jiingiza katika matatizo

(xiv) Kazi ya kijungu jiko = Kazi ya kumpatia mtu posho tu

(xv) Ndege mbaya = Bahati mbaya (mkosi)

32. Kwa kila methali hapa chini, andika methali yenye kufanana nayo.

Mfano: Akili nyingi huondoa maarifa >>> Werevu mwingi mbele kiza/giza

(i) Baada ya kisa mkasa

(ii) Baada ya dhiki faraja

(iii) Bandubandu humaliza gogo

(iv) Bendera hufuata upepo

(v) Dalili ya mvua mwaingu

(vi) Dawa ya moto ni moto

(vii) Jembe halimtupi mkulima

(viii) Kamba hukatikia pabovu/pembamba

(ix) Mbio za panya sakafuni huishia ukingoni

(x) Mgema akisifia tembo hulitia maji

(xi) Mpanda ngazi hushuka

(xii) Usitukane wakunga na uzazi ungalipo

(xiii) Ngozi ivute i maji

(xiv) Ukuukuu wa Kamba si upya wa ukambaa

(xv) Penye nia pana njia


Majibu:

(i) Baada ya chanzo kitendo

(ii) Mtaka cha uvunguni sharti ainame Au: Mvumilivu hula mbivu Au: Mchumia juani hulia kivulini

(iii) Haba nah aba hujaza kibaba

(iv) Maji hufuata mkondo AU: Wengi wape

(v) Mwanzo wa ngoma ni lele

(vi) Sumu ya neno ni neno

(vii) Mgaagaa na upwa hali wali mkavu

(viii) Umoja ni nguvu, utengano ni udhaifu

(ix) Njia ya mwongo ni fupi Au: Siku za mwizi ni arobaini

(x) Ngoma ikilia sana hupasuka

(xi) Aliyejuu mngoje chini Au: Cheo ni dhamana

(xii) Fadhili ya punda mateke

(xiii) Samaki mkunje angali mbichi Au: Mtoto umleavyo ndivyo akuavyo

(xiv) Usidhani yote yang’aayo ni dhahabu

(xv) Abadi abadi Kamba hukata jiwe.

33. Kwa kila methali kati ya zifuatazo andika maana, busara (faida) na hasara yake kwa jamii.

(a) La kuvunda halika ubani

Maana: kitu kikiharibika kimeharibika, hakiwezi kurekebishwa.

Busara: hatuna budi kutupilia mbali vitu vilivyoharibika

Hasara: kuna vitu ambavyo vikiharibika huweza kurekebishwa na vikarudia hali yake ya

kawaida

(b) Yote yang’aayo usidhani dhahabu

Maana: si kila kitu katika dunia hii kina maana/thamani

Busara: inatulazimu tuwe makini katika uchaguzi au uteuzi wa vitu vionekanavyo machoni petu.

Hasara: tunaweza kuacha vitu vyenye manufaa katika maisha kwa kuzingatia kuwa si kila

king’aacho ni dhahabu.

(c) Kikulacho ki nguoni mwako

Maana: anayekufanyia unyama au uadui ni mtu uliyenaye karibu.

Busara: ni lazima tuwe macho na marafiki zetu wa karibu

Hasara: unaweza kupoteza uhusiano mzuri kwa marafiki au ndugu zako au jirani kwa ajili ya

kudhania tu.

(d) Mvumilivu hula mbivu

Maana: mtu anayevumilia mwisho wake hufanikiwa

Busara: tuwe na subira katika mipango yetu ili hatimaye tupate mafanikio hapo baadaye

Hasara: tunaweza kuvumilia lakini mwishowe tusifanikiwe.


(e) Haraka haraka haina barak:

Maana: kufanya kitu kwa utaratibu au mipangilio mizuri huleta mafanikio mbeleni.

Busara: tusiwe na pupa na papara katika mambo tuyatendayo

Hasara: methali hii inaweza kuleta hasara kwa jamii kwani kuna mambo yanatakiwa kufanywa

haraka kama vile kumkimbiza mgonjwa hospitalini

34. Eleza maana ya:

(a) Fanani

(b) Hadhira

(c) Sanaa

(d) Lugha ya picha

(e) Wahusika katika fasihi

Majibu:

(a) Fanani katika kazi ya fasihi simulizi ni yule anayewasilisha kazi ya fasihi simulizi kwa hadhira yake.

Fanani ndiye anasimulia, kuimba na kutamba kazi ya fasihi simulizi.

(b) Hadhira ni wale wapokeaji, watazamaji au wasikilizaji wa kazi ya fasihi simulizi inayowasilishwa

na fanani.

(c) Sanaa ni uzuri unaojitokeza katika umbo lililosanifiwa. Kuna aina nyingi za Sanaa

(d) Lugha ya picha ni taswira inayotumiwa na fanani/mwandishi kuwakilisha dhana maalumu. Ni lugha

inayomfanya msikilizaji/msomaji atafakari zaidi na ndipo anagundua taswira hiyo inawakilisha nini.

(e) Wahusika katika kazi ya fasihi simulizi/fasihi andishi ni watu, wanyama, vitu au mahali. Wahusika

hao hujengwa na fanani ili waweze kukidhi na kuwakilisha dhana mbalimbali za maisha katika jamii.

35. Eleza maana ya semi na taja vipera vinavyounda semi.

Majibu:

Semi ni tungo fupi zinazoundwa kwa lugha ya picha, ishara na tamathali. Semi huwa inabeba busara,

hekima na ushauri mahususi kwa jamii. Semi za fasihi simulizi zina vipera kama vile: misemo,

mafumbo, vitendawili, mizungu, lakabu, methali, nahau.

36. Taja mambo matano yanayoifanya fasihi iwe Sanaa.

Majibu:

Fasihi ni Sanaa kwa sababu ya mambo yafuatayo:

Ufundi wa kutumia lugha kueleza jambo (matumizi ya lugha)

Mpangilio maalumu wa matukio (muundo)

Namna nzuri ya uwasilishaji (mtindo)

Uumbaji wa wahusika (wahusika)

Kuwepo kwa mandhari (sehemu ya matukio)


37. Eleza tofauti baina ya kazi ya fasihi na isiyo ya fasihi.

Majibu:

Fasihi ni kielelezo cha kisanaa kitumiacho maneno kufikisha ujumbe kwa hadhira iliyokusudiwa.

Vipengele vinavyotofautisha kazi ya fasihi na ile isiyo ya kifasihi ni kama vile:

(a) Lugha – fasihi hutumia lugha kiufundi lakini kazi zingine zisizo fasihi hazitumii lugha kiufundi

(b) Wahusika – fasihi hutumia wahusika kubeba ujumbe tofauti na kazi zisizo za kifasihi

(c) Mandhari – kazi za kifasihi hasa simulizi huwa na uwanja maalumu wa kutendekea k.v. mapangoni,

milimani, kwenye miti mikubwa tofauti na matukio yasiyo ya kifasihi

(d) Fani na maudhui – kazi ya fasihi lazima iwe na umbo la nje (fani) na umbo la ndani (maudhui) kitu

ambacho huwezi kukikuta katika kazi isiyo ya kifasihi

(e) Muundo – kazi ya kifasihi huwa na msuko maalumu unahusu mpangilio wa visa na matukio tofauti

na kazi isiyo ya kifasihi

(f) Mtindo – huu ni upekee wa uwasilishaji wa kazi ya kifasihi ambao huweza kuwa masimulizi,

majibizano au kinudhumu lakini huwezi kukuta mtindo kama huu katika kazi isiyo ya kifasihi.

38. Kwa kutumia mifano, taja sifa nne za fasihi.

Majibu:

Fasihi ni kazi ya Sanaa inayotumia lugha ili kufikisha ujumbe wake kwa jamii iliyokusudiwa.

Zifuatazo ni sifa nne za fasihi:

(i) Fasihi ni Sanaa, maana yake ni matokeo ya kiufundi. Kitu chochote kilichotengenezwa kwa

ufundi hupendeza, huvutia na huamsha hisia ndani ya mhusika

(ii) Fasihi ni Sanaa itumiayo lugha. Fasihi ni ufundi wa kutumia lugha ili kuleta mchomo au hisia

fulani. Katika fasihi kuna aina mbalimbali ya matumizi ya lugha: kuna misemo, nahau, tamathali

za semi, na matumizi ya lugha ya picha.

(iii) Fasihi ni kielelezo, haina budi ieleze hali halisi ya maisha ya jamii inayohusika. Kueleza huku

hutumia na huzingatia ufundi wa kutumia lugha. Vilevile hubeba ujumbe maalumu ambao

unapelekwa kwa jamii inayohusika. Jamii hii huwakilishwa na watazamaji, wasomaji na

wasikilizaji. Hawa kifasihi huitwa hadhira.

(iv) Fasihi ni maelezo yenye fani na maudhui. Fani inaundwa na vipengele kama: muundo, mtindo,

wahusika, mandhari na matumizi ya lugha. Maudhui huundwa na: dhamira, ujumbe, migogoro,

falsafa, msimamo na mtazamo.

39. Taja mambo matano muhimu yanayotambulisha wimbo.

Majibu:

Wimbo ni kile kinachoimbwa. Hivyo hii ni dhana inayojumuisha tanzu nyingi. Hata baadhi ya tanzu za

kinathari kama vile hadithi huweza kuingia katika kundi la nyimbo pindi zinapoimbwa.

Mambo muhimu matano yanayotambulisha wimbo ni:


(a) Muziki wa sauti ya mwimbaji au waimbaji

(b) Muziki wa ala (kama upo)

(c) Matini au maneno yanayoimbwa

(d) Hadhira inayoimbiwa

(e) Muktadha unaofungamana na wimbo husika mfano: msiba, sherehe, ibada, n.k

40. Eleza kazi ya makofi katika nyimbo za fasihi simulizi.

Majibu:

Kazi ya makofi katika nyimbo za fasihi simulizi ni kukata shauri juu ya mwendo wa wimbo (polepole

au haraka haraka). Katika makabila mengi, makofi huchukua nafasi kubwa katika nyimbo ambazo watu

huimba wamekaa au wamesimama bila kucheza.

Vilevile hutumika sana kumpa hamasa mchezaji aliyekatikakati na kadiri makofi yanavyoongezeka

ndivyo mchezaji anavyozidisha madoido na mbwembwe.

Makofi pia hutumiwa sana na wanawake katika nyimbo za harusi kutoa alama ya mwendo wa kasi na

hamasa ya waimbaji, wachezaji na namna ya kuishirikisha hadhira.

Vilevile makofi husaidia kuondoa usingizi na kumpa mwimbaji nafasi ya kupumzika na kumeza mate.

41. Andika maana ya tanzu zifuatazo za fasihi andishi.

(a) Riwaya (b) Ushairi (c) Tamthiliya

Majibu:

(i) Riwaya ni hadithi ndefu ya kubuni yenye mawanda mapana, lugha ya kinathari, mchanganyiko

wa visa na dhamira, wahusika kadhaa na matukio yaliyosukwa kimantiki yenye kufungamana

na wakati ikishabihiana na maisha halisi.

(ii) Ushairi ni Sanaa inayopambanuliwa kwa mpangilio maalumu wa maneno fasaha na yenye

mvuto, kwa lugha ya mkato, picha au sitiari au ishara, katika usemi, maandishi au ,ahadhi ya

wimbo ili kueleza wazo au mawazo, kufunza au kueleza tukio au hisia fulani kuhusu maisha au

mazingira ya binadamu kwa njia inayogusa moyo.

(iii) Tamthiliya ni utungo wa kidrama ambao ni aina moja ya maandishi ya Sanaa za maonesho. Ni

Sanaa inayooneshwa kwa vitendo vya wahusika waliotumiwa na msanii na kuvitafakari kwa

makini.


SARUFI NA UTUMIZI WA LUGHA

42. Taja aina nane za maneno katika lugha ya Kiswahili. Kwa kila aina tunga sentensi moja na

pigia mstari aina ya neno ulilotumia katika sentensi.

Majibu:

Aina nane za maneno katika lugha ya Kiswahili ni:

(a) Jina/Nomino – (J/N): sentensi: Baba yangu ni mkulima hodari.

(b) Kivumishi – (V): sentensi: Baba yangu amesafiri.

(c) Kiwakilishi – (W): sentensi: Yule amefaulu.

(d) Kiunganishi – (U): sentensi: Baba na mama wanalima.

(e) Kihusishi – (KH): sentensi: John amepigwa kwa fimbo kubwa.

(f) Kitenzi – (T): sentensi: baba analima shambani.

(g) Kielezi – (E): sentensi: Nguo zimo kabatini.

(h) Kihisishi/Kiingizi – (H/I): sentensi: Lo! Baba amefariki.

43. (a) Eleza maana ya tungo.

(b) Taja aina nne za tungo katika lugha ya Kiswahili.

Majibu:

Tungo ni matokeo ya kuweka pamoja vipashio vidogo zaidi na sahili ili kuunda kipashio

kikubwa zaidi ya vyenyewe. Kwa mfano mofu hushikamanishwa pamoja na kuunda

tungo neno.

Kuna aina nne za tungo katika lugha ya Kiswahili ambazo ni:

(a) Tungo neno – ni tungo inayoundwa kwa kushikamanisha pamoja mofu/mofimu

(b) Tungo kirai/kikundi – ni tungo inayoundwa na neno moja au zaidi

(c) Tungo kishazi – ni tungo inayotawaliwa na kitenzi kinachotoa taarifa kamili au isiyokamili

kutokana na kushushwa hadhi kwa kupachikwa kiambishi rejeshi.

(d) Tungo sentensi – ni tungo yenye muundo wa kiima na kiarifu na inayotoa taarifa iliyokamili.

44. (a) Mofimu ni nini?

(b) Kuna aina ngapi za mofimu?

Majibu:

Mofimu ni neno au sehemu ya neno isiyogawanyika zaidi na yenye maana ya kisarufi au

kileksika.

Kuna aina mbili za mofimu ambazo ni:

(a) Mofimu huru: ni maumbo ya maneno yasiyogawanyika zaidi na yanayojitosheleza kimuundo na

kimaana. Mfano: baba, mama, maji, hewa.

(b) Mofimu tegemezi: hivi ni viambishi ambavyo hujiegemeza kwenye mzizi wa neno na kukamilisha

muundo na maana ya neno. Mfano:


Analima = A-na-lim-a

Mofimu tegemezi hapo ni: A, na, a

45. Lugha yoyote ina vipashio vitano. Vitaje kwa mifano.

Majibu:

Vipashio ni vipande vitumikavyo kuunda lugha katika darajia mbalimbali kuanzia na darajia ndogo

kabisa ambayo ni mofu/mofimu hadi sentensi.

Vipashio hivyo vya lugha ni:

(a) Mofimu/mofu – ni kipashio kidogo kabisa chenye uamilifu wa kisarufi au kileksika. Mfano:

baba, maji, hewa,

a-na-som-a, tu-me-lim-iw-a

(b) Neno – ni kipashio kinachoundwa kwa mofimu moja au zaidi. Neno linaloundwa kwa mofimu moja

huwa ni neno huru na lile linaloundwa kwa mofimu zaidi ya moja huwa ni neno changamano lenye

mzizi na viambishi. Mfano: paka, mtoto, chama, kikosi.

(c) Kirai/kikundi – ni kipashio kinachoundwa kwa neno moja au zaidi. Kirai huundwa kwa neno kuu na

kijalizo kimoja au zaidi. Mfano: mtoto, kijana mvivu, anasoma, amelima shamba.

(d) Kishazi – ni kipashio kinachotawaliwa na kitenzi kichojitosheleza au kisichojitosheleza, kishazi huru

huwa kina hadhi ya sentensi sahili na kishazi tegemezi hupewa hadhi ya kirai. Mfano:

Baba aliyekuja amesafiri leo asubuhi.

Baba aliyekuja……. (kitenzi hakijitoshelezi)

Baba amesafiri …… (kitenzi kinajitosheleza)

(e) Sentensi – ni tungo yenye muundo wa kiima na kiarifu na inayotoa taarifa iliyokamili.

Mfano: Baba yangu / amesafiri leo

K A

Baba na mama / wanalima shamba

K A

46. (a) Viwakilishi ni nini?

(b) Taja aina za viwakilishi unavyovifahamu.

Majibu:

(i) Viwakilishi (W) ni maneno yanayosimama badala ya nomino pindi nomino inapokosekana

kwenye nafasi yake katika tungo. Mfano: Wewe unaishi wapi?

(ii) Kuna aina tisa za viwakilishi kama ifuatavyo:

- Kiwakilishi kimilikishi – mfano: kwetu ni mbali

- Kiwakilishi cha idadi – mfano: Watano wamefika

- Kiwakilishi cha sifa – mfano: Wafupi waje mbele


- Kiwakilishi cha a-unganifu – mfano: ya moto imeisha

- Kiwakilishi kioneshi – mfano: Huyu ni mweusi

- Kiwakilishi kiulizi – mfano: Yupi ni mrembo?

- Kiwakilishi nafsi – mfano: Mimi nitalima

- Kiwakilishi cha amba – mfano: ambaye hakuniona apite mbele

- Kiwakilishi cha pekee – mfano: yeyote ajitolee kuandika

47. Fafanua dhima ya mofimu katika lugha.

Majibu:

Mofimu ni kipashio kidogo cha lugha ambacho huwakilisha maana maalumu kisarufi au kileksika.

Mofimu tegemezi ndizo hasa hubeba maana ya kisarufi na hivyo huwa na dhima mbalimbali kama

ifuatavyo:

(i) Kudokeza nafsi – mfano: a- katika anacheza (nafsi ya tatu umoja)

(ii) Kudokeza njeo/wakati – mfano: na- katika analima (njeo iliyopo)

(iii)Kudokeza idadi – mfano: ki- katika viatu (wingi)

(iv) Kudokeza urejeshi – mfano: ye- katika aliyetuita

(v) Kudokeza ukanushi – mfano: ha- katika hakufika

(vi) Kudokeza kauli ya utendeshi – mfano: ish-katika anaimbisha

*Kimsingi mofimu zina dhima nyingi sana katika lugha hizo ni kwa uchache tu.

48. (a) Eleza maana ya sentensi.

(b) sentensi inaundwa na sehemu kuu ngapi?

(c) Kuna aina ngapi za sentensi? Zitaje.

(d) Taja aina ya sentensi zifuatazo.

a. Baba yangu ni mkulima hodari.

b. Kijana aliyekuja jana ameondoka.

c. John angefika leo tungeondoka.

d. Baba na mama wanalima shambani.

e. Ng’ombe aliyezaa amekufa na ndama aliyezaliwa amepotea

Majibu:

i. Sentensi ni kifungu cha maneno, kuanzia neno moja na kuendelea chenye kiima na kiarifu na

kinachotoa maana kamili.

ii. Sentensi inaundwa na sehemu kuu mbili ambazo ni: Kiima (K) na Kiarifu (A)

Mfano: Baba / analima shamba

K A

iii. Kuna aina nne za sentensi ambazo ni:

Sentensi sahihi/huru

Sentensi changamano


Sentensi ambatano

Sentensi shurutia

iv. Sentensi zilizotajwa kwenye (47d) ni :

Sentensi sahili

Sentensi changamano

Sentensi shurutia

Sentensi sahili

Sentensi ambatano

49. (a) Eleza maana ya nomino.

(b) Taja na fafanua aina za nomino.

Majibu:

(i) Nomino (N) ni neno linalotaja vitu, viumbe, hali, matendo au mahali ili kuviainisha na

kuvitofautisha vitajwa miongoni mwa vingine.

(ii) Kuna aina zifuatazo za nomino:

Nomino za kawaida – ni majina ambayo si maalumu kwa vitajwa. Majina haya yatokeapo katika

maandishi huanza kwa herufi za kawaida isipokuwa mwanzoni mwa sentensi huanza kwa herufi

kubwa. Mfano:

Baba analima shamba

Mimi na baba tutaondoka kesho

Nomino za pekee – ni majina maalumu kwa vitajwa. Nomino hizi huanza kwa herufi kubwa

popote katika maandishi. Mfano:

Juma amenunua gari

Mimi na Juma tumenunua gari

Nomino dhahania – ni majina ya viumbe au hali zisizoonekana wala kushikika. Mfano:

Majina ya hali kama vile: afya, kiu, njaa, hasira

Majina ya tabia kama vile: upole, ukatili, ujasiri

Majina ya viumbe kama vile: malaika, zimwi, shetani, Mungu

Majina ya jamii – ni majina yanayotaja watu au vitu katika makundi. Mfano: jeshi, bunge, chama,

kikosi.

Majina ya wingi – haya hutaja vitu katika wingi ingawa vinavyotajwa havina umoja wala wingi.

Mfano: maziwa, maji, mafuta, mawasiliano, mazungumzo.

50. (a) Nini maana ya sentensi tata?

(b) Sentensi zifuatazo ni tata. Toa maana mbili au zaidi ili kuthibitisha utata wake.

(i) Wizi wa silaha umeongezeka

(ii) Majaliwa ameijia fedha yake


(iii)Mwalimu wa Kiingereza ni mkali

(iv) Mwanangu amelalia uji

(v) Mama yangu anaota

Majibu:

(a) Sentensi tata ni ile inayowezesha wasikilizaji au wasomaji wake kuibua maana zaidi ya moja.

(b) Majibu ya (49c i-v) hapo juu ni kama ifuatavyo:

(i) Wizi wa silaha umeongezeka

Maana: 1. Wizi wa kutumia silaha umeongezeka

2. Kuibiwa kwa silaha kumeongezeka

(ii) Majaliwa ameijia fedha yake

Maana: 1. Ametumia fedha yake kama nauli

2. Amekuja kuchukua fedha yake

(i) Mwalimu wa Kiingereza ni mkali

Maana: 1. Mwalimu wa somo la Kiingereza ni mkali

2. Mwalimu mwenye asili ya Uingereza ni mkali

(iv) Mwanangu amelalia uji

Maana: 1. Amekunywa uji tu akalala

2. Amelala juu ya uji uliomwagika

(v) Mama yangu anaota

Maana: 1. Anaota ndoto usingizini

2. Anaota moto kujipa joto

3. Anamea

51. (a) Ni nini maana ya kivumishi?

(b) Taja aina nane za vivumishi.

Majibu:

(a) Kivumishi (V) ni neno au kikundi cha maneno kinachotoa maelezo zaidi juu ya jina au kiwakilishi

kingine.

Mfano: Mtoto mzuri anakimbia

V

(b) Aina nane za vivumishi ni kama ifuatavyo:


Vivumishi vya sifa – mfano: Mtoto mzuri, mrefu, mfupi, mtulivu, hodari, n.k

Vivumishi vya idadi – mfano: chakula kingi, haba, chote, mbuzi wanne, watano

Vivumishi vya vimilikishi – mfano: chumba chetu, chao, changu

Vivumishi vioneshi – mfano: kijiji hiki, kile, mtoto yule,

Vivumishi vya pekee – mfano: mtoto mwenyewe, yeyote,

Vivumishi vya a-unganifu – mfano: nguo za shule, za kijana, wavulana

Vivumishi vya jina kwa jina – mfano: mtoto kiziwi, kipofu,

Vivumishi viulizi – mfano: shule gani, ipi,

52. (a) Eleza maana ya Kiarifu katika sentensi.

(b) Taja vipashio vyote vinavyounda kiarifu.

Majibu:

(a) Kiarifu ni sehemu ya sentensi inayojazwa na maneno yanayoarifu tendo lililofanywa, linalofanywa

au litakalofanywa. Hutokea baada ya kiima.

Mfano: Baba yangu | analima shambani

A

(b) Vipashio vinavyounda kiarifu ni:

Aina zote za vitenzi

Mfano: Juma analima, Juma alikuwa analima, Juma ni mtoto

Shamirisho/kikundi jina

Mfano: Juma anafundisha mtoto Kiswahili

Chagizo/kikundi kielezi

Mfano: mama anasoma kitabu polepole

Juma anakimbia vibaya sana

53. (a) Eleza maana ya kielezi.

(b) Taja aina zote za vielezi

(c) Eleza matumizi ya kielezi

Majibu:

(a) Kielezi ni neno au maneno yanayotoa taarifa zaidi kuhusu kitenzi, kivumishi au kielezi kingine.

Mfano: Tulicheza vizuri, tulicheza vizuri sana, anasoma kitabu kizuri sana

(b) Kuna aina nane za vielezi kama ifuatavyo:

Vielezi vya namna/jinsi – mfano: John aliondoka kwa haraka

Vielezi vya mahali – mfano: anaishi porini

Vielezi vya idadi/kiasi – mfano: alimpiga mara nne

Vielezi vya wakati – mfano: mvua imenyesha asubuhi


(c) Matumizi ya vielezi ni:

Kuonesha namna au jinsi tendo lilivyofanyika

Kuonesha mahali tendo lilipotendekea

Kuonesha wakati tendo lilipotendeka

Kuonesha kiasi au idadi ya kutendeka kwa jambo

Kuonesha sababu ya kutendeka kwa tendo

54. Fafanua maana na dhima ya uambishaji katika lugha.

Majibu:

Uambishaji ni kitendo cha kupachika viambishi kwenye mzizi wa neno pasipokubadili kategoria ya

neno husika. Viambishi vya uambishaji huitwa viambishi ambatishi na hutokea kwa wingi kabla ya

mzizi wa neno.

Mfano: Neno cheza = anacheza, walivyocheza, wachezavyo

Dhima ya uambishaji katika lugha ni kama vile:

Kupanua maana ya neno mfano: lima-analima-walilima-wanaolima-walimavyo

Kudokeza nafsi mfano: amempiga

Kutaja njeo mfano: atampiga

Kutaja mtendwa mfano: aliyenisomea

Kudokeza mtendewa mfano: tuliowaita

Kudokeza urejeshi mfano: tulivuomkimbiza

* Zipo dhima nyingi sana za uambishaji hizo ni chache tu.

55. (a) Eleza maana ya viambishi.

(b) Taja aina za viambishi katika lugha ya Kiswahili.

Majibu:

(a) Viambishi ni mofimu zinazopachikwa kwenye mzizi wa neno na kukamilisha muundo na maana

ya neno. Viambishi huweza kupachikwa kabla na baada ya mzizi wa neno.

(b) Viambishi katika Kiswahili ni vya aina kuu mbili ambazo ni:

Viambishi awali/tangulizi: hivi ni vile ambavyo hutokea kabla ya mzizi. Huitwa viambishi

awali kwa sababu huutangulia mzizi wa neno.

Mfano: a-na-ye-soma

Wa-li-vyo-ni-piga


Viambishi tamati/fuatishi: ni vile vinavyotokea baada ya mzizi wa neno. Hufuata mzizi wa

neno.

Mfano: anawalim-ish-a

Walivyoimb-ian-a

56. Tenga viambishi vya maneno yafuatayo kisha eleza kazi ya kila kiambishi.

(a) Anacheza

(b) Umependa

(c) Tuliongozana

(d) Analimisha

(e) Tutamwendeshea

(f) Atapika

(g) Amefika

(h) Tumecheka

(i) Waliompiga

Majibu:

(a) Anacheza = A-na-chez-a

A = kiambishi awali cha nafsi ya tatu umoja, uyakinishi, kipatanishi cha kisarufi.

na = kiambishi awali cha wakati uliopo hali ya kuendelea

chez = mzizi wa neno

a = kiambishi tamati maana.

(b) Umependa = U-me-pend-a

U = kiambishi awali nafsi ya pili umoja

me = kiambishi awali wakati uliopita hali timilifu

pend = mzizi wa neno

a = kiambishi tamati maana

(c) Tuliongozana = Tu-li-ongoz-an-a

Tu = kiambishi awali nafsi ya kwanza wingi

li = kiambishi cha wakati uliopita

ongoz = mzizi wa neno

an = kiambishi cha kauli ya kutendana


(d) Analimisha = A-na-lim-ish-a

A = kiambishi cha nafsi ya tatu umoja

na = kiambishi cha wakati uliopo hali ya kuendelea

lim = mzizi wa neno

ish = kauli ya kutendesha



(e) Tutamwendeshea = Tu-ta-mw-ende-sh-e-a

Tu = nafsi ya kwanza wingi

ta = wakati ujao

mw = mtendewa/yambiwa

ende = mzizi wa neno

sh = kauli ya kutendesha

e = kauli ya kutendea


(f) Atapika = A-ta-pik-a

A = nafsi ya tatu umoja

ta = wakati ujao

pik = mzizi wa neno


(g) Amefika = A-me-fik-a

A = nafsi ya tatu umoja

me = wakati uliopita hali timilifu

fik = mzizi wa neno


(h) Tumecheka = Tu-me-chek-a

Tu = nafsi ya kwanza wingi

me = wakati uliopita hali timilifu

chek = mzizi wa neno


(i) Waliompiga = Wa-li-o-m-pig-a

Wa = nafsi ya tatu wingi

li = wakati uliopita

o = kirejeshi cha watenda

m = kiambishi cha mtendwa

pig = mzizi wa neno



57. Eleza maana na dhima ya mnyambuliko katika lugha.

Majibu:

Mnyambuliko ni kitendo cha kupachika viambishi kwenye mzizi wa neno na kubadili kategoria ya

neno. Mnyambuliko huweza kutokea kabla au baada ya mzizi wa neno. Viambishi vya mnyambuliko

huitwa viambishi nyambuaji.

Mfano: cheza = chezeana, walichezesha, wanamchezea, mchezo, wachezaji

Dhima ya mnyambuliko katika lugha ni:

Kuzalisha maneno mapya kutokana na mzizi mmoja

Kupanua maana ya neno kwa kubadili viambishi

Kutambulisha kauili mbalimbali za vitenzi

Kuwezesha vitenzi kubeba nomino moja au zaidi

58. (a) Fafanua maana ya kiima katika sentensi.

(b) Fafanua vipashio vinavyounda kiima.

Majibu:

(a) Kiima ni sehemu katika sentensi ambayo hujaza nafasi ya mtenda wa jambo linaloelezwa na

hutokea kushoto mwa kitenzi katika sentensi.

Mfano: Juma / alikuwa anakimbia

K

(b) Vipashio vya kiima ni kama ifuatavyo:

Nomino peke yake mfano: Mtoto anacheza

Nomino + kivumishi mfano: Mzee mrefu amefika

Kiwakilishi peke yake mfano: Mimi ninaandika

Kiwakilishi + kivumishi mfano: Yule mweusi amekamatwa

Kitenzi jina + kivumishi mfano: Kucheza kwao kunavutia sana

Nomino + kishazi tegemezi vumishi mfano: Mzee aliyeumia ametibiwa

Nomino + kishazi tegemezi vumishi na nomino mfano: Mzee aliyeumia mguu ametibiwa

59. (a) Nini maana ya kitenzi.

(b) Kuna aina ngapi za vitenzi? Fafanua kwa mifano.

Majibu:

(a) Kitenzi ni neno linaloarifu jambo linalofanywa na mtu, kitu au kiumbe chochote chenye uwezo

wa kutenda jambo.

Mfano: Farida analima shamba, Maeda anafundisha Kiswahili.


(b) Kuna aina kuu mbili za vitenzi ambazo ni:

Vitenzi halisi: aina hii inahusisha vitenzi vikuu (T), vitenzi visaidizi (Ts)

Vitenzi vishirikishi/husishi => t

Vitenzi halisi hueleza matendo yanayofanyika.

Mfano: kusema, kulima, kucheza, kuimba, n.k

Kitenzi kikuu hubeba wazo kuu katika tungo.

Mfano:

Nyumba hii imeezekwa vizuri sana.

Wanafunzi wamefuzu mtihani wao.

Vitenzi visaidizi (Ts) husaidia kitenzi kikuu kukamilisha ujumbe fulani. Vitenzi visaidizi

huweza kutokea zaidi ya kimoja katika tungo.

Mfano:

Baba alikuwa anataka kwenda kuoga

Upepo ulikwisha ezua mapaa ya nyumba.

Vitenzi vishirikishi (t) huonesha kuwepo au kutokuwepo kwa sifa au tabia fulani katika

nomino au kiwakilishi kinachohusishwa.

Mfano:

Ibrahim ni mpole sana

Gift si mkorofi

Huyu ndiye mgeni rasmi

60. (a) Eleza maana ya kiunganishi.

(b) Taja aina za viunganishi.

(c) Eleza matumizi ya kiunganishi.

Majibu:

(a) Kiunganishi ni neno au kikundi cha maneno chenye kuunganisha maneno, kikundi cha maneno,

kishazi au sentensi.

Mfano: Baba na mama wanalima

Kuruka na kuimba ni kazi nzuri


(b) Kuna aina mbili za viunganishi ambazo ni:

Viunganishi huru (vinavyojitegemea) – mfano: kaka na dada wanacheza

Viunganishi tegemezi (visivyojitegemea) – mfano: Ali-po-fika

(c) Matumizi ya viunganishi ni kuunga vipashio viwili au zaidi vyenye hadhi sawa kisarufi.

Mfano:

Jina na jina = shangazi na mjomba wanalima

Kishazi na kishazi = alichelewa kwa sababu alichelewa kuamka

Sentensi na sentensi = Baba analima lakini mama anapika jikoni

61. Eleza tofauti kati ya:

(a) Kihisishi (H) na Kihusishi (KH)

(b) Kitenzi kisaidizi na kitenzi kishirikishi

(c) Shamirisho na chagizo

Majibu:

(a) Kihisishi (H) ni maneno yanayodokeza miguso ya moyo au ya akili. Vionjo vya moyo huweza

kuwa vya furaha au huzuni, lakini vihusishi (KH) ni maneno yanayoonesha uhusiano baina ya

neno moja na jingine au baina ya kikundi kimoja na kingine.

Mfano wa kihisishi (H) ni: Kha! Ebo! Na mfano wa kihusishi ni (KH) ni chini ya, kwa ajili ya,

wa.

(b) Kitenzi kisaidizi (Ts) ni maneno yanayosaidia kitenzi kikuu (T) kukamilisha ujumbe lakini

kitenzi kishirikishi (t) ni maneno yanayoonesha kuwepo au kutokuwepo kwa hali fulani.

Mfano wa Ts ni: Juma alikuwa analima. Mfano wa kitenzi kishirikishi ni: ni, si, ndi, n.k.

(c) Shamirisho (Sh) ni jina au kikundi cha jina kinachojaza nafasi ya mtenda katika tungo na

hutokea baada ya kitenzi kikuu au kitenzi kishirikishi katika tungo hiyo lakini chagizo (Ch) ni

neno au kikundi cha maneno ambacho hujaza nafasi ya kielezi katika mpangilio wa sentensi.

Mfano wa (Sh) ni: Baba yangu analima shamba kubwa.

Mfano wa Ch ni: Baba yangu amekwenda shambani

62. Fafanua kauli mbalimbali zitumikazo katika vitenzi.

Majibu:

Kauli ya kutenda mfano: Lima, cheza, kimbia

Kauli ya kutendwa mfano: pigwa, somwa, limwa

Kauli ya kutendea mfano: imbia, somea, chezea

Kauli ya kutendewa mfano: somewa, imbiwa, chezewa, limiwa


Kauli ya kutendeana mfano: someana, chezeana, limiana, imbiana

Kauli ya kutendeka mfano: imbika, pikika, chezeka, someka,

Kauli ya kutendesha mfano: imbisha, somesha, kalisha, zolesha, washa, ogopesha, ogofya,

lewesha, levya

Kauli ya kutendana mfano: imbana, somana, chekana, pigana

Kauli ya kutendua mfano: pindua, umbua, chomoa, tegua

63. Kwa kawaida sentensi yoyote ile ya Kiswahili inajieleza katika hali kuu tano. Fafanua hali hizo.

Majibu:

Hali ya maelezo (taarifa) mfano: Mwanaisha anakimbia vizuri sana

Hali ya kuuliza (swali) mfano: Baba amerudi?

Hali ya kushangaa mfano: Mwaka umeisha!

Hali ya ombi mfano: chukua kitabu hiki

Hali ya amri mfano: kimbia

64. Bainisha kiima na kiarifu katika sentensi zifuatazo:

(a) Mwimbaji yule maarufu aliyepewa zawadi amefariki dunia

(b) Kuimba kwake kunanifurahisha sana

(c) Baada ya hotuba hatukufanya kazi tena

(d) Mtoto aliyeumia mguu amelazwa hospitali

(e) Kijana yule mwembamba sana amefeli mtihani

Majibu:

(a) Mwimbaji yule maarufu aliyepewa zawadi / amefariki dunia

K A

(b) Kuimba kwake / kunanifurahisha sana

K A

(c) Baada ya hotuba / hatukufanya kazi tena

K A

(d) Mtoto aliyeumia mguu / amelazwa hospitali

K A

(e) Kijana yule mwembamba sana / amefeli mtihani

K A

65. Sarufi imegawanyika katika sehemu kuu nne (4). Taja sehemu hizo na fafanua kazi ya kila moja.

Majibu:

Sarufi ni mfumo wa taratibu na kanuni zinazotawala matumizi sahihi ya lugha. Sarufi hugawanyika

katika sehemu zifuatazo:


(a) Sarufi matamshi/fonolojia – hushughulika na jinsi sauti za lugha zinavyotamkwa kwa kuchunguza

mahali zinapotamkiwa na jinsi zinavyotamkwa. Sarufi matamshi ndiyo ghala la malighafi ya

kuundia maneno ambazo ni fonimu. Hivyo bila sarufi matamshi hatuwezi kuunda maneno ya

lugha. Mfano: neno baba linaundwa na fonimu = /b/, /a/, /b/, /a/

(b) Sarufi maumbo/mofolojia – ni tawi la sarufi linaloshughulika na maumbo ya maneno jinsi

yanavyoundwa na kazi za maneno hayo katika lugha. Sarufi matamshi ndiye mmiliki wa maumbo

ya maneno. Hivyo bila mofolojia hatuwezi kuunda tungo kama sentensi. Mfano kutokana na

maneno baba, shamba, analima, kubwa tunaweza kupata tungo kama:

Baba analima shamba kubwa

Baba analima shamba

Baba analima

(c) Sarufi miundo/sintaksia – ni tawi linaloshughulika na mpangilio na mfuatano wa vipashio ili

kuleta tungo yenye maana inayokubaliwa au iliyokusudiwa. Sintaksia ni kama fundi wa ujenzi

mwenye ujuzi wa kupangilia tofali (fonimu/maneno) ili kujenga ukuta ulionyoka. Ili kupata

maumbo ya maneno yanayokubalika ni lazima mpangilio wa fonimu uwe sahihi na pia ili kupata

sentnesi inayokubalika ni lazima mpangilio wa maneno uwe sawa na hiyo ni kazi ya sarufi miundo.

Mfano:

Neno abab halikubaliki lakini neno baba linakubalika kwa sababu ya mpangilio wa fonimu.

Tungo mdogo baba shamba analima kubwa haikubaliki lakini baba mdogo analima

shamba kubwa inakubalika kwa sababu ya mpangilio wake sahihi kwa sarufi ya Kiswahili.

(d) Sarufi maana/semantiki – hushughulika na maana zinazobebwa na maneno au sentensi katika

lugha. Maana huweza kuwa ya msingi au ya ziada hivyo ni kazi ya semantiki kupambanua maana

zote zilizosetiriwa na tungo husika. Mfano: Mzee amewachezea wanangu tungo hiyo ina maana

zaidi ya moja kama vile:

Mzee amecheza ili kuwafurahisha

Mzee amewaroga

Mzee amewadhalilisha kwa kuwaingilia

Mzee amecheza kwa niaba yao

66. Onesha aina za maneno yanayounda sentensi zifuatazo:

(a) Baba yake ni mfanyabiashara maarufu sana

(b) Mji huu ni mchafu

(c) Watoto hawakujua alimojificha kanga

(d) Maeda alikuwa anataka kwenda kununua sukari dukani

(e) Kiswahili kinaweza kufundishia masomo yote shuleni

(f) Baba na mama tunawaheshimu sana

(g) Nilikwenda kukopa kwa matajiri wangu

(h) Karoli alikunywa maji machafu sana


Majibu:

(a) Baba yake ni mfanyabiashara maarufu sana

N V t N V E

(b) Mji huu ni mchafu

N V t V

(c) Watoto hawakujua alimojificha kanga

N Ts T N

(d) Maeda alikuwa anataka kwenda kununua sukari dukani

N Ts Ts Ts T N E

(e) Kiswahili kinaweza kufundishia masomo yote shuleni

N Ts T N V E

(f) Baba na mama tunawaheshimu sana

N U N T E

(g) Nilikwenda kukopa kwa matajiri wangu

Ts T H N V

(h) Karoli alikunywa maji machafu sana

N T N V E

67. Kwa kila sentensi zifuatazo ainisha vivumishi vilivyopigiwa mstari.

(a) Watoto wazuri wanapanda ngazi.

(b) Mzee yule mrefu mwembamba ni baba yangu mkubwa

(c) Kwetu kuna bwana mmoja mchoma nyama

(d) Ng’ombe wa maziwa amepotea

(e) Watoto watano wamefuzu mtihani wa Kiswahili

(f) Vijana wametunza nguo zao kabatini

(g) Mwanafunzi hodari husoma kwa bidii

Majibu:

(a) wazuri = kivumishi cha sifa

(b) yule = kivumishi kioneshi

(c) mmoja = kivumishi cha idadi

(d) wa maziwa = kivumishi cha A-unganifu

(e) watano = kivumishi cha idadi

(f) zao = kivumishi cha kumiliki

(g) hodari = kivumishi cha sifa


68. onesha aina za vielezi katika sentensi zifuatazo:

(a) Aliahidi kumpenda Hidari daima dumu

(b) Jumba lile limepasuka mara tano

(c) Mtoto yule alinijibu kihuni

(d) Huko Shinyanga kuna imani ya uchawi

(e) Simfahamu vizuri yule mtu tuliyempita

(f) Niwekee kikombe changu kabatini

(g) Leo ni sikukuu ya mashujaa

(h) Bunge hukutana mara kwa mara

Majibu:

(a) daima dumu = kielezi cha wakati

(b) mara tano = kielezi cha idadi

(c) kihuni = kielezi cha namna/jinsi

(d) huko Shinyanga = kielezi cha mahali

(e) vizuri = kielezi cha namna/jinsi

(f) kabatini = kielezi cha mahali

(g) leo = kielezi cha wakati

(h) mara kwa mara = kielezi cha idadi/kiasi

69. bainisha aina za maneno yaliyopigiwa mstari katika sentensi zifuatazo:

(a) Kucheza kunafurahisha watazamaji

(b) Anakusubiri kwa hamu sana

(c) Hapa ndipo mahali mtakapokutania

(d) Ng’ombe huyu ana matata sana

(e) La haula! kijana yule ameuawa

(f) Wewe ndiye kijana unipendezaye

(g) Anatembea kwa maringo sana

(h) Baba analima lakini mama anaimba nyimbo

Majibu:

(a) Kucheza = nomino (inatokana na kitenzi)

(b) kwa hamu sana = kielezi

(c) ndipo = kitenzi kishirikishi

(d) huyu = kivumishi

(e) La haula! = kihisishi

(f) Wewe = kiwakilishi

(g) lakini = kiunganishi

70. Andika “E” kwa kielezi au “V” kwa kivumishi katika maneno yaliyopigiwa mstari katika

sentensi zifuatazo.

(a) Hata ndege hukaa wawili wawili

(b) Viti hivi vizuri


(c) Mariam anaimba vizuri

(d) Macho yake malegevu

(e) Kitanda cha cha kwanza kushoto ndicho amelalia

(f) Mrembo yule asiye na kiuno amepewa zawadi

Majibu:

(a) E (b) V (c) E (d) V (e) V (f) V

71. Bainisha viwakilishi vilivyomo katika sentensi zifuatazo:

(a) Lile limetiwa rangi nyeupe

(b) Nyinyi mlifanya uchaguzi vizuri

(c) Ambao wamefika hapa ni wanasayansi

(d) Wangu hawatafika mapema

(e) Upi umepatikana?

Majibu:

(a) Lile = W-kioneshi

(b) Nyinyi = W-nafsi

(c) Ambao = W-cha urejeshi

(d) Wangu = W-kimilikishi

(e) Upi = W-kiulizi

72. Tunga sentensi zenye vipashio vifuatavyo:

(a) W + Ts + T + E

(b) N + V + V + T + N + E

(c) N + V + E + T + N + V + E

(d) N + V + T + N + V + E

(e) N + V + V + E + T + N + V

Majibu:

(a) Mimi nilikuwa naenda shuleni

(b) Watoto wawili warefu wanasoma kitabu polepole

(c) Mtoto aliyekuja jana ameweka kitabu kikubwa kabatini

(d) Mwanafunzi hodari anasoma kitabu kizuri sana

(e) Mwalimu mzuri aliyefika jana anafundisha somo zuri

73. Eleza maana ya:

(a) Kifungu tenzi

(b) Njeo

(c) Mzizi

(d) Sentensi shurutia


Majibu:

(a) Kifungu tenzi (fT) ni kitenzi kinachoambatana na viambishi awali na viambishi tamati.

Mfano: analima = a-na-lim-a

Anayekuja = A-na-ye-kuj-a

(b) Njeo katika kitenzi huwakilisha hali na wakati katika mpangilio wa vitenzi. Njeo hudokeza

wakati wa utendekaji wa jambo.

Mfano:

Anapika = a-na-pika (na- ni njeo iliyopo hali ya kuendelea)

Amelima = a-me-lima (me- inadokeza hali timilifu)

(c) Mzizi ni sehemu ye neno isiyobadilika baada ya neno kufanyiwa mnyambuliko au sehemu ya

neno inayobakia baada ya kuondolewa viambishi vyote awali na tamati.

Mfano:

Anasoma (mzizi = -som-)

Tumemuona (mzizi = -on-)

(d) Sentensi shurutia – ni sentensi inayotoa masharti kutokana na kubeba viambishi vya masharti

ambavyo ni (ki, nge, ngeli na ngali).

Mfano:

Ukisoma kwa bidi utafaulu

Angesoma kwa bidi angefaulu mtihani

Mngeliwahi mapema mngelimkuta nyumbani

Angalinisalimia ningalimuonesha

74. Pigia mstari vitenzi vishirikishi katika sentensi zifuatazo:

(a) Kiria ni mwanafunzi hodari sana

(b) Msichana huyu si mkorofi

(c) Joseph alikuwa mpole

(d) Huyu ndiye kiongozi wetu

(e) Wazee wa wakorofi

(f) Embe li kabatini

(g) Wewe u mlafi

Majibu:

(a) ni (b) si (c) alikuwa (d) ndiye (e) wa (f) li (g) u


75. Eleza tofauti iliyopo baina ya mzizi wa kitenzi na shina la kitenzi.

Majibu:

Mzizi wa kitenzi ni sehemu ya neno inayobakia baada ya kuondolewa viambishi vyote awali na tamati

lakini shina la kitenzi ni mzizi wowote uliofungiliwa kiambishi tamati maana.

Mfano:

Mzizi Shina

Lim- Lima

Chez- Cheza

Imb- Imba

Pig- Piga

Som- soma

76. Taja na fafanua tabia mbalimbali za vitenzi vya Kiswahili.

Majibu:

Kitenzi cha Kiswahili kina tabia tofautitofauti. Tabia hizo huonekana pale kitenzi kinapotoa taarifa

mbalimbali. Tabia hizo ni:

(a) Kutambulisha tendo linalotendeka mfano: cheza, imba, ruka, soma

(b) Kutambulisha wakati kama vile: wakati uliopita, wakati uliopo, wakati ujao

Mfano:

Aliniona (li- wakati uliopita)

Wanasoma (na- wakati uliopo)

Tutamuona (ta-wakati ujao)

(c) Kutambulisha nafsi

Mfano:

Ninasoma (ni-nafsi ya kwanza umoja)

Tumefika (tu-nafsi ya kwanza wingi)

Umeniona (u-nafsi ya pili umoja)

Mmewahi (nafsi ya pili wingi)

Analima (a-nafsi ya tatu umoja)

Wanalima (wa-nafsi ya tatu wingi)

(d) Kutambulisha hali ya tendo.

Mfano:

Anasoma (na- hali ya kuendelea)

Amefundisha (me- hali timilifu)

Husoma (hu- hali ya mazoea)

Akiwahi tutaondoka (ki- hali ya masharti)

(e) Kutambulisha kauli mbalimbali

Mfano:


Alinipigia (i – kauli ya kutendea)

Anamsomesha (esh – kauli ya kutendesha)

Watapigana (an- kauli ya kutendana)

(f) Kuonesha urejeshi

Aliyeimba (ye – urejeshi wa mtenda)

Walivyoimba (vyo – kirejeshi cha watenda/namna)

Kilicholetwa (cho – kirejeshi cha kitendwa)

77. Kirai ni nini? Kwa kutumia mifano orodhesha aina tano (5) za virai unazozifahamu.

Majibu:

Kirai ni neno au kifungu cha maneno chenye neno kuu moja. Aina ya kirai hutambulishwa na neno

kuu katika kirai husika. Kirai huwa ni kikubwa kuliko neno kihadhi na kidogo kuliko kishazi.

Aina tano za virai ni kama zifuatazo:

(a) Kirai nomino (KN) – mfano: watu wawili, baba mkubwa

(b) Kirai kivumishi (KV) – mfano: mtu mzuri kabisa, kijana mweupe mrefu amefika

(c) Kirai kitenzi (KT) – mfano: analima, anapika, tutamuona

(d) Kirai kielezi (KE) – mfano: sana sana, jana jioni, polepole mno

(e) Kirai kihusishi (KH) – mfano: kwa miguu, na mjomba, katika duka

78. Fafanua sifa tatu za sentensi sahili.

Majibu:

Sentensi sahili ni ile yenye kishazi huru kimoja tu. Sifa za sentensi sahili ni kama vile:

(a) Ina kiima ambacho kimetajwa wazi. Kiima hicho huweza kuwa jina, jina na jina au jina na

kivumishi.

(b) Ina kiarifu ambacho kimeundwa na kitenzi kikuu kimoja au kitenzi kishirikishi au kitenzi kisaidizi

na kitenzi kikuu pamoja na shamirisho na chagizo.

(c) Haifungamani na sentensi nyingine, na hivyo inajitosheleza kimuundo na kimaana.

Mifano ya sentensi sahili ni:

Paakwai analima shamba

Haidari ni mzembe sana

Hadija alikuwa anapika chakula

Kamenge alikuwa anataka kwenda kumpiga mke wake


79. Vifupisho vifuatavyo huwakilisha nini katika sarufi ya Kiswahili?

(a) KH (b) Ch (c) Sh (d) K (e) A (f) KN (g) KE (h) t (i) Ts (j) fT

Majibu:

(a) KH = kirai kihusishi

(b) Ch = chagizo

(c) Sh = shamirisho

(d) K = Kiima

(e) A = kiarifu

(f) KN = kikundi nomino/kirai nomino

(g) KE = kikundi/kirai kielezi

(h) t = kitenzi kishirikishi

(i) Ts = kitenzi kisaidizi

(j) fT = fungu tenzi

80. (a) Lugha ni mfumo wa sauti nasibu ”Fafanua.

(b) Je, wanyama wana lugha? Toasababu.

Majibu:

(a) Lugha husemwa ni nasibu kwa sababu kuu zifuatazo:

Mwanadamu huwa hazaliwi na lugha bali hukutana nayo katika mazingira yake kwa bahati tu na kujifunza.

Hakuna kikao kilichowahi kukaa na kuamua juu ya kutumiwa lugha, lugha ilizuka tu.

Hakuna uhusiano wa moja kwa moja kati ya maneno ya lugha na maumbo ya vitu halisi. Mfano: neno “maji” halina uhusiano na kile kinachoitwa kwa neno hilo bali ni mazoea tu ya

watumiaji lugha.

(b) Wanyama hawana lugha kwa sababu hawana sifa za kumudu lugha kama mfumo wa mawasiliano. Lugha ni mali ya mwanadamu pekee na hutawaliwa na sifa zifuatazo.

Sauti: Lugha huambatana na sauti za binaadamu kutoka kinywani mwake. Binaadamu lazima atamke

jambo kwa kutoa sauti, zinazotamkwa kwa utaratibu maalumu kutoka kwenye maumbile yaliyo

ndani ya mwili wa mwanaadamu hususan kinywa, ambayo kiisimu huitwa ala za sauti.

Lugha ni lazima imhusu MwanadamuKimsingi hakuna kiumbe kisichokuwa mwanaadamu

(mtu) kinachoweza kuzungumza Lugha. Lugha ni chombo maalumu wanachokitumia binaadamu

kwa lengo la mawasiliano.

Lugha huzingatia utaratibu maalum;Sauti za lugha yoyote huwa zimepangwa kwa kufuata

utaratibu fulani unaokubaliwa

na jamii ya watu wanaotumia lugha inayohusika. Kwa maneno mengine, si kila sauti

itokayo kinywani mwa mwanaadamu kuwa ni lugha. Sauti za vilio vya watoto, hoi

hoi na vigelegele vya waliofurahi, vikohozi vya wagonjwa wa pumu na vifua,

vicheko na kelele nyenginezo haziwezi kuitwa lugha.

Utaratibu huo maalumu unaofuatwa na lugha za wanaadamu huitwa sarufi.


Lugha hufuata misingi ya fonimu Wanaisimu wanakubaliana kwa ujumla kwamba fonimu ni

sauti yenye uwezo wa

kuleta tofauti katika maana ikipachikwa katika neno la lugha husika. Dhana ya

fonimu inatarajiwa kuzungumziwa kwa kirefu sana katika muhadhara wa sabaa. Kwa

mfano baadhi ya fonimu za Kiswahili ni .

/a/, /e/, /i/, /o/, /u/, kama zinavyoweza kubadilisha maana katika maneno

yafuatayo:-/tata/~ /teta/~/tita/~/tota/~ /tuta/.

/p/, /b/, /t/, /d/, /c/, /k/, /g/, /s/, /z/. kama zinavyoweza kubadilisha maana

katika maneno yafuatayo:-pawa~ bawa~ tawa~ dawa~ chawa~ jawa~ kawa~ sawa~ zawa, n.k

Lugha hufuata mpangilio wa vipashio unaoleta maana Muundo wa Lugha huwa unafuata

mpangilio wa vipashio vyake maalumu na

lazima vipashio hivyo vifahamike. Mpangilio wa vipashio huo huanza na

fonimu, neno ambalo huundwa kwa mkusanyiko wa silabi au muunganiko wa

mofimu mbalimbali, kirai, kishazi na sentensi

Lugha inajizalishaVipashio vinavyoiunda lugha husika huwa na sifa ya kuweza

kunyumbulishwa ili

kupata maneno mapya. Kwa mfano vitenzi hunyambulishwa kwa kuongezwa

viambishi nz kwa hivyo, lugha hujiongezea maneno mapya. Kwa mfano tuangalie

mifano ifuatayo.

i) chez-a-------ku-chez-a-------ku-m-chez-a-------tu-li-m-chez-a.

ii) chez-e-a-------chez-ek-a----------chez-e-an-a-------chez-esh-a-------chez-w-a

iii) chez-esh-a- chez-esh-an-a- chez-esh-e-an-a

Lugha husharabu

Lugha husharabu kwa maana ya kwamba huchukuwa maneno kutoka lugha

nyengine ili kujiongezea msamiati wake.Tabia hii inazisaidia sana Lugha

zinazokua.

81. Kwa kutumia mifano miwili kwa kila muundo, taja miundo mine ya silabi. Majibu

a) Muundo wa kwanza ni ule unaojengwa na irabu peke yake.(I)

Hebu chunguza mifano ifuatayo:

silabi “a” katika neno “angalia” $a$ $nga$ $li$ $a$

silabi “u” katika neno “ugua” $u$ $gu$ $a$

silabi “I” katika neno “niite” $ni$ $i$ $te$

b) Muundo wa silabi wa Konsonanti na Irabu. (KI)

Mifano :

Zungumza =$zu$ $ngu$ $m$ $za$

Tapatapa =$ta$ $pa$ $ta$ $pa$

Maliza = $ma$ $li$ $za$

c) Muundo wa silabi wa Konsonanti, kiyeyusho na irabu (KkI)

Mifano:

Bwana =$bwa$

Fyata =$fya$

Mpya =$pya$

Upwa =$pwa$


Ukwezi =$kwe$

d) Muundo wa silabi wa konsonanti, konsonanti na irabu (KKI)

Mifano:

Mwandani =$nda$

Chongo =$cho$ $ngo$

Nguru =$ngu$

Daftari =$fta$

Boksi =$ksi$

Sekta = $kta$

82. Chunguza kwa makini nomino zifuatazo. Kisha kwa kuzingatia aina za nomino, tenganisha

nomio hizo katika makundi yake: mbuzi, Ashura, usingizi, kijiko, Januari, jeshi, matatizo,

Zanzibar, kamati, Mungu.

Majibu:

AINA ZA NOMINO NOMINO

Nomino za Pekee Ashura, Januari, Zanzibar,

Nomino za Kawaida Mbuzi, kijiko,

Nomino za wingi Matatizo,

Nomino za Jamii Jeshi, kamati,

Nomino dhahania Usingizi, Mungu

83. Changanua sentensi ifuatazo kwa kutumia njia ya jedwali.

Mwizi aliyeiba jana amekamatwa

Majibu:

S. Changamano

K

A

KN

KT

N

V

E

T

Mwizi aliyeiba ja

n

a

amekamatwa


84. Moja ya faida za misimu ni kuhifadhi historia ya jamii. Toa mfano mmoja wa misimu zagao

iliyovuma Tanzania katika vipindi vifuatavyo:

Majibu:

(a) Miaka ya Azimio la Arusha

Kabaila

Bwanyenye

Ukupe

Mchumia tumbo

Ujamaa

Kujitegemea

(b) Njaa ya mwaka 1974/1975

Unga wa yanga

Kufunga mkanda

kumbakumba

(b) Kipindi cha mfumo wa vyama vingi

Ngangari

Wapambe

Wakereketwa

Wafurukutwa

(c) Awamu ya tano ya serikali ya Tanzania

Hapa kazi tu

Vyuma vimekaza

85. Sentensi zifuatazo zina makosa, zichunguze kwa makini kisha uziandike kwa usahihi.

Majibu:

a) Ninyi wote mmechelewa

Sahihi: Nyinyi nyote mmechelewa

b) Wanafunzi waliyosoma wamefaulu

Sahihi: Wanafunzi waliosoma wamefaulu

c) Ngombe zake zimeuzwa

Sahihi: Ng’ombe wake wameuzwa


d) Walimu wamewakilisha michango yao

Sahihi: Walimu wamewasilisha michango yao.

UFAHAMU NA UTUNGAJI

86. (a) Eleza maana ya ufahamu.

(b) Taja aina za ufahamu.

Majibu:

Documents

MASWALI NA MAJIBU · simulizi kama ngoma, nyimbo, matambiko na hadithi katika fasihi andishi. Husaidia kukuza lugha kutokana na watunzi wa fasihi simulizi kutumia lugha kisanaa 7