Upload
claudini-gutierrez-marfull
View
224
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 1/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 2/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 3/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 4/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 5/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 6/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 7/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 8/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 9/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 10/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 11/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 12/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 13/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 14/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 15/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 16/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 17/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 18/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 19/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 20/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 21/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 22/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 23/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 24/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 25/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 26/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 27/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 28/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 29/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 30/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 31/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 32/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 33/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 34/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 35/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 36/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 37/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 38/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 39/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 40/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 41/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 42/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 43/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 44/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 45/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 46/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 47/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 48/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 49/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 50/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 51/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 52/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 53/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 54/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 55/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 56/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 57/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 58/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 59/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 60/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 61/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 62/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 63/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 64/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 65/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 66/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 67/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 68/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 69/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 70/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 71/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 72/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 73/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 74/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 75/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 76/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 77/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 78/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 79/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 80/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 81/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 82/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 83/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 84/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 85/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 86/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 87/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 88/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 89/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 90/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 91/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 92/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 93/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 94/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 95/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 96/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 97/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 98/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 99/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 100/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 101/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 102/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 103/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 104/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 105/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 106/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 107/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 108/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 109/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 110/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 111/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 112/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 113/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 114/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 115/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 116/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 117/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 118/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 119/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 120/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 121/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 122/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 123/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 124/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 125/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 126/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 127/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 128/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 129/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 130/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 131/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 132/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 133/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 134/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 135/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 136/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 137/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 138/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 139/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 140/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 141/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 142/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 143/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 144/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 145/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 146/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 147/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 148/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 149/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 150/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 151/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 152/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 153/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 154/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 155/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 156/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 157/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 158/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 159/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 160/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 161/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 162/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 163/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 164/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 165/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 166/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 167/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 168/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 169/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 170/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 171/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 172/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 173/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 174/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 175/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 176/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 177/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 178/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 179/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 180/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 181/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 182/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 183/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 184/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 185/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 186/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 187/623
IN L. CATILINAM. i8i
judiclis, profcrlptionibus bonorum, defatlgati, permulti et ex
urbe, et ex agris, fe in illa caftra conferre dicuntur. Hofce ego
non tam milites acres, quam infitiatores lentos, effe arbitror.
Qui homines primum, fi flare non pofTunt, corruant : fed ita,
ut non modo civitas, fed ne vicini quidem proximi fentiant.
Nam illud non intelligo, quamobrem, fi vivere honefle non
pofTunt, perire turpiter vehnt ; aut cur, minore dolore perituros
fe cum multis, quam fi foli pereant, arbitrentur.
Quintum genus efl parricidarum, ficariorum, denique om-nlum facinoroforum : quos ego a CatlHna non revoco, Namneque divelH ab eo pofTunt ; et pereant fane in latrocinio, quo-
niamfunt ita multi, ut eos capere carcer non poflit..
Poflremum autem genus eft non folum numero, verum etiam
genere Ipfo, atque vita, quod proprium efl CatiUn^, de ejus
deledu, immo vero de complexu ejus ac finu : quos pexo
capillo, nitldos, aut Imberbes, aut bene barbatos, videtis : ma-nicatis et talaribus tunicls ; vells amldlos, non togis : quorumomnis induflria vitas, et vigllandi labor, In antelucanis co^nls
expromitur. In his gregibus omnes aleatores, omnes adulterl,
omnes Impuri impudlclque, verfantur. HI puerl, tam lepidi
ac delicati, non folum amare, et amari, neque cantare, et
fahare, fed etiam ficas vibrare, et fpargere venena, didice-
runt : qui nifi exeunt, nifi pereunt, etiamfi Catilina perierit,
fcltote hoc in republica feminarium CatlHnarlum futurum.
Veruntamen quld fibi ifti miferi volunt ? num fuas fecum
muHerculas funt in caflra dudluri ? quemadmodum autem iUis
carere poterunt, his praBfertim jam nodlibus ? quo autem pado
iHI Apenninum, atque iUas pruinas ac nives, perferent ? nifi
idcirco fe facIHus hiemem toleraturos putant, quod nudi ia
convivlls faltare didicerunt. O beHum magnopere pertimef-
cendum, cum hanc fit hablturus CatiHna fcortorum cohortem
praetoriam !
XI. Inflruite nunc, Qulrites, contra has tam praeclaras Cati-
Hnas copias veflra praefidia, veflrofque exercitus : et primum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 188/623
i82 O R A T I O II.
gladiatori illi confedo et faucio confules imperatorefque vef-
tros opponite : deinde contra illam naufragorum ejecStam ac
debilitatam manum florem totius Italiae ac robur educite. Jam
vero urbes coloniarum ac municipiorum refpondebunt Cati-
linae tumulis filveftribus. Neque vero caeteras copias, orna-
menta, praefidia veftra, cum illius latronis inopia atque egef-
tate conferre debeo. Sed fi, omiffis his rebus omnibus, qui-
bus nos fuppeditamus, eget ille, fenatu, equitibus Romanis,
populo, urbe, aerario, ved;igalibus, cundta Italia, provinciis
omnibus, exteris nationibus ; ii, inquam, his rebus omiffis,
ipfas caufas, quae inter fe confligunt, contendere velimus, ex
eo ipfo, quam valde illi jaceant, intelligere poffiimus. Ex hac
enim parte pudor pugnat, iUinc petulantia : hinc pudicitia, il-
linc ftuprum : hinc fides, iUinc fraudatio : hinc pietas, illinc
fcelus : hinc conftantia, illinc furor : hinc honeftas, illinc
turpitudo : hinc continentia, illinc libido : denique aequitas,
temperantia, fortitudo, prudentia, virtutes omnes, certant cuminiquitate, cum luxuria, cum ignavia, cum temeritate, cumvitiis omnibus : poftremo copiae cum egeflate, bona ratio cumperdita, mens fana cum amentia, bona denique fpes cum om-nium rerum defperatione, confligit. In hujufmodi certamine
ac praslio, nonne, etiam fi hominum ftudia deficiant, Dii ipfi
immortales cogent ab his praeclariffimis virtutibus tot et tanta
vitia fuperari ?
XIL Qu£e cum ita fmt, Quirites, vos, quemadmodum jamantea dixi, veflira tecfla cuflodiis vigiliifque defendite : mihi, ut
urbi flne veflro motu, ac flne ullo tumultu, fatis effet prsfidii,
confuhum ac provifum efl. Coloni omnes, municipefque vef-
tri, certiores a me facfli de hac nodturna excurfione CatiHns,
facile urbes fuas finefque defendent : gladiatores,quam
fibi
ille maximam manum, et certiffimam, fore putavit, quan-
quam mehore animo funt, quam pars patriciorum, poteftate
tamen noflra continebuntur. Q^ Metellus, quem ego, pro-
ipiciens hoc, in agrum GalUcanum Picenumque praemifi, aut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 189/623
IN L. CATILINAM. 183
opprimet hominem, aut omnes ejus motus conatufque pro-
hibebit. Reliquis autem de rebus conftituendis, maturandis,
agendis, jam ad fenatum referemus, quem vocari videtis,
Nunc illos, qui in urbe remanferunt, atque adeo qui contra
urbis falutem, omniumque veftrum, in urbe a Catilina relicfti
funt, quanquam funt hoftes, tamen quia nati funt cives, mo-nitos etiam atque etiam volo. Mea lenitas adhuc li cui folutior
vifa eft, hoc expedlavit, ut id, quod latebat, erumperet. Quodrehquum eft, jam non polTum oblivifci, meam hanc eife pa-
triam, me horum effe confulem : mihi aut cum his vivendum,
aut pro his effe moriendum. NuUus eft portas cuftos, nullus
infidiator viae : fi qui exire volunt, confulere fibi poflunt. Quivero in urbe fe commoverit, cujus ego non modo fa6tum, fed
inceptum ulium conatumve, contra patriam deprehendero ; fen-
tiet in hac urbe effe confules vigilantes, effe egregios magif-
tratus, elfe fortem fenatum, effe arma, eife carcerem, quemvindicem nefariorum ac manifeftorum fcelerum majores noftri
efle voluerunt.
XIII. Atque hsc omnia lic agentur, Quirites, ut res maximas
minimo motu, pericula fumma nullo tumultu, bellum intef-
tinum ac domefticum, poft hominum memoriam crudehfBmumac maximum, me uno togato duce et imperatore, fedetur.
Quod ego fic adminiftrabo, Quirites, ut, li uUo modo fieri
poterit, ne improbus quidem quifquam in hac urbe poenam fui
fceleris fufFerat. Sed, fi vis manifeftae audaciae, fi impendens
patriae periculum, me neceffario de hac animi lenitate deduxe-
rint ; illud profedo perficiam, quod in tanto et tam infidiofo
bello vix optandum videtur, ut ne quis bonus intereat, pauco-
rumque poena vos jam omnes falvi effe pofJitis.
Quae quidem ego neque mea prudentia, neque humanis
confiHis, fretus polhceor vobis, Quirites j fed multis, et non
dubiis, Deorum immortaHum fignificationibus : quibus ego du-
cibus in hanc fpem fententiamque fum ingreffus : qui jam non
procul, ut quondam folebant, ab extero hofle atque longinquo.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 190/623
i84 O R A T I O IL. &c.
fed hic praefentes fuo numine atque auxilio fua templa, atque
urbis tedta, defendunt : quos vos, Quirites, precari, venerari,
atque implorare debetis, ut, quam urbem pulcherrimam flo-
rentiflimamque efle voluerunt, hanc, omnibus hoftium copiis
terra marique fuperatis, a perditifllmorum civium nefario fcelere
defendant.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 191/623
[ iSj ]
1 N
L. C A T I L I N A MA D Q^U I R I T E S
O R A T I O XXL
I. T^ EMPUBLICAM, Quirltes, vitamque omniumJL\- veftrum, bona, fortunas, conjuges, liberofque veftros»
atque hoc domicilium clarif^imi imperii, fortunatiflimam pul-
cherrimamque urbem, hodierno die, Deorum immortalium
fummo erga vos amore, laboribus, confiliis, periculifque meis,
ex flamma atque ferro, ac pene ex faucibus fati, ereptam, et
vobis confervatam ac reditutam, videtis. Et, fi non minus nobis
jucundi atque illufl:res funt ii dies, quibus confervamur, quamilli, quibus nafcimur ; quod falutis certa Isetitia efl:, nafcendi
incerta conditio, et quod fine fenfu nafcimur, cum voluptate
confervamur : profedlo, quoniam illum, qui hanc urbem con-
didit, Romulum, ad Deos immortales benevolentia famaque
fufliulimus 3 efl^e apud vos poflerofque veflros in honore debebit
is, qui eandem hanc urbem conditam amplificatamque fervavit.
Nam totius urbis templis, delubris, teftis ac mcenibus, fubjec-
tos prope jam ignes circumdatofque refliinximus ; iidemque
gladios in rempublicam deflriftos retudimus, mucronefque
eorum a jugulis veftris rejecimus. Quae quoniam in fenatu illuf-
trata, patefad:a, compertaque funt per me, vobis jam exponam
breviter, Quirites, ut et quanta, et quam manifefta, et qua
ToM. V. A a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 192/623
i86 O R A T I O III.
ratlone invefligata et comprehenfa fint, vos, qui et ignoratis, et
expedlatis, fcire poffitis.
Principio, ut Catilina paucis ante diebus erupit ex urbe, cum
fceleris fui focios, hujufce nefarii belli acerrimos duces, Romaprehquiflet; femper vigilavi, et providi, Quirites, quemadmodumin tant is e t tam abfconditis inlidiis falvi effe poffemus.
II. Nam tum, cum ex urbe Catilinam ejiciebam (non enim
jam vereor hujus verbi invidiam, cum illa magis fit timenda,
quod vivus exierit ) fed tum, cum illum exterminari volebam ;
aut rehquam conjuratorum manum fimul exituram, aut eos, qui
reftitiffent, infirmos fme illo ac debiles fore, putabam. Atque
ego, ut vidi, quos maximo furore et fcelere effe inflammatos
fciebam, eos nobifcum effe, et Roms.remanfiffe ; in eo omnesdies noftefque confumpfi, ut, quid agerent, quid moHrentur,
fentirem ac viderem : ut, quoniam auribus veftris, propter in-
credibilem magnitudinem fceleris, minorem fidem faceret oratio
mea, rem ita comprehenderem, ut tum demum animis faluti
veftrse provideretis, cum ocuHs maleficium ipfum videretis.
Itaque ut comperi, legatos Allobrogum, belli Tranfalpini et
tumultus Gallici excitandi caufa, a P. Lentulo efle folhcitatos,
eofque in Galliam ad fuos cives, eodem itinere, cum Uteris
mandatifque ad CatiHnam effe mifTos, comitemque iis adjunc-
tum Vuhurcium, atque huic datas effe ad CatiHnam Hteras j
facultatem mihi oblatam putavi, ut, quod erat difHcihimum,
quodque ego femper optabam a Diis immortaHbus, tota res non
folum a me, fed etiam a fenatu, et a vobis, manifeflo depre-
henderetur.
Itaque heflerno die L. Flaccum et C. Pontinum, pratores,
fortiffinxos atque amantifHmos reipubHcas viros, ad me vocavi
rem omnem expofui : quid fieri placeret, oflendi. lUi autem,
qui omnia de repubHca prasclara atque egregia fentirent, fine
recufatione, ac fine uUa mora, negotium fufceperunt, et, cumadvefperafceret, occuhe ad pontem Milviurn pervenerunt ; at-
que ibi in proximis vilHs ita bipartiti fuerunt, ut Tiberis inter
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 193/623
IN L. CATILINAM. 187
eos, et pons, intereffet. Eodem autem ct ipfi fine cujufquani
fufpicione multos fortes viros eduxerunt, et ego ex pricfedura
Reatina complures deledtos adolefcentes, quorum opera utor
affidue in reipublica) pra^fidio, cum gladiis miferam. Interim,
tertia fere vigilia exadla, cum jam pontem Milvium magno co-
mitatu legati AUobrogum ingredi inciperent, unaque Vujitur-
cius, fit in eos impetus : educuntur et ab illis gladii, et a nof-
tris. Res erat praetoribus nota folis : ignorabatur a caeteris.
III. Tum interventu Pontini atque Flacci pugna, qu£e erat
commilTa, fedatur : literas, qua^cunque erant in eo comitatu,
integris fignis, prstoribus traduntur : ipfi comprehenfi ad me,
cum jam dilucefceret, deducuntur. Atque horum omnium fcele-
rum improbiffimum machinatorem Cimbrum Gabinium, itatim
ad me, nihildum fufpicantem, vocavi. Deinde item arceffitur
L. Statilius, et poft eum Cethegus : tardiffime autem Lentulus
venit, credo quod literis dandis, praster confuetudinem, proxima
nocfte vigilarat.
Cum vero fummis ac clariffimis hujus civitatis viris, qui,
audita re, frequentes ad me mane convenerant, literas a meprius aperiri, quam ad fenatum referrem, placeret ; ne, fi nihil
eflet inventum, temere a me tantus tumultus inje(ftus civitati
videretur ; negavi me effe fad:urum, ut de periculo pubUco non.
ad confilium publicum rem integram deferrem, Etenim, Quiri-
tes, fi ea, quae erant ad me delata, reperta non efi^ent -, tamen
ego non arbitrabar, in tantis reipublica; pericuHs mihi efle niml-
am diligentiam pertimefcendam. Senatum frequentem celeriter,
ut vidifi:is, coegi. Atque interea fi:atim, admonitu AUobrogum,
C. Sulpicium, prastorem, fortem virum, mifi, qui ex aedibus
Cethegi, fi quid telorum efiTet, efferret : ex quibus ille maxi-
mumficarum numerum et gladiorum extuht.
IV. Introduxi Vulturcium line Galhs : fidem ei pubHcam,
jufiAi fenatus, dedi : hortatus fum, ut ea, quae fciret, fine ti-
more indicaret. Tum ille, cum vix fe ex magno timore recepif-
fet, dlxit, a P. Lentulo fe habere ad Catihnam mandata et
A a 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 194/623
i88 O R A T I O III.
literas, ut fervorum pra^fidio uteretur, et ad urbem quampri-
mum cum exercitu accederet : id autem eo confilio, ut, cumurbem omnibus ex partibus, quemadmodum defcriptum diftri-
butumque erat, incendiffent, caedemque infinitam civium fecif-
fent, praefto effet ille, qui et fugientes exciperet, et fe cumurbanis ducibus conjungeret. Introdu(5ti autem Galli, jusjuran-
dum fibi et litcras a P. Lentulo, Cethego, Statilio, ad fuam
gentem datas effe, dixerunt : atque ita fibi ab his et a L. CafTio
effe prasfcriptum, ut equitatum in ItaUam quam primum mitte-
rent : pedeflres fibi copias non defuturas : Lentulum autem fibi
confirmaffe, ex fatis Sibyllinis arufpicumque refponlis, fe effe
tertium iilum Cornehum, ad quem regnum hujus urbis, atque
imperium, pervenire effet neceffe : Cinnam ante fe, et Syllam,
fuiffe : eundemque dixiffe, fatalem hunc effe annum ad interi-
tum hujus urbis atque imperii, qui effet decimus annus pofl
virginum abfolutionem, pofl Capitolii autem incenfionem vi-
cefimus. Hanc autem Cethego cum cseteris controverfiam fuiffe
dixerunt, quod Lentulo et ahis, Saturnalibus caedem fieri, at-
que urbem incendi, placeret 5 Cethego nimium id longum
videri,
V. Ac, ne longum fit, Quirites, tabellas proferri jufHmus,
quas aquoque dicebantur datae. Primum oflendimus Cethego
fignum : cognovit. Nos linum incidimus : legimus. Erat fcrip-
tum ipfius manu, Allobrogum fenatui et populo, {e(G, quae
eorum legatis confarmaffet, effe fadturum ; orare, ut item illi
facerent, quae fibi legati eorum praecepiffent. Tum Cethegus,
qui paulo ante aliquid de gladiis ac ficis, quae apud ipfum erant
deprehenfj3, refpondiffet, dixiffetque, fe femper bonorum fer-
ramentorum fludiofum fulffe j recitatis literis debiUtatus atque
abjedlus, confcientia convi6lus, repente conticuit.
Introdudtus StatiHus, cognovit manum et fignum fuum. Re-citatae funt tabellas in eandem fere fententiam : confeffus efl.
Tum oflendi tabellas Lentulo -, et quaefivi, cognofceretne
iignum. Annuit. Efl vero, inquam, fignum quidem notuma
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 195/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 196/623
J90 O R A T I O III.
uUa varietate efl confecutus. Et, quoniam nondum eft perfcrip-
tum fenatus confultum, ex memoria vobis, Quirites, quid fena-
tus cenfuerit, exponam. Primum mihi gratiae verbis ampliffimis
aguntur, quod virtute, confilio, providentia mea, refpublica
periculis fit maximis liberata : deinde L. Flaccus et C. Pon-
tinus, pra?tores, quod eorum opera forti fidelique ufus eflem,
merito ac jure laudantur : atque etiam viro forti, coUegae meo,
laus impertitur, quod eos, qui hujus conjurationis participes
fuiffent, a fuis et reipubUcae confiliis removiffet. Atque ita cen-
fuerunt, ut P. Lentulus, cum fe prastura abdicalfet, tum in
cuflodiam traderetur : itemque uti C. Cethegus, L. Statilius,
P. Gabinius, qui omnes prasfentes erant, in cuftodiam traderen-
tur : atque idem hoc decretum efl in L. Caflium, qui fibi pro-curationem incendendiE urbis depopofcerat : in M. Csparium,
cui, ad foUicitandos paftores, ApuHam effe attributam erat indi-
catum : in P. Furium, qui efl ex his coloniis, quas Fefulas L.
Sylia deduxit : in Q^ Magium Chilonem, qui una cum hoc
Furio femper erat in hac Allobrogum folUcitatione verfatus : mP. Umbrenum, Hbertinum hominem, a quo primum Gallos ad
Gabinium perdud:os effe conflabat. Atque ea lenitate fenatus efl
ufus, Quirites, ut ex tanta conjuratione, tantaque vi ac multi-
tudine domeflicorum hoflium, novem hominum perditiffimo-
rum poena, repubhca confervata, reliquorum mentes fanari poffe
arbitraretur.
Atque etiam fupplicatio Diis immortalibus, pro fingulari eo-
rum merito, meo nomine decreta efl, Quirites : quod mihi pri-
mum poft hanc urbem conditam togato contigit : et his decreta
verbis efl, ^iod urbem htcendiisy ccede civest Jtaliam belloj liberaf-
Jem. Qua2 fuppHcatio fi cum casteris conferatur, Quirites, hoc
interfit -, quod ca-teras bene gefba, hagc una confervata republica
conflituta efl.
Atque illud, quod faciendum primum fuit, faftum atque
tranfactum eft. Nam P. Lentulus, quanquam patefaftus indiciis,
et confeffionibus fuis, judicio fenatus non modp prstoris jus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 197/623
IN L. CATILINAM. igt
veruiii etlam civis, amiferat ; tameii magiftratu fe abdicavit : ut,
quae religio C. Mario, clariffimo viro, non fuerat, quo minus
C. Glauciam, de quo nihil nominatim erat decretum, praetorem
occideret, ea nos religione in privato P. Lentulo puniendo
liberaremur.
VII. Nunc, quoniam, Quirites, fceleratiffiml periculofiffimi-
que belli nefarios duces captos jam et comprehenfos tenetis,
exiflimare debetis, omnes Catilinae copias, omnes fpes, atque
opes, his depullis urbis periculis, concidilTe. Quem quidem
ego cum ex urbe pellebam, hoc providebam animo, Quirites,
remoto Catilina, nec mihi efle P. Lentuli fomnum, nec L.
Caffii adipem, nec Cethegi furiofam temeritatem, pertimefcen-
dam. Ille erat unus timendus ex his omnibus, fed tamdiu, dummoenibus urbis continebatur : omnia norat, omnium aditus
tenebat : appellare, tentare, folHcitare, poterat, audebat : erat
ei conffiium ad facinus aptum : confiHo autem neque lingua,
neque manus, deerat. Jam ad caeteras res conficiendas certos
homines deled:os ac defcriptos habebat : neque vero, cum ah-
quid mandaverat, confedlum putabat : nihil erat, quod non ipfe
obiret, occurreret, vigilaret, laboraret : frigus, fitim, famem,
ferre poterat.Hunc ego hominem tam acrem, tam paratum, tam audacem,
tam calhdum, tam in fcelere vigilantem, tam in perditis rebus
dih*gentem, nifi ex domeflicis infidiis in caftrenfe latrocinium
compuhffem, (dicam id, quod fentio, Quirites) non facile hanc
tantam molem mali a cervicibus veftris depuhffem. Non ille
vobis Saturnaha conftituifi^et, neque tanto ante exitium ac fati
diem reipublic^ denuntiafiet ; neque commififiet, ut fignum, ut
hters fuae, tefi:es denique manifefi:i fceleris, deprehenderentur
quac nunc, illo abfente, fic gefi:a funt, ut nulhim in privata
domo furtum unquam fit tam palam inventum, quam hasc tanta
in rempubhcam conjuratio manifefi:o inventa atque deprehenfa
efi:. Quod fi Catihna in urbe ad hanc diem remanfifil^t, quan-
quam, quoad fuit, omnibus ejus confiHis occurri atque obfliti..
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 198/623
192 O R A T I O Iir.
tamen, ut levifiime dicam, dimicandum nobis cum illo fuilTet;
neque nos unquam, dum ille in urbe hoftis fuifTet, tantis peri-
culis rempublicam tanta pace, tanto otio, tanto filentio, liDe-
rafTemus.
VIII. Quanquam haec omnia, Quirites, ita funt a me admi-
niftrata, ut Deorum immortalium nutu atque confilio et gefla et
provifa effe videantur. Idque cum conje<5lura confequi poffumus,
quod vix videtur humani confilii tantarum rerum gubernatio effe
potuiffe ; tum vero ita praefentes his temporibus opem et auxi-
h*um nobis tulerunt, ut eos pene ocuUs videre poffemus. Nam,ut illa omittam, vifas nodlurno tempore ab occidente faces, ar-
doremque caeh ; ut fulminum jadlus, ut terrae motus, relin-
quam ; ut omittam caetera, quae tam muha, nobis confuHbus,facfla funt, ut hasc, quae nunc fiunt, canere Dii immortales vide-
rentur : hoc certe, Quirites, quod fum didturus, neque praeter-
mittendum, neque reUnquendum eft.
Nam profedo memoria tenetis, Cotta et Torquato confuUbus,
-complures in CapitoUo turres de caelo effe percuffas, cum et
fimulacra Deorum immortaUum depulfa funt, et flatuae veterum
hominum dejedtae, et legum aera Uquefadta. Tadlus efl etiam
iUe, qui hanc urbem condidit, Romulus : quem inauratum
in CapitoUo parvum atque ladtentem, uberibus lupinis inhi-
antem, fuilfe meminiftis. Quo quidem tempore cum arufpices
ex tota Etruria conveniffent, caedes atque incendia, et legum
interitum, et beUum civile ac domeflicum, et totius urbis atque
imperii occafum, appropinquare dixerunt, nifi Dii immortales,
omni ratione placati, fuo numine prope fata ipfa ilexiffent.
Itaque iUorum refponfis tunc et ludi decem per dies fadli funt,
jneque res uUa, qua3 ad placandum Deos pertineret, praetermiffa
ell; : iidemque jufferunt, fimulacrum Jovis facere majus, et in
excelfo coUocare, et contra, atque ante fuerat, ad orientem
jconvertere : ac fe fperare dixerunt, fi iUud fignum, quod vide-
iis, foUs ortum, et forum curiamque, confpiceret, fore, ut ea
confiUa, quas clam effent inita contra falutem urbis atque imperii.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 199/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 200/623
194 O R A T I O III.
fuis opibus anteponerent ; id nonne divinitus fadlum effe pu-
tatis ? praefertim qui nos non pugnando, fed tacendo, fuperare
potuerunt.
X. Quamobrem, Quirites, quoniam ad omnia pulvinaria fup-
plicatio decreta efl, celebratote illos dies cum conjugibus ac li-
beris veflris. Nam multi faspe honores Diis immortalibus jufti
habiti funt ac debiti, fed profedlo juftiores nunquam. Erepti
enim eftis ex crudehffimo ac miferrimo interitu, et erepti fine
caede, fme fanguine, fme exercitu, iine dimicatione : togati, meuno togato duce et imperatore, viciftis.
Etenim recordamini, Quirites, omnes civiles diffenfiones,
neque folum eas, quas audiflis, fed et has, quas vofmetipfi
meminiilis et vidiftis. L. Sylla P. Sulpicium opprefiit; ex urbeejecit C. Marium, cuflodem hujus urbis; multofque fortes viros
partim ejecit ex civitate, partim interemit. Cn. Od:avius, con-
ful, armis ex urbe collegam fuum expuHt : omnis hic locus
acervis corporum et civium fanguine redundavit. Superavit pof-
tea Cinna cum Mario : tum vero, clarifiimis viris interfediis,
lumina civitatis extindta funt. Ultus efl hujus vidiorias crudeli-
tatem poflea Sylla: ne dici quidem opus efl, quanta diminutione
civium, et quanta calamitate reipubhcae. Diffenfit M. Lepidus
a clarifHmo et fortiffimo viro Q^ Catulo : attuHt non tam ipfius
interitus reipubhcae ludlum, quam caeterorum.
Atque illae dilfenfiones erant hujufmodi, Quirites, qux non
ad delendam, fed ad commutandam, rempubUcam pertinerent.
Non illi nullam effe rempublicam, fed in ea, quae effet, fe effe
principes ; neque hanc urbem conflagrare, fed fe in hac urbe
fiorere, voluerunt. Atque illas tamen omnes dilfenfiones, quarum
nuUa exitium reipubhcae quaefivit, ejufmodi fuerunt, ut non re-
concihatione concordiae, fed internecione civium, dijudicatae
fmt. In hoc autem uno pofl hominum memoriam maximo cru-
deHffimoque beUo, quale beHum nuUa unquam barbaria cumfua gente gefiit, quo in beHo lex hsec fuit a Lentulo, CatiHna,
Caffio, Cethego, conflituta, ut omnes, qui falva urbe falvi effe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 201/623
IN L. C ATILINAlVf. 195
poflent, in hoftium numero ducerentur, ita me gefli, Quirites,
ut omnes falvi confervaremini : et, cum hoftes veftri tantum
civium fuperfuturum putaflent, quantum infinitae csedi reflitif-
fet, tantum autem urbis, quantum flamma obire non potuiffet
et urbem et cives integros incolumefque fervavi.
XI. Quibus pro tantis rebus, Quirites, nuUum ego a vobis
praemium virtutis, nuUum infigne honoris, nullum monumen-tum laudis, poflulo, pr^terquam hujus diei memoriam fempi-
ternam. In animis ego veflris omnes triumphos meos, omnia
ornamenta honoris, monumenta gloria?, laudis infignla, condi et
collocari volo : nihil me mutum potefl deledlare, nihil tacitum,
nihil denique hujufmodi, quod etiam minus digni affequi pof-
lint. Memoria veflra, Quirites, noflrae res alentur, fermonibus
crefcent, Hterarum monumentis inveterafcent, et corrobora-
buntur : eandemque diem intelligo, quam fpero aeternam fore,
et ad falutem urbis, et ad memoriam confulatus mei, propaga-
tiam : unoque tempore in haC republlca duos cives extitifre,
quorum aher fines veflri imperii non terrae, fed caeh, regio-
nibus terminaret; alter ejufdem imperil domiciUum fedemque
fervaret.
XII. Sed, quoniam earum rerum, quas ego gefB, non eft ea-^
dem fortuna atque conditio, quae illorum, qui externa bella gef-
ferunt; quod mihi vivendum fit cum ilHs, quos vici ac fubegi,
if1:i hofles aut interfed^os, aut oppreffos, reHquerunt : veflrum
eft, Quirites, fi caeteris redla fua fadla profunt, mihl mea ne-
quando obfint, providere. Mentes enlm hominum audacifTimo-
rum fceleratas ac nefariae ne vobis nocere poffent, ego providi
ne mihi noceant, veflrum efl providere. Quanquam, Quirites,
mihi quldem ipfi nihil jam ab iflis noceri potefl: magnum enim
eft in bonis praefidium, quod mihi in perpetuum comparatumefl ; magna in repubHca dignitas, quae me femper tacita defcn-
det -y magna vis eft confcientiae, quam qui negHgent, cum meviolare volent, fe ipfi indicabunt.
Efl etiam in nobis is animus, Quirites, ut non modo nuHius
B b 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 202/623
196 O R A T I O III. 6cc.
audaciae cedamus, fed etiam omnes improbos ultro femper lacef-
famus. Quod fi omnes impetus domeflicorum hoftium, depulfi
a vobis, fe in me unum converterint ; vobis erit providendum,
Quirites, qua conditione pofthac eos efle veUtis, qui fe profalute veftra obtulerint invidiae, pericuHfque omnibus. Mihi
quidem ipft quid eft, quod jam ad vitae frudlum poflit acquiri,
praefertim cum neque in honore veftro, neque in gloria virtutis,
quidquam videam altius, quo quidem mihi libeat afcendere ?
Illud perficiam profecflo, Quirites, ut ea, quae gefCi in confulatu,
privatus tuear atque ornem : ut, fi qua eft invidia in confer-
vanda repubUca fufcepta, laedat invidos, mihi valeat ad gloriam.
Denique ita me in repubUca trad:abo, ut meminerim femper
quae geflerim, curemque, ut ea virtute, non cafu, gefta efl!e
videantur.
Vos, Quirites, quonlam jam nox eft, veneramini illum Jo-
vem, cuftodem hujus urbis, ac veftrum, atque in veftra tedla
difcedite ; et ea, quanquam jam periculum eft depulfum, tamen
asque, ac priori nodte, cuftodiis vigiliifque defendite. Id ne vobis
diutius faciendum fit, atque ut in perpetua pace eflTe poflitis,
providebo.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 203/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 204/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 205/623
IN L. CATILINAM. 199
accipiendum, Romas reftiterunt : tenentur literae, figna, manus,
denique uniufcujufque confeffio. Sollicitantur Allobroges : fer-
vitia excitantur : Catilina arceffitur : id eft initum confilium,
ut, interfecflis omnibus, nemo ne ad deplorandum quidem rei-
publicae nomen, atque ad lamentandam tanti imperii calamita-
tem, relinquatur.
III. Haec omnia indices detulerunt, rei confeffi funt, vos
multis jam judiciis judicaftis. Primum, quod mihi gratias egiftis
ilngularibus verbis ; et mea virtute atque diligentia perditorum
hominum patefactam effe conjurationem decreviflis : deinde,
quod P. Lentulum, ut fe abdicaret praetura, coegiftis : tum,
quod eum, et cceteros, de quibus judicaftis, in cuftodiam dan-
dos cenfuiftis : maximeque, quod meo nomine fuppHcationem
decreviftis, qui honos togato habitus ante me eft nemini : pof-
tremo, hefterno die praemia legatis Allobrogum, Titoque Vul-
turcio, dediftis ampHffima. Quae funt omnia ejufmodi, ut ii, qui
in cuftodiam nominatim dati funt, line ulla dubitatione a vobis
damnati efle videantur.
Sed ego inftitui referre ad vos, Patres confcripti, tanquam
integrum, et de fafto, quid judicetis -, et de pcena, quid cen-
featis. Illa prffidicam, quae funt confuHs.Ego magnum in repubHca verfari furorem, et nova qucedam
mifceri et concitari mala, jampridem videbam : fed hanc tantam,
tam exitiofam, haberi conjurationem a civibus nunquam putavi.
Nunc, quidquid eft, quocunque veftrae fe mentes incHnant at-
que fententiae, ftatuendum vobis ante nodtem eft. Quantum fa-
cinus ad vos delatum lit, videtis : huic ii paucos putatis affines
eft"e, vehementer erratis. Latius opinione diffeminatum eft hoc
malum : manavit non fohim per ItaHam, verum etiam tranf-
cendit Alpes, et obfcure ferpens multas jam provincias occu-
pavit. Id opprimi fuftentando, ac prolatando, nuHo padto po-
teft : quacunque ratione placet, ccleriter vobis vindicandum eft.
IV. Video duas adhuc efte fententias : unam D. Silani, qui
cenfet^ eos, qui hsc delere conati fuat, morte efte multandcs
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 206/623
200 O R A T I O IV.
alteram C. Csefaris, qui mortis pcenam removet, ca^terorum
fuppliciorum omnes acerbitates ample(5litur. Uterque et pro fua
dignitate, et pro rerum magnitudine, in fumma feveritate ver-
fatur. Alter eos, qui nos omnes, qui populum Romanum, vitaprivare conati funt, qui delere imperium, qui populi Romaninomen extinguere, pundtum temporis frui vita, et hoc communiipiritu, non putat oportere : atque hoc genus poenae faepe in im-
probos cives in hac republica effe ufurpatum recordatur. Alter
intelligit, mortem a Diis immortalibus non effe fupplicii caufa
conftitutam, fed aut neceffitatem naturas, aut laborum ac mife-
riarum quietem effe : itaque eam fapientes nunquam inviti, for-
tes etiam faspe libenter, oppetiverunt. Vincula vero, et ea fem-
piterna, certe ad iingularem pcenam nefarii fceleris inventa funt:
itaque municipiis difpertiri jubet. Habere videtur ifla res iniqui-
tatem, fi imperare veHs ; difficultatem, fi rogare. Decernatur
tamen, fi placet : ego enim fufcipiam, et, ut fpero, reperiam,
qui id, quod falutis omnium caufa ftatueritis, non putet effe fuae
dignitatis recufare.
Adjungit gravem poenam municipibus, fi quis eorum vincula
ruperit : horribiles cuflodias circumdat, et digna fcelere homi-
num perditorum fancit, ne quis eorum poenam, quos condem-
nat, aut per fenatum, aut per populum, levare pofHt: eripit etiam
fpem, qua^ fola hominem in miferiis confolari folet. Bona prae-
terea pubHcari jubet : vitam fblam relinquit nefariis hominibus
quam fi eripuiffet, multas uno dolore animi atque corporis, et
omnes fcelerum, pcenas ademiffet. Itaque, ut ahqua in vita
formido improbis effet pofita, apud inferos ejufmodi quasdam
illi antiqui fuppHcia impiis conflituta effe voluerunt: quod vide-
licet intelligebant, his remotis, non effe mortem ipfam per-
timefcendam.
V. Nunc, Patres confcripti, ego mea video quid interfit. Si
eritis fecuti fententiam C. Caefaris ; quoniam hanc is in repub-
lica viam, quae popularis habetur, fecutus eft, fortaffe minus
erunt, hoc aud;ore et cognitore hujufce fententiae, mihi populares
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 207/623
IN L. CATILINAM. 201
impetus pertimefcendi. Sin illam alteram -, nefcio, an amplius
mihi negotii contrahatur : fed tamen meorum periculorum ra-
tiones utilitas reipublicae vincat. Habemus enim a C. Casfare,
ficut iplius dignitas, et majorum ejus amplitudo, poftulabat,
fententiam, tanquam obfidem perpetuas in rempublicam volun-
tatis : intellecftum eft, quid interfit inter lenitatem concionato-
rum, et animum vere popularem, faluti populi confulentem.
Video de iftis, qui populares haberi volunt, abeffe non nemi-
nem, ne de capite videhcet civium Romanorum fententiam fe-
rat. Is et nudiuflertius in cuftodiam cives Romanos dedit, et
fupplicationem mihi decrevit, et indices hefterno die maximis
praemiis affecit. Jam hoc nemini dubium eft, qui reo cuftodiam,
quaefitori gratulationem, indici prasmium, decrevit, quid de tota
re et caufa judicarit. At vero C. Caefar intelligit, legem Sem-
proniam effe de civibus Romanis conflitutam: qui autem rei-
publicae fit hoflis, eum civem effe nullo modo poffe : denique
ipfum latorem legis Sempronias, jufTu populi, pcenas reipublicae
dependiffe. Idem etiam ipfum Lentulum, largitorem et prodi-
gum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio hujus
urbis, tam acerbe tamque crudeliter cogitarit, appellari poffc
popularem. Itaque homo mitifiimus, atque leniflimus, non du-
bitat P. Lentulum aeternis tenebris vinculifque mandare ; et
fancit in pofterum, ne quis hujus fupplicio levando fe ja6tare, et
in pernicie populi Romani poflhac popularis effe, pofHt : adjun-
git etiam publicationem bonorum, ut omnes animi cruciatus, et
corporis, etiam egeflas ac mendicitas confequatur.
VI. Quamobrem, five hoc flatueritis ; dederitis mihi coml-
tem ad concionem, populo Romano carum atque jucundum :
five Silani fententiam fequi malueritis ; facile me, atque vos, a
crudelitatis vituperatione defendetis : atque obtinebo, eam multoleviorem fuiffe. Quanquam, Patres confcripti, quae potefl effe
in tanti fceleris immanitate punienda crudelitas ? Ego enim de
meo fenfu judico. Nam, ita mihi falva republica vobifcum per-
frui liceat, ut ego, quod in hac caufa vehementior fum, non
To M. V, C c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 208/623
20% O R A T I O IV.
atrocitate anlmi moveor, (quis enim efl me mitior ? ) fed fmgii-
lari quadam humanitate, et mifericordia. Videor enim hanc
mihi urbem videre, lucem orbis terrarum, atque arcem om-nium gentium, fubito uno incendio concidentem : cerno animo
fepulta in patria miferos atque infepultos acervos civium : ver-
fatur mihi ante oculos afpedtus Cethegi, et furor, in veflra cae-
de bacchantis. Cum vero mihi propofui regnantem Lentulum,
Hcut ipfe fe ex fatis fperalTe confefTus efl ; purpuratum effe hunc
Gabinium ; cum exercitu venifle Catilinam : tum lamentatio-
nem matrum familias, tum fugam virginum atque puerorum,
ac vexationem virginum VeftaHum, perhorrefco : et, quia miht
vehementer haec videntur mifera atque miferanda, idcirco in
eos,qui
ea periicere voluerunt,me feverum vehementemque
prasbeo. Etenim quasro, fi quis paterfamiHas, liberis fuis a fer-
vo interfedtis, uxore occifa, incenfa domo, fupplicium de fervo
non quam acerbifHmum fumpferit j utrum is clemens ac miferi-
cors, an inhumanifQmus et crudelifTimus, effe videatur ? mihi
vero importunus ac ferreus, qui non dolore ac cruciatu nocentis
fuum dolorem cruciatumque lenierit. Sic nos in his hominibus,
qui nos, qui conjuges, qui liberos noflros, trucidare volueruntj
qui fingulas uniufcujufque noflrum domos, et hoc univerfum
reipubHcae domiciHum, delere conati funt ; qui id egerunt, utgentem AUobrogum in vefligiis hujus urbis, atque in cinere
deflagrati imperii, coHocarent; fi vehementifTimi fuerimus,
mifericordes habebimur : fin remifHores effe voluerimus, fum-
ma3 nobis crudeHtatis in patriae civiumquc pernicie fama fube-
imda eft.
Nifi vero cuipiam L. Caefar, vir fortiflimus et amantifTimus
reipubHca?, crudeHor nudiuftertius vifus efl, cum fororis fuae,
fbeminas eledlifiimae, virum praefentem, et audientem, vita pri-
vandum tfft dixit ; cum avum jufTu confuHs interfedium, fiH-
umque ejus impuberem, legatum a patre miffum, in carcere
necatum, effe dixit. Quorum, quod fimile fad:um ? quod ini-
tum delendae reipubHcae confiHum ? Largitionis voluntas tum in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 209/623
IN L. CATILINAM. 203
republica verfata efl, et partium quicdam contentio. Atque illo
tempore hujus avus Lentuli, clariffimus vir, armatus Gracchum
efl perfecutus : ille etiam grave tum vuhius accepit, ne quid
de fumma dignitate reipubhcae minueretur. Hic ad evertenda
fundamenta reipubhcse GaUos arceffivit, fervitia concitavit,
Catihnam evocavit , attribuit nos trucidandos Cethego, casteros
cives interiiciendos Gabinio, urbem inflammandam Caffio, to-
tam Itaham vaftandam diripiendamque Catihnas. Vereamini,
cenfeo, ne in hoc fcelere tam immani ac nefando nimis ahquid
fevere ftatuifle videamini ; cum muho magis fit verendum, ne
remiffione poenae crudeles in patriam, quam ne feveritate ani-
madverfionis nimis vehementes in acerbiffimos hoiles, fuifTa
videamur.
VII. Sed quae exaudio, Patres confcripti, diffimulare non pof-
fum. Jaftantur enim voces, quas perveniunt ad aures meas, eo-
rum, qui vereri videntur, ut habeam fatis praefidii ad ea, quaj
vos flatueritis hodierno die, tranfigenda. Omnia et provifa, et
parata, et conflituta funt, Patres confcripti, cum mea fummacura atque dihgentia, tum muko etiam majore popuh Romaniad fummum imperium retinendum, et ad communes fortunas
confervandas, voluntate.Omnes
adfuntomnium
ordinum ho-
mines, omnium denique aetatum : plenum efl forum, plena
templa circa forum, pleni omnes aditus hujus loci ac temph*
Caufa enim efl pofl urbem conditam haec inventa fola, in qua
omnes fentirent unum atque idem, praeter eos, qui cum fibi
viderent effe pereundum, cum pmnibus potius, quam foh, pe-
rire voluerunt. Hofce ego homines excipio, et fecerno hbenter
neque enim in improborum civium, fed in acerbiffimorum hof-
tium, numero habendos puto. Caeteri vero, Dii immortales
qua frequentia, quo fludio, qua virtute, ad communem digni-tatem falutemque confentiunt ? Quid ego hic equites Romanoscommemorem ? qui vobis ita fummam ordinis confihique con-
cedunt, ut vobifcum de amore reipubhcse certent : quos, ex
muhorum annorum diffenfione ad hujus ordinis focietatem_
C c 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 210/623
204 O R A T I O IV.
concordiamque revocatos, hodiernus dies vobifcum, atque hasc
caufa, conjungit : quam conj undlionem fi in confulatu confir-
matam meo perpetuam in republica tenuerimus, confirmo vobis,
nuUum poflhac malum civile ac domeflicum ad uUam reipub-licas partem efl!e venturum. Pari ftudio defendendse reipublicae
convenifTe video tribunos serarios, fortiffimos viros; fcribas item
univerfos : quos cum cafu hic dies ad aerarium frequentalTet,
video ab expedlatione fortis ad communem falutem efi^e conver-
fos. Omnis ingenuorum adefl multitudo, etiam tenuiffimorum.
Quis efl enim, cui non haec templa, afpedlus urbis, pofTeffio
libertatis, lux denique haec ipfa, et hoc commune patriae folum,
cum fit carum, tum vero dulce atque jucundum ?
VIII. Operae pretium efl, Patres confcripti, libertinorumhominum fludia cognofcere ; qui, fortuna fua civitatis jus con-
fecuti, hanc vere fuam patriam effe judicant : quam quidam
hinc nati, et fummo nati loco, non patriam fuam, fed urbem
hoflium, effe judicaverunt. Sed quid ego hujufce ordinis homi-
nes commemorem, quos privatae fortuna^, quos communis ref-
publica, quos denique libertas ea, quae dulciffima efl, ad falu-
tem patriae defendendam excitavit ? fervus efl nemo, qui modotolerabili conditione iit fervitutis, qui non audaciam civium
perhorrefcat ; qui non haec flare cupiat ; qui non tantum, quan-
tum audet, et quantum potefl, conferat ad communem falutem
voluntatis.
Quare, fi quem veflrum forte commovet hoc, quod auditum
efl, lenonem quendam Lentuli concurfare circum tabernas,
pretio fperantem follicitari pofTe animos egentium atque impe-
ritorum ; efl id quidem coeptum atque tentatum, fed nulU funt
inventi tam aut fortuna miferi, aut voluntate perditi, qui non
ipfum illum fellae atque operis, et quGeflus quotidiani, locum
qui non cubile ac ledlulum fuum ; qui denique non curfum
hunc otiofum vitae fuae, falvum effe veHnt. Multo vero maxi-
ma pars eorum, qui in tabernis funt ; immo vero ( id enim po-
tius efl dicendum) genus hoc univerfum amantiffimum efl otii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 211/623
IN L. CATILINAM. 205
etenim omne eorum inftrumentum, omnis opera ac quaeftus, fre-
quentia civium fuftinetur, alitur otio : quorum fi quasftus, occlu-
fis tabernis, minui folet, quid tandem incenfis futurum eft ? Quas
cum ita fmt, Patres confcripti, vobis populi Romani prasfidia
non defunt; vos, ne populo Romano deeffe videamini, providete.
IX. Habetis confulem ex plurimis periculis et infidiis, atque
ex media morte, non ad vitam fuam, fed ad falutem veftram,
refervatum : omnes ordines ad confervandam rempublicam
mente, voluntate, fludio, virtute, voce, confentiunt : obfeffa
facibus et telis impias conjurationis, vobis fupplex manus ten-
dit patria communis : vobis fe, vobis vitam omnium civium,
vobis arcem et Capitolium, vobis aras Penatium, vobis illum
ignem Vefla3 perpetuum ac fempiternum, vobis omnia templa
Deorum atque delubra, vobis muros atque urbis tedla, commen-dat. Praeterea de veftra vita, de conjugum veftrarum ac libero-
rum anima, de fortunis omnium, de fedibus, de focis veflris,
hodierno die vobis judicandum eft.
Habetis ducem memorem veftri, oblitum fui ; quse non fem-
per facultas datur : habetis omnes ordines, omnes homines,
univerfum populum Romanum, id quod in civiU caufa hodier-
no die primum videmus, unum atque idem fentientem. Cogi-tate, quantis laboribus fundatum imperium, quanta virtute
ftabiHtam Hbertatem, quanta Deorum benignitate audas exag-
geratafque fortunas, una nox pene delerit. Id ne unquam poft-
hac non modo confici, fed ne cogitari quidem, pofiit a civibus,
hodierno die providendum eft. Atque hasc non ut vos, qui
mihi ftudio pene praecurritis, excitarem, locutus fum ; fed ut
mea vox, qua^ debet effe in repubHca princeps, ofhcio funda
confulari videretur.
X. Nunc, ante quam ad fententiam redeo, de me pauca di-'.
cam. Ego, quanta manus eft conjuratorum, quam videtis GCih.'
permagnam, tantam me inimicorum multitudinem fufcepilTe
video; fed eam effe judico turpem, et.infirmarp,,et contemptam^
et abje6:am. Quod fi aHquando aHcujus furore et fcelere conci-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 212/623
2o6 O R A T I O IV.
tata manus ifta plus valuerlt, quam veftra ac reipublicas digni-
tas ; me tamen meorum fadlorum atque confiliorum nunquam,
Patres confcripti, pcenitebit. Etenim mors, quam illi mihi
fortalleminitantur, omnibus
efl parata : vitaetantam laudem,
quanta vos me veftris decretis honeftaftis, nemo eft aflecutus.
Caeteris enim femper bene geftae, mihi uni confervatse, reipubli-
cae gratulationem decreviftis.
Sit Scipio clarus, ille, cujus confilio atque virtute Annibal
in Africam redire, atque ex Italia decedere, coadlus eft : orne-
tur alter eximia laude Africanus, qui duas urbes huic imperio
infeftiflimas, Carthaginem Numantiamque, delevit : habeatur
vir egregius L. Paulus, ille, cujus currum rex potentiflimus
quondam et nobihflimus, Perfes, honeftavit : fit in asterna glo-ria Marius, qui bis Italiam obfidione et metu fervitutis libera-
vit: anteponatur omnibus Pompeius, cujus res geftae atque vir-
tutes iifdem, quibus folis curfus, regionibus ac terminis conti-
nentur. Erit profe<5lo inter horum laudes aliquid loci noftrae
gloriae : nifi forte majus eft patefacere nobis provincias, quo
exire poftimus, quam curare, ut etiam illi, qui abfunt, habeant,
quo vidlores revertantur.
Quanquam eft uno loco conditio melior externae vlcftoriae,
quam domefticae ; quod hoftes ahenlgenae aut opprefli ferviunt,
aut recepti beneficio fe obligatos putant : qui autem ex numero
civium dementia aHqua depravati hoftes patriae femel effe coepe-
runt, eos, cum a pernicie reipubhcaD repuleris, nec vi coercere,
nec beneficio placare, poflis. Quare mihi cum perditis civibus
aeternum bellum fufceptum effe video j quod ego veftro bono-
rumque omnium auxiho, memoriaque tantorum periculorum,
quas non modo in hoc populo, qui fervatus eft, fed etiam in
omnium gentium fermonibus ac mentibus, femper haerebit, a
me, atque meis, facile propulfari poffe confido. Neque ulla pro-
fe<5lo tanta vis reperietur, quse conjun(n:ionem veftram equitum-
que Romanorum, et tantam confpii-ationem bonorum omnium,pcrfrjngere et labefaftare poflit. .
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 213/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 214/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 215/623
PRO L. MURENA. 205
mihfi potior hoc quidem in tempore fit officii mei, quam hu-jufce falutis, defenfio ; fed ut, meo fatfto vobis probato, majore
audtoritate ab hujus honore, fama, fortunifque omnibus, inimi-
corum impetus propulfare poffim.
II. Et primum M. Catoni, vitam ad certam rationis normamdirigenti, et diligentiffime perpendenti momenta officiorum om-nium, de officio meo refpondebo. Negat fuilTe redtum Cato, mcet confulem, et legis ambitus latorem, et tam fevere geflo con-
fulatu, caufam L. Murenae attingere. Cujus reprehenfio mevehementer movet, non folum ut vobis, Judices, quibus maxi-
me debeo, verum etiam ut ipfi Catoni, graviffimo atque inte-
gerrimo viro, rationem fadi mei probem. A quo tandem, M.Cato, eft iequius confulem defendi, quam a confule ? Quis
mihi in republica poteft, aut debet, effie conjundtior, quam is,
cui refpuWica a me uno traditur fuftinenda, magnis meis labori-
bus et pericuHs fuftentata ? Quod fi in iis rebus repetendis, quse
mancipi funt, is periculum judicii prasftare debet, qui fe nexu
obhgavit j profed:o etiam rediius in judicio confulis defignati is
potiffimum conful, qui confulem declaravit, audtor beneficii
populi Romani, defenforque periculi, effe debebit. Ac fi, ut
nonnulHs in civitatibusfieri folet,
patronus huic caufae publiccconftitueretur, is potiffime honore affedto defenfor daretur, qui
eodem honore praeditus non minus afferret ad dicendum aucftori-
tatis, quam facultatis. Quod fi e portu folventibus ii, qui jam
in portum ex alto invehuntur, praeciperc fummo ftudio folent
et tempeftatum rationem, et prasdonum, et locorum ; quod
natura affert, ut eis faveamus, qui eadem pericula, quibus nos
perfunfti fumus, ingrediantur : quo tandem me animo effe opor-
tet, prope jam ex magna jadtatione terram videntem, in hunc,
cui video maximas reipubhcs tempeftates effe fubeundas ?
Quare, fi eft boni confulis, non folum videre, quid agatur, ve»
rum etiam providere, quid futurum fit ; oftendam alio loco,
quantum falutis communis interfit, duos confules in repubhca
Kalendis Januarii effe. Quod fi ita eft, non tam me officium
ToM. V. D d
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 216/623
2IO O R A T I O
debuit ad hominis amici fortunas, quam refpublica confulem ad
communem falutem defendendam vocare.
III. Nam quod legem de ambitu tuli, certe ita tuli, ut eam,
quam mihimet ipH jampridem tulerim de civium periculis de-
fendendis, non abrogarem. Etenim, fi largitionem fadlam effe
confiterer, idque red:e fadlum effe defenderem, facerem improbe,
etiam fi aHus legem tuliffet : cum vero nihil commifTum contra
legem effe defendam, quid efl:, quod meam defenfionem latio
legis impediat ?
Negat effe ejufdem feveritatis, Catilinam, exitium reipublicse
intra moenia moUentem, verbis, et pene imperio, urbe expu-
liffe ; et nunc pro L. Murena dicere. Ego autem has partes
lenitatis et mifericordia?, quas me natura ipfa docuit, femper
egi hbenter ; illam vero gravitatis feveritatifque perfonam non
appetivi, fed ab repubUca mihi impofitam fuftinui, ficut hujus
imperii dignitas in fummo periculo civium poflulabat. Quodfi tum, cum refpubUca vim et feveritatem defiderabat, vici
naturam, et tam vehemens fui, quam cogebar, non quam vole-
bam i nunc, cum omnes me caufas ad mifericordiam atque
ad humanitatem vocent, quanto tandem fludio debeo naturae
meae confuetudinique fervire ? Ac de ofiicio defenfionis meae,
et de ratione accufationis tuaj, fortafTe etiam aUa in parte ora-tionis dicendum nobis erit.
Sed me , Judices , non minus hominis fapientifUmi atque
ornatifiimi, Ser. Sulpicii, conqueflio, quam Catonis accufatio,
'
commovebat, qui graviflime et acerbifUme ferre dixit, me,
famiUaritatis neceflitudinifque obUtum, caufam L. Murense
contra fe defendere. Huic ego, Judices, fatisfacere cupio, vof-
que adhibere arbitros : nam cum grave eft vere accufari in ami-
citia, tum etiam, fi falfo accuferis, non efl negUgendum. Ego,
Ser. Sulpici, me in petitione tua tibi omnia fludia atque ofHcia
pro noflra neceffitudine et debuiffe confiteor, et praeflitiffe arbi-
tror : nihil tibi confulatum petenti a me defuit, quod effet aut
ab amico, aut a gratiofo, aut a confule, poflulandum. Abiit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 217/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 218/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 219/623
PRO L. MURENA. 213
modo maxlmum, fed etiam folum, gerebat, virtutis ; patre im-
peratore libentiffime meruiife, pietatis ; iinem ftipendiorum pa-
tris vidtoriam ac triumphum fuifTe, felicitatis fuit. Maledidlo
quidem idcirco nihil in hifce rebus loci eft, quod omnia laus
occupavit.
VI. Saltatorem appellat L. Murenam Cato. Maledidum ell,
li vere objicitur, vehementis accufatoris j fm falfo, maledici
conviciatoris. Quare, cum ifta fis audtoritate, non debes, M.Cato, arripere maledid:um ex trivio, aut ex fcurrarum aHquo
convicio, neque temere confulem populi Romani faltatorem vo-
care ; fed confpicere, quibus praeterea vitiis affedtum effe neceffe
fit eum, cui vere iftud objici poffit. Nemo enim fere faltat fo-
brius, nifi forte infanit ; neque in foHtudine, neque in convi-
vio moderato atque honefto. Tempeftivi convivii, amoeni loci^
multarum deliciarum, comes eft extrema faltatio. Tu mihi arri-
pis id, quod neceffie eft omnium vitiorum effe poftremum -, re-
Hnquis illa, quibus remotis, hoc vitium omnino effQ non potell.
NuUum turpe convivium, non amor, non comiffatio, non Hbi-
do, non fumptus, oftenditur : et, cum ea non reperiantur, quae
voluptatis nomen habent, quaeque vitiofa funt ; in quo ipfam
luxuriam reperire non potes,in
eote
umbramluxuriae
repertu-rum putas ?
Nihil igitur in vitam L. Murenae dici poteft? Nihil, inquam,
omnino, Judices. Sic a me conful defignatus defenditur, ut ejus
nuHa fraus, nuHa avaritia, nuUa perfidia, nuHa crudeHtas, nul-
lum petulans di(5tum, in vita proferatur. Bene habet : jadla funt
fundamenta defenfionis. Nondum enim noflris laudibus, quibus
utar poflea, fed prope inimicorum confeffione, virum bonumatque integrum hominem defendimus.
VIL Quo conflituto, faciHor eft mihi aditus ad contentionemdignitatis : quae pars altera fuit accufationis. Summam video effe
in te, Servi Sulpici, dignitatem generis, integritatis, induftria?,
caeterorumque ornamentorum omnium, quibus fretum ad con-
fulatus petitionem aggredi par efl. Paria cognofco effe iila iii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 220/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 221/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 222/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 223/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 224/623
2i8 O R A T I O
etiam dles, tanquam a Chaldsis, petebantur. Inventus eft fcriba
quidam Cn. Flavius, qui cornicum oculos confixerit, et fingu-
lis diebus edifcendos faftos populo propofuerit, et ab iplis cautis»
jurifconfultis eorum fapientiam compilarit. Itaque irati illi, quodfunt veriti, ne, dierum ratione pervulgata et cognita, fine fua
opera lege pofTet agi, notas quafdam compofuerunt, ut omnibus
in rebus ipfi interelTent.
XII. Cum hoc lieri beUiffime poflet : Fundus Sabinus meus
eft : immameus: deinde judicium : noluerunt. Fundus, inquit,
qui ejl in agro, qui Sabinus vocatur. Satis verbofe : cedo, quid
poftea ? Eum ego ex jure ^iritium meum efje aio, Quid tum ?
Inde ego te ex jure manu confertum voco. Quid huic tam loquaci-
ter litigiofo refponderet ille, unde petebatur, non habebat.
Tranfit idem jurifconfuhus, tibicinis Latini modo : Unde tu me,
inquit, ex jure manu coJifertum vocafi, inde ibi ego te revoco. Pras-
tor interea ne pulchrum fe ac beatum putaret, atque ahquid ipfe
fua fponte loqueretur, ei quoque carmen compofitum eft, cumcaeteris rebus abfurdum, tum vero nullo ufu : Utrifque fuperjli-
tibus, prcefentibus, ijlam viam dico : inite viam. Praefto aderat
fapiens ille, qui inire viam doceret. Redite viam : eodem duce
redibant. Haec jam tum apud illos barbatos ridicula, credo,
videbantur : homines, cum redte atque in loco conftitiftent,
juberi abire ; ut, unde abifTent, eodem ftatim redirent. lifdem
ineptiis fucata funt illa omnia, ^ando te in jure confpicio : et
hsc, Sed anne tu dicis caufa vindicaveris ? Quas dum erant oc-
culta, neceflario ab eis, qui ea tenebant, petebantur : poftea
vero pervulgata, atque in manibus jad:ata et excufla, inaniffima
prudentiae reperta funt ; fraudis autem et ftultitias pleniffima.
Nam, cum permulta praeclare legibus effent conftituta, ea
jurifconfuhorum ingeniis pleraque corrupta ac depravata funt.
Muheres omnes propter infirmitatem confihi majores in tutorum
poteftate effe voluerunt : hi invenerunt genera tutorum, qua3
poteftate muherum continerentur. Sacra interire iUi noluerunt
horum ingenio fenes ad coemptiones faciendas, interimendorum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 225/623
PRO L. MURENA. 219
facrorum caufa, reperti funt. In omni dcnique jure civili a:qui-
tatem reliquerunt, verba ipfa tenuerunt : ut, quia m alicujus
libris, exempli caufa, id nomen invenerant, putarunt, omnes
mulieres, quas coemptionem facerent, Caias vocari. Jam illud
mihi quidem mirum videri folet, tot homines, tam ingeniofos,
per tot annos etiam nunc ftatuere non potuiffe, utrum dkmUrtmm, an perendinum -, judicem, an arbitrum ; rem, an /item, dici
oporteret.
XIII. Itaque, ut dixi, dignitas in ifla fcientia confularis nun-
quam fuit, quae tota ex rebus fid:is commentitiifque conftaret
gratiae vero multo etiam minores. Quod enim omnibus patet, et
aeque promptum eft mihi, et adverfario meo, id effo. gratumnullo pad:o poteft. Itaque non modo beneficii coUocandi fpem,
fed etiam illud, quod ahquando fuit, Licet confulerey jam per-
didiftis. Sapiens exiftimari nemo poteft in ea prudentia, quae
neque extra Romam ufquam, neque Romae, rebus prolatis,
quidquam valet : peritus ideo haberi nemo poteft, quod in eo,
quod fciunt omnes, nuUo modo pofiiint inter fe difcrepare
difficiUs autem res ideo non putatur, quod et perpaucis et
minime obfcuris hteris continetur. Itaque, fi mihi, homini ve-
hementer occupato, ftomachum moveritis, triduo mejurifcon-fultum e^e profitebor. Etenim, quac de fcripto aguntur, fcripta
funt omnia : neque tamen quidquam tam angufte fcriptum eft,
quo ego non poflim, ^a de re agitur, addere. Qus confuluntur
autem, minimo periculo refpondentur. Si id, quod oportet,
refponderis ; idem videare refpondiiTe, quod Servius : fin aliter ^
etiam controverfum jus nofi^e, et trad:are, videare.
Quapropter non folum illa gloria miHtaris veftris formulis
atque adionibus anteponenda eft, verum etiam dicendi confue-
tudo longe et multum ifti veftrge exercitationi ad honorem ante-
cellet. Itaque mihi videntur plerique initio multo hoc maluifi^e;
poft, cum id afiequi non potuifl^ent, iftuc potiflimum funt
delapfi. Ut aiunt in Gra^cis artificibus, eos aulosdos efie, qui
citharoedi fieri non potuerint; fic nonnullos videmus, qui oratores
E e 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 226/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 227/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 228/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 229/623
PRO L. MURENA. 223
XVII. At enim in praeturae petitione prior renuntiatus efl
Servius. Pergitifne vos, tanquam ex fyngrapha, agere cum po-
pulo, ut, quem locum femel honoris cuipiamdederit,
eundemreliquis honoribus debeat ? Quod enim fretum, quem Euripum,
tot motus, tantas, tam varias, habere putatis agitationes fluc-
tuum ; quantas perturbationes, et quantos aeftus, habet ratio
comitiorum ? Dies intermiffus unus, aut nox interpofita, faepe
perturbat omnia ; et totam opinionem parva nonnunquam com-mutat aura rumoris. Saepe etiam fme ulla aperta caufa fit ahud
atque exiflimamus, ut nonnunquam ita fadlum effe etiam popu-
lus admiretur; quafi vero non ipfe fecerit. Nihil efl incertius
vulgo, nihil obfcurius voluntate hominum, nihil fallacius ratio-
ne tota comitiorum. Quis L. PhiHppum fummo ingenio, opera,
gratia, nobiUtate, a M. Herennio fuperari pofTe arbitratus efl ?
quis Q^Catulum, humanitate, fapientia, integritate antecellen-
tem, a Cn. Manlio ? quis M. Scaurum, hominem gravifHmum,
civem egregium, fortifTimum fenatorem, a Q^ Maximo ? Nonmodo horum nihil ita fore putatum efl:, fed ne, cum effet fac-
tum quidem, quare ita fa(ftum effet, intelligi potuit. Nam, ut
tempeflates faspe certo ahquo caeli figno commoventur, faspe
improvifo nuUa ex certa ratione, obfcura aliqua ex caufa, exci-
tantur : fic in hac comitiorum tempeflate populari, faspe inteUi-
gas, quo fagno commota fit ; faspe ita obfcura efl, ut cafu exci-
tata effe videatur.
XVIII. Sed tamen, fi efl reddenda ratio ; duas res vehemen-
ter in praetura defideratce funt, quae ambae in confulatu tumMurenae profuerunt : una, expe<flatio muneris, quae et rumore
nonnuUo, et ftudiis fermonibufque competitorum, creverat;
altera, quod ii, quos in provincia ac legatione omnis et Hberali-
tatis et virtutis fuae tefles habuerat, nondum decefferant. Horumutrumque ei fortuna ad confulatus petitionem refervavit : namet L. Luculli exercitus, qui ad triumphum convenerat, idem
comes L. Murenae prasflo fuit ; et munus ampliflimum, quod
petltio praeturas defiderabat, prstura reilituit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 230/623
224 O R A T I O
Num tlbl haec parva videntur adjumenta et fubfidia confula-
tus ? voluntas militum, quai cum per fe valet multitudine, tum
apud fuos gratia^ tum vero in confule declarando multum etiam
apud univerfum populum Romanum audloritatis habet fuffraga-
tio militaris : imperatores enim comitiis confularibus, non ver-
borum interpretes, deliguntur. Quare gravis eft illa oratio, Mefaiichim recreavit : me prc^da donavit : hoc duce cajira cepimus,
Jigna contulimus : nunquam ijie plus militi laboris impofuitj quamfibi
fumpft ipfe-i cum fortis, tum etiam felix, Hoc quanti putas q^^
ad famam hominum, ac voUmtatem ? Etenim, fi tanta illis
comitiis religio eft, ut adhuc femper omen valuerit prasroga-
tivum j quid mirum eft, in hoc feUcitatis famam fermonemque
valuiffe ?
XIX. Sed, fi haec leviora ducis, quae funt graviflima, et hanc
urbanam fuffragationem mihtari anteponis; noH ludorum hujus
eiegantiam, et fcenas magnificentiam, valde contemnere, quae huic
admodum profuerunt. Nam quid ego dicam, populum ac vulgus
imperitorum ludis magnopere deledtari ? minus eft mirandum :
quanquam huic caufae id fatis eft : funt enim populi ac multitu-
dinis comitia. Quare, fi populo ludorum magnificentia voluptati
eft, non eft mirandum, eam L. Murenas apud populum pro-
fuiffe. Sed, fi nofmetipfi, qui et ab deledatione omni negotiis
impedimur, et in ipfa occupatione deledlationes ahas multas ha-
bere poffumus, ludis tamen oblecHiamur, et ducimur 5 quid tu
admirere de multitudine indo<fta ?
L. Otho, vir fortis, meus neceffarius, equeftri ordini reftituit
non folum dignitatem, fed etiam voluptatem. Itaque lex haec,
quae ad ludos pertinet, eft omnium gratiffima, quod honef-
tiflimo ordini cum fplendore frudus quoque jucunditatis eft,
reftitutus. Quare deledlant homines, mihi crede, ludi, etiam
illos, qui diflimulant, non folum eos, qui fatentur : quod ego
in mea petitione fenfi : nam nos quoque habuimus fcenam
competitricem. Quod fi ego, qui trinos ludos aedihs feceram,
tamen Antonii ludis commovebar ; tibi, qui cafu nullos feceras.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 231/623
PRO L. MURENA. 225
nihil hujus iftam ipfam, quam irrides, argenteam fcenam adver-
fatam putas ?
Sed hxc fane fmt paria omnla : fit par forenfis opera militari
fit par militari fufFragatio urbana : fit idem, magnificentifTimos
et nullos unquam fecifle ludos : quid ? in ipfa prstura nihilne
exiflimas inter tuam et iftius fortem interfuiffe ?
XX. Hujus fors ea fuit, quam omnes tui necelTarii tibi opta-
bamus, juris dicundi : in qua gloriam conciliat magnitudo ne-
gotii ; gratiam, sequitatis largitio : qua in forte fapiens prastor,
qualis hic fuit, oifenfionem vitat aequalitate decernendi, bene-
volentiam adjungit lenitate audiendi. Egregia et ad confulatum
apta provincia, in qua laus asquitatis, integritatis, facilitatis, ad
extremum ludorum voluptate concluditur. Quid tua fors ? trif-
tis, atrox : qua^ftio peculatus, ex altera parte, lacrymarum et
fqualoris, ex altera, plena catenarum atque indicum. Cogendi
judices inviti, retinendi contra voluntatem : fcriba damnatus,
ordo totus alienus : Syllana gratificatio reprehenfa ; multi viri
fortes, et prope pars civitatis ofFenfa efl : lites fevere aeflimatas
cui placet, oblivifcitur -, cui dolet, meminit. Poflremo tu iti
provinciam ire noluifli. Non pofTum id in te reprehendere,
quod in me ipfo et praetor et conful probavi : fed tamen L.Murenae provincia multas bonas gratias cum optima exiftima-
tione attulit. Habuit proficifcens deledlum in Umbria : dedit ei
facultatem refpubUca liberalitatis ; qua ufus, multas fibi tribus,
quas municipiis Umbri^ conficiuntur, adjunxit. Ipfe autem in
Gallia, ut noflri homines defperatas jam pecunias exigerent,
aequitate dihgentiaque perfecit. Tu interea Romae fcilicet amicis
praefto fuifti. Fateor : fed tamen illud cogita, nonnullorum ami-
corum fludia minui folere in eos, a quibus provincias contemni
intelligant.
XXL Et, quoniam oflendi, Judices, parem dignitatem ad
confulatus petitionem, difparem fortunam provincialium nego-
tiorum, in Murena atque in Sulpicio fuiffe; dicam jam apertius,
in quo meus neceffarius fuerit inferior Servius, et ea dicam,
ToM. V. F f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 232/623
226 O R A T I O
vobis audientibus, amiflb jam tempore, quae Ipfi foll, re integra,
fspe dixi. Petere confulatum nefcire te, Servi, perfaepe tibi
dlxi : et in iis rebus ipfis, quas te magno et fortl animo et agere
et dicerevidebam,
tibi folitusfum
dicere,magis
te fortem fe-
natorem mihi videri, quam fapientem candidatum. Primumaccufandi terrores et mlnaB, quibus tu quotidle uti folebas, funt
fortis viri ; fed et popull opinionem a fpe adipifcendi avertunt,
et amicorum iludia debilitant. Nefcio quo pado femper hoc fit:
neque in uno aut altero anlmadverfum eft, fed jam In plurlbus :
fimul atque candldatus accufationem meditari vlfus efi;, ut ho-
norem defperafi^e videatur.
Quid ? ergo acceptam injurlam perfequi non placet ? Immo
vehementer placet : fed aUud tempus eft petendi, aliud perfe-
quendi. Petitorem ego, prasfertim confulatus, magna fpe, magnoanimo, magnis copiis, et in forum et In campum deduci volo
non placet mihi Inqulfitio candidati, prasnuntia repulfas j non
teftium potius, quam fuffragatorum, comparatio j non minae
magis, quam blandltlae -, non declamatio potius, quam perfalu-
tatio : prasfertim, cum jam hoc novo more omnes fere domos
omnium concurfent, et ex vultu candidatorum conjedturam fa-
ciant, quantum quifque animi et facultatis habere videatur.
Videfne tu illum triftem, demiflum ? jacet, diffidit, abjecit haf-
tas. Serplt hic rumor : Scis tu illum accufationem cogitare, inqui-
rere in competitores, tejles qut^rere ? alium faciam, quoniam fibi hic
ipfe defperat. Ejufmodl candidatorum amici intimi deblHtantur,
ftudia deponunt, aut teftatam rem abjiciunt, aut fuam operam
et gratiam judicio et accufationi refervant.
XXII. Accedit eodem, ut etiam ipfe candidatus totum ani-
mum atque omnem curam, operam dlHgentiamque fuam, in
petitione non poflit ponere. Adjungltur enim accufationis cogi-
tatio, non parva res, fed nimirum omnium maxima : magnumeft enim, te comparare ea, quibus poffis hominem e civitate,
praefertim non inopem, neque infirmum, exturbare ; qui et per
fe, et per fuos, et vero etiam per aUenos, defendatur. Omnes
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 233/623
PRO L. MURENA. 227
enim ad pericula propulfanda concurrimus ; et qui non aperte
inimici fumus, etiam alieniffimis, in capitis periculis, amicifli-
morum officia et ftudia praeftamus. Quare ego, expertus et pe-
tendi, et defendendi, et accufandi, moleftiam, fic intellexi ; in
petendo fludium effe acerrimum, in defendendo officium, in
accufando laborem. Itaque fic flatuo, fieri nuUo modo polfe, ut
idem accufationem, et petitionem confulatus, diligenter adornet
atque inftruat. Unum fuflinere pauci poffiint, utrumque nemo.
Tu, cum te de curriculo petitionis deflexiiTes, animumque ad
accufandum tranftulifTes, exiflimafli, te utrique negotio fatisfa-
cere pofTe? Vehementer errafti. Quis enim dies fuit, pofleaquam
in iflam accufandi denuntiationem ingreffus es, quem tu non
totum in ifta ratione confumpferis ?
XXIII. Legem ambitus flagitafli, quae tibi non deerat j erat
enim feveriffime fcripta Culpurnia : geflus efl mos et voluntati,
et dignitati tuae. Sed tota illa lex accufationem tuam, fi haberes
nocentem reum, fortaffe armafTet ; petitioni vero refragata eft.
Poena gravior in plebem tua voce efilagitata efl : commoti animi
funt tenuiorum. Exilium in noftrum ordinem : conceffit fenatus
poflulationi tuaB ; fed non Hbenter duriorem fortunas communi
conditionem, te au<flore, conflituit. Morbi excufationi poenaaddita efl : voluntas ofFenfa multorum, quibus aut contra vale-
tudinis commodum laborandum efl, aut incommodo morbi
etiam caeteri vitas frudus relinquendi. Quid ergo ? haec quis
tulit ? is, qui audoritati fenatus, voluntati tuae, paruit : deni-
que is tulit, cui minime proderant, Illa, qu^ mea fumma vo-
luntate fenatus frequens repudiavit, mediocriter adverfata tibi
effe exiftimas ? Confufionem fuiFragiorum flagitafli, prorogatio-
nem legis ManiHae, aequationem gratiae, dignitatis, fuffiragiorum.
Graviter homines honefti, atque in fuis civitatibus et municipiis
gratiofi, tulerunt, a tali viro effe pugnatum, ut omnes et digni-
tatis et gratias gradus toUerentur. Idem edititios judices eSe
voluifli, ut odia occulta civium, quas tacitis nunc difcordiis
continentur, in fortunas optimi cujufque erumperent.
F f 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 234/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 235/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 236/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 237/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 238/623
232 O R A T I O
in-cumbenti ad ejus perniciem, populus Romanus eripuit ? Sem-
per in hac civitate nimis magnis accufatorum opibus et populus
univerfus, et fapientes ac multum in pojfterum profpicientes ju-
dices, refliterunt. Nolo accufator in judicium potentiam afferat,
non vim majoremaliquam, non aucftoritatem excellentem, non
nimiam gratiam : valeant h^c omnia ad falutem innocentium,
ad opem impotentium, ad auxiUum calamitoforum^ in periculo
vero, et in pernicie, civium, repudientur. Nam, ii quis hoc
forte dicet, Catonem defcenfurum ad accufandum non fuifTe,
nifi prius de caufa judicaffet ; iniquam legem , Judices , et
miferam conditionem Inflituet periculis hominum, fi exifti-
mabit, judicium accufatoris in reum pro aUquo prjBJudicio
valere oportere,
XXIX. Ego tuum confiHum, Cato, propter fingulare animi
mei de tua virtute judicium, vituperare non audeo ; nonnulla in
re forfitan conformare, et leviter emendare, poflim. Non ?nulta
peccas , inquit ille fortiflimo viro fenior magifler 3 fedt Ji peccas,
te regere pojjum. At ego te veriflime dixerim peccare nihil, neque
ulla in rc te effe hujufmodi, ut corrigendus potius, quam leviter
infledtendus^ effe videare. Finxit enim te ipfa natura ad honef-
tatem, gravitatem, temperantiam, magnitudinem animi, jufli-
tiam, ad omnes denique virtutes, magnum hominem et excel-fum. Acceflit his tot do(5brina non moderata, nec mitis, fed, ut
mihi videtur, paulo afperior et durior, quam aut veritas, aut
natura, patiatur. Et, quoniam non eft nobis hasc oratio habenda
aut cum imperita multitudine, aut in aliquo conventu agref-
tium, audacius paulo de fludiis humanitatis, quas et mihi et
vobis nota et jucunda funt, difputabo.
In M. Catone, Judices, haec bona, quae videmus divina et
egregia, ipfius fcitote effe propria : quae nonnunquam requiri-
mus, ea funt omnia non a natura, fed a magiflro. Fuit enimquidam fummo ingenio vir, Zeno, cujus inventorum aemuli
Stoici nominantur. Hujus fententiae funt et praecepta ejufmodi
6apientem gratia nunquam moveri, nunquam cujufquam delidlo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 239/623
PRO L. MURENA. 233
ignofcere : neminem mifericordem cffc, nifi flultum et levem :
viri non efle, neque exorari, neque placari : folos fapientes effe,
ii diftortiflimi fint, formofos ; fi mendicifTnni, divites ; fi fervi-
tutem ferviant, reges : nos autem, qui fapientes non fumus,
fugitivos, exules, hofles, infanos denique, effe dicunt : omnia
peccata effe paria : omne delicflum fcelus effe nefarium : nec
minus delinquere eum, qui gallum gallinaceum, cum opus non
fuerit , quam eum , qui patrem , fuffocaverit : fapientem nihil
opinari, nulHus rei poenitere, nulla in re falli, fententiam mu-tare nunquam.
XXX. Hacc homo ingeniofifllmus, M. Cato, au(ftoribus eru-
ditifiimis indu(5tus, arripuit ; neque difputandi caufa, ut magna
pars, fed ita vivendi. Petunt aliquid publicani ? cave quidquam
habeat momenti gratia. SuppHces aliqui veniunt, miferi et cala-
mitofi ? fceleratus et nefarius fueris, fi quidquam, mifericordia
addudtus, feceris. Fatetur aUquis fe peccaffe, et ejus delidli ve-
niam petit ? nefarium efl facinus ignofcere. At leve delidtum
eft ? omnia peccata funt paria. Dixifti quippiam ? fixum et fta-
tutum eft. Non re dudtus es, fed opinione ? fapiens nihil opi-
natur. Errafti aliqua in re ? male dici putat. Hac ex difciplina
nobis illa funt. Dixi in fenatu, me nomen confularis candidatidelaturum. Iratus dixifti. Nunquam, inquit, fapiens irafcitur. At
temporis caufa. Improbi, inquit, hominis eft, mendacio fallere
mutare fententiam, turpe eft: exorari, fcelus: mifereri, flagitium.
Noftri autem illi (fatebor enim, Cato, me quoque in adolef-
centia, diffifum ingenio meo, quasfilfe adjumenta dodtrinaj) nof-
tri, inquam, illi a Platone, et Ariftotele, moderati homines et
temperati, aiunt, apud fapientem valere aliquando gratiam : viri
boni effe mifereri : diftin(fta effe genera deHd:orum, et difpares
poenas : efle apud hominem conftantem ignofcendi locum : ip-
fum fapientem faepe aHquid opinari, quod nefciat : irafci non-
nunquam : exorari eundem, et placari : quod dixerit, interdum,
fi ita re(ftius fit, mutare: de fententia decedere aHquando: omnes
virtutes mediocritate quadam efle moderatas.
ToM. V. G g
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 240/623
234 O R A T I O
XXXI. Hos ad maglflros fi qua te fortuna, Cato, cum Ifta
natura detuliffet, non tu quidem vir melior efles, nec fortior,
nec temperantior, nec juftior, (neque enim effe potes) fed paulo
ad lenitatem propenfior.Non
accufares, nullis addudtus inimi-
citiis, nulla laceffitus injuria, pudentiffimum hominem, fum-
ma dignitate atque honeftate prasditum : putares, cum in ejuf-
dem anni cuftodia te atque L. Murenam fortuna pofuiflet, ali-
quo te cum hoc reipublicGe vinculo effe conjundtum : quod
atrociter in fenatu dixifti , aut non dixiffes, aut fepofuiffes, aut
mitiorem in partem interpretarere.
Ac te ipfum, quantum ego opinione auguror, nunc et anlmi
quodam impetu concitatum, el vi naturse atque ingenii elatum,
et recentibus praeceptorum fludiis fiagrantem jam, ufus fledtet,
dies leniet, aetas mitigabit. Etenim ifti ipfi mihi videntur veflri
praeceptores et virtutis magiftri fines officiorum paulo longius,
quam natura vellet, protuliffe ; ut, cum ad ultimum animo
contendiffemus, ibi tamen, ubi oporteret, confifteremus. Nihil
ignoveris : immo aUquid, non omnia. Nihil gratiae caufa fece-
ris : immo refiflito gratias, cum officium et fides poflulabit.
Mifericordia commotus ne fis : etiam j in diffolvenda feveritate :
fed tamen eft laus aliqua humanitatis. In fententia permaneto :
vero j nifi fententiam fententia alia vicerit mehor.Hujufcemodi Scipio ille fuit, quem non pcenitebat facere
idem, quod tu : habere eruditiffimum hominem, et pene divi-
num, domi -, cujus oratione et praeceptis, quanquam erant ea-
dem ifla, quae te deledant, tamen afperior non eft fadtus, fed,
ut accepi a fenibus, leniffimus. Quis vero C. L^lio comior,
quis jucundior, eodem ex fludio ifto ? quis illo gravior, fapienr
tior } PofTum de L. Phihppo, de C. Gallo, dicere haec eadem :
fed te domum jam deducam tuam. Quemquamne exiftimas Ca-
tone , proavo tuo , commodiorem , comiorem , moderatiorem
fuiffe, ad omnem rationem humanitatis ? de cujus praeflanti
virtute cum vere graviterque diceres, domefticum te habere
dixifti exemphim ad imitandum. Eft illud quidem exemplum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 241/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 242/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 243/623
PRO L. MURENA. 237
non fpondere, non vocare domum fuam, pofTunt : atque haec a
nobis petunt omnia: neque uUa re alia, quae a nobis confequun-
tur, nili opera fua, compenfari putant poffe. Itaque et legi
Fabiae, quae eft de numero fedatorum, et fenatus confulto, quod
eft L. Casfare confule fa<ftum, reftiterunt : nulla eft enim poena,
quse poflit obfervantiam tenuiorum ab hoc vetere inftituto ofti-
ciorum excludere.
At fpedacula funt tributim data, et ad prandium vulgo vo-
cati. Etli hoc fadlum a Murena omnino, Judices, non eft, ab
ejus amicis autem more et modo fadlum eft j tamen admonitus
re ipfa recordor, quantum hae qua^ftiones, in fenatu habitae,-
pun<5lorum nobis, Servi, detraxerint. Quod enim tempus fuit,
aut noftra aut patrum noftrorum memoria, quo hasc, live
ambitio eft, five Hberalitas, non fuerit, ut locus et in circa
et in foro daretur amicis et tribulibus ? Haec homines tenuio-
res primum, nedum qui a fuis tribulibus vetere inftituto afle-
quebantur * * *
XXXV. Praifedtum fabrum femel locum tribulibus fuis de-
diffe : quid ftatuent in viros primarios, qui in circo totas taber-
nas, tribulium caufa, compararunt ? Haec omnia fedtatorum,
fpedlaculorum, prandiorum item, crimina a multitudine in tuamnimiam dihgentiam, Servi, conjedla funt : in quibus tamen.
Murena ab fenatus audloritate defenditur. Quid enim ? Senatus
num obviam prodire crimen putat ? non ; fed mercede : convin-
ce. Num fedtari multos? nonj, fed condud:os: doce. Num locum
ad fpedandum dare, aut ad prandium invitare ? minime ; fed
vulgo, paflim. Quid eft vulgo ? univerfos. Non igitur, fi L.
Natta, fummo loco adolefcens, qui et quo animo jam fit, et
quaUs vir futurus fit, videmus, in equitum centuriis voluit effe
et ad hoc ofiicium necefTitudinis, et ad reliquum tempus, gra-
tiofus, id erit ejus vitrico fraudi aut crimini : nec, li virgo
Veftalis, hujus propinqua et neceffaria, locum fuum gladiato-^
rium concefTit huic, non et illa pie fecit, et hic a culpa efk
* * * Deejl nonnihiL
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 244/623
238 O R A T I O
remotus. Omiiia haec funt officia necelTariorum, commodatenuiorum, munia candidatorum.
At enim agit mecum auflere et Stoice Cato : negat verum
effe, allici benevolentiam cibo ; negat judicium hominum inmagiftratibus mandandis corrumpi voluptatibus oportere. Ergo,
ad ccenam petitionis caufa fi quis vocat, condemnetur. Quippe,
inquit, tu mihi fummum imperium, fummam audloritatem, tu
gubernacula reipubUcae, petas fovendis hominum fenfibus, et
dehniendis animis, et adhibendis voluptatibus ? utrum lenoci-
nium, inquit, a grege delicatae juventutis, an orbis terrarum
imperium a populo Romano, petebas ? Horribilis oratio, fed
eam ufus, vita, mores, civitas ipfa, refpuit. Neque tamen La-
cedaemonii, aucStores iftius vitae atque orationis, qui quotidianis
epuhs in robore accumbunt -, neque vero Cretes, quorum nemoguftavit unquam cubans, meUus, quam Romani homines, qui
tempora voluptatis laborifque difpertiunt, refpubUcas fuas re-
tinuerunt : quorum alteri, uno adventu noftri exercitus, deleti
funt ; alteri, noftri imperii prEefidio, difcipUnam fuam legefque
confervant.
XXXVI. Quare noU, Cato, majorum inftituta, quae res ipfa
pubUca, quas diuturnitas imperi i, comprobat, nimium fevera
oratione reprehendere. Fuit eodem ex ftudio vir eruditus apud
patres noftros, et honeftus homo, et nobiUs, Q^ Tubero. Is,
cum epuhim Q^ Maximus, Africani patrui fui nomine, populo
Romano daret, rogatus eft a Maximo, ut tricUnium fterneret,
cum eftet Tubero ejufdem Africani fororis fiUus. Atque iUe,
homo eruditifiimus, ac Stoicus, ftravit peUicuUs haedinis ledtulos
Punicanos, et expofuit vafa Samia : quafi vero efi^et Diogenes
Cynicus mortuus, et non divini hominis Africani mors honefta-
retur. Quem cum fupremo ejus die Maximus laudaret, gratias
egit Diis immortaUbus, quod iUe vir in hac repubUca potifti-
mum natus efifet : necefife enim fuiife, ibi eflfe terrarum impe-
rium,. ubi iile efi!et. Hujus in morte celebranda graviter tuUt
populus Romanus hanc perverfam fapientiam Tuberonis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 245/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 246/623
240 O R A T r O
defpexit atqiie contempfit, ut ea copla, quam fecum eduxlt,
fe hanc clvitatem opprelTurum arbitraretur. Latius patet illius
fceleris contagio, quam quifquam putat : ad plures pertinet :
intus, intus, inquam, efl equus Trojanus ; a quo nunquam, meconfule, dormientes opprimemini.
Quacris a me, quid ego Catilinam metuam. Nihil; et curavi,
ne quis metueret : fed copias illius, quas hic video, dico effe
metuendas : nec tam timendus eft nunc exercitus L. Catilinap,
quam ifli, qui illum exercitum deferuiife dicuntur. Non enim
deferuerunt ; fed, ab illo in fpecuHs atque infidiis relidl, in
capite atque in cervicibus noflris refliterunt. Hi et integrum
confulem, et bonum imperatorem, et natura et fortuna cum
reipublicaB falute conjundtum, dejici de urbis praefidlo, et decuftodia civitatis, veftris fententiis, deturbari, volunt. Quorumego ferrum et audaciam rejeci in campo, debilitavi in foro,
comprefli etiam domi meae faepe, Judices ; his vos fi alterum
confulem tradideritls, plus multo erunt veflris fententiis, quamfuis gladiis, confecuti. Magni interefl, Judices, id quod ego
multis repugnantibus egi atque perfeci, effe Kalendis Januarii
in repubHca duo confules.
Nolite arbitrari, mediocribus confiliis, aut ufitatis viis, aut
kge improba, aut perniciofa largitione, auditum aUquando ali-
quod malum relpublicae quasri : inita funt in hac civitate confi-
Ha, Judices, urbis delendae, civium trucidandorum, nominis
Romani extinguendl. Atque haec cives, cives, inquam, (fieos
hoc nomine appeHari fas eft) de patria fua et cogitant, et cogi-
taverunt. Horum ego quotidie confiHis occurro, audaciam de-
bil ito, fceleri refiflo. Sed vos moneo, Judices : in exitu efl jammeus confulatus : noHte mlhi fubtrahere vlcarium meae dlHgen-
tlae : noHte adimere eum, cui rempubHcam cupio tradere inco-
lumem, ab hls tantis perlcuHs defendendam.
XXXVIIL Atque, ad hasc mala Judlces, quld accedat aHud,
non videtis ? Te, te appeUo, Cato : nonne profpicis tempefta-
tem anni tui ? Jam enim heflerna concione intonuit vox perni-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 247/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 248/623
242 O R A T I O
tribunis plebis detur, depulfo adverfario, feditionis ac difcordiag
concitandas. Idemne igitur deledti ampliffimis ex ordinibus
honefliffimi atque fapientiffimi viri judicabunt, quod ille impor-
tuniffimus gladiator, hoftis reipublicae, judicaret?
Mihi credite, Judices, in hac caufa non folum de L.Murenae,
verum etiam de veflra, falute fententiam feretis. In difcrimen
extremum venimus : nihil eft jam, unde nos reficiamus, aut ubi
lapfi reliftamus. Non folum minuenda non funt auxiUa, quae
habemus -, fed etiam nova, fi fieri poffit, comparanda. Hoftis
efi: enim non apud Anienem, quod bello Punico graviffimum
vifum eft, fed in urbe, in foro : ( Dii immortales ! fine gemitu
hoc dici non potefl) non nemo etiam in illo facrario reipubUcae,
in ipfa, inquam, curia, non nemo hoflis efl:. Dii faxint, ut
meus collega, vir fortiffimus, hoc Catihnas nefarium latroci-
nium armatus opprimat ! ego togatus, vobis bonifque omnibus
adjutoribus, hoc, quod conceptum refpubhca periculum partu-
rit, confiHo difcutiam, et comprimam !
Sed quid tandem fiet, fi haec elapfa de manibus noflris in
eum annum, qui confequitur, redundarint ? Unus erit conful,
et is non in adminiflrando bello, fed in fufficiendo collega, oc-
cupatus. Hunc jam qui impedituri fint*** illa peflis immanis,
importuna, Catihn^ prorumpet, qua poterit -, et jam populo
Romano minatur : in agros fuburbanos repente advolabit :
verfabitur in caflris furor, in curia timor, in foro conjuratio,
in campo exercitus, in agris vaflitas : omni autem in fede
ac loco ferrum flammamque metuemus. Quas jamdiu com-
parantur, eadem ifla omnia, fi ornata fuis praefidiis erit refpub-
lica, facile et magiflratuum confihis, et privatorum dihgentia,
opprimentur.
XL. Qua3 cumita fint,
Judices , primumreipubhcae
caufa,qua nuUa res cuiquam potior debet ef3e , vos , pro mea fummaet vobis cognita in rempubUcam dihgentia, moneo, pro au6lo-
ritate confulari hortor, pro magnitudine periculi obteflor, ut
otio, ut paci, ut faluti, ut vita^ veflra?, et caeterorum civium.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 249/623
PRO L. MURENA. 243
confulatls : deinde ego fidem veflram, vel defenforis et amici
oiEcio adduflus, oro atque obfecro, Judices, ut ne hominis
miferi, et cum corporis morbo, tum animi dolore, confefti,
L. Murens recentem gratulationem nova lamentatione ob-
ruatis. Modo, maximo beneficio populi Romani ornatus, for-
tunatus videbatur, quod primus in familiam veterem, primus
in municipium antiquiflimum, confulatum attulifiTet : nunc idem,
fqualore fordidus, confedtus morbo, lacrymis ac moerore perdi-
tus, vefter eft fupplex, Judices, veftram fidem obteftatur, miferi-
cordiam implorat , veftram poteftatem ac veftras opes intuetur.
Nolite, per Deos immortales ! Judices, hac eum re, qua fe
honeftiorem fore putavit, etiam caeteris ante partis honeftatibus,atque omni dignitate fortunaque, privare. Atque ita vos Mu-rena, Judices, orat atque obfecrat, fi injufte neminem laefit, fi
nuUius aures voluntatemve violavit, fi nemini, ut levifilme
dicam, odio nec domi nec mihtias fuit ; fit apud vos modeftiae
locus, fit demifiis hominibus perfugium, fit auxiUum pudori.
Mifericordiam fpohatio confulatus magnam habere debet, Judi-
ces : una enim eripiuntur cum confulatu omnia. Invidiam vero
his temporibus habere confulatus ipfe nullam poteft : objicitur
enim concionibus feditioforum, infidiis conjuratorum, telis Ca-tihnae : ad omne denique periculum, atque ad omnem invidiam,
folus opponitur. Quare, quid invidendum Murenas aut cuiquam
noftrum fit in hoc praeclaro confulatu, non video, Judices : quas
vero miferanda funt, ea et mihi ante oculos verfantur, et vos
videre et perfpicere poteftis.
XLL Si, quod Jupiter onien avertat ! hunc veftrls fententiis
afflixeritis ; quo fe mifer vertet ? Domumne ? ut eam imagi-
nem clarifiimi viri, parentis fui, quam paucis ante diebus lau-
reatam in fua gratulatione confpexit, eandem deformatam igno-
minia, lugentemque, videat ? An ad matrem ? qus mifera,
modo confulem ofculata fihum fuum, nunc cruciatur ; et folh-
cita eft, ne eundem paulo poft fpohatum omni dignitate con-
fpiciat.
H h 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 250/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 251/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 252/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 253/623
PRO L. FLACCO. 247
repulit, pertlmefcat ? Repetitur ad pcenam, qui indicia commu-nis exitii excepit : cur fibi coniidat is, qui ea proferenda et pa-
tefacienda curavit ? focii confiliorum , miniftri , comitefque
vexantur : quid aud:ores, quid duces, quid principes, fibi ex-
peftent ? Atque utinam inimici noftri, ac bonorum omnium,
mecum potius contendant, utrum tum omnes boni duces noilri,
an comites, fuerint ad communem confervandam falutem * * *
IIL Hunc igitur virum, Lsli, quibus tandem rebus oppug-
nas ? Fuit, P. Servilio imperatore, in Cilicia tribunus militum:
ea res filetur. Fuit M. Pifoni qusftor in Hifpania: vox de qua^f-
tura nulla mifla eft. Bellum Cretenfe ex magna parte gefiit,
atque una cum fummo imperatore fuflinuit : muta eft hujustemporis accufatio. Praeturae jurifdi(ftio, res varia et multiplex
ad fufpiciones et fimultates, non attingitur : ea vero in fummoet periculofilTimo reipublicae tempore etiam ab inimicis laudatur.
At a teflibus lasditur. Antequam dico, a quibus, qua Ipe, qua
vi, qua re concitatis, qua levitate, qua egeflate, qua perfidia,
qua audacia prasditis ; dicam de genere univerfo, et de condi-
tione omnium noflrum.
Per Deos immortales ! Judices, vos, quomodo is, qui anno
ante Romae jus dixerat, anno poft in Afia jus dixerit, a teflibus
quasretis ignotis, ipfi conjedlura nihil judicabitis ? In tam varia
jurifdidlione tam multa decreta, tot hominum gratioforum laefge
voluntates : quae efl unquam jadta non fufpicio, quae tamen
folet effe falfa, fed iracundlae vox, aut doloris ? Et is efl reus
avaritiae, qui in uberrima re turpe compendium, in maledicen-
tifHma civitate, in fufpiclofiflimo negotio, maledi(ftum omne,
non modo crimen, effugit. Praetereo illa, quae praetereunda non
funt i nullum hujus in privatis rebus fadtum avarum, nullam in
re pecuniaria contentionem, nullam in re famihari fordem, poffe
proferri. Quibus igitur teflibus ego hofce poffum refutare, nifi
vobisj
TimoHtes ille vicanus, homo non modo nobis, fed ne inter
* * * Permulta defunt»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 254/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 255/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 256/623
250 O R A T I O
VI. Itaque hanc partem totam relinquam : tantum a vobls
petam, Judices, ut, fi quid ipfi audiflis communi fama atque
fermone de vi, de manu, de armis, de copiis ; memineritis,
quarum rerum invidia, lege hac recenti ac nova, certus eft in-
quilitioni comitum numerus conftitutus. Sed, ut hanc vim
omittam, quanta illa funt ? quse, quoniam accufatorio jure et
more funt fadla, reprehendere non poITumus, queri tamen cogi-
mur : primum, quod, diftributis partibus, fermo eft tota Afia
diffipatus, Cn. Pompeium, quod L. Flacco eft vehementer ini-
micus, contendiffe a Lsho, paterno amico ac pernecefTario, ut
hunc hoc judicio arcefleret ; omnemque ei fuam audoritatem,
gratiam, copias, opes, ad hoc negotium conficiendum detuhlTe.
Id hoc verifimiUus Grcecis hominibus videbatur, qui paulo antefamiHarem LaeHum in eadem provincia Flacco viderant : Pom-peii autem aud:oritas cum apud omnes tanta eft, quanta elie de-
bet, tum exceHit in ifta provincia, quam nuper et priEdonum et
regum beHo Hberavit. Adjunxit iUa, ut eos, qui domo exire
nolebant, teflimonii denuntiatione terreret -, qui domi flare non
poterant, largo et HberaH viatico commoveret. Sic adolefcens,
ingenii plenus, locupletes metu, tenues prsemio, flultos errore,
permovit. Sic funt expreffa ifla prajclara, quae recitantur, pfe-
phifmata, non fententiis, neque audloritatibus, declarata, necjurejurando conftridla, fed porrigenda manu, profundendoque
clamore, multitudinis concitatae.
VII. O morem praeclarum, difcipHnamque, quam a majori-
bus accepimus, fi quidem teneremus ! fed nefcio quo padlo jam
de manibus elabitur. NuHam iHi noftri fapientiffimi et fandifhml
viri vim concionis effe voluerunt : qus fcifceret plebs, aut quae
populus juberet, fummota concione, diftributis partibus, tri-
butim et centuriatim defcriptis ordinibus, clafHbus, aetatibus,
auditis audloribus, re multos dies promulgata et cognita, juberi
vetarique voluerunt.
Grascorum autem totae refpubHc^ fedentis concionls temeri-
tate adminiftrantur. Itaque, ut hanc Graeciam, quae jamdiu fuis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 257/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 258/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 259/623
PRO L. FLACCO. 253
fedent, ex accufatorum fubfelliis furgunt, non difTimulant, non
verentur: de fubfelliis queror ? una ex domo prodeunt: fi verbo
titubarint, quo revertantur, non habebunt. An quifquam efle
teftis poteft, quem accufator fme cura interroget ; nec metuat,
ne fibi aliquid, quod ipfe nolit, refpondeat ? Ubi efl igitur illa
laus oratoris, qu23 vel in accufatore antea, vel in patrono, fpec-
tari folebat ? Bene teflem interrogavit : callide acceflit : repre-
hendit : quo voluit, adduxit : convicit, et ehnguem reddidit.
Quid tu iftum roges, Lseli, qui, priufquam hoc, 'Te rogo,
dixeris, pUira etiam effundet, quam tu ei domi ante pra^fcrip-
feris ? Quid ego autem defenfor rogem ? nam aut oratio teftium
refelH folet, aut vita laedi. Qua difputatione orationem refellam
ejus, qui dicit, Dedimusy nihil ampHus ? In hominem dicen-
dum efl igitur, cum oratio argumentationem non habet. Quid
dicam in ignotum ? Querendum efl ergo et deplorandum, id
quod jamdudum facio, de omni accufationis iniquitate: primumde communi genere teflium : dicit enim natio minime in tefti-
moniis dicendis religiofa. Propius accedo. Nego eife ifta tefli-
monia, quae tu ipfe pfephifmata appellas -, fed et fremitum
egentium, et motum quendam temerarium Graeculae concionis.
Intrabo etiam magis. Qui geffit, non adeft:
qui numeraffedicitur, non efl dedudlus : privatae Hteras nuHae proferuntur :
pubHcas retents funt in accufatorum poteflate. Summa efl in
teflibus. Hi vivunt cum inimicis ; adfunt cum adverfariis ; ha-
bitant cum accufatoribus. Utrum hic tandem difceptationem et
cognitionem veritatis, an innocentias labem aHquam, aut ruinam,
fore putatis ? Muha enim funt ejufmodi, Judices, ut, etiam fi
in homine ipfo, de quo agitur, negHgenda fint, tamen in imita-
tione atque in exemplo pertimefcenda videantur.
XI. Si quem infimo loco natum, nuHo fplendore vitas, nulla
commendatione famae , defenderem ; tamen civem a civibus
communis humanitatis jure ac mifericordia deprecarer, ne igno-
tis teflibus, ne incitatis, ne accufatoris confefforibus, convivis,
contubernaHbus, ne hominibus, levitate Graecis, crudeHtate
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 260/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 261/623
PRO L. FLACCO. 255
rebus, fuifque fumptibus, minimo contenti, tenuiffimo culta
viverentj in imperio, atque in publica dignitate, omnia ad
gloriam fplendoremque revocarent. Quaeritur enim in re domef-
tica continentiae laus ; in publica dignitatis.
Quod fi etiam prajfidii caufa clalTem habuit, quis erit tam
iniquus, qui reprehendat ? NulH erant praedones. Quid ? nullos
fore, quis praeftare poterat ? Minuis, inquit, gloriam Pompeii.
Immo tu auges moleftiam. Ille enim claffes prasdonum, urbes,
portus, receptacula, fuftulit ; pacem maritimam fumma virtute,
atque incredibili celeritate, confecit : illud vero neque fufcepit,^
neque fufcipere debuit, ut, fi qua ufpiam navicula praedonum
apparuiifet, accufandus videretur. Itaque ipfe in Afia,cumomnia jam bella terra marique confeciffet, claffem tamen iifdem
iftis civitatibus imperavit. Quod li tum ftatuit opus effe, cumipfius praefentis nomine tuta omnia et pacata elfe poterant ;
quid, cum ille decefHfret, Flacco exiflimatis flatuendum et
faciendum fuiffe ?
XIII. Quid nos hic ? nonne ipfo Pompeio aud:ore, Silano et
Murena confuHbus, decrevimus, ut claflis in ItaHa navigaret ?
nonne eo ipfo tempore, cum L. Flaccus in Afia remiges impe-
rabat, nos hic in mare fuperum et inferum feflertium ter et
quadragies rogabamus ? Quid poftremo anno ? nonne M'. Curio
et P. SextiHo quaefloribus pecunia in claffem efl erogata? Quid^^
hoc omni tempore equites in ora maritima non fuerunt ? lUa
efl enim gloria divina Pompeii : primum praedones eos, qui
tum, cum iHi beHum maritimum gerendum datum efl, toto
mari difperfi vagabantur, redad:os effe omnes in poteftatem ;
deinde Syriam effe noftram, CiHciam teneri, Cyprum per Pto-
lemaeum regem nihil audere ; pra^terea Cretam MeteUi virtute
effe noftram ; nihil effe, unde proficifcantur, nihil quo revertan-
tur ; omnes finus, promontoria, Htora, infulas, urbes maritimas,
clauftris imperii noftri contineri.
Quod fi Flacco praetore nemo in mari praedo fuiffet, tamen
hujus diligentia reprehendenda non effet : idcirco enim, quod
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 262/623
256 O R A T I O
hic clafTem habuiiTet, exiftimarem non fuifle. Quid fi L. Oppii,
L.Agrii, C.Ceftii, equitumRomanorum, hujus etiam clariffimi
viri, Cn. Domitii, qui in Afia tum legatus fuit, teftimonio
doceo, eo ipfo tempore, quo tu ipfe negas claflem habendam
fuiffe, complures a praedonibus effe captos ; tamen Flacci con-
fihum in remigibus imperandis reprehendetur ? Quid fi etiam
occifus eft a piratis Adramytenus, homo nobihs, cujus eft fere
nobis omnibus nomen auditum, Atinas pugil, Olympionices ?
hoc eft apud Graecos (quoniam de eorum gravitate dicimus)
prope majus et gloriolius, quam Romae triumphafle. At ne-
minem cepifti. Quam muki or^e maritimae clariflimi viri prae-
fuerunt, qui, cum praedonem nullum cepiffent, mare tamen
tutum praftiterunt?
Cafuseft enim in capiendo, locus, even-
tus, occafio : defendendi facihs eft cautio, non folum latibuhs
occukorum locorum, fed etiam tempeftatum moderatione et
converfione,
XIV. Rehquum eft, ut quaeratur, utrum ifta claffis curfu et
remis, an fumptu tantum et hteris, navigarit. Num id igitur
negari poteft, cujus rei cunda teftis eft Afia, bipartito claffem
diftributam fuiffe, ut una pars fupra Ephefum, altera infra
Ephefum, navigaret ? Hac claffe M. Craffiis, vir amphffimus,
ab iEno in Afiam, his navibus Flaccus ex Afia in Macedoniam,navigavit. In quo igitur prastoris eft dihgentia requirenda ? in
numero navium, et in defcriptione aequabih fumptus ? Dimi-
dium ejus, quo Pompeius erat ufus, imperavit : num potuit
parcius ? Defcripfit autem pecuniam ad Pompeii rationem, quas
fuit accommodata L. Syhae defcriptioni j qui cum omnes Afiae
civitates pro portione in provincias defcripfiffet, illam rationem
in imperando fumptu et Pompeius et Flaccus fecutus eft: neque
eft adhuc tamen ea fumma completa.
Non refert vero. Quid lucretur ? Cum enim genus imperatae
pecunias fufcipit ; id, quod tu crimen efi^e vis, confitetur. Quiigitur probari poteft, in ea pecunia non referenda crimen fibi
ipfum facere, in qua crimen efifet nuUum, fi referret ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 263/623
PRO L. FLACCO. 257
At enim negas fratrem meum, qui L. Flacco fuccelTerit,
pecuniam ullam in remiges imperaffe. Equidem Quinti fratris
mei laude delecftor j fed aliis magis, gravioribus atque majoribus.
Aliud quiddam flatuit, aliud vidit : exiftimavit, quocunque
tempore auditum quid elTet de prsedonibus, quam vellet fubito,
fe clalTem comparaturum. Denique hoc primus frater meus in
Afia fecit, ut hoc fumptu remigum civitates levaret : crimen
autem tum videri folet, cum ahquis fumptus inftituit eos, qui
antea non erant inftituti, non cum fucceflbr ahquid immutat
de inftitutis priorum. Flaccus, quid ahi poftea fadturi eflent,
fcire non poterat ; quid feciftent, videbat.
XV. Sed, quoniam de communi totius Aliae crimine didlum
eft, aggrediar jam ad (ingulas civitates : ex quibus iit fane nobis
prima civitas Acmonenfis. Citat praeco voce maxima legatos
Acmonenfes. Procedit unus Afclepiades. Prodeant. Etiamne
prasconem mentiri coegifti ? Eft enim, credo, is vir ifte, ut
civitatis nomen fua audloritate fuftineat, damnatus turpiflimis
judiciis domi, notatus Hteris pubUcis : cujus de probris, adul-
teriis, ac ftupris, extant Acmonenfium literse -, quas ego non
folum propter longitudinem, fed etiam propter turpiflimam .
obfcoenitatem verborum, prastereundas puto. Dixit publice data
drachmarum ccvi millia. Dixit tantum : nihil oftendit, nihil
protuHt: fed adjunxit id, quod certe, quoniam erat domefticum,
docere debuit ; fe privatim drachmarum ccvi milHa dedifle.
Quantum fibi ablatum homo impudentiflimus dicit, tantum
nunquam eft aufus, ut haberet, optare.
Ab Aulo SextiHo dicit fe dedifle, et a fuis fratribus. Potuit
dare SextiHus : nam fratres quidem confortes funt mendicitatis.
Audiamus igitur SextiHum: fratres denique ipfi prodeant: quam
volent, impudenter mentiantur ; et, quod nunquam habuerint,dedifi^e fe dicant. Tamen aHquid fortafle coram produdti dicent,
in quo reprehendantur. Non deduxi, inquit, SextiHum. Cedo
tabulas : non deportavi. Fratres faltem exhibe : non denun-
tiavi. Quod ergo unus Afclepiades, fortuna egens, vita turpis,
ToM. V. Kk
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 264/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 265/623
PRO L. FLACCO. 259
cera deprehenfa, confiderem totius teftlmonii fidam audaciam
manifefto comprehenfam atque oppreffam teneri. Nunc vero
non infultabo vehementius, nec volitabo in hoc infolentius
neque in iftum nugatorem, tanquam in aUquem teflem, in-
vehar ; neque in toto Acmonenfium teftimonio, five hic con-
fidlum efl, ut apparet, five miflum domo eft, ut dicitur, com-
movebor. Etenim, quibus ego iflam laudationem remittam,
quoniam funt, ut Afclepiades dicit, leves, horum teflimonium
non pertimefcam.
XVn. Venio nunc ad Dorylenfium teflimonium ; qui pro-
dud:i tabulas fe pubhcas ad fpeluncas perdidifTe dixerunt. Opaflores, nefcio quos, cupidos literarum ! fi quidem nihil iflis,
praeter Hteras, abflulerunt. Sed aliud effe cauf^ fufpicamur, ne
forte ifti parum verfuti effe videantur. Poena efl, ut opinor,
Dorylenfium gravior, quam apud aUos, falfarum et corruptarum
literarum. Si veras protuUfTent, criminis nihil erat; fi falfas, erat
poena : belhfiimum putarunt, dicere amiffas.
Quiefcant igitur, et me hoc in lucro ponere, atque aUud
agere, patiantur. Non fmunt : fupplet enim ille nefcio quis, et
privatim dicit fe dediffe. Hoc vero ferri nullo modo potefl. Qui
de tabuHs pubHcisrecitat, iis,
quasin accufatoris poteflate
fue-runt, non debet habere aud:oritatem ; fed tamen judicium fieri
videtur, cum tabulae iHae ipfae, cujufquemodi funt, proferuntur.
Cum vero is, quem nemo veflrum vidit unquam, nemo, qui
mortaHs effet, audivit, tantum dicit, Dedi-, dubitatis, Judices,
quin ab hoc ignotifHmo Phryge nobiHfiimum civem vindicetis ?
Atque huic eidem nuper tres equites Romani honefli et graves,
cum in caufa HberaH eum, qui afferebatur, cognatum fuum effe
diceret, non crediderunt. Qui hoc evenit, ut, qui locuples teflis
doloris et fanguinis fui non fuerit, idem fit gravis au(ftor injuriae
pubHcas ?
Atque hic Dorylenfis nuper cum efferretur magna frequen-
tia, confeffuque veflro, mortis iUius invidiam in L. Flaccum
LaeHus conferebat. Facis injufte, LaeH, fi putas periculo noftro
K k 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 266/623
26o O R A T I O
vivere tuos contubernales ; praefertlm quod tua negligentla fac-
tum arbitremur : homini enlm Phrygl, qui arborem fici nun-
quam vidiffet, fifcinam ficorum objecifti. Cujus mors te ex
aliqua parte relevavit : edacem enlm hofpitem amififtl. Flacco
vero quid profuit, qul valuit tamdlu, dum huc prodiret ; mor-
tuus efl:, aculeo jam dimifib, ac didlo tefllmonio ? At iftud
columen adtionis tua3 Mithridates, pofteaquam, biduum retentus
teftis a nobis, efFudit, quae vokiit, omnia, reprehenfus, convic-
tus, fracftufque difceffit i ambulat cum lorlca : metuit homododus et fapiens, ne L. Flaccus nunc fcelere fe alhget, cumjam teflem Illum effugere non poffit; ut, qul ante didlum tefti-
monlum fibi temperarit, cum tamen ahquid affequl pofTet, Is
nunc Id agat, ut ad falfum avaritiae teftimonlum verum etiam
maleficii crimen adjungat. Sed de hoc tefle, totoque Mithrida-
tlco, difTeruIt et fubtihter et copiofe Q^Hortenfius : nos, ut
inftitulmus, ad rehqua pergamus.
XVIII. Caput efl omnium Grjecorum concltandorum, qui
cum accufatoribus fedet, Heraclides ille Temnltes, homo inep-
tus et loquax, fed, ut fibi vldetur, ita dodlus, ut etiam magif-
trum illorum fe effe dlcat ; et qui Ita fit ambltlofus, ut omnes
vos nofque quotldie perfalutet. Temnl ufque ad illam aetatem In
fenatum venlre non potult : et, qui fe artem dlcendi traditurum
etlam caeterls profiteatur, ipfe omnlbus turpIfTimis judicils con-
vldus efl.
Pari fehcitate una legatus venit Nicomedes, qui neque In
fenatum ulla conditione pervenire potult, et furtl, et pro focio,
damnatus efl. Nam princeps legationis Lyfanias adeptus eft or-
dinem fenatorium ; fed, cum rempubhcam nimium ampledtere-
tur, peculatus damnatus et bona et fenatorium nomen amlfit.
Hi tres etiam gerarll noflrl tabulas falfas effe voluerunt : nam
fervos novem fe profeffi funt habere, cum omnlno fine comitevenifient. Decreto fcribendo primum video afFuIfTe Lyfaniam :
cujus fratris bona, quod is populo non folvebat, prstore Flacco
pubhce venierunt. Prasterea Phlhppus efl, Lyfanlas gener, et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 267/623
PRO L. FLACCO. 261
Hermobius, cujus frater Poles item pecunias publicac eft con-
demnatus.
XIX. Dicunt fe Flacco, et iis, qui fimul effent, drachmarum
XV millia dediffe. Cum civitate mihi res eft acerrima, et confi-
cientiflima literarum ; in qua nummus commoveri nullus poteft
line quinque praetoribus, tribus quaeftoribus, quatuor menfariis,
qui apud illos a populo creantur. Ex hoc tanto numero dedudtus
efl nemo : et, cum illam pecuniam nominatim Flacco datam
referant, majorem etiam aliam cum huic iidem darent, in aedem
facram reficiendam, fe perfcripfifie dicunt : quod minime con-
venit. Nam aut omnia occuhe referenda fuerunt, aut aperte
omnia. Cum perfcribunt nominatim Flacco j nihil timent, nihil
verentur : cum operi pubUco referunt ; iidem homines fubito
eundem, quem contempferant, pertimefcunt. Si praetor dedit,
ut eft fcriptum, a quaeftore numeravit ; quaefi:or a menfa pubH-
ca ; menfa aut ex vectigaH, aut ex tributo. Nunquam erit iftud
fimile criminis, nifi mihi totam rationem omni et perfonarum
genere et literarum explicaris ; vel, quod efi: in eodem decreto
fcriptum, homines clarifllmos civitatis, ampUfiimis ufos hono-
ribus, hoc praetore circumventos. Cur hi neque in judicio ad-
funt, neque in decreto nominantur ? non enim credo fignificari
iRo loco illum, qui fe erigit, HeracUdem.
Utrum enim in clariflimis efl: civibus is, quem judicatum hic
duxit Hermippus ? qui hanc ipfam legationem, quam habet,
non accepit a fuis civibus, fed ufque Tmolo petivit -, cui nuUus
honos in fua civitate habitus eft unquam. Res autem ea, quas
tenuiflimis committebatur, huic uni in vita commifla fola efl:.
Cuftos, T. Aufidio prastore, frumento pubUco eft pofitus : pro
quo cum a P. Varino praetore pecuniam accepifl^et, celavit fuos
cives, ultroque iis fumptum intuUt. Quod pofteaquam Temni,Uteris a P. Varino miflis, cognitum atque patefad:um eft ; cum-que eadem de re Cn. Lentulus, qui cenfor fuit, Temnitarum
patronus, Uteras mififlTet : HeracUdem iftum Temni nemo poftea
vidit. Atque, ut ejus impudentiam perfpicere pofl^tis, caufam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 268/623
262 O R A T I O
ipfam, qu33 levifTimi hominis animum in Flaccum incitavit,
quoefo cognofcite.
XX. Fundum Cymasum Romae mercatus efl de pupillo Me-culonio. Cum verbis fe locupletem faceret, haberet nihil praeter
illam impudentiam, quam videtis, pecuniam fumpfit mutuam a
Sex. Stola, judice hoc noftro, primario viro, qui et rem agnofcit,
neque hominem ignorat ; qui tamen credidit P. Fulvii Veratii,
ledifTimi hominis, fide. Ei cum folveret, fumpfit a C. et M.Fuiiis, equitibus Romanis, primariis viris. Hic hercule cor-
nici oculum, ut dicitur : nam hunc Hermippum, hominem
eruditum, civem fuum, cui debebat effe notillimus, percuf^t ;
ejus enim fide fumpfit a Fufiis. Securus Hermippus Temnum
proficifcitur, cum ifte {eCe pecuniam, quam hujus fide fumpfe-rat, a difcipuhs fuis diceret Fufiis perfoluturum : habebat enim
rhetor ifle adolefcentes quofdam locupletes, quos dimidio red-
deret ftuhiores, quam acceperat, ubi nihii pofTent difcere, nifi
ignorantiam Hterarum,
Neminem quidem adeo infatuare potuit, ut ei nummumullum crederet. Itaque, cum Roma clam effet profe<ftus, mul-
tofque minutis mutuationibus fraudaviffet ; in Afiam venit,
Hermippoque percontanti de nomine Fufiano refpondet, fe om-
nem pecuniam Fufiis perfolvifTe. Interim, neque ita longo inter-
vallo, Hbertus a Fufiis cum Hteris ad Hermippum venit : pecu-
nia petitur ab Hermippo. Hermippus ab HeracHde petit : ipfe
tamen Fufiis fatisfacit abfentibus, et fidem fuam Hberat. Huncaefluantem et tergiverfantem judicio iUe perfequitur : a recupe-
ratoribus caufa cognofcitur.
NoHte exiftimare, Judices, non unam et eandem omnibus in
locis effe fraudatorum et infitiatorum impudentiam. Fecit eadem
omnia, quas noftri debitores folent : negavit {cCe. omnino verfu-
ram ullam feciffe Romae : Fufiorum fe atfirmavit nunquamomnino nomen audiffe : Hermippum vero ipfum, pudentiffi-
mum atque optimum virum, veterem amicum atque hofpitem
meum, fplendidifiimum atque ornatifrimum civitatis fuae, probris
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 269/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 270/623
264 O R A T I O
fcenore, fiducia tamen accepta, occupavifti : hanc fiduciam
commiiTam tibi dicis ; tenes hodie, ac poflides. Eum tu tef-
tem fpe recuperandi fundi paterni venire ad teftimonium di-
cendum coegifti ; qui quoniam teftimonium nondum dixit,
quidnam fit didiurus , expedlo . Novi genus hominum , novi
confuetudinem, novi Hbidinem. Itaque, etfi teneo, quid fit
dicere paratus, nihil tamen contra difputabo prius, quam dixe-
rit : totum enim convertet, atque aUa finget. Quamobrem et
ille fervet , quod paravit 3 et ego me ad id , quod attulerit,
integrum confervabo.
XXII. Venio nunc ad eam civitatem, in quam ego multa et
magna ftudia et ofiicia contuli ; et quam meus frater in primis
coHt atque diligit : quas fi civitas per viros bonos, gravefque
homines, querelas ad vos detuUfiet, paulo commoverer magis.
Nunc vero quid putem ? TraUianos Maeandrio caufam commi-fifie, homini egenti, fordido, fme honore, fine exiftimatione,
fine cenfu ? Ubi erant ilU, Pythodori, T^tideni , Lepifones,
ca^teri homines apud nos noti, inter fuos nobiles ? ubi iUa mag-
nifica et gloriofa oftentatio civitatis ? nonne elfet puditum, fi.
hanc caufam agerent fevere, non modo legatum, fed TraUianum
omnino, dici Masandrium ? huic taU legato, huic pubUco tefli,
patronum fuum jam inde a patre atque majoribus, L. Flaccum
madtandum civitatis teftimonio tradidifi^ent ?
Non eft ita, Judices, non efl profed:o. Vidi ego in quodamjudicio nuper Philodorum teflem TraUianum, vidi Parrhafium,
vidi Archidemum, cum quidem idem hic mihi Maeandrius
quafi miniftrator aderat, fubjiciens, quid in fuos cives, civi-
tatemque, fi veUem, dicerem : nihil enim iUo homine levius,
nihil egentius, inquinatius. Quare, fi hunc habent audorem
TraUiani doloris fui, fi hunc cuftodem Uterarum, fi hunc teftem
injurias, fi hunc au6;orem querelarum, remittant fpiritus, com-primant animos fuos, fedent arrogantiam, fateantur in Mffiandrii
perfona elTe expreflam faciem civitatis : fin iflum femper iUi ipfi
domi proterendum effe et conculcandum putaverunt ; definant
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 271/623
PRO L. FLACCO. 265
putare aud:oritatem elTe in eo teflimonio, cujus au(flor inven-
tus eH nemo.
XXIIL Sed exponam, quid in re fit, ut, quamobrem ifla
civitas neque fevere Flaccum oppugnarit, neque benigne defen-
derit, fcire pofTitis. Erat ei Caftriciano nomine irata ; de quo
toto refpondit Hortenfius : invita folverat Caftricio pecuniam,
jamdiu debitam. Hinc totum odium, hinc omnis offenfio. Quocum veniffet Lselius ad iratos, et illud Caflricianum vulnus di-
cendo refricuiffet ; exfiluerunt principes, neque in illa concione
adfuerunt, neque ipfius decreti ac teflimonii auftores effe volue-
runt. Ufque eo orba fuit ab optimatibus illa concio, ut prin-
ceps principum effet Masandrius j cujus lingua, quafi flabello fe-
ditionis, illa tum efl egentium concio ventilata.
Itaque civitatis pudentis, ut ego femper exiflimavi, et gravis,
ut ipfi exiftimari volunt, juflum dolorem querelafque cognofcite.
Quae pecunia fuerit apud fe, Flacci patris nomine, coUata a
civibus, hanc a fe effe ablatam queruntur. AHo loco quasram,
quid licuerit Flacco : nunc tantum a TralHanis requiro, quampecuniam a fe ablatam queruntur, fuamne dicant, fibi a civita-
tibus collatam in ufum fuum : cupio audire. Non, inquit, di-
cimus. Quid igitur ? delatam ad nos, creditam nobis, L. Flaccipatris nomine, ad hujus dies feflos atque ludos. Quid tum ?
Hanc te, inquit, capere non Hcuit. Jam id videro : fed primumillud tenebo. Queritur gravis , locuples , ornata civitas , quod
non retinet alienum : fpoliatam fe dicit, quod id non habet,
quod ejus non fuit. Quid hoc impudentius dici aut fingi potefl?
Deledum efl: oppidum, quo in oppido uno pecunia a tota Afia
ad honores L. Flacci poneretur : haec pecunia tota ab honoribus
tranflata efl in quaeflum et foenerationem ; recuperata efl multis
pofl annis.
XXIV. Quae civitati fada efl injuria ? At molefle fert civi-
tas. Credo : avulfum eft enim praeter fpem, quod erat fpe devo-
ratum, lucrum. At queritur. Impudenter facit: non enim omnia,
quae dolemus, eadem jure queri pofllimus. At accufat verbis
ToM. V. L 1
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 272/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 273/623
P R O L. F L A C C O. 267
Qua3 quldem a me fi, ut dicenda funt, dlcerentur, gravius
agerem, Judices, quam adhuc egi, quantam Aliaticis teflibus
fidem habere vos conveniret. Revocarem animos veftros ad Mi-thridatici belli memoriam, ad illam univerforum civium Roma-norum per tot urbes, uno pundto temporis, miferam crudelem-
que ca^dem : prastores noftros deditos, legatos in vincula con-
jedlos, nominis prope Romani memoriam cum veftigio imperii
non modo ex asdibus Graecorum, verum etiam ex literis, efle
deletam. Mithridatem Deum, illum Patrem, iUum Conferva-
torem Afiae, illum Evium, Nyfium, Bacchum, Liberum, no-
minabant. Unum atque idem erat tempus , cum L. Flacco
confuli portas tota Afia claudebat ; Cappadocem autem illum
non modo recipiebat fuis urbibus, verum etiam ultro vocabat.
Liceat haec nobis, fi oblivifci non poffumus, at tacere : liceat
mihi potius de levitate Graecorum queri, quam de crudelitate.
Audloritatem ifti habeant apud eos, quos effe omnino nolue-
runt : nam, quafcunque potuerunt, togatos interemerunt j no-
men civium Romanorum, quantum in ipfis fuit, fuftulerunt*
XXVL In hac igitur urbe fe jadtent, quam oderunt : apud
eos, quos inviti vident : in ea republica, ad quam opprimendam
non animus eis, fed vires defuerunt. Afpiciant hunc florem le-
gatorum, laudatorumque Fiacci, ex vera atque integra Graecia
tum fe ipfi expendant, tum cum his fe comparent; tum, fi
audebunt, dignitati horum componant fuam.
Adfunt Athenienfes, unde humanitas, dodrina, religlo, fru-
ges, jura, leges ortas, atque in omnes terras diftributae, putan-
tur: de quorum urbis poffeflione, propter pulchritudinem, etiam
inter Deos certamen fulffe proditum eft : quse vetuftate ea eft,
ut ipfa ex (efQ fuos cives genuifTe dicatur 3 et eorum eadem
terra parens, altrix, patria, dicatur : audorltate autem tanta
eft, ut jam fradum prope ac debilitatum Grxcix nomen hujus
urbis laude nitatur.
Adfunt Lacedaemonii : cujus civitatis fpedtata ac nobllitata
virtus non folum natura corroborata, verum etiam difciplina,
L 1 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 274/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 275/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 276/623
270 O R A T I O
minus per Sex. Caefium, equitem Romanum, caftlfTimum ho-
minem atque integerrimum : Laodiceaj viginti pondo paulo am-plius per hunc ipfum L. Peducaeum, judicem noftrum : Adru-
meti per Cn. Domitium, legatum:
Pergami non multum.Auri ratio conftat : aurum in aerario eft : furtum non repre-
henditur : invidia quaeritur : a judicibus oratio avertitur, vox in
coronam turbamque efFunditur. Sua cuique civitati rehgio, Laeli,
eft ; noftra nobis. Stantibus Hierofolymis, pacatifque Judaeis,
tamen iftorum religio facrorum a fplendore hiijus imperii, gra-
vitate nominis noftri, majorum inftitutis, abhorrebat : nunc
vero hoc magis, quod illa gens, quid de imperio noftro fentiret,
oftendit armis; quam cara Diis immortahbus eftet, docuit, quod
eft vidta, quod elocata, quod fervata.
XXIX. Quamobrem, quoniam, quod crimen efle voluifti, id
totum vides in laudem efle converfum ; veniamus jam ad civium
Romanorum querelas. Ex quibus fit fane prima Deciani. Quid
tibi tandem, Deciane, injuriae fadlum eft ? Negotiaris in libera
civitate. Primum patere me effe curiofum : quoufque negotia-
bere ? praefertim cum fis ifto loco natus. Annos jam triginta mforo verfaris ; fed tamen in Pergameno. Longo intervallo, ft
quando tibi peregrinari commodum eft, Romam venis : affers
faciem novam, nomen vetus, purpuram Tyriam ; in qua tibi
invideo, quod unis veftimentis tamdiu lautus es.
Verum efto : negotiari libet : cur non Pergami, Smyrnae,
TralUbus ? ubi et muhi cives Romani funt, et jus a noftro ma-
giftratu dicitur. Otium te deled:at : Htes, turba, praetor, odio
eft : Graecorum Ubertate gaudes. Cur ergo unus tu Apolloni-
denfes, amantiflimos populi Romani, fidelifljmofque focios, mi-
feriores habes, quam aut Mithridates, aut etiam pater tuus,
habuerit unquam ? cur his per te frui Hbertate fua, cur denique
effe Uberis, non Ucet ? Homines funt tota ex Afia frugaUflimi,
fandtiflimi, a Grsecorum luxuria et levitate remotifllmi, patres-
famiUas fuo contenti, aratores, rufticani : agros habent et natura
perbonos, et diUgentia culturaque mieUores. In hifce agris tu
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 277/623
PRO L. FLACCO. 271
praedia habere voluifti. Omnino mallem, (et magis erat tuum,
fi te craffi agri deled;abant) hic ahcubi in Cruftumino aut in
Capenati paravifles. Verum eflo : Catonis eft diftum, pedibus
eompenfari fecuniam. Longe omnino a Tiberi ad Caicum : quo
in loco etiam Agamemnon cum exercitu errafTet, nifi ducem
Telephum inveniilet. Sed concedo id quoque: placuit oppidum,
regio deledlavit : emiiTes.
XXX. Amyntas efl genere, honore, exiflimatione, pecunia,
princeps iUius civitatis. Hujus focrum, mulierem imbecilU con-
fiUi, fatis locupletem, peUexit Decianus ad i^i^ ; et, cum iUa,
quid ageretur, nefciret, in pofTeflione pradiorum ejus famiUam
fuam coUocavit : uxorem abduxit ab Amynta prasgnantem j qucC
peperit apud Decianum fiUam, hodieque apud Decianum eft et
uxor Amyntae, et fiUa.
Num quid harum rerum a me fingitur, Deciane ? Sciunt hac
omnes nobiles, fciunt boni viri, fciunt denique noftri homines,
fciunt mediocres negotiatores. Exurge, Amynta : repete a De-
ciano, non pecuniam, non praedia^ focrum denique fibi habeat;
reflituat uxorem ; reddat mifero patri fiUam. Nam membra,
quas debiUtavit lapidibus, fuflibus, ferro 3 manus, quas contu-
dit i digitos, quos confregit ; nervos, quos concidit, reflituere
non potefl : fiUam, iiUam, inquam, asrumnofo patri, Deciane,
redde.
Haec Flacco non probafTe te miraris ? Cui, quasfo, tandem
probafli ? Emptiones falfas , praediorum profcriptiones , cummuUercuUs aperta circumfcriptione fecifli . Tutor his rebus
Grascorum legibus adfcribendus fuit : Polemocratem fcriplifti
mercenarium et adminiflrum confiUorum tuorum. Addudus efl
in judicium Polemocrates de dolo malo, et de fraude, a Dione,
hujus ipfius tutelae nomine. Qui concurfus ex oppidis finitimis
undique ? qui dolor animorum ? quie querela ? Condemnatus
efl Polemocrates fententiis omnibus : irrits venditiones, irritas
profcriptiones. Non reftituis. Defers ad Pergamenos, ut iUi
reciperent in fuas Uteras pubUcas prseclaras profcriptiones et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 278/623
272 O R A T I O
emptiones tuas. Repudlant, rejiciunt. At qui homines ? Perga-
meni, laudatores tui. Ita enim mihi gloriari vifus es laudationc
Pergamenorumj quafi honorem majorum tuorum afTecutus elTes;
ethoc te fuperiorem putabas
effe,
quam La^Hum, quod tecivi-
tas Pergamena laudaret. Num honeftior eil: civitas Pergamena,
quam SmyrnGe ? At ne ipfi quidem dicunt.
XXXI. Vellem tantum habere otii, ut poiTem recitare pfe-
phifma Smyrnseorum, quod fecerunt in Caftricium mortuumprimum, ut in oppidum introferretur ; quod ahis non concedi-
tur : deinde, ut ferrent ephebi : poflremo, ut imponeretur aurea
corona mortuo. Haec P. Scipioni, clariffimo viro, cum elTet
Pergami mortuus, fadia non funt. At Caftricium quibus verbis,
Dii immortales ! Decus patrit^^ ornamentwn populi Romani,Jioremjuventutisy appellant. Quare, Deciane, fi cupidus es gloris, aha
ornamenta cenfeo quaeras.
Pergameni te deriferunt. Quid ? tu ludi te non intelhgebas,
£um libi haec recitabant, clariffimum virum, prseflantiffima fa-
pientia, fmgulari ingenio ? mihi crede, ludebant. Cum vero
coronam auream literis imponebant, re vera non plus aurum
tibi, quam monedulas, committebant; ne tum quidem hominumvenuftatem et facetias perfpicere potuifli ? Ifli igitur, ifli Perga-
meni, profcriptiones, quas tu afferebas, repudiaverunt. P. Or-bius, homo et prudens et innocens, contra te omnia decrevit.
XXXII. In P. Globulum, meum neceffarium, fuifti gratio-
fior. Utinam neque ipfum, neque me, poeniteret ! Flaccum in
curia decreviffent. Veridicas adjungis caufas inimicitiarum, quod
patri L. Flacci, asdiU curuH, pater tuus, tribunus plebis, diem
dixerit. At iftud ne ipfi quidem patri Flacci valde moleflum effe
debuit : praefertim cum ille, cui dies did:a efl, praetor poflea
fadtus fit, et conful ; ille, qui diem dixit, non potuerit priva-
tus in civitate confiflere. Sed, fi juflas inimicitias putabas, cur,
cum tribunus miUtum Flaccus eflet, in ejus legione miles fuifli,
cum tibi per leges miUtares effugere Uceret iniquitatem tribuni?
Cur autem praetor te, inimicum paternum, in confiUum vocavit?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 279/623
PRO L. FLACCO. 273
quae quidem quam fandte folita fint obfervari, fcitis omnes.
Nunc accufamur ab iis, qui in confilio nobis fuerunt. De-
crevit Flaccus. Num aliud, atque oportuit ? In liberos. Numaliter, ac cenfuit fenatus ? In abfentem decrevit. Cum ibidem
efles, cum prodire noUes : non eft hoc in abfentem reum.
Senatusconsultum, et decretum Flacci. Quid, fi non
decreviffet, fed edixiffet ? quis poflet vere reprehendere ? Numetiam fratris mei literas, plenifTimas humanitatis et asquitatis,
reprehenfurus es ? quas eafdem mulieri a me datas apud Patara-
nos requifivit. Recita literas Q^Ciceronis. Literje Q^Cice-RONis. Quid ? haec Apollonidenfes, occafione fada, ad Flaccum
detulerunt ? apud Orbium afta non funt ? ad Globulum delata
non funt ? Ad fenatum noflrum , me confule , nonne legati
Apollonidenfes omnia poflulata de injuriis unius Deciani detu-
lerunt ? Ad haec, praedia etiam in cenfu dedicavifli. Mitto, quod
aliena ; mitto, quod pofTefTa per vim ; mitto, quod convidta ab
Apollonidenfibus ; mitto, quod a Pergamenis repudiata^ mitto
etiam, quod a noflris magiflratibus in integrum reflituta; mitto,
quod nullo jure, neque in re, neque in pofTeflione tua.
Illud quaero, f intne ifta praedia cenfui cenfendo : habeant jus
civile : fmt , necne fmt , mancipi : fubfignari apud aerarium,
apud cenforem, pofTint : in qua tribu denique ifta prasdia cen-
fuifli ? Commififti, fi tempus aliquod gravius accidiffet, ut ex
iifdem prasdiis et Apollonide, et Romse, imperatum effet tribu-
tum. Verum efto : gloriofus fuifti : voluifti magnum agri mo-dum cenferi, et ejus agri, qui dividi plebi Romana^ non potefl.
Cenfus es praeterea numeratas pecunis centum triginta H-Smillia. Eam opinor tibi numeratam non effe abs te. Sed hsec
omitto. Cenfus es mancipia Amyntas : neque huic ullam in eo
fecifti injuriam : poftidet enim ea mancipia Amyntas.Ac
primo
quidem pertimuit, cum te audiffet fervos fuos effe cenfum : re-
tulit ad jurifconfultos. Conftabat inter omnes, fi aliena cenfendo
Decianus fua facere poffet, cum maxima habiturum effe * * *
* * * Deefi nonnihih
ToM. V, M m
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 280/623
274 O R A T I O
XXXIII. Habetis caufam inimicitiarum ; qua caufa inflam-
matus Decianus ad Laelium detulerit hanc opimam accufatio-
nem. Nam ita queftus efl Lailius , cum de perfidia Deciani
diceret : Qui mihi aud:or fuit, qui caufam ad me detulit, quemego fum fecutus, is a Flacco corruptus eft, is me deferuit ac
prodidit. Siccine tu au(ftor tandem eum, cui tu in confilio
fuiffes , apud quem omnes gradus dignitatis tuae retinuifiTes,
pudentifllmum hominem, nobiHfiima familia natum, optime de
republica meritum, in difcrimen omnium fortunarum vocavifti ?
Scilicet defendam Decianum ; qui tibi in fufpicionem nullo fuo
deUdto venit. Non eft, mihi crede, corruptus. Quid enim fuit,
quod ab eo redimeretur ? ut duceret judicium ? cui fex horas
omnino lex dedit. Quantum tandem ex his horis detraheret, fi
tibi morem gerere voluifTet ? Nimirum illud eft, quod ipfe fuf-
picatur. Invidifti ingenio fubfcriptoris tui. Quod ornabat facile
locum , quem prehenderat , et acute teftes interrogabat , aut
circumveniebat ; fortafi!e fecifti et tu , et populi fermo , ne
exciperes. Idcirco Decianum ufque ad coronam appHcuifti.
Sed, ut hoc verifimile eft, ita haud verifimile, Decianum a
Flacco efi"e corruptum.
Ita fcitote, Judices, efife caetera : vel quod ait Luceius, L.
Flaccum fibi dare cupifi^e, ut a fide fe abduceret, feftertiumvicies. Et eum tu accufas avaritiae, quem dicis feftertium vicies
voluifiie perdere ? Nam quid emebat, cum te emebat ? ut ad fe
tranfires ? quam partem caufae tibi daremus ? An, ut enuntiares
confiha Laehi ? qui teftes ab eo prodirent ? Quid ? nos non vl-
debamus habitare una ? quis hoc nefcit ? tabulas in LaeUi potef-
tate fuifi^e, num dubium eft ? An, ne vehementer, ne copiofe,
accufares ? Nunc facis fufpicionem : ita enim dixifti, ut nefcio
quid abs te impetratum efiTe videatur.
XXXIV. At enim Androni SextlHo gravis injurla fa6la eft,
et non ferenda; quod, cum efiTet uxor ejus Valeria inteftato
mortua, fic egit eam rem Flaccus, quafi ad ipfum hereditas
pertineret. In quo quid reprehendas, fcire cupio. Quod falfum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 281/623
PRO. L. FLACCO. 275
intenderit ? qui doces ? Ingenua, inquit, fuit. O peritum juris
hominem ! Quid ? ab ingenuis mulieribus hereditates lege non
veniunt ? In manum , inquit , convenerat. Nunc audio : fed
quaero, ufu, an coemptione. Ufu non potuit : nihil enim poteft
de tutela legitima fine omnium tutorum aud;oritate diminui.
Coemptione ? omnibus ergo audloribus : in quibus certe Flac-
cum fuifle non dices.
Relinquitur illud, quod vociferari non deftitit, non debuifle,
cum prastor effet, fuum negotium agere, aut mentionem facere
hereditatis. Maximas audio tibi, L. Luculle, qui de L. Flacco
fententiam laturus es, pro tua eximia liberaHtate, maximifque
beneficiis in tuos, venifTe hereditates, cum Afiam provinciam
confulari imperio obtineres. Si quis eas fuas effe dixiffet, con-
cefliffes ? Tu, T. Vedli, li qua tibi in Africa venerit hereditas,
ufu amittes ? an tuum, nulla avaritia, falva dignitate, retine-
bis ? At iftius hereditatis, jam Globulo pra^tore, Flacci nomine
petita poffeffio efl. Non igitur impreffio, non occafio, non vis,
non tempus, non imperium, non fecures, ad injuriam facien-
dam Flacci animum impulerunt.
Itaque eodem etiam M. Lurco, vir optimus, meus famiUaris,
convertit aculeum teflimonii fui : negavit, a privato pecuniam
in provincia praetorem petere oportere. Cur tandem, M. Lurco,
non oportet ? Eripere, extorquere, accipere contra leges, non
oportet : petere non oportere nunquam oftendes, nifi docueris
non licere. An legationes fumere liberas, exigendi caufa, licut
et tu ipfe nuper, et multi viri boni faspe fecerunt, redlum eft ?
quod ego non reprehendo ; focios video queri : praetorem, fi
hereditatem in provincia non reHquerit, non folum reprehenden-
dum, verum etiam condemnandum, putas ? Doti, inquit, Va-
leria pecuniam omnem fuam dixerat.XXXV. Nihil iflorum explicari potefl, nifi oftenderis, illam
in tutela Flacci non fuiffe : fi fuit, quaecunque fme hoc audtore
€ft didta dos, nuUa efl. Sed tamen Lurconem, quanquam pro fua
dignitate moderatus efl in teflimonio dicendo rehgioni fua^
M m 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 282/623
276 O R A T I O
tamen iratum Flacco efTe vldiftis. Neque enim occultavlt cau-
fam iracundias fuse, neque reticendam putavlt : queflus eft, li-
bertum fuum, Flacco praetore, cffe damnatum. O conditiones
miferas adminiftrandarum provinciarum ! in quibus diligentia
plena fimultatum eft, negligentia vituperationum : ubi feveritas
periculofa eft ; liberalitas ingrata : fermo infidiofus ; aiTentatio
perniciofa: frons omnium familiaris j multorum animus iratus:
iracundiae occultae ; blanditias apertas : venientes prastores expec-
tant, praefentibus inferviunt, abeuntes deferunt. Sed omittamus
querelas, ne noflrum confilium in praetermittendis provinciis
laudare videamur.
Literas mifit de villlco P. Septlmli , homlnls ornatl , qui
villicus caedem fecerat : Septimlum ardentem iracundia videre
potuiflls. In Lurconls libertum judlclum ex edldlo dedit : hoflis
efl Lurco. Quld igitur homlnum gratioforum fplendldorum-
que libertis fult Afia tradenda ? An fimultates nefcio quas cumlibertis veftris Flaccus exercet ? An vobis in veflris veflrorum-
que caufis feverltas odio efl 5 eandem laudatis, cum de nobis
judicatls ?
XXXVL At Ifte Andro, fpollatus bonls, ut dlcltls, ad di-
cendum teflimonium non venit. Quid, fi veniat ? Decifionls
arbiter C. Caeciilus fuit :
quofplendore vlr,
quafide,
quareli-
gione ? Obfignator C. Sextilius, Lurconis fororis fillus : homoet pudens, et conflans, et gravis. Si vis erat, fi fraus, fi metus,,
fi circumfcriptio ; quis padtionem fieri, quis adeffe iftos, coegit ?
Quid, fi ifta omnis pecunia huic adolefcentulo, L. Flacco, red-
dita eft ? fi petita ? fi redadta ? fi per hunc Antiochum, pater-
num hujus adoiefcentis Ubertum, feni illi Flacco probatifHmum ?
videmurne non folum avarltlas crimen effugere, fed etiam Ube-
ralitatis laudem affequi fingularem ? Communem enim heredita-
tem, qu23 asquallter ad utrumque lege veniffet, concefUt adolef-centi, propinquo fuo : nihil ipfe attigit de Valerlanis bonis :
quod flatuerat facere, addud:us hujus pudore, et non amplifi]-
mis patrimonii copiis, Id non folum fecit, fed etiam prolixe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 283/623
PRO L. FLACCO. 277
cumulateque fecit. Ex quo intelligi debet, eum contra leges
pecunias non cepiffe, qui tam fuerit in hereditate concedenda
liberalis.
At Falcidianum crimen eft ingens : talenta quinquaginta fe
Flacco dicit dediffe. Audiamus hominem. Non adeft. Quomo-do igitur dicit ? Epiftolam mater ejus profert, et alteram foror
fcriptum ad fe dicunt efte ab illo , tantam pecuniam Flacco
datam. Ergo is, qui fi aram tenens juraret, crederet nemo, per
epiftolam, quod volet, injuratus probabit ? At qui vir ? quamnon amicus fuis civibus ? qui patrimonium fatis lautum, quod
hic nobifcum conficere potuit, Graecorum conviviis maluit dif-
fipare. Quid attinuit relinquere hanc urbem ? Hbertate tam prae-
clara carere ? adire periculum navigandi ? quafi bona comefle
Roms non liceret. Nunc denique materculs; fuas feftivus filius,
aniculas minime fufpiciofas , purgat fe per epiftolam , ut eampecuniam, qua cum trajecerat, non confumpfifie, fed Flacca
dedifiie, videatur.
XXXVIL At frudus ifti Trallianorum Globulo prastore ve-
nierunt : Falcidius emerat H-S nongentis milHbus. Si dat tan-
tam pecuniam Flacco, nempe idcirco dat, ut rata fit emptio.
Emitigitur aliquid,
quodcerte
muhopluris efi^et: dat
dehicro^,
nihil detrahit de vivo : minus igitur lucri facit. Cur Albanumvenire jubet ? cur matri praeterea blanditur ? cur epiftoHs et
fororis et matris imbeciUitatem aucupatur ? Poftremo, cur non
audimus ipfum ? Retinetur, credo, in provincia : mater negat
venifiTet, inquit, fi effet denuntiatum. Tu certe coegifi^es, fi
uHum fi.rmamentum in iHo tefte pofuifi^es. Sed hominem ab
negotio abducere noluifti: magnum erat ei certamen propofitum,
magna cum Graecis contentio -, qui tamen, ut opinor, jacent
vidti : nam ifte unus totam Afiam magnitudine poculorum, bi-
bendoque, fuperavit. Sed tamen quis tibi, LaeH, de epiftoHs
iftis indicavit ? MuHeres negant fe fcire qui fis. Ipfe igitur iHe
tibi, fe ad matrem et fororem fcripfifi^e, narravit ? An etiam
fcripfit oratu tuo ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 284/623
278 O R A T I O
At vero M. i^butium, et conftantifTimum et pudentillimum
hominem, Falcidii affinem, nihil interrogas ? nihil ejus gene-
rum, pari iide prasditum, C. ManiUum ? qui profeclo de tanta
pecunia, fi eflet data, nihil audiffe non poffet. His tu igitur
epiftolis , Deciane , recitatis , his muherculis produdtis , illo
abfente au(ftore laudato, tantum te crimen probaturum putafti
prsefertim cum ipfe, non deducendo Falcidium, judicium fece-
ris , plus falfam epiftolam habituram ponderis , quam ipfius
prasfentis ficlam vocem, et fimulatum dolorem ?
XXXVIII. Sed quid ego de epiftolis Falcidii, aut de Androne
Sextilio, aut de Deciani cenfu, tamdiu difputo et expoftulo ; de
falute omnium noftrum, de fortunis civitatis, de fumma reipub-
licce, taceo?
quam vos univerfamin
hoc judicio veftris hume-ris, veftris, inquam, humeris, Judices, fuftinetis. Videtis, in quo
motu temporum, quanta in converfione rerum, ac perturbatione,
verfemur. Cum alia multa certi homines, tum hoc vel maxime,
moHuntur, ut veftrae quoque mentes, veftra judicia, veftraj fen-
tentiae, optimo cuique infeftiffim^ atque inimiciffimae reperian-
tur. Gravia judicia, pro reipublicae dignitate, multa de conjura-
torum fcelere feciftis : non putant fatis converfam rempubUcam,
nifi in eandem impiorum pcenam optime meritos cives detrufe-
rint. Oppreflus eft C. Antonius. Efto : habuit quandam ille
infamiam fuam : neque tamen ille ipfe, pro meo jure dico,
vobis judicibus damnatus efi^et : cujus damnatione fepulcrum
L. CatiHnae, fioribus ornatum, hominum audaciffimorum, ac
domefticorum hoftium, conventu epuhfque celebratum eft: jufta
CatiUnae fad:a funt. Nunc a Flacco LentuU poenee per vos ex-
petuntur. Quam poteftis P. Lentulo, qui vos, in complexu
Uberorum conjugumque veftrarum trucidatos, incendio patriae
fepeUre conatus eft, madlare vid:imam gratiorem, quam fi L.
Flacci fanguine iUius nefarium in nos omnes odium fatura-
veritis ?
Litemus igitur Lentulo , parentemus Cethego , revocemus
€Je(^os : nimias pietatis et fummi amoris in patriam viciflim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 285/623
PRO L. FLACCO. 279
nos poenas, fi ita placet, fufFeramus. Nos jam ab Indicibus no-
niinamur : in nos crimina finguntur : nobis pericula comparan-
tur : quse fi per alios agerent ; fi denique per populi nomen ci-
vium imperitorum multitudinem concitafTent ; sequiore animoferre pofTemus : illud vero ferri non potefl, quod per fenatores,
et per equites Romanos, qui hasc omnia pro falute omniumcommuni confilio, una mente atque virtute, gefferunt, harum
rerum audlores, duces, principes, fpoHari omnibus fortunis, ac
de civitate expelli , poffe arbitrantur. Etenim populi Romaniperfpiciunt jam mentem et voluntatem : omnibus rebus, quibus
potell, populus Romanus fignificat, quid fentiat : nulla varietas
efl inter homines opinionis, nulla voluntatis, nuUa fermonis.
Quare , fi quis illuc me vocat , venio : populum Romanumdifceptatorem non modo non recufo, fed etiam depofco. Vis
abfit ', ferrum ac lapides removeantur 3 operae faceffant ; fervitia
fileant. Nemo erit tam injuflus, qui me audierit, fi modo liber
et civis, quin potius de praemiis meis, quam de pcena, cogitan-
dum putet.
XXXIX. O Dii immortales ! quid hoc miferius ? Nos, qui
P. Lentulo ferrum et flammam de manibus extorfimus, impe-
ritae multitudinis judicio confidimus ; ledtiflimorum civium et
ampHflimorum fententias pertimefcimus. M'. Aquihum patres
noflri , muhis avaritias criminibus teflimoniifque convidtum
quia cum fugitivis fortiter belhim gefferat, judicio hberaverunt.
Conful ego nuper defendi C. Pifonem : qui, quia conful fortis
conflanfque fuerat, incolumis efl reipubHcas confervatus. De-
fendi item conful L. Murenam, confulem defignatum : nemoiUorum judicum, clarifTimis viris accufantibus, audiendum fibi
de ambitu putavit, cum, bellum jam gerente Catihna, omnes,
me audtore, duos confules Kalendis Januarii fcirent effe opor-
tere. Innocens et bonus vir, et omnibus rebus ornatus, bis hoc
anno, me defendente, abfolutus efl A. Thermus. Quanta, rei-
pubhcae caufa, laetitia popuH Romani, quanta gratulatio, confe-
cuta efl ? Semper graves et fapientes judices in rebus judicandisa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 286/623
28o O R A T I O
quid utilitas civitatis, quid communis falus, quid reipublicas
tempora pofcerent, cogitaverunt. Cum tabella vobis dabitur,
Judices, non de Flacco dabitur folum : dabitur de ducibus auc-
toribufque confervandae civitatis ; dabitur de omnibus bonis ci-
vibus ; dabitur de vobifmetipfis ; dabitur de liberis veftris, de
vita, de patria, de falute communi. Non judicatis in hac caufa
de exteris nationibus, non de fociis ; de vobis, ac veftra repub-
iica, judicatis.
XL. Quod fi provinciarum vos ratio magis movet, quamveftra ; ego vero non modo non recufo, fed etiam poftulo, ut
provinciarum audloritate moveamini. Etenim opponemus Afias
provinciae primum magnam partem ejufdem provinciae, quas pro
hujus periculis legatos laudatorefque mifit ; deinde provinciam
Galliam, provinciam Cihciam, provinciam Hifpaniam, provin-
ciam Cretam. Graecis autem, Lydis, et Phrygibus, et Mylis,
obfiftent Maflihenfes , Rhodii , Lacedaemonii , Athenienfes ,
cund:a Achaia, Theffalia, Bceotia. Septimio et CaeHo, teftibus,
P. ServiHus et A. Metellus, hujus pudoris integritatifque teftes,
rcpugnabunt. Afiaticae jurifdiftioni urbana jurifdidtio refponde-
bit : annui temporis criminationem omnis aetas L. Flacci, et
perpetua vita, defendet. Et, fi prodeffe L. Flacco, Judices, de-
bet, quod fe tribunum militum, quod qua^ftorem, quod lega-tum, imperatoribus clariflimis, exercitibus ornatifiimis, provin-
ciis gravifiimis, dignum fuis majoribus prsftitit ; profit, quod
hic, vobis videntibus, in pericuUs communibus omnium vef-
trum fua pericula cum meis conjunxit : profint honeftiflimorum
municipiorum coloniarumque laudationes : profit etiam fenatus
popuHque Romani pra^clara et vera laudatio.
O nox iUa, quae pene aeternas huic urbi tenebras attuHfti !
cum GaUi ad bcHum, CatiHna ad urbem, conjurati ad ferrum
et fiammam, vocabantur j cum ego te, Flacce, caekim nodtem-que conteftans, flens flentem obteftabar -, cum tuae fidei optimce
et fpeftatifTimae falutem urbis et civium commendabam. Tu,
tum , Flacce , praetor , communis exitii nuntios cepifti ; tu
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 287/623
PRO L. FLACCO. 281
inclufam in literis reipublicae peftem deprehendifti i tu periculo-
rum indicia, tu falutis auxilia, ad me et ad fenatum attulifti.
Qua3 tibi tum gratise funt a me adas ? quse ab fenatu ? quaa a
bonis omnibus ? quis tibi, quis C. Pontinio, fortiffimo viro,
quemquam bonum putaret unquam non falutem, verum hono-
rem uUum, denegaturum ? O nonae illae Decembres, quse, mcconfule, fuiftis ! quem ego diem vere natalem hujus urbis, aut
certe falutarem, appellare poflum.
XLL O nox illa, quam ifle eft dies confecutus, faufta huic
urbi ! miferum me, metuo ne funefta nobis. Qui tum animus
L. Flacci, (nihil dicam enim de me) qui amor in patriam, quas
virtus, qu£E gravitas, extitit ? Sed quid ea commemoro, quae
tum, cum agebantur, uno confenfu omnium, una voce populi
Romani, uno orbis terrae teftimonio, in caelum laudibus effere-
bantur ? nunc vereor, ne non modo non profint, verum etiam
aliquid obfmt. Etenim multo acriorem improborum interdum
memoriam efle fentio, quam bonorum. Ego te, fi quid gravius
acciderit , ego te , inquam , Flacce , prodidero : mea dextera
illa, mea fides, mea promifla, cum te, fi rempublicam con-
fervaremus , omnium bonorum praefidio , quoad viveres , non
modo munitum, fed etiam ornatum, fore polhcebar. Puta.i,
fperavi, etiam fi honos nofter vobis vihor fuiftet, falutem certe
caram futuram.
At, L. Flaccum quidem, Judlces, fi, quod Dii immortales
omen avertant ! gravis injuria afflixerit ; nunquam tamen pro-
fpexLfle veftrae faluti, confuluifiie vobis, liberis, conjugibus, for-
tunis veftris, poenitebit : femper ita fentiet, talem fe animumet generis dignitati, et pietati fuae, et patriae, debuifi^e. Vos ne
poeniteat tali civi non pepercilTe, per Deos immortales ! Judices,
providete. Quotus enim quifque eft, qui hanc in repubHcafedtam fequatur, qui vobis, qui veftri fimilibus, placere cupiat,
qui optimi atque ampHfilmi cujufque homlnis atque ordinis
audtoritatem magni putet -, cum illam viam fibi videant expedi-
tiorem ad honores, et ad omnia, quae concupiverunt ?
ToM. V. N n .
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 288/623
282 O R A T I O, &CC.
XLII. Sed cffitera fint eorum ; fibi habeant poteftatem, fibi
honores, fibi caeterorum commodorum fijmmas facultates: liceat
iis, qui hasc falva eife voluerunt, ipfis efi^e falvis. Nolite, Judices,
exifi:imare, eos, quibus integrum efi:, qui nondum ad honores
accefi^erunt, non expedare hujus exitum judicii. Si L. Flacco
tantus amor in bonos omnes, tantum in rempublicam fi:udium,
calamitati fuerit ; quem pofl:hac tam amentem fore putatis, qui
non illam viam vitas, quam ante praecipitem et lubricam efife
ducebat , huic planse et fiiabili prasponendam efiTe arbitretur ?
Quod fi talium civium vos, Judices, taedet ; ofiiendite : muta-
bunt fententiam, qui potuerint ; conftituent, quid agant, quibus
integrum eft : nos, qui jam progrefii fumus, hunc exitum nof-
trae temeritatis feremus. Sinhoc animo quam
plurimos efife
vultis, declarabitis hoc judicio, quid fentiatis.
Huic , huic mifero puero, veftro ac liberorum veftrorum
fupplici, Judices , hoc judicio vivendi praecepta dabitis. Cui
fi patrem confervatis ; qualis ipfe debeat effe civis, praefcribetis
fm eripitis 5 oftendetis, bonae rationi, et conftanti, et gravi,
nuUum a vobis fru(5lum effe propofitum. Qui vos, quoniam eft
id aetatis, ut fenfum jam percipere poflit ex moerore patrio,
auxilium nondum patri ferre pofiit, orat, ne fuum ludtum patris
lacrymis, patris mcerorem fuo fletu, augeatis. Qui etiam meintuetur, me vultu appellat, meam quodammodo flens fidem
implorat ; ac repetit eam, quam ego patri fuo quondam pro
falute patriae fpoponderim , dignitatem. Miferemini familiae
Judices, miferemini fortifiimi patris, miferemini fiiii : nomenclarifiimum et fortiflimum, vel generis, vel vetuftatis, vel ho=
minis caufa, reipubUcaB refervate»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 289/623
[ 283 ]
P R O
P. S Y L L A
O R A T I O XXV.
L l\/r AXIME vellem, Judices, ut P. Sylla et antea dig-
JLVX nitatis fux fplendorem obtinere, et poft calamitatem
acceptam modeftia? frudtum aliquem potuiflet percipere. Sed,
quoniam ita tulit cafus infeftus, ut ampliffimo in honore cumcommuni ambitionis invidia, tum fmgulari Autronii odio, ever-
teretur ; et in his priftin^ fortunas reliquiis miferis, et afflidlis,
tamen haberet quofdam, quorum animos ne fupplicio quidem
fuo fatiare pofTet : quanquam ex hujus incommodis magnamanimo moleftiam capio, tamen in caeteris mahs facile patior ob-
latum mihi tempus , in quo viri boni lenitatem meam miferi-
cordiamque, notam omnibus quondam, nunc, quafi intermiffam,
agnofcerent ; improbi ac perditi cives , redomiti atque vidli
praecipitante repubhca , vehementem me fuilTe atque fortem
confervata, mitem ac mifericordem, faterentur.
Et, quoniam L. Torquatus, meus famiharis ac neceflarius,
Judices, exiftimavit, fi noflram in accufatione fua neceffitatem
familiaritatemque violafiet, ahquid fe de au<^oritate meae defen-
fionis polTe detrahere; cum hujus periculi propulfatione conjun-
gam defenfionem ofiicii mei. Quo quidem genere non utererorationis, Judices, hoc tempore, fi mea folum intereffet : mul-
tis enim mihi locis et data facultas efl, et faspe dabitur, de mealaude dicendi. Sed, ut ille, Judices, quantum de mea audoritate
diripuifTet, tantum fe de ejus prsefidiis deminuturum fperavitj
N n a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 290/623
284 O R A T I O
fic hoc ego fentio, fi mel fadli rationem vobis, conftantiamque
hujus officii ac defenfionis , probavero, caufam quoque me P»
Syllag probaturum.
Ac primum abste illud,
L.Torquate, qusero, cur
mea
casteris clariffimis viris, ac principibus civitatis, in hoc officio,
atque in hoc defenfionis jure, fecernas. Quid enim eft, quamob-
rem abs te Q^Hortenfii fadtum, clariffimi viri atque ornatiffimi
civis, non reprehendatur, reprehendatur meum ? Nam, fi ini-
tum eft confiHum a P. Sylla inflammandae civitatis, hujus extin-
guendi imperii, delend^ urbis ; mihi majorem hae res dolorem,
quam Q^Hortenfio, mihi majus odium, afferre debent ? meumdenique gravius efte judicium, qui adjuvandus in his caufis, qui
oppugnandus, qui defendendus, qui deferendus, effe videatur ?
II. Ita, inquit : tu enim inveftigafti, tu patefecifti, conjura-
tionem. Quod cum dicit, non attendit, eum, qui patefecerit,
hoc curafle, ut id omnes viderent, quod antea fuiflet occultum.
Quare ifta conjuratio, fi patefadta per me eft, tam patet Hor-
tenfio, quam mihi. Quem cum videas, hoc honore, audloritate,
virtute , confiho praeditum , non dubitaffe , quin innocentem
P. Syllam defenderet ; quaero, cur, qui aditus ad caufam Hor-
tenfio patuerit, mihi interclufus effe debuerit. Quaero illud
etiam, fi me, qui defendo, reprehendendum putas effe, quid
tandem de his exiftimas fummis viris et clariflimis civibus, quo-
rum ftudio et dignitate celebrari hoc judicium, ornari caufam,
defendi hujus innocentiam, vides ? non enim una eft ratio de-
fenfionis ea , quas pofita eft in oratione : omnes , qui adfunt
qui laborant, qui falvum volunt, pro fua parte atque au(3:oritate
defendunt.
An vero, in quibus fubfelHis haec ornamenta ac lumina rei-
pubhcae viderem, in his me apparere nollem, quorum ego opera
illum in locum, atque in hanc celfiffimam fedem dignitatis atque
honoris, multis meis ac magnis laboribus et pericuHs, afcen-
diffem ? Atque, ut inteUigas, Torquate, quem accufes, fi te id
ofFendit , quod ego , qui hoc genere quaeftionis defenderim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 291/623
PRO P. SYLLA. 285
neminem, non defim P. Syllas ; recordare de caeterls, quos ad-
efle huic vides : intelliges et de hoc, et de casteris, judicium
meum et horum par atque unum fuifle.
Quis noftrum adfuit Vargunteio ? nemo : ne hic quidem Q^Hortenfius, praefertim qui illum folus antea de ambitu defen-
diffet : non enim jam fe ullo officio cum illo conjundum arbi-
trabatur, cum ille, tanto fcelere commiifo, omnium officiorum
focietatem diremiflet. Quis noftrum Ser. Syllam, quis P. Len-
tulum, quis M. Leccam, quis Cornelium, defendendum puta-
vit ? quis his horum adfuit ? nemo. Quid ita ? quia caeteris in
caufis etiam nocentes viri boni, fi necefi^arii funt, deferendos
efi!e non putant : in hoc crimine non folum levitatis efl culpa,
verum etiam quasdam contagio fceleris, fi defendas eum, quemobfi:rid:um efi^e patriae parricidio fufpicere. Quid ? Autronio
nonne fodales , non collegae fui , non veteres amici , quorum
ille copia quondam abundarat, non hi omnes, qui funt in re-
pubUca principes, defuerunt ? Immo etiam tefi:imonio plerique
Iseferunt : fi:atuerant, tantum illud efi^e maleficium, quod non
modo non occultari per fe, fed etiam aperiri illufi:rarique, de-
beret.
IILQuamobrem
quid efi:,
quodmirere, fi
cumiifdem
mein
hac caufa vides adefi^e, cum quibus in caeteris intelligis abfuifi^e ?
Nifi vero me unum vis ferum praeter caeteros, me afperum,
me inhumanum, exifi:imari ; me fingulari immanitate et cru-
delitate praeditum. Hanc mihi tu fi, propter res meas gefi:as,
imponis in omni vita mea perfonam , Torquate , vehementer
erras : me natura mifericordem, patria feverum ; crudelem nec
patria, nec natura, efie voluit. Denique ifi:am ipfam perfonam
vehementem et acrem, quam mihi tum tempus et refpublica
impofuit, jam voluntas, et natura ipfa, detraxit : illa enim adbreve tempus feveritatem pofi:ulavit -, haec in omni vita miferi-
cordiam lenitatemque defiderat.
Quare nihil efi:, quod ex tanto comitatu virorum ampliffi-
morum me unum abftrahas. Simplex officium, atque una eft
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 292/623
286 O R A T I O
bonorum omnium caufa. Nihil erit, quod admirere pofthacj
li in ea parte, in qua hos animadverteris, me videbis. Nulla
eft enim in republica caufa mea propria : tempus agendi fuit
magis mihi proprium, quam csteris j doloris vero, et timoris,
et periculi, fuit illa caufa communis. Neque enim princeps tunc
ad falutem efle potuiffem, fi effe alii comites noluiffent. Quare
neceffe efl , quod mihi confuli prascipuum fuit praster alios , id
jam privato cum caeteris effe commune. Neque ego hoc par-
tiendae invidiae, fed communicandae laudis, caufa loquor : oneris
mei partem nemini impertio -, gloriae, bonis omnibus.
In Autronium teflimonium dixifli, inquit : Syllam defendis.
Hoc totum ejufmodi efl, Judices, ut, fi ego fim inconftans ac
levis ,
necteftimonio
iidemtribui convenerit , nec defenfioni
audloritatem. Sin efl in me ratio reipubhcae, rehgio privati
ofiicii, fludium retinendae voluntatis bonorum ; nihil minus ac-
cufator debet dicere, quam a me defendi Syllam, teflimonio
laefum effe Autronium. Videor enim non folum fludium ad de-
fendendas caufas, verum opinionis ahquid et audloritatis, aiferre:
qua et moderate ego utar, Judices, et omnino non uterer, fi ille
me non coegifTet.
IV. Duae conjurationes abs te, Torquate, conflituuntur : una,
qua?, Lepido et Volcatio confuUbus, patre tuo confule defignato,
fadla efle dicitur ; aUera, quae me confule. Harum in utraque
Syllam dicis fuiffe. Patris tui , fortifiimi viri , atque optimi
confuHs, fcis me confiHis non interfuiffe ; fcis me, cum mihi
fummus tecum ufus effet, tamen illorum expertem temporum
et fermonum fuiffe : credo, quod nondum penitus in repubHca
verfabar, quod nondum ad propofitum mihi finem honoris per-
veneram, quod mea me ambitio et forenfis labor ab omni illa
cogitatione abflrahebat.
Quis ergo intererat veflris confiHis ? Omnes hi, quos vide$
huic adeffe, et in primis Q^Hortenfius : qui, cum propter ho-
norem ac dignitatem, atque animum eximium in rempubHcam,
tum propter fummam famiHaritatem, fummumque amorem in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 293/623
PRO P. SYLLA. 287
patrem tuum, tum communibus tum praccipuis patris tui peri-
culis commovebatur. Ergo iftius conjurationis crimen defenfum
ab eo eft, qui interfuit, qui cognovit, qui particeps et confilii
veftri fuit, et timoris : cujus in hoc crimine propulfando cumefTet copiofiffima atque ornatiffima oratio, tamen non minus
inerat audloritatis in ea, quam facultatis. Illius igitur conjura-
tionis, quae fadla contra vos, delata ad vos, a vobis prolata, effc
dicitur, ego teftis effe non potui : non modo enim nihil comperi,
fed vix ad aures meas iftius fufpicionis fama pervenit.
Qui vobifcum in confiHo fuerunt, qui vobifcum illa cogno-
runt, quibus ipfis pericuUim tum conflari putabatur, qui Au-tronio non adfuerunt , qui in illum teftimonia gravia dixerunt y
hunc defendunt, huic adfunt, in hujus periculo declarant, fe
non crimine conjurationis , ne adefTent caeteris , fed hominummaleficio , deterritos effe. Mei confulatus autem tempus , et
crimen maximse conjurationis, a me defendetur. Atque inter
nos partitio non eft fortuito, Judices, nec temere fadta : fed,
cum videremus, eorum criminum nos patronos adhiberi, quo-
rum tefles efTe pofTemus, uterque noflrum id fibi fufcipiendum
putavit, de quo aliquid fcire ipfe atque exiflimare potuifTet.
V. Et, quoniam de criminibus fuperioris conjurationis Hor-
tenfium diligenter audiflis, de hac conjuratione, quas me confule
fadla eft, hoc primum attendite. Muha, cum effem conful, de
fummis reipublicae pericuHs audivi, multa qu^fivi, multa cog-
novi: nullus unquam de Sylla nuntius ad me, nullum indicium,
nullae Hterae pervenerunt, nulla fufpicio. Multum hsc vox for-
tafTe deberet valere ejus hominis, qui conful infidias reipublicse
confiUo inveftigafTet, veritate aperuiffet, magnitudine animi vin-
dicafTet, cum ipfe nihil audiffe de P. Sylla, nihil fufpicatum
^ffe, diceret. Sed ego nondum utor hac voce ad hunc defenden^dum : ad purgandum me potius utor ; ut mirari Torquatus
-definat, me, qui Autronio abfuerim, Syllam defendere.
Quae enim Autronii fuit caufa ? quae Syllse efl ? lUe ambi-
tus judicium toUere ac diflurbare primum conflato voluit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 294/623
288 O R A T I O
gladiatorum ac fugitlvorum tumultu ; deinde, id quod vidimus
omnes, lapidatione atque concurfu : Sylla, fi fibi fuus pudor ac
dignitas non prodefTet, nullum auxilium requifivit. Ille damna-
tus ita fe gerebat, non folum confiliis et fermonibus, verum
etiam afpedu atque vultu, ut inimicus effc ampliflimis ordini-
bus, infeftus bonis omnibus, hoftis patrise, videretur : hic fe
ita fradum illa calamitate atque afflidlum putavit, ut nihil fibi
ex priftina dignitate fupereffe arbitraretur, nifi quod modeflia
retinuiffet.
Hac vero in conjuratione, quid tam conjun(fLum, quam ille
cum Catilina, cum Lentulo ? quae tanta focietas ullis inter fe
rerum optimarum, quanta ei cum ilHs fceleris, Hbidinis, au-
dacias ? quod flagitium Lentulus non cum Autronio concepit ?
quod fme eodem illo Catilina facinus admifit ? cum interim
Sylla cum eifdem illis non modo nodem folitudinemque non
quasreret, fed ne mediocri quidem fermone et congreffu conjun-
geretur. Illum Allobroges, maximarum rerum veriflimi indices,
illum multorum literae ac nuntii, coarguerunt : Syllam interea
oemo infimulavit , nemo nominavit. Poftremo , ejedo , five
emiflb, jam ex urbe Catilina, ille arma mifit, cornua, tubas,
falces , figna , legiones ; ille rehdtus intus , expedlatus foris
Lentuli poena compreffus , convertit fe aliquando ad timorem ,
nunquam ad fanitatem : hic contra ita quievit , ut eo tempore
omni Neapoli fuerit, ubi neque homines fuiffe putantur hujus
afiines fufpicionis ; et locus efl ipfe non tam ad infiammandos
calamitoforum animos, quam ad confolandos, accommodatus.
VI. Propter hanc igitur tantam difTimilitudinem hominum,
atque caufarum , difiimilem me in utroque pracbui. Veniebat
enim ad me, et faspe veniebat, Autronius, muhis cum lacrymis,
fupplex, ut fe defenderem ; et fe meum condifcipulum in pueri-
tia, familiarem in adolefcentia, collegam in quaeflura, comme-morabat fuiffe: muha mea in fe, nonnulla etiam fua in me, pro-
ferebat ofhcia. Quibus ego rebus , Judices , ita fledlebar animo
atque frangebar, ut etiam ex memoria, quas mihi ipfi fecerat
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 295/623
PRO P. SYLLA. 289
inlidias, deponerem; ut jam immifTum efle ab eo C. Cornelium,
qui me in fedibus meis , in confpedlu uxoris meae ac liberorum
meorum, trucidaret, oblivifcerer. Quas fi de uno me cogitaflet;
qua mollitia fum animi ac lenitate , nunquam mehercule illius
lacrymis ac precibus reftitifTem. Sed, cum mihi patriae, cumveflrorum periculorum , cum hujus urbis , cum illorum delu-
brorum atque templorum, cum puerorum infantium, cum ma-tronarum ac virginum, veniebat in mentem; et cum illae infeflae
ac funeflae faces, univerfumque totius urbis incendium, cumtela, cum casdes, cum civium cruor, cum cinis patrias, verfari
ante oculos atque animum memoria refricare coeperat : tumdenique ei refiflebam, neque folum illi hofli ac parricidae, fed
his etiam propinquis ilHus, Marcellis, patri et filio, quorum
alter apud me parentis gravitatem, alter filii fuavitatem, obtine-
bat : neque me arbitrabar fine fummo fcelere pofTe, quod male-
iicium in aliis vindicaflem, idem in illorum focio, cum fcirem,
defendere.
Atque idem ego neque P. Syllam fupplicem ferre, nequc
eofdem Marcellos pro hujus periculis lacrymantes afpicere,
neque hujus M. Mefrallae, hominis neceflarii, preces fuflinere,
potui. Neque enim eft caufa adverfata naturae ; nec homo, necres, mifericordise meae repugnavit : nufquam nomen, nufquam
vefligium fuerat j nullum crimen, nullum indicium, nulla fuf-
picio. Sufcepi caufam , Torquate , fufcepi , et feci libenter, ut
me, quem boni conflantem femper, ut fpero, exiflimaffent,
eundem ne improbi quidem crudelem dicerent.
VIL Hic ait fe ille, Judices, regnum meum ferre non pofTe.
Quod tandem, Torquate, regnum ? confulatus, credo, mei : in
quo ego imperavi nihil, fed contra patribus confcriptis et bonis
omnibus parui : quo in magiflratu non inflitutum efl a me,Judices, regnum, fed non permifTum. An tum in tanto imperio,
tanta poteflate, non dicis fuiffe regem -, nunc privatum regnare
dicis ? quo tandem nomine ? Quod, in quos teflimonia dixifli,
inquit, damnati funt -, quem defendis, fperat fe abfolutum iri.
ToM, V, O o
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 296/623
290 O R A T I O
Hic tibi ego de teftimoniis meis hoc refpondeo : fi falfum
dixerim, te in eos dixilTe ; lin verum, non efle hoc regnare,
cum verum juratus dicas, probare.
De hujus fpe tantum dico, nuUas a me opes P. Syllam, nul-lam potentiam, nihil denique, praeter fidem defenfionis, expec-
tare. Nifi tu, inquit, caufam recepifles, nunquam mihi refiiitif-
fet ; fed, indidla caufa, profugifi^et. Si jam hoc tibi concedam,
Q^ Hortenfium, tanta gravitate hominem, fi hos tales viros,
non fuo fi:are judicio, fed meo ; fi hoc tibi dem, quod credi non
poteft, nifi ego huic adeflem, hos adfuturos non fuifi^e : uter
tandem rex efi:, ifne, cui innocentes homines non refifi:unt, an
is, qui calamitofos non deferit ? At hic etiam, id quod tibi
necefle minime fuit, facetus efi^e voluifti, cum Tarquinium, et
Numam, et me, tertium peregrinum regem, efl^e dixifti. Mitto
jam de rege qua^rere ; illud quaero, peregrinum cur me efle
dixeris : nam, fi ita fum, non tam efi: admirandum, regem efle
me, quia, ut tu vis, etiam peregrini reges Romas fuerunt, quamconfulem Romae fuifl^e peregrinum.
Hoc dico, inquit, te efl^e ex municipio. Fateor, et addo etiam,
ex eo municipio, unde iterum jam falus huic urbi imperioque
mifl!a efl:. Sed fcire ex te perveHm, quamobrem, qui ex muni-
cipiis veniant, peregrini tibi efl!e videantur : nemo enim iftuc
M. illi Catoni feni, cum plurimos haberet inimicos, nemo T.
Coruncanio, nemo Curio, nemo huic ipfi noftro C. Mario, cumei muhi inviderent, objecit unquam. Equidem vehementer
la^tor, eum efle me, in quem tu, cum cuperes, nullam contu-
meham jacere potueris, quas non ad maximam partem civium
conveniret.
VIII. Sed tamen te a me, pro magnis caufis noftrae neceflitu-
dinis, monendum efl^e etiam atque etiam puto. Non poflTunt
omnes eflTe patricii : fi verum quaeris, ne curant quidem ; nec fe
aequales tui, propter iftam caufam, abs te anteiri putant. Ac, fi
tibi nos peregrini videmur, quorum jam et nomen et honos
inveteravit, et huic urbi, et hominum famas ac fermonibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 297/623
PRO P. SYLLA. 291
quam tibi illos competitores tuos peregrinos videri necefle erit,
qui jam ex tota Italia deledli tecum de honore et de omni dig-
nitate contendunt ? quorum cave tu quemquam peregrinum
appelles, ne peregrinorum fufFragiis obruare. Qui (i attulerint
nervos et induftriam ; mihi crede, excutient tibi iftam verbo-
rum ja(flationem, et te ex fomno faepe excitabunt, nec patientur
fe abs te, nili virtute vincentur, honore fuperari.
Ac, fi, Judices, cateris patriciis me et vos peregrinos videri
oporteret, a Torquato tamen hoc vitium fileretur : eft enim
ipfe a materno genere municipalis, honeftiflimi ac nobiliflimi
generis, fed tamen Afculani. Aut igitur doceat Picentes folos
non efk peregrinos, aut gaudeat fuo generi me meum ante non
ponere. Quare neque me peregrinum pofthac dixeris, ne gravius
refutere ; neque regem, ne derideare. Nili forte regium tibi vi-
detur, ita vivere, ut non modo homini nemini, fed ne cupidi-
tati quidem ulli , fervias ; contemnere omnes libidines ; non
auri, non argenti, non caeterarum rerum, indigere ; in fenatu
fentire libere j populi utiHtati magis confulere, quam voluntati^
nemini cedere, muhis obfiftere. Si hoc putas efle regium ; meregem efle confiteor : fin te potentia mea, fi dominatio, fi deni-
que aliquod did:um arrogans aut fuperbum, movet ; quin tu idpotius profers, quam verbi invidiam, contumeHamque maledidli.
IX. Ego, tantis a me beneficiis in repubHca pofitis, fi nuUpmaHud mihi praemium a fenatu populoque Romano, nifi honef-
tum otium, poftularem, quis non concederet ? Sibi haberent
honores, fibi imperia, fibi provincias, fibi triumphos, fibi aHa
praeclarae laudis infignia j mihi Hceret ejus urbis, quam confer-
vaffem, confpedlu, tranquiUo animo et quieto, frui ? Quid, fi
hoc non poftulo ? fi iUe labor meus priftinus, fi foUicitudo, fi
officia, fi operae, fi vigiHae, deferviunt amicis, praefto funt om-nibus ? fi neque amici in foro requirunt ftudium meum, neque
refpubUca in curia ? fi me non modo rerum geftarum vacatio,
fed neque honoris neque aetatis excufatio, vindicat a labore ?
fi voluntas mea, fi induftria, fi domus, fi animus, fi aures, patent
O o 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 298/623
292 O R A T I O
omnlbus ? fi mihi, ne ad ea quldem, quse pro falute omniumgeffi, recordanda et cogitanda, quidquam relinquitur temporis ?
tamen hoc regnum appellabitur ? cujus vicarius qui velit efle,
inveniri nemo poteft. Longe abeft regni fufpicio.Si qusris, qui fmt Romae regnum occupare conati, ut ne
replices annalium memoriam, ex domefticis imaginibus inve-
nies. Res enim geftae, credo, meae me nimis extulerunt, ac
mihi nefcio quos fpiritus attulerunt. Quibus de rebus tam cla-
ris , tam immortalibus , Judices , hoc poifum dicere , me, qui
e fummis eripuerim periculis urbem hanc, et vitam omniumcivium , fatis adeptum fore , fi ex hoc tanto in omnes mortales
beneficio nuUum in me periculum redundarit. Etenim, in qua
civitate res tantas geiferim, memini, et, in qua urbe verfer, in-
teUigo. Plenum forum eft eorum hominum, quos ego a veftris
cervicibus depuli, Judices, a meis non removi : nifi vero paucos
fuilfe arbitramini, qui conari aut fperare pofTent, fe tantum
imperium pofle delere. Horum ego faces eripere de manibus, et
gladios extorquere, potui, ficut feci : voluntates vero confcele-
ratas ac nefarias nec fanare potui, nec tollere. Quare non fum
nefcius, quanto periculo vivam in tanta multitudine improbo-
rum , cum mihi uni cum omnibus improbis aeternum videam
bellum effe fufceptum.
X. Quod fi illis meis praefidiis forte invides, et fi ea tibi regia
videntur, quod omnes boni omnium generum atque ordinum
fuam falutem cum mea conjungunt; confolare te, quod omniummentes improborum mihi uni maxime funt infenfae et adverfae
qui me non folum idcirco oderunt, quod eorum conatus impios,
et furorem confceleratum, repreffi -, fed eo etiam magis, quod
nihil jam fe fimile, me vivo, conari poffe arbitrantur. At vero
quid ego miror , fi quid ab improbis de me improbe dicitur
cum L. Torquatus, primum ipfe his fundamentis adolefcentiae
jadis, ea fpe propofita ampUffimae dignitatis, deinde L. Tor-
quati, fortiflimi confuHs, conflantiflimi fenatoris, femper optimi
civis, fihus, interdum efferatur immoderatione verborum ? qui^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 299/623
PRO P. SYLLA. 293
cum fupprefla voce de fcelere P. Lentuli, de audacia conjura-
torum omnium, dixilTet, tantummodo ut vos, qui ea probatis,
exaudire poffetis -, de fupplicio P. Lentuli, de carcere, magna et
queribunda voce dicebat.
In quo primum illud erat abfurdum, quod, cum ea, quse
leniter dixerat, vobis probare volebat, eos autem, qui circum
judicium ftabant, audire nolebat; non intelligebat, ea, quas clare
diceret, ita illos audituros, quibus fe venditabat, ut vos quo-
que audiretis, qui id non probabatis. Deinde alterum jam ora-
toris vitium, non videre, quid quaeque caufa poftulet : nihil
eft enim tam alienum ab eo, qui alterum conjurationis accufet,
quam videri conjuratorum poenam mortemque lugere. Quodcum is tribunus plebis facit, qui unus videtur ex illis ad lugen-
dos conjuratos relidus, non mirum eft^ difficile eft enim tacere,
cum doleas : te, fi quid ejufmodi facis, non modo talem adolef-
centem , fed in ea caufa, in qua te vindicem conjurationis velis
effe, vehementer admiror. Sed reprehendo tamen illud maxime,
quod, ifto ingenio et prudentia praeditus, caufam reipublicae non
tenes, qui arbitrere plebi Romanae res eas non probari, quas
me confule omnes boni pro falute communi geflerunt.
XL Ecquem tu horum, qui adfunt, quibus te contra ipforumvoluntatem venditabas, aut tam fceleratum ftatuis fuilfe, ut haec
omnia perire voluerit, aut tam miferum, ut et fe perire cuperet,
et nihil haberet, quod falvum efle vellet ? An vero clariffimum
virum generis veftri ac nominis nemo reprehendit , qui fiHum
fuum vita privavit, ut in casteris firmaret imperium : tu rem-
publicam reprehendis, quas domefticos hoftes , ne ab iis ipia
necaretur, necavit ?
Itaque attende jam, Torquate, quam ego defugiam audorita-
tem confulatus mei. Maxima voce , ut omnes exaudire pofTint
dico , femperque dicam : adeftote omnes animis , qui adeftis
corporibus , quorum ego frequentia magnopere l^Etor : erigite
mentes aurefque veftras , et me de invidioiis rebus , ut ille pu-
tat, dicentem attendite. Ego conful, cum exercitus perditorum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 300/623
294 O R A T I O
civium, clandeftino fcelere conflatus, crudeliflimum et luftuo-
liffimum exitium patriae comparafTet j cum ad occafum interi-
tumque reipublicae Catilina in caftris , in his autem templis at-
que tedis dux Lentulus eflet conftitutus : meis confiliis , meislaboribus, mei capitis periculis, fme tumultu, fme deledtu, fme
armis , fme exercitu , quinque hominibus comprehenlis atque
confoffis, incenfione urbem, internecione cives, vaftitate Itali-
am, interitu rempublicam, liberavi: ego vitam omnium civium,
ftatum orbis terrae , urbem hanc denique , fedem omnium nof-
trum , arcem regum ac nationum exterarum , lumen gentium ,
domiciUum imperii , quinque hominum amentium ac perdito-
rum pcena redemi. An me exiftimafti haec injuratum in judicio
non effe didlurum, quae juratus in maxima concione dixiffem ?
XII. Atque etiam illud addam , ne qui forte incipiat impro-
bus fubito te amare, Torquate, et aUquid fperare de te; atque,
ut idem omnes exaudiant, clariffima voce dicam. Harum om-nium rerum, quas ego in confulatu pro falute communi fufcepi
et geffi, L. ille Torquatus, cum effet meus contubernalis in
confulatu, atque etiam in prsEtura fuiffet, audtor, adjutor, par-
ticeps extitit , cum princeps , cum aucftor , cum fignifer effet
juventutis : parens ejus, homo amantiffimus patriae, maximi
animi , fummi confiUi , fingularis conftantias , cum effet aeger
tamen omnibus rebus illis interfuit : nunquam eft a me digref-
fus : ftudio, confiho, aud:oritate, unus adjuvit plurimum, cuminfirmitatem corporis animi virtute fuperaret.
Videfne, ut eripiam te ex improborum fubita gratia, et re-
conciliem bonis omnibus ? qui te et dihgunt, et retinent, reti-
nebuntque femper ; nec, fi a me forte defciveris, idcirco te a fe,
et a republica, et a tua dignitate, deficere patientur. Sed jam
redeo ad caufam : atque hoc vos, Judices, teftor ; mihi de
memetlpfo tam muha dicendi neceffitas quasdam impofita eft ab
iUo. Nam, fi Torquatus SyUam folum accufaffet -, ego quoque
hoc tempore nihil aUud agerem, nifi eum , qui accufatus effetj
defenderem : fed, cum iUe tota iUa oratione in me effet invedtus;
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 301/623
PRO P. SYLLA. 295
et cum inltio, ut dixi, defenfionem meam audloritate fpoliare
voluiffet ; etiam fi dolor meus refpondere non cogeret, tamen
ipfa caufa hanc a me orationem flagitaffet.
XIIL Allobrogibus nominatum Syllam effe dicis. Quis ne-
gat ? fed lege indicium ; et vide, quemadmodum nominatus fit.
L. CafTium dixerunt commemoraffe, cum c^teris Autronium
fecum facere. Qu£ero, num Syllam dixerit Caflius ? nufquam.
Sefe aiunt qu^efiffe de Caflio, quid Sylla fentiret. Videte diligen-
tiam Gallorum : qui vitam hominum naturamque non noffent,
ac tantum audiffent , eos pari calamitate effe , quasfiverunt,
effentne eadem voluntate ? Quid tum ? Caffius fi refpondiffet,
idem fentire, et fecum facere, Syllam ; tamen mihi non videre-
tur in hunc id criminofum effe debere. Quid ita ? quia, qui
barbaros homines ad belhim impelleret, non debebat minuere
illorum fufpicionem , et purgare eos , de quibus illi aliquid
fufpicarentur. Non refpondit tamen una facere Syllam. Etenim
effet abfurdum, cum caeteros fua fponte nominaffet, mentionem
Syllas facere nuUam, nifi ad monitum et interrogatum : nili
forte verifimiie efl, P. Syllae nomen in memoria Cafho non
fuiffe. Si nobihtas hominis, fi afflidla fortuna, fi reHquiae prif-
tinae dignitatis, non tam illuflres fuiffent -, tamen Autronii com-memoratio memoriam Syllae retuhffet : etiam, ut arbitror, cumauctoritates principum conjurationis ad incitandos animos Allo-
brogum colhgeret Caffius, et cum fciret exteras nationes maxi-
me nobihtate moveri, non prius Autronium, quam Syllam,
nominaffet.
Jam vero illud probari minime potefl, Gallos , Autronlo
nominato, putaffe, propter calamitatis fimihtudinem, fibi ah-
quid de Sylla effe quasrendum ; Cafho, fi hic effet in eodem
fcelere, ne, cum appehaffet quidem Autronium, hujus in men-tem venire potuiffe. Sed tamen quid refpondit de Syha Caflius ?
Se nefcire certum. Non purgat, inquit. Dixi antea 3 ne, fi
argueret quidem tum denique , cum effet interrogatus , id mihi
criminofum videretur. Sed ego in judiciis et in quffiflionibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 302/623
296 O R A T I O
non hoc quaerendum arbitror, num purgetur allquls -, fed numarguatur. Etenim , cum negat fe fcire Caffius , utrum fublevat
Syllam, an fatis probat fe nefcire ? Sublevat apud Gallos. Quid
ita ? ne indicent ? Quid ? {1 periculum effe putafTet, ne uUiunquam indicarent, de feipfo confefTus elTet ? Nefcivit. Credo,
Judices, celatum cffe Caffium de Sylla uno : nam de caeteris
certe fciebat ; et ea domi ejus pleraque conflata efle conftabat.
Qui negare noluit effe in eo numero Syllam, quo plus fpei
Gallis daret , dicere autem falfum non aufus eft ; nefcire dixit.
Atqui hoc perfpicuum eft, cum is, qui de omnibus fcierit, de
Sylla fe fcire negarit ; eandem vim efte negationis hujus, quamfi extra conjurationem hunc efte fe fcire dixiffet : nam, cujus
fcientiam de omnibus conftat fuifle, ejus ignoratio de aliquo
purgatio debet videri. Sed jam non quaero, purgetne Caffius
Syllam ; illud mihi tantum fatis eft, contra Syllam nihil efte in
indicio,
XIV. Exclufus hac criminatione Torquatus rurfus in meirruit, me accufat : ait me aliter, ac did:um eft, in tabulas
pubHcas retuHfle. O Dii immortales ! ( vobis enim tribuo, quae
veftra funt : ncc vero pofliim meo tantum ingenio dare , ut tot
res, tantas, tam varias, tam repentinas, in illa turbulentiffima
tempeftate reipublicae, mea fponte difpexerim) vos profedlo ani-
mum meum tum confervandas patriae cupiditate incendiftis ; vos
me ab omnibus casteris cogitationibus ad unam falutem reipub-
licas convertiftis ; vos denique , in tantis tenebris erroris et in-
fcientias, clariffimum lumen praetuliftis menti meae.
Vidi ego hoc, Judices, nifi, recenti memoria fenatus, au(fto-
ritatem hujus indicii monumentis publicis teftatus eflem, fore,
ut aliquando non Torquatus, neque Torquati quifpiam fimilis,
( nam id me multum fefellit ) fed ut aliquis patrimonio naufra-
gus , inimicus otii , bonorum hoftis , aliter indicata haec efl^e
diceret, quo facihus, vento ahquo in optimum quemque excita-
to, poflTet in malis reipubHcae portum fuorum malorum aHquem
invenire. Itaque, introdudis in fenatum indicibus, conftitui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 303/623
PRO P. SYLLA. 297
fenatorcs, qul omnia indicum dlda, interrogata, rcfponfa, pcr-
fcriberent. At quos viros ? non folum fumma virtute et fide
cujus generis in fenatu facultas maxima ; fed etiam quos fcie-
bam memoria , fcientia , confuetudine , et celeritate fcribendi
facillime, quas dicerentur, perfequi poffe : C. Cofconium, qui
tunc erat prastor ; M. MelTallam, qui tum praeturam petebat -,
P. Nigidium, App. Claudium. Credo efle neminem, qui his
hominibus , ad vere referendum , aut etiam fcribendum , aut
iidem putet, aut ingenium, defuiffe.
XV. Quld deinde ? quid feci ? cum fcirem, ita indlcium iii
tabulas pubHcas relatum, ut illae tabulse privata tamen cuftodia,
more majorum, continerentur ; non occuhavi, non continui
domi, fed defcribi ab omnibus flatim Hbrariis, dividi paffim,
et pervulgari atque edl populo Romano, imperavi. Divifi toti
Italiae, emifi in omnes provincias; ejus Indicii , e quo falus
oblata effet omnibus, expertem effe nemlnem volui.
Itaque dico, locum in orbe terrarum effe nullum, quo in loco
popuU Romani nomen fit, quin eodem perfcriptum hoc indicium
pervenerit. In quo ego tam fubito, et exiguo, et turbido tem-
pore muha divinitus, ita ut dixi, non mea fponte, providi : pri-
mum , ne qui pofTet tantum aut de reipubhcs , aut de ahcujus
periculo memlnifTe, quantum vehet : deinde, ne cui hceret un-
quam reprehendere iUud indicium, aut temere creditum crimi-
nari : poflremo, ne quld jam a me, ne quid ex meis commen-tariis, quaereretur : ne aut obhvlo mea, aut memorla, videretur
nimia : ne denique aut neghgentia turpis, aut dihgentia crudehs,
putaretur.
Sed tamen abs te, Torquate, quaero, cum indicatus tuus
inimicus effet, et efTet ejus rei frequens fenatus, et recens me-
moria, teflis ; tibi, meo famihari et contubernah , prius etiamedituri fuerint indicium fcribae mei, fi voluifTes, quam in codi-
cem retuhfTent : cum videres ahter fieri, cur tacuifti ? pafTus es ?
non mecum, aut cum famihari meo, queflus es ? aut, quoniam
tam facile inveheris in amicos, iracundius aut vehementius
ToM. V. P p
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 304/623
293 O R A T I O
expoftulafti ? Tu, cum tua vox nunquam fit audita j cum, in-
dicio led:o, defcripto, divulgato, quieveris, tacueris, repente
tantam rem enuntiare audeas ? et in eum locum te deducas , ut
ante, quam me commutati indicii coargueris, te fummae negli-
gentis, tuo judicio, convidtum eife fateare ?
XVI. Mihi cujufquam falus tanti fuilTet, ut meam neglige-
rem ? per me ego veritatem patefad:am contaminarem aliquo
mendacio ? quemquam denique ego juvarem, a quo et crudeles
infidias in rempublicam fadas , et in me potiffimum confulem
conftitutas, putarem ? Quod ii jam effem oblitus feveritatis et
conftantis meas, tamne amens eram, ut, cum literae pofleritatis
caufa repertx fmt , quas fubiidio oblivioni ciTc poffent , ego re-
centem putarem memoriam cundti fenatus commentario meopolTe fuperari ?
Fero ego te , Torquate , jamdudum , fero ; et nonnunquam
animum incitatum ad ulcifcendam orationem tuam revoco ipfe,
et refledo. Permitto aliquid iracundiae tu^, do adolefcentiae,
cedo amicitiae, tribuo parenti : fed, nifi tibi aliquem modumtute conftitueris, coges oblitum me noflrae amicitiae habere ra-
tionem meae dignitatis. Nemo unquam me tenuiffima fufpicione
perftrinxit, quem non pra^verterim. Sed mihi hoc credas veHm:
non iis libentifTime foleo refpondere, quos mihi videor facilHmepofTe fuperare. Tu, quoniam minime ignoras confuetudinem
dicendi meam, noli hac nova lenitate abuti mea ; noli aculeos
orationis meae, qui reconditi funt, excuffos arbitrari ; noli id
putare omnino a me effe amiffum, fi quid eft tibi remilfum
atque conceffum. Cum illae valent apud me excufationes injuriae
tus , iratus animus tuus , aetas , amicitia noftra ; tum nondum
ftatuo, te virium fatis habere, ut ego tecum ludtari e t congredi
debeam. Quod fi effes ufu atque aetate robuftior, effem idem,
qui foleo, cum fum laceffitus : nunc tecum fic agam, tuhffe ut
potius injuriam, quam retuliffe gratiam, videar.
XVII. Neque vero, quid mihi irafcare, intelligere poffum.
Si, quod eum defendo, quem tu accufas -, cur tibi quoque ipfe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 305/623
P R O P. S Y L L A. 299
non fuccenfeo, qui accufes eum, quem ego defendo ? Inimicum,
inquis, accufo meum. Et amicum ego defendo meum. Nondebes tamen quemquam in conjurationis quaeftione defendere.
Immo nemo magis eum , de quo nihil eft unquam fufpicatus
quam is , qui de aliis multa cogitavit. Cur dixifti teftimonium
in alios ? Quia coa(5lus. Cur damnati funt ? Quia creditum eft.
Regnum eft, dicere in quem velis, ac defendere quem velis.
Immo fervitus eft, non dicere in quem velis, ac defendere quemvelis. Ac, fi confiderare coeperis, utrum magis mihi hoc necelTe
fuerit facere, an iftud tibi; intelHges, honeftius te inimicitiarum
modum ftatuere potuifle, quam me humanitatis.
At vero, cum honos agebatur ampliflimus familiae veftra?,
hoceft, confulatus parentis tui, fapientiflimus vir familiarifli-p
mis fuis non fuccenfuit pater tuus, cum Syllam et defenderent,
et laudarent. Intelligebat, hanc nobis a majoribus efl^e traditam
difcipHnam, ut nulUus amicitia ad propulfanda pericula impedi-
remur. Et erat huic judicio longe diflimilis illa contentio,. Tum,aiflidto P. Sylla , confulatus vobis pariebatur , ficuti partus eft :
honoris erat certamen : ereptum repetere vos clamitabatis , ut
vi(fli in campo, in foro vinceretis. Tum, qui contra vos pro
hujus falute pugnabant , amicifllmi veftri, qnibus non irafceba-
mini, confulatum vobis eripiebant, honori veftro repugnabant j
et tamen id inviolata veftra amicitia, integro oflicio, veteri
exemplo atque inftituto optimi cujufque, faciebant.
XVIII. Ego vero quibus ornamentis adverfor tuis, aut cui
dignitati veftrae repugno ? Quid eft , quod jam ab eo expedtas ?
Honor ad patrem, infignia honoris ad te delata funt. Tu, orna-
tus exuviis hujus, venis ad eum lacerandum, quem interemifti:
ego jacentem et fpoliatum defendo et protego. Atque hic tu
et reprehendis me , quia defendam , et irafceris : ego autemnon modo tibi non irafcor , fed ne reprehendo quidem fa6lum
tuum. Te enim exiftimo tibi ftatuifl^e, quid faciendum putares,
et fatis idoneum officii judicem pofuifle.
At accufat C. Cornelii filius, idemque valere debet, ac fi
P p 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 306/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 307/623
PRO P. SYLLA. 301
Piceno, Gallico ; quas oras maxime quafi morbus quidam illius
furoris pervaferat ? nihil vero minus. Fuit enim , ut jam ante
dixi , Neapoli : fuit in ea parte Italiae , quae maxime ea fufpi-
cione caruit.
Quid ergo indicat , aut quid affert , aut ipfe Cornelius , aut
vos , qui ab eo haec mandata defertis ? Gladiatores emptos efle
Faufti fimulatione, ad caedem ac tumultum. Ita prorfus : inter-
pofiti funt gladiatores , quos teftamento patris videmus deberi.
Arrepta eft familia : qua^ fi effet prastermiiTa, pofTet alia familia
Faufti munus prasbere. Utinam quidem haec ipfa non modo ini-
quorum invidiae , fed et aequorum expedtationi , fatisfacere pof-
fet ! Froperatum vehementer , cum longe tempus muneris ab-
eflet. Quafi vero tempus dandi muneris non valde appropinqua-
ret. Nec-opinante Faufto , cum is neque fciret, neque vellet,
familia eft comparata. At literae funt Faufti , per quas ille pre-
cibus a P. Sylla petit, ut emat gladiatores, et ut hos ipfos emat:
neque folum ad Syllam miffa^, fed ad L. Caefarem, Q^Pom-peium , C. Memmium , quorum de fententia tota res gefta eft.
At praefuit familijE. Jam fi in comparanda familia fufpicio eft
nulla ; quod praefuit, nihil ad rem pertinet. Sed tamen munere
fervili obtuUt fe ad ferramenta profpicienda : prasfuit vero nun-
quam : eaque res per Balbum, Faufti libertum, omni tempore
adminiftrata eft.
XX. At enim Cincius eft ab hoc in uheriorem Hifpaniam
miffus, ut eam provinciam perturbaret. Primum Cincius, Judi-
ces, L. Juho, C. Figulo, confuHbus, profedus eft, aHquanto
ante furorem CatiHnae, et ante fufpicionem hujus conjurationis
deinde eft profed:us non tum primum , fed cum in iifdem locis
aHquanto ante eadem de caufa aHquot annos fuiffet : ac pro-
fedtus eft non modo ob caufam , fed etiam necefTariam caufammagna ratione cum Mauritaniae rege contrafta. Tum autem
iHo profedio, SyHa procurante ejus rem et gerente, plurimis
et pulcherrimis P. Cincii praediis venditis, aes aHenum ejuf-
dem diflbliitum eft : ut , qus caufa caeteros ad facinus impuHt ,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 308/623
302 O R A T I O
cupidltas retinendce pofTeflionls , ea Clncio non fuerit, praediis
diminutis.
Jam vero illud quam incrediblle , quam abfurdum ? qui
Romae caedem facerc, qui hanc urbem inflammare, vellet, eumfamiliariffimum fuum dimittere ab fe, et mandare in ultimas
terras ? Utrum quo facilius Romae ea, quas conabatur, efficeret,
ii in Hifpania turbatum eflet ? at haec ipfa per fe fme uUa con-
juncftione agebantur. An in tantis rebus, tam novis confiliis,
tam periculofis , tam turbulentis, hominem amantiffimum fui,
famlUariffimum , conjundtiffimum officlis , ufu , confuetudine
dimittendum effe arbltraretur ? verifimile non eft, ut, quem in
fecundis rebus, quem in otio, fecum femper habuIlTet, hunc
in adverfis, et in eo tumultu, quem ipfe comparabat, ab fe
dimitteret.
Ipfe autem Cincius ( non enim mihi deferenda efl caufa
amici veteris atque hofpitis ) is homo eft, aut ea familia, ac
difcipHna, ut hoc credi poffit, eum bellum reipublicae facere
vohiiffe ? ut, cujus pater, cum caeteri deficerent finitimi ac vi-
cinl , fmgulari extlterit in rempublicam noflram officio et fide,
is fibi nefarium bellum contra patriam fufcipiendum putaret ?
cujus aes aUenum videmus , Judices , non Ubidine, fed negotii
gerendi, ftudio , effe contradtum : qui ita Romae debuit , ut in
provinciis, et in regnis, maximae ei pecuniae deberentur : quas
cum peteret, non commifit, ut fui procuratores quidquam oneris
abfente fe fuftinerent ; venire omnes fuas poffeffiones , et patri-
monio fe ornatiffimo fpoliari, maluit, quam ullam moram cui-
quam fieri creditorum fuorum. A quo quidem genere, Judices,
ego nunquam timui, cum in illa reipubHcae tempeflate verfarer.
Illud erat genus hominum horribile et pertimefcendum, qui
tanto amore fuas poffeffiones amplexi tenebant, ut ab his mem-bra diveUi citius ac diflrahi. poffe diceres. Cincius nunquamfibi cognationem cum praediis effe exiftimavit fuis : itaque fe
non modo ex fufpicione tanti fceleris, verum etiam ex omni ho-
minum fermone, non armis, fed patrimonio fuo> vindicavit. -•
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 309/623
PRO P. SYLLA. 303
XXr. Jam vero, quod fubjicit, Pompeianos efTe a Sylla im-
pulfos, ut ad iftam conjurationem, et ad hoc nefarium facinus,
accederent -, id cujufmodi fit , intelligere non poffum. An tibi
Pompeiani conjurafTe videntur ? quis hoc unquam dixit ? aut
quae fuit iftius rei vel minima fufpicio ? Disjunxit, inquit, eos
a colonis , ut , hoc diffidio ac dilfenfione fada , oppidum in fua
poteflate poffet, et Pompeianos, habere. Primum omnis Pom-peianorum colonorumque diffenfio delata ad patronos eft , cumjam inveteraffet , ac multos annos effet exagitata : deinde ita a
patronis res cognita efl , Ut nulla in re a caeterorum fententiis
Sylla diffenferit : poflremo coloni ipfi fic intelligunt, non Pom-peianos a Sylla magis, quam feCe, effe defenfos.
Atque hoc , Judices , ex hac frequentia colonorum , honef-
tifHmorum hominum, inteUigcre poteflis ; qui adfunt, laborant,
hunc patronum , defenforem , cuftodem illius coloniiE , fi in
omni fortuna atque omni honore incolumem habere non potue-
runt, in hoc tamen cafu, quo afflid:us jacet, per vos tutari con-
fervareque cupiunt. Adfunt pari fludio Pompeiani , qui ab ilHs
etiam in crimen vocantur : qui ita de ambulatione et de fuffra-
giis fuis cum colonis diffenferunt, ut idem de communi falute
fentirent. At ne haec quidem P. Syll^ mihi videtur filentio
pr9Etereunda effe virtus, quod, cum ab hoc illa colonia dedufta
fit, et cum commoda colonorum a fortunis Pompeianorum
reipubhcas fortuna dijunxerit, ita carus utrifque eft atque jucun-
dus, ut non aUeros demoviffe, fed utrofque conflituiffe, videatur.
XXn. At enim et gladiatores , et omnis ifta vis , rogationis
Cascihae caufa comparabantur. Atque hoc loco in L. Caecihum,
pudentiflimum atque ornatiflimum virum , vehementer invedus
efl : cujus ego de virtute et conflantia, Judices , tantum dico ;
talemhunc
in iflarogatione , quam
promulgavit ,
nonde tol-
lenda, fed de levanda, calamitate fratris fui, fuiffe, ut confuhumeffe voluerit fratri, tamen cum repubhca pugnare noluerit:
promulgarit impulfus amore fraterno, defliterit fratris aucftoritate
dedudtus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 310/623
304 O R A T I O
Atque m ea re per L. Caecilium Sylla accufatur, in qua
re eft uterque laudaiidus. Primum Caecilius *, qui id promul-
garit, in quo res judicatas videbatur voluifTe refcindere, ut fta-
tueretur : Sylla recSte reprehendit. Status enim reipublics maxi-
me judicatis rebus continetur. Neque ego tantum fraterno amori
dandum arbitror, ut quifquam de falute fuorum confulat, com-
munem relinquat. Nihil de judicio ferebat ; fed pcenam ambi-
tus eam ferebat , quae fuerat nuper fuperioribus legibus confti-
tuta : itaque hac rogatione non judicum fententiam, fed legis
vitium, corrigebat. Nemojudicium reprehendit, cum de pcena
queritur, fed legem : damnatio enim eft judicum, quse mane-
bat 3 poena legis , quse levabatur. Noli igitur animos eorum
ordinum, qui praefunt judiciis fumma cum gravitat^ et dignitate,
alienare a caufa. Nemo labefadtare judicium eft conatus : nihil
eft ejufmodi promulgatum : femper Cascilius in calamitate fra-
tris fui judicum poteftatem perpetuandam , legis acerbitatem
mitigandam, putavit.
XXIII. Sed quid ego de hoc plura difputem ? Dicerem for-
tafte, et facile et Ubenter dicerem. Si paulo etiam longius, quamfinis quotidiani officii poftulat, pietas et fraternus amor L.
CaeciHum protuhflet 5 implorarem fenfus veftros : uniufcujufque
indulgentiam in fuos teftarer : peterem errato veniam L. CasciHiex intimis veftris cogitationibus, atque ex humanitate communi.
Lex dies fuit propolita paucos -, ferri coepta nunquam : pofita
cft in fenatu, populum Romanum latuit. Cum in Capitolium
nos fenatum convocaftemus , nihil eft acftum prius ; et id man-dato Syllae Q^Metellus praetor fe loqui dixit , Syllam illam ro-
gationem de fe nolle ferri. Ex illo tempore L. Caecihus multa
de repubUca egit : Agrarias legi, quae tota a me reprehenfa et
abjedta eft, interceflbrem fore profefTus eft : improbis largitio-
nibus reftitit : fenatus aud:oritatem nunquam impedivit : ita fe
geflit in tribunatu, ut, onere depofito domeftici ofhcii, nihil
poftea nifi de reipubUcae commodis cogitarit.
Atque in ipfa rogatione, ne per vim quid ageretur, quis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 311/623
PRO P. SYLLA. 305
tamen noflrum Syllam aut Ca^cilium verebatur ? Nonne omnis
ille terror, omnis feditionis timor atque opinio, ex Autronii
improbitate pendebat ? ejus voces, ejus minae, ferebantur : ejus
afpeftus , concurfatio, flipatio, greges hominum perditorummetum nobis feditionefque afferebant. Itaque P. Sylla, hoc im-
portuniffimo tum honoris , tum etiam calamitatis , focio atque
comite, et fecundas fortunas amittere coadus eft, et in adveriis
iine uUo remedio atque allevamento permanere.
XXIV. Hic tu epiftolam meam faepe recitas , quam ego ad
Cn. Pompeium de meis rebus geftis , et de fumma reipublicse
mifi ; et ex ea crimen ahquod in P. Syllam quasris : et, fi furo-
rem incredibilem biennio ante conceptum erupiffe in meo cofi-
fulatu fcripfi , me hoc demonftraffe dicis , Syliam in illa fuiffe
fuperiore conjuratione. Scihcet is fum , qui exiftimem Cn. Pi-
fonem, et Catilinam, et Vargunteium, et Autronium, nihil fce-
lerate, nihil audadler, ipfos per {qCq fme P. Sylla facere potuifle.
De quo etiam fi quis dubitaftet antea, num, id quod tu arguis,
cogitaflet , interfedlo patre tuo , confule , defcendere Kalendis
Januariis cum licfloribus ; fuftuHfti hanc fufpicionem, cum dix-
ifti, hunc, ut Catihnam confulem efticeret, contra patrem tuumoperas et manum comparaffe. Quod fi tibi ego confiteor, tu
mihi concedas neceffe eft, hunc, cum CatiHnae fuftragaretur
nihil de fuo confulatu, quem judicio amiferat, per vim recupe-
rando cogitaviffe : neque enim iftorum facinorum tantorum,
tam atrocium, crimen, Judices, P. Syllae perfona fufcipit. Jamenim faciam , criminibus omnibus fere diflblutis , contra atque
in caeteris caufis fieri folet , ut nunc denique de vita hominis ac
de moribus dicam. Etenim de principio ftuduit animus occur-
rere magnitudini criminis, fatisfacere expedtationi hominum j
de me ahquid ipfo, qui accufatus eram, dicere : nunc jam revo-
candi eftis eo, quo vos ipfa caufa, etiam tacente me, cogit ani-
mos mentefque convertere.
XXV. Omnibus in rebus, Judices, qujE graviores majorefque
funt, quid quifque voluerit, cogitarit, admiferit, non ex crimine,
To M. V. Q^q
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 312/623
3o6 O R A T I O
fed ex moribus ejus, qui arguitur, eft ponderandum. Neque
enim potefl quifquam noftrum fubito fingi, neque cujufquam
repente vita mutari , aut natura converti. Circumfpicite paulif-
per mentibus veflris , ut alia omittamus , hofce ipfos homines
qui huic aflines fceleri fuerunt. Catihna contra rempubUcam
conjuravit. Cujus aures unquam hoc refpuerunt , conatum elfe
hom.inem ufque a pueritia non folum intemperantia et fcelere ,
fed etiam confuetudine et ftudio in omni flagitio, flupro, caede,
verfatum ? Quis eum contra patriam pugnantem periilfe mira-
tur , quem femper omnes ad civile latrocinium natum putave-
runt ? Quis LentuU focietates cum indicibus, quis infaniam
libidinum , quis perverfam atque impiam religionem , recorda-
tur , quiillum aut nefarie cogitalfe , aut ftulte fperaffe , rnire*
tur ? Quis de C. Cethego , atque ejus in Hifpaniam profe^lio-
ne, ac de vulnere Q^MetelU Pii, cogitat, cui non ad iUius
poenam carcer gedificatus effe videatur ? Omitto caeteros , ne fit
infinitum : tantum a vobis peto, ut taciti de omnibus, quos
conjuraffe cognitum eft, cogitetis ; inteUigetis, unumquemqueiUorum prius a fua vita , quam noflra fufpicione , effe damna-
tum. Ipfum iUum Autronium (quoniam ejus nomen finitimum
maxime efl hujus periculo et crimini) non fua haec vita con-
vincit ? femper audax, petulans, Ubidinofus : quem in ftupro-rum defenfionibus non folum verbis uti improbifiimis foUtum
effc fcimus , verum etiam pugnis et calcibus : quem exturbare
homines e poflefTionibus , caedem facere vicinorum , fpoUare
fana fociorum , vi conatum et armis diflurbare judicia , in bo-
nis rebus omnes contemnere , in maUs pugnare contra bonos
non reipubUcae cedere , non fortunse ipfi fuccumbere. Hujus fi
caufa non manifeflifTimis rebus teneretur, tamen eum mores
ipfius ac vita convincerent.
XXVI. Agedum, conferte nunc cum iUius vita vitam P.
SyUiE , vobis populoque Romano notiflimam , Judices , et eamante oculos veflros proponite. Ecquod hujus fadtum aut com-
mifTum , non dicam audacius , fed quod cuiquam paulo minus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 313/623
PRO P. SYLLA. 307
confideratum , videretur ? Fadlum qua^ro ? verbum ecquod un-
quam ex ore hujus excidit , unde quiTquam polTet offendi ? Atvero in illa gravi L. Syllae vidloria, turbulentaque, quis P. Sylla
mitior, quis mifericordior , inventus eft ? quam multorum hicvitam eft a L. Sylla deprecatus ? quam multi funt fummi homi-
nes et ornatiffimi, et noftri et equeflris ordinis, quorum pro fa-
lute fe hic Syllse obHgavit ? quos ego nominarem ; neque enim
ipfi nolunt, et huic animo gratiffimo adfunt: fed, quia majus eft
beneficium, quam poiTe debet civis civi dare, ideo a vobis peto,
ut, quod potuit, tempori tribuatis ; quod fecit, ipfi.
Quid reHquam conftantiam vitae commemorem ? dignitatem,
liberalitatem, moderationem in privatis rebus, fplendorem in
pubHcis ? qua3 ita a fortuna deformata funt , ut tamen a natura
inchoata compareant. Quas domus ? quae celebratio quotidiana?
quas famiHaris dignitas ? quae ftudia amicorum ? quae ex quoque
ordine multitudo ? Hasc, diu multumque, et multo labore, quae-
iita , una eripuit hora. Accepit P. SyUa , Judices , vehemens
vulnus , et mortiferum ; veruntamen ejufmodi, quod videretur
ejus vita et natura accipere potuiiTe. Honeftatis et dignitatis ha-
buiffe nimis magnam judicatus eft cupiditatem ; quam li nemoaHus habuit in confulatu petendo, cupidior judicatus efl hic
fuiffe, quam caeteri : fm etiam in aHis nonnuUis fuit ifle confu-
latus amor ; fortuna in hoc fu it fortafTe gravior, quam in
caeteris.
Poflea vero quis P. SyHam, nifi moerentem, demifTum, afHic-
tumque, vidit ? Quis unquam efl fufpicatus, hunc magis odio,
quam pudore, hominum afpedlum lucemque vitare ? Qui, cummulta haberet invitamenta urbis et fori , propter fumma fludia
amicorum, quas tamen ei fola in maHs refliterunt ; abfuit ab
ocuHs veflris, et,
cumlege retineretur, ipfe fe exiHo pene mul-
tavit. In hoc vos pudore judicii , et in hac vita , tanto fceleri
locum fuifTe creditis ?
XXVIL Afpicite ipfum : contuemini os : conferte crimen
cum vita : vitam , ab initio ad hoc tempus expHcatam , cum
Q.q 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 314/623
3o8 O R A T I O
crimine recognofcite. Mitto rempublicam , quae fuit femper
Syllae cariffima : hofne amicos, tales viros, tam cupidos fui, per
quos res ejus fecundaj quondam erant ornatse, nunc fublevantur
adverfae, crudeliffime perire voluit, ut cum Lentulo, et Catilina>
et Cethego, foediffimam vitam, ac miferrimam, turpiffima morte
propofita, degeret ? Non cadit, non, inquam, cadit in hos
mores, non in hunc pudorem, non in hanc vitam, non in hunc
hominem, ifla fufpicio. Nova quxdam illa immanitas exorta eft
incredibiUs fuit, ac fingularis, furor : ex multis ab adolefcentia
colle(5tis perditorum hominum vitiis repente tanta ifta importu-
nitas inauditi fceleris exarfit. Nolite, Judices, arbitrari, homi-
num ilium impetum et conatum fuilTe : neque enim ulla gens
tam barbara aut tam immanis unquam fuit, in qua non modotot, fed unus tam crudelis hoflis patriae fit inventus : belluae
quaedam illaj ex portentis immanes, ac feras forma hominum in-
dutjE, extiterunt. Perfpicite etiam atque etiam, Judices : nihil
enim eft, quod in hac caufa dici poffit vehementius : penitus in-
trofpicite Catilinae, Autronii, Cethegi, Lentuli, caeterorumque,
mentes. Quas vos in his libidines, quas flagitia, qims turpitudi-
nes, quantas audacias, quam incredibiles furores, quas notas
fcelerum, quas indicia parricidiorum, quantos acervos facinorum,
reperietis ? Ex magnis, et diuturnis, et jam defperatis reipub-licae morbis ifta repente vis erupit, ut, ea confedta et ejedla, con-
valefcere aliquando et fanari civitas poflit : neque enim eft quif-
quam, qui arbitretur, illis inclufis in republica peftibus, diutius
haec ftare potuiflTe. Itaque eos non ad perficiendum fcelus, fed ad
luendas reipublicae poenas, Furiae qucedam incitaverunt.
XXVin. In hunc igitur gregem vos nunc P. Syllam, Judices,
ex his, qui cum hoc vivunt, atque vixerunt, honeftiffimorum
hominum gregibus, rejicietis ? ex hoc hominum numero, ex
hac familiari dignitate, in impiorum partem, atque in parrici-
darum ccetum ac numerum, transferetis ? Ubi erit igitur illud
fortiffimum prsefidium pudoris ? quo in loco nobis vita ante
acta proderit ? quod ad tempus exiftimationis partae frudlus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 315/623
PRO P. SYLLA. 30^
refervabitur, fi in extremo difcrimine ac dimicatione fortunae
deferet, fi non aderit, fi nihil adjuvabit ?
Quaeftiones nobis fervorum ac tormenta accufator minitatur
in quibus quanquam nihil periculi fufpicamur, tamen illa tor-
menta gubernat dolor, moderatur natura cujufque tum animi,
tum corporis j regit quaelitor, fledit libido, corrumpit fpes, in-
iirmat metus, ut in tot rerum anguftiis nihil veritati loci relin-
quatur. Vita P. Syllas torqueatur : ex ea quaeratur, num qusB
occultetur libido, num quod lateat facinus, num quas crudelitas,
num quae audacia : nihil erroris erit in caufa, nec obfcuritatis,
Judices, a a vobis vitas perpetuae vox ea, qu^ graviliima debet
effe, audietur.
Nullum in hac caufa teflem timemus j nihil quemquam fci^-
re, nihil vidifTe, nihil audiffe, arbitramur. Sed tamen, fi nihil
vos P. Syllas fortuna movet, Judices, veftra moveat: veflra enim,
qui cum fumma elegantia atque integritate vixiflis, hoc maxime
interefl, non ex libidine, aut fimultate, aut levitate teftium
caufas honeftorum hominum ponderari, fed in magnis difquili-
tionibus, repentinifque periculis,vitam uniufcujufque effe teftem.
Quam vos, Judices, nolite armis fuis fpoHatam atque nudatam
objicere invidis, dedere fufpicioni : munite communem arcem
bonorum, obftruite perfugia improborum : valeat ad pcenam, et.
ad falutem plurimum, quam folam videtis ipfam ex vi fua na-
turaque faciUime perfpici ; fubito fledti fingique non pofTe.
XXIX. Quid vero hasc aud:oritas (femper enim de ea dicen-
dum efl j quanquam a me timide modiceque dicetur) quid, in-
quam, haec audloritas noftra ? qui a caeteris conjurationis caufis
abflinuimus, P. Syllam defendimus : nihil hunc tandem juva-
bit ? Grave eft hoc didlum fortaffe, Judices, fi appetimus ali-
quid; fi, cum casteri de nobis filent, non etiam nofmetipfi ta-
cemus, grave : fed, fl l^dimur, fi accufamur, fi in invidiam vo-
•,camur; profe6:o conceditis, Judices, ut nobis hbertatem retinere
liceat, fi rainus hceat dignitatem.
Accufati funt uno ncmine confulares: ut jam videatur honoris
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 316/623
310 O R A T I O
ampliirimi nomen plus invidlse, quam dignitatls, afferre, Affue-
runt, inquit, Catllinae, illumque laudarunt. Nulla tum patebat,
nuUa erat cognita , conjuratio : defendebant amicum, aderant
fupplici,vitae ejus turpitudinem in fummls ejus
periculis noninfequebantur. Quln etiam parens tuus, Torquate, conful reo
de pecuniis repetiindis Catillnae fuit advocatus : improbo homi-
ni, at fupplici ; fortaffe audaci, at aliquando amico. Cui cumadfult poft delatam ad eum primam illam conjuratlonem ; indi-
cavit fe audiffe aliquid, non credidiffe. At idem non adfuit alio
injudlclo, cum adeffent casteri. Si poftea cognorat ipfe aliquid,
quod in confulatu ignoraffet; ignofcendum eft iis, qui poftea
nihil audlerunt: fm illa res prima valuit ; non inveterata, quam
recens, debuit effe gravior. Sed, fi tuus parens, etiam in illa
fufpiclone periculi fui, tamen humanitate addudtus advocatio-
nem hominis improbiffmii fella curuli, atque ornamentls et fuls,
et confulatus, honeftavit ; quld eft, quamobrem confulares, qui
Catilinae adfuerunt, reprehendantur ?
At iidem iis, qui ante hunc caufam de conjuratlone dixerunt,
non adfuerunt. Tanto fcelere adftridlis homlnibus ftatuerunt
nlhll a fe adjumentl, nihil opis, nihll auxIHi, ferri oportere.
Atque, ut de eorum conftantia atque animo in rempublicam
dlcam, quorum taclta gravitas et fides de unoquoquc loquitur,
neque cujufquam ornamenta orationls defiderat ; poteft quif-
quam dicere unquam meliores, fortiores, conftantiores confu-
lares fuiffe, quam iis temporibus, et perlcuHs, quibus pene
oppreffa eft refpubHca? Quis non de communi falute apertlffime,
quis non fortiffime, quis non conftantlffime, fenfit ? Neque ego
praecipue de confularibus difputo : nam ha3C et hominum orna-
tiffimorum, qui praetores fuerunt, et univerfi fenatus, communis
eft laus : ut conftet, poft hominum memorlam nunquam in illo
ordlne plus vlrtutls, plus amoris in rempubHcam, phis gravita-
tis, fuiffe. Sed qula funt defcripti confulares, de his tantum
mlhi dicendum putavi , quod fatis effet , atteftante memoria
omnium, neminem effe ex illo honoris gradu, qui non omni
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 317/623
PRO P. SYLLA. 311
{ludio, vlrtute, audloritate, incubuerit ad rempublicam con-
fervandam.
XXX. Sed quid ? ego , qui Catilinam non laudavi , qui reo
Catilinae conful non adfui, qui teftimonium de conjuratione dixi
in alios, adeone vobis alienus a fanitate, adeo oblitus conftantiae
meae , adeo immemor rerum a me geftarum , effe videor , ut
cum conful bellum geiTerim cum conjuratis, nunc eorum du-
cem confervare cupiam j et in animum inducam , cujus nuper
ferrum retuderim, flammamque reftinxerim, ejufdem nunc cau-
fam vitamque defendere ? Si medius fidius , Judices , non meipfa refpublica , meis laboribus et periculis confervata , ad gra-
vitatem animi et conftantiam fua dignitate revocaret -, tamen
hoc natura eft infttum, ut, quem timueris, quicum de vita for-
tunifque contenderis , cujus ex infidiis evaferis , hunc femper
oderis. Sed, cum agatur honos meus ampHflimus, gloria rerum
geftarum fmgularis ; cum , quoties quifquam eft in hoc fcelere
convi(ftus, toties renovetur memoria per me inventas falutis : ego
fim tam demens , ego committam , ut ea , quae pro falute om-nium geffi, cafu magis et felicitate a me, quam virtute et con-
filio, gefta eife videantur ?
Quid ergo ? hoc tibi fumis, dicet fortaffe quifpiam, ut, quia
tu defenderis, innocens judicetur? Ego vero, Judices, non modonihil mihi aft^umo, in quo quifpiam repugnet ; fed etiam, fi
quid ab omnibus conceditur, id reddo ac remitto. Non in ea
republica verfor, non iis temporibus caput meum obtuli pro
patria pericuhs omnibus , non aut ita funt extind;i , quos vici
aut ita grati , quos fervavi , ut ego mihi plus appetere coner
quam quantum omnes inimici invidique patiantur.
Grave effe videretur, eum, qui inveftigarit conjurationem,
qui patefecerit , quiopprefferit , cui fenatus
fingularibus verbisgratias egerit , cui uni togato fuppHcationem decreverit , dicere
in judicio : Non defenderem, fi conjuraffet. Non dico id, quod
grave eft : dico illud, quod in his caufis conjurationis non auc-
toritati aiTumam , fed pudori meo : Ego , ille conjurationis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 318/623
312 O R A T I O
inveftigator atque ultor, certe non defenderem Syllam, ii con-
juraiTe arbitrarer. Ego, Judices , de tantis omnium periculis
cum quaererem omnia, multa audirem, non crederem omnia,
caverem omnia; dico hoc, quod initio dixi, nuilius indicio, nul-
lius fufpicione , nullis literis , de re P. Syllae rem uUam ad meeife delatam.
XXXI. Quamobrem vos , Dii patrii ac penates , qui huic
urbi atque huic imperio praelidetis, qui hoc imperium, qui hanc
libertatem, populumque Romanum, qui haec te<fla atque templa,
me confule, veftro numine auxilioque fervaftis , teftor, integro
me animo, ac libero, P. Syllas caufam defendere ; nuUum a mefciente facinus occultari , nullum fcelus fufceptum contra falu-
tem omnium defendi ac tegi: nihil de hoc conful comperi, nihil
fufpicatus fum, nihil audivi. Itaque idem ego ille, qui ve-
hemens in aUos, qui inexorabihs in casteros, effe vifus fum, per-
folvi patriiE quod debui : rcHqua jam a me meas perpetus con-
fuetudini naturgeque debentur. Tam fum mifericors , Judices
quam vos ; tam mitis , quam qui lenifllmus. In quo vehemens
fui vobifcum , nihil feci , nifi coadlus : reipubUca^ praecipitanti
fubveni: patriam demerfam extuH: mifericordia civium addudti,
tunc fuimus tam vehementes , quam necelTe fuit : falus effet
omnium amilTa una nodle, nifi effet feveritas illa fufcepta. Sed,ut ad fceleratorum pcenam amore reipubiicas fum addud:us , fic
ad fahitem innocentium voluntate deducor.
Nihil video effe in hoc P. Sylla , Judices , odio dignum
mifericordia digna multa. Neque enim nunc propulfandse cala-
mitatis fuae caufa fupplex ad vos , Judices , confugit -, fed , ne
qua generi ac nomini fuo nota nefariae turpitudinis inuratur.
Nam ipfe quidem , fi erit veftro judicio liberatus , qus habet
ornamenta , quac folatia rehquae vitas , quibus Istari et perfrui
pofTit ? Domus erit, credo, exornata : aperientur majorum ima-gines : ipfe ornatum ac veflitum recuperabit. Omnia, Judices,
liaec amiffa funt : omnia generis, nominis, honoris, infignia at-
que ornamenta unius judicii calamitate occiderunt. Sed , ne
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 319/623
PRO P. SYLLA. 313
cxtindlor patrlae , ne proditor , ne hoftis appelletur , ne hanc
labem tanti generis in famiha reHnquat, id laborat , id metuit;
ne denique hic mifer conjurati, et confcelerati, et proditoris
fiUus nominetur : huic puero, qui eft ei vita fua multo carior ,
metuit, cui honoris integros frudus non fit traditurus, ne aeter-
nam memoriam dedecoris reUnquat. Hic vos orat , Judices
parvus, ut fe ahquando, fi non integra fortuna, at afflida, patri
fuo gratulari fmatis. Huic mifero notiora funt judiciorum iti-
nera , et fori , quam campi et difciplinarum. Non jam de vita
P. Syllae , Judices , fed de fepultura , contenditur ; vita erepta
eft fuperiore judicio; nunc, ne corpus ejiciatur, laboramus.
Quid enim efl huic rehqui , quod eum in vita hac teneat ? aut
quid eft, quamobrem haec cuiquam vita videatur.
XXXIL Nuper is homo fuit in civitate P. SyUa, ut nemo ei
fe neque honore, neque gratia, nec fortunis, anteferret. Nunc,
fpoliatus omni dignitate, quae erepta funt, non repetit : quod
fortuna in maUs reUqui fecit, ut cum parente, cum Uberis, cumfratre, cum his necelfariis, lugere fuam calamitatem Uceat, id
fibi ne eripiatis, Judices, vos obteftatur.
Te ipfum jam, Torquate, expletum effe hujus miferiis par
erat. Etfi nihil aUud SyUas nifi confulatum abftuUffetis,tamen
eo vos contentos effe oportebat : honoris enirn contentio vos
ad caufam , non inimicitias deduxerunt. Sed , cum huic omnia
cum honore detradla fint, cum in hac fortuna mifera ac luduo-
filTima deflitutus fit ; quid eft, quod expetas ampUus ? Lucifne
hanc ufuram eripere vis , plenam lacrymarum atque moeroris
in qua cum maximo cruciatu atque dolore retinetur ? Libenter
reddiderit, adempta ignominia foediflimi criminis. An vero ini-
micum ut expeUas ? cujus ex miferiis, fi effes crudeUffimus, vi-
dendo frudum caperes majorem, quam audiendo.O miferum et infeUcem iUum diem, quo conful omnibus
centuriis P. SyUa renuntiatus eft ! O falfam fpem ! O volucrem
fortunam ! O caecam cupiditatem ! O praepofteram gratulatio-
nem ! Quam cito iUa omnia ex laetitia et voluptate ad hidumToM. V. R r
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 320/623
314 O R A T I O, 6cc..
et lacrymas reciderunt, ut, qul paulo ante conful defignatus
fuiffet , retineret repente nullum vefligium priflinae dignitatis !
Quid enim erat mali , quod huic, fpoliato honore, fama, for-
tunis , deeffe videretur ? aut cui novas calamitati locus ullus re-lidus elTet ? Urget eadem fortuna , quse coepit : reperit novummoerorem : non patitur hominem calamitofum, uno modo afflic-
tum, uno in ludtu perire.
Sed jam impedior egomet, Judices, dolore animi, ne de hujus
miferia plura dicam. Veftrae jam funt partes, Judices ; in veftra
manfuetudine atque humanitate caufam totam repono. Vos , et
rejedtione interpofita, nihil fufpicantibus nobis, repentini in nos
judices confediflis , ab accufatoribus deledli ad fpem acerbitatis,
a fortuna nobis ad praefidium innocentiae conflituti. Ut ego ,
quid de me populus Romanus exiftimaret , quia feverus in im-
probos fueram, laboravi, et, qux prima innocentis mihi defenfio
efl oblata, fufcepi ; fic vos feveritatem judiciorum, quae per hos
menfes in homines audaciflimos facfta efl , lenitate ac mifericor-
dia mitigate. Hoc cum impetrare a vobis ipfa caufa debet ; tumeft veftri animi atque virtutis declarare, non efTe eos vos, ad
quos potiflimum, interpofita reje<ftione, devenire convenerit. In
quo ego , Judices , vos , quantum meus amor in vos poftulat
tantum hortor, ut communi ftudio, quoniam in repubhca con-
jundti fumus, manfuetudine et mifericordia veftra, falfam a no-
bis crudeUtatis famam repellamus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 321/623
t 3^5 ]
P R O
A. LICINIO ARCHIA
P O E T A
O R A T I O XXVI.
I. O I quid efl in me ingenii , Judices , quod fentio quam fit
Ks_^ exiguum ; aut fi qua exercitatio dicendi , in qua me non
infitior mediocriter efTe verfatum j aut fi hujufce rei ratio aliqua,
ab optimarum artium fludiis ac difciplina profecfla , a qua ego
nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruiffe : earum rerum
omnium vel in primis hic A. Licinius frudum a me repeterc
prope fuojure debet. Nam quoad longiflime potefl mens mearefpicere fpatium praeteriti temporis , et pueritiae memoriam re-
cordari ultimam, inde ufque repetens, hunc video mihi princi-
pem et ad fufcipiendam , et ad ingrediendam , rationem horumiludiorum extitiffe. Quod fi haec vox, hujus hortatu praeceptif-
que conformata , nonnuUis aUquando faluti fuit ; a quo id ac-
cepimus, quo caeteris opitulari, et alios fervare, poffemus, huic
profedlo ipfi , quantum efl fitum in nobis , et opem et falutem
ferre debemus.
Ac, ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod alia
quaedam in hoc facultas fit ingenii, neque haec dicendi ratio, autdifciplina; ne nos quidem huic cundti fludio penitus unquamdediti fuimus. Etenim omnes artes , quae ad humanitatem per-
tinent , habent quoddam commune vincuhim , et quafi cogna-
tione quadam inter fe continentur.
R r 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 322/623
3i6 O R A T I O
II. Sed, ne cui veftrum mirum efTe videatur, me In quaeflione
legitima , et in judicio publico, cum res agatur apud prastorem
populi Romani , lediffimum virum , et apud feveriffimos judi-
ces , tanto conventu liominum , ac frequentia , hoc uti generedicendi , quod non modo a confuetudine judiciorum , verum
etiam a forenfi fermone, abhorreat ; quaefo a vobis, ut in hac
caufa mihi detis hanc veniam, accommodatam huic reo, vobis,
quemadmodum fpero, non moleftam ; ut me, pro fummo poeta
atque eruditiffimo homine dicentem, hoc concurfu hominumliteratiffimorum, hac veftra humanitate, hoc denique pra^tore
exercente judicium , patiamini de fludiis humanitatis ac Htera-
rum paulo loqui liberius : et in ejufmodi perfona , quae propter
otium ac fludium minime in judiciis pericuHfque tradlata efl,
uti prope novo quodam et inufitato genere dicendi. Quod fi
inihi a vobis tribui concedique fentiam ; perficiam profedo, ut
hunc A. Licinium non modo non fegregandum, cum fit civis,
a numero civium , verum etiam , fi non efTet , putetis afcifcen-
dum fuifTe.
III. Nam , ut primum ex pueris exceffit Archias , atque ab
iis artibus, quibus aetas puerihs ad humanitatem informari folet,
fe ad fcribendi fludium contuHt : primum Antiochiae ( nam ibi
natus efl, loco nobiH , celebri quondam urbe et copiofa, atque
eruditiffimis hominibus HberaHffimifque fludiis affluenti ) cele-
riter anteceHere omnibus ingenii gloria contigit : poft in caete-
ris Afiae partibus, cuntoque Graeciae, fic ejus adventus celebra-
batur , ut famam ingenii expedlatio hominis , expedlationem
ipfius adventus, admiratioque, fuperaret. Erat ItaHa tunc plena
Graecarum artium ac difcipHnarum : fludiaque haec et in Latio
vehementius tum colebantur, quam nunc iifdem in oppidis ; et
hic Romae, propter tranquiHitatem reipubHcae, non negHgeban-
tur. Itaque hunc et Tarentini , et Rhegini , et NeapoHtani
civitate casterifque prasmiis donarunt ; et omnes , qui aHquid
de ingenns poterant judicare, cognitione atque hofpitio dignumexiftimarunt.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 323/623
PRO ARCHIA POETA. 317
Hac tanta celebritate fam£e cum eflet jam abfentibus notus
Romam venit , Mario confule , et Catulo : nadtus eil primumconfules eos , quorum alter res ad fcribendum maximas , alter
cum res geftas, tum etiam fludium atque aures, adhibere pofTet.
Statim Luculii, cum pra3textatus etiam tum Arcliias elTet, eumdomum fuam receperunt. Sed etiam hoc non folum ingenii ac
literarum, verum etiam naturic atque virtutis, fuit ; ut domus,
quas hujus adolefcentias prima fuerit , eadem effet familiariflima
fenedluti. Erat temporibus illis jucundus Q^Metello illi Numi-dico , et ejus Pio filio : audiebatur a M. iEmilio : vivebat cuni
Q^Catulo, et patre, et filio : a L. CraiTo colebatur : Lucullos
vero, et Drufum, et 0(5tavios, et Catonem, et totam Horten-
liorum domum devindlam confuetudine cum teneret , afiicieba-
tur fummo honore, quod eum non folum colebant, qui ali-
quid percipere atque audire ftudebant, verum etiam, fi qui forte
fimulabant.
IV. Interim, fatis longo intervallo, cum effet cum L. Lucullo
in Siciliam profecftus , et cum ex ea provincia cum eodem Lu-cullo decederet, venit Heracleam : quae cum effet civitas aequif-
fimo jure ac foedere, adfcribi fe in eam civitatem voluit -, idque,
cum ipfe per fe dignus putaretur, tum audloritate et gratia
Luculli ab Heraclienfibus impetravit. Data eft civitas Silvani
lege , et Carbonis , Si qiii faderatis civitatihusadfcriptifuijjhit;
Ji tum , cum lex ferebatur , in Ttalia domicilium habuijjent y tt , Ji
fexaginfa diebus apud prcetorem efent profefji. Cum hic domici-
lium RomsE multos jam annos haberet , profeffus eft apud pras-
torem, Q^ Metellum, familiariflimum fuum.
Si nihil aliud , nili de civitate , ac lege , dicimus , nihil dico
amplius : caufa di6ta eft. Quid enim horum infirmari , Grati
poteft ? HeracleGene effe tum adfcriptum negabis ? Adeft virfumma au(ftoritate, et religione, et fide, M. Lucullus, qui fe
non opinari, fed fcire ; non audiviffe, fed vidifle j non inter-
fuiffe, fed egiffe, dicit. Adfunt Heraclienfes legati, nobiliiiimi
homines : hujus judicii caufa cum mandatis, et cum publico
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 324/623
3i8 O R A T I O
teflimonio , venerunt j qui hunc adfcriptum Heraclienfem
dicunt.
Hic tu tabulas defideras Heraclienfium publicas , quas Ita-;
lico bello, incenfo tabulario, interilTe fcimus omnes. Eft ridicu-
lum, ad ea, quae habemus, nihil dicere ; quserere, quas habere
non pofTumus ; et de hominum memoria tacere, hterarum me-moriam flagitare : et , cum habeas amphfTimi viri reUgionem
integerrimi municipii jusjurandum fidemque, ea, qua) depravari
nullo modo pofTunt, repudiare i tabulas, quas idem dicis folere
corrumpi, defiderare.
At domicihum Romas non habuit : is , qui , tot annis ante
civitatem datam , fedem omnium rerum ac fortunarum fuarum
Romae coUocavit. At non efl profefTus, Immo vero iis tabuHs
profefTus , quae folae ex illa profefTione , coUegioque praetorum ,
obtinent pubHcarum tabularum aud:oritatem.
V, Nam , cum Appii tabulae negligentius affervatae diceren-
tur ; Gabinii, quamdiu incolumis fuit, levitas, poft damnatio-
nem calamitas, omnem tabularum fidem refignaffet : Metellus,
homo fandtifTimus modefliflimufque omnium, tanta diHgentia
fuit, ut ad L. Lentulum prgetorem, et ad judices, venerit, et
unius nominis Htura fe commotum effe dixerit. His igitur tabu-
lis nuHam Hturam in nomen A. Licinii videtis.
Quae cum ita fmt, quid efl, quod de ejus civitate dubitetis,
praefertim cum aHis quoque in civitatibus fuerit adfcriptus ? Et-
enim, cum mediocribus multis, et aut nuHa, aut humiH aHqua,
arte prasditis , gratuito civitatem in Grascia homines impertie-
bantur -, Rheginos credo, aut Locrenfes, aut NeapoHtanos, aut
Tarentinos , quod fcenicis artificibus largiri folebant , id huic ,
fumma ingenii praedito gloria, noluiffe. Quid ? cum casteri non
modo pofl civitatem datam, fed etiam pofl legem Papiam, aH-
quo modo in eorum municipiorum tabulas irrepferint 3 hic, qui
ne utitur quidem iHis , in quibus efl fcriptus , quod femper fe
HeracHenfem effe voluit, rejicietur ?
Cenfus noflros requiris fciHcet : efl enim obfcurum, proximis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 325/623
PRO ARCHIA POETA. 319
cenforibus, hunc cum clariflimo imperatore L. Lucullo apud
exercitum fuifTe; fuperioribus, cum eodem quaeftore fuifle in
Afia ; primis , Julio et Craflb , nullam populi partem effe cen-
fam. Sed , quoniam cenfus non jus civitatis confirmat, ac tan-
tummodo indicat, eum , qui lit cenfus, ita fe jam tum gefTifTe
pro cive ; iis temporibus , quae tu criminaris , ne ipfius quidem
judicio eum in civium Romanorum jure effe verfatum, et tefla-
mentum f^epe fecit noflris legibus , et adiit hereditates civium
Romanorum , et in beneficiis ad aerarium delatus efl a L. Lu-cullo prastore et confule.
VL Quasre argumenta, fi qua potes : nunquam enim hic
neque fuo, neque amicorum, judicio revincetur. Qusres a nobis,
Grati , cur tantopere hoc homine deledtemur. Quia fuppeditat
nobis , ubi et animus ex hoc forenfi flrepitu reficiatur , et aures
convicio defeffas conquiefcant. An tu exiftimas, aut fuppetere
nobis poffe, quod quotidie dicamus in tanta varietate rerum, nifi
animos noflros do<ftrina excolamus ; aut ferre animos tantara
poffe contentionem, nifi eos dodtrina eadem relaxemus ? Egovero fateor, me his jftudiis effe deditum. Casteros pudeat, fi
qui ita fe literis abdiderunt, ut nihil poffmt ex his neque ad
communemafferre
frudlum , nequein
afpedlum lucemque pro-ferre : me autem quid pudeat, qui tot annos ita vivo, Judices, ut
ab nuUius unquam me tempore aut commodum aut otium
meum abftraxerit, aut voluptas avocarit, aut denique fomnus re-
tardarit ? Quare quis tandem me reprehendat, aut quis mihi jure
fuccenfeat, fi, quantum cseteris ad fuas res obeundas, quantum
ad feflos dies ludorum celebrandos, quantum ad alias volupta-
tes , et ad ipfam requiem animi et corporis , conceditur tempo-
ris ; quantum alii tribuunt tempeftivis conviviis, quantum deni-
que aleas , quantum pilae : tantum mihi egomet ad hacc ftudia
recolenda fumpfero ? Atque hoc adeo mihi concedendum efl
magis, quod ex his ftudiis hasc quoque cenfetur oratio et facul-
tas : quae , quantacunque efl in me , nunquam amicorum peri-
culis defuit. Quae fi cui levior vidctur 3 illa quidem certe, quas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 326/623
rzo O R A T I Oj
fumtna fiint, ex quo fonte hauriam, fentio. Nam, nifi multo-
rum prceceptis, multifque literis, mihi ab adolefcentia fuafiflem,
nihil effe in vita magnopere expetendum , nifi laudem atquc
honcftatem ; in ea autem perfequenda omnes cruciatus corporis,omnia pericula mortis, atque exihi, parvi t& ducenda: nunquam
me pro falute veftra in tot ac tantas dimicationes , atque in hos
profligatorum hominum quotidianos impetus , objecilTem. Sed
pleni omnes funt Hbri , plenae fapientium voces , plena exem-
plorum vetuftas ; quas jacerent in tenebris omnia, nifi Hterarum
lumen accederet. Quam muUas nobis imagines , non folum ad
intuendum, verum etiam ad imitandum, fortiffimorum viro-
rum expreffas fcriptores et Graeci et Latini rehquerunt ? quas
ego mihi femper in adminiftranda repubhca proponens, ani-
mum et mentem meam ipfa cogitatione hominum excellentium
conformabam.
VII. Quffiret quifpiam , quid ? ilh ipfi fummi viri , quorum
virtutes hteris proditas funt , iftane dodlrina , quam tu laudibus
efFers, eruditi fuerunt ? Difficile eft hoc de omnibus confirmare :
fed tamen efi; certum , quid refpondeam. Ego multos homines
excellenti animo ac virtute fuifiTe , et fine dodtrina , naturae ip-
fius habitu prope divino, per feipfos et moderatos et graves
extitifi^e, fateor : etiam illud adjungo, faepius ad laudem atque
virtutem naturam fine dodtrina , quam fine natura valuifi^e doc-
trinam. Atque idem ego contendo , cum ad naturam eximiam
atque illuflrem accefi!erit ratio quaedam conformatioque doc-
trinae ; tum illud nefcio quid praeclarum ac fingulare folere exif-
tere. Ex hoc efife hunc numero , quem patres noO:ri viderunt
divinum hominem, Africanum : ex hoc C. Laehum, L. Furium,
moderatiffimos homines et continentiffimos : ex hoc fortiffimum
virum , et ihis temporibus dodtifiimum , M. Catonem illum
fenem : qui profedto, fi nihil ad percipiendam colendamque
virtutem hteris adjuvarentur, nunquam fe ad earum ftudium
contuhfifent.
Quod fi non hic tantus frudus ofkenderetur, et fi ex his
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 327/623
PRO ARCHIA POETA. 321
Audiis delecflatlo fola peteretur ; tamen, ut oplnor, hanc animi
remiflionem humaniffimam ac liberaliffimam judicaretis. Nani
eseterae neque temporum funt, neque iEtatum, omnium, neque
locorum ; haec ftudia adolefcentiam alunt , fened:utem oblec-tant , fecundas res ornant , adverfis perfugium ac folatium prae-
bent , deled:ant domi , non impediunt foris , pernod;ant nobif-
cum, peregrinantur, rufticantur. Quod fi ipfi haec neque attin-
gere, neque fenfu noftro guftare, poflemus, tamen ea mirari
deberemus, etiam cum in aliis videremus.
VJII. Quis noftrum tam animo agrefti ac duro fuit, ut Rofcii
morte nuper non commoveretur ? qui cum eftet (cnex mortuus,
tamen , propter excellentem artem ac yenuftatem , videbatur
omnino mori non debuifle. Ergo ille corporis motu tantumamorem fibi conciliarat a nobis omnibus : nos animorum incre-
dibiles motus , celeritatemque ingeniorum , negligemus ? Quo-ties ego hunc Archiam vidi, Judices, ( utar enim veftra benig-
nitate , quoniam me in hoc novo genere dicendi tam diligenter
attenditis)
quoties ego hunc vidi , cum literam fcripfiflet nul-
lam, magnum numerum optimorum verfuum de his ipfis rebus,
quae tum agerentur , dicere ex tempore ? quoties revocatum
eandem rem dicere, commutatis verbis atque fententiis ? Quae
vero accurate cogitateque fcripfiftet ; ea fic vidi probari , ut ad
veterum fcriptorum laudem pervenirent. Hunc non ego diligam?
non admirer ? non omni ratione defendendum putem ? Atqui
iic a fummis hominibus , eruditiffimifque, accepimus, caetera-
rum rerum ftudia et dodrina, et praeceptis , et arte, conftare ;
poetam natura ipfa valere , et mentis viribus excitari , et quali
divino quodam fpiritu inflari. Quare fuo jure nofter ille Ennlus
fand;os appellat poetas , quod quafi Deorum allquo dono atque
munere commendati nobis eife videantur.
Sit igitur, Judices, fantlum apud vos, humaniffimos homi-
nes , hoc poetae nomen , quod nulla unquam barbaria violavit.
Saxa et foHtudines voci refpondent ; beftiae fa.'pe immanes cantu
iieduntur atque confiftunt : nos inftituti rebus optimis noa
ToM. V. S f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 328/623
322 O R A T I O
poetarum voce moveamur ? Homerum Colophonli civem efTe
dicunt fuum, Chii fuum vindicant, Salaminii repetunt, Smyrnaei
vero fuum eife confirmant; itaque etiam delubrum ejus in oppido
dedicaverunt : permulti ahi prasterea pugnant inter fe, atque
contendunt.
IX. Ergo illi alienum , quia poeta fuit , poft mortem etiam
expetunt : nos hunc vivum, qui et voluntate, et legibus, nofter
eft, repudiabimus ? praefertim, cum omne olim ftudium, atque
omne ingenium , contulerit Archias ad populi Romani gloriam
laudemque celebrandam ? Nam et Cimbricas res adolefcens at-
tigit, et ipfi illi C. Mario, qui durior ad haec ftudia videbatur,
jucundus fuit, Neque enim quifquam eft tam averfus a Mufis
qui non mandari verlibus xternum fuorum laborum facile prae-
conium patiatur. Themiftoclem illum, fummum Athenis virum,
dixilfe aiunt , cum ex eo quaereretur , quod acroama, aut cujus
vocem, libentiffime audiret : Ejus, a quo fua ijirtus optime prce-
dicaretur. Itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilexit,
cujus ingenio putabat ea, quae gelferat, polTe celebrari.
Mithridaticum vero bellum , magnum atque difficile , et in
muha varietate terra marique verfatum , totum ab hoc expref-
fum eil; : qui Ubri non modo L. Lucullum, fortiffimum et cla-
riffimum virum, verum etiam popuU Romani nomen, illuftrant.
Populus enim Romanus aperuit, LucuUo imperante, Pontum,^
et regiis quondam opibus , et ipfa natura regionis , vaUatum :
popuU Romani exercitus, eodem duce, non maxima manu in-
numerabiles Armeniorum copias fudit : popuU Romani laus eft,
urbem amiciffimam Cyzicenorum , ejufdem confiUo , ex omni
impetu regio , ac totius beUi ore ac faucibus , ereptam eife at-
que fervatam : noftra femper feretur et praedicabitur, L. LucuUodimicante , cum interfedtis ducibus depreifa hoftium claffis , et
incredibiUs apud Tenedum pugna illa navaUs : noftra funt
tropaea, noftra monumenta, noftri triumphi. Quare, quorumingeniis haec feruntur , ab his popuU Romani fama celebratur.
Carus fuit Africano fuperiori nofter Ennius : itaque etiam in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 329/623
PRO ARCHIA POETA. 323
fepulcro Scipionum putatur is effe conftitutus e marmore. Atiis laudibus certe non folum ipli, qui laudantur, fed etiam po-
puli Romani nomen ornatur. In caelum hujus proavus Cato tol-
litur : magnus honos populi Romani rebus adjungitur. Omnesdenique illi Maximi, Marcelli, Fulvii, non fine communi om-nium noftrum laude decorantur.
X. Ergo illum, qui haec fecerat, Rudium hominem, majores
noftri in civitatem receperunt : nos hunc Heraclienfem, mul-
tis civitatibus expetitum, in hac autem legibus conftitutum, de
noftra civitate ejiciemus ? Nam li quis minorem gloria? frudlum
putat ex Grascis verfibus percipi , quam ex Latinis , vehemen-
ter errat : propterea quod Graeca leguntur in omnibus fere gQn'
tibus ; Latina fuis finibus, exiguis fane, continentur. Quare, li
res hae, quas geffimus, orbis terrae regionibus definiunturi cu-
pere debemus, quo minus manuum noftrarum tela pervenerint,
eodem gloriam famamque penetrare : quod cum ipfis popuHs
de quorum rebus fcribitur, haec ampla funt ; tum iis certe, qui
de vita gloria; caufa dimicant , hoc maximum et periculorum
incitamentum eft, et laborum.
Quam multos fcriptores rerum fuarum Magnus ille Alexan-
der fecum habuifle dicitur ? Atque is tamen , cum in Sigeo ad
Achiliis tumulum aftitifiet, fortunate, inquit, adoiefcens, qiii
tucs virtutis Homerum fraconem inveneris .' Et vere : nam , nifi
IHas illa extitifiTet , idem tumulus , qui corpus ejus contexerat,
nomen etiam obruiflet, Quid ? nofter hic Magnus , qui cumvirtute fortunam adaequavit, nonne Theophanem Mitylenaeum,
fcriptorem rerum fuarum, in concione miHtum civitate donavit?
et noftri ilH fortes viri, fed ruftici , ac miHtes , dulcedine qua-
dam gloriae commoti , quafi participes ejufdem laudis , magno
iUud clamore approbaverunt ?
Itaque , credo , fi civis Romanus Archias legibus non efi!et
ut ab aHquo imperatore civitate donaretur, perficere non potuit.
Sylla, cum Hifpanos et Gallos donaret, credo, hunc petentem
repudiafiTet : quem nos in concione vidimus, cum ei libellum
S f 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 330/623
324 O R A T I O
malus poeta de populo fubjeciflet, quod epigramma in eumfeciiTet tantummodo alternis verfibus longiufculis , ftatim ex iis
rebus, quas tunc vendebat, jubere ei praemium tribui fub ea
conditione , ne quid pojlea fcriberet . Qui fedulitatem mali poetae
duxerit aliquo tamen praemio dignam, hujus ingenium et virtu-
tem in fcribendo, et copiam, non expetiifet ? Quid ? a Q^Me-tello Pio, familiariffimo fuo, qui civitate multos donavit, neque
per fe, neque per Lucullos, impetraviffet ? qui prasfertim ufque
eo de fuis rebus fcribi cuperet , ut etiam CordubaB natis poetis
pingue quiddam fonantibus atque peregrinum, tamen aures fuas
dederet.
XI. Neque enim efl hoc diffimulandum, quod obfcurari non
poteft, fed prae nobis ferendum : trahimur omnes laudis ftudio 3
et optimus quifque maxime gloria ducitur. Ipfi illi philofophi
etiam ilhs libelHs, quos de contemnenda gloria fcribunt, no-
men fuum infcribunt : in eo ipfo , in quo praedicationem nobi-
litatemque defpiciunt , prsdicari de fe ac nominari volunt. De-
cimus quidem Brutus, fummus ille vir et imperator, Accii,
amiciffimi fui , carminibus templorum ac monumentorum adi-
tus exornavit fuorum. Jam vero ille , qui cum iEtohs , Ennio
comite, bellavit, Fulvius, non dubitavit Martis manubias Mufis
confecrare. Quare , in qua urbe imperatores prope armati poe-
tarum nomen , et Mufarum delubra , coluerunt , in ea non de-
bent togati judices a Mufarum honore, et a poetarum falute,
abhorrere.
Atque, ut id libentius faciatis, jam me vobis , Judices , in-
dicabo , et de meo quodam amore gloriae , nimis acri fortaife
veruntamen honeflo, vobis confitebor. Nam, quas res nos in
confulatu noflro vobifcum fimul pro falute hujus urbis atque
imperii , et pro vita civium , proque univerfa repubhca , geffi-
mus, attigit hic verfibus, atque inchoavit : quibus auditis, quod
mihi magna res et jucunda vifa efl, hunc ad periiciendum
hortatus fum. Nullam enim virtus aHam mercedem laborum
periculorumque deliderat , prseter hanc laudis et gloriae : qua
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 331/623
PRO ARCHIA POETA. 325
quldem detradla , Judices , quid eft , quod in hoc tam exiguo
vitae curriculo, et tam brevi, tantis nos in laboribus exerceamus?
Certe, fi nihil animus praefentiret in pofterum, et fi, quibus
regionibus vitae fpatium circumfcriptum eft , eifdem omnes co-
gitationes terminaret fuas ; nec tantis fe laboribus frangeret, ne-
que tot curis vigiHifque angeretur, neque toties de vita ipfa
dimicaret. Nunc inlidet qusedam in optimo quoque virtus, qusnodtes et dies animum gloriae ftimuhs concitat -, atque admo-
net, non cum vitas tempore eife dimittendam commemoratio-
nem nominis noftri, fed cum omni pofteritate adcequandam.
XII. An vero tam parvi animi videamur efte omnes , qui in
repubhca atque in his vitas periculis laboribufque verfamur, ut,
cum ufque ad extremum fpatium nullum tranquillum atque
otiofum fpiritum duxerimus, nobifcum limul moritura omnia
arbitremur ? An, cum ftatuas et imagines, non animorum fimu-
lacra , fed corporum , fludiofe multi fummi homines rehque-
rint ; confiUorum reHnquere , ac virtutum noftrarum , eftigiem
nonne multo malle debemus , fummis ingeniis expreftam et
poHtam ? Ego vero omnia, quae gerebam, jam tum in gerendo
fpargere me ac diffeminare arbitrabar in orbis terras memoriamfempiternam. Haec vero five a meo fenfu poft mortem abfutura
eft, five, ut fapientiffimi homines putaverunt, ad aHquam animi
mei partem pertinebit ; nunc quidem certe cogitatione quadam
fpeque dele<5tor.
Quare confervate, Judices, hominem pudore eo, quem ami-
corum videtis comprobari tum dignitate, tum etiam venuftate ;
ingenio autem tanto , quantum id convenit exiftimari , quod
fummorum hominum ingeniis expetitum efte videatis ; caufa
vero ejufmodi, quas beneficio legis, au(ftoritate municipii, tefti-
monioLucuUi, tabuHs MeteHi, comprobetur. Quje
cumita
fint 5 petimus a vobis, Judices, fi qua non modo humana, ve-
rum etiam divina, in tantis negotiis commendatio debet c&, ut
cum, qui vos, qui veftros imperatores, qui populi Romani res
geftas, femper ornavit^ qui etiam his recentibus noftris veftrifque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 332/623
326 O R A T I O, 6cc,
domeflicls periculis aeternum fe teftimonium laudum daturum
efle profitetur ; quique eft eo numero , qui femper apud omnes
fandi funt habiti atque didli : lic in veftram accipiatis fidem, ut
humanitate veftra levatus potius, quam acerbitate violatus, efle
videatur. Quae de caufa pro mea confuetudine breviter fimplici-
terque dixi, Judices, ea confido probata efle omnibus : quae non
fori neque judiciali confuetudine , et de hominis ingenio , et
communiter de ipfius ftudio, locutus fum, ea, Judices, a vobis
fpero efle in bonam partem accepta -, ab eo, qui judicium exer-
cet, certe fcio-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 333/623
[ l'^! 1
POST REDITUMA D Q^U I R I T E S
O R A T I O XXVII.
I, /'"X U O D precatus a Jove Optlmo Maximo casterirque
V^/ Diis immortalibus fum, Quirites, eo tempore, cum mefortunalque meas pro veftra incolumitate, otio, concordiaque
devovi, ut, li meas rationes unquam veflrae faluti antepofuiffem,
fempiternam poenam fuftinerem, mea voluntate fufceptam ; fin
et ea, quas ante gefferam, confervandae civitatis caufa geflifTem,
et illam miferam profe6tionem veflras falutis gratia fufcepiffem ,
ut , quod odium fcelerati homines et audaces in rempublicam ,
et in omnes bonos, conceptum jamdiu continerent, id in meunum potius , quam in optimum quemque , et in univerfam
rempublicam, defledleret; hoc fi animo in vos liberofque veftros
fuiffem, ut aliquando vos , patres confcriptos, Italiamque uni-
verfam, memoria mei, mifericordia, defideriumque teneret : ejus
devotionis me effe convid:um judicio Deorum immortalium,
teflimonio fenatus , confenfu Italiae , confeflione inimicorum ,
beneficio divino immortalique veftro , maxime laetor , Quirites.
Et, fi homini nihil efl magis optandum, quam profpera, squa-
bihs , perpetuaque fortuna , fecundo vitse fme ulla ofFenfione
curfu ; tamen, fi mihi tranquilla et placata omnia fuiffent, in-
credibili quadam , et pene divina , qua nunc , veftro beneficio ,
fruor, laetitise voluptate caruiffem.
Quid dulcius hominum generi a natura datum eft , quam fui
cuique Hberi ? mihi vero et propter indulgentiam meamj et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 334/623
328 O R A T I O I.
propter excellens eorum ingenium , vita funt mea cariores : ta-
men non tanta voluptate erant fufcepti , quanta nunc funt ref-
tituti. Nihil cuiquam fuit unquam jucundius, quam mihi meus
frater : non tam id fentiebam , cum fruebar, quam tunc, cumcarebam -, et pofteaquam vos me illi, et mihi eum, reddidiftis.
Res famiharis fua quemque deledtat : reUquae meas fortunae re-
cuperatEE plus mihi nunc vokiptatis afferunt , quam tunc inco-
lumi afferebant. Amicitiae, confuetudines, vicinitates, clientels,
ludi denique et dies fefti, quid haberent voluptatis, carendo
magis intellexi, quam fruendo.
Jam vero honos , dignitas , locus , ordo , beneficia veftra ,
quanquam mihi femper clariflima vifa funt , tamen ea nunc re-
novata iUuftriora videntur, quam li obfcurata non elTent. Ipfa
autem patria , Dii immortales ! dici vix poted; , quid caritatis
quid voluptatis, habet ! qux fpecies Itahae ! qux celebritas oppi-
dorum ! quse forma regionum ! qui agri ! quas fruges ! quae
pulchritudo urbis ! quae humanitas civium ! quai reipubUcas
dignitas ! quas veftra majeftas ! Quibus ego omnibus antea rebus
fic fruebar, ut nemo magis : fed, tanquam bona valetudo ju-
cundior eft eis, qui e gravi morbo recreati funt, quam qui nun-
quam aegro corpore fuerunt ; ftc ea omnia defiderata magis,
quam aflidue percepta, deledlant.
II. Quorfum igitur haec difputo ? quorfum ? ut inteUigere
poflitis, neminem unquam tanta eloquentia fuifte, neque tam
divino atque incredibiU genere dicendi, qui veftrorum magnitu-
dinem muUitudinemque beneiiciorum, quas in me fratremque
meum, et Uberos noftros, contuUftis, non modo augere aut
ornare oratione , fed enumerare aut confequi , poftit. A paren-
tibus, id quod necefte erat, parvus fum procreatus : a vobis
natus fum confularis. lUi mihi fratrem incognitum , quaUs fu-
turus eftet, dederunt : vos fpecftatum, et incredibiU pietate cog-
nitum , reddidiftis. Rempublicam iUis acc&pi temporibus eamquae pene amifla eft : a vobis eam recuperavi , quam aUquando
omnes unius opera fervatam judicarunt. Dii iramortales mihi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 335/623
POST REDITUM. 329
liberos ded^runt: vos reddidiftls. Multa prceterea a Diis immor-talibus optata confecuti fumus : nifi veftra voluntas fuifTet, om-nibus divinis muneribus caruiflemus. Veftros denique honores,
quos eramus gradatim fmgulos aiTecuti , nunc a vobis univerfoshabemus : ut , quantum antea parentibus , quantum Diis im-
mortalibus , quantum vobifmetiplis , tantum hoc tempore uni-
verfim cundto populo Romano debeamus. Nam , cum in ipfo
beneficio veftra tanta magnitudo eft , ut eam complecfli oratione
non poffim ; tum in fludiis veftris tanta animorum declarata eft
voluntas , ut non fc^.um calamitatem mihi detraxifle , fed etiam
dignitatem auxifTe, videamini.
III. Non enim pro meo reditu, ut pro P. PopiUii, nobiUffimi
hominis, adolefcentes fiHi, et muUi praeterea cognati atque affi-
nes, deprecati funt : non, ut pro Q^ Metello , clariffimo viro
jam fpe(5tata astate filius L. Diadematus, confularis, fumma auc-
toritate vir -, non Metellus cenforius, non eorum liberi, non
Q^Metellus Nepos, qui tum confulatum petcbat, non foro-
rum fiHi, Luculli, ServiUi, Scipiones : permulti enim MeteUi,
aut MeteUarum Uberi, pro Q^MeteUi reditu vobis ac patribus
veflris fuppUcaverunt. Quod li ipfius dignitas maximaeque res
gefla^ non fatis valerent ; tamen fiUi pietas , propinquorum pre-
ces , adolefcentium fqualor, majorum natu lacrymae, populum
Romanum movere potuerunt.
Nam C. Marii, qui poft iUos veteres clariffimos confulares,
veflra patrumque memoria, tertius ante me confularis, fubiit
indigniffimam fortunam prseflantiffima fua gloria, diffimiUs fuit
ratio. Non enim iUe deprecatione rediit, fed, in dilTenfu civium,
exercitu fe armifque revocavit. Me autem, nudum a propin-
quis, nuUa cognatione munitum, nuUo armorum ac tumultus
metu, C. Pifonis, generi mei, divina quaedam et inaudita auc-
toritas atque virtus, fratrifque mei miferrimi atque optimi quo-
tidianse lacrymas, fordefque lugubres, a vobis deprecatse funt.
Frater erat unus , qui fuo fqualore veftros oculos infiedleret ;
qui fuo fletu defiderium mei, memoriamque, renovaret j qui
ToM. V, T t
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 336/623
330 O R A T I O I.
jftatuerat , Qulrltes , fi vos me fibi non reddldllletls , eandem
fubire fortunam -, et tanto in me amore extitit, ut negaret fas
efle non modo domicilio , fed ne fepulcro quidem , fe a me effe
fejuncftum. Pro me prajfente fenatus, hominumque praeterea
viginti millia, veflem mutaverunt : pro eodem me abfente unius
fqualorem fordefque vidiftis. Unus hic, qui domi, qul in foro
pofTet elfe, mihi pietate fiUus inventus efl, beneficio parens,
amore idem , qui femper fuit , frater. Nam conjugis mifer8&
fqualor et lucftus , atque optimas fiHas mceror afliduus , filiique
parvi defiderium mei , lacrymaeque pueriies , aut itineribus ne-
cefTariis, aut magnam partem tedtis ac tenebris, continebantur.
IV. Quare hoc majus efl veflrum in nos promeritum , quod
nonmultitudini propinquorum, fed nobifmetlpfis, nos reddidif-
tis. Sed, quemadmodum propinqui, quos ego parare non potui,
mihi ad deprecandam calamitatem meam non affuerunt ; fic,.
illud quod mea virtus praeflare debuit, adjutores, aud:ores, hor-
tatorefque ad me reflituendum ita multi fuerunt, ut longe fupe-
riores omnes hac dignltate coplaque fuperarem. Nunquam de
P. Popillio, clarifiimo atque fortiffimo viro ; nunquam de Q»_^
Metello, nobiliflimo et conflantlfiimo cive ; nunquam de CMarlo , cuflode civitatis atque imperii veflri , in fenatu mentlo
fadta efl.
Trlbunltils fuperlores illi rogatlonibus, nulla audtoritate fena-
tus , funt reflituti : Marius vero non modo non a fenatu , {Qdi
etiam opprefTo fenatu , efl reflitutus ; nec rerum geflarum me-
moria in redltu C. Marii, fed exercltus, atque arma, valuerunt.
At de me ut valeret, femper fenatus flagitavit : ut ahquando
perficeretur, cum primum licuit, frequentia atque audtoritate
perfecit. NuUus in eorum reditu motus municipiorum et colo-
niarum facftus efl: at me in patriam ter fuis decretis ItaUa cundla
revocavit. lUi , inlmicis interfedlls , magna civium csede fadta
redu(5ti funt : ego , ils , a qulbus ejedtus fum , provincias obti-
nentibus, inlmico autem, optimo viro et mitiflimo, altero con-
fule referente, redudtus fum j cum is inimicus, qul ad meam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 337/623
POST REDITUM. 331
perniciem vocem fuam communibus hoftibus pracbuilTet, fpiritu
duntaxat viveret, re quidem infra omnes mortuos amandatus
efTet.
V. Nunquam de P. Popillio L. Opimius, fortiffimus conful,
nunquam de Q^Metello non modo C. Marius, qui erat inimi-
cus, fed ne is quidem, qui fecutus eft, M. Antonius, homoeloquentiffimus, cum A. Albino collega, fenatum aut populum
eft cohortatus. At pro me fuperiores confules lemper , ut refer-
rent , efflagitati funt : fed veriti funt , ne gratiae caufa facere
viderentur , quod alter mihi affinis erat , alterius caufam capitis
receperam : qui, provinciarum foedere irretiti, totum illum an-
num querelas fenatus, luctum bonorum, Italias gemitum, per-
tulerunt. Kalendis vero Januariis pofteaquam orba refpublica
confuhs iidem, tanquam legitimi tutoris, imploravit, P. Lentu-
lus conful, parens, deus, falus noftras vitae, fortunse, memoriae,
nominis , limul ac de follemni rehgione retuHt , nihil humana-
rum rerum fibi prius, quam de me, agendum judicavit.
Atque eo die confeda res eflet, nifi is tribunus plebis, quemego maximis beneficiis quasftorem conful ornaveram, cum et
cundlus ordo et multi eum fummi viri orarent , et Cn. Oppius
focer, optimus vir, ad pedes ejus flens jaceret, no(ftem fibi ad
deliberandum poftulafTet : quae dehberatio non in reddenda
quemadmodum nonnulli arbitrabantur, fed, ut patefadlum eft,
in augenda, mercede confumpta eil. Poflea res a6la efl in fenatu
aHa nulla ; et , cum variis rationibus impediretur , voluntate
tamen perfped;a fenatus, caufa ad vos menfe Januario defere-
batur.
Hic tantum interfuit inter me et inimicos meos. Ego, cuni
homines in tribunali AureUo palam confcribi centuriarique vi-
diffem j
cumintelhgerem , veteres ad fpem caedis Catilinas co-
pias efle revocatas ; cum viderem , ex ea parte homines , cujus
partis nos vel principes numerabamur , partim quod mihi in-
viderent , partim quod fibi timerent , aut proditores effe , aut
defertores , falutis meaj 3 cum duo confules , empti padione
T t z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 338/623
332 O R A T I O I.
provinciarum, au(flores fe inimicis reipublicoe tradidifTent ; cumegeflatem, avaritiam, libidines fuas, viderent expleri non pofTe,
nifi me conftridium domefticis hoflibus dediffent -, cum fenatus
equitefque Romani ilere pro me , ac , mutata vefle , vobis fup-
plicare, edi(^lis atque imperiis vetarenturj cum omnium provin-
ciarum padliones, cum omnia cum omnibus foedera, reconcilia-
tiones gratiarum, fanguine meo fancirentur; cum omnes boni
non recufarent, quin vel pro me, vel mecum, perirent : armis
decertare pro mea falute nolui, quod et vincere, et vinci, luc-
tuofum reipublicae fore putavi. At inimici mei, menfe Januario
cum de me ageretur, corporibus civium trucidatis, flumine fan-
guinis meum reditum intercludendum putaverunt.
VI. Itaque , cum ego abfui , eam rempublicam habuiftis
ut seque me, atque illam, reflituendam putaretis. Ego autem,
in qua civitate nihil valeret fenatus, omnis effet impunitas, nulla
judicia, vis et ferrum in foro verfarentur -, cum privati fe parie-
tum praefidio, non legum, tuerentur ; tribuni plebis vobis in-
fpe6tantibus vulnerarentur, ad magiftratuum domos cum ferro
et facibus iretur, confulis fafces frangerentur, Deorum immor-
talium templa incenderentur : rempublicam effe nullam putavi.
Itaque neque, republica exterminata, mihi locum in hac urbe
effe duxi; nec, fi illa reftitueretur, dubitavi, quin me fecumipfa reduceret.
An ego, cum mihi eflet exploratifiimum, P. Lentulum prox-
imo anno confulem futurum, qui illis ipfis reipubUcae periculo-
fifBmis temporibus aedilis curulis, me confule, omnium meorumconfiUorum particeps , periculorumque focius , fuiffet; dubita-
rem, quin is me, confecftum confularibus vulneribus, confulari
medicina ad falutem reduceret ? Hoc duce, collega autem ejus,
clementifTimo atque optimo viro, primo non adverfante, pofb
etiam adjuvante, reHqui magiflratus pene omnes fuerunt defen-
fores falutis meae. Ex quibus excellenti animo, virtute, audlori-
tate, praefidio, copiis, T. Annius et P. Sextius prsflanti in mebenevolentia, et divino fludio, extiterunt. Eodemque P. Lentulo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 339/623
POST REDITUM. 333
audlore, et pariter referente collega, frequentiflimus fenatus, uno
difTentiente, nuUo intercedente, dignitatem meam quibus potuit
verbis ampliflimis ornavit; falutem vobis, municipiis, coloni-
ifque omnibus, commendavit.Ita me, nudum a propinquis, nulla cognatione munitum^
confules, prstores, tribuni plebis, fenatus, Italia cundta, femper
a vobis deprecata eft : denique omnes, qui veflris maximis be-
neficiis honoribufque funt ornati, produdli ad vos ab eodem, non
folum ad me confervandum vos cohortati funt, fed etiam rerum
mearum geftarum audlores, tefles, laudatores fuerunt.
VII. Quorum princeps ad cohortandos vos, et ad rogandos,
fuit Cn. Pompeius, vir omnium, qui funt, fuerunt, erunt, vir-
tute, fapientia, ac gloria princeps : qui mihi unus uni privato
amico eadem omnia dedit, quae univerfae reipublic^, falutem,
otium, dignitatem. Cujus oratio fuit, quemadmodum accepi,
tripartita : primum vos docuit, meis confiliis rempubHcam effe
fervatam, caufamque meam cum communi falute conjunxit^
hortatufque eft, ut aucloritatem fenatus, flatum civitatis, for-
tunas civis bene meriti, defenderetis : tum in perorando pofuit,
vos rogari a fenatu, rogari ab equitibus Romanis, rogari ab
Italia cund:a : denique ipfe ad extremum pro mea vos falute
non rogavit folum, verum etiam obfecravit.
Huic ego homini, Quirites, tantum debeo, quantum homi-
nem homini debere vix fas efl. Hujus confiha, P. Lentuli fen-
tentiam, fenatus aud:oritatem, vos fecuti, in eo me loco, in quo
veftris beneficiis fueram, iifdem centuriis, quibus coliocaratis,
repofuiftis. Eodem tempore audiflis eodem ex loco fummos vi-
ros, ornatiflimos atque ampliffimos homines, principes civitatis,
omnes confulares, omnes praetorios, eadem dicere, ut omnium
teflimonio per me unum rempublicam confervatam effe confla-ret. Itaque, cum P. Servilius, gravifiimus vir, et ornatifiimus
civis, dixiffet, opera mea rempubhcam incolumem magiflratibus
deinceps traditam ; dixerunt in eandem fententiam csteri. Sed
audiflis eo tempore clarifTimi viri non folum audtoritatem^ ftd
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 340/623
334 O R A T I O I.
etiam teftiinonium, L. Gellii ; qui, quia fuam claflem attenta-
tam magno cum fuo periculo pene fenfit, dixit in concione vef-
tra, Si ego confult cum fui, non fuiffenii rempublicam funditus in^
terituram fuiffe
VIII. En ego, tot teftimoniis , Quirites , hac audloritate
fenatus , tanta confenfione Italias , tanto fludio bonorum omni-
um, agente P. Lentulo , confentientibus casteris magiftratibus,
deprecante Cn. Pompeio, omnibus hominibus faventibus, Diis
denique immortaUbus frugum ubertate, copia, vihtate, reditum
meum comprobantibus, mihi, meis, reipublicse reftitutus, tan-
tum vobis, quantum facere pofTum, Quirites, poUicebor : pri-
mum, qua fandliffimi homines pietate erga Deos immortales effe
folent, eadem me erga populum Romanum femper fore, numen-
que veflrum aeque mihi grave et fandum, ac Deorum immorta-
lium, in omni vita futurum : deinde, quoniam me in civitatem
refpublica ipfa reduxit, nuUo me loco reipublicas defuturum.
Quod fi quis exiflimat, me aut voluntate effe mutata , aut
debiUtata virtute , aut animo fradto ; vehementer errat. Mihi,
quod potuit vis, et injuria, et fceleratorum hominum furor, de-
trahere , eripuit, abfluUt, diffipavit : quod viro forti adimi non
potefl, id manet, et permanebit. Vidi ego fortifTimum virum,
municipem meum , C. Marium , quoniam nobis , quafi aUquafataU necefUtate, non folum cum his, qui haec delere voluiffent,
fed etiam cum fortuna, beUigerandum fuit j eum tamen vidi,
cum efTet fumma fenedtute, non modo non infrad:o animo prop-
ter magnitudinem calamitatis , fed confirmato , atque renovato.
Quem egomet dicere audivi, tum fe fuiffe miferum, cum care-
ret patria, quam obfidione liberavifTet ; cum fua bona poflideri
ab inimicis, ac diripi, audiret ; cum adolefcentem fiUum vide-
ret ejufdem focium calamitatis; cum , in paludibus demer-
fus, concurfu ac mifericordia Minturnenfium corpus ac vitam
fuam confervaffet ; cum, parva navicula trajedlus in Africam,
quibus regna ipfe dederat , ad eos inops fupplexque veniffet
recuperata vero fua dignitate , fe non commifTurnm , ut , cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 341/623
POST REDITUM. . 335
ea, qusB amiferat , fibi reflituta efTent , virtutem animi non ha-
beret , quam nunquam perdidilTet. Sed hoc inter me atque
illum intereft : quod ille , qua re plurimum potuit , ea ipfa re
inimicos fuos ultus eft, armis ; ego, qua confuevi, utar : quo-
niam illi arti in bello ac feditione locus eft ; huic in pace atque
otio. Quanquam ille animo irato nihil nifi de inimicis ulcifcen-
dis agebat ', ego de ipfis inimicis tantum, quantum mihi ref-
pubHca permittet, cogitabo.
IX. Denique, Quirites, quoniam me quatuor omnino genera
hominum violarunt : unum eorum, qui odio reipubhcae, quod
eam ipfis invitis confervaram , mihi inimiciffimi fuerunt ; alte-
rum , qui per fimulationem amicitias nefarie prodiderunt j ter-
tium, qui, cum propter inertiam fuam eadem affequi non poflent,
inviderunt laudi et dignitati meae -, quartum, qui, cum cuflodes
reipublicEe effe debuerunt , falutem meam , ftatum civitatis ,
dignitatem ejus imperii , quod erat penes ipfos , vendiderunt
fic ulcifcar facinorum fingula, quemadmodum a quibufque fum
provocatus : malos cives , rempublicam bene gerendo ; perfidos
amicQS, nihil credendo, atque omnia cavendo ; invidos, virtuti
et gloriae ferviendo -, mercatores provinciarum, revocando do-
mum, atque ab iis provinciarum rationem repetendo.
Quanquam mihi majori curse eft, quemadmodum quideni
vobis, qui de me eflis optime meriti, gratiam referam, quam»quemadmodum inimicorum injurias crudehtatemque perfequar.
Etenim ulcifcendae injuriae facilior ratio efl , quam beneficii re-
munerandi : propterea quod fuperiorem effe contra improbos
minus efi: negotii , quam bonis exaequari -, tum etiam ne tam
necefi^arium quidem efl male meritis , quam optime meritis
referre quod debeas. Odium vel precibus mitigari potefl:, vel
temporibus reipubhcae communique utilitate deponi , vel diffi-
cultate ulcifcendi teneri , vel vetuftate fedari : bene meritos
quin colas , nec exorari fas eft , nec id reipublicse repetere
utcunque necefi^e efl , neque efl excufatio difficultatis , ne-
que aequum eft tempore et die memoriam beneficii definire.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 342/623
336 O R A T I O I. &c.
Poftremo , qui in ulcifcendo remiiTior fuit , mox aperte lauda-
tur : at graviffime vituperatur , qui in tantis beneficiis , quanta
vos in me contuliftis, remunerandis efl; tardior j neque folum in-
gratus , quod ipfum grave eft, verum etiam impius, appelletur
necefte eft. Atque in officio perfolvendo diffimilis eft ratio pe-
cuniae debitae : propterea quod, pecuniam qui retinet, non dif-
folvit ; qui reddidit, non habet : gratiam, et qui retulit, habet ;
et qui habet, diflblvit.
X. Quapropter memoriam veftri beneiicii colam benevolentia
fempiterna, non folum dum anima fpirabo mea, fed etiam cummortuo monumenta veftri in me beneficii permanebunt. In re-
ferenda autem gratia hoc vobis repromitto, femperque praeftaboj
mihi neque in confihis de repubhca capiendis diUgentiam ,
neque in pericuHs a repubhca propulfandis animum , neque
in fententia fimpHciter referenda fidem , neque in hominumvoluntatibus pro repubhca laedendis hbertatem, nec in perfe-
rendo labore induftriam , nec in veftris commodis augendis
gratam animi benevolentiam, defuturam. Atque hcEc cura, Qui-
rites, erit infixa animo meo fempiterna, ut cum vobis, qui apud
me Deorum immortalium vim et numen tenetis , tum pofteris
veftris, cundtifque gentibus, digniffimus ea civitate videar, quae
fuam dignitatem non pofTe tenere fe, nili me recuperafTet, cunc-tis fuiFragiis judicavit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 343/623
[ 337 ]
POST REDITUMIm Senatu
O R A T I O XXVIII.
I. O I, Patres confcripti, pro veftris immortalibus in mc, fra-
^^ tremque meum, liberofque noftros meritis parum vobis
cumulate gratias egero ; quaefo , obteftorque , ne meae naturse
potius, quam magnitudini veftrorum beneficiorum, id tribuen-
dum putetis. Quae enim tanta poteft exiftere ubertas ingenii,
quae tanta dicendi copia, quod tam divinum atque incredibile
genus orationis, quo quifquam poflit veftra in nos univerfa pro-
merita, non dicam compled:i orando, fed percenfere numerando ?
qui mihi fratrem optatiflimum , me fratri amantiflimo , liberis
noftris parentes, nobis liberos; qui dignitatem, qui ordinem, qui
fortunas, qui amplilTimam rempublicam, qui patriam, qua nihil
poteft eife jucundius, qui denique nofmetipfos, nobis reddidiftis.
Quod ft parentes cariffimos habere debemus, quod ab iis
nobis vita, patrimonium, libertas, civitas, tradita eft; li Deos
immortales , quorum beneficio et haec tenuimus , et caeteris re-
bus audi fumus ; fi populum Romanum, cujus honoribus in
amphffimo confiHo, et in ahiffimo gradu dignitatis, atque in
hac omnium terrarum arce, collocati fumus ; fi hunc ipfum or-
dinem, aquo
faepe magnificentiffimis decretisfumus
honeftati :
immenfum quiddam et infinitum eft, quod vobis debeamus,
qui veftro fingulari ftudio atque confenfu parentum beneficia,
Deorum immortaUum munera, popuh Romani honores, veftra
de me muka judicia, nobis omnia uno tempore reddidiftis : ut,
ToM, V. V V
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 344/623
338 O R A T I O II.
cum multa vobls, magna populo Romano, Innumerabilia paren-
tibus , omnia Diis immortalibus , debeamus -, quod haec antea
fingula per illos habuerimus, nunc univerfa per vos recupera-
verimus.II. Itaque, Patres confcrlptl, quod ne optandum quidem eft
homini , ImmortaHtatem quandam per vos adepti videmur.
Quod enim tempus erit unquam , quo veftrorum in nos bene-
iiciorum memoria ac fama moriatur , qui illo ipfo tempore
cum vi , ferro , metu , minis , obfelTi teneremini , non multo
poft difcelTum meum univerfi me revocaviftis , referente L.
Ninnio , fortiirimo atque optimo viro ? quem habuit ille pefti-
fer annus et maxime fidelem , et minime timidum, fi dimicare
placuillet, defenforem falutis me;ie. Pofteaquam vobis poteftas
decernendi non eft permifl*a per eum tribunum plebis, qui, cumper fe rempubUcam lacerare non poflet , fub aHeno fcelere de-
levit ; nunquam de me lilulftis, nunquam meam falutem non ab
his confuhbus, qui vendlderant, flagitaviftis.
Itaque veftro ftudio atque aucftoritate perfedum eft, ut ille
Ipfe annus , quem ego mihi , quam patriae , malueram efle fa-
talem , hos tribunos haberet , qui et promulgarent de falute
mea , et ad vos faepenumero referrent. Nam confules modefti
legumque metuentes, impediebantur lege, non ea, quae de me,fed ea, quae de ipfls, lata erat, cum meus Inimicus promulga-
vit, ut, fl revixifl^ent ii, qui haec pene delerunt, tum ego redi-
rem : quo fadlo utrumque confeflTus eft, et fe illorum vitam de-
flderare, et magno In periculo rempubhcam futuram, fi aut
hoftes atque interfedlores reipubhcae revixifTent, aut ego non
revertifl!em. Itaque illo ipfo anno, cum ego cefljfl^em ; princeps
autem civitatis non legum prsfldio, fed parletum, vitam fuam
tueretur^ refpubhca fine confuhbus efl!et, neque folum parenti-
bus perpetuis, verum etiam tutoribus annuis, eflet orbata ; fen-
tentias dicere prohibereminl j caput mese profcrlptionis recitare-
tur : nunquam dubitaftis meam falutem cum communi falute
conjungere.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 345/623
POST REDITUM. > 339
III. Poflea vero quam fingulari et prasftantiirima virtute P.
Lentuli, confulis, ex fuperioris anni caligine et tenebris lucem
in republica Kalendis Januariis defpicere coepiftisi cum Q^Me-telli , nobiliilimi hominis atque optimi viri , fumma dignitas
cum prsetorum, tribunorum plebis pene omnium, virtus et fides,
reipublicas fubveniifet; cum virtute, gloria, rebus geflis, Cn.
Pompeius, omnium gentium, omnium feculorum, omnis me-morias facile princeps , tuto fe in fenatum venire arbitraretur
tantus vefter confenfus de falute mea fuit, ut corpus abeffet
meum, dignitas jam in patriam revertiiTet.
Quo quidem menfe, quid inter me et meos inimicos inter-
elTet, exiftimare potuiftis. Ego meam falutem deferui, ne prop-
ter me civium vulneribus refpublica cruentaretur : illi meumreditum non populi Romani fuifragiis, fed iiumine fanguinis, in-
tercludendum putaverunt. Itaque poilea nihil vos civibus, nihil
fociis, nihil regibus, refpondiilis ; nihil judices fententiis, nihil
populus fuifragiis, nihil hic ordo au(5loritate, declaravit ; mutumforum, ehnguem curiam, tacitam et fradlam civitatem, videbatis.
Quo quidem tempore, cum is exceiliifet, qui caedi et flammse
vobis audloribus reiliterat ; cum ferro et facibus homines tota
urbe voHtantes, magiilratuum tedla impugnata,Deorum
templa
iniiammata, fummi viri et clariiTimi confulis fafces fra(5tos, for-
tiilimi atque optimi viri, tribuni plebis, fandtiifimum corpus
non tadtum ac violatum manu, fed vulneratum ferro, confedtum-
que, vidiilis. Qua flrage nonnulli permoti magiftratus, partim
metu mortis , partim defperatione reipublic^ , paulum a meacaufa receiferunt : reHqui fuerunt , quos neque terror , neque
vis, nec fpes, nec metus, nec promiiTa, nec minas, nec tela,
nec faces, a veftra audtoritate, a populi Romani dignitate, a mea
falute, depellerent.
IV. Princeps P. Lentulus, parens ac deus noftrae vits, fortu-
nae, memoriae, nominis, hoc fpecimen virtutis, hoc indicium
animi, hoc lumen confulatus fui, fore putavit, fi me mihi, ii
meis, fi vobis, fi reipubhcs, reddidiilet : qui, ut eil defignatus,
V V 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 346/623
340 O R A T I O II.
nunquam dubltavlt fententiam de falute mea, fe et republica
dignam, dicere. Cum a tribuno plebis vetaretur, cum praecla-
rum caput recitaretur, Ne quis ad vos referrety ne quis decerneretf
ne difputaret, ne loqueretur, ne pedibus iref, ne fcribendo adejfet ;
totam illam claufulam, ut ante dixi, profcriptionem, non legem,
putavit, qua civis, optime de republica meritus, nominatim,
ilne judicio, una cum fenatu, reipublicae eflet ereptus. Ut vero
iniit magiftratum, non dicam, quid egerit prius, fed quid om-nino egit aliud , nifi ut , me confervato , veftram in poflerum
dignitatem audtoritatemque fanciret ?
Dii immortales, quantum mihi beneficium dediffe videmini,.
quod hoc anno P. Lentulus conful efl ? Quanto majus dediffe-
tis, fi fuperiore anno fuiffet ? nec enim eguiffem medicina con-
fulari, nifi confulari vulnere concidiffem. Audieram ex fapien-
tiflimo homine, atque optimo civi et viro, Q^ Catulo, non fas-
pe unum confulem improbum, duos vero nunquam, pofl Ro-
mam conditam, excepto illo Cinnano tempore , fuiffe : quare
meam caufam femper fore firmiflimam dicere folebat, dum vel
unus in republica conful effet. Quod vere dixerat, fi illud de
duobus confulibus, quod ante in republica non fuerat, peren-
ne ac proprium manere potuifTet. Quod fi Q^Metellus illo tem-
pore conful fuiflet unicus j dubitatis, quo animo fuerit in meconfervando futurus, cum in reflituendo au(5lorem fuiffe afcrip-
toremque videatis ?
Sed fuerunt duo confules, quorum mentes anguftas, humiles,
pravae, oppletae tenebris ac fbrdibus, nomen ipfum confulatus,
fplendorem ilHus honoris , magnitudinem tanti imperii , nec
intueri , nec fuflinere , nec capere potuerunt ; non confules ,
fed mercatores provinciarum , ac venditores veflrae dignitatlso
Quorum alter a me Catilinam, amatorem fuum, multis audien-
tibus } alter Cethegum , confobrinum , repofcebat : qui me,
duo fceleratiflimi pofl hominum memoriam, non confules, fed
latrones, non modo deferuerunt, in caufa praefertim publica et
confulari, fed prodiderunt, oppugnarunt, omni auxilio non folum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 347/623
POST REDITUM. 341
fuo, fed etlam veftro, caeterorumque ordinum, fpoliatum efle
voluerunt : quorum alter tamen neque me, neque quemquam,
fefellit.
V. Quls enim ullam uUius boni fpem haberet in eo, cujus
primum tempus aetatis palam fuiffet ad omnium libidines divul-
gatum ? qui ne a fandtiffima quidem parte corporis potuilTet ho-
minum impuram intemperantiam propulfare ? qui, cum fuam
rem non minus ftrenue, quam poilea pubUcam, confeciffet, egef-
tatem et luxuriam domeftico lenocinio fuftentavit ? qui , niii in
aram tribunatus confugiffet, neque vim prjfitoris, nec muhltu-
dinem creditorum , nec bonorum profcriptionem , effiigere po-
tuiffet ? Quo in magiftratu nifi rogationem de piratico bello tu-
HfTet, profedo egeftate et improbitate coadlus piraticam ipfe
feciffet j ac minore quidem cum reipubhcse detrimento , quamquod intra moenia nefarius hoftis praedoque verfatus eft : quo
infpe<5tante ac fedente, legem tribunus plebis tuht, ne aufpiciis
obtemperaretur -, ne obnuntiare conciho , aut comitiis , ne legi
intercedere, hceret -, u.t lex JElia. et Fufia ne valerent : quas nof-
tri majores certiffima fubfidia reipubhcae contra tribunitios fu-
rores effe voluerunt. Idemque poftea , cum innumerabihs mul-
titudo bonorum de Capitoho fupplex ad eum fordidata veniffet
cumque adolefcentes nobihffimi ^ cun(5tique equites Romani, fe
ad lenonls impuriffimi pedes abjeciffent ; quo vuhu cincinnatus
ganeo non folum civium lacrymas , verum etiam patriae preces ,
repudiavit ? Neque eo contentus fuit , fed etiam in concionem
afcendit, eaque dixit, quae, fi ejus vir Catihna revixiffet, dicere
non effet aufus : fe Nonarum Decembris, quas me confule fuif-
fent, chvique Capitohni, pcenas ab equitibus Romanis effe re-
petiturum : neque folum id dixlt, fed quos ei commodum fuit,
compehavit : L. vero Lamiam , equitem Romanum, praeftantl
dignitate hominem , et faluti mex pro famiharitate , reipubhcas
pro fortunis fuis, amiciffimum, conful imperiofus exire urbe
juffit. Et, cum vos veftem mutandam cenfuiffetis, cundlique
mutaffetis , atque idem omnes boni jam ante feciffent j iWq^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 348/623
342 O R A T I O ir.
unguentls oblitus , cum toga praetexta , quam omnes praetores
aBdilefque tum abjecerant , irrifit fqualorem veftrum, et ludlum
gratiffimae civitatis : fecitque, quod nemo unquam tyrannus, ut,
quo miiius occulte veftrum malum gemeretis, nihil diceret ; nc
aperte incommoda patria? lugeretis, ediceret.
VI. Cum vero in Circo Flaminio non a tribuno plebis conful
in concionem , fed a latrone archipirata , producftus eflet ; pri-
mum proceffit, qua audloritate vir ? vini, fomni, ftupri plenus,
madenti coma , compofito capillo , gravibus oculis , fluentibus
buccis , preffia voce et temulenta : quod in cives indemnatos
effiet animadverfum, id fibi dixit, gravis au6tor, vehementiffime
difpUcere. Ubi nobis ha^c audloritas tamdiu tanta latuit ? cur in
luftris et helluationibus hujus calamiftrati faltatoris tam eximiavirtus tamdiu ceffiavit ? Nam ille aher Ccefoninus Calventius ab
adolefcentia verfatus eft in foro , cum eum , praster flmulatam
verfutamque triftitiam , nuUa res commendaret ; nonjurisflu-
dlum, non dicendi, non rei mlHtaris, non cognofcendorum ho-
minum, non liberalitas : quem praeteriens cum incuUum, hor-
ridum , mceftumque vidilTes -, etiam fi agreftem et inhumanumexiftimares, tamen libidinofum et perditum non putares.
Cum hoc homine , an cum ftipite iEthlope , fi in foro con-
ftitiffes , nihil crederes interefle : fine fenfu , fine fapore , elin-
guem , tardum , inhumanum negotium , Cappadocem modoabreptum de grege venaHum diceres. Idem domi quam Hbidi-
nofus, quam impurus, quam intemperans, non janua recep-
tis , fed pfeudotyro intromiffis , voluptatibus ? Cum vero etiam
Hteris fludere incipit , et heHuo immanis cum GrscuHs philo-
fophari , tum eft Epicureus , non penitus iHi difcipHnae , quse-
cunque eft, deditus , fed captus uno verbo vokiptatls. Habet
autem magiftros non ex iftis ineptis , qui dies totos de officio
ac de virtute differunt, qui ad laborem, ad induftriam, ad peri-
cula pro patria fubeunda, adhortantur ; fed eos, qui difputent,
horam nuUam vacuam voluptate efle debere , in omni parte
corporis femper oportere aHquod gaudium deledationemque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 349/623
P O S T R E D I T U M. 343
verfari. HIs utltur quafi prasfeclls libidinum fuarum ; hl volup-
tates omnes vefllgant atque odorantur ; hl funt conditores in-
ftrucftorefque convlvil ', ildem expendunt atque aftimant volup-
tates , fententiamque dlcunt et judicant , quantum cuique libi-
dlni tribuendum effe videatur. Horum Ille artlbus erudltus ita
contempfit hanc pudentifTimam civitatem , ut omnes fuas libi-
dines, omnla fiagitla, latere pofTe arbitraretur, fi modo vultum
importunum in forum detuHffet.
VII. Is me (quanquam me quidem non -, eognoram enim,
propter Pifonum afRnitatem , quam longe hunc ab hoc genere
cognatio materna Tranfalplni fanguinis abfluhflet) fed vos, po-
pulumque Romanum, non confiho, neque eloquentia, quod In
multis faspe accldit, fed rugis, fupercihoque, deceplt. L. Pifo,
tune aufus es iflo oculo, non dlcam ifto anlmo -, ifla fronte,
non vlta -, tanto fuperciho, non enim poffum dicere tantis re-
bus geflis, cum A. Gabinio confociare confiha peflis mese ?
Non te ilhus unguentorum odor, non vini anhehtus, non frons
calamiflrl notata veftlglls , in eam cogltationem adducebat, ut,
cum illius re fimills fulffes , frontis tibi integumento ad occul-
tanda tanta flagitia dlutius uti non liceret ? Cum hoc coire
aufus es , ut confularem dignltatem , ut reipubhcae flatum , ut
fenatus audloritatem , ut civis optime merltl fortunas , provin-
ciarum foedere addiceres ? Te confule , tuis edidlis et Imperiis
fenatui populoque Romano non eft hcitum, non modo fenten-
tiis atque au6lorItate fua , fed ne lud;u quidem ac veftitu , rei-
publlcas fubvenire. Capuasne te putabas , in qua urbe domici-
lium quondam fuperblas fuit, confulem effe , ficut eras eo tem-
pore; an Romse, in qua civitate omnes ante vos confules fenatui
paruerunt ?
Tu es aufus in Clrco Flamlnio produdus cum tuo iHo paridicere , te femper mifericordem fuiffe ? quo verbo fenatum at-
que omnes bonos tum, cum a patria peftem depuhflem, crude-
les demonftrabas fuiffe. Tu mifericors me, afiinem tuum, quemcomitlis pra^rogativas primum cuftodem prsefeceras , quem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 350/623
344 O R A T I O II.
Kalendls Januarii tertlo loco fententiam rogaras, conftriftum ini-
micis reipublicas tradidlfti : tu meum generum , propinquum
tuum , tu affinem tuam , filiam meam , fuperbiffimis et crude-
liffimis verbis a genibustuis repulifti:
idemque tu, clementia acmirerlcordia fmgulari , cum ego una cum republica non tribu-
nitio , fed confulari , i(5tu concidiflem , tanto fcelere tantaque
intemperantia fuifti , ut ne unam quidem horam interelTe pa-
terere inter meam peftem , et tuam prasdam ; faltem dum con-
ticefceret illa lamentatio et gemitus urbis. Nondum palam
fadtum erat occidiiTe rempublicam , cum tibi arbitria funeris
folvebantur. Uno eodemque tempore domus mea diripiebatur
ardebat; bona ad vicinum confulem de Palatio, de Tufculano ad
item vicinum alterum confulem , deferebantur : cum , iifdemoperis fuffragium ferentibus , eodem gladiatore latore , vacuo
non modo a bonis, fed etiam a liberis, atque inani foro, ignaro
populo Romano qiiid ageretur , fenatu vero oppreilb et afflidlo ,
duobus impiis nefariifque confulibus aerarium, provinciae, legio-
nes, imperia, donabantur.
VIII. Horum confulum ruinas vos confules veftra virtute
fulfiftis, fumma tribunorum plebis praetorumque fide et diligen-
tia fublevati. Quid ego de prasftantiffimo viro, T. Annio, dicam?
aut quis de tali cive fatis digne unquam loquetur ? Qui , cumvideret , fceleratum civem , aut domefticum potius hoftem , fi
legibus uti liceret, judicio effe frangendum ; fm ipfa judicia
vis impediret ac toUeret, audaciam virtute, furorem fortitu-
dine, temeritatem confilio, manum manu, vim vi, effe fuperan-
dam : primo de vi poflulavit. Pofteaquam ab eodem judicia
fublata effe vidit ; ne ille omnia vi poflet efficere , curavit : qui
docuit , neque tedla , neque templa , neque forum , neque cu-
riam, fine fumma virtute, ac maximis opibus et copiis, ab in-
teflino latrocinio pofle defendi : qui primus , pofl meum dif-
ceffiim , metum bonis , fpem audacibus , timorem huic ordini
fervitutem depulit civitati.
Quam rationem pari virtute, animo, fide, P. Sextius fecutus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 351/623
POST REDITUM. 345
pro mea falute , pro veftra audloritate , pro flatu civitatis , nul-
las iibi inimicitias, nullam vim, nullos impetus, nuUum vitae
difcrimen, vitandum unquam putavit : qui caufam fenatus,
€xagitatam concionibus improborum , fic fua diligentia multi-tudini commendavit, ut nihil tam populare, quam veftrum no-
men , nihil tam omnibus carum aliquando , quam veflra aucfto-
ritas , videretur : qui me cum omnibus rebus , quibus tribunus
plebis potuit, defendit, tum rehquis ofEciis, juxta, ac fi meus
frater effet, fufbentavit : cujus ego clientibus, libertis, familia,
copiis, literis, ita fum fuftentatus, ut meae calamitatis non ad-
jutor folum, verum etiam focius, videretur.
Jam caeterorum oflicia ftudiaque vidiflis : quam cupidus mei
C. Ceflilius , quam fludiofus veftri , quam non varius fuerit in
caufa. Quid M. Cifpius ? cui ego ipfi, parenti, fratrique ejus,
fentio quantum debeam ; qui, cum a me voluntas eorum in pri-
vato judicio effet ofFenfa, publici mei beneficii memoria pri-
vatam offenfionem obliteraverunt. Jam T. Fadius , qui mihi
quaeflor fuit, M. Curtius, cujus ego patri quaeflor fui, fludio,
amore, animo, huic necefTitudini non defuerunt. Multa de meC. Meflius, et amicitiae et reipublicae caufa, dixit : legem fepa-
ratim initio de falute mea promulgavit. Q^ Fabricius fi, quae
de me agere conatus efl, ea contra vim et ferrum perficere
potuiffet; menfe Januario noftrum flatum recuperafremus : quemad falutem meam voluntas impulit, vis retardavit, audoritas
veflra revocavit.
IX. Jam vero praetores quo animo in me fuerint , vos exifli-
«nare potuiflis, cum L.Cascilius privatim me fuis omnibus copiis
fluduerit fuflentare; publice promulgarit de mea falute cum col-
legis pene omnibus ; direptoribus autem meorum bonorum in
jus adeundi poteftatem non fecerit. M. autem Calidius , ftatim
defignatus , fententia fua , quam effet cara fibi mea falus , de-
claravit. Omnia ofiicia C. Septimii, Q^Valerii, P. Craffi, Sex.
QuintiUi, C. Cornuti, fumma et in me et in rempubHcam
confiiterunt. Quae cum libenter commemoro , tum non invitus
ToM. V. X X
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 352/623
346 O R A T I O II.
nonnullorum in me nefarie commilTa praetereo. Non eft mei
temporis injurias meminifle ; quas ego, etiam fi ulcifci poffem,
tamen oblivifci mallem : alio transferenda m.ea tota vita eft , ut
bene de me meritis referam gratiam -, amicitias igne perfpedtas
tuear ; cum apertis hoftibus bellum geram ; timidis amicis ig-
nofcam ; proditoribus meis non indicem dolorem profedionis
meae ; defenfores reditus dignitate confoler.
Quod (i mihi nuUum aliud eflet officium in omni vita reli-
quum, ni(i ut erga duces ipfos, et principes, atque audtores
falutis meae fatis gratus judicarer ; tamen exiguum reliquae vitae
tempus non modo ad referendam , verum etiam ad commemo-randam, gratiam mihi reli(ftum putarem. Quando enim ego huic
homini,
ac Hberis ejus , quando omnes mei gratiam referent?
quae memoria , quae vis ingenii , quae magnitudo obfervantiae
tot tantifque beneficiis refpondere poterit ? qui mihi primus, af-
flidto et jacenti , confularem fidem dexteramque porrexit : qui
me a morte ad vitam, a defperatione ad fpem, ab exitio ad falu-
tem, revocavit : qui tanto amore in me, ftudio in rempublicam,
fuit , ut excogitaret , quemadmodum calamitatem meam non
modo levaret, fed etiam honeftaret. Quid enim magnificentius,
quid praeclarius, mihi accidere potuit, quam quod, illo petente,
vos decreviftis, ut cundti ex omni Italia, qui rempublicam fal-
vam vellent, ad me unum, hominem fradtum et prope difilpa-
tum, reftituendum et defendendum venirent ? ut, qua voce ter
omnino poft Romam conditam conful ufus eifet pro univerfa
repubhca, apud eos folum, qui ejus vocem exaudire poiTent;
eadem voce fenatus omnibus agris atque oppidis cives, totamque
Itaham, ad unius falutem defendendam excitaret.
X. Quid ego gloriofius meis pofteris potui rehnquere , quamhoc fenatum judicalfe, qui civis me non defendiftet, eum rem-
pubUcam falvam noluiife ? Itaque tantum veftra au(ftoritas, tan-
tum eximia confuhs dignitas, valuit, ut dedecus et flagitium fe
committere putaret, fi quis non veniret. Idemque conful, cumilla incredibilis multitudo Romam, et pene Italia ipfa, venilTet,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 353/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 354/623
348 O R A T I O II.
memoriam temporis ? quo die nos comitiis centuriatis, quae
maxime majores comitia jufla dici haberique voluerunt, arcefli-
vit in patriam j ut eaedem centurise, quae me confulem fecerant,
confulatum meum comprobarent.
Quo die quis civis fuit, qui fas effe putaret, quacumque aut
ffitate aut valetudine eflet, non fe de falute mea fententiam ferre?
quando tantam frequentiam in campo, tantum fplendorem Italise
totius , ordinumque omnium ; quando illa dignitate rogatores ,
diribitores, cuftodefque, vidiflis ? Itaque, P. Lentuli beneficio
excellenti atque divino, non reducSi fumus in patriam, ficut
nonnulli clariffimi cives, fed equis infignibus, et curru aurato,.
reportati.
PoiTum ego fatis in Cn. Pompeium unquam gratus videri,.
qui non folum apud vos, qui omnes idem fentiebatis, fed etiam/
apud univerfum populum Romanum, falutem reipublicae et con-
fervatam per me , et conjundam efie cum mea , dixerit ? qul
caufam meam prudentibus commendarit , imperitos edocuerit
eodemque tempore improbos aud:oritate fua comprefTerit ? bo-
nos excitarit ? qui populum Romanum pro me, tanquam pro-
fratre, aut pro parente, non folum hortatus fit, verum etiam
obfecrarit ? qui ipfe , cum propter metum dimicationis et fan-
guinis domo fe teneret , etiam a fuperioribus tribunis petierit
ut de falute mea et promulgarent , et referrent ? qui , in colo-
nia nuper conftituta cum ipfe gereret magiftratum, in qua nemoerat emptus interceffor , vim et crudelitatem privilegii , auc-
toritate honeftifilmorum hominum , et pubHcis Hteris config-
navit, princepfque ItaUae totius praefidium ad meam falutem
implorandum putavit ? qui, cum ipfe mihi femper amiciffimus
fuiflet, etiam, ut fuos necefi^arios mihi amicos redderet, ela-
boravit ?
XII. Quibus autem officiis T. Annii beneficia remunerabor ?
cujus omnis adlio , ratio , cogitatio , totus denique tribunatus
nihil aliud fuit, nifi conflans, perpetua, fortis, invid:a defenfio
falutis meae ? Quid de P. Sextio loquar ? qui fuara erga me
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 355/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 356/623
35^ O R A T I O II.
inimicum mihi fuiiTe non dico ; tacuifTe , cum diceretur effe
inimicus, fcio.
Duse partes efle in republica cum putarentur ; altera me de-
pofcere propter inimicitias , altera timide defendere propter fuf-
picionem caedis , putabatur. Qui autem me depofcere videban-
tur, in hoc auxerunt dimicationis metum, quod nunquam infi-
tiando fufpicionem hominum curamque minuerunt. Quare, cumviderem fenatum ducibus orbatum , me a magiftratibus partim
oppugnatum, partim proditum, partim derelidlum; fervos fimu-
latione collegiorum nominatim efle confcriptos, copias omnes
CatiHnae pene iifdem ducibus ad fpem caedis et incendiorum efle
revocatas -, equites Romanos profcriptionis, municipia vaftitatis,
omnes caedis , metu effe permotos : potui , Patres confcripti
muhis aud:oribus fortifTimis viris , me vi armifque defendere ;
nec mihi ipfe ille animus idem meus , vobis non incognitus
defuit. Sed videbam , fi viciffem praefentem adverfarium , ni-
mium multos mihi aUos effe vincendos ; fi vidlus effem, multis
bonis et pro me , et mecum , etiam poft me , effe pereundum ;
tribunitiique fanguinis uhores effe praefentes, mex mortis poenas
judicio et pofteritati refervari.
XIV. Nohii , cum conful communem falutem fine ferro de-
fendiifem , meam privatus armis defendere : bonofque viroslugere malui meas fortunas , quam fuis defperare. Ac , fi folus
effem interfedus, mihi turpe; fi cum multis, reipubhcje funef-
tum, fore videbatur. Quod fi mihi aeternam effe aerumnam pro-
pofitam arbitrarer, morte me ipfe potius, quam fempiterno do-
lore , muhaffem : fed , cum viderem , me non diutius , quamipfam rempubhcam, ex hac urbe abfuturum ; neque ego, illa ex-
terminata, mihi remanendum amphus putavi, et illa, fimul atque
revocata efl, me fecum pariter reportavit. Mecum leges, mecumquaeftiones, mecum jura magiflratuum, mecum fenatus audlori-
tas, mecum hbertas, mecum etiam frugum ubertas, mecumDeorum et hominum fand;itates omnes et rehgiones, abfuerunt.
Quae fi femper abeffent ; magis veflras fortunas lugerem, quam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 357/623
POST REDITUM. 351
defiderarem meas : fm aliquando revocarentur j intelligebam ,
mihi cum illis una effe redeundum.
Cujus mei fenfus certiffimus teflis eft hic idem, qui cuftos
capitis fuit , Cn. Plancius ; qui , omnibus provincialibus orna-
mentis commodifque depofitis , totam fuam quaefluram in mefuftentando et confervando collocavit. Qui li mihi quaeflor im-
peratori fuifTet, in filii loco fuiffet : nunc certe erit in parentis,
cum fuerit quseftor non imperii , fed doloris mei. Quapropter,
Patres confcripti, quoniam in rempublicam fum pariter cumrepubUca reflitutus ; non modo in ea defendenda nihil minuamde libertate mea priflina, fed etiam adaugebo.
XV. Etenim, fi eam tum defendebam, cum mihi aliquid illa
debebat ; quid nunc me facere oportet, cum ego illi plurimum
debeo ? Nam quid efl , quod animum meum frangere aut debi-
litare poflit, cujus ipfam calamitatem non modo nulUus delidii,
fed etiam divinorum in rempublicam beneficiorum , teflem effe
videatis ? Nam et importata efl, quia defenderam civitatem
et mea voluntate fufcepta eft , ne a me defenfa refpublica per
eundem me extremum in difcrimen vocaretur.
Pro me non, ut pro P. Popillio, nobilifhmo homine, adolef-
centes fiUi , non propinquorum multitudo populum Romanumeft deprecata; non , ut pro Q^Metello, fummo et clariffimo
viro, fpedlata jam adolefcentia filius, non L. et C. Metelli, con-
fulares , non eorum liberi , non Q^Metellus Nepos , qui tumconfulatum petebat, non Luculli, Servilii, Scipiones, Metella-
rum fihi, flentes ac fordidati, populo Romano fuppHcaverunt
fed unus frater, qui in me pietate filius, confiHis parens, amore
(ut erat) frater, inventus eft j fqualore et lacrymis, et quotidi-
anis precibus, defiderium mei nominis renovari, et rerum gefta-
rum memoriam ufurpari , coegit. Qui cum ftatuifi!et , nifi pervos me recuperaffet , eandem fubire fortunam , atque idem fibi
domicilium et vitae et mortis depofceret ; tamen nunquam nec
magnitudinem negotii , nec folitudinem fuam , nec vim inimi-
corum ac tela, pertimuit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 358/623
352 O R A T I O II. Scc.
Alter fult propugnator mearum fortunarum, et defenfor afil-
duus, fumma virtute et pietate, C. Pifo, gener : qui minas inl-
micorum meorum ; qui inimicitias affinis mei , propinqui fui
confulis;
qui Pontum et Bithyniam quasjflor, promea
falute
neglexit. Nihil unquam fenatus de P. Popillio decrevit, nun-
quam in hoc ordine Q^Metelli mentio fadla elT: : tribunitiis funt
illi rogationibus , interfedis inimicis , denique nulla audloritate
fenatus, reftituti j cum alter eorum fenatui paruilTet, alter vim
caedemque fugilTet. Nam C. quidem Marius, qui hac hominummemoria tertius ante me confularis tempeftate civili expulfus
eft , non modo a fenatu non eft reftitutus ; fed reditu fuo fena-
tum cundlum pene delevit. Nulla de iUis magiflratuum con-
fenfio, nulla ad rempublicam defendendam populi Romani con-vocatio , nullus Italiae motus , nulla decreta municipiorum et
coloniarum, extiterunt.
Quare , cum me veftra aud:oritas arceffierit , populus Roma-nus revocarit, refpublica implorarit, Italia cund:a pene fuis hu-
meris reportarit ; non committam, Patres confcripti, ut, cumea mihi fmt reftituta, qucE in poteftate mea non fuerunt, ea
non habeam , quae ipfe praeftare poffim , praefertim cum illa
amilTa recuperarim, virtutem et iidem nunquam amiferim.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 359/623
[ 353 ]
PRO DOMO SUA
Ad Pontifices
O R A T I O XXIX,
I. /^ U M multa divinitus , Pontifices , a majoribus noftris
V^ inventa atque inftituta funt, tum nihil praeclarius, quamquod vos eofdem et religionibus Deorum immortalium, et fum-
mas reipublicas , prasefle voluerunt : ut ampliflimi et clariffimi
cives rempublicam bene gerendo, pontifices religiones fapienter
interpretando, rempublicam confervarent. Quod fi ullo tempore
magna caufa in facerdotum populi Romani judicio ac poteftate
verfata efb ; hasc profefto tanta eft , ut omnis reipublicae digni-
tas, omnium civium falus, vita, libertas, arae, foci, Dii penates,
bona, fortunas, domicilia, veftras fapientias, fidei, poteflatique,
commifTa creditaque effe videantur. Vobis hodierno die confli-
tuendum eft, utrum poflhac amentes ac perditos magiflratus
improborum ac fceleratorum civium praefidio nudare , an etiam
Deorum immortalium rehgione armare , mahtis. Nam,.fi illa
labes ac flamma reipubhcae fuum illum pefliferum et funeflum
tribunatum, quem aequitate humana tueri non potefl, divina
religione defenderit ; ahae caeremoniae nobis erunt, alii antiflites
Deorum immortaUum , alii interpretes religionum , requirendi.
Sin autem veflra audloritate fapientiaque , Pontifices , ea , quajfurore improborum in republica , ab ahis oppreffa , ab aliis de~
ferta, ab aliis prodita, gefla funt, refcinduntur ; erit caufa, cur
confilium majorum, in ampliffimis viris ad facerdotia deligendis,
jure ac merito laudare poffimus. Sed , quoniam ille demens , fi.
ToM. V. Y V
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 360/623
354 O R A T I O
ea, quae ego per hos dies in fenatu de republica fenfi, vituperaf-
fet , aliquem fe aditum ad aures veflras effe habiturum putavit
omittam ordinem dicendi meum : refpondebo hominis furiofi
non orationi, qua ille uti non potefl, fed convicio, cujus exer-
citationem cum intolerabili petulantia, tum etiam diuturna im-
punitate, munivit.
II.. Ac primum illud a te, homine vefano ac furiofo, requiro,.
quae te tanta pcena tuorum fcelerum fiagitiorumque vexet, ut
hos tales viros, qtii non folum confiUis fuis, fed etiam fpecie
ipfa, dignitatem reipubHcae fuflinent, quod ego in fententia di-
cenda falutem civium cum honore Cn. Pompeii conjunxerim ,
mihi effe iratos , et aUud de fumma hoc tempore rehgione fen-
furos, ac me abfente fenferint, arbitrere.
Fuifli tu, inquit, apud porUifices fuperior ; fed jam, quoniam
te ad populum contuHfli, fis inferior necefi!e efl. Itane vcro ?
quod in imperita multitudine efl vitiofiflimum, varietas et in-
conftantia , et crebra , tanquam tempeflatum , fic fententiarum
Gommutatio , hoc tu ad hos transferas , quos ab inconflantia
gravitas , a hbidinofa fententia certum et definitum jus rehgio-
num , vetuflas exemplorum , audloritas Hterarum monumento-
rumque , deterret ? Tune es ille , inquit , quo fenatus carere
nonpotuit, quem boni luxerunt,
quemrefpubHca defideravit ?
quo reflituto, fenatus audloritatem reflitutam putabamus, quamprimum adveniens prodidifli ? Nondum de mea fententia dico :
impudentiae primum refpondebo tuae.
III. Hunc igitur, funefla reipubHcae peflis, hunc tu civem
ferro et armis, et exercitus terrore, et confulum fcelere, et au-
daciflTimorum hominum minis , fervorum deleclu , obfefiione
templorum, occupatione fori, oppreflione curiae, domo et patria,
ne cum improbis boni ferro dimicarent , cedere curafli , quem
a fenatu, quem a bonis omnibus, quem a cund:a ItaHa, defide-
ratum, arceflitum, revocatum, confervandae reipubHcae caufa,
confiteris ?
At enim in fenatum venire, in CapitoHum intrare, turbulento
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 361/623
PRO DOMO SUA. 355
illo die non debuifti. Ego vero neque veni, et domo me tenui
quamdiu turbulentum tempus fuit ; cum fervos tuos , ad rapi-
nam, ad bonorum csedem, paratos, cum illa tua confceleratorum
ac perditorum manu armatos etiam in Capitolium tecum veniffe
conftabat. Quod cum mihi nuntiaretur, fcio me domi manfiffe,
€t tibi et gladiatoribus tuis inftaurandaB caedis poteftatem non
feciffe. Poflea quam mihi nuntiatum eft , popukim Romanumin Capitolium propter metum atque inopiam rei frumentariae
conveniife, miniftros autem fcelerum tuorum perterritos, partim
amiffis gladiis , partim ereptis , diffugiiTe i veni non folum line
ullis copiis ac manu, verum etiam cum paucis amicis.
An ego, cum P. Lentulus conful, optime de me ac de repub-
lica meritus, cum Q^Metellus, qui, cum meus inimicus elTet,
frater tuus, et diflenfioni noftras et precibus tuis falutem ac dig-
nitatem meam praetulilfet , me arcefferent in fenatum ; cumtanta multitudo civium tam recenti officio fuo me ad referen-
dam gratiam nominatim vocarent: non venirem, cum praefertim
te jam illinc cum tua fugitivorum manu difceffiffe conftaret ?
Hic tu me etiam , cuftodem defenforemque Capitolii , templo-
rumque omnium, hoftem Capitolinum appellare aufus es, quod,
cum in Capitolio fenatum duo confules haberent , eo venirem ?
Utrumne eft tempus aliquod, quo in fenatum venifTe turpe fit ?
an res illa tahs erat, de qua agebatur, ut rem ipfam repudiare,
et eos, qui agebant, condemnare, deberem ?
IV. Primum dico fenatoris effe boni, femper in fenatum ve-
nire : nec cum his fentio, qui ftatuunt minus bonis temporibus
in fenatum ipfi non venire ; non inteUigentes, hanc fuam nimi-
am perfeverantiam vehementer iis, quorum animum ofFendere
voluerunt, gratam et jucundam fuiffe. At enim nonnulli propter
timorem , quod fe in fenatu tuto non effe arbitrabantur, difcef-ferunt. Non reprehendo -, nec quaero, fueritne ahquid pertimef-
cendum : puto , fuo quemque arbitratu timere oportere. Cur
ego non timuerim, quaeris ? quia te illinc abiiffe conftabat. Cur,
cum viri boni nonnulli putarint, tuto fe in fenatu effe non poffe,
Y y 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 362/623
356 O R A T I O
ego non idem fenferlm ? cur , cum ego me exiftimafTem tuto
omnino in civitate efle non pofTe , illuc irem ? An aliis licet
et rede licet , in meo metu fibi nihil timere : mihi uni necefle
erlt et meam, et aHorum, vlcem pertimefcere ?
An, quia non condemnavi fententia mea duo confules , fum
reprehendendus ? Eos igitur ego potifiimum damnare debui
quorum lege perfe<5lum eft , ne ego indemnatus , atque optime
de repubUca meritus, damnatorum poenas fuftinerem ? Quorumetiam dehdta , propter eorum egregiam in me confervando vo-
luntatem , non modo me , fed omnes bonos , ferre oporteret
eorum optimum confiUum ego potiffimum, per eos in meampriftinam dignitatem reftitutus, confiho repudlarem meo ? At
quam fententlam dixi?
Primum eam , quam popuh fermoin
animls noftris jam ante defixerat; deinde eam, quas erat fuperio-
ribus diebus agitata in fenatu ; deinde eam , quam fenatus fre-
quens tum, cum mihi eft affenfus, fecutus eft : ut neque al-
lata fit a me res inopinata ac recens ; nec , fi quod in fenten-
tia vitium eft, magis fit ejus, qui dixerit, quam omnium, qui
probarint. At enim hberum fenatus judicium, propter metum,
non fuit. Si timuiffe eos facis , qui dlfcefferunt ; concede , non
timuiffe eos , qui remanferunt. Sin autem fme iis , qui tun>
abfuerunt, nihil decerni hbere potuit ; cum omnes adeffent,
coeptum eft referri de inducendo fenatus-confulto. Ab univerfo
fenatu reclamatum eft.
V. Sed quasro, in ipfa fententia, quoniam princeps ego fumejus atque audor , quid reprehendatur. Utrum caufa capiendi
novi confihi non fuit ? an meae partes in ea caufa non prascipuae
fuerunt ? an aho potius confugiendum fuit ? Quae vis , qua£
caufa , major effe , quam fames , potuit ? quam feditio ? quamconfiha tua, tuorumque ? qui, facukate oblata ad imperitorum
animos incitandos , renovaturum te tua iUa funefta latrocinia
ob annonae caufam putarunt. Frumentum provincias frumenta-
rias partim non habebant ; partim in ahas terras , credo , prop-
ter varletatem venditorum miferant ; partim , quo gratius effet
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 363/623
PRO DOMO SUA. 2S7
tum, cum in ipfa fame fubvenlfTent, cuflodiis fuis claufum con-
tinebant, ut fubito novum mitterent. Res erat non in opinione
dubia, fed in pra^fenti atque ante oculos propofito periculo : ne-
que id conjed:ura profpiciebamus , fed jam experti videbamus.
Nam, cum ingravefceret annona, ut jam plane inopia ac fames,
non caritas, timeretur, concurfus eft ad templum Concordiae
facftus, fenatum illuc vocante Metello confule. Qui fi verus fuit,
ex dolore hominum, et fame ; certe confules caufam fufcipere,
certe fenatus aliquid confilii capere potuit. Sin caufa fuit annona,
feditionis quidem inflimulator et concitator tu fuifli ; nonne
id agendum nobis oranibus fuit, ut materiem fubtraheremus
furori tuo l
Quid, fi utrumque fuit, et ut fames flimularet homines, et
tu in hoc ulcere, tanquam unguis, exifleres ? nonne fuit eo ma-jor adhibenda medicina, quae et illud nativum et hoc delatum
malum fanare pofTet ? Erat igitur et praefens caritas , et futura
fames. Non efl fatis : fadla lapidatio efl. Si ex dolore plebeio ,
nullo incitante ; magnum malum : fi P. Clodii impulfu ; ufita-
tum hominis facinorofi fcelus : fi utrumque , ut et res effet ea
quas fua fponte multitudinis animos incitaret, et parati atque
armati feditionis duces , videturne ipfa refpubUca etconfuhs
auxilium imploraffe , et fenatus fidem ? Atqui utrumque fuiffe
perfpicuum efl, difhcultatem annons, fummamque inopiam rei
frumentariae , ut homines non jam diuturnam caritatem, fed ut
famem, plane timerent : nemo negat. Hanc iflum, otii et pacis
hoflem, caufam arrepturum fuifle ad incendia, c^dem, rapinas,
nolo, Pontifices, fufpicemini, nifi videritis.
Qui funt homines a Q^ Metello , fratre tuo , confule , in fe-
natu palam nominati , a quibus ille fe lapidibus appetitum ,
etiam percuffum, effe dixit ? L. Sergium et M. Lolhum nomi-navit. Quis efl ifte LoUius ? qui fine ferro ne nunc quidem te-
cum eft ', qui , te tribuno plebis , nihil de me dicam , fed qui
Cn. Pompeium, interficiendum depopofcit. Quis efl Sergius ?
armiger Catjhnae , flipator tui corporis , fignifer feditionis,.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 364/623
358 O R A T I O
concitator tabernariorum, damnatus injuriarum, percufTor, la-
pidator, fori depopulator, obfeflbr curiae. His atque hujufmodi
ducibus, cum tu in annonae caritate in confules, in fenatum,
in bona fortunafque locupletium , per caufam inopum atque
imperitorum , repentinos impetus comparares ; cum tibi falus
efTe in otio nuUa polTet ; cum defperatis ducibus decuriatos ac
defcriptos haberes exercitus perditorum : nonne providendum
fenatui fuit, ne in hanc tantam materiam feditionis ifta funefta
fax adhasrefceret ? Fuit igitur caufa capiendi novi confiHi. Vi-
dete nunc, fuerintne partes meae pene praecipuse.
VI. Quem tum Sergius ille tuus, quem LoUius, quem caeterae
peftes, in lapidatione illa nominabant ? quem annonam prseftare
oportere dicebant ? Nonne me ? Quid puerorum illa concurfa-tio nodturna ? num a te ipfo inftituta ? Me frumentum flagita-
bant. Quafi vero ego aut rei frumentarise praefuifTem, aut com-
preflum aUquod frumentum tenerem , aut in ifto genere omni-
no quidquam aut curatione aut poteftate valuifiem. Sed homoad caedem imminens meum nomen operis ediderat, imperitis
injecerat. Cum de mea dignitate in templo Jovis Optimi Maxi-
mi fenatus frequentifTimus, uno ifto diffentiente, decreviffet;
fubito, iUo ipfo die, carifiimam annonam nec-opinata vilitas
confecuta eft.
Erant qui Deos immortales, id quod ego fentio, numine fuo
reditum meum dicerent comprobafTe. NonnuUi autem iUam
rem ad iUam rationem conjedluramque revocabant , qui , quod
in meo reditu fpes otii et concordias fita videbatur , in difceffu
autem quotidianus feditionis timor, jam pene beUi depulfo me-
tu, commutatam effe annonam dicebant : quae quia rurfus in
meo reditu fadta erat durior, a me, cujus adventu fore viUtatem
boni viri didtitabant, annona flagitabatur,
VII. Ego denique non folum ab operis tuis , impulfu tuo
nominabar, fed etiam, depulfis ac difTipatis tuis copiis, a populo
Romano univerfo , qui tum in CapitoUum convenerat , cumiUo die minus valerem , nominatim in fenatum vocabar. Veni
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 365/623
PRO DOMO SUA. 359
expedtatus. Multis fententiis jam didis, rogatus fum fenten-
tiam : dixi reipublicae faluberrimam, mihi neceffariam. Peteba-
tur a me frumenti copia , annonae vilitas , quafi polfem aliquid
in ea re gerenda : non habebatur. Flagitabar bonorum expoftu-
latione : improborum convicia fuftinere non poteram. Delegavi
amico locupletiori : non quo illi, ita de me merito, onus illud
imponerem, ( fuccubuiffem enim potius ipfe ) fed quia videbam
id , quod omnes ; quod nos de Cn. Pompeio polliceremur , id
illum fide, confiHo, virtute, audtoritate, felicitate denique fua,
facillime perfefturum.
Itaque, five hunc Dii immortales frudtum mei reditus populo
Romano tribuunt , ut , quemadmodum difceffu meo frugum
inopia, fames, vaftitas, caedes, incendia, rapinae, fcelerum im-
punitas, fuga, formido, difcordia fuiffet ; fic reditu meo uber-
tas agrorum , frugum copia , fpes otii , tranquillitas animorum ,
judicia , leges , concordia populi , fenatus aud:ofitas , mecumfimul redudla videantur : five egomet aliquid adventu meoconfilio, au(floritate, dihgentia, pro tanto beneficio populo Ro-mano praeftare debui ; praeflo , promitto , fpondeo : nihil dico
amplius : hoc, quod fatis efl huic tempori, dico, rcmpublicam
annoncB nomine in id difcrimen , quo vocabatur , non effe ven-
turam.
VIII. Num igi tur in hoc officio, quod fuit praecipue meura,
fententia mea reprehenditur ? Rem maximam eripui a pefle
fummi periculi, non folum eam, fed etiam vos a caede, incendiis,
vaftitate : nemo negat : cum ad caufam caritatis accederet ifle
fpeculator communium miferiarum, qui femper in reipublicas
malis fceleris fui faces inflammarit. Negat oportuifTe quidquam
uni extra ordinem decerni. Non jam tibi fic refpondebo, ut cae-
teris , Cn. Pompeio plurima , periculofiflima , maxima , terramarique bella extra ordinem effe commifTa -, quarum rerum fi
quem poeniteat, eum vid:oriae populi Romani pcenitere : non
ita tecum ago.
Cum his haec a me haberi oratio potefl, qui ita difputant.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 366/623
360 O R A T I O
fe , fi qua res ad unum deferenda fit , ad Cn. Pompeium dela-
turos potiirimum j fcd fe extra ordinem nihil cuiquam dare
cum Pompeio datum fit, id fe pro dignitate hominis ornare ac
tueri folere. Horum ego fententiam ne laudem, impedior Cn.
Pompeii triumphis ; quibus ille, cum effet extra ordinem ad
patriam defendendam vocatus , auxit nomen populi Romani,
imperiumque honeftavit : conftantiam probo, qua mihi quoque
utendum fuit, quo ille audore extra ordinem bellum cum Mi-
thridate Tigraneque geffit. Sed cum illis tamen poffiim aliquid
difputare : tua vero qus tanta impudentia eft, ut audeas dicere,
cxtra ordinem dari nihil cuiquam oportere ? qui cum lege nefa-
ria Ptolemasum, regem Cypri, fratrem regis Alexandrini, eodem
jure regnantem, caufa incognita, publicalTes, populumque Ro-manum fcelere obligafles; cum in ejus regnum, bona, fortunas,
patrocinium hujus imperii immiliffes, cujus cum patre, avo,
majoribus , focietas nobis et amicitia fuiffet : hujus pecuniae
deportandae, et, fi quis fuum jus defenderet, bello gerendo,
M. Catonem prasfecifli. Dices, Quem virum ? Sandtiffimum,
prudentiffimum, fortiffimum, amiciffimum reipublicae, virtute,
conlilio, ratione, vita, mirabili ad laudem, et prope fingulari
fed quid ad te, qui negas effe verum, quemquam ulli reipublicas
extra ordinem praefici ?
IX. Atque in hoc folum inconflantiam redarguo tuam : qui
in ipfo Catone, quem tu non pro illius dignitate produxeras, fed
pro tuo fcelere fubduxeras ; quem tuis Sergiis, Lolliis, Titiis,
Cffiterifque caedis et incendiorum ducibus, objeceras ; quem car-
nificem civium, quem indemnatorum necis principem, quemcrudelitatis au6torem , fuiffe dixeras : ad hunc honorem et im-
perium extra ordinem nominatim rogatione tua detulifli ; et
tanta fuifli intemperantia , ut ilHus tui fceleris rationem occul-
tare non poffes. Literas in concione recitafli, quas tibi a C.
Gaefare miflas diceres : C^esar Pulciiro : cum etiam es argu-
mentatus, amoris effe hoc fignum, cum nominibus tantum ute-
retur, neque adfcriberet, Proconfuk, aut, T^ribuno plebis, Deinde
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 367/623
PRO DOiMO SUA. 361
gratulari tibi, quod idem in pofterum M. Catonem tribunatu
tuo removiiTes, et quod idem in pofterum de extraordinariis
poteftatibus libertatem ademifles. Quas aut nunquam tibi ille
literas mifit ; aut, fi mifit, in concione recitari noluit^ aut, five
ille mifit, five tu finxifli, certe confilium tuum de Catonis ho-
nore illarum literarum recitatione patefa^lum eft. Sed omitto
Catonem, cujus eximia virtus, dignitas, et in eo negotio, quod
geffit, iides et continentia, tegere videntur improbitatem et
legis et adtionis tuae.
Quis provinciam homini poft homines natos turpiffimo, fce-
leratiffimo, contaminatiffimo ; quis illam opimam fertilemque
Syriam, quis bellum pacatiffimis gentibus, quis pecuniam ad
emendos agros conftitutam , ereptam vi ex Caefaris rebus adlis ,
quis imperium infinitum , dedit ? Cui quidem cum Ciliciam
dediffes , mutafti padtionem , et Ciliciam ad prastorem item
extra ordinem tranftulifti ; Gabinio, pretio amplificato, Syriam
nominatim dedifli. Quid ? homini teterrimo, crudeliffimo, fal-
laciffimo , omnium fcelerum libidinumque maculis notatiffi-
mo , L. Pifoni , nonne nominatim populos liberos , multis fe-
natus-confultis, etiam recenti lege foceri ipfius, Hberatos, vinc-
tos et conflri<ftos tradidifti ? nonne , cum ab eo merces tui
beneficii pretiumque provinciae meo fanguine tibi effet perfolu-
tum, tamen asrarium cum eo partitus es ?
Itane vero ? tu provincias confulares, quas C. Gracchus, qui
unus maxime popularis fuit , non modo non abflulit ab fenatu
fed etiam , ut neceffe effet quotannis conflitui per fenatum
decreta lege fanxit ; eas , lege Sempronia per fenatum decre-
tas , refcidifli ? extra ordinem , fine forte , nominatim dedifli
non confuUbus, fed reipublics peftibus ? nos, quod nominatim
rei maximae pene jam defperatse fummum virum , fsepe ad ex-
trema reipublicae difcrimina deledum , praefecimus , a te re-
prehendemur ?
X. Quid tandem ? fi , qux tum ilHs reipubUcae tenebris,
caecifque nubibus et proceUis , cum fenatum a gubernacuUs
ToM. V. Z z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 368/623
362 O R A T I O
dejecifles , populum e navi exturbafTes , ipfe archipirata cumgrege praedonum impuriffimo pleniffimis velis navigares^ fi, quge
tum promulgafti , conftituifti , promilifti , vendidifti , perferre
potuilfes, qui locus in orbe terrarum vacuus extraordinariis faf-
cibus, atque imperio Clodiano, fuilfet ? Sed excitatus aliquando
Cn. Pompeii (dicam ipfo audiente, quod fenfi, et fentio, quoquo
animo me auditurus eft) excitatus , inquam , aliquando Cn.
Pompeii nimium diu reconditus et penitus abftrufus animi dolor
fubvenit fubito reipublicae, civitatemque fra(5tam malis, mutam,
debilitatam, abje(5tam metu, ad aliquam fpem libertatis et prif-
tinas dignitatis erexit. Hic vir extra ordinem rei frumentariae
praeficiendus non fuit ? Scilicet tu helluoni fpurcifiimo, prxguC-
tatori libidinum tuarum, homini egentiflimo et facinorofiflimo,
Sex. Clodio , focio tui fanguinis , qui fua lingua etiam fororem
tuam a te abalienavit, omne frumentum privatum et publicum,
omnes provincias frumentarias , omnes mancipes , omnes hor-
reorum claves, lege tua tradidifti. Qua ex re primum caritas
nata eft , deinde inopia : impendebat fames , incendia , ceedes „
direptio : imminebat tuus furor omnium fortunis et bonis.
Queritur etiam importuna peftis , ex ore impurifiimo Sex.
Clodii rem frumentariam efi^e ereptam , fummifque in periculis
ejus viri auxilium implorafi*e rempublicam, a quo faepe fe et
fervatam et ampHficatam efi!e meminifi^et. Extra ordinem ferri
nihil placet Clodio. Quid ? de me quod tuhfi^e te dicis, pa-
tricida, fratricida, fororicida, nonne extra ordinem tulifti ? Ande pefte civis, quemadmodum omnes jam Dii atque homines
judicaverunt, confervatoris reipublicge, quemadmodum autem
tute ipfe confiteris , non modo indemnati , fed ne accufati qui-
dem , licuit tibi ferre non legem , fed nefarium privilegium
lugente fenatu, mcerentibus bonis omnibus, totius Italiae preci-
bus repudiatis , opprefla captaque republica : mihi , populo
Romano implorante , fenatu pofcente , temporibus reipubHcae
flagitantibus, non licuit de falute populi Romani fententiam
dicere ? Qua quidem in fententia fi Cn. Pompeii dignitas auft^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 369/623
PRO DOMO SUA. 363
eft, conjundla cum utilitate communi , certe laudandus eflem ,
(i ejus dignitati fufFragatus viderer, qui meae faluti opem et
auxilium tuliflbt.
XI. Delinant, definant, homines iifdem machinis fperare mereftitutum poffe labefadlari, quibus antea ftantem perculerunt.
Quod enim par amicitiae confularis fuit unquam in hac civitate
conjundtius, quam fuimus inter nos, ego et Cn. Pompeius ?
quis apud populum Romanum de illius dignitate induflrius, quis
fenatui faepius, dixit ? qui tantus fuit labor, quae fimultas, quae
contentio , quam ego non pro ilUus dignitate fufceperim ? qui
ab illo in me honos, quas prasdicatio de mea laude, quse remu-
neratio benevolentiae , praetermiffa efl?
Hanc noflram conjunc-tionem , hanc confpirationem in repubhca bene gerenda , hanc
jucundifiimam vitas atque officiorum omnium focietatem , certi
homines fidtis fermonibus et falfis criminibus diremerunt : cumiidem illum, ut me metueret, me caveret, monerent ; iidem
apud me, mihi illum effe uni inimicifTimum, dicerent : ut neque
ego ab illo, quae mihi petenda effent, fatis audaciter petere pof-
fem ; neque ille, tot fufpicionibus certorum hominum et fcelere
exulceratus , quae meum tempus poflularet , fatis proHxe mihi
polHceretur.
Data merces efl erroris mei magna , Pontifices , ut me non
folum pigeat flultitiae meae, fed etiam pudeat : qui, cum menon repentinum ahquod meum tempus , fed veteres multo ante
fufcepti et provifi labores, cum viro fortiflimo et clariflimo con-
junxifTent, lim pafTus a tali amicitia diflrahij neque intellexe-
rim , quibus aut ut apertis inimicis obfiflerem , aut ut infidio-
lis amicis non crederem. Proinde definant ahquando me iifdem
infiammare verbis : Quid fibi ifle vult ? nefcit, quantum audto-
ritate valeat , quas res gefferit , qua dignitate fit reflitutus : cur
ornat eum, a quo defertus efl ? Ego vero neque me tum de-
fertum puto , fed pene deditum ; nec , quiE fint in illa reipub-
licae flamma gefla contra me , neque quomodo , neque per
quos, patefaciendum mihi efTe arbitror. Si utile reipubUcae fuit,
Z z 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 370/623
364 O R A T I O
haurire me unum pro omnibus illam indigniffimam calamita-
tem ; etiam hoc utile fit , quorum id fcelere conflatum fit , mecccultare et tacere. IUud vero eft hominis ingrati tacere : ita-
que Hbentiffime priEdicabo, Cn. Pompeium ftudio et audloritateaeque, ut unumquemque veftrum, opibus, contentione, preci-
bus, pericuUs denique, praecipue pro falute mea laborafTe.
XII. Hic tuis, P. Lentule, cum tu nihil aliud dies et nodes
nifi de falute mea cogitares, confiHis omnibus interfuit : hic
tibi gravifiimus audlor ad inftituendam, fidehflimus focius ad
comparandam, fortiflimus adjutor ad rem perficiendam fuit
hic municipia coloniafque adiit : hic Itahae totius auxiUum cu-
pientis imploravit : hic in fenatu princeps fententias fuit : idem-
que cum dixiflet , tum etiam pro falute mea populum Roma-num obfecravit.
Quare iftam orationem , qua es ufus , omittas Ucet , poft il-
lam fententiam , quam dixeram de annona , pontificum animos
efl^e mutatos : perinde, quafi ifti aut de Cn. Pompeio aUter,
atque ego exiftimo , fentiant ; aut , quid mihi pro expedtatione
popuU Romani, pro Cn. Pompeii meritis erga me, pro ratione
mei temporis, faciendum fuerit, ignorent -, aut etiam, fi cujus
forte pontificis animum, quod certo fcio aUter efl!e, mea fenten-
tia ofi^endit , aUo modo fit conftituturus aut de reUgione ponti-
ficum, aut de repubUca, quam eum aut caeremoniarum jus, aut
civitatis falus, coegerit.
InteUigo , Pontifices , me plura extra caufam dixifl^e , quamaut opinio tulerit , aut voluntas mea -, fed, cum me purgatum
vobis eflfe cuperem, tum etiam veftra in me attente audiendo
benignitas provexit orationem meam. Sed hoc compenfabo bre-
vitate ejus orationis , quae pertinet ad ipfam cognitionem vef-
tram : quse cum fit in jus reUgionis, et in jus reipubUcas, diftri-
buta, reUgionis partem, quae muUo eft verbofior, przetermittens,
de jure reipubUcae dicam. Quid eft enim aut tam arrogans
quam de reUgione, de rebus divinis, caeremoniis, facris, ponti-
ficum coUegium docere conari 3 aut tam ftultum, quam, fi quis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 371/623
PRO DOMO SUA. 365
quid in veftris libris invenerit, id narrare vobis ; aut tam curio-
fum, quam ea fcire velle, de quibus majores noftri vos folos et
confuli et fcire voluerunt ?
XIII. Nego potuifTe jure publico, legibus iis, quibus haec ci-
vitas utitur , quemquam civem ulla ejufmodi calamitate affici
line judicio: hoc juris in hac civitate etiam tum, cum reges ef-
fent, dico fuiffe -, hoc nobis tffe a majoribus traditum -, hoc efle
denique proprium liberas civitatis , ut nihil de capite civis , aut
de bonis , line judicio fenatus , aut populi, aut eorum , qui de
quaque re conftituti judices fmt, detrahi poffit,
Videfne me non radicitus evellere omnes adiliones tuas ? ne-
que illud agere, quod apertumeft, te
omnino nihil geffiffe jure,non fuilTe tribunum plebis ? Hoc dico, effie parricidium : dico
apud pontilices ; augures adfunt ; verfor in medio jure publico.
Quod eft, Pontifices, jus adoptionis ? Nempe ut is adoptet,
qui neque procreare jam liberos poffit, et, cum potuerit, fit ex-
pertus. Quae deinde caufa cuique lit adoptionis, qu.E ratio ge-
nerum ac dignitatis, quae facrorum, quseri a pontificum colle-
gio folet. Quid efl horum in ifla adoptione quaefitum ? Adoptat
annos viginti natus, etiam minor, fenatorem. Liberorumne
caufa ? At procreare poteil : habet uxorem : fufcepit etiam li-
beros. Exheredabit igitur pater fiHum. Quid ? facra Clodias
gentis cur intereunt, quod in te efl ? quae omnis notio pontifi-
cum, cum adoptarere, effe debuit.
Nifi forte ex te ita quaefitum efl, num perturbare rempubli-
cam feditionibus velles ; et ob eam caufam adoptari, non ut
iiUus effes, fed ut tribunus plebis iieres, et funditus everteres
civitatem. Refpondifti, credo, te ita velle. Pontificibus bona
caufa vifa efl : approbaverunt. Non ^etas ejus, qui adoptabat,
quaefita eft, ut in Cn. Aufidio, M. Pupio; quorum uterque
noftra memoria, fumma fenedute, aher Oreftem, aher Pifo-
nem, adoptavit. Quas adoptiones, ficut alias innumerabiles, he-
reditates nominis, pecunis, facrorum, fecutse funt. Tu neque
Fonteius es, qui effe debebas ; neque patris heres ^ neque.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 372/623
366 O R A T I O
amlflis facrls paternis, in haec adoptiva veniftl. Ita, perturbatis
facris, contaminatis gentibus, et quam deferuifti, et quam pol-
luifti, jure Quiritium legitimo tutelarum et hereditatum re-
li(flo, fa(5lus es ejus iilius contra fas, cujus per aetatem pater effe
potuifti,
XIV. Dico apud pontifices. Nego iftam adoptionem ponti-
ficio jure effe fadtam : primum, quod hae veftrae fmt aetates, ut
is, qui te adoptavit, vel filii tibi loco per agtatenj effe potuerit,
vel eo quo fuit : deinde, quod caufa quaeri foleat adoptandi, ut
et is adoptet, qui, quod natura jam affequi non poteft, et legi-
timo et pontificio jure quaerat; et ita adoptet, ut ne quid aut
de dignitate generum, aut de facrorum religione, minuatur
illud in primis, ne qua calumnia, ne qua fraus, ne quis dolus,
adhibeatur ; ut haec fimulata adoptio fihi quam maxime verita*
tem illam fufcipiendorum liberorum imitata effe videatur.
Quae major cahimnia eft, quam venire imberbem adolefcen-
tulum, bene valentem, ac maritum, dicere, fiUum fenatorem
populi Romani fibi velle adoptare ; id autem fcire et videre om-nes, non ut ille fihus inftituatur, fed ut e patriciis exeat, et
tribunus plebis fieri pofiit, idcirco adoptari ? Neque id obfcure:
nam adoptatum emancipari ftatim, ne fit ejus filius, qui adop-
tarit. Cur ergo adoptatur ? Probate genus adoptionis : jam om-nium facra interierint, quorum cuftodes vos efle debetis ; jampatricius nemo rehnquetur. Cur enim quifquam vellet tribu-
num plebis fe fieri non hcere ? anguftiorem fibi effe petitionem
confulatus ? in facerdotium cum poflit venire, quia patricio non
fit is locus, non venire ? Ut cuique ahquid acciderit, quare
commodius fit cffe plebeium, fimih ratione adoptabitur.
Ita populus Romanus brevi tempore neque regem facrorum,
neque flamines, nec fahos, habebit, nec ex parte dimidia reh-
quos facerdotes, neque aucftores centuriatorum et curiatorum
comitiorum : aufpiciaque popuh Romani, fi magiftratus patricii
creati non fint, intereant neceffe eft, cum interrex nuUus fit,
quod et ipfum patricium effe, et a patricio prodi, neceffe eft.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 373/623
PRO DOMO SUA. 367
Dixl apud pontifices , iftam adoptionem nullo decreto hujus
coUegii probatam, contra omne pontlficium jus fad:am, pro
nihilo efi!e habendam : qua fublata, intelligis, totum tribuna-
tum tuum concidifl^e.
XV". Venio ad augures. Quorum ego Hbros, fi qui fiant re-
conditi, non fcrutor ; non fum in exquirendo jure augurum cu-
riofus : hjec, quas una cum populo didici, qus faspe in concio-
nibus refponfa funt, novi. Negant fas efi^e agi cum populo, cumde caelo fervatum fit. Quo die de te lex curiata lata efi^e dicatur,
audes negare de caelo eife fervatum ? Adeft prsefens vir, fingolari
virtute, conftantia, gravitate praeditus, M. Bibulus : hunc con-
fulem illo ipfo die contendo fervafi^e de caelo. Infirma funt igitur,
tua fententia, ad:a C. Caefaris, viri fortiffimi ? Minime : neque
enim mea jam quidquam intereft, exceptis his tehs, quae ex
ilHus aftionibus in meum corpus immifi!a funt.
Sed hsec de aufpiciis , quae ego nunc perbreviter attingo
adla funt a te. Tu, tuo praecipitante jam et debiHtato tribu-
natu , aufpiciorum patronus fubito extitifti : tu M. Bibulum in
concionem , tu augures , produxifti. Te interrogante augures
refponderunt , cum de caslo fervatum fit , cum populo agi non
poffe : tibi M. Bibulus quaerenti, fe de caelo fervafife, refpondit
idemque in concione dixit , ab Appio , fratre tuo , produdlus ,
te omnino, quod contra aufpicia adoptatus eftes, tribunum ple-
bis non fuifiTe. Tua denique omnis ad:io pofterioribus menfibus
fuit, omnia, quas C. Csefar egiflet, quod contra aufpicia efient
a(5la , per fenatum refcindi oportere : quod fi fieret , dicebas
te tuis humeris me cuftodem urbis in urbem relaturum. Videte
hominis amentiam, ubi per fuum tribunatum Caefaris adis ilH-
gatus teneretur. Si et facrorum jure pontifices , et aufpiciorum
reHgione augures, totum evertunt tribunatum tuum, quid quae-
ris ampHus ? an etiam apertius aHquod jus popuH atque legum ?
XVI. Hora fortafi^e fexta diei queftus fum in judicio, cumC. Antonium, coHegam meum, defenderem, quacdam de repub-
Hca, quas mihi vifa funt ad iHius miferi caufam pertinere. Haec
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 374/623
368 O R A T I O
homines improbi ad quofdam viros fortes longe aliter , atque a
me did:a erant , detulerunt : hora nona , illo ipfo die , tu es
adoptatus. Si, quod in caeteris legibus trinum nundinum effc
oportet , id in adoptione fatis eft , trium effe horarum -, nihilreprehendo. Sin eadem obfervanda funt -, li decrevit fenatus ,
M. Drufi legibus , quae contra legem CaBciham et Didiam latae
effent, populum non teneri : jam inteUigis, omni genere juris,
quod in facris, quod in aufpiciis, quod in legibus fit, te tribu-
num plebis non fuiife ?
Atque ego hoc totum non fine caufa rehnquo. Video enim
quofdam clarifhmos viros, principes civitatis, aliquot locis judi-
cafTe, te cum plebe jure agere potuifTe : qui etiam de me ipfb,
cum tua rogatione funere elatam rempublicam effe dicerent,
tamen id funus, etfi miferum atque acerbum fuiffet, jure in-
diftum effe dicebant. Quod de me cive ac de republica bene
merito tuHffes, funeflum funus te indixiffe reipubUcae -, quod
falvis aufpiciis tuliffes, jure egiffe, dicebant. Quare licebit, ut
opinor, nobis eas adtiones non infirmare, quibus illi adlionibus
conflitutum tribunatum tuurh comprobaverunt. Fueris fane tri-
bunus plebis tam jure, quam lege, quam fuit hic ipfe Rullus,
vir omnibus rebus clariflimus atque ampliflimus : quo jure, quo
more, quo exemplo, legem nominatim de capite civis indemnati
tuhfli ?
XVII. Vetant leges facratae, vetant xii tabulae, leges privatls
hominibus irrogari : id efl enim privilegium. Nemo unquamtuHt : nihil efl crudelius, nihil perniciofius, nihil, quod minus
haec civitas ferre poflit. Profcriptionis miferrimum nomen illud,
et omnis acerbitas Syllani temporis, quid habet, quod maximefit infigne ad memoriam crudelitatis ? opinor, pcenam in cives
Romanos nominatim fine judicio conflitutam.
Hanc vos igitur, Pontifices, judicio atque au^Ttoritate veflra
tribuno plebis poteflatem dabitis, ut profcribere poflit quos
velit ? Quaero enim, quid fit aliud profcribere. Velitis, ju-
jJEATis, u^ M. T^ullius in civitate nejit^ bonaque ejus ut meajint^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 375/623
PRO DOMO SUA. 369
Ita enlm fecit, etfi aliis verbis tulit. Hoc plebifcitum efl ? haec
lex ? ha2C rogatio eft ? hoc vos pati poteftis ? hoc ferre civitas,
ut finguli cives fingulis verficuHs e civitate tollantur ? Equidem
jam perfundlus fum : nullam vim, nuUum impetum, metuo :
explevi animos invidorum : placavi odia improborum : faturavi
etiam perfidiam et fcelus proditorum : denique de mea caufa,
quae videbatur perditis civibus ad invidiam efle propofita, jam
omnes urbes, omnes ordines, omnes Dii atque homines, judi-
caverunt.
Vobifmetipfis , Pontifices , et veflrls liberis , caeterifque civi-
bus, pro veftra audtoritate et fapientia confulere debetis. Nam,cum tam moderata judicia populi fint a majoribus conflituta
primum, ut ne poena capitis cum pecunia conjungatur : dein-
de, ne, nifi prodidia die, quis accufetur : ut ter ante magiflra-
tus accufet, intermifi^a die, quam multam irroget, autjudicet:
quarta fit accufatio trinum nundinum, prodidla die, qua die ju-
dicium fit futurum : tum multa etiam ad placandum , atque ad
mifericordiam , reis conceffa funt : deinde exorabiiis populus
facilis fufFragatio pro falute : denique etiam, fi qua res illum
diem aut aufpiciis aut excufatione fuftulit, tota caufa judicium-
que fublatum efl,
XVIII. Haec cum ita fint in re, ubi crlmen efl, ubi accufator,
ubi tefles ? Quid indignius , quam , qui neque adeffe fit jufTus
neque citatus, neque accufatus, de ejus capite, liberis, for-
tunis omnibus, condudlos ficarios egentes et perditos fuffraglum
ferre , et eam legem putare ? At, fi hoc de me potuit , quemhonos, quem dignitas, quem caufa, quem refpublica, tuebatur,
cujus denique pecunia non expetebatur , cui nihil oberat praeter
converfionem ftatus, et inclinationem communium temporum 5
quid tandem futurum efl iis, quorum vita remota ab honorepopulari et ab hac illuflri gratia eft, pecuniae autem tantas funt,
ut eas nimium multi, egentes, fumptuofi, nobiles, concupif-
cant ? Date hanc tribuno plebis Hcentiam , et intuemini pauHf-
per animis juventutem , et eos maxime , qui iraminere jam
ToM. V. A a a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 376/623
11 o O R A T I O
cupidltate videntur in tribunitiam poteflatem ^ collegia, medius
fidius, tribunorum plebis tota reperientur, hoc jure firmato, quas
coeant de hominum locupletiffimorum bonis , praeda praefertim
populari, ctfpe largitionis, oblata.
At quid tulit legum fcriptor peritus et callidus ? Velitis,
juBEATis, ut M. T^iillio aqua et ignis interdicatur ? Crudele,
nefarium, ne in fceleratiffimo quidem cive fine judicio feren-
dum. Non tulit, ut interdicatur : quid ergo ? JJt interdiBumJit.
O ccenum , O portentum , O fcelus ! Hanc tibi legem Clodius
fcripfit , fpurciorem lingua fua , ut interdidum fit , cui non fit
interdi(ftum ? Sexte nofter , bona venia , quoniam jam dialedli-
cus es, et hoc quoque Hguris -, quod fa6lum non efl:, ut fit fac-
tum , ferri ad populum , aut verbis ulHs fanciri , aut fuffragiis
confirmari, potefl: ? Hoc tu fcriptore, hoc confiHario, hoc mi-
nifi:ro, omnium non bipedum folum, fed etiam quadrupedum,
impuriflimo,. rempublicam perdidifti. Neque tu eras tam excors>
tamque demens , ut nefcires hunc Clodium ^^^ , qui contra
leges faceret ; alios , qui leges fcribere folerent. Sed neque eo-
rum , neque casterorum , in quibus efi^et ahquid modeftise , cu-
jufquam tibi poteflas fuit ; neque tu legum fcriptoribus iifdem
potuifli uti, quibus caeteri, neque operum architeftis ; neque
pontificem adhibere quem velles -, poftremo ne in praedGe qui-
dem focietate mancipem, aut praedas focium, extra tuorum gla-
diatorum numerum ; aut denique fuffragii latorem in ifla tua
profcriptione quemquam , nifi furem aut ficarium , reperire
potuifli.
XIX. Itaque, cum tu florens ac potens per medium forum
popularis voHtares ; amici iHi tui , te uno amico tedi et beati
qui fe populo commiferant , ita repeUebantur , ut etiam Palati-
nam tuam perderent. Qui in judicium venerant, five accufatores
erant , five rei , te deprecante damnabantur. Denique etiam
iUe novitius Ligur , venaiis adfcriptor et fubfcriptor tuus , cumM. Papirii , fui fratris , efi^et teflamento et judicio improbatus
mortem ejus fe veUe perfequi dixit : nomen Sexti Propertii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 377/623
PRO DOMO SUA. 371
<ietulit. Accufare alienjE damnationis fcelerirquc focios , propter
calumnisE metum, non eft aufus.
De hac igitur lege dicimus , quas jure rogata videatur : cu-
jus quam quifque partem tetigit, digito, voce, prsda, fufFra-
gio, quocunque venit, repudiatus convidlufque difcelTit. Quid,
fi iis verbis fcripta efl ifta profcriptio , ut fe ipfa diffolvat ? EfV
enim, ^od M. T^uUiiis falfum Jenatus-confultum retulerit . Si igi-
tur retulit falfum fenatus-confultum , tum eft rogatio ^ ii non
rctulit , nulla eft. Satifne tibi videtur a fenatu judicatum , menon modo non ementitum cfTe audloritatem ejus ordinis, i^d.
etiam unum poft urbem conditam diligentifHme fenatui paruif-
fe ? Quot modis doceo , legem iflam , quam vocas , non efTe
legem ? Quid , fi etiam pluribus de rebus uno fortitu retulifli ?
tamenne arbitraris, id, quod M. Drufus in legibus fuis ple-
rifque, bonus ille vir M. Scaurus, et L. CrafTus, confularis, non
obtinuerint , id te pofTe , omnium facinorum et fluprorum om-nium, Decumis et Clodiis auftoribus, obtinere ?
XX. Tulifti de me , ne reciperer , non ut exirem : quem tu
ipfe non poteras dicere non licere effe Romae. Quid enim dice-
res ? Damnatum ? certe non. Expulfum ? qui licuit ? Sed tamen
ne id quidem eft fcriptum, ut exirem. Poena efl, qui receperit 5
quam omnes neglexerunt : ejedtio nufquam efl. Verum iit. Quid
operum publicorum exaftio ? quid nominis infcriptio ? tibi numaliud videtur efTe , ac meorum bonorum direptio ? pra^terquam
quod ne id quidem per legem Liciniam, ut ipfe tibi curationem
ferres , facere potuifti. Quid hoc ipfum , quod nunc apud pon-
tifices agis , te meam domum confecrafTe , te monumentum fe-
cifTe, in meis aedibus te fignum dedicafle, eaque te ex una roga-
tiuncula feciffe -, unum et idem videtur effe, atque id, quod de
me ipfo nominatim tuhfli ?
Tam hercule efl unum, quam quod idem tu lege una tuHfli
ut Cyprius rex, cujus majores huic populo focii atque amici
femper fuerunt , cum bonis omnibus fub praecone fubjiceretur ,
et exules Byzantium reducerentur. Eidem , inquit , utraque
A a a 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 378/623
372 O R A T I O
de re negotium dedi. Sed quid, fi eidem negotium dedifTes,
ut iii Afia ciftophorum flagitaret, inde iret in Hifpaniam ; cumRoma deceffiiTet, confulatum ei petere liceret ; cum faftus effet,
provinciam Syriam obtineret ? quoniam de uno homine fcribe-
res, una res effet ?
Quod fi jam populus Romanus de ifla re confuhus effet,
et non omnia per fervos latronefque gefhfTes, nonne fieri po-
terat , ut populo de Cyprio rege placeret , de exuhbus Byzan-
tinis difphceret ? Quae efl quafi aha vis, quae fententia, Caecihaf
legis et Didiae, nifi haec, ne populo neceffe fit in conjundlis
rebus compluribus, aut id, quod noht, accipere ; aut id, quod
veht, repudiare ? Quid, fi per vim tuhfli ? tamenne lex efl ? aut
quidquam jure geftum videri potefl , quod per vim geflum effe
conflet ? An, fi in ipfa latione tua, capta jam urbe, lapides
jadli, fi manus coUata non efl ; idcirco tu ad iham labem atque
cluviem civitatis fme fumma vi pervenire potuifli ?
XXI. Cum in tribunah Aureho confcribebas palam non
modo hberos, fed etiam fervos, ex omnibus vicis concitatos,
vim tum videhcet non parabas. Cum edidis tuis tabernas claudi
jubebas , non vim imperitae multitudinis , fed hominum honef-
torum modefliam prudentiamque, quaerebas. Cum arma in aedem
Cafloris comportabas , nihil ahud , nifi uti ne quid per vim agi
pofTet, machinabare. Cum vero gradus Cafloris conveUifti ac
removifli ; tum, ut modefle tibi agere hceret, homines audaces
ab ejus temph aditu atque afcenfu repuhfti. Cum eos , qui in
conventu virorum bonorum verba de falute mea fecerant, adeffe
jufhfli , eorumque advocationem manibus , ferro , lapidibus
difcuflifli ; tum profedlo oflendifli, vim tibi maxime difplicere.
Verum haec furiofa vis vefani tribuni plebis facile fuperari fran-
gique potuit, virorum bonorum vel virtute, vel mukitudine.
Quid ? cum Gabinio Syria dabatur, Macedonia Pifoni, utri-
que infinitum imperium, ingens pecunia, ut tibi omnia permit-
terent , te adjuvarent , tibi manum , copias , tibi fuos paratos
centuriones, tibi pecunias , tibi famihas , compararent ; te ftus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 379/623
PRO DOMO SUA. 373
fceleratls conclonibus fublevarent, fenatus auftoritatem irrlde-
rent, equitibus Romanls mortem profcriptlonemque minitaren-
tur } me terrerent minis ; mihi caedem et dimicationem denun-
tiarent 5 meam domum , refertam viris bonis , per amicos fuos
complerent -, profcriptlonis metu me frequentia nudarent viro-
rum bonorum, me praelidio fpoliarent ; fenatum pro me non
modo pugnare, amplifTimum ordinem, fed etiam plorare et fup-
plicare, mutata vefte, prohiberent : ne tum quidem vis erat ?
XXII. Quld igltur ego geffi, aut qui tlmor fuit ? non dicam
in me : fac me timidum effe natura : quld illa tot virorum for-
tiffimorum millia ? quid noftri equites Romani ? quid fenatus ?
quld denlque omnes boni ? fi nulla erat vis , cur me flentes po-
tius. profecutl funt , quam aut increpantes retinuerunt, aut irati
reliquerunt ? An hoc timebam , fi mecum ageretur more inili-
tutoque majorum, ut poffem prEefens fufllnere ?
Utrum , fi dies dicla^efTet , judiclum mihi fult pertlmefcen-
dum i an fine judiclo privilegium ? Judiclum in caufa tam
turpi ? fcilicet is homo fum, qui, etiam fi caufa effet ignota,
dicendo non poffem expllcare. An eam caufam probare non
poteram , cujus tanta bonitas efl , ut ea ipfa non modo fe , fed
etiam me abfentem per fe , probarlt ? An fenatus , an ordines
an ii, qui cundla ex Italia ad me revocandum convolaverunt,
fegniores me praefente ad me retinendum et confervandum fuif-
fent in ea caufa, quam ipfe jam parricida talem dicat fuiffe,
ut me ab omnibus ad meam priflinam dignitatem expetituni.
atque revocatum queratur ?
An vero in judicio periculi nihil fuit ; prlvlleglum pertimui,
ne , mihi praefenti fi multa irrogaretur , nemo intercederet ?
Tam Inops autem ego eram ab amicis, aut tam nuda refpubHca
a magiflratibus ? Quid ? fi vocatae tribus effent, profcriptionem,,non dicam in me , ita de fua falute merito , fed omnino in ullo
cive, comprobaviffent ? An, fi ego praefens fuiffem, veteres ills
copias conjuratorum, tuiqus psrditi mlHtes atque egentes, et
nova vis fceleratiffimorum confulum, corpori meo peperciflent ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 380/623
374 O R A T I O
qui, cum eorum omnium crudelitati fcelerique ceffifTem, ne
abfens quidem ludlu meo mentes illorum fatiare potui.
• XXIII. Quid enim vos uxor mea mifera violarat ? quamvexaviflis, raptaviftis, omni crudelitate laceraviflis. Quid mea
filia ? cujus fletus affiduus fordefque lugubres vobis erant ju-
cunds ; cseterorum omnium mentes oculofque fledlebant. Quidparvus iilius ? quem , quamdiu abfui , nemo nifi lacrymantem
confed:umque vidit j quid fecerat, quod eum toties per infidias
interiicere voluiftis ? Quid frater meus ? qui cum aliquanto poft
meum difceffijm ex provincia veniffet , neque fibi vivendum ,
niii me reftituto, putaret, cum ejus moeror, fqualor incredibilis
et inauditus, omnibus mortalibus miferabilis videretur ; quoties
exveftro ferro ac manibus efl elapfus ?
Sed quid ego veflram crudelitatem expromo , quam in ipfum
me ac meos adhibuiflis; qui parietibus, qui tedis, qui columnis
ac poflibus meis, horrificum quoddam et nefarium, omni imbu-
tum odio , bellum intuliflis f Non enim te arbitror , cum pofl
meum difceffium omnium locupletium fortunas , omnium pro-
vinciarum frudus, tetrarcharum ac regum bona, fpe et avaritia
devoraffes, argenti et fupelled:ilis meae cupiditate effe cascatum :
non exiflimo, Campanum illum confulem cum faltatore collega,
cum alteri totam Achaiam , Theffialiam, Boeotiam , Grasciam,Macedoniam, omnemque barbariam, bona civium Romanorum,condonafles ; alteri Syriam , Babylonem , Perfas , integerrimas
pacatiffimafque gentes, ad diripiendum tradidiffes : illos tam
cupidos liminum meorum, et columnarum, et valvarum fuiffe
neque porro illa manus copiaeque Catilinae ca^mentis ac teflis
tedtorum meorum fe famem fuam expleturas putaverunt. Sed, ut
hoftium urbes, nec omnium hoflium, verum eorum, quibufcum
acerbum bellum inteftinumque fufcepimus, non prasda addudli
fed odio, folemus excipere, quod, in quos propter eorum crude-
litatem inflammatae mentes noflrae fuerunt , cum horum etiam
leftis ac fedibus refidere aliquod bellum femper videtur * * *
* * * DeeJ^ nonnihiL
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 381/623
PRO DOMO SUA. 375
XXIV. Nihil erat latum de me; non adelTe eram jufTus; noncitatus: abfueram: eram etiam tuo judicio civis incolumis, cumdomus in Palatio , villa in Tufculano , altera ad alterum con-
fulem , transferebatur : fenatum confules vetabant : columna^
marmoreae ex aedibus meis, infpedlante populo Romano, ad fo-
crum confulis portabantur: in fundum autem vicini confulis non
modo inftrumentum aut ornamenta villae, fed etiam arbores,
transferebantur ; cum ipfa villa non praeda; cupiditate, (quid
enim erat prasdae ? ) fed odio et crudelitate, funditus everteretur :
domus ardebat in Palatio non fortuito, fed oblato incendio :
confules epulabantur, et in conjuratorum gratulatione verfaban-
tur, cum alter fe Catilinae delicias, alter Cethegi confobrinum,
fuiife diceret.
Hanc ego vim , Pontifices , hoc fcelus , hunc furorem , meocorpore oppofito, ab omnium bonorum cervicibus depuli, om-nemque impetum difcordiarum, omnem diu collediam vim im-
proborum , quas inveterata , compreflb odio atque tacito , jamerumpebat , nafta tam audaces duces , excepi meo corpore : in
me uno confulares faces jadlae manibus tribunitiis ', in me om-nia, qus ego quondam retuderam, conjurationis nefaria tela
adhaeferunt. Quod fi , ut multis fortifTimis viris placuit , vi etarmis contra vim decertare voluifTem; aut viciffem cum maximainternecione improborum , fed tamen civium -, aut , interfedis
bonis omnibus, quod illis optatiflimum erat, una cum republica
concidiiTem.
Videbam , vivo fenatu populoque Romano , celerem mihi
fumma cum dignitate reditum ; nec inteUigebam fieri diutius
pofTe , ut mihi non liceret effe in ea republica , quam ipfe fer-
vafi^em. Quod fi non liceret ; audieram, et legeram, clariffimos
noflras civitatis viros fe in medios hofles ad perfpicuam mortempro falute exercitus injeciffe : ego pro falute reipublica? univerfs
dubitarem hoc meliore conditione efle , quam Decii ? quod illi
ee auditores quidem fux gloriae, ego etiam fpe(ftator mesc laudis.
effe potuifTem.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 382/623
376 O R A T I O
XXV. Itaque infradlus furor tuus inanes faciebat impetus.
Omnem enim vim omnium fceleratorum acerbitas mei cafus ex-
ceperat : non erat in tam immani injuria, tantifque ruinis, novsc
crudelitati locus. Cato fuerat proximus. Quid ageres, non erat;
nifi ut, qui mihi dux omnibus in rebus fuerat, idem eflet injurige
focius. Quid pofTes ? extrudere ad Cypriam pecuniam. Preeda
perierit. Alia non deerit : hunc modo amandandum e{[Q. Sic
M. Cato , invifus , quafi per beneficium , Cyprum relegatur.
Ejiciuntur duo, quos improbi videre non poterant : alter per
honorem turpiffimum ; alter per honeftiffimam calamitatem.
Atque, ut fciatis, non hominibus iftum, fed virtutibus, hof-
tem femper fuille; me expulfo, Catone amandato, in eum ipfum
fe convertit , quo audlore , quo adjutore , in concionibus , ea ,
quaj gerebat, omnia, quasque gefferat, fe fec iffe, et facere, di-
cebat. Cn. Pompeium, quem omnium judicio longe principem
effe civitatis videbat , diutius furori fuo veniam daturum non
arbitrabatur. Qui ex ejus cuflodia per infidias regis amici fihum,
hoftem captivum , furripuiffet , et ea injuria virum fortifTimum
lacefTifTet ; fperavit iifdem fe copiis cum illo pofTe confligere,
quibufcum ego noluiffem bonorum periculo dimicare : et pri-
mo quidem , adjutoribus confuhbus : poflea fregit foedus Gabi-
nius ; Pifo tamen in fide manfit. Quas ifle tum csedes, quas
lapidationes, quas fugas, fecerit, quam facile ferro, quotidianif-
que infidiis , cum jam a firmifTimo robore copiarum fuarum re-
lidtus effet, Cn. Pompeium foro curiaque privarit, domumqueconjecerit, vidiftis : ex quo judicare poteftis, quanta vis illa
fuerit oriens, et congregata, cum haec Cn. Pompeium terruerit
jam diflrada, et extindla.
XXVI. Hoc vidit in fententia dicenda Kalendis Januariis vir
prudentifiimus, et cum reipubhcae, tum mihi, tum etiam veri-
tati, amicifHmus, L. Cotta, qui legem de meo reditu ferendam
non cenfuit :** qui me confuluifTe reipubhcas , cefTifTe tempef-
" tati; amiciorem vobis caeterifque civibus, quam mihi ac meis,
'* extitifTe ; vi, armis, diffenfione hominum ad csdem inflituta.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 383/623
PRO DOMO SUA. '^^'jy
** novoque dominatu pulfum efle, dixit : nihil de meo capitc
*' potuille ferri; nihil efTe infcriptum, aut poiTe valere j omnia** contra leges morefque majorum temere, turbulente, per vim,
" per furorem , eife gefla. Quod fi illa lex elfet , nec referre ad** fenatum confules, nec fententiam dicere fibi, licere : quorum** utrumque cum fieret, non oportere, ut de me lex ferretur,
** decerni ; ne illa, quae nulla effet, efle lex judicaretur."
Sententia verior, gravior, utilior, melior reipublicae, nulla ^^^
potuit : hominis enim fcelere et furore notato, fimilis a repub-
lica labes in pofterum demovebatur.
Neque hoc Cn. Pompeius , qui ornatiffimam de me fenten-
tlam dixit, vofque, Pontifices , qui me veflris fententiis au(fto-
rltatibufque defendiftis , non vidiftis , illam ^^^ nuUam , atque
effe potius flammam temporis, interdidum fceleris, vocem fu-
roris : fed profpexiflis, ne qua popularis in vos aliquando in-
vidia redundaret, fi fine popuU judicio reflituti videremur. Eo-
demque confilio M. Bibuli , fortiffimi viri , fenatus fententiam
fecutus eft , ut vos de mea domo flatueretis : non quod dubi-
taret, quin ab iflo nihil legibus, nihil religionibus, nihiljure,
efl^et aftum ; fed ne quis oriretur aliquando in tanta ubertate
improborum, qui in -meis aedibus aliquam religionem refidere
diceret. Nam legem quidem iftam nullam effe , quotiefcunque
de me fenatus fententiam dixit, toties judicavit ; quoniam qul-
dem fcripto i llo ift ius fententiam dicere vetabatur. Atque hanc
rem par illud fimile , Pifo et Gabinius , vidit : homlnes legum
judiciorumque metuentes, cum frequentlfHmus fenatus eos, ut
de me referrent, quotidie flagitaret, non fe rem improbare dlce-
bant , fed lege iflius Impedirl. Erat hoc verum : nam impedie-
bantur , verum ea lege , quam Idem ifle de Macedonia Syriaque
tulerat.
XXVII. Hanc tu , P. Lentule, neque privatus, neque con-
ful , legem efiTe unquam putafli. Nam , tribunis plebis refe-
rentibus, fententiam de me defignatus conful fa^pe dixifli ; ex
Kalendis Januarlis, quoad perfeda res efl, de me retulifti ; legem
ToM. V. B b b
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 384/623
378 O R A T I O
promulgafli, tulifli : quorum tibi, li eflet illa lex, nihil liceret.
At etiam Q^Metellus, coilega tuus, vir clariflimus, quam le-
gem efTe homines alienifTnni a P. Clodio judicarant, Pifo et
Gabinius , eam nullam efTe frater P. Clodii , cum de me ad
fenatum tecum una retuUt, judicavit.
Sed ifli , qui Clodii leges timuerunt , quemadmodum caete-
ras obfervarunt ? Senatus quidem , cujus efl graviflimum judi-
cium de jure legum, quotiefcunque de me confultus efl, toties
eam nullam effe judicavit. Quod idem tu , Lentule , vidifli in
ea lege , quam de me tulifli : nam non efl ita latum , ut mihi
Romam venire Uceret , fed ut venirem. Non enim voluifti
id, quod licebat, ferre, ut liceret ; fed me ita efTe in republica,
magis utarceflitus
imperio populi Romani viderer, quamad
adrainiflrandam civitatem reflitutus.
Hunc tu etiam, portentofa peflis, exulem appellare aufus es,
cum tantis fceleribus efTes et fadtis notatus , ut omnem locum ,
quo adilTes , exilii fimiUimum redderes ? Quid efl enim exul ?
ipfum per fe nomen calamitatis, non turpitudinis. Quando igi-
tur efl turpe ? re vera , quando efl pcEna peccati ; opinione au-
tem hominum, etiam fi efl poena damnati. Utrum igitur peccato
meo exuUs nomen fubeo, an re judicata ? Peccato ? Jam neque
tu id dicere audes, quem ifli fateUites tui feUcem CatiUnamnominant , neque quifquam eorum , qui folebant. Non modojam nemo efl tam imperitus , qui ea , quae gefli in confulatu ,
peccata effe dicat ; fed nemo eft tam inimicus patriae , qui non
meis confiUis patriam confervatam effe fateatur.
XXVIII. Quod enim efl in terris commune tantum, tan-
tulumve, confiUum, quod non de meis rebus geflis ea, quae mihi
effent optatifTima et pulcherrima, judicarit ? Summum efl popuU
Romani, populorumque et gentium omnium, ac regum, confi-
Uum fenatus : decrevit, ut omnes, qui rempubUcam falvam effe
veUent, ad me unum defendendum venirent ; oflenditque, nec
ftare potuifTe rempubUcam, fi ego non fuiffem reftitutus, nec
futuram effe uUam, fi non rediifTem. Proximus efl huic dignitati
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 385/623
PRO DOMO SUA. 379
ordo equefter : omnes omnlum publicanorum focletates de meoconfulatu, ac de meis rebus geftis, ampliffima atque ornatlflima
decreta fecerunt. Scribae, qui nobifcum in rationibus monumen-
tifque publicis verfantur, non obfcurum de meis in rempubllcant
beneficiis fuum judicium decretumque effe voluerunt. Nullum
efl in hac urbe coUegium, nulli pagani, aut montani, (quonlam
plebi quoque urbanae majores noftri conventicula , et quafi con-
filia quaedam , eife voluerunt) qui non amplIfTime non modo de
falute mea, fed etlam de dignitate, decrcverint.
Nam quisd ego illa divina atque immortalia municlpiorum,
et coloniarum, et totius Italiae, decreta commemorem, quibus,
tanquam gradibus, mihi videor In caslum afcendlffe, non folum
in patriam revertiffe ? IUe vero dies quis fuit , cum te , P.
Lentule , legem de me ferentem populus Romanus ipfe vidit
fenfitque, quantus , et quanta dlgnltate, effes ? Conftat enlm
nullls unquam comitils campum Martlum tanta celebritate,
tanto fplendore omnls generis hominum , aetatum , ordinum
floruIfTe. Omltto civitatum, nationum, provinciarum , regum,
orbis denique terrarum , de mels In omnes mortales meritis
unum judicium, unumque confenfum. Adventus meus atque
introitus in urbem qui fuit ? Utrum me patria ftc accepit , ut
lucem falutemque redditam fibi ac reftltutam accipere debuit
an ut crudelem tyrannum ? quod vos CatlUnas gregales de medicere folebatis. Itaque ille unus dies , quo die me populus
Romanus a porta In Capitolium, atque inde domum, fua cele-
britate laBtitiaque comitatum honeftavit , tantas mlhi jucundltati
fuit , ut tua mihi confcelerata illa vis non modo non propul-
fanda, fed etiam emenda , fuiffe videatur. Quare illa calamitas,
fi ita eft appellanda, excufliit hoc genus totum maledidl, ne
qulfquam audeat jam reprehendere confulatum meum , tot
tantis , tam ornatis judiciis , teflimoniis , aud:oritatibus , com-
probatum.
XXIX. Quod fi In ifto tuo maledldlo probrum non modomihi nullum obje(ftas , fed etiam laudem iliuftras meam ; quid
B b b 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 386/623
380 O R A T I O
te aut fieri aut fingi dementius poteft ? Uno enim maledido bi*
a me patriam fervatam efTe concedis : femel, cum id feci, quod
omnes non negent immortalitati , fi fieri potefl , mandandum ,
tu fupplicio puniendum putafli ; iterum , cum tuum , multo-
rumque propter te, inflammatum in bonos omnes impetum meocorpore excepi , ne eam civitatem , quam fervaffem inermis >
armatus in difcrimen adducerem»
Eflo, non fuit in me poena uUa peccati : at fuit judicii. Cu-
jus ? quis me unquam ulla lege interrogavit ? quis poflulavit ?
quis diem dixit ? Potefl igitur damnati poenam fuflinere indem-
natus ? hoc tribunitium efl ? hoc populare ? quanquam ubi tu
te popularem, nifi cum pro populo fecifli, potes dicere ? Scili-
cet, cum hoc juris a majoribus proditum fit, ut nemo civis
Romanus aut libertatem aut civitatem poffit amittere , nifi ipfe
au(Sor fadtus fit : quod tu ipfe potuifli in tua caufa difcere.
Credo enim, quanquam in illa adoptione legitime fa(ftum efl
nihil, tamen te efTe interrogatum, AuBorne ejfes, ut in. te P.
Fonteius vita necifque potejlatem haberety ut in Jilio. Qusero, fi
aut negaffes, aut tacuiffes, fi tamen id xxx Curiae jufTifTent,
num id juffum effet ratum ? certe non. Quid ita ? quia jus a
majoribus noflris, qui non fi(5te et fallaciter populares, fed vere
et fapienter, fuerunt, ita comparatum efl, ut civis Romanuslibertatem nemo pofTit invitus amittere. Quinetiam , fi decem-
viri facramentum in Hbertatem injuflum judicafTent, tamen,
quotiefcunque vellet quis, in hoc genere folo rem judicatam re-
ferre pofi!e voluerunt. Civitatem vero nemo unquam ullo populL
jufiTu amittet invitus.^
XXX. Qui cives Romani in colonias Latinas proficifceban-
tur, fieri non poterant Latini, qui non erant au(Sores fa(Si, no-
menque dederant. Qui erant rerum capitalium condemnati, non
prius hanc civitatem amittebant, quam erant in eam recepti,
quo vertendi, hoc efl, mutandi foli caufa venerant : id autem
ut effet faciendum , non ademptione civitatis , fed te(^i et aquae
ct ignis interdicftione, faciebant.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 387/623
PRO DOMO SUA. 5^1
Populus Romanus, L. Sylla didatore ferente, comitiis cen*
turiatis, municipiis civitatem ademit : ademit iifdem agros. Deagris ratum eft ; fuit enim populi poteftas : de civitate ne tam-
diu quidem valuit , quamdiu illa Syllani temporis arma value-
runt. Hanc vero Volaterranis , cum etiam tum efTent in armis
L. Sylla vidtor, republica recuperata, comitiis centuriatis, civi-
tatem eripere non potuit 3 hodieque Volaterrani , non modocives, fed etiam optimi cives, fruuntur nobifcum limul hac
civitate : confulari homini P. Clodius, everfa republica, civita-
tem adimere potuit, conciHo advocato, condudtis operis non
folum egentium , fed etiam fervorum , Sedulio principe , qui fe
illo die confirmavit Romae non fuiife ?.
Quod fi non fuit , quid te audacius , qui in ejus nomen in-
cideris ? quid defperatius , qui ne ementiendo quidem potueris
aud:orem adumbrare meliorem ? Sin autem is primus fcivit
quod facile potuit , propter inopiam ted:i , in foro pernodlans ;
cur non juret fe Gadibus fuiffe, cum tu te fuifte Interamnge
probaveris ? Hoc tu igltur, homo popularis, jure munitam civi-
tatem et libertatem noftram putas efle oportere, ut, fi, tribuno
plebis rogante, Velitis, jubeatisne, SeduHi centum fe vel-
le etjubere
dixerint, poflitunufquifque noftrum
amittere civi-
tatem ? Tum igitur majores noftri populares non fuerunt , qui
de civitate et Ubertate ea jura fanxerunt, quse nec vis temporum,
nec potentia magiftratuum , nec res tumjudicata, nec denique
univerii populi Romani poteftas, quae caeteris in rebus eft maxi-
ma, labefa(5lare poffit..
At tu etiam, ereptor civitatis, legem de injuriis publicis tu-
lifti Anagnino nefcio cui Menulas, per gratiam, qui tibi ob eam
legem ftatuam in meis aedibus pofuit ; ut locus ipfe in tua tanta
injuria legem et infcriptionem ftatuae refelleret. Quae res muni-cipibus Anagninis ornatiftimis multo majori dolori fuit , quamquae idem ille gladiator fcelera Anagniae fecerat.
XXXL Quid, fi ne fcriptum quidem unquam eft in ifta ipfa
rogatione, quam fe SeduHus negat fcivifle -, tu hujus, ut a<fta tui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 388/623
382 O R A T I O
prgBclari tribunatus hominis dignitate cohoneftes, audtoritatem
amplecteris ? Sed, tametfi nihii de me tulifti, quo minus elTem
non modo in civium numero, fed etiam in eo loco, in quo me
honores popuH Romanicollocaverunt
; tamenne eumtua voce
violabis, quem, poft nefarium fcelus confulum fuperiorum, tot
vides judiciis fenatus, popuH Romani, totius Itahae, honeftatum ?
quem ne tum quidem, cum aberam, negare poteras efle tua lege
fenatorem ? Ubi enim tuleras, ut mihi aqua et igni interdicere-
tur ? Quod Gracchus de P. Popillio, Saturninus de Metello,
tuht : homines feditiofiflimi de optimis ac fortiflimis civibus
non, ut efl^et interdidtum, quod ferri non poterat, tulerunt, fed
ut interdiceretur. Ubi cavifti, ne meo me loco cenfor in fenatum
legeret ? quod de omnibus, etiam quibus damnatis interdidumeft, fcriptum eft in legibus.
Qnaere hoc e Sex. Clodio, fcriptore legum tuarum : jube ad-
efle : latitat omnino, fed, fi requiri jufleris, invenient hominem
apud fororem tuam , occultantem fe capite demiflb. Sed, fi pa-
trem tuum, civem medius fidius egregium , diflimilemque vef-
tri, nemo unquam fanus exulem appellavit, qui, cum de eo
tribunus plebis promulgaflet, adefl^e propter iniquitatem ilUus
Cinnani temporis noluit , eique imperium eft abrogatum ; fi in
illo poena legitima turpitudinem non habuit propter vim tem-
porum : in me , cui dies didla nunquam eft, qui reus non fui,
qui nunquam fum a tribuno plebis citatus -, damnati pcEna efle
potuit , ea prsfertim , qua3 ne ipfa quidem rogatione perfcrip-
ta eft ?
XXXII. At vide , quid interflt inter illum iniquiflimum
patris tui cafum, et hanc fortunam conditionemque noftram.
Patrem tuum, civem optimum, clarifl!imi viri fihum, qui fi vi-
veret, qua feveritate fuit, tu profed:o non viveres, L. Phihppus
cenfor avunculum fuum praeteriit in recitando fenatu ; nihil
enim poterat dicere, quare rata non eflent, quas erant adla in ea
repubhca , in qua fe ilhs ipfis temporibus cenforem efl^evoluif-
fet : me L. Cotta, homo cenforius, in fenatu juratus dixit, fe.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 389/623
PRO DOMO SUA. 383
ii cenfor tum eflet, cum ego aberam, meo loco fenatorem recita-
turum fuifle.
Quis in meum locum judicem fubdidit ? Quis meorum ami-
corum teftamentum difceffu meo fecit , qui mihi non idem tri-
buerit, quod et fi adeflem ? Quis me non modo civis, fed focius,
recipere contra tuam legem, et juvare, dubitavit ? Denique uni-
verfus fenatus multo ante , quam eft lata lex, de me gratiasAGENDAS CENSUIT CIVITATIBUS IIS, QV JE M. TuLLIUM;tantumne ? immo etiam , Civem optime de republicaMERiTUM, recepissent. Et tu unus, peftifer civis, eumrelliitutum negas efTe civem, quem ejedlum univerfus fenatus
non modo civem, fed etiam egregium civem, femper putavit ?
At vero , ut annales populi Romani et monumenta vetuftatis
loquuntur, Caefo ille Quintius, et M. Furius Camillus, et M.Servilius Ahala, cum elTent optime de republica meriti, tamen
populi incitati vim iracundiamque fubierunt ; damnatique comi-
tiis centuriatis cum in exilium profugiflent, rurfus ab eodem
populo placato funt in fuam priflinam dignitatem reftituti.
Quod fi , iis damnatis , non modo non imminuit calamitas cla-
rifiimi nominis gloriam, fed etiam honeflavit j (nam, etfi opta-
bilius eft , curfum vitae conficere fine dolore et fine injuria , ta-
men ad immortalitatem glorife plus afFert defideratum effe a fuis
civibus , quam omnino nunquam effe violatum) mihi, fine uUo
judicio populi profedlo, tum ampliflimis omnium judiciis refti-
tuto, maledidti locum aut criminis obtinebit ?
Fortis et conftans in optima ratione civis P. Popillius fem-
per fuit : tamen ejus in omni vita nihil eft ad laudem illuftrius,,
quam calamitas ipfa. Quis enim jam meminifTet , eum bene de
republica meritum , nifi et ab improbis expulfus efTet , et per
bonos reflitutus ? Q^Metelli prjEclarum imperium in re mili-
tari fuit , egregia cenfura , omnis vita plena gravitatis : tamen
hujus viri laudem ad fempiternam memoriam temporis calami-
tas propagavit.
XXXIII. Quod fi et illis, qui expulfi funt inique, fed tamen
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 390/623
3^4 O R A T 1 O
legibus redu(fll, inimicis interfedis, rogationibus tribunitiis, non
auftoritate fenatus, non comitiis centuriatis, non decretis Italiae,
non deiiderio civitatis , inimicorum injuria probro non fuit; in
me , qui profedlus fum integer , abfui fimul cum republica
redii maxima cum dignitate , te vivo , fratre tuo altero confule
reducente, altero prsetore petente, tuum fcelus meum probrum
putas effe oportere ?
Ac, fi me populus Romanus, incitatus iracundia aut invi-
dia , e civitate ejeciffet , idemque poflea , mea in rempublicam
beneficia recordatus , fe collegifTet , temeritatem atque injuriam
fuam reftitutione mea reprehendiffet ; tamen profedto nemo tam
cfTet amens, qui mihi populi tale judicium non dignitati po-
tius , quam dedecori, putaret effe oportere. Nunc vero , cumme in judicium populi nemo omnium vocarit ; condemnari non
potuerim, qui accufatus non fim ; denique ne expulfus quidem
ita fim, ut, fi contenderem, fuperare non pofTem ; contraque a
populo Romano femper fim defenfus , amplificatus , ornatus
quid efl, quare quifquam mihi fe ipfa populari ratione ante-
ponat ?
An tu populum Romanum effe illum putas , qui conflat ex
iis, qui mercede conducuntur ? qui impelluntur, ut vim afferant
magiflratibus ; ut obfideant fenatum ; optent quotidie caedem,
incendia , rapinas ? quem tu tamen populum , nifi tabernis
claufis , frequentare non poteras : cui populo duces Lentidios ,
LolHos, Plaguleios, Sergios, praefeceras. O fpeciem dignitatem-
que populi Romani, quam reges, quam nationes exterae, quamgentes ultimae, pertimefcunt, multitudinem hominum ex fervis
condudlis, ex facinorofis, ex egentibus, congregatam !
Illa fuit pulchritudo populi Romani, illa forma, quam in
campo vidifli tum, cum etiam tibi contra fenatus, totiufque Ita-
liae, audtoritatem et ftudium dicendi poteflas fuit. Ille, ille po-pulus efl dominus regum, vid:or atque imperator omnium gen-
tium, quem illo clariflimo die, fcelerate, vidifli tum, cum om-nes principes civitatis, omnes ordinum atque aetatum omnium.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 391/623
PRO DOMO SUA. 385
Hiffragium le non de clvls , fed de civitatls , falute ferre cenfe-
bant ; cum denique homines in campum non tabernis , fed
municipiis, claufis venerunt.
XXXIV. Hoc ego populo, fi tum confules aut fulffent in
republica, aut omnino non fuiiTent ; nullo labore, tuo praccipiti
furori atque impio fceleri reftitiffem. Sed publicam caufam
contra vim armatam line populi praefidlo fufcipere nolui : non
quo mihi P. Scipionis, fortiflimi viri, vis intima, privati homi-
nis, difpHceret : fed Scipionis fadlum flatim P. Mucius conful,
qui in gerenda republica putabatur fuiffe fegnior , quam gefla ,
muhis fenatus-confuhis non modo defendit, fed etiam ornavit
mihi aut, te interfedo, cum confuhbus ; aut, te vivo, et tecum€t cum ilhs, armis decertandum fuit.
Erant eo tempore muha etiam aha metuenda. Ad fervos
medius iidius res pervenifTet : tantum homines impios , ex ve-
tere illa conjuratione inuflum nefariis mentibus, bonorum odium
retinebat. Hic tu me etiam gloriari vetas : negas effe ferenda
quas foleam de me praedicare; et, homo facetus , inducis etiam
fermonem urbanum ac venuftum : me dicere folere , effe meJovem ; eundemque didtitare, Minervam effe fororem meam.
Non tam infolens fum, quod Jovem effe me dico, quam erudi-
tus , quod Minervam fororem Jovis efle exiftimo. Sed tamen
ego mihi fororem virginem afcifco : tu fororem tuam virginem
effe non fivifti. Sed vide, ne tu te debeas Jovem dicere, quod tu
jure eandem fororem et uxorem appellare pofhs.
XXXV. Et, quoniam hoc rcprehendis, quod folere me dicas
de me ipfo gloriofius pra^dicare ; quis unquam audivit, cum ego
de me, nifi coadus, ac neceffario, dicerem ? Nam fi, cum mihi
furta, largitiones, libidines objiciuntur, ego refpondere foleo,
meis confiliis, periculis, laboribus, patriam effe confervatam ;
non tam fum exiflimandus de geflis rebus gloriari, quam de ob-
jedlis non confiteri. Sed, fi mihi ante haec durlliima reipub-
licae tempora nihil unquam aliud obje(ftum eft , nifi crudelitas
illius temporis, cum a patria perniciem depuli ; quld ? me huic
ToM. V. C c c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 392/623
386 O R A T I O
maledido utrum non refpondere , an demlfle refpondere , de-
cuit ? Ego vero etiam reipublicae femper interefle putavi, meillius pulcherrimi fadi , quod ex audtoritate fenatus , confenfu
bonorum omnium, pro falute patrias geffiflem, fplendorem ver-
bis dignitatemque retinere : praefertim cum mihi uni in hac re-
pubHca , audiente populo Romano , opera mea hanc urbem et
hanc rempublicam effe falvam jurato dicere fas fuifTet.
Extin(ftum eft jam illud malediftum crudelitatis , quod menon ut crudelem tyrannum , fed ut mitiffimum parentem , om-
nium civium ftudiis delideratum, repetitum, arceffitum vident.
Aliud exortum eft : objicitur mihi meus ille difceffiis : cui ego
crimini refpondere fine mea maxima laude non poffiim. Quid
enim, Pontifices, debeo dicere ? peccati me confcientia pro-
fugiffie ? At id , quod mihi crimini dabatur , non modo pecca-
tum non erat , fed erat res poft natos homines pulcherrima.
Judicium popuU pertimuiffie ? At id nec propofitum uUumfuit ; et , fi fuiffet , duplicata gloria difceffiiffiem. Bonorum
mihi prsfidium defuiffe ? Falfum eft. Me mortem timuiffe ?
Turpe eft.
XXXVI. Dicendum igitur eft id, quod non dicerem, nift
coad:us ; nihil enim unquam de me dixi fublatius afcifcenda?
laudis caufa potius , quam criminis depellendi : dico igitur , et
quam poffiam maxima voce dico : Cum omnium perditorum et
conjuratorum incitata vis, duce tribuno plebis, confulibus auc-
toribus, afflifto fenatu, perterritis equitibus Romanis, fufpenfa
ac folHcita tota civitate, non tam in me impetum faceret, quamper me in omnes bonos -, me vidiffie, fi viciftem, tenues reipub-
licje reliquias ; fi vidtus eftem , nullas futuras. Quodcumju-dicaffem , deflevi conjugis mifera^ difcidium , Hberorum cariffi-
morum foUtudinem, fratris abfentis amantiffimi atque optimi
cafum, fubitas fundatiffimae famihcE ruinas : fed his omnibus
rebus vitam antepofui meorum civium ; remque pubHcamconcidere unius difceffii , quam omnium interitu occidere
malui : fperavi, id quod accidit, me jacentem poffie a vivis viris
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 393/623
PRO DOMO SUA. 387
fortibus excitari ; fi una cum bonis interiiflem, nullo modo pofTe
recreari.
Accepi , Pontifices , magnum atque incredibilem dolorem :
non nego ; neque iftam mihi afcifco fapientiam, quam nonnuUi
in me requirebant, qui me animo nimis fradlo efle atque afflidlo
loquebantur. An ego poteram , cum a tot rerum tanta varietate
divellerer, (quas idcirco praetereo, quod ne nunc quidem fme
fletu commemorare pofium) infitiari me effe hominem, et com-
munem naturas fenfum repudiare ? Tum vero neque illud meumfacftum laudabile , nec beneficium ullum a me in rempublicam
profe(flum dicerem , fi quidem ea reipubHcae caufa reliquifijbra ,
quibus aequo animo carerem : eamque animi duritiam , ficut
corporis , quod cum uritur non fentit , ftuporem potius , quamvirtutem, putarem.
XXXVII. Sufcipere tantos animi dolores, atque ea, quas capta
urbe accidunt vidtis, flante urbe unum perpeti, et jam fe videre
diftrahi a complexu fuorum , difturbari ted:a , diripi fortunas ,
patri'<E denique caufa patriam ipfam amittere , fpoliari populi
Romani beneficiis amplifiimis, praecipitari ex altiflimo dignitatis
gradu, videre praetextatos inimicos, nondum morte complorata,
arbitria petentes funeris ; haec omnia fubire confervandorumcivium caufa, atque ita, ut dolenter abfis , non tam fapiens,
quam ii, qui nihil curant, fed tam amans tuorum, ac tui, quamcommunis humanitas pofl:ulat : ea laus praeclara , atque divina.
Nam, qui ea, quae nunquam cara ac jucunda duxit, animo aequo
reipubHcas caufa deferit , nullam benevolentiam infignem in
rempublicam declarat : qui autem ea relinquit reipublicae caufa,
a quibus cum fummo dolore diveUitur, ei patria cara eft; cujus
falutem caritati anteponit fuorum.
Quare rempubhcam (difrumpatur licet ifla furia, atque audiat
haec ex me , quoniam laceflivit ) bis fervavi : ut conful togatus
armatos vicerimj privatus confuUbus armatis cefl^erim. Utriufque
temporis frudtum tuli maximum : fuperioris , quod ex fenatus
audoritate et fenatum et omnes bonos , meae falutis caufa
C c c 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 394/623
388 O R A T I O
mutata vefte vidi ; pofterioris, quod et fenatus, et populus Ro-
manus , et omnes mortales , et privatim et publice judicarunt
fine meo reditu rempublicam falvam eife non pofle.
Sed hic meus reditus , Pontifices , veftro judicio continetur.
Nam, fi vos me in meis aedibus collocatis, id quod in omni
mea caufa femper ftudiis, confiliis, audoritatibus, fententiifque
feciftis i video me plane ac fentio reftitutum : fm mea domus
non modo mihi non redditur , fed etiam monumentum praebet
inimico doloris mei, fceleris fui, publicae calamitatis ; quis erit,
qui hunc reditum potius , quam poenam fempiternam , putet ?
In confped:u praeterea totius urbis domus eH; mea , Pontifices :
in qua fi manet illud non monumentum urbis , fed fepulcrum
inimico nomine infcriptum ; demigrandum potius aliquo eft,.
quam habitandum in ea urbe , in qua tropaea et de me et de re-
publica videam conftituta.
XXXVIII. An ego tantam aut animi duritiem habere, aut
oculorum impudentiam, poflim, ut, cujus urbis fervatorem metiTe, fenatus omnium affenfu toties judicarit, in ea poffim intueri
domum meam everfam non ab inimico meo, fed ab hofte com-
muni, et ab eodem adem extrudlam, et pofitam in ocuHs civi-
tatis, ne unquara conquiefcere poftit fletus bonorum ? Sp. Melii,
regnum appetentis , domus eft complanata. Ecquid ahud ?
.^quum accidiffe MeHo populus Romanus judicavit ; nomine
ipfo iT^quimehi, ftultitia poena comprobata eft. Sp. CafTii do-
mus ob eandem caufam everfa ; atque in eodem loco aedes pofita
Telluris. In Vacci pratis domus fuit M. Vacci , qus pubHcata
eft , et everfa , ut ilHus facinus memoria et nomine loci notare-
tur. M. ManHus, cum ab afcenfu CapitoHi GaUorum impetum
repuHffet , non fuit contentus beneficii fui gloria ; regnum ap-
petiffe eft judicatus : ergo ejus domum everfam duobus lucis
conveftitam videtis. Quam igitur majores noftri fceleratis ac ne-
fariis civibus maximam poenam conftitui pofTe arbitrati funt
eandem ego fubibo ac fuftinebo, ut apud pofteros noftros non ex-
tindor conjurationis et fceleris, fed audor et dux, fuifle videar ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 395/623
PRO DOMO SUA. 389
Hanc vero , Pontifices , labem turpitudinis et inconftantias
poterit populi Romani dignitas fuftinere, vivo fenatu , vobis
principibus publici confilii, ut domus M. Tullii Ciceronis cumdomo Fulvii Flacci , ad memoriam poenae publice conftitutae
conjundla effe videatur ? M. Flaccus , quia cum Graccho con-
tra falutem reipublicae fecerat, et fenatus fententia eft interfec-
tus, et ejus domus everfa et publicata eft : in qua porticum pofl
aliquanto Q^Catulus de manubiis Cimbricis fecit. Ifta autem
fax ac furia patriae , cum urbem , Pifone et Gabinio ducibus
cepifTet , occupalfet , teneret -, uno eodemque tempore et cla-
riffimi viri mortui monumenta delebat , et meam domum cumM. Flacci domo conjungebat : ut , qua poena fenatus affecerat
everforem civitatis, eadem ifte, oppreflb fenatu, afficeret eum,
quem patres confcripti cuftodem patrias judicaifent.
XXXIX. Hanc vero in Palatio y atque in pulcherrimo urbis
loco, porticum effe patiemini, furoris tribunitii, fceleris confu-
laris, crudelitatis conjuratorum, calamitatis reipublicae, doloris
mei, deiixum indicium ad memoriam omnium gentium fempi-
ternam ? quam porticum pro amore , quem habetis in rempub-
licam , et femper habuiflis , non modo fententiis , fed , fi opus
eflet ,
manibusveflris , diflurbare cuperetis : nifi
quera forteilHus cafliffimi facerdotis fuperflitiofa dedicatio deterret.
O rem , quam homines foluti ridere non definant ; triftiores
autem fine maximo dolore audire non poffint ! Publiufne Clo-
dius , qui ex pontificis maximi domo religionem eripuit , is in
meam intuHt ? Hunccin' vos, qui eftis antiflites caeremoniarum
et facrorurn,. auftorem habetis et magiflrum publics religionis ?
O Dii immortales ! ( vos enim haec audire cupio ) P. Clodius
veflra facra curat ? veflrum numen horret ? res omnes humanas
rehgione veftra contineri putat ? hic non illudit audtoritati horumomnium, qui adfunt, fummorum virorum ? non veflra, Pontifi-
ces, gravitate abutitur ? ex ifto ore rehgionis verbum excidere aut
elabi poteft? cum tu eodem ore, accufando fenatum, quod fevere
de rehgione decerneret, impuriffime teterrimeque violaftio.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 396/623
390 O Pv A T I O
XL. Afplcite, afpicite, Pontifices, hominem religiofum, et,
fi vobis videtur , quod eft bonorum pontificum , monete eum ,
modum quendam effe religionis ; nimium effe fuperftitiofum
non oportere. Quid tibi necelfe fuit anili fuperHitione, homo
fanatice , facrificium , quod aliens domi fieret , invifere ? Quae
autem te tanta mentis imbeciUitas tenuit, ut non putares, Deos
fatis pofi!e placari , nifi etiam muliebribus religionibus te impU-
cuifies ? Quem unquam audifti majorum tuorum, qui et facra
privata coluerunt, et pubUcis facerdotiis pr^efuerunt, cum facri-
ficium Bonae Deae fieret , interfuifle ? neminem , ne illum qui-
dem , qui ca^cus efi: fadtus. Ex quo intelHgitur , multa in vita
falfo homines opinari : cum ille , qui nihil viderat fciens quod
nefas efi^et , lumina amifit ; ifi;ius , qui non folum afpedlu , fedetiam incefto flagitio et ftupro , poJluit casremonias , poena om-nis oculorum ad caecitatem mentis eft converfa. Hoc au(5lore
tam cafto, tam rehgiofo, tam fandto, tam pio, potefliis, Pon-
tifices , non commoveri , cum fuis dicat fe manibus domumcivis optimi evertifife, et eam iifdem manibus confecrafl*e.
Qu23 tua fuit confecratio ? tuleram , inquit , ut mihi Uceret.
Quid ? non exceperas, ut, fi quod jus non efl^et rogare, ne eflTet
rogatum ? Jus igitur ftatuetis effe, uniufcujufque veftrum fedes,
aras, focos, Deos Penates, fubjedlos eflTe Ubidini tribunitiae ?
in quem quifque per homines concitatos irruerit, quem impetu
perculerit, hujus domum non folum aflligere, quod eft praefentis
infaniffi, quafi tempeftatis repentinae, fed etiam in pofterum tem-
pus reUgione fempiterna obUgare ?
XLI. Equidem fic accepi , Pontifices , in rehgionibus fufci-
piendis caput effe, interpretari, quas voluntas Deorum immorta-
Uum efiTe videatur : nec eft uUa erga Deos pietas, nifi honefta de
numine eorum ac mente opinio , cum expeti nihil ab iis , quod
fit injuftum atque inhoneftum, arbitrere. Hominem invenire ifta
labes tum, cum omnia tenebat, neminem potuit, cui meas aedes
addiceret, cui traderet, cui donaret : ipfe, cum loci iUius, cumaedium, cupiditate flagraret, ob eamque caufam unam una jufta
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 397/623
PRO DOMO SUA. 391
illa rogatlone fua vir bonus dominum fe in meis Bonis effc vo-
luifTet ; tamen illo ipfo in furore fuo non eft aufus meam do-
mum , cujus cupiditate inflammatus erat , poffidere : Deos im-
mortales exiftimatis, cujus labore et confilio fua ipli templa
tenuerunt, in ejus domum afflidtam et everfam per unius homi-
nis fceleratlffimi nefarlum latrocinium immlgrare voluifle ?
Civis efl nemo in tanto populo, extra contaminatam illam
et cruentam P. Clodii manum, qui rem ullam de mels bonis
attigerit , qui non pro fuis opibus In illa tempeftate defenderit
at, qui aliqua fe contaglone praedae, focietatls, emptionis, conta-
minaverunt, nullius neque privati, neque publlci, judicil pcenam
effugere potuerunt. Ex hls igltur bonis , quorum nemo rem
ullam attlgit, qui non omnlum judlcio fceleratlffimus haberetur,
Dii immortales domum meam concupiverunt ? Ifta tua pulchra
Libertas Deos Penates et famillares meos Lares expulit , ut a te
ipfa tanquam in captivis fedlbus coUocaretur ? Quid eft fandlus,
quid omni religione munitius , quam domus uniufcujufque ci-
vium ? Hic arae funt, hic foci, hlc Dli Penates, hlc facra, reli-
giones, caeremonlas, continentur : hoc perfugium eft ita fandium
omnibus, ut inde abrlpi neminem fas fit.
XLIL Quo magls efl furor iflius ab auribus veflris repellen-dus , qui , quas majores noflri rellglonibus tuta nobis et fandta
effe voluerunt, ea ifle non folum contra rellglonem labefacftavlt,
fed etiam ipfius rellgionis nomine evertit. At quae Dea efl ? Bo-
nam effe oportet , quandoquidem efl abs te dedicata. Libertas
inquit, eft. Eam tu igitur domi meae coUocafti, quam ex urbe
tota fuflullfll ? Tu, cum collegas tuos, fumma poteflate praedl-
tos , negares liberos effe -, cum in templum Caftoris adltus effet
apertus nemini 3 cum hunc clariffimum virum , fummo genere
natum, fummis populi beneficils ufum, pontlficem, et confula-
rem, et fmgulari bonitate et modeflia praeditum, quem fatis
mirari qulbus oculis afpicere audeas non queo, audiente populo
Romano a pedlfequis conculcari juberes ; cum Indemnatum ex-
turbares , privilegiis tyrannicis irrogatis ; cum principem orbis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 398/623
392 O R A T I O
terrae virum inclufum domi contineres ; cum forum armatis
catervis perditorum hominum poflideres : Libertatis fimulacrum
in ea domo collocabas, quae domus erat ipfa indicio tui cru-
deliffimi dominatus, et miferrimae populi Romani fervitutis ?
Eumne potiffimum Libertas domo fua debuit pellere , qui riili
fuiffet, in fervorum poteftatem civitas tota veniffet ?
XLIIL At unde inventa eft ifta Libertas ? quaefivi €nim dili-
genter. Tanagraea quasdam meretrix fuifle dicitur : ejus non
longe a Tanagris fimulacrum e marmore in fepulcro pofitum
fuit. Hoc quidam homo nobiUs , non alienus ab hoc religiofo
Libertatis facerdote , ad ornatum asdiUtatis fuse deportavit : et-
enim cogitarat omnes fuperiores muneris fplendore f«perare.
Itaque omnia figna , tabulas , ornamentorum quod fuperfuit infanis et communibus locis, tota e Graecia, atque infulis omni-
bus, honoris populi Romani caufa, fane frugaUter domum fuam
deportavit. Is pofteaquam intellexit , poffie fe , interverfa sdiH-
tate , a L. Pifone confule praetorem renuntiari , fi modo eadem
prima litera competitorem habuiftet ahquem ; aedilitatem duo-
bus in locis , partim in arca , partim in hortis fuis , coUocavit
fignum de bufto meretricis ablatum ifti dedit, quod eflet fignum
magis iftorum, quam publicae libertatis. Hanc Deam quifquam
violare audeat , imaginem meretricis , ornamentum fepulcri , a
fure fublatam , a facrilego collocatam ? Haec me domo mea
pellet ? hsc , uhrix aftlidlae civitatis , reipublicae fpoliis ornabi-
tur? haec erit in eo monumento, quod pofitum eft, ut effet indi-
cium oppreffi fenatus ad memoriam fempiternam turpitudinis ?
O Q^ Catule , (patremne appellem , an fiHum ? recentior
memoria ffiii eft , et cum rebus meis geftis conjund:ior : ) tan-
tumne te fefeUit, cum mihi fumma, et quotidie majora, praemia
in repubUca fore putabas ? Negabas fas efle , duos confules efle
in hac civitate inimicos reipublicae : duo funt inventi , qui fe-
natum tribuno furenti conftridlum traderent ; qui pro me patres
confcriptos deprecari, et populo fuppUces efle, edid:is atque im-
perio vetarent ; quibus infped:antibus domus mea difturbaretur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 399/623
PRO DOMO SUA. 393
diriperetur; qui denique ambuftas fortunarum mearum reliquias
fuas in domos comportari juberent.
Venio nunc ad patrem. Tu, Q^Catule, M. Fulvii domum,
cum is fratris tui focer fuiflet, monumentum tuarum manubia-rum effe voluifti , ut ejus, qui perniciofa reipublicae confilia
cepifTet , omnis memoria funditus ex oculis hominum ac men-
tibus tolleretur. Hoc fi quis tibi sedificanti illam porticum di-
ceret , fore tempus , cum is tribunus plebis , qui audtoritatem
fenatus, judicium bonorum omnium, neglexilTet, tuum monu-mentum, confulibus non modo infpedlantibus, verum adjuvanti-
bus, difturbaret, everteret, idque cum ejus civis, qui rempub-
licam ex fenatus au6loritate conful defendiflet, domo conjunge-
ret j nonne refponderes , id , nili everfa civitate , accidere non
pofle ?
XLIV. At videte hominis intolerabilem audaciam cum pro-
jec^a quadam et effrenata cupiditate. Monumentum ifte nun-
quam, aut rehgionem uUam, excogitavit : habitare laxe et mag-
nifice voluit , duafque et magnas et nobiles domos conjungere.
Eodem punfto temporis , quo meus difceffus ifti caufam caedis
eripuit , a Q^ Seio contendit , ut Q^ Poftumius fibi domumvenderet. Cum ille id negaret, primo fe luminibus ejus efTe
obflrucfturum minabatur. Afiirmabat Poftumius, fe vivo, illam
domum iflius nunquam futuram. Acutus adolefcens ex ipfius
fermone intellexit, quid fieri oporteret : hominem veneno aper-
tiffime fuftulit -, emit domum , licitatoribus defatigatis , prope
dimidio carius, quam a^flimabat.
Quorfum igitur haec oratio pertinet ? Domus mea illa prope
tota vacua eft : vix pars asdium mearum decima ad Catuli por-
ticum acceffit. Caufa fuit ambulatio , et monumentum , et ifla
Tanagrsa, oppreffa libertate, Libertas. In Palatio, pulcherrimoprofpedlu, porticum cum conclavibus pavimentatam trecentum
pedum concupierat, ampHfTnnum periflylum j caetera ejufmodi,
facile ut omnium domos et laxitate et dignitate fuperaret. Et
homo rehgiofus , cum aedes meas idem emeret et venderet
ToM. V, D d d
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 400/623
394 O R A T I O
tamen illis tantis tenebris non eft aufus fuum nomen emptioni
illi afcribere : pofuit fcilicet Statonem illum, hominem fua vir-
tute egentem, ut is, qui in Mariis, ubi natus eft, ted:um, quo
imbris vitandi caufa fuccederet, nullum haberet, aedes in Palatio
nobiliffimas emiffe fe diceret. Inferiorem aedium partem afligna-
vit non fux genti Fonteias, fed Clodiae, quam reliquit : quem in
nuraerum ex multis Clodiis nemo nomen dedit, nifi aut egeftate
aut fcelere perditus.
XLV. Hanc vos, Pontifices, tam variam, tam novam, in
omni genere voluntatem, impudentiam, audaciam, cupiditatem,
comprobabitis ? Pontifex, inquit, afFuit. Non te pudet, cumapud pontiiices res agatur, pontificem dicere, non collegium
pontificum, affuiffe ; prsefertim cum tribunus plebis vel denun-tiare potueris, vel etiam cogere ? Eflo : collegium non adhi-
buifti. Quid ? de collegio quis tandem affuit ? Pofuerat enim
audioritatem in uno , quas efl in his om*nibus : fed tamen auget
et aetas et honos dignitatem. Opus erat etiam fcientia : quametfi omnes confecuti funt, tamen certe peritiores vetuftas facit.
Quis ergo affuit ? Frater , inquit , uxoris meae. Si aucftorita-
tem quserimus, etfi id efl ^tatis, ut nondum confecutus fit
tamen quanta efl in adolefcente audloritas , ea , propter tantam
conjuncftionem afhnitatis , minor efl putanda. Sin autem fcien-
tia efl quaefita ; quis erat minus peritus , quam is , qui paucis
ilHs diebus in collegium venerat ? Qui etiam tibi erat magis
obflridlus beneficio recenti, cum fe, fratrem uxoris tuae, fratri
tuo germano antelatum videbat. Etfi in eo providifli , ne frater
te accufare poffet. Hanc tu igitur dedicationem appellas, ad
quam non collegium, non honoribus populi Romani ornatum
pontificem, non denique adolefcentem quemquam, cum haberes
in coUegio familiariflimos, adhibere potuifli ? Affuit is, fi modaaffuit, quem tu impuHfli, foror rogavit, mater coegit.
Videte igitur , Pontifices , quid ftatuatis in mea caufa de
omnium fortunis. Verbone , Pontifices , putatis , fi is poflem
tenuerit, et aliquid dixerit, domum uniufcujufque confecrari
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 401/623
PRO DOMO SUA. 395
pofTe ? An iflde dedicatlones , et templorum et delubrorum re-
ligiones, ad honorem Deorum immortalium fine uUa civium
calamitate a majoribus noftris conftitutse funt ? Efl inventus tri-
bunus plebis, qui, confularibus copiis inflrudlus, omni impetufuroris in eum civem irruerit , quem perculfum ipfa refpublica
fuis manibus extolleret.
XLVI. Quid, fi quis fimiiis iflius (neque enim jam deerunt,
qui imitari velint ) aliquem mei difHmilem , cui refpublica non
tantum debeat , per vim afflixerit , domum ejus per pontificem
dedicarit ; id vos ifla au6loritate conftituetis ratum effe oporte-
re ? Dicetis, quem reperiet pontificem ? Quid ? et tribunus ple-
bis idem effe non potefl pontifex ? M. Drufus , ille clariflimus
tribunus plebis, pontifex fuit. Ergo, fi is Q^Csepionis, inimici
fui, poflem aedium tenuiffet, et pauca verba feciffet, aedes Caspio-
nis elTent dedicatas ?
Nihil loquor de pontificio jure, nihil de ipfius verbis dedica-
tionis, nihil de rehgione, caeremoniis : non diflimulo me nefcire
ea, ,qu£, etiam fi fcirem, difiimularem, ne aliis moleflus, vobis
etiam curiofus, viderer : etfi effluunt multa ex veflra difciplina,
qusB etiam ad noflras aures faepe permanant. Poflem teneri in
dedicatione oportere videor audiffe templi : ibi enim poflis efl y,
ubi templi aditus efl , et valvae. Ambulationis pofles nemo un-
quam tenuit in dedicando. Simulacrum autem, aut aram, fi de~
dicafli, fine religione loco moveri potefl. Sed jam hoc dicere
tibi non licebit, quoniam pontificem tenuiffe dixifli.
XLVII. Quanquam quid ego de dedicatione loquar ? aut
quid de veflro jure et rehgione, contra quam propofueram, dif-
putabo ? Ego vero, fi omnia follemnibus verbis, veteribus et
prifcis inflitutis , adla effe dicerem ; tamen me reipublicse jure
defenderem. An, cumtu ejus civis
difceffu, cujus unius operafenatus atque omnes boni civitatem effe incolumem toties judi-
cafTent , oppreffam teterrimo latrocinio cum duobus fceleratiffl-
mis confulibus rempubHcam teneres; domum cjus, qui patriam
a fe fervatam perire fuo nomine noluiffet, per pontificem aHquem
D d d 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 402/623
396 O R A T I O
dedlcafles : poflet recreata refpublica fuftlnere ? Date huic rell-
gioni aditum , Pontifices ; jam nullum fortunis communibus
exitum reperietis. An , fi poftem tenuerit pontifex , et verba ,
ad religionem Deorum immortalium compolita, ad perniciem
civium tranflulerit, valebit ad injuriam nomen fandtifTimum re-
ligionis : fi tribunus plebis verbis non minus prifcis, et pene
follemnibus, bona civis cujufpiarii confecrarit, non valebit? At-
qui C. Atinius, patrum memoria, bona Q^Metelli, qui eum ex
fenatu cenfor ejecerat, avi tui, Q^Metelle, et tui, P. Servili,
et proavi tui , P. Scipio , confecravit , foculo pofito in roflris
adhibitoque tibicine. Quid tum ? num ille furor tribuni plebis,
dudtus ex nonnulHs veterum temporum exemphs , fraudi Me-tello fuit, fummo ilH et clariflimQ viro ? Certe non fuit.
Vidimus , hoc idem Cn. Lentulo cenfori tribunum plebis
facere. Nunquid igitur is bona LentuH reHgioni obHgavit ? Sed
quid ego casteros ? Tu, tu, inquam, capite velato, concione
advocata, foculo pofito , bona tui Gabinii , cui regna omnia
Syrorum , Arabum, Perfarumque donaras, confecrafli. Quodfi tum nihil efl adum ; quid in meis bonis agi potuit ? Sin ef\
ratum , cur iUe gurges , heHuatus tecum fimul reipubHcae fan-
guinem , ad caelum tamen extruxit viUam in Tufculano vifceri-
bus asrarii; mihi meas ruinas, quarum ego fimilem totam urbemelfe paflus non fum, afpicere non Hcuit ?.
XLVIIL Omitto Gabinium : quid ? exemplo tuo bona tua
nonne L. Mummius, vir omnium fortiflimus atque optimus,
confecravit ? Quod fi, quia ad te pertinet, ratum effe negas opor-
tere; ea jura conflituifti in praeclaro tribunatu tuo, quibus in te
convcriis, recufares, alios everteres ? Sin ifta confecratio legitima
efl ; quid efl, quod profanum in tuis bonis effe pofht ? An con-
fecratio nuUum habet jus, dedicatio efl reHgiofa ? Quid ergo
iUa tua tum obteftatio tibicinis , quid foculus , quid preces ,
quid prifca verba, voluerunt ? Ementiri, faUere, abuti DeorumimmortaHum numine ad hominum timorem, voluifti ? Nam, fi
efl iUud ratum ; mitto Gabinium ; tua domus certe, et quidquid
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 403/623
PRO DOMO SUA. 397
habes aliud, eil; Cereri confecratum. Sin ille tlbi ludus fuit y
quid te impurius, qui religiones omnes pollueris, aut emen-
tiendo, aut ftuprando ?
Jam fateor, inquit, in Gabinio me nefarium fuiffe. Quippevides, poenam illam, a te in alium inftitutam, in te ipfum effe
converfam. Sed homo , omnium fcelerum flagitiorumque do-
cumentum, quod in Gabinio fateris, cujus impudicitiam pue-
ritiffi, Ubidines adolefcentiae, dedecus et egeftatem reliquas vitce,
latrocinium confulatus , vidimus ; cui ne ifla quidem ipfa cala-
mitas injuria potuit accidere : id in me infirmas ? et gravius elfe
dicis, quod uno adolefcente, quam quod concione tota, tefte
fecifli ? Dedicatio magnam, inquit, habet religionem.
XLIX. Nonne vobis Numa Pompilius videtur loqui? Difcite
orationem, PontiHces, et vos, Flamines : etiam tu, rex, difce
a gentili tuo -, quanquam ille gentem iftam reliquit : fed tamea
difce ab homine rehgionibus dedito , jullo, tum omnium reh-
gionum perito. Quid ? in dedicatione nonne et quis dicit , et
quid, et quomodo, quaeritur ? An tu hzec ita confundis et per-
turbas, ut, quicumque veht, quod velit, quomodo veHt, pof-
fit dedicare ? Quis eras tu, qui dedicabas ? quo jure, qua lege,
quo exemplo , qua poteftate ? ubi te ifti rei populus Romanuspraefecerat ? video enim elfe legem veterum tribunitiam, quas
vetet injuffu plebis asdes, terram, aram, confecrare. Neque tumhoc ille Q^ Papirius, qui hanc legem rogavit, fenfit, neque
fufpicatus eft , fore periculum , ne domiciha aut poffefHones
indemnatorum civium confecrarentur : neque enim id iieri fas
erat, neque quifquam fecerat, neque erat caufa, cur prohibendo
non tam deterrere videretur, quam admonere..
Sed , quia confecrabantur aedes , non privatorum domicilia ,
fed qu2E facras nominantur;
confecrabantur agri, non ita ut nof-ti^a prasdia ,. li quis vellet , fed ut imperator agros de hoflibus
captos, confecraret ; flatuebantur arae, qux reh"gionem aiferrent,
ipfo fi loco effent confecrat^ : haec , nifi plebs juffiffet , fieri
vetuit. QuoE fi tu interpretaris de noftris aedibus atque agris
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 404/623
398 O R A T I O
fcripta effe ; non repugno : fed qusero , quee lex lata fit , ut tu
aedes meas confecrares ; ubi tibi haec poteftas data fit ; quo jure
feceris. Neque ego nunc de religione, fed de bonis omniuin
noflrum, nec de pontificio, fed de jure publico, difputo.
L. Lex Papiria vetat aedes injuffu plebis confecrari. Sit fane
hoc de noftris cedibus, ac non de publicis templis. Unum oflen-
de verbum confecrationis in ipfa tua lege ; fi illa lex efl, ac
non vox fceleris et crudelitatis tuae. Quod fi tibi tum in illo
reipublicae naufragio omnia in mentem venire potuifTent, aut
fi tuus fcriptor in illo incendio civitatis non fyngraphas cumByzantiis exulibus, et cum legatis regiis, faceret, fed vacuo
animo tibi ifla non fcita, fed portenta, confcriberet ; effes om-nia, fi minus re, at verbis legitimis, confecutus. Sed uno tem-
pore cautiones fiebant pecuniarum ; fcedera feriebantur provin-
ciarum ; regum appellationes venales erant ; fervorum omniumvicatim celebrabatur tota urbe defcriptio; inimici in gratiam re-
conciliabantur ; imperia afcribebantur novae juventuti ; Q^Seio
venenum mifero parabatur ; de Cn. Pompeio , propugnatore et
cuflode imperii, interficiendo, confilia inibanturj fenatus ne quid
effet, ut lugerent boni femper, ut capta refpublica confulum
proditione vi tribunitia teneretur : haec cum tot tantaque age-
rentur , non mirum eft , praefertim in furore animi et caecitate,
multa illum et te fefelliffe. At videte , quanta vis fit hujus
Papiris le^is in re tali ; non qualem tu affers , fceleris plenam
et furoris. Q^Marcius cenfor fignum Concordias fecerat, idque
in pubHco collocarat : hoc fignum C. Cafiius cenfor cum in
curiam tranfluUffet , collegium veflrum confuluit , num quid
effe caufa? videretur, quin id fignum, curiamque, Cojicordias
dedicaret.
LL Quaefo, Pontifices, et hominem cum homine, et tempus
cum tempore, et rem cum re, comparate. IUe erat fumma mo-deflia et gravitate cenfor : hic tribunus plebis fcelere et auda-
cia fingulari. Tempus illud erat tranquilkim , et in hbertate
populi, et gubernatione pofitum fenatus ; tuum porro tempus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 405/623
PRO DOMO SUA. 399
libertate populi Romani opprelTa , fenatus auctoritate deleta.
Res illa plena juftitiae, fapientiae, dignitatis : cenfor enim, penes
quem majores noftri, id quod tu fuftulifti, judicium fenatus de
dignitate effe voluerunt, Concordias fignum volebat in curia,
curiamque ei Dea? , dedicare. Praeclara voluntas , atque omni
laude digna : praefcribere enim fe arbitrabatur, ut fme iludiis
diifenfionis fententiae dicerentur, fi fedem ipfam ac templum
publici confilii religione Concordiae devinxiffet. Tu, cum ferro,
cum metu , cum edidlis , cum privilegiis , cum praefentibus
copiis perditorum, abfentis exercitus terrore et minis, confulum
focietate, et nefario foedere, fervitute oppreffam civitatem tene-
res ; Libertatis fignum pofuifti magis ad ludibrium impudentias,
quam ad fimulationem religionis. Ille in curia, quae poterat,
fme cujufquam incommodo dedicabat : tu in civis optime de
republica meriti cruore, ac pene oflibus, limulacrum non liber-
tatis publicae, fed licenticE, collocafti. Atque ille tamen ad col--
legium retulit : tu ad quem retulifti ?
Si quid deliberares, li quid tibi aut piandum aut inftituen-
dum fuilfet religione domeftica ; tamcn, inftituto cseterorum ve-
tere , ad pontificem detuliftes : novum delubrum cum in urbis
clarifiimo loco, nefando quodam atque inaudito inftituto, in-
choares -, referendum ad facerdotes publicos non putafti ? At, fi
collegium pontificum adhibendum non videbatur ; nemone ho-
rum tibi idoneus vifus eft , qui aetate , honore , audloritate an-
tecellunt , ut cum eo dedicationem communicares ? quorum
quidem tu non contempfifti, fed pertimuifti, dignitatem.
LII. An tu auderes quaerere ex P. Servilio , aut ex M. Lu-cullo , quorum ego confiHo atque audtoritate rempublicam con-
ful ex veftris manibus ac faucibus eripui, quibufnam verbis, aut
quo ritu , primum hoc dico, civis domum confecrares ; deindecivis ejus , cui princeps fenatus , cui etiam ordines omnes
deinde Italia tota, poft cund:£e gentes, teftimonium hujus urbis
atque imperii confervati dediffent ? Quid diceres , O nefanda et
perniciofa labes civitatis ? Ades , ades , Lucuile , Servili , dum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 406/623
400 O R A T I O
dedico domum Clceronis, ut mihi praeatis, poftemque teneatis.
Es tu quidem cum audacia, tum impudentia, fingulari : fed tibi
tamen oculi , vultus , verba cecidifTent , cum te viri , qui fua
dignitate perfonam populi Romani atque audloritatem imperii
fuftinerent , verbis graviffimis perterruiffent ; neque fibi fas efle
dixiffent furori interefle tuo, atque in patrise parricidio et fcelere.
Quae cum videres , tum te ad tuum affinem non deledlum a
te , fed relidum a cseteris , contulifti. Quem ego tamen credo
fi eft ortus ab illis, quos memoriae proditum eft ab ipfo Hercule,
perfun(fto jam laboribus , facra didicilTe , in viri fortis aerumnis
non ita crudelem fuifle, ut in vivi et jam fpirantis caput buftum
fuis manibus imponeret : qui aut nihil dixit, aut, fi fecit, om-nino poenam hanc maternae temeritatis tuHt, ut mutam in dehc-
to perfonam nomenque praeberet : aut , fi dixit aliquid , verbis
haefitantibus , poflemque tremebunda manu tetigit : certe nihil
rite, nihil cafte, nihil more inftitutoque, perfecit. Viderat ille
Murenam, vitricum fuum, confulem defignatum, ad me confu-
lem cum Allobrogibus communis exitii indicia afferre : audierat
ex illo, fe a me bis falutem accepiffe, feparatim femel, iterum
cum univerfis.
Quare quis efl, qui exiflimare pofTit, huic novo pontifici,
primam hanc poft facerdotium initum rehgionem inftituenti,
vocemque mittenti, non et linguam obmutuiffe, et manum ob-
torpuiffe, et mentem debiUtatam metu concidifTe ? praefertim
cum ex collegio tanto non regem , non flaminem , non pontifi-
cem, videret ; fierique particeps aheni fceleris invitus cogeretur,
et gravifiimas pcenas affinitatis impuriffima) fuftineret.
LHI. Sed , ut revertar ad jus pubHcum dedicandi , quod ipfi
pontifices femper non folum ad fuas caeremonias , fed etiam ad
populi jufTa, accommodaverunt : habetis in commentariis vef-
tris, C. Caffium cenforem de figno Concordiae dedicando ad
pontificum collegium retuHffe, eique M. vEmiHum, pontificem
maximum, pro coHegio refpondiffe, nifi eum populus Roma-aus nominatim prsefecifTet , atque ejus juflu faceret 3 non videri
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 407/623
PRO DOMO SUA. 401
ea rede pofle dedicari. Quid, cum Licinia, virgo Veftalis, fum-
mo loco nata , fandiffimo facerdotio prsdita, T. Flaminino,
Q^Metello, confulibus, aram, et asdiculam, et pulvinar, fub
faxo facro dedicaflet, non eam rem ex auftoritate fenatus ad
hoc collegium Sextus Julius praetor retulit ? cum P. Scsevola
pontifex maximus, pro collegio refpondit, quod in loco publico
Licinia, Caii filia, injuffu populi dedicaffet, facrum non videri.
Quam quidem rem quanta feveritate , quantaque diligentia
fenatus fuflulerit, ex ipfo fenatus-confulto facile cognofcetis.
Recita. Senatus-consultum.Videtifne , praetori urbano negotium datum , ut curaret , nc
id facrum eifet ? et ut, Ci quae eflent incifas aut infcriptae literae,
tollerentur ? O tempora, O mores ! Tum cenforem, hominemfancftiffimum, fimulacrum Concordiae dedicare pontifices in tem-
plo inaugurato prohibuerunt ; pofl autem fenatus in loco augufto
confecratam eam aram tollendam ex audloritate pontificum cen-
fuit , neque uUum efl paflus ex ea dedicatione literarum extare
monumentum. Tu , procella patriae , turbo ac tempeflas pacis
atque otii , quod in naufragio reipublicse , tenebris ofFufis ,. de-
merfo populo Romano , everfo atque ejed:o fenatu , dirueris ,
asdificaris, religione omni violata, reipubhcae tamen nomine con-
taminaris; in civis hujufce cedibus, et in urbe, quam fuis labori-
bus ac periculis confervafTet , monumentum deletae reipublicae
collocaris ad equitum notam , ad dolorem bonorum omnium ,
fublatoque Q^ Catuli nomine incideris : id fperafti rempubhcam
diutius , quam , quoad mecum fimul expulfa careret his moeni-
bus, effe laturam ? At fi, Pontifices, neque is, cui licuit, neque
id, quod fas fuit, dedicavit ; quid me attinet jam illud tertium,
quod propofueram, docere, non his inflitutis ac verbis, quibus
casremoniae poftulant, dedicaffe ?
LIV. Dixi a principio , nihil me de fcientia veflra , nihil de
facris, nihil de abfcondito jure pontificum, didurum : quae funt
adhuc a me de jure dedicandi difputata , non funt quaefita ex
occuho ahquo genere literarum, fed furapta de medio, ex rebus
ToM. V. E e e
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 408/623
^02 O R A T I O
palam per maglftratus adlis, ad collegiumque delatis, ex fenatus-
confulto, ex lege. Illa interiora jam veftra funt, quid dici, quid
praecipere, quld tangi, quid teneri, jus fuerit. Quae fi omnia ex
Coruncanii fcientia, qui peritiffimus pontifex fuiffe dicitur, a6la
effe conftarentj aut li M. Horatius ille Pulvillus, qui, cum ejus
dedicationem multi propter invidiam fi(ftis religionibus impedi-
rent , reflitit , et conflantiflima mente Capitolium dedicavit
hujufmodi alicui dedicationi praefuifTet -, tamen in fcelere religio
non valeret: ne dum valeat id, quod imperitus adolefcens, novus
facerdos, fororis precibus, matris minis addudlus, ignarus, in-
vitus, fine collegis, fme libris, fine auftore, fme fidlore, furtim,
mente ac lingua titubante , fecifle dicatur ; praefertim cum ifte
impurus atque impius hoftis omnium religionum, qui contra fas
inter viros faspe muHer, et inter mulieres vir, fuiffet, ageret illam
rem ita raptim et turbulente, ut neque mens, neque vox, neque
lingua, confifleret.
LV. Delatum tum eft ad vos , Pontifices , et pofl omniumfermone celebratum , quemadmodum ifle praepofleris verbis ,
ominibus obfcoenis, identidem fe ipfe revocando, dubitans, ti-
mens , hasfitans , omnia aHter , ac vos in monumentis habetis ,
et pronuntiarit et fecerit. Quod quidem minime mirum efl, in
tanto fcelere, tantaque dementia, ne audaciae quidem locum adtimorem comprimendum fuiffe. Etenim , fi nemo unquampraedo tam barbarus atque immanis fuit, qui, cum fana fpoHaf-
fet , deinde aram aHquam in Htore deferto , fomniis flimulatus
aut reHgione aHqua, confecraret, non horreret animo, cum di-
vinum numen fcelere violatum placare precibus cogeretur -, qua
tandem iflum perturbatione mentis , omnium templorum atque
tedlorum, totiufque urbis praedonem, fuiffe cenfetis, cum pro
deteflatione tot fcelerum unam aram nefarie confecraret .?
Non potuit uHo modo (quanquam et infolentia dominatus ex-
tulerat animos, et erat incredibiH armatus audacia) non in agen-
do ruere, ac faspe peccare, prasfertim iUo pontifice et magiflro,
qui cogeretur docere , antequam ipfe didiciffet. Magna vis efl
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 409/623
PRO DOMO SUA. 403
cum in Deorum immortalium numine, tum vero in ipfa repub-
lica. Dii immortales , fuorum templorum cuftodem ac prafi-
dem fceleratiffime pulfum cum viderent, ex fuis templis in ejus
asdes immigrare nolebant : itaque iftius vecordiflimi mentenicura metuque terrebant. Res vero publica , quanquam erat ex-
terminata mecum, tamen obverfabatur ante oculos extindtoris
fui, et ab iftius inflammato atque ignito furore jam tum me,
feque, repetebat. Quare quid eft mirum, fi ifte metu, fi furore,
inftindtus, fcelere praeceps, neque inftitutas caeremonias perfequi,
neque verbum ullum follemne potuit efl^ari ?
LVI. Quse cum ita fint, Pontifices, revocate jam animos vef-
tros ab hac fubtili noftra difputatione ad univerfam rempubli-
cam , quam antea cum viris fortibus multis , in hac vero caufa
folis veftris cervicibus fuftinetis. Vobis univerfi fenatus perpetua
au6toritas, cui vofmetipfi praeftantiflimi femper in mea caufa
praefuiftis ; vobis Itahse magnificentiflimus ille motus , munici-
piorumque concurfus ; vobis campus , centuriarumque una vox
omnium, quarum vos principes atque au(flores fuiftis ; vobis
omnes focietates, omnes ordines, omnes, qui aut re, aut fpe de-
nique , funt boni , omne vobis erga meam dignitatem ftudium
et judicium non modo commifllim, verum etiam commenda-
tum, efle arbitrantur.
Denique ipfi Dii immortales, qui hanc urbem atque hoc im-
perium tuentur, ut eflTet omnibus gentibus pofteritatique perfpi-
cuum, divino me numine efl^e reipublicae redditum, idcirco mi-
hi videntur frudtum ipfum reditus et gratulationis meae ad fuo-
rum facerdotum poteftatem judiciumque revocaflfe. Hic eft enim
reditus, Pontifices, haec reftitutio, in domo, in fedibus, in aris,
in focis , in Diis penatibus , recuperandis. Quorum fi ifte fuis
fceleratiflimis manibus tedta fedefque convellit, ducibufque con-
fulibus , tanquam urbe capta , hanc unam domum , quafi acer-
rimi propugnatoris , fibi delendam putavit ; tamen illi Dii pe-
nates ac familiares mei per vos in meam domum mecum erunt
reftituti.
E e e 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 410/623
404 O R A T I O
LVII. Quocirca te , Capitoline , quem propter beneficia po-
pulus Romanus Optimum, propter vim Maximum, nominavit,
teque, Juno regina, et te, cuftos urbis, Minerva, quoe femper
adjutrix confiliorum meorum, teftis laborum , extitifli , precor
ac qua^fo ; vofque , qui maxime me repetiftis atque revocaftis
quorum de fedibus ha^c mihi propofita eft contentio , patrii
penates, famiUarefque, qui huic urbi et reipublicae praefidetis,
vos obteftor , quorum ego a templis ac delubris peftiferam il-
lam et nefariam flammam depuli ; teque , Vefta mater , cujus
caftiflimas facerdotes ab hominum amentia , furore , et fcelere
defendi , cujufque ignem illum fempiternum non fum paflus
aut fanguine civium reftingui, aut cum totius urbis incendio
commifceri: ut , fi in illo
penefato reipubHcae
objeci meumcaput pro veftris casremoniis atque temphs perditiflimorum
civium furori atquc ferro ; et , fi iterum, cum ex mea conten-
tione interitus bonorum omnium quaereretur, vos fum teftatus,
vobis me ac meos commendavi , meque ac meum caput ea
conditione devovi , ut , fl et eo ipfo tempore , et ante , et in
confulatu meo , commodis meis omnibus , emolumentis , prae-
miis praetermiflls , cura , cogitatione , vigiliis omnibus , nihil
nifi de falute meorum civium laboraflem, tum mihi repubHca
aliquando reftituta liceret frui -,
fm autem mea confiHa patriae
non profuiflTent , ut perpetuum dolorem , avulfus a meis , fufti-
nerem : hanc ego devotionem capitis mei , cum ero in fedes
meas reftitutus , tum denique convidtam efl^e et commifl^am pu-
tabo. Nam nunc quidem , Pontifices , non folum domo , de
qua cognofcitis , fed tota urbe , careo , in quam videor efl"e ref-
titutus. Urbis enim celeberrimas et maximae partes adverfum
iUud non monumentum, fed vulnus patrias, contuentur. Quemcum mihi confpe(ftum morte magis vitandum fugiendumque
efle videatis, noHte, quaefo, eura, cujus reditu reftitutam rem-pubHcam fore putaftis, non folum dignitatis ornamentis, fed
etiam urbis partibus, veHe efl^e privatum.
LVIII. Non me bonorum direptio, non tecftorum excifio, nori
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 411/623
PRO DOMO SUA. 405
depopulatlo prasdiorum, non praeda confulum, ex meis fortunis
crudeliffime capta, permovet : caduca femper et mobilia haec
efle duxi, non virtutis atque ingenii, fed fortunas et temporum,
munera : quorum ego non tam facultatem unquam et copiam
expetendam putavi , quam et in utendo rationem , et In caren-
do patientiam. Etenim ad noflrum ufum propemodum jam efl
definita moderatio rei familiaris ; liberis autem noflris fatis am-
plum patrimonium paterni nominis, ac noftrae memoriae, relin-
quemus : domo , per fcelus erepta , per latrocinium occupata ,
per religionis vim fceleratius etiam aedificata , quam everfa , ca-
rere fine maxima ignominia reipublicae, meo dedecore ac do-
lore, non pofTum. Quapropter, fi Diis immortalibus, fi fenatui,
G. populo Romano, fi cundlae Italije, fi provinciis, fi exteris
nationibus , fi vobifmetipfis , qui in mea falute principcm fem-
per locum auftoritatemque tenuiftis, gratum et jucundum meumreditum intelligitis cfTe , quaefo obteftorque vos , Pontifices , ut
me, quem audoritate, fludio, fententiis reflituiflis, nunc, quo-
niam fenatus ita vult , manibus quoque veftris in fedibus meis-
CQllocetis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 412/623
[ 4o6 ]
D E
HARUSPICUM RESPONSIS
In Senatu
O R A T I O XXX.
I. T T E S T E R N O die, Patres confcripti, cum me et veftra
JL A. dignitas , et frequentia equitum Romanorum , quibus
fenatus dabatur, magnopere commovifTet, putavi mihi reprimen-
dam effQ P. Clodii impudentiam , cum is publicanorum caufam
ftultiffimis interrogationibus impediret, et P. TuUioni Syro na-
varet operam, atque ei {cfCf cui totus venierat, etiam vobis in-
fpedtantibus venditaret. Itaque hominem furentem exuhantem-
que continui, fimul ac periculum judicii intendi: duobus incep-
tis verbis omnem impetum gladiatoris ferociamque compreffi.
Attamen ignarus ille qui confules eifent, exfanguis atque
aeftuans , fe ex curia repente proripuit , cum quibufdam fradtis
jam atque inanibus minis , et cum illius Pifoniani temporis
Gabinianique terroribus. Quem cum egredientem infequi coepif-
fem , cepi equidem fru6lum maximum , et ex confurre6tione
omnium veftrum, et ex comitatu pubhcanorum. Sed vecors
repente fine fuo vultu, line colore, fme voce, conftitit ; deinde
refpexit, et, fimul ac Cn. Lentulum confulem afpexit, concidit
in curiae pene hmine, recordatione, credo, Gabinii fui, defide-
rioque Pifonis : cujus ego de effrenato et praecipiti furore quid
dicam ? haud poteft gravioribus a me verbis vulnerari, quam eft
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 413/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 407
flatim, in fa(fto ipfo, a graviffimo viro , P. Servilio, confedlus
ac trucidatus. Cujus fi etiam vim , et gravitatem illam fingula-
rem, ac pene divinam, affequi poflem, tamen non dubito, quin
ea tela , quas conjecerit inimicus , quam ea , quae collega patris
emifit, leviora atque hebetiora efle videantur.
II. Sed tamen mei fa^fli rationem exponere illis volo, qui
heflerno die dolore me elatum , et iracundia longius prope di-
greffum , arbitrabantur , quam fapientis hominis cogitata ratio
poflularet. Nihil feci iratus , nihil impotenti animo , nihil non
diu confideratum, ac multo ante meditatum. Ego enim, Patres
confcripti, inimicum me femper effe profeffus fum duobus, qui
me , qui rempubHcam , cum defendere deberent , fervare pof-
fent; cumque ad confulare officium ipfis infignibus ilHus im-
perii , ad meam falutem non folum audloritate , fed etiam pre-
cibus veflris , vocarentur : primo rehquerunt , deinde prodide-
runt , poflremo oppugnaverunt , praemiifque nefariaj padlionis
funditus una cum repubhca oppreffum extindtumque voluerunt
quique fuo dudtu, et imperio cruento illo atque funeflo, fuppli-
cia neque a fociorum moenibus prohibere , neque hoflium ur-
bibus inferre, potuerunt ; excifionem, inflammationem, everflo-
nem , depopulationem , vaflitatem eam , fua cum prasda , meis
omnibus ted:is atque agris intulerunt. Cum his furiis et facibus,
cum his , inquam , exitiofis prodigiis , ac pene hujus imperii
peflibus , bellum mihi inexpiabile dico effe fufceptum ; neque
id tamen ipfum tantum, quantum meus, ac meorum, fed tan-
tum, quantum vefler, atque omnium bonorum, dolor poflulavit.
III. In Clodiurri vero non eft hodie meum majus odium,
quam illo die fuit, cum illum, ambuftum rehgioflflimis ignibus,
cognovi muHebri ornatu ex inceflo ftupro, atque ex domo pon-
tificis maximi , emiffum. Tum, inquam , tum vidi , acmuhoante profpexi, quanta tempeflas excitaretur, quanta impenderet
procella reipubhcae. Videbam , illud fcelus tam importunum ,
audaciam tam immanem , adolefcentis furentis , nobiHs , vul-
nerati , non poffe arceri otii finibus ; erupturum illud malum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 414/623
4o8 O R A T I O
aliquando , fi impunitum fuiflet , ad perniciem civitatis. Nonmultum mihi fane poft ad odium acceflit : nihil enim contra mefecit odio mei, fed odio feveritatis, odio dlgnitatis, odio reipub-
licse : non me magis violavit , quam fenatum , quam equites
Romanos, quam omnes bonos, quam ItaUam cundtam : non
denique in me fceleratior fuit , quam in ipfos Deos immortales.
Etenim illos eo fcelere violavit, quo nemo antea: in me fuit eo-
dem animo, quo etiam ejus familiaris Catilina, fi vicifTet, fuiffet.
Itaque eum nunquam a me efle accufandum putavi , non plus
quam ftipitem illum, qui quorum hominum elfet, nefciremus,
nift fe Ligurem ipfe efte diceret. Quid enim hunc perfequar
pecudem ac belluam , pabulo inimicorum meorum et glande
corruptum ? Qui fi fenfit , quo fcfe fcelere devinxerit ; non du-
bito , quin ftt miferrimus : fin autem id non videt -, periculum
eft , ne fe ftuporis excufatione defendat. Accedit etiam , quod ,
expeftatione omnium , fortiffimo et clarifTimo viro , T. Annio
devota et conftituta ifta hoftia efle videtur : cui me prseripere
defponfam jam et deftinatam laudem, cum ipfe ejus opera et
dignitatem et falutem recuperarim, valde eft iniquum.
IV. Etenim, ut P. ille Scipio natus mihi videtur ad interitum
exitiumque Carthaginis , qui illam a multis imperatoribus ob-
feffam , oppugnatam , labefa(5tatam , pene captam , aliquando
quafi fataU eventu folus evertit ; fic T. Annius ad illam pef-
tem comprimendam, extinguendam, funditus delendam, natus
effe videtur, et quafi divino munere donatus reipubUcae. Solus
iUe cognovit , quemadmodum armatum civem , qui lapidibus ,
qui ferro , aUos fugaret , aUos domi contineret , qui urbem to-
tam, qui curiam, qui forum, qui templa omnia, cxde incendiif-
que terreret, non modo vincere, verum etiam vincire, oporteret.
Huic ego et taU, et ita de me ac de patria merito viro, nun-
quam mea voluntate prccripiam eum prasfertim reum , cujus ille
inimicitias non folum fufcepit propter falutem meam, verum
etiam appetivit. Sed fi etiam nunc, iUaqueatus jam omnium le-
gum pericuUs , irretitus odio bonorum omnium , exped:atione
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 415/623
DE Hx4.RUSPICUM RESPONSIS. 409
fupplicii jam non diuturna implicatus , feretur tamen hicfitans
et in me impetum impeditus facere conabitur ; refiftam, et, aut
concedente , aut etiam adjuvante, Milone , ejus conatum refu-
tabo: velut heflerno die, cum mihi ftanti tacens minaretur, vocc
tantum attigi legum initium et judicii : confedit ille , conticuit.
Diem dixiflet , ut fecerat : fecifTem , ut ei ilatim tertius a prae-
tore dies diceretur. Atque hoc fic moderetur, et cogitet, ii con-
tentus fit iis fceleribus, quae commifit, jam fe effe confecratum
Miloni } fi quod in me telum intenderit , flatim me effe arrep-
turum arma judiciorum atque legum.
Atqui paulo ante, Patres confcripti, conclonem habult, quae
efl ad me tota delata : cujus concionis primum univerfum argu-
mentum fententiamque audite : cum riferitis impudentiam ho-
minis, tum a me de tota concione audietis.
V. De reHgionibus facris et caeremoniis efl concionatus , Pa-
tres confcripti, Clodius : P. inquam, Clodius facra et religio-
nes negligi, violari, pollui, queflus efl. Non mirum, fi hoc
vobis ridiculum videtur : etiam fua concio rifit, hominem, quo-
miodo ipfe gloriari folet, ducentis confixum fenatus-confultis,
quae funt omnia contra illum pro rehgionibus facfta, hominem-
que eum, qui pulvinaribus Bonae Deae ftuprum intulerit, eaquefacra , quae viri ocuHs , ne imprudentis quidem , afpici fas efl
non folum afpectu virili, fed flagitio fluproque, violarit, in con-
cione de religionibus negledtis conqueri. Itaque nunc proxi-
ma concio ejus expecflatur de pudicitia. Quid enim interefl:,
utrum, ab aharibus religiofiflimis fugatus, de facris et rehgioni-
bus conqueratur , an , ex fororum cubiculo egrefTus , pudorem
pudicitiamque defendat ? Refponfum harufpicum hoc recens de
fremitu in concione recitavit : in quo cum aUis muhis fcriptum
etiam illud eft, id quod audiflis, /oca facra, et religiofa, profanahaberi. In ea caufa effe dixit domum meam , a rehgiofiflimo fa-
cerdote, P. Clodio, confecratam.
Gaudeo mihi de toto hoc oftento, quod haud fcio an gra-
vifTimum muUis his annis huic ordini nuntiatum fit, datam noii
ToM. V. F f f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 416/623
4IO O R A T I O
modo juflam , fed etiam neceflariam, caufam efle dicendi. Re-
perietis enim ex hoc toto prodigio atque refponfo , nos de iftius
fcelere ac furore , ac de impendentibus periculis maximis , pro-
pe jam voce Jovis Optimi Maximi praemoneri. Sed primum ex-piabo religionem sedium mearum , li id facere vere ac fine cu-
jufquam dubitatione potero : fin fcrupulus tenuiflimus refidere
aliquis videbitur; non modo patienti, fed etiam libenti, animo,
portentis Deorum immortalium religionique parebo.
VI. Sed quae tandem eft in hac urbe tanta domus ab ifi:a re-
ligionis fufpicione tam vacua atque pura ? Quanquam veft:raB do-
mus , Patres confcripti , caeterorumque civium , multo maxima
ex parte funt liberae religione ; tamen una mea domus judiciis
omnibus liberata in hac urbe fola eft. Te enim appello , Len-tule , et te , Philippe. Ex hoc harufpicum refponfo decrevit
fenatus , ut de locis facris rehgiofis ad hunc ordinem referre-
tis : poteftifne referre de mea domo ? quae, ut dixi, fola in hac
urbe omni rehgione, omnibus judiciis, Uberata eft. Quam pri-
mum inimicus ipfe in illa tempeftate ac no(fle reipubhcaB , cumcastera fcelera ftylo illo impuro Sex. Clodius confcripfifl^et , ne
una quidem attigit Htera rehgionis : deinde eandem domumpopulus Romanus, cujus eft fumma poteftas omnium rerum,.
comitiis centuriatis , omnium aetatum ordinumque fufiragiis ,,
eodem jure efl^e juflit, quo fuifl!et.
Poftea vos , Patres confcripti , non quod dubia res eflet y ikd^
ut huic furiae, fi diutius in hac urbe, quam delere cuperet, ma-
neret , vox interdiceretur , decreviftis , ut de mearum sedium
rehgione ad pontificum collegium referretur. Quae tanta rehgio
eft, qua non in noftris dubitationibus, atque in maximis fuper-
ftitionibus, unius P. ServiHi ac M. Luculli refponfo ac verbo
hberemur ? De facris publicis , de ludis maximis , de Deorumpenatium Veftaeque matris caeremoniis, de illo ipfo facrificio,
quod fit pro falute populi Romani , quod poft Romam condi-
tam hujus unius cafti tutoris rehgionum fcelere violatum eft
quod tres pontifices ftatuifl^ent , id femper populo Romano
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 417/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 411
femper fenatui, femper ipfis Diis immortalibus , fatis fandtum,
fatis auguflum, fatis religiofum, effe vifum eft. At vero meamdomum P. Lentulus, conful et pontifex, P. Servilius, M. Lu-cullus, Q^Metellus, M'. Glabrio, M. MelTala, L. Lentulus,
flamen Martialis , P. Galba, Q^Scipio, C. Fannius, M. Le-
pidus , L. Claudius , rex facrorum , M. Scaurus , M. CraiTus
C. Curio , Sex. Caefar , flamen Quirinalis , Q^ Cornelius , P.
Albinovanus, Q^Terentius, pontifices minores, caufa cognita,
duobus locis didta , maxima frequentia ampliflimorum ac fa-
pientifliraorum civium aftante, omni religione un^ mente omne§
liberaverunt.
VII. Nego unquam poft facra confl;ituta , quorum eadem efl
antiquitas , quae ipfius urbis , ulla de re , ne de capite quidem
virginum Veftalium , tam frequens collegium judicafiTe. Quan-
quam ad facinoris difquifitionem intereft adefle quamplurimos
( ita eft enim interpretatio illa pontificum , ut iidem poteftatem
habeant judicum : religionis expiatio vel ab uno pontifice pe-
rito refte fieri poteft; quod idem in judicio capitis durum atque
iniquum eft) tamen fic reperietis, frequentiores pontifices de
mea domo , quam unquam de casremoniis virginum , judicafl^e.
Pofterodie frequentiflimus fenatus, te confule defignato,
Len-tule , fententias principe , P. Lentulo et Q^Metello confulibus
referentibus, ftatuit, cum omnes pontifices, qui erant hujus or-
dinis, adefl^ent, cumque aUi, qui honoribus populi Romani an-
tecedebant, multa de collegii judicio verba fecifl^ent, omnefque
iidem fcribendo adefl^ent ; domum meam , judicio pontificum,
rehgione liberatam videri.
De hoc igitur loco facro potifllmum videntur harufpices
dicere , qui locus folus ex privatis locis omnibus hoc praecipue
juris habet, ut ab ipfis, qui facris prasfunt, facer non eflTe judi-catus fit ? Verum referte, quod ex fenatus-confulto facere debe*
tis : aut vobis cognitio dabitur, qui primi de hac domo fenten-
tiam dixiftis , et eam religione omni hberaftis j aut fenatus ipfe
judicabit , qui , uno illo folo antiftite facrorum diflTentiente
F f f 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 418/623
412 O R A T I O
frequentiflimus antea judicavit j aut, Id quod certe fiet, ad pon-
tifices rejicietur, quorum audloritati, fidei, prudentise, majores
noftri facra , religionefque et privatas et publicas , commen-
darunt. Quid ergo hi poffunt aliud judicare, ac judicaverunt ?
Mult£e funt domus in hac urbe , Patres confcripti , atque haud
fcio, an pene cundlae, jure optimo j fed tamen jure privato,
jure hereditario, jure audoritatis, jure mancipi, jure nexi. Nego
efi!e ullam domum aham aeque privato jure, atque optlma lege,
publico vero omni prascipuo, et humano, et divino, jure muni-
tam. QusB primum aedificatur ex audloritate fenatus, pecunia
publica^ deinde contra vim nefarlam hujus gladiatoris tot fena-
tus-confultis munita atque fepta eft.
VIII. Primum negotium iifdem magiftratibus eft datum annofuperiore, ut curarent, ut fine vi mihi asdificare liceret, quibus
in maximis periculis univerfa refpubhca commendari folet
deinde, cum ille faxis, et ignibus, et ferro, vaftitatem meis fe-
dibus intuliflet -, decrevit fenatus , eos , qui id fecifi^ent , legs
de vi , quae eft In eos , qui univerfam rempublicam oppugnaf-
fent, teneri. Vobis vero referentibus, O pofi: hominum memo-riam fortifiimi atque optimi confules , decrevit idem fenatus
frequentifiimus, qui meam domum vlolafi^et, contra rempubU-
cam efi*e fadturum. Nego, ullo de opere publico, de monu^mento , de templo , tot fcnatus extare confuha , quot de mea
domo, quam fenatus unam pofi: hanc urbem confi:itutam ex
«rario aedificandam , a pontificibus liberandam , a magiftratibus
defendendam, ajudicibus puniendam^ putaret. P. Valerio, pro
maximis in rempubhcam beneficiis, data domus eft in villa pub-
lica j at mihi In Palafio reftituta : illi locus ; at mihi etiam pa-
rietes atque tedum : illi, quam ipfe privato jure tueretur ; mihi,
quam publice magiftratus omnes defenderent. Quas quidem ego
fi aut per me, aut ab aliis, haberem, non praedicarem apud vo&,
ne nimis gloriari viderer : fed, cum fint mihi data a vobis, cumea attententur ejus lingua, cujus antea manu everfa vos mibi
et liberis meis manibus veftris reddidiftis ; non ego de meis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 419/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 413
ied de veftris, fadtis loquor : nec vereor, ne haec mea veftro-
rum beneiiciorum praedicatio non grata potius , quam arrogans
videatur.
Quanquam, fi me, tantis laboribus pro communi falute per-
fun6tum , efferret aliquando ad gloriam in refutandis maledidlis
improborum hominum animi quidam dolor, quis non ignof-
ceret ? Vidi enim heflerno die quendam murmurantem : quemaiebant negare ferre me poife, quia, cum ab hoc eodem im-
puriffimo parricida rogarer, cujus effem civitatis , refpondime,
probantibus et vobis et equitibus Romanis, ejus elTe, quae care-
re me non potuiffet. Ille, ut opinor, ingemuit. Quid igitur
refponderem ? quaero ex eo ipfo , qui ferre me non poteft : mecivem elfe Romanum ? literate refpondiifem. Tacuiifem ? de-
fertum negotium. Potefl quifquam vir, in rebus magnis cuminvidia verfatus , fatis graviter contra inimici contumeham fme
fua laude refpondere ? At ipfe non modo refpondet , quidquid
poteft, cum efl lacefHtus ; fed etiam gaudet, fe ab amicis, quid.
refpondeat, admoneri.
IX. Sed, quoniam mea caufa expedita efl, videamus nunc,
quid harufpices dicant. Ego enim fateor, me et magnitudine
oflenti, et gravitate refponfi, et una atque conftanti harufpicum
voce , vehementer effe commotum : neque is fum , qui , fi cui
forte videor plus, quam caeteri, qui aeque atque ego funt occu-
pati , verfar i in ftudio literarum, his deleder , aut utar omninoy
literis, quae noflros animos deterrent atque avocant a religio-
ne. Ego vero primum habeo audtores ac magiftros religionum
colendarum majores noftros : quorum mihi tanta fuiffe fapien-
tia videtur , ut fatis fuperque prudentes fint , qui illorum pru-
dentiam non dicam affequi , fed quanta fuerit perfpicere , pof-
lint : qui ftatas foUemnefque caeremonias pontificatu -, rerum
l^ene gerendarum audtoritates augurio ; fatorum veteres praedic-
tiones ApoUinis vatum hbris ; portentorum explanationes Etruf-
corum difcipUna, contineri putarunt : quas quidem tanta eft,
ut noftra memoria primum Italici belli funefta illa principiaj
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 420/623
414 O R A T I O
poft Syllani Cinnanique temporis extremum pene difcrimen
tum hanc recentem urbis inflammandae delendique imperii con-
jurationem, non obfcure vobis paulo ante pra^dixerint.
Deinde etiam cognovi , multa homines dodLiffimos fapientif-
fimofque et dixiffe, et fcripta de Deorum immortaUum numine
reliquiffe: quae quanquam divinitus perfcripta video, tamen ejuf-
modi funt , ut ea majores noftri docuilfe illos , non ab illis di-
dicifle , videantur. Etenim quis eft tam vecors , qui aut , cumfufpexerit in caelum, Deos efTe non fentiat, et ea, quae tanta
mente fiunt , ut vix quifquam arte ulla ordinem rerum ac ne-
cefTitudinem perfequi poflit , cafu fieri putet ; aut , cum Deos
effe intellexerit, non intelligat, eorum numine hoc tantum im-
perium effe natum , et audlum , et retentum ? Quam volumus
licet , Patres confcripti , ipfi nos amemus : tamen nec numero
Hifpanos , nec robore Gallos , nec calliditate Poenos , nec ar-
tibus Grascos , nec denique hoc ipfo hujus gentis ac terras do-
meflico nativoque fenfu Italos ipfos ac Latinos ; fed pietate
ac rehgione , atque hac una fapientia , quod Deorum immorta-
lium numine omnia regi gubernarique perfpeximus, omnes gen-
tes nationefque fuperavimus.
X. Quare, ne plura de re minime loquar dubia, adhibete ani-
mos ; et mentes veflras, non folum aures, ad harufpicum vocemadmovete : ^od m agro Latinienji auditus eji Jlrepitus cumfre-
mitu. Mitto harufpices , mitto illam veterem ab ipfis Diis im-
mortaUbus, ut hominum fama efl, Etruriae datam difcipHnam :
nos nonne harufpices effe pofTumus ? Exauditus in agro propinquo
et fiiburbajio efl Jirepitus quidam reconditus , et horribilis fremitus
armorum. Quis efl: ex gigantibus illis, quos poetae ferunt bellum
Diis immortaUbus intuUffe, tam impius, qui hoc tam novo tan-
toque motu non magnum aUquid Deos populo Romano prse-
monflrare et praecinere fateatur ?
De ea re fcriptum eft, poflulationes effe Jovi, Saturno, Nep-
tuno, TeUuri, Diis caeleftibus. Audio, quibus Diis violatis ex-
piatio debeatur ; fed , hominum quae ob deUda , quaero. Ludos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 421/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 415
minus diligenter faBos pollutofque. Quos ludos ? Te appello, Len-
tule : tui facerdotii funt tenfae, curricula, praecentio, ludi, liba-
tiones, epulasque ludorum publicorum : vofque, Pontifices, ad
quos epulones Jovis Optimi Maximi , fi quid efl praetermiflum
aut commiflum, afFerunt; quorum de fententia illa eadem reno-
vata atque inftaurata celebrantur : qui funt ludi minus diligenter
fad^i ? quanto, aut quo, fcelere polluti ? Refpondebis et pro te,
et pro collegis tuis, et pro pontificum collegio, nihil cujufquam
aut negligentia contemptum , aut fcelere effe pollutum ; omnia
follemnia ac jufla ludorum , omnibus rebus obfervatis , fummacum caeremonia effe fervata.
XI. Quos igitur harufpices ludos minus dihgenter fa<5los pol-
lutofque effe dicunt? eos, quorum ipfi Dii immortales, atque illa
Mater Dea , te , te , Cn. Lentule , cujus ab avia manibus effet
accepta , fpe(ftatorem effe voluit. Quod ni tu Megalefia illo
die fpedlare voluiffes -, haud fcio an vivere nobis , atque his de
rebus jam queri , liceret. Vis enim innumerabiHs incitata , ex
omnibus vicis coUedta , fervorum ab hoc aedili religiofo repente
fornicibus, ofliifque omnibus, in fcenam, figno dato, immifla
irrupit. Tua tum , tua , Cn. Lentule, eadem virtus fuit , quag
inprivato
quondamtuo proavo : te, nomen, imperium,
vocem,.afpedum , impetum tuum , flans fenatus , equitefque Romani
ct omnes boni, fequebantur, cum ille fervorum et ludiorum
multitudini fenatum populumque Romanum , vindum ipfo
confefTu , et conflridtum fpedtaculis , atque impeditum turba et
angufliis, tradidiffet^
An, fi ludius conflitit, aut tibicen repente conticuit, aut puer
ille patrimus et matrimus fi terram non tenuit, aut tenfam, aut
lorum omifit, aut fi aedihs verbo aut fimpulo aberravit, ludi
funt non rite facfti , eaque errata expiantur , et mentes DeorumimmortaHum ludorum inflauratione placantur : fi ludi ab laeti-
tia ad metum tradudi funt, fi non intermifli,. fed perempti
atque fublati funt, fi civitati univerfae fcelere ejus, qui ludos
ad ludum conferre voluit, extiterunt dies illi fefti pene funefli;
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 422/623
4.i6 O R A T I O
dubitabimus, quos ille fremitus nuntiet ludos efTe pollutos ?
Ac, fi volumus ea, quae de quoque Deo nobis tradita funt,
recordari, hanc Matrem magnam, cujus ludi violati, polluti,
pene ad caedem et ad funus civitatis converfi funt, hanc, in-
quam, accepimus, agros et nemora cum quodam ftrepitu fremi-
tuque peragrare.
XII. Haec igitur vobis, haec populo Romano, et fcelerum
indicia oftendit , et periculorum figna patefecit. Nam quid ego
de illis ludis loquar , quos in Palatio noftri majores ante tem-
plum, in ipfo Matris magnae confpedtu, Megalenfibus fieri cele-
brarique voluerunt ? qui funt more inftitutifque maxime cafli
follemnes, religiofi: quibus ludis primum ante populi confeifum
fenatui locum P. Africanus iterum ille conful Major deditut eos ludos hasc lues impura pollueret ? quo , fi quis liber aut
fpedlandi , aut etiam religionis , caufa acceiferat , manus affere-
bantur ; quo matrona nulla adiit propter vim confeffumque fer-
A^orum. Ita ludos eos , quorum religio tanta efl , ut ex ultimis
terris arcefiQta in hac urbe confederit ; qui uni ludi ne verbo
quidem appellantur Latino , ut vocabulo ipfo et appetita religio
externa, et Matris magnae nomine fufcepta, declaretur : hos lu-
dos fervi fecerunt, fervi fped:averunt 3 tota denique, hoc aedile,
fervorum Megalefia fuerunt.
Pro Dii immortales ! qui magis nobifcum loqui poffetis , fi
effetis verfareminique nobifcum ? Ludos effe poUutos fignifica-
tis, ac plane dicitis. Quid magis deformatum , inquinatum ,
perverfum , conturbatum , dici potefl , quam omne fervitium ,
permiffu magiftratus Hberatum , in alteram fcenam immiffum ,
alteri praepofitum, ut alter conleffus poteftati fervorum objice-
retur , aher fervorum totus effet ? Si examen apum ludis in fce-
nam veniffet , harufpices acciendos ex Etruria putaremus : vi-
demus univerfi repente examina tanta fervorum immiffa in po-r
pulum Romanum , feptum atque inclufum , et non commovermur ? Atque in apum fortaffe examine nos ex Etrufcorum fcrip-
tis harufpices, ut a fervitio caveremus, monerent.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 423/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 417
Quod igitur ex aliquo disjundto diverfoque monftro fignifi-
catum caveremus , id , cum fibi ipfum monftrum eft , et cumin eo ipfo periculum eft, ex quo periculum portenditur, nori
pertimefcemus ? Iftiufmodi Megalefia fecit pater tuus ? iftiuf-
modi patruus ? Is mihi etiam generis fui mentionem facit, cumAthenionis aut Spartaci exemplo ludos facere maluerit, quamCaii aut Appii Claudiorum ? Illi, cum ludos facerent, fervos
de cavea exire jubebant: tu in alteram fervos immilifli, ex altera
liberos ejecifti. Itaque, qui antea voce prseconis a liberis femove-
bantur, tuis hidis non voce, fed manu, liberos a fe fegregabant.
XIII. Ne hoc quidem tibi in mentem veniebat Sibylhno fa-
cerdoti , haec facra majores noflros ex veftris hbris expetifle ? fi
ilH funt veftri , quos tu impia mente conquiris , violatis ocuhslegis, contaminatis manibus attrecflas. Hac igitur vate fuadente
quondam , defefla Itaha Punico bello, atque ab Annibale vexa-
ta , facra ifta majores noftri afcita ex Phrygia Romae collocave-
runt : quae vir is accepit, qui eft optimus popuU Romani judi-
catus, P. Scipio ; foemina autem, quae matronarum caftiftima
putabatur , Quinta Claudia : cujus prifcam illam feveritatem
facrificii mirifice tua foror exiftimatur imitata. Nihil te igitur
neque majores tui, conjuncfti cum his rehgionibus, neque fa-
cerdotium ipfum, quo eft h^c tota rehgio conftituta, neque
curuhs a^dihtas, quse maxime hanc tueri rehgionem folet, perf
movit , quo minus caftifhmos ludos omni flagitio pollueres
dedecore maculares, fcelere obhgares ?
Sed quid ego id admiror ? qui accepta pecunia Peflinuntem
ipfum, fedem domicihumque Matris Deorum, vaftaris -, et Bro*-
gitaro Gallograeco, impuro homini ac nefario , cujus legati , te
tribuno , dividere in aede Caftoris tuis operis nummos folebant
totum illum locum fanumque vendideris ; facerdotem ab ipfis
aris pulvinaribufque detraxeris ; omina illa , quse vetuftas , quse
Perfae , quae Syri , quae reges omnes , qui Europam Aflamqae
tenuerunt, femper fumma rehgione coluerunt, perverteris ? quae
denique noftri majores tam fand:a duxerunt , ut , cum refertam
ToM. V, G g i3
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 424/623
4i8 O R A T I O
urbem atque Italiam fanorum haberemus, tamen noflrl impera-
tores maximis et periculofiffimis bellis huic Deae vota facerent
eaque in ipfo Peffinunte ad illam ipfam principem aram , et in
illo loco fanoque, perfolverent.
Quod cum Dejotarus religione fua caftiffime tueretur , quemunum habemus in orbe terrarum fideliffimum huic imperio, at-
que amantiffimum noftri nominis ; Brogitaro, ut ante dixi, ad-
didtum pecunia tradidifti. Atque hunc tamen Dejotarum , faepe
a fenatu regali nomine dignum exiftimatum, clariffimorum im-
peratorum teftimoniis ornatum , tu etiam regem appellari cumBrogitaro jubes. Sed alter eft rex judicio fenatus , per nos ; pe-
cunia Brogitarus, per te, appellatus : alterum putabo regem, (i
habuerit unde tibi folvat, quod ei per fyngrapham credidifli.
Nam cum multa regia funt in Dejotaro, tum illa maxime, quod
tibi nummum nullum dedit ; quod eam partem legis tuas, qu25
congruebat cum judicio fenatus, ut ipfe rex effiet, non repudia-
vit ; quod Peffinuntem , per fcelus a te violatum , et facerdot^
facrifque fpoHatum , recuperavit , ut in priftina religione ferva-
ret ; quod casremonias, ab omni vetuftate acceptas, a Brogitaro
pollui non finit , mavultque generum fuum munere tuo , quamillud fanum antiquitate religionis, carere. Sed, ut ad hsc haruf-
picum refponfa redeam , ex quibus eft primum de ludis ; quiseft, qui id non totum in iftius ludos pra3di<ftum et refponfum eflc
fateatur ? Sequitur de locis facris, rehgiofis.
XIV. O impudentiam miram ! de mea domo dicere audes ?
Committe vel confulibus, vel fenatui, vel collegio pontificum,
tuam. Ac mea quidem his tribus omnibus judiciis , ut dixi an-
tea, Hberata eft. At in iis aedibus, quas tu, Q^Seio, equite Roi-
mano, viro optimo, per te apertiffime interfedto, tenes, faceUum
dico fuiffe e t aras : tabuHs hoc cenforum, memoria multorum
firmabo ac docebo. Agatur modo haec res, quod ex eo fena-
tus-confuho, quod nuper eft fadum, referri ad vos necefle eft
habeo , quae de locis reHgiolis veHm dicere. Cum de domo tua
dixero, in qua tamen ita eft inaediiicatum faceHum, ut aHus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 425/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 419
fecerit, tibi tantummodo lit demoliendum ; tumvidebo, nummihi neceile fit de aliis etiam aliquid dicere. Putant enim non-
nulli ad me pertinere, armamentarium Telluris aperire. Nuper
id patuifTe dicunt , et ego recordor : nunc fancftiflimam parteni
ac fedem maximas religionis privato dicunt veftibulo contineri.
Multa me movent : quod aedes Teliuris eft curationis mese
quod is, qui illud armamentarium fuftulit, meam domum, pon-
tificum judicio liberatam, fecundum fratrem fuum judicatam
efle dicebat : movet me etiam in hac caritate annonas , fterili"
tate agrorum, inopia frugum, religio Telluris, et eo magis,
quod eodem oftento Telluri poftulatio deberi dicitur. Vetera
fortafle loquimur : quanquam hoc, fi minus civili jure perfcrip-
tum eft, lege tamen naturas, communi jure gentium, fancitum
eft, ut nihil mortales a Diis immortalibus ufu capere poflint.
XV. Veruntamen antiqua negHgimus : etiamne ea neglige-
mus, quae iiunt cum maxime ; quse videmus } L. Pifonem quis
nefcit , his ipfis temporibus , maximum et fandliflimum Dianas
facellum in Cceliculo fuftuliffe .'' Adfunt vicini ejus loci : multi
funt etiam in hoc ordine, qui facrificia gentilia illo ipfo in facel-
lo , ftatuto loco , anniverfaria fadtitarint. Et conquirimus , Dii
immortales quae loca defiderent, quid fignificent, de quo loquan-
tur ? A Sex. Serrano fandlifrima facella fufFoffa, incenfa, insdi-
ficata, oppreffa, fumma denique turpitudine effe foedata, nef-
cimus ?
Tu meam domum religiofam facere potuifti ? Ecqua mente ?
quam amiferas. Qua manu ? qua difturbaras. Qua voce ? qua
incendi jufferas. Qua lege ? quam ne in illa quidem impunitate
tua fcripferas. Quo pulvinari ? quod ftupraras. Quo fimulacro ?
quod ereptum ex meretricis fepulcro in imperatoris monumento
coUocaras. Quid habet mea domus rehgioii, nifi quod impuri et
facrilegi parietem tangit ? Itaque , ne quis meorum imprudens
introfpicere poffit tuam domum , ac te facra illa tua facientem
videre, toUam altius tedum ; non ut ego te defpiciam, fed ne tu
afpicias urbem eam, quam delere voluifti.
G g g 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 426/623
420 O R A T I O
XVI. Sed jam harufpicum reliqua refponfa vldeamus. Oratores
contra jus fajque interfedios. Quid eft hoc ? de Alexandrinis efle
video fermonem -, quem ego non refuto : fic enim fentio , jus
legatorum, cum hominum prasfidio munitum fit, tum etiam di-
vino jure t^^ vallatum. Sed quaero ab illo, qui omnes judi-
ces tribunus e carcere in forum effudit , cujus arbitrio ficae om-nes nunc atque omnia venena tradlantur, qui cum Hermacho
Chio fyngraphas fecit -, ecquid fciat , unum acerrimum adver-
farium Hermachi, Theodofium, legatum ad fenatum a civitate
libera miffum , fica percuffum ? quod non minus , quam de
Alexandrinis, indignum Diis immortalibus ^^^ vifum, certo fcio.
Nec confero nunc in te unum omnia. Spes major eflet fa-
lutis, ii, pra?ter te, nemo effet impurus : plures funt : hoc ettu tibi confidis magis , et nos prope jure diffidimus. Quis Pla-
torem ex Oreftide, quas pars Macedonise libera, hominem in
ilhs locis clarum ac nobilem , legatum Theffalohicam ad nof-
trum , ut fe ipfe appellavit , imperatorem veniffe nefcit ? quemille propter pecuniam , quam ab eo extorquere non poterat , in
vincula conjecit, et medicum intromifit fuum, qui legato, focioj,
amico, libero, foediffime et crudeHffime venas incideret. Secures
fuas cruentari fcelere noluit : nomen quidem populi Romani
tanto fcelere contaminavit, ut id nulla re poffit, nili ipfius fup-
plicio, expiari. Quales hunc carnifices putamus habere, qui etiam.
medicis fuis non ad falutem, fed ad necem, utatur ?
XVII. Sed recitemus, quid fequatur. Fidem et jusjurandum
negle&um. Hoc quid fit, per fe ipfum non facile interpretor ; ^Qd.
ex eo, quod fequitur, fufpicor de tuorum judicum manifefto
perjurio dici : quibus oHm erepti effent nummi, nili a fenatu
praefidium poftulaffent. Quare autem de his dici fufpicer , hasc
caufa eft , quod ftc ftatuo , et illud in hac civitate effe maximeilluftre atque infigne perjurium , et te ipfum tamen in perjurii
poenam ab iis, quibufcum conjurafti, non vocari. Et video, in
harufpicum refponfis hxc effe fubjundla, Sacrifcia 'uetujia
occultaquey minus diligenter faBa , follutaque. Harufpices haec
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 427/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 421
loquuntur, an patrli penatefque Dii ? Multi enim funt, credo,
in quos hujus maleiicii fufpicio cadat. Quis praeter hunc unum ?
Obfcure dicitur, quae facra poUuta fmt ? quid planius, quid gra-
vius, quid religiolius, dici potefb ? Vetujia, occultaque. Nego ulla
verba Lentulum, gravem oratorem ac difertum, fspius, cum tc
accufaret, ufurpaiTe, quam hsec, quae nunc ex Etrufcis libris in
te converfa atque interpretata dicuntur. Etenim quod facrifi-
cium tam vetuftum efl, quam hoc, quod a regibus aequale huic
urbi accepimus ? Quod autem tam occultum , quam id , quod
non folum curiofos oculos excludit, fed etiam errantes ? quo
non modo improbitas, fed ne imprudentia quidem, poffit intra-
re ? quod quidem facrificium nemo ante P. Clodium omni me-moria violavit , nemo unquam adiit , nemo neglexit , nemo vir
afpicere non horruit ? quod fit per virgines Veftales, fit pro
populo Romano , fit in ea domo , quae eft in imperio ; fit in-
eredibili caeremonia -, fit ei Deae, cujus ne nomen quidem viros
fcire fas eft : quam ifte idcirco Bonam dicit , q^uod in tanto fibi
fcelere ignoverit.
XVIII. Non ignovit, mihi crede, non : nifi forte tibi igno-
tum putas , quod te judices emiferunt excuflum et exhaufi:um ,
fuo judicio abfolutum , omnium condemnatum; aut quod ocu-
los, ut opinio ilHus rehgionis efi:, non perdidifi:i. Quis enim ante
te facra illa vir fciens viderat, ut quifquam pcEnam, quae feque-
retur illud fcelus , fcire pofi!et ? An tibi luminis obefiet caecitas
plus , quam Ubidinis ? Ne id quidem fentis , conniventes illos
oculos abavi tui magis optandos fuifi^e , quam hos flagrantes fo-
roris ? Tibi vero , fi diHgenter attenderis , intelliges hominumpoenas deeflfe adhuc, non Deorum. Homines te in re foedifli-
ma defenderunt; homines turpiflimum nocentiflimumque lauda-
runt 5 homines prope confitentem judicioliberaverunt
3 homi-nibus injuria tui ftupri, illata in ipfos, dolori non fuit ; homines
tibi arma, alii in me, ahi pofl: in iHum invidum civem, dede-
runt : hominum beneficia prorfus concedo tibi , ac majora non.
eflTe quaerenda.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 428/623
422 O R A T I O
A Dils quldem immortallbus quas poteft homlnl major efle
pcEna furore atque dementla ? nifi forte , in tragcediis quos
vulnere ac dolore corporis cruciari vides et confumi, gravio-
•res Deorum immortalium iras fubire, quam illos , qui furentes
inducuntur, putas. Non funt illi ejulatus et gemitus Philodtetas
tam miferi , (quanquam funt acerbi) quam illa exultatio Atha-
mantis , et quam fomnium matricidarum. Tu, c«m furiales in
concionibus voces mittis , cum domos civium evertis , cum la-
pidibus optimos viros foro peUis, cum ardentes faces in vi-
cinorum tedla jadas, cum aedes facras inflammas, cum fervos
concitas , cum facra ludofque conturbas , cum uxorem foro-
remque non difcernis, cum, quod ineas cubile, non fentis, cum
baccharis, cumfuris,
tumdas eas pcenas., quas folas
funt homi-num fceleri a Diis immortaUbus conftitutae. Nam corporis qui-
dem noftri infirmitas multos fubit cafus per fe ; denique ipfum
corpus tenuiffima faepe de caufa conficitur : Deorum tela in im-
piorum mentibus figuntur. Quare miferior es , cum in omnemfraudem raperis ocuUs, quam fi omnino oculos non haberes.
XIX. Sed, quoniam de iis omnibus, quas harufpices commifi"a
efi^e dicunt , fatis efi: didtum -, videamus , quid iidem harufpices
a Diis jam immortaUbus dicant moneri. Monent : Ne,per opti-
matium difcordiam dijfenjionemque ^ patribus principibufque ccedes
periculaque creentur , auxilioque diminuti deficiantur ; quare ad
unum imperium provincice redeant , exercitufque pufus diminutioqut
accedat. Harufpicum verba funt haec omnia : nihil addo de meo.
Quis igitur hanc optimatium difcordiam moUtur ? idem ifi:e :
nec uUa vi iugenii au,t confiUi fui , fed quodam errore nofi:ro
quem quidem Ule , quod ohfcurus non erat , facile perfpexit.
Hoc enim etiam turpius afliidtatur refpubUca , quod ne ab eo
quidem vexatur , ut , tanquam fortis in pugna vir , acceptis a
forti adverfario vulneribus adverfis, cadere videatur.
Tib. Gracchus conveUit fiiatum civltatis. Qua gravitate vir,
qua eloquentia, qua dignltate ! nihll ut a patris, avique Africa-
n\ , praeftabiU infignique virtute , pseterquam quod a fenatu
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 429/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 423.
defciverat , deflexifTet. Secutus eft C. Gracchus. Quo ingenio ,
quanta vi , quanta gravitate dicendi ! ut dolerent boni omnes ,
non illa tanta ornamenta ad meliorem mentem voluntatemque
efle converfa. Ipfe L. Saturninus ita fuit effrenatus, et penedemens, ut audor effet egregius, et ad animos imperitorum
excitandos inflammandofque perfedtus. Nam quid ego de P.
Sulpicio loquar ? cujus tanta in dicendo gravitas , tanta jucun-
ditas , tanta brevitas fuit, ut pofl^et, vel ut prudentes errarent
vel ut boni minus bene fentirent , perficere dicendo. Cum Iiis-
confli<5tari, et pro falute patrise quotidie dimicare, erat omnino
illis, qui tum rempublicam gubernabant, molefl;um j fed habe-
bat ea moleftia quandam tamen dignitatem.
XX. Hic vero , de quo ego ipfe tam multa nunc dico , pro
Dii immortales ! quid efl; ? quid valet ? quid affert, ut tanta ci-
vitas, li cadet, (quod Dii omen obruant!
) a viro'tamen confedla
videatur ? qui , pofl; patris mortem , primam illam a^tatulam
fuam ad fcurrarum locupletium libidines detulit -, quorum in-
temperantia expleta , in domefl:icis eft germanitatis flupris vo-
lutatus ; deinde, jam robufl:us , provinciae fe ac rei militari de-
dit, atque ibi, piratarum contumelias perpeffus, etiam Cilicum
libidines , Barbarorumque , fatiavit : pofl: , exercitu L. Luculli
follicitato per nefandum fcelus^ fugit illinc, Romasque, recenti
adventu fuo , cum propinquis fuis decidit , ne reos faceret -,
a Catilina pecuniam accepit , ut turpiffime prasvaricaretur. In-
de cum Murena fe in Galliam contulit : in qua provincia mor-
tuorum teflamenta confcripfit , pupillos necavit , nefarias cummultis fcelerum paftiones focietatefque conflavit. Unde ut re-
diit, quasflium illum maxime foecundum uberemque, campef-
trem, totum.ad fe ita redegit, ut homo popularis fraudaret im-
probiffime populum , idemque vir clemens divifores omniumtribuum domi ipfe £ux crudeliflima morte maclaret*
Exorta eft illa reipublicse , facris, religionibus , audloritati
veflrae , judiciis publicis , funefta quasflura : in qua idem ifle
Deos hominefque, pudorem, pudicitiam, fcnatus aui^loritatem,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 430/623
424 O R A T I O
jus, fas, leges, judicia, violavit. Atque hic ei gradus, (O mifera
tempora ,' flultafque noftras difcordias! ) P. Clodio gradus ad
rempublicam., hic primus eft aditus ad popularem jacflationem,
atque afcenfus. Nam Tib. Graccho invidia Numantini foede-
ris, cui feriendo, qusBftor C. Mancini confuUs cum eflet, in-
terfuerat , et in eo foedere improbando fenatus feveritas , dolori
et timori fuit : iftaque res illum, fortem et clarum virum, a
gravitate patrum defcifcere coegit. C. autem Gracchum mors
fraterna , pietas , dolor , magnitudo animi , ad expetendas do-
meftici fanguinis poenas excitavit. Saturninum, quod in annonae
caritate quaeftorem a fua frumentaria procuratione fenatus amo-
vit, eique rei M. Scaurum praefecit, fcimus dolore fadtum efle
popularem. Sulpicium ab optima caufa profed:um , Caioque
JuHo confulatum contra leges petenti refiftentem, longius, quamvoluit, popularis aura provexit".
XXI. Fuit in his omnibus caufa, etft non jufta, (nulla enim
poteft cuiquam male de republica merendi jufta efle caufa) gra-
vis tamen , et cum aliquo animi et virili dolore conjundta. P.
Clodius a crocota , a mitra, a muHebribus foleis, purpureifque
fafcioHs , a ftrophio , a pfaltrio , a flagitio , a ftupro , eft fadlus
repente popularis. Nifi eum muHeres exornatum ita deprehen-
difl^ent ; nifi ex eo loco , quo eum adire fas non erat , anciUa-rum beneficio emifliis eflTet : populari homine populus Roma-nus, refpubHca cive taH, careret. Hanc ob amentiam in dif-
cordiis noftris, de quibus ipfls his prodigiis recentibus a Diis
immortaHbus admonemur, arreptus eft unus ex patriciis, cui
tribuno plebis fieri non Hceret.^
Quod anno ante frater MeteHus , et concors etiam tum fena-
tus principi Cn. Pompeio, fententiam dicenti, excluferat, acer-
rimeque una voce ac mente reftiterat i id poft diflidium optima-
tium, de quo ipfo nunc monemur, ita perturbatum, itaque per-
mutatum eft, ut, quod frater conful, ne fieret, obftiterat, quod
affinis et fodaHs , clariflimus vir , qui iHum reum non laudarat
excluferat -, id is conful efliceret in difcordiis principum, qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 431/623
DE HARUSPICUIVI RESPONSIS. 425
illi unus inimiciffimus elle debuerat, et eo fecIfTe au6lore fe
diceret , cujus audloritatis neminem poflet poenitere. Injeda eil:
fax fceda ac ludluofa reipublicse, petita eO: audoritas veftra, gra-
vitas ampliflimorum ordinum, confenflo bonorum omnium, to-
tus denique civitatis fl:atus : haec enim certe petebantur , cumin me, cognitorem harum omnium rerum, illa flamma illorum
temporum conjiciebatur. Excepi, et pro patria folus exarfi : fic
tamen, ut vos, iifdem ignibus circumfepti, me primum idlum
pro vobis et fumantem videretis.
XXII. Non fedabantur difcordis ; fed etiam crefcebat in eos
odium , a quibus nos defendi putabamur. Ecce iifdem audlori-
bus, Pompeio principe, qui cupientem Italiam, populum Ro-
manum deflderantem, flagitantes vos, non audioritate fua folum,
fed etiam precibus, ad meam falutem excitavit, reflituti fumus.
Sit difcordiarum finis aliquando : a diuturnis diflenfionibus con-
quiefcamus. Non finit eadem ifl:a labes : eas habet conciones, ea
mifcet ac turbat, ut fe modo his, modo vendat illis ; nec tamen
ita, ut fe quifquam, fi ab ifto laudatus fit, laudatiorem putet, fed
ut eos, quos non amant, ab eodem gaudeant vituperari. Atque
ego hunc non miror : quid enim faciat aliud ? illos, homines
fapientiflimos graviflimofque, miror : primum, quod quemquamclarum hominem, atque optime de rcpubhca faspe meritum, im-
puriflimi voce hominis violari facile patiuntur ; deinde, quodexiftimant, perditi hominis profligatique maledidlis pofl!e, id
quod minime conducit ipfis , cujufquam gloriam dignitatemque
violari ', pofl:remo, quod non fentiunt id, quod tamen mihi jamfufpicari videntur, illius furentes ac violentos impetus in fe ipfos
pofl^e converti.
* Atque ex hac nimia nonnullorum alienatione, et quibufdam
haerentia tela in republica , quas quamdiu hserebant in uno me ,
graviter equidem , fed aliquanto levius , ferebam. Anifle, nifi
primo fe dedifl^et iis, quorum animos a veftra aud:orItate fejunc-
tos eflfe arbitrabatur ; nifi eos in caslum fuis laudibus prfficlarus
audlor extolleret; nifi exercitum C. C-^faris, in quo fallebat, fed
ToM. V. . H h h
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 432/623
426 G R A T I O
eum nemo redarguebat, nifi eum, inquam, exercitum flgnis in>-
feftis in curiam fe immiiTurum minitaretur ; nifi Cn. Pompeio
adjutore, M. Craffo auxStore, quac faciebat, facere clamaret ; nifi
confules caufam conjunxifTe fecum , in quo uno non mentieba-
tur, confirmaret : tam crudelis mei, tam fceleratus reipublicae,,
vexator efle pQtuiflet ?
XXIII. Idem, pofleaquam refpirare vos a metu caedis, emer-
gere aud:oritatem veftram e fluftibus illis fervitutis , revivifcere
memoriam ac defiderium mei, vidit; vobis fe coepit fubito falla-
ciflime venditare. Tum, leges Julias contra aufpicia latas, et
hic et in concionibus dicere : in quibus legibus inerat curiata
illa lex , quas totum ejus tribunatum continebat; quam csecus
amentia non videbat. Producebat fortifiimum virum, M. Bibu-
lum : quserebat ex eo,.. C. Caefare leges ferente, de caelo fem-
perne fervafTet ? femper fe ille fervaffe dlcebat. Augures interro-
gabat, quae ita lata effent, redtene lata effent ? illi vitio lata effe
dicebant. Ferebant in oculis hominem quidam boni viri , et de
me optime meriti; fed illius, ut ego arbitror, furoris ignari.
Longius procefHt : in ipfum Cn. Pompeium, aud:orem, ut prae-
dicare efl folitus, confiliorum fuorum, invehi ccepit. Inibat gra-
tiam a nonnullis.
Tum vero efl ratus fe pofTe, quoniam togatum domeflicibelli extindorem nefario fcelere foedaffet, illum etiam, ilkim
externorum bellorum hofliumque vidtorem affligere. Tum eft
illa in templo Cafloris fcelerata, et pene deletrix hujus imperii,
fica deprehenfa : tum ille , cui nulla hoftium diutius urbs un-
quam fuit claufa, qui omnes anguftias, omnes altitudines, om-nium objedla tela, femper vi et virtute perfregit, GbfefTus efl
ipfe domi -, meque nonnulla imperitorum vituperatione timidi-
tatis meae , conlilio et fad:o fuo , liberavit. Nam , fi Cn. Pom-
peio, viro uni omnium fortiffimo , quicunque nati funt , mife-rum magis fuit, quam turpe, quamdiu ille tribunus plebis fuit,,
lucem non afpicere, carere pubUco , minas ejus perferre , cumin concionibus diceret, velle fe in Carinis ^dificare alteraiii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 433/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 427
porticum, qu2e Palatio refponderct ; certe mihi exire domo meaad privatum dolorem fuit luctuofum, ad ratiojiem reipublicas
gloriofum.
XXIV. Videtis igitur , hominem , per feipfum jampridem
afflidtum ac jacentem, perniciofis optimatium difcordiis excitari:
cujus initia furoris diffenfionibus eorum , qui tum a vobis fe-
jun<fli videbantur , fuftentata funt. Reliqua jam prascipitantis
tribunatus, etiam poft tribunatum, obtredtatores eorum atque
adverfarii defenderunt : ne a republica reipublicse peftis remove»
retur, reftiterunt ; etiam, ne caufam diceret ; etiam, ne privatus
effet. Etiamne in fmu, atque in deliciis, quidam optimi viri vi-
peram illam venenatam ac peftiferam habere potuerunt ? qu©
tandem decepti munere ? Volo, inquiunt, effe, qui inconcione
detrahat de Pompeio, Detrahat ille vituperando ? Velim, fic hoc
vir fummus, atque optime de mea falute meritus, accipiat, ut a
me dicitur : dicam quidem certe , quod fentio. Mihi , medius
fidius, tum de illius ampliffima dignitate detrahere, cum maxi-
mis laudibus cfFerebat, videbatur.
Utrum tandem C. Marius fplendidior, cum eum C. Glau-
cia laudabat, an cum eundem iratus poflea vituperabat ? An ille
demens , et jampridem ad poenam exitiumque prasceps , foe-
dior atque inquinatior in Cn. Pompeio accufando , quam muniverfo fenatu vituperando, fuit ? quod quidem miror, cum al-
terum gratum fit iratis, alterum effe tam bonis civibus non
acerbum. Sed, ne id viros optimos diutius dele(ftet, legant hanc
ejus concionem , de qua loquor : in qua Pompeium ornat , an
potius deformat ? Certe laudat, et unum efle in hac civitate
dignum hujus imperii gloria dicit ; et fignificat, fe illi amicifH-
mum effe, et reconciliationem 'effe grati^ fadtam.
Quod ego quanquam, quid fit, nefcio ; tamen hoc flatuo,
hunc , fi amicus effet Pompeio , laudaturum illum non fuille.
Quid enim , fi illi inimiciflFimus effet , amplius ad ejus laudem
minuendam facere potuifiet? Videant ii, qui illum Cn. Pompeio
inimicum effe gaudebant , ob eamque caufam in tot tantifque
H h h 7„
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 434/623
428 O R A T I O
fceleribus connlvebant, et nonnunquam ejus indomltos atque
efFrenatos furores plaufu etiam fuo profequebantur, quam fe
cito inverterit : nunc enim jam laudat illum -, in eos invehitur
quibus fe antea venditabat. Quid exiftimatis eum, fi reditus
ei gratias patuerit, eife fadlurum, qui tam libenter in opinionem
gratia? irrepat ?
XXV. Quas ego alias optimatium difcordias a Diis immorta-
libus definiri putem ? nam hoc quidem verbo neque P. Clodius>
neque quifquam de gregaUbus ejus, aut de confiHariis, defigna-
tur. Habent Etrufci hbri certa nomina, quoe in id genus civium
cadere poffunt : Delerwres, repulfos, quod jam audietis, hos ap-
pellant, quorum et mentes et res funt perditas, longeque a com-
munifalute disjunftae. Quare, cum Dii immortales monent de
optimatium difcordiis -y de clariflimorum et optime meritoruni
civium diffenfione pra;dicunt : cum principibus pericukim cae-
demque portendunt ; in tuto collocant Clodium, qui tantum
abefl: a principibus, quantum a puris, quantum a rehgiofis.
Vobis , O clarifTimi atque optimi cives , et veftrs faluti con-
fulendum et profpiciendum vident. Caedes principum oflendi-
tur ; id, quod interitum optimatium fequi neceffe efl:, adjungi-
tur : etiam, ne in unius imperium res recidat, admonemur. Ad
quem metum fi Deorum monitis non duceremur, tamen ipfi
noflro fenfu conjeduraque raperemur : neque enim uUus alius
difcordiarum folet effe exitus inter claros et potentes viros
nifi aut univerfus interitus, aut vi6loris dominatus, aut regnum.
Diffenfit cum Mario, clarifTimo cive, conful nobiHfTimus et for-
tiffimus , L. Sylla : horum uterque ita cecidit vi(flus , ut vicftor
idem regnaverit. Cum Odlavio collega Cinna diflenfit : utrifque
horum fecunda fortuna regnum efl largita , adverfa mortem.
Idem iterum Sylla fuperavit : tum fine dubio habuit regalem
poteflatem, quanquam rempubHcam recuperavit.
Inefl hoc tempore haud obfcurum odium , atque id infitum
penitus et inuflum animis hominum ampHflimorum : diflident
principes : captatur occafio. Qui non tantum opibus valent
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 435/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 429
nefcio quam fortunam tamen , ac tempus , expedlant : qui fine
controverfia plus poiTunt, hi fortafle nonnunquam confilia ac
fententias inimicorum fuorum extimefcunt. Tollatur hxc e ci-
vitate difcordia : jam omnes ifti, qui portenduntur, metus ex-
tinguentur -, jam ifta ferpens, quae tum hic delitefcit, tum fe
emergit, et fertur illuc, compreiTa atque illifa morietur.
XXVI. Monent enim iidem , ne occultis confiHis refpublica
l^edatur. Qux funt occultiora, quam ejus, qui in concione aufus
eft dicere , juftitium edici oportere , jurifdidlionem intermitti
claudi aerarium , judicia tolli ? nifi forte exiftimatis , hanc tan-
tam colluvionem illi, tantamque everfionem civitatis , in men-
tem fubito in Roftris nec cogitanti venire potuiffe. Eft quidem.
ille plenus vini, ftupri, fomni, plenufque inconfideratiftimae ac
dementiffimas temeritatis : veruntamen nocSurnis vigihis, etiam
coitione hominum, juftitium illud conceptum ac meditatum
eft. Mementote , Patres confcripti , verbo illo nefario tentatas
aures veftras , et perniciofam viam audiendi confuetudine Qffc
munitam.
Sequitur illud, Ne deterioribus repuljifque honos augeatur. Re-
pulfos videamus : nam, deteriores qui fint, poft docebo. Sed
tamen in eum cadere hoc verbum maxime, qui fit unus om-nium mortahum fine ulla dubitatione deterrimus , conceden-
dum eft. Qui funt igitur repulfi ? non, ut opinor, ii, qui ali-
quando honorem vitio civitatis, non fuo, non funt aftecuti :
nam id quidem muUis faspe optimis civibus, atque honeftifii-
mis viris , accidit. Repulfi funt ii , quos ad omnia progredien-
tes , quos munera contra leges gladiatoria parantes , quos aper-
tifiime largientes, non folum alieni, fed etiam fui, vicini, tri-
bules, urbani, ruftici, repulerunt : hi ne honore augeantur, mo-nemur. Debet efiTe gratum, quod praedicunt : fed tamen huic
malo populus Romanus ipfe, nullo harufpicum admonitu, fua
fponte profpexit.
Deteriores cavete : quorum quidem magna eft natio ; fed
tamen eorum omnium hic dux eft atque princeps. Etenim , li.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 436/623
430 O R A T I O
unuiri hominepi deterrimum poeta prffiftanti aliquis ingenio,
fid;is conquiiitifque vitiis deformatum, vellet inducere ; nullum
profedto dedecus reperire polTet, quod in hoc non ineflet, mui-taque, in eo penitus defixa atque haerentia, prateriret.
XXVII. Parentibus , et Diis immortahbus , et patria3 , nos
primum natura conciliat. Eodem enim tempore et fufcipimur in
lucem, et hoc caelefti fpiritu augemur, et certam in fedem civi-
tatis ac hbertatis afcribimur. Ifle parentum nomen, facra, memo-riam, gentem, Fonteiano nomine obruit : Deorum ignes, fol-
lemnes menfas, abditos ac penetrales focos, occulta et maribus
non invifa folum , fed etiam inaudita, facra, inexpiabiU fcelere
pervertit -, idemque earum templum inflammavit Dearum, qua-
rum ope etiam ahis incendiis fubvenitur.Quid de patria loquar ? qui primum eum civem vi, ferro,
periculo , urbe , omnibus patris prajfidiis , depuHt , quem vos
patriae confervatorem effe faepiffime judicaveratis : deinde, everfo
fenatus, ut ego femper dixi, comite ; duce, ut ille dicebat
fenatum ipfum, principem falutis mentifque publicoE, vi, caede,
incendiifque pervertit : fufluht duas leges, JElhm et Fufiam,
maxime reipublicae falutares : cenfuram extinxit : interceffio-
nem removit : aufpicia delevit : confules, fceleris fui focios,
aerario, provinciis, exercitu, armavit : reges , qui erant, ven-didit ; qui non erant, appellavit : Cn. Pompeium vi, ferro, do-
mum compulit : imperatorum monumenta evertit : inimicorum
domos difturbavit : veftris monumentis nomen fuum infcripfit.
Infinita funt fcelera , quae ab illo in patriam funt edita. Quid ,
qu£E in fmgulos cives, quos necavit ? focios, quos diripuit ? im-
peratores, quos prodidit ? exercitus, quos tentavit ?
Quid vero ? ea quanta funt, quje in ipfum fe fcelera, quaj
in fuos , edidit ? Quis minus unquam pepercit hoflium caftris ,
quam ille omnibus corporis fui partibus ? quae navis unquam in
flumine pubHco tam vulgata omnibus, quam iftius aetas fuit ?
quis unquam nepos tam libere eft cum fcortis , quam hic cumiororibus, volutatus ? quam denique tam immanem Charybdini
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 437/623
DE HARUSPICUM RESPONSIS. 431
poetae fingendo exprimere potuerunt, quas tantos exhaurire gur-
gites poflet, quantas ifte Byzantiorum Brogitarorumque prae-
das exforbuit ? aut tam eminentibus canibus Scyllam , tamque
jejunis, quam, quibus iftum videtis, Gelliis, Clodiis, Titiis,
Roflra ipfa mandentem ?
Quare , id quod extremum eft in harufpicum rerponfis , Pro-
videte, ne reipublkce jlatus conmutetur. Etenim vix haec, fi undi-
que fulciamus, jam labefadta, vix, inquam, innixa in omniumnoftrum humeris, cohaerebunt.
XXVIII. Fuit quondam ita firma haec civitas et valens, ut
negUgentiam fenatus, vel etiam injurias civium, ferre poiTet.
Jam non poteft : aerarium nullum eft : ved;igaHbus non fruun-
tur, qui redemerunt : auftoritas principum cecidit : confenfus
ordinum eft divulfus : judicia perierunt : fuffragia defcripta te-
nentur a paucis : bonorum animus ad nutum noftri ordinis ex-
peditus jam non erit : civem , qui fe pro patris falute opponat
invidiae, fruftra pofthac requiretis.
Quare hunc ftatum, qui nunc eft, quahfcunque eft, nulla
alia re, nifi concordia, retinere poflumus. Nam , ut meliore
fimus loco , ne optandum quidem eft , illo impunito : deteriore
autem ftatu ut fimus, unus eft inferior gradus, aut interitus,aut fervitutis : quo ne trudamur, Dii immortales nos admonent,
quoniam jampridem humana confilia ceciderunt. Atque ego
hanc orationem , Patres confcripti , tam triftem , tam gravem ,
non fufcepiflem, non, inquam, nifi hanc perfonam, et has par-
tes , honoribus popuU Romani , veftris plurimis ornamentis
mihi tributis, deberem et pofi"em fuftinere : fed tamen facile,
tacentibus ceeteris , reticuift*em : fed haec oratio omnis fuit non
au(5toritatis meae , fed pubUcse rehgionis. Mea fuerunt verba
fortafte plura ; fententias quidem omnes harufpicum : ad quosaut referri nuntiata oftenta non convenit, aut eorum refponfis
commoveri necefi^e eft.
Quod fi ca^tera magis pervulgata nos f^pe, et leviora, mo-verunt ; vox ipfa Deorum immortalium non mentes omnium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 438/623
432 O R A T I O, kc.
permovebit ? Nolite enim id putare accidere poffe , quod in
fabulis faepe videtis fieri, ut Deus aliquis, delapfus e c^elo, coe»'
tus hominum adeat , verfetur in terris , cum hominibus coilo-
quatur. Cogitate genus fonitus ejus , quem Latinienfes nuntia-runt : recordamini illud etiam , quod nondum eft relatum ,
quod eodem fere tempore fadtus in agro Piceno Potentiae nun-
tiatur terra3 motus horribilis, cum quibufdam multis metuendif-
que rebus : haec eadem profedlo , quas futura profpicimus , im-
pendentia pertimefcetis. Etenim haec Deorum immortalium vox,
haBC pene oratio, judicanda ell, cum ipfe mundus, cum aer,
atque terrae, motu quodam novo contremifcunt, et inufitato ali-
quid fono incredibilique praedicunt. In quo conftituendae nobis
quidem funt procurationes , et obfecratio , quemadmodum mo-nemur. Sed faciles funt preces apud eos , qui ultro nobis viam
falutis oftendunt : noftrse nobis funt inter nos irae difcordiaeque
placandae.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 439/623
[ 433 ]
PRO CN. PLANCIO
O R A T I O XXXL
I. /^ U M, propter egregiam et lingularem Cn. Plancii, Ju«V-> dices , in mea falute cuftodienda fidem , tam multos et
bonos viros ejus honori viderem elTe fautores , capiebam animo
non mediocrem voluptatem, quod, cujus officium mihi faluti
fuiffet, ei meorum temporum memoriam fuffragari videbam.
Cum autem audirem, meos partim inimicos, partim invidos,
huic accufationi efle fautores, eandemque rem adverfariam effe
in judicio Cn. Plancio, quae in petitione fuiffet adjutrix ; dole-
bam , Judices , et acerbe ferebam , fi hujus falus ob eam ipfam
caufam effet infeftior , quod is meam falutem atque vitam fua
benevolentia, praefidio, cuftodiaque texiffet.
Nunc autem vefler, Judices, confpedtus, et confefTus ifle,
reficit et recreat mentem meam, cum intueor et contempior
unumquemque veftrum. Video enim hoc in numero neminem ,
cui mea falus cara non fuerit ; cujus non extet in me fummummeritum ; cui non fim obftridtus memoria beneficii fempiterna.
Itaque non extimefco, ne Cn. Plancio cuftodia meae falutis
apud eos obfit, qui me ipfum maxime falvum videre voluerunt
f^piufque , Judices , mihi venit in mentem , admirandum effe >
M. Laterenfem, hominem fludiofiflimum et dignitatis et fa-
lutis meae, reum fibi hunc potiflimum delegiffe, quam metuen-
dum, ne vobis id ille magna ratione feciffe videatur.
Quanquam mihi non fumo tantum, Judices, neque arro-
go, ut Cn. Plancium fuis erga me meritis impunitatem con-
fecuturum putem. Nifi ejus integerrimam vitam, modefliflimos
mores, fummam fidem, continentiam, pietatem, innocentiam,
ToM. V, I i i
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 440/623
434 O R A T I O
oftendero ; nlhil de poena recufabo. Sin omnia praellitero, quae
funt a bonis viris expetenda ; petam a vobis, Judices, ut, cu-
jus mifericordia falus mea cuftodita fit, ei vos veftram mife-
ricordiam, me deprecante,tribuatis.
Equidem ad reliquos la-bores, quos in hac caufa majores fufcipio, quam in caeteriS;,
etiam hanc molefliam afliimo , quod mihi non folum pro Cn.
Plancio dicendum eft , cujus ego falutem non fecus ac meamtueri debeo ; fed etiam pro me ipfo , de quo accufatores plura
pene, quam de re, reoque, dlxerunt.
II. Quanquam, Judices, fi quid eft in me ipfo ita reprehen-
fum, ut id ab hoc fejunftum fit, non me id magnopere contur-
bet : non enim timeo, ne, quia perraro grati homines reperian-
tur , idcirco, cum me nimium gratum illi effe dicant , id mihicriminofum effe poffit. Quae vero ita funt agitata ab illis, ut aut
merita Cn. Plancii erga me minora cffe dicerent , quam a meipfo praedicarentur -, aut, 11 effent fumma, negarent ea tamen
ita magni, ut ego putarem<, ponderis apud vos efTe debere :
haec mihi funt tracftanda, Judices, et modice, ne quid ipfe of-
fendam y et tum denique , cum refpondero criminibus , ne noa
tam innocentia reus fua, quam recordatiojie meorum teraporum,,
defenfus effe videatur.
Sed mihi in caufa facili, atque explicata, perdifKcilis, Judices,.
et lubrica, defenfionis ratio proponitur. Nam, fi tantummodo
mihi neceffe effet contra Laterenfem dicere, tamen id ipfum
eflet in tanto ufu noflro , tantaque amicitia , moleftum. Vetus
enim efl lex illa juflas veraeque amicitiae, qux mihi cum illo
jam diu efl, ut idem amici femper velint : neque efl ullum
certius amicitiae vinculum, quam confenfus et focietas confilio-
rum et voluntatum. Mihi autem non modo.id efl in hac re mo-leftifTimum , contra illum dicere , fed muho illud magis , quod
in ea caufa contra dicendum eft ,. in qua quasdam hominum ip-
forum videtur facienda effe contentio.
Quaerit enim Laterenfis , atque hoc uno maxime urget , qua
fe virtute, qua laude Plancius, quadignitate, fuperarit. Ita, fi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 441/623
PRO CN. PLANCIO, 435
cedo illius crnamentis , qu32 multa et magna funt , non folum
hujus dignitatis jadtura facienda eft , fed etiam largitionis reci-
pienda fufpicio eft : fm hunc illi antepono ; contumeliofa ha-
benda eft oratio, et dicendum eft id, quod illc me flagitat,
Laterenfem a Plancio dignitate ^{{q fuperatum. Ita aut amicif-
fimi hominis exiftimatio offendenda eft, ft illam accufationis
conditionem fequar, aut optime de me meriti falus deferenda eft.
III. Sed ego, Laterenfis, caecum me et prascipitem ferri confi-
tear in caufa, fi te aut a Plancio, aut ab uUo, dignitate potuifte
fuperari dixero ; itaque difcedam ab ea contentione , ad quamtu me vocas, et veniam ad illam, ad quam me caufa ipfa deducit.
Quid ? tu non dignitatis judicem putas efte populum ? Fortaffe
nonnunquam eft. Utinam vero femper eflet ! fed eft perraro : et,
fi quando eft, in iis magiftratibus eft mandandis, quibus falutem
fuam committi putat : his levioribus comitiis, dihgentia et gra-
tia petitorum honos paritur , non iis ornamentis , quae efl^e in te
videmus. Nam , quod ad populum pertinet , femper dignitatis
iniquus judex eft, qui aut invideC, aut favet.
Quanquam nihil potes in te , Laterenfts , conftituere , quod
fit proprium laudis tus , quin id tibi fit commune cum Plan-
cio. Sed hoc totum agetur alio loco : nunc tantum difputo dcjure popuh , qui et poteft , et folet , nonnunquam dignos prae-
terire : nec, fi a populo praeteritus eft, quem non oportuit, a
judicibus condemnandus eft, qui prasteritus non eft. Nam, fl ita
eflet , quod patres apud majores noftros tenere non potuerunt
ut reprehenfores eftent comitiorum, id haberent judices ; vel
quod muho etiam minus eft ferendum. Tum enim magiftratum
non gerebat is , qui ceperat , ft patres auctores non erant fadli :
nunc poftulatur a vobis , ut ejus exiUo , qui creatus ftt , judi-
cium populi Romani reprehendatis. Itaque quanquam , quanolui, janua ftm ingreflfus in caufam, fperare videor tantum abfu-
turam efte orationem meam a minima fufpicione offenfionis tuas,
te ut potius objurgem, quod iniquum in difcrimen adducas dig-
iiitatem tuam, quam ut ego eam ulla contumeha coner attingere,
I i i 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 442/623
436 O R A T I O
IV". Tu contlnentiam, tu induftriam, tu animum in rempub-
licam, tu virtutem, tu innocentiam, tu fidem, tu labores tuos,
quod aedilis non fis fadlus, fradlos efTe, et abjedlos, et repudiatos
putas ? Vide tandem , Laterenfis , quantum a te diffentiam. Simedius fidius decem foli efi^ent in civitate viri boni , fapien-
tes, jufti, graves, qui te indignum aedilitate judicavifiTent, gra-
vius de te judicatum putarem , quam eft hoc , quod tu metuis j,
ne a populo judicatum efTe videatur. Non enim comitiis judi-
cat femper populus , fed movetur plerumque gratia ; cedit pre-
cibus ; facit eos, a quibus efl maxime ambitus : denique, fi ju-
dicat , non deledlu aliquo aut fapientia ducitur ad judicandum ,
fed impetu nonnunquam, et quadam etiam temeritate. Noneft enim confilium in vulgo, non ratio, non difcrimen, nondiligentia : femperque fapientes ea, quae populus feciifet, feren-
da, non femper laudanda, duxerunt. Quare, cum te aedilem fieri
oportuilfe dicis, populi culpam, non competitoris, accufas.
At fueris dignior, quam Plancius : de quo ipfo ita tecum
contendam paulo poft, ut confervem dignitatem tuam : fed, ut
fueris dignior , non competitor , a quo es vidlus , fed populus
a quo es praeteritus , in culpa eft. In quo primum illud debes
putare, comitiis, prsefertim aedilitiis, ftudium effe populi, non
judicium; eblandita illa, non enucleata, effe fufFragiaj eos, qui
fuffragium ferant, quid denique ipfi debeant, confiderare fae-
pius, quam quid cuique a republica videatur deberi. Sin au-
tem mavis effe judicium -, non tibi id refcindendum eft, fed
ferendum.
Male judicavit populus : at judicavit. Non debuit : at po-
tuit. Non fero : at multi clariffimi et lapientiffimi cives tule-
runt. Eft enim haec conditio liberorum populorum , prascipue-
que hujus principis populi, et omnium gentium domini ac
vi(ftoris, poffe fufFragiis vel dare, vel detrahere, quod veht,,
cuique : noftrum eft autem, qui in hac tempeftate populi jadte-
mur ac fludibus , ferre modice populi voluntates , alHcere alie-
nas, rct inere partas, placare turbatas : honores fi magni nou
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 443/623
PRO CN. PLANCIO. 437
putemus, non fervire populo i fin eos expetamus , non defati-
gari fupplicando.
V. Venio nunc ad ipfius populi partes, ut illius contra te ora-
tione potius, quam mea, difputem. Qui, fi tecum congrediatur,
et (i una voce loqui pofTit, haec dicat : Ego tibi, Laterenfis,
Plancium non antepofui ; fed, cum elTetis a^que boni viri, meumbeneficium potius ad eum detuli , qui a me contenderat , quamad eum, qui mihi non nimis fubmiffe fuppHcarat. Refpondebis,
credo, te, fplendore et vetuftate familiae fretum, non valde am-
biendum putafTe. At vero te ille ad fua inflituta, fuorumque ma-
jorum exempla, revocabit : femper fe dicet rogari, femper fibi
fupplicari, voluifTe : M. Seium, qui ne equeftrem quidem fplen-
dorem incolumem a calamitate judicii retinere potuiffet, homini
nobiliflimo, innocentiffimo, eloquentifTimo, M. Pifoni prstu-
lifTe : prEepofuiffe fe Q^Catulo, fumma in familia nato, fapi-
entiffimo et fandiflimo viro , non dico C. Seranum non flultif-
fimum hominem ( fuit enim et animi fatis magni , et confihi
fed C. Manlium, non folum ignobilem, verum fme virtute, fine
ingenio, vita etiam contempta ac fordida.
Defiderarunt te, inquit, oculi mei, cum tu effes Cyrenis :
me enim, quam focios, tua frui virtute malebam ; et, quo plusintererat , eo plus aberas a me. Certe non videbam. Deinde
litientem me virtutis tuas deferuifli ac dereHquifli : coeperas
enim petere tribunatum plebis temporibus iis , quae iflam elo-
quentiam et virtutem requirebant : quam petitionem cum reli-
quiffes , li hoc judicafli , tanta in tempeftate te gubernare non
pofTe, de virtute tua dubitavi ; fi nolle, de voluntate. Sin, quod
magis intelligo, temporibus te aliis refervafli ; ego quoque, in-
quam , et refpubhca, ad ea te tempora revocavi , ad quas tu
te ipfe fervaras. Pete igitur eum magiflratum , in quo mihimagnse utilitati effe poflis. j^diles quicunque erunt, idem mihi,
quod oflenderas : aut , fi , quod mea minus interefl , id te
magis forte deledtat , reddam tibi iftam a^dihtatem , etiam
neghgenter petenti. Sed amplifTimos honores ut pro dignitate
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 444/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 445/623
PRO CN. PLANCIO. 43^
VII. Quid, fi populi quoque fad:um defendo, Laterenfis, et
doceo , Cn. Plancium non obrepfiffe ad honorem , fed eo ve-
niffe curfu, qui femper patuerit hominibus ortis hoc noftro
equeftri loco ? poffumne eripere orationi tuae contentionem vef-
trum, quae tradtari fine contumelia non poteft, et te ad caufam
aliquando crimenque deducere ? Si, quod equitis Romani filius
efl, inferior effe debuit ; omnes tecum equitum Romanorumfilii petiverunt. Nihil dico amplius : hoc tamen miror, cur tu
huic potifiimum irafcare, qui longiflime a te abfuit. Equidem^
li quando, ut fit, jadtor ia turba, non illum accufo, qui efl
in fumma facra via, cum ego ad Fabium fornicem impellor 5
fed eum, qui in me ipfum incurrit atque incidit. Tu neque
Q^Pedio, forti viro, fuccenfes, neque huic A. Plotio, ornatif-
fimo homini, familiari meo y et ab eo, qui hos dimovit, potius,
quam ab iis, qui in te ipfum incubuerunt, te depulfum putas.
Sed tamen hasc tibi efl prima cum Plancio generis veflri fa-
miliaeque contentio , qua abs te vincitur : cur enim non con-
fitear , quod neceffe eft ? fed non hic magis , quam ego a meis
competitoribus, et ahas, et in confulatus petitione,- vincebar.
Sed vide , ne haec ipfa , quae defpicis , huic fuffragata fint. Sic
enim conferamus. Efl tuum nomea utraque familia confulare.
Num dubitas igitur, quin omnes, qui favent nobihtati,- qui id
putant eflTe pulcherrimum, qui imaginibus, qui nominibus vef-
tris, ducuntur, te asdilem fecerint ? Equidem non dubito. Sed,-
fi parum multi funt , qui nobilitatem ament ; num ifla efl nof-
tra culpa ? Etenim ad caput et ad fontem utriufque generis
veniamus.
VIII. Tu es ex municipio antiquiffimo Tufculano, ex quo
plurimae famihae funt confulares : in quibus efl etiam Juventia :
quot e rehquis municipiis omnibus non funt. Hic efl e prsfec-tura Atinati, non tam prifca, non tam honorata, non tam fub=
urbana. Quantum intereffe vis ad rationem petendi ? Primumutrum magis favere putas Atinates, an Tufculanos, fuis ? Alteri,
(icire enim hoc propter vicinitatem facile poffum) cum hujus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 446/623
440 O R A T I O
ornatifTimi atque optimi viri, Cn. Saturnini, patrem asdilem,
Gum praetorem , viderunt , quod primus ille non modo in eamfamiliam , fed etiam in praefedturam illam , fellam curulem at-
tuliifet ; mirandum in modum laetati funt. Alteros (credo, quia
refertum eft municipium confularibus ; nam malevolos non cffQ
certo fcio) nunquam intellexi vehementius hofpitum fuorum
honore latari.
Habemus hoc nos : habent noftra municipia. Quid ego de
me , de fratre meo , loquar ? quorum honoribus agri prope di-
cam ipfi montefque faverunt. Num quando vides Tufculanum
aliquem de M. Catone illo in omni virtute principe , num de
T. Coruncanio , municipe fuo , num de tot Fulviis , gloriari ?
verbum nemo facit. At , in quemcunque Arpinatem incideris ,
etiam fi nolis , erit tamen tibi fortafle etiam de nobis aliquid
aUquid certe de C. Mario , audiendum. Primum igitur hic ha-
buit ftudia fuorum ardentia tu tanta, quanta in hominibus jamfaturatis honoribus eife potuerunt.
Deinde tui municipes funt illi quidem fplendidiffimi homi-
nes ; fed tamen pauci , fi quidem cum Atinatibus conferantur :
hujus praefedlura plena virorum fortiffimorum, fic, ut nuUa tota
ItaUa frequentior dici poffit. Quam quidem nunc multitudinem
videtis , Judices , in fqualore et luftu fupplicem vobis. Hi tot
equites Romani, tot tribuni asrarii, (nam plebem a judicio di-
mifimus, quae cund;a comitiis adfuit) quid roboris, quid dig-
nitatis , hujus petitioni attulerunt ? Non enim tribum Terenti-
nam, de qua dicam aHo loco, fed dignitatem, fed oculorum
€onje6lum, fed foHdam, et robuftam, et affiduam frequentiam,
prsbuerunt. Jam municipia conjundlione etiam vicinitatis ve-
hementer moventur.
• IX. Omnia, qua3 dico de Plancio, dico expertus in nobis :
fumus enim finitimi Atinatibus. Laudanda eft, vel etiam aman-
da, vicinitas retinens veterem illum officii morem, non infufcata
malevolentia, non affiieta mendaciis, non fucata, non fallax, non
erudita artificio fimulationis , vel fuburbano , vel etiam urbano.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 447/623
PRO CN. PLANCIO. 44.^
Netno Arplnas non Plancio ftudult, nemo Soranus, nemo Cali-
nas, nemo Aquinas : totus ille tradtus celeberrimus, Venafranus,
Allifanus ; tota denlque noflra illa afpera, et montuofa, et fide-
lis, et fniiplex, et fautrix fuorum regio, fe hujus honore ornari,
fe augeri dignitate , arbitrabatur : iifdemque nunc a municipiis
adfnnt equites Romani publlce, cum legationls teftimonio ; nec
minore nunc funt foUicitudine, quam tum erant fludlo : etenim
efl gravius fpoliari fortunis, quam non augeri dignitate. Ergo ut
alla in te erant illuftriora, Laterenfis, quae tibi majores tui reli-
querant ; fic te Plancius hoc non folum municlpii, verum etlam
viclnitatls, genere vincebat. Nlii forte te Lavicana, aut Bovilla-
na, aut Gabina civltas adjuvabat j qulbus e municlpiis vlx jam,
qui carnem Latlnls petant, Inveniuntur.
Adjungam, li vis, id, quod tu etlam hulc obefle putas, pa-
trem pubUcanum : qui ordo quanto adjumento fit in honore,
quis nefclt ? Flos enim equitum Romanorum, ornamentum ci-
vitatis, firmamentum relpublicse, publicanorum ordine conti-
netur. Quis efl igitur, qui neget, ordinis ejus fludium fuiffe iii
honore Plancil fingulare ? neque injuria : vel quod erat pater is,
-qui eft princeps jamdiu publicanorum -, vel quod is ab foclis
unlce dillgebatur; vel quod diligentifiime rogabat j vel quia pro
iilio fupplicabat ; vel quia hujus ipfius in illum ordinem fum-
xna. ofHcIa quaeflurae trlbunatufque conflabant ; vel quod illi
in hoc ornando ordinem fe ornare, et confulere liberis fuis, ar-
bitrabantur.
X. AHquid prasterea, (tlmlde dlco, fed tamen dicendum efl)
non enim opibus, non invidlofa gratla, non potentia vlx fe-
renda , fed commemoratlone beneiicii , fed mlfericordia , fed
precibus, aliquld attulimus etiam nos. Appellavi popubjm, tri-
bubus fubmifi me, et fuppllcavi: ultro mehercules fe niihi etiamofFerentes, ultro pollicentes, rogavi. Valuit caufa rogandi, non
gratla: nec, fi vir ampliirmius, cui nihil eft, quod roganti con-
cedi non jure poflit, de aliquo , ut dicls , non impetravit , ego
fum arrogans, quod me valuiife dico. Nam, ut omittam illud,
ToM. V. K k k
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 448/623
442 O R A T I O
quod ego pro eo laborabam , qui valebat ipfe per {t(e ; rogatio
ipfa femper eft gratiofiiTima , quae eft officio neceflitudinis con-
jundla maxime. Neque enim ego fic rogabam, ut petere viderer,
quia familiaris effet meus, quia vicinus, quia hujus parente fem-
per plurimum efTem ufus -, fed ut quafi parenti et cuftodi meo.
Non potentia mea, fed caufa rogationis, fuit gratiofa: nemo meareftitutione lastatus efl , nemo injuria doluit , cui non hujus ia
me mifericordia grata fuerit.
Etenim, li ante reditum meum Cn.Plancio fe vulgo viri bonf,
cum hic tribunatum peteret, ultro offerebant; cui nomen meuni
abfentis honori fuiffet , ei meas praefentis preces non putas pro-
fuiffe ? An Minturnenfes coloni, quod C. Marium ex civili er-
rore, atque ex impiis manibus, eripuerunt ; quod tedo recepe-runt, quod fefTum inedia, flud;ibufque, recrearunt -, quod viati-
cum congeflerunt, quod navigium dederunt, quod eum hnquen-
tem terram eam , quam fervaverat , lacrymis votifque omnibus
profecuti funt , asterna in laude verfantur : Plancio , quod me ,
vel vi pulfum, vel ratione cedentem, receperit, juverit, cuflo-
dierit ; his, et fenatui, populoque Romano, ut haberent quod
reducerent, confervarit; honori hanc fidem, mifericordiam, vir-
tutem, fuiffe miraris ?
XI. Vitia mehercule res hae Cn. Plancii, de quibus dixi, te-
gere potuerunt j ne tu in ea vita, de qua jam dicam, tot et
tanta adjumenta huic honori fuiffe mirere. Hic efl enim , qui ,
adolefcentulus cum A. Torquato profedus in Africam, fic ab
illo graviffimo et fand:iflimo , atque omni laude et honore dig-
nifnino, viro diledtus efl, ut et contubernii neceflitudo, et ado-
lefcentuli modefliflimi pudor, poflulabat. Quod, li adeffet, non
minus ille declararet, quam hic illius frater patrueHs, et focer,
T. Torquatus, ilU omni virtute et laude par : qui eft quidem
cum illo maximis vincuHs et propinquitatis et afHnitatis con-
jundtus ; fed ita magni amoris, ut iHse necefHtudinis caufas leves
effe videantur. Fuit in Creta poflea contubernaHs Saturnini,
propinqui fui, miles hujus Q^MetelH: quibus cum fuerit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 449/623
PRO CN. PLANCIO. 443
probatlffiinus, hodieque fit, omnibus eile fe probatum debet
fperare. In ea provincia legatus fuit C. Sacerdos, qua virtute,
qua conflantia vir ? L. Flaccus, qui homo, qui civis ? qua-
lem hunc putent, affiduitate teftimonioque declarant. In Ma-cedonia tribunus militum fuit : in eadem provincia poftea quaef-
tor. Primum Macedonia fic eum diligit, ut indicant hi prin-
cipes civitatum fuarum : qui , cum miffi fint ob aliam caufam ,
tamen hujus repentino periculo commoti huic affident , pro
hoc laborant ; huic fi praBfto fuerint , gratius fe civitatibus fuis
fadturos putant, quam fi legationem et mandata fua confece-
rint. L. vero Apuleius hunc tanti facit , ut morem illum ma-
jorum , qui prsefcribit , in parentum loco quaeftoribus fuis prae-
tores effQ oportere , officiis benevolentiaque fuperarit. Tribunus
plebis fuit non fortaffe tam vehemens, quam ifti, quos tu jure
iaudas ; fed certe talis , quales fi omnes femper fuilTent , nun*
quam defideratus vehemens effet tribunus.
XII. Omitto illa, quse fi minus in fcena funt, at certe, cumfunt prolata , laudantur ; ut vivat cum fuis : primum cum pa-
rente, ( nam meo judicio pietas fundamentum efl omnium vir-
tutum) quem veretur ut Deum, (neque enim multo fecus parens
liberis) amat vero ut fodalem , ut fratrem , ut aequalem. Quid
dicam cum patruo ? cum affinibus ? cum propinquis ? cum hoc
Cn. Saturnino, ornatiffimo viro ? cujus quantum honoris hujus
cupiditatem fuiffe creditis , cum videatis lucftus focietatem ?
Quid de me dicam ? qui mihi in hujus periculo reus effe vi-
deor ? Quid de his tot viris talibus , quos videtis vefle mutata ?
Atqui haec funt indicia folida , Judices , et expreffa ; haec figna
probitatis , non fucata forenfi fpecie , fed domeflicis inufla no-
tis veritatis. Facilis eft illa occarfatio et blanditia popularis
afpicitur, non attrediatur : procul apparet ; non excutitur, non
in manus fumitur.
Omnibus igitur rebus ornatum hominem, tam externis, quamdomeflicis ; nonnulHs rebus inferiorem, quam te, generis et no-
minis dico ; fuperiorem aUis, municipum, vicinqrum, focietatum
K k k 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 450/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 451/623
PRO CN. PLANCIO. 445
Afperius , Inquit , locutus eft aliquid aliquando. Immo for-
talTe liberius. At id ipfum , inquit, non eft ferendum. Ergo
hi ferendi funt, qui queruntur, libertatem equitis Romani fe
ferre non pofTe ? Ubinam ille mos ? ubi illa asquitas juris ? ubiillla antiqua libertas , quse malis oppreffa civilibus extollere jam
caput, et aliquando recreata fe erigere, debebat ? Equitum ego
Romanorum etiam in homines nobiliffimos maledida, pubh-
canorum in Q^ Scaevolam, virum omnibus ingenio, juftitia,
integritate pra^llantem, afpere, et ferociter^ et Hbere didla com-
memorem ?
XIV. Confuh P. Naficae praeco Granius, medlo In foro, cumille, edldto juftitio, domum defcendens rogaffet Granium, quid
triilis effet; an quod audiones effent ? immo vero, inquit, quodlegiones. Idem tribuno plebis, potentiffimo homini, M. Dru-
fo , fed multa In rempublicam molienti , cum ille eum falutaf-
fet , ut fit , dixiffietque , Quid agis , Grani ? refpondit , Immovero, tu, Drufe, quid agis ? IUe L. Craffi, ille M. Antonii, vo-
luntatem afperioribus facetiis fsepe perftrlnxit Impune : nunc
ufque eo opprelTa veftra arrogantia civitas eft, ut, quse fuit oHmpraiconi in ridendo , nunc equiti Romano in plorando , non fit
conceffia libertas.
QuiE enlm unquam fuit Planclo vox contumellae potlus
quam doloris ? Quid efl autem unquam queftus , nili cum a fo-
clis , et a fe, injuriam propulfaret ? Cum fenatus impediretur ,
quo mlnus, id quod hoflibus femper erat tributum, refponfum
equitibus Romanis redderetur ; omnibus illa injurla dolorl pub-
licanis fuit , fed eum ipfum dolorem hlc tulit paulo apertius.
Communis ille fenfus In aliis fortalTe l^tuit ; hic, quod cum ca:-
terls anlmo fentlebat, id magis, quam cseterl, et vultu promp-
tum habuit, et hngua.
Quanquam, Judices, ( agnofco enim ex me) permulta In
Plancium, quae ab eo nunquam dida funt, conferuntur, Egoquia dico aUquid aHquando , non ftudio addu(fi:us , fed con ten-
tione dicendi, aut laceffitus ; et quia, ut fit in multis, exlt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 452/623
446 O R A T I O
aliquando allquld, fi non perfacetum, attamen fortafle non ruf-
ticum : quod quifque dixit , me id dixifie dicunt. Ego autem ,
fi quid eft, quod mihi fcitnm efle videatur, et homine ingenuo
dignum atque do<5to, tion afpernor : ftomachor vero, cum alio-
rum non me digna in me conferuntur. Nam , quod primus
fcivit legem de publicanis, tum, cum vir ampliffimus conful id
illi ordini per populum dedit, quod per fenatum, fi licuiffet,
dediffet : fi in eo crimen eft, quia fuffragium tulit ; quis non.
tulit pubhcanus ? Si , quia primus fcivit ; utrum id fortis effo
vis, an ejus, qui illam legem ferebat ? Si fortis ; nullum crimen
eft in cafu : ii confulis ; fplendor etiam Plancii, hunc a fummoviro principem ordinis judicatum.
XV. Sed aliquando veniamus ad caufam. In qua tu nomine
legis Liciniae, quieeft de fodalitiis, omnes ambitus leges com-plexus es : neque enim quidquam ahud in hac lege , nili editi-
tios judices , es fecutus. Quod genus judiciorum fi efl asquum
nulla in re, nifi hac tribuaria ^ non intelligo, quamobrem fenatus
hoc uno in genere tribus edi voluerit ab accufatore, neque ean-
dem editionem tranflulerit in csteras caufas : de ipfo denique
ambitu, de rejedioae fieri voluerit judicium alternorum ; cum-que nuUum geaus acerbitatis prstermitteret , hoc tamen unum
prstereundum putarit.Quid ? hujus rei obfcura caufa efl ? an et agitata, cum ifta
Ln fenatu res agebatur , et difputata heflerno die copiofius a Q^Hortenfio ? cui tum efl fenatus aflenfus. Hoc igitur fenfimus
cujufcunque tribus largitor effet, et per confenfionem magiflra-
tuum, qux honefte fodahtas nominaretur, quam quifque tribum
turpi largltione corrumperet , eum maxime iis homlnibus , qui
ejus tribus effent, effe notum. Ita putavit fenatus, cum reo tri-
bus ederentur eae , quas is largitione devinftas haberet , eofdem
fore teftes etjudices. Acerbum omniiio genus judicii : fed ta-
men, fi vel fua, vel ea, qus maxime effet cuique conjuncfta, tri-
bus ede-retur, vix recufandum.
XVI. Tu autem, Laterenfis, quas tribus edldifti? Terentlnam,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 453/623
PRO CN. PLANCIO. 447
credo. Fult id aDquum, et certe expedatum eft, et fuit dlgnumconftantia tua : cujus tu tribus venditorem, et corruptorem, et
fequeftrem , Plancium fuiile clamitas ; eam tribum profeclo
feveriffimorum prasfertim hominum et graviffimorum, edere de-
buiflii. At Voltiniam : libet enim tibi nefcio quid etiam de illa
tribu criminari : hanc igitur ipfam cur non edidiili ? Quid Plan-
cio cum Lemonia l quid cum Veientina ? quid cum Cruftumi-
na ? nam Metiam, non qu£ judicaret, fed qus rejiceretur, efle
voluifti. Dubitatis igitur, Judices, quin vos M. Laterenfis fuo
judicio, non ad fententiam legis, fed ad fuam fpem aliquam,
de civitate delegerit ? Dubitatis, quin, eas tribus, in quibus mag-
nas neceffitudines habet Plancius, cum ille non ediderit, judica-
rit officiis ah hoc obfervatas, non largitione ? Quid enim poteft
dicere, cur ifta editio non fummam habeat acerbitatem, remor
ta ratione illa, quam in decernendo fecuti fumus ?
Tu deligas ex omni populo aut amicos tuos, aut inimicos
meos, aut denique eos, quos inexorabiles, quos inhumanos^
quos crudeles exiftimes ? Tu , me ignaro , nec-opinante , in-
fcio, notes et tuos et tuorum necelTarios,. vel inimicos meosj^
vel etiam defenforum meorum ? eodemque adjungas , quos na-
tura putes afperos , atque omnibus iniquos ? deinde efFundas
repente , ut ante confeffum eorum judicum videam , quam po-
tuerim, qui effent futuri, fufpicari ? apud eofque me, ne quin-
que quidem rejeclis, quod in proximo reo de confihi fenten^
tia conflitutum eft , cogas caufam de fortunis omnibus dicere ?
Noa enim, fi aut Plancius ita vixit, ut offenderct fciens nci-
minem, aut tu ita errafli, ut eos ederes imprudens, ut nos,
invito te, tamen ad judices, non ad carnifices, veniremus, id-
circo ifla editio per fe non acerba efl.
XVIL An vero nuper clarifhmi civesnomen editijudicis nontulerunt, cum ex cxxv judicibus, principibus equeflris prdinis,
quinque et lxx reus rejiceret, quinquaginta referret, omniaque
potius permifcuerunt, quam ei legi conditionique parerent : ncs
neque ex deledis judicibus, fed ex omni populo, neque editos ad
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 454/623
448 O R A T I O
rejiciendum, fed ab accufatore conftitutos, judices ita feremus,
ut neminem rejiciamus ? Neque ego nunc lcgis iniquitatem
queror , fed facflum tuum a fententia legis doceo difcrepare : et
illud acerbum judicium , fi , quemadmodum fenatus cenfuit
populufque juffit, ita feciffes, ut in hunc et fuam et ab hoc
obfervatas tribus ederes -, non modo non quererer, led hunc,
judicibus editis, qui teftes iidem e(ie polTent, abfolutum pu-
tarem : neque nunc multo fecus exiftimo. Cum enim has tribus
cdidifti, ignotis te judicibus uti malle, quam notis, indicavifti
fugifli fententiam legis j sequitatem omnem rejecifli ; in tene-
bris, quam in luce, caufam verfari maluiili.
Voltinia tribus ab hoc corrupta : Terentinam habuerat vena«
icm. Quid diceret apud Vohinienfes , aut tribules fuos , judi-ces ? immo vero tu quid diceres ? quem judicem ex ilHs aut ta-
citum teilem haberes, aut vero etiam excitares ? Etenim, fi reus
tribus ederet , Vohiniam fortaffe Plancius , propter vicinitatem
ac neceffitudinem fuam, non edidiffet. Et, fi quasfitor edendus
fuiffet, quem tandem potius, quam hunc C. Alfium, quemhabet, cui notiffimus effe debet, vicinum, tribulem, gravifii-
mum hominem juftifiimumque, edidiffet ? cujus quidem asqui-
tas, et meai fimiUs voluntas erga Cn. Plancii falutem, quam ille
-fme ulla cupiditatis fufpicione prae fe fert , facile declarat , nonfuiffe fugiendos tribules huic judices , cui qusefitorem tribulem
exoptandum fuifle videatis.
XVIII. Neque ego nunc confilium reprehendo tuum , quod
non eas tribus, quibus hic maxime notus erat, edideris, fed a te
cloceo confihum non fervatum fenatus. Etenim quis te tum au-
•diret illorum ? aut quid diceres ? Sequeflremne Plancium ? re-
fpuerent aures, nemo agnofceret, repudiaretur. An gratiofum ?
ilU hbenter audirent : nos non timide confiteremur. NoH enim
putare, Laterenfis, legibus iflis, quas fenatus de ambitu fancire
voluerit, ideffead:um, ut fuffragatio, ut obfervantia, ut gra-
tia tolleretur : femper fuerunt boni viri, qui apud tribules fuos
•gratiofi effe vellent.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 455/623
P R O C N. P L A N C I O. 449
Neque vero tam duriis m plebem nofler ordo fuit , ut eamcoli noflra modica liberalitate noluerit : neque hoc liberis nof-
tris interdicendum eft , ne obfervent tribules fuos , ne diligant
ne reficere neceflariis fuis fuam tribum poffint, ne par ab iis
munus in fua petitione refped:ent : haec enim plena funt of~
ficii, plena obfervantias, plena etiam antiquitatis. Iflo in genere
et fuimus ipfi , cum ambitionis noftrae tempora poftulabant , et
clariffimos viros elTe vidimus, et hodie cffe videmus, quamplu-
rimos gratiofos. Decuriatio tribulium, defcriptio populi, fufFra-
gia largitione devin^fta, feveritatem fenatus, et bonorum om-nium vim ac dolorem, excitarunt. Hsec doce, haec profer, huc
incumbe , Laterenfis , decuriaffe Plancium , confcripfifiie , fe-
queflrem fuiffe, pronuntiafiTe, divififfe ; tum mirabor, te iis ar-
mis uti , quas tibi lex dabat , noluifTe : tribuUbus enim judici-
bus, non modo feveritatem illorum, fi ifla vera funt, fed ne
vultus quidem, ferre pofTemus. Hanc tu rationem cum fugerisj,
cumque eos judices habere nolueris , quorum in hujus deli(flo
cum fcientia certiffima, tum dolor graviffimus, effe debuerit ;
quid apud hos dices, qui abs te taciti requirunt, cur hoc fibi
oneris impofueris , cur fe potiffimum delegeris , cur denique fe
divinare malueris, quam eos, qui fcirent, judicare ?
XIX. Ego Plancium , Laterenfis , et ipfum gratiofum efTe
dico, et habuifTe in petitione multos cupidos fui gratiofos : quos
tu fi fodales vocas -, officiofam amicitiam nomine inquinas cri-
minofo. Sin, quia gratiofi funt, accufandos putas ; noli mirarf,
te id , quod tua dignitas poflularit , repudiandis gratioforum
amicitiis non effe affecutum. Jam -Ut ego doceo gratiofum efle
tribuHbus Plancium, quod multis benigne fecerit, pro mul-
tis fpoponderit , in operas plurimos patris au^Soritate et gratia
miferit ; quod denique omnibus officiis per fe, per patrem, permajores fuos, totam Atinatem praefedluram comprehenderit : fic
tu doce fequeflrem fuifi^e, largitum efTe, confcripfifTe, tribu-
les decuriavifi^e. Quod fi non potes ; noli toUere ex ordine
hoftro liberaiitatem , noli maleficium putare efle gratiam , noli
ToM. V. L 1 1
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 456/623
450 O R A T I O
obfervantiam fanclre poena. Itaque hasfitantem te in hoc fodall-
tiorum tribuario crimine ad communem ambitus caufam contu-
lifti , in qua defmamus ahquando, fi videtur, vulgari et perva-
gata declamatione contendere. Sic enim tecum ago.
Quam tibi commodum eft, unam tribum deUge tu : doce
id, quod debes, per quem fequeflrem, quo divifore, corrupta
fit : ego , fi id facere non potueris , quod , ut opinio mea fert y
ne incipies quidem , per quem tulerit , docebo. Eftne haec vera
contentio ? placetne fic agi ? Non poiTum magis pedem conferre,
ut aiunt , aut propius accedere. Quid taces ? quid diffimulas ?
quid tergiverfaris ? Etiam atque etiam infto atque urgeo, infec-
tor, pofco, atque adeo flagito, crimen. Quamcunque tribumj,
inquam, delegeris,quam
tulerit Plancius, tu oftendito, li po-
teris , vitium ; ego , qua ratione tulerit , docebo : nec erit haec
alla ratio Plancio, ac Laterenfi. Nara, ut quas tribus tu tulifti,
£i jam ex te requlram, poflis, quorum ftudio tuleris, explicare
iic ego hoc contendo, me tibi ipfi adverfario, cujufcunque tribus.
rationem popofceris, redditurum.
XX. Sed cur ego flc ago ? quafl non comitils jam fuperlori-.
bus fit Plancius defignatus aediUs. Quas comitla primum habere
ccepit conful , cum omnibus in rebus fumma audoritate , tum
harum ipfarum legum ambitus audlor : deinde habere coepit
fubito, prffiter opinionem omnium ; ut ne, fi cogitaflfet quidem
quifpiam larglri, daretur fpatium comparandi. Vocatae tribus t
latum fuflragium : defcriptaBj, renuntlatae. Longe plurimum va-
luit Plancius : nulla largitionis nec fult, nec efl"e potuit, fufpi-
cio. An tandem una centuria praerogativa tantum habet audo-
ritatis, ut nemo unquam prior eam tulerit, quin renuntiatus
fit : tu aut hls ipfls comitiis confularibus, aut certe in illum an-
num, aedilem Plancium fa£lum miraris, in quo non exigua pars
populi, fed univerfus populus, voluntatem fuam declararit ? cu-
jus in honore non unius tribus pars , fed comitia tota comitii&
fuerint prasrogata ?
Quo quidem tempore fi id, Laterenfis, facere voluiflfes, aut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 457/623
PRO CN. PLANCIO. 451
n gravitatis efle putafTes tuae , quod multi nobiles faepe fe-
cerunt, ut, cum minus valuiflent fuiFragiis, quam putaflent,
poftea, prolatis comitiis, profternerent fe, et populo Romanofradto animo atque humili fupplicarent ; non dubito, quin om-nis ad te converfura fe fuerit multitudo : nunquam enim nobi-
litas, integra praefertim atque innocens, a populo Romano fup-
plex repudiata fuit. Sed , fi tibi gravitas tua , et magnitudo
animi, pluris fuit, ficut effe debuit, quam asdilitas ; noli, cumhabeas id, quod malueris, defiderare id, quod minoris puta-
ris. Equidem primum, ut honore dignus eflem, maxime femper
laboravi : fecundo, ut exiflimarer : tertium mihi fuit illud, quod
plerifque primum efl, ipfe honos : qui iis denique debet effe
jucundus, quorum dignitati populus Romanus teflimonium, non
beneficium ambitioni, dedit.
XXI. Quaeris etiam, Laterenfis, quid imaginibus tuis, quid
ornatiflimo atque optimo viro, patri tuo, refpondeas mortuo.
Noli ifta meditari : atque illud cave potius, ne tua ifla querela,
dolorque nimius, ab iUis fapientifHmis viris reprehendatur. Vi-
dit enim pater tuus , Appium Claudium , nobihfTimum homi-
nem, vivo patre fuo, potentifHmo et clarifiimo cive, C. Clau-
dio, aedilem non eflc fadlum, et eundem fine repulfa fadumeffe confulem : vidit, hominem fibi maxime conjundum, egre-
gium virum, L. Volcatium ; vidit, M. Pifonem, in ifla aedili-
tate oifenfiuncula accepta, fummos a populo Romano effe hono-
res adeptos. Avus vero tuus et P. Naficas tibi aedihtiam pras-
dicaret repulfam, quo cive neminem ego flatuo in hac repub-
lica fortiorem ; et C. Marii, qui, duabus aedihtatis acceptis re-f
pulfis, fepties conful efl fa(ftus j et L. Casfaris, Cn. 0(ftavii,
M. TuUii, quos omnes fcimus, asdilitate praeteritos, confules
effe fados.Sed quid ego aedilitias repulfas colHgo ? quae faspe ejufmodi
habitae funt, ut iis , qui prseteriti effent, benigne a populo fac-
tum videretur. Tribunus mihtum L. Philippus, fumma nobili-
tate et eloquentia ; quaeflor C. Caelius, clarifTmius ac fortiffimus.
L 1 1 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 458/623
452 O R A T I O
adolefcens ; tribuni plebis P. Rutilius Rufus , C. Fimbrla
C. Caffius, Cn. Oreftes, fadi non funt : quos tamen omnes
confules fadtos fcimus effe. Quse tibi ultro pater et majores
tui non confolandi tui gratia dicerent , neque vero quo te libe-
rent aliqua culpa , quam tu vereris , ne a te fufcepta videatur ;
fed, ut te ad curfum iftum tenendum, quem a prima aetate fuf-
cepifti, cohortentur. Nihil eft enim, mihi crede, Laterenfis,
de te detradtum : detradtum dico ? fi mehercules vere, quod
accidit, interpretari velis, eft aliquid etiam de virtute fignifi-
catum tua.
XXII. Noli enlm exlftlmare, non magnum quendam motumfuilfe ilHus petitionis tuse , de qua ne ahquid jurares , deftitifti.
Denuntiafti, homo adolefcens, quid de fumma reipublicas fenti-
res : fortius tu quidem, quam nonnulli defundli honoribus, fed
apertius, quam vel ambitionis, vel aetatis tuae, ratio poftulabat.
Quamobrem in difTentiente populo noH putare nuHos fuilfe,
quorum animos tuus iUe fortis animus ofFenderet : qui te incau-
tum fortaffe nunc tuo loco demovere potuerunt , providentem
ante, et praecaventem, nunquam certe movebunt.
An te IHa argumenta duxerunt ? Dubitabitis , Inqult , quin
coitio fada fit , cum tribus plerafque cum Plotlo tulerit Plan-
cius ? An una fieri potuerunt , fi una tribus non tuHffent ? AtnonnuHas pundis pene totidem. Quippe cum fadi jam prope
fuperioribus comitiis, declaratique, venifi^ent. Quanquam ne id
quidem fufpicionem coitionis habuerit -, neque enim unquammajores noftri fortitionem conflituifTent «dlHtiam , nifi vlderent
accidere poffe, ut competitores pares fuffragiis efi^ent.
Et ais , prioribus comitiis Anienfem a Plotio , Terentinam a
Plancio, tibi effe conceffam ; nunc ab utroque eas avulfas, ne in
anguftum venirent. Quam convenit , nondum cognita popuU
voluntate, hos, quosjam tum conjundtos fuiffe dicis, jadturam
fuarum tribuum, quo vos adjuvaremini, feciffe ; eofdem, cumjam effent experti, quid valerent, reftridos et tenaces fuiffe ?
Etenim verebantur, credo, anguftias : quafi res in contentionem.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 459/623
PRO CN. PLANCIO. 453
aut in difcrimen aliquod , polTet venire. Sed tamen tu an Plo-
tium, virum ornatiffimum, in idem crimen vocandum judicas ?
an dicis, eum te arripuifTe, a quo non fis rogatus ? Nam, quod
queftus es, plures te teftes habere de Voltinia, quam quot in ea
tribu pundla tuleris ; indicas , aut eos teftes te adducere , qui
quia nummos acceperint, te praeterierint ; aut, te ne gratuita
quidem eorum fuffragia tulilTe,
XXIII. lUud vero crimen de nummis, quos in circo Flami-
nio deprehenfos efle dixifti, caluit re recenti ; nunc in caufa re-
frixit : neque enim, qui illi nummi fuerint, nec, quae tribus,
nec, qui divifor, oftenderis. Atque is quidem edudlus ad confu-
les, qui tum in crimen vocabatur, fe inique a tuis jadlatum gra-
viter querebatur : qui, fi erat divifor, prasfertim ejus, quem tu
habebas reum, cur abs te reus non eft fadlus? cur non ejus dam-
natione aliquid ad hoc judicium praejudicii comparafli ? Sed ne-
que tu habes hasc, neque eis confidis : aha re ratio, alia cogita-
tio, ad fpem hujus opprimendi excitavit. Magnse funt in te opes:
late patet gratia : multi amici, multi cupidi tui, muhi fautores
laudis tu£ : multi huic invident : muhis etiam pater , optimus
vir, nimium retinens equeflris juris et libertatis videtur : muki
etiam communes inimici reorum omnium:
qui ita femper tefli-
monium de ambitu dicunt , quafi aut moveant animos judicum
fuis teftimoniis, aut gratum populo Romano fit, aut ab eo faci-
lius ob eam caufam dignitatem, quam volunt, confequantur.
Quibufcum me, Judices, pugnantem meo more priflino non
videbitis : non quo mihi fas fit quidquam defugere, quod falus
Plancii poftulet : fed quia neque necefie efl, me id perfequi vo-
ce, quod vos mente videatis i et quod ita de me meriti funt
ilH ipfi, quos ego teftes video paratos, ut eorum reprehenfio-
nem vos veftras prudentias afTumere, meae modeftise remittere,
debeatis. IUud unum vos magnopere oro atque obfecro, Judices,
cum hujus, quem defendo, tum communis periculi caufa, ne
hdtis auditionibus, ne difleminato difperfoque fermoni, fortunas
mnocentium fubjiciendas putetis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 460/623
454 O R A T I O
Multi amici accufatoris , nonnulli etiam noflri iniqui , multi
communes obtred:atores, atque omnium invidi, multa finxe-
runt. Nihil eft autem tam volucre, quam maledictum ; nihil fa-
ciHus emittitur, nihil citius excipitur, nihil latius diffipatur.
Neque ego, fi fontem maledidti reperietis, ut aut negligatis,
aut diffimuletis , unquam poftulabo : fed , fi quid fine capite
manabit, aut fi quid erit ejufmodi, ut non extet audtor, qui
audierit -, aut ita negligens vobis effe videbitur, ut, unde audie-
rit, oblitus fit ; aut ita levem habebit au(florem, ut memoriadignum non putarit : hujus illa vox vulgaris, audivi, ne quid reo
innocenti noceat, oramus.
XXIV. Sed venio jam ad L. Caffium, familiarem meum, cu-
jus ex oratione ne illum quidem Juventium tecum expoflulavi :-
quem ille, omni et virtute et humanitate ornatus adolefcens, pri-
mum de plebe a^dilem curulem fad:um effe dixit. In quo, Caffi,
fi ita tibi refpondeam , nefciffe id populum Romanum , neque
fuiffie qui id nobis narraret, praefertim mortuo Longino ; non, ut
opinor, admirere, cum ego ipfe, non abhorrens a fludio antiqui-
tatis , me hic id ex te primum audiffe confitear. Et , quoniam
tua fuit perelegans ac perfubtihs oratio , digna equitis Romanivel fludio , vel pudore j quoniamque fic ab his es auditus , ut
magnus honos et ingenio et humanitati tuae tribueretur: refpon-debo ad ea , quae dixifti ; quae pleraque de ipfo me fuerunt : in
quibus ipfi aculei, fi quos habuifli in me reprehendendo, tamen
mihi non ingrati acciderunt.
Quaefifli, utrum mihi putarem, equitis Romani fiHo, faciliof
rem fuiffe ad adipifcendos honores viam, an futuram effe filio
meo, qui elfet famiha confulari. Ego vero, quanquam illi omnia
malo, quam mihi ; tamen illi honorum aditus nunquam facilio-
res optavi , quam mihi fuerunt. Quin etiam , ne forte ille fibi
me potius peperiffe jam honores, quam iter demonflrafre adipif-
cendorum, putet; ha;c iUi fo leo prascipere, quanquam ad praecep-
ta stas non eft gnati , quas ille a Jove ortus fuis praecipit fihis
Vigilandum ejl femper : multce injidice Junt bonis^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 461/623
PRO CN. PLANCIO. 455
Noftls caetera
Non fe id quod midti invideant —Qu^ fcripfit gravis ille et ingeniofus poeta : fcripfit, non ut
illos regios pueros, qui jam nufquam erant, fed ut nos, et nof-
tros liberos, ad laborem et laudem excitaret. Quaeris, quid po-
tuerit amplius affequi Plancius, fi Cn. Scipionis fuilTet filius.
Magis asdilis lieri non potuilTet ; fed hoc praftare , quod ei mi-
nus invideretur. Etenim honorum gradus fummis hominibus et
infimis funt pare& ; glorise difpares.
XXV. Quis noftrum fe dicit M'.Curio, quis C.Fabricio, quls
P. Duellio, parem ? quis Atilio Calatino ? quis Cn. et P. Sci-
pionibus ? quis Africano, Marcello,Maximo
?
Tamen eofdemfumus honorum gradus, quos illi, aifecuti. Eft enim in virtute
multis afcenfus j ut is gloria maxime excellat, qui virtute plu-
rimum praeftet. Honorum populi finis efl confulatus; quem ma-giflratum jam odingenti fere confecuti funt : horum, fi diligen-
ter quseras, vix decimam partem reperias gloria dignam. Sed
nemo unquam fic egit , ut tu : Cur ifle fit eonful ? quid potuit
amplius, fi L. Brutus effet, qui civitatem dominatu regio 11-
beravit ? Honore nihil amplius, laude multum. Sic igitur Plan-
cius nihilominus quaeflor eft fa(ftus, et tribunus plebis, et aedi-
lis , quam fi effet fummo loco natus : fed hsec , pari loco orti
funt innumerabiles ahi confecuti.
Profers triumphos Tib. Gracchi et C. Mariii et quaeris, quid
fimile in Plancio. Quafi vero ifli, quos commemoras, propterea
rnagis laude fuerint digni, quod triumpharunt, et non, quia
commlfli funt iis magiftratus, in quibus re bene gefta triumpha-
rent. Rogas, quae caftra viderit : qui et miles in Creta, Metello
hoc imperatore, et tribunus in Macedonia mihtum fuerit, et
quasflor tantum ex re mlHtari detraxerit temporis , quantum in
me cuflodiendum transferre maluerit.
Quaeris, num difertus ? Immo, id quod fecundum eft, ne
fibi quidem videtur. Num jurisconfultus ? Quafi quifquam fit
qui fibi hunc falfum de jure refpondifTe dicat, Omnes enim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 462/623
456 O R A T I O
ifliurmodi artes in iis reprehenduntur, qui, cum profefii fuerint,
fatisfacere non poffunt ; non in iis, qui abfuiffe ab his fludiis
confitentur. Virtus , probitas , integritas in candidato , non
linguae volubilitas, non ars, non fcientia, requiri folet.
Utnos in
mancipiis parandis, quamvis frugi hominem fi pro fabro aut pro
textore emimus, ferre molefle folemus, fi eas artes, quas in
emendo fecuti fumus, forte nefciverit; fm autem emimus, quem
vilHcum imponeremus , quem pecori praeficeremus , nihil in eo
nifi frugahtatem, laborem, vigilantiam, efle curamus : fic po-
pulus Romanus deHgit magiflratus, quafi reipubHcai vilHcos :
in quibus fi qua prasterea efl ars, facile patitur j fin minus, vir-
tute eorum et innocentia contentus efl. Quotus enim quifque
difertus ? quotus quifque juris peritus eft ? ut eos numeres, quivolunt efTe. Quod fi prseterea honore dignus nemo, quidnam
tot optimis et ornatiflimis civibus efl futurum ?
XXVI. Jubes Plancium de vitiis Laterenfis dlcere. Nihil po-
tefl, nifi eum nimis in fe iracundum putabis fuiffe. Idem efFers
Laterenfem laudibus. Facile patior , id te agere muhis verbis
quod ad judicium non pertineat ; et id te accufantem tamdiu
dicere , quod ego defenfor fine periculo poflim confiteri. Atqui
non modo confiteor fumma in Laterenfe ornamenta effe ; fed te
etiam reprehendo, quod ea non enumeres, aHa quaedam inania et
levia conquiras. Praenefle feciffe ludos. Quid ? aHi quasflores
nonne fecerunt ? Cyrenis Hberalem in pubHcanos, juflum in fo-
cios, fuiffe. Quis negat ? fed ita muUa Romse geruntur, ut vix
ea, quae fiunt in provinciis, audiantur.
Non vereor, ne mihi ahquid, Judices, videar arrogaffe, fi de
quaflura mea dixero. Quamvis enim iHa floruerit , tamen eumme poftea fuifife in maximis rebus arbitror, ut non ita mihi
multum fit ex quasflurae laude repetendum : fed tamen non ve-
reor, ne quis audeat dicere, uHius in SiciHa quasfturam aut gra-
tiorem aut clariorem fuiffe. Vere mehercules hoc dicam : fic
tum exiflimabam, nihil homines aHud Romas, nifi de quaeflura
mea , loqui. Frumenti in fumma caritate maximum numerum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 463/623
PRO CN. PLANCIO. 457
inireram : negotlatoribus comls , mercatoribus juflus , munici-
pibus liberalis, fociis abflinens, omnibus eram vifus in omni
officio diligentiflimus. Excogltati quidam erant a Siculis ho-
nores inauditi.
Itaque hac fpe decedebam , ut mihi populum Romanumultro omnia delaturum putarem. At ego , cum cafu diebus iis,
itineris faciendi caufa , decedens e provincia , Puteolos forte
venllTem, cum plurimi et lautiffimi folent efle in iis locis ; con-
cidi pene, Judices, cum ex me quidam quaefilTet, quo die RomacxiiTem , et num quid in ea effet novi. Cui cum refpondilTem ,
me a provincia decedere ; Etiam mehercules, inquit, ut opinor,
ex Africa.
XXVII. Huic ego jam ftomachans faftidiofe, Immo ex Sici-
lia, inquam. Tum quidam , quafi qui omnia fciret, Quid ? tu
nefcis, inquit, hunc Syraculis qusftorem fuifTe ? Quid multa ?
defliti flomachari , et me unum ex iis feci , qui ad aquas venif-
fent. Sed ea res, Judices, haud fcio an pliis mihi profuerit,
quam fi mihi tum effent omnes congratulati. Nam, pofleaquam
ienfi , populum Romanum aures hebetiores , oculos acres atque
acutos, habere ; deftiti, quid de me audituri effent homines,
cogitare : feci, ut poflea quotidie me priefentem viderent : habi-tavi in ocuHs : preffi forum : neminem a congrefTu meo neque
janitor meus , neque fomnus , abflerruit. Ecquid ego dicam de
occupatis meis temporibus, cui fuerit ne otium quidem un-
quam otiofum ? Nam , quas tu commemoras , Caffi , legere te
folere orationes, cum otiofus fis, has ego fcripii ludis et feriis
ne omnino unquam effem otiofus. Etenim M. Catonis illud,
quod in principio fcripfit Originum fuarum, femper magnifi-
cum et prasclarum putavi, Clarorim 'uirorum , atque magnorum
non minus otii, quam negotii, rationem extare oportere. Ita, fi
quam habeo laudem , quas quanta fit nefcio , parta Romse eft
qusefita in foro : meaque privata confiHa pubHci quoque cafus
comprobaverunt , ut etiam fumma refpubHca mihi domi fuerit
gerenda, et urbs in urbe fervanda.
ToM. V. M m m
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 464/623
458 O R A T I O
Eadem igltur, Cafli, via munlta Laterenfi eft, idem virtutls
curfus ad gloriam : hoc facilior fortafle, quod ego huc a meortus, et per me nixus, afcendi ; iftius egregia virtus adjuva-
t)itur commendationemajorum. Sed , ut
redeam ad Plancium ,
nunquam ex urbe abfuit, nili forte, lege, neceffitate. Non va-
luit rebus iifdem, quibus fortafle nonnulli ; at valuit affiduitate,
at valuit obfervandis amicis , valuit UberaHtate : fuit in ocuHs :
petivit : ea eft ufus ratione, qua, minima invidia, novi homines
plurimi eofdem honores confecuti funt.
XXVIII. Nam, quod ais, Caffi, non plus me Plancio debere,
quam bonis omnibus, quod iis a^que mea falus cara fuerit ; ego
me debere bonis omnibus fateor. Sed etiam hi , quibus ego de-
beo, boni viri et cives, Eedihtiis comitiis, aliquid meo fe nominedebere Plancio dicebant. Verum fac me muhis debere, et in iis
Plancio : utrum igitur me conturbare oportet ; an ceeteris, cumcujufque dies venerit, hoc nomen, quod urget, nunc, cum peti-
tur, diflblvere ? Quanquam diffimihs eft pecuniae debitio, et gra-
tiae. Nam , qui pecuniam diffolvit , ftatim non habet id , quod
reddidit; qui autem debet, aes retinet ahenum: gratiam autem, et
qui refert, habet ; et, qui habet, in eo ipfo quod habet, refert.
Neque ego nunc Plancio defmam debere, fi hoc folvero; nec mi-
jius ei redderem voluntate ipfa, 11 hoc moleftias non accidiffet.
QuiEris a me , Caffi , quid pro fratre meo , qui mihi eft ca-
riffimus , quid pro meis hberis , quibus nihil potefl effe jucun-
dius , amphus , quam pro Plancio facio , facere poffim ; nec
vides , iflorum ipforum caritate ad hujus falutem defendendam
inaxime flimulari me, atque excitari. Nam neque ilhs hujus
falute , a quo meam fciunt effe defenfam , quidquam efl opta-
tius i et ego ipfe nunquam illos afpicio , quin per hunc me his
confervatum effe meminerim, hujufque meriti in me recorder.
Opimium damnatum effe commemoras , fervatorem ipfum
reipubhcas : Cahdium adjungis, cujus lege Q^Metellus in civi-
tatem fit reftitutus : reprehendis meas pro Plancio preces, quod
nec Opimius fuo nomine hberatus fit, nec (^MetelU Cahdius.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 465/623
PRO CN. PLANCIO. 459
XXIX. De Calidio tibi tantum refpondeo, quod ipfe vidi :
Q^Metellum Pium, confulem, praetoriis comitiis, petente Q^Calidio, populo Romano fupplicafle, cum quidem non dubitaret,
et conful, et homo nobiliffimus, patronum illum efle fuum,
et familize fuas nobiliffimae, dicere. Quo loco quasro ex te, numid in judicio Calidii putes , quod ego in Plancii facio, aut Me-tellum Pium, fi Romas effe potuiflet, aut patrem ejus, fi vixif-
fet, non fuiffe fadturum. Nam Opimii quidem calamitas utinam
ex hominum memoria poffiet evelli ! Vulnus illud reipublicae,
dedecus hujus imperii, turpitudo populi Romani, non judicium,
putandum eft. Quam enim illi judices, fi judices, et non parri-
cidas patrise, nominandi funt, graviorem potuerunt reipublicae
infligere fecurim, quam, cum illum e civitate ejecerunt, qui
praetor finitimo, conful domeflico bello, rempublicam liberarat ?
At enim nimis ego magnum beneficium Plancio facio, et,
ut ais , id verbis exaggero. Quafi vero me tuo arbitratu , et
non meo , gratum efl"e oporteat. Quod iflius tantum meritum,
inquit ? an quia te non jugulavit ? Immo vero, quia jugulari paf-
fus non eft. Quo quidem tu loco , Caffii , etiam purgafti inimi-
cos meos, meaeque vitas nullas ab illis infidias fuifie dixifi:i. Po-
fuit hoc idem Laterenfis. Quamobrem deifi:o
paulo pofi: phiradicam : de te tantum requiro , utrum putes odium in me me-
diocre inimicorum fuifi^e. Quod fuit ullorum tantum ? Requiro,
utrum putes odium unquam barbarorum tam immane ac tam
crudele in hofiiem : an fuifi!e in iis aliquem aut famae metum ,
aut pcenae , quorum vidifi:i toto illo anno ferrum in foro , flam-
mam in delubris, vim in tota urbe, verfari ? Nifi forte exifi:imas,
eos idcirco vitae meae pepercifi^e , quod de reditu meo non time-
rent. Et quemquam putas fuifi!e tam excordem, qui, vivis his,
flante urbe et curia , rediturum me , fi viverem , non putaret ?
Quamobrem non debet is homo , et is civis , pra^dicare , vitam
meam, quse fidelitate amicorum confervata fit, inimicorum mo-deftia non efi!e appetitam.
XXX. Refpondebo tibi nunc , Laterenfis , minus fortafie
~ M m m 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 466/623
46o O R A T I O
vehementer, quam abs te fum provocatus^ fed profedo nec con-
fiderate minus, nec minus amice. Nam primum illud fuit afpe-
rius, me, quae de Plancio dicerem, mentiri, et temporis caufa
fingere. Scilicet homo fapiens excogitavi, quamobrem viderermaximis beneficii vincuhs obftridlus, cum Hber elfem et folutus.
Quid enim ? mihi ad defendendum Plancium parum multcc,
parum juft^ neceflitudines erant familiaritatis, vicinitatis, pa-
tris amicitia? ? Qu^ fi non effent, vererer, credo, ne turpiter fa-
cerem , fi hoc fplendore et hac dignitate hominem defende-
rem : fingenda fuit mihi videHcet caufa peracuta , ut ei , quemmihi debere oporteret , ego me omnia debere dicerem. At id
etiam gregarii miUtes faciunt inviti, ut coronam dent civicam,
et fe ab ahquo fervatos effe fateantur : non quo turpe fit , pro-
ted:um in acie , hoflium manibus eripi ; nam id accidere , nifi
forti viro, et pugnanti cominus, non poteft : fed onus bene-
ficii reformidant, quod permagnum eft aheno debere idem,
quod parenti.
Ego, cum casteri vera beneficia, etiam minora, diflimulent,
ne obhgati effe videantur^ eo me beneficio obftridtum efie emen-
tiar, cui ne referri quidem gratia poffe videatur ? An hoc tu,
Laterenfis, ignoras ? qui, cum mihi effes amiciffimus ; cum vel
periculum vitae tuse mecum fociare voluiffes ; cum me in illo
triili et acerbo lucftu , atque difcelTu , non lacrymis folum tuis
fed animo , corpore , copiis , profecutus effes ; cum meos hbe-
ros et uxorem, me abfente, tuis opibus auxihoque defendiffes
lic mecum femper egifli, te mihi remittere atque concedere,
ut omne ftudium meum in Cn. Plancii honorem confumerem
quod ejus in me meritum tibi etiam ipfi gratum effe dicebas.
Nihil autem me novi, nihil temporis caufa, dicere, nonne
etiam illa teftis efl oratio, qu?E efl a me prima habita in fenatu ?
in qua cum perpaucis nominatim egiffem gratias, quod om-nes enumerari nullo modo poffent, fcelus autem effet quem-quam praeteriri ; flatuiffemque eos folum nominare , qui caufas
noflrae duces, et quafi figniferi, fuiffent : in his Plancio gratias
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 467/623
PRO CN. PLANCIO. 461
egi. Recltetur oratio , quae propter ejus magnitudinem dida de
fcripto efl ; in qua ego homo aftutus ei me dedebam , cui nihil
magnopere deberem , et hujus tanti officii fervitutem aftringc-
bam teftimonio fempiterno. Nolo cstera, quje a me mandata
funt literis, recitare : pra?termitto illa, ne aut proferre videar ad
tempus , aut eo genere uti literarum , quod meis ftudiis aptius,.
quam confuetudini judiciorum, efle videatur.
XXXI. Atque etiam clamitas, Laterenfis : ^ioufqiie ifia dicis?
nihil in Cijpio profecijli : abfolutce jamfunt preces tucs. De Cifpio
mihine tu objicies, quem ego de me bene merltum quia te
tefte cognoveram , te eodem au<flore defendi ? et ei dices
^oufque , quem negas , quod pro Cifpio contenderit , impe-
trare potullfe ? Nam iftius verbi, ^oifquCy hsc poterat efle in-
vidia : Datus efl tibi ille, condonatus ille : non facis finem :
ferre non pofTumus. Ei quidem, qui pro uno laborarit, et ipfum-
id non obtinuerit, dici, ^oifquey irridentis magis efl, quamreprehendentis. Nifi forte ego unus ita me geffi in judiciis -, ita
ct cum his et inter hos vixi j is in caufis patronus, is in repub-
iica civis et fum, et femper fui, fohis ut a te conflituar, qui ni--
hil a judicibus debeam unquam impetrare.
Et mlhi lacrymulam Cifpiani judicii objecHias. SIg enlmdixlfti : Vidi ego tuam lacrymulam, Vide, quam me verbi tui pce-
niteat : non modo lacrymulam, fed multas lacrymas, et fle-
tum cum fingultu, videre potuiftl. An ego, qui meorum lacry-
mls, me abfente, commotus, fimuhates, quas mecum habe-
bat, depofulffet, mea^que falutls non modo non oppugnatorj
ut inimici mei putarant , fed etiam defenfor , fuiffet j hujus in
perlculo non dolorem meum fignificarem ? Tu autem, Late-
renfis, qui tum lacrymas meas gratas effe dlcebas, nunc eafdem
vis invidiofas videri.
XXXII. Negas tribunatum Plancli quidquam attuHffe adju-
menti dignltati meas. Atque hoc loco, quod veriffime facere
potes, L. Racihi, fortiffiimi et conflantlffiml viri, divina in memerlta commemoras: cul quldem ego, iicut in Plancio, nunquam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 468/623
462 O R A T I O
diflimulavi me plurimum debere, femperque pras me feram :
nullas enim fibi ille neque contentiones, neque inimicitias, ne-
que vitas dimicationes, nec pro republica, nec pro me, defugien-
das putavit.Atque utinam, quam ego fum in ilium gratus, tam
licuiflet per hominum vim, et injuriam populi Romani, ei gra-
tiam referri ! Sed, fi non eadem contendit in tribunatu Plancius
exiftimare debes , non huic voluntatem defuiffe , fed me , cumjam Plancio deberem, Racihi beneficiis fuilTe contentum.
An vero putas, judices idcirco minus mea caufa fadluros,
quod me effe gratum crimineris ? An, cum populus Romanusillo fenatus-confulto, quod in monumento Marii fadtum eft,
quo mea falus omnium efl gentibus commendata, uni Cn.
Plancio gratias egerit , ( unus enim fuit de magiflratibus de-fenfor falutis meae, cui fenatus pro me gratias agendas puta-
vit ) ei ego a me referendam gratiam non putem ? Atqui , eumcum vides, quo me tandem animo in te putas effe, Laterenfis ?
uUum efle tantum periculum, tantum laborem, tantam conten-
tionem, quam ego non modo pro falute tua, fed ctiam pro digni-
tate, defugerem ? Quo quidem etiam magis fum, non dicam mi-
fer, (nam hoc quidem abhorret a virtute verbum) fed certe exer-
citus : non quia muhis debeo ; leve enim onus beneficii gratia :
fed quia fsepe concurrit propter ahquorum de me meritorum in-
ter ipfos contentiones, ut eodem tempore in omnes verear ne
vix poffim gratus videri. Sed ego hoc meis ponderibus exami-
nabo, non folum quid cuique debeam, fed etiam quid cujufque
interfit, et quid a me cujufque tempus pofcat.
XXXIII. Agitur fludium tuum, vel etiam, fi vis, exiflimatio,
laus, sdilitas : at Cn. Plancii falus, patria, fortunae. Salvum tu
me efiTe cupifli : hic fecit etiam, ut effe poffem. Diflineor tamen
et divellor dolore, et in caufa difpari offendi te a me doleo :
fed, medius fidius, multo citius meam falutem pro te objecero,
quam Cn. Plancii falutem tradidero contentioni tus. Etenim ,
judices , cum omnibus virtutibus me affedtum elfe cupiam ;
tamen nihil eft , quod malim , quam me et gratum effe , et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 469/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 470/623
464 O P. A T I O
conjicere noluiiTe , ne ego mea confuetudlne aliquid de thenfis
mifericordiae caufa dicerem; quod in aliis asdilibus ante fecifTem.
Nonnihil egifti hoc loco : nam mihi eripuifti ornamentum ora-
tionis meffi. Deridebor , fi mentionem thenfarum fecero , cumtu id pra^dixeris : line theniis autem quid potero dicere ?
Hic etiam addidifti , me idcirco mea lege ex ifto ambitu
traxiiTe , ut miferabihores epilogos poffem dicere. Non vobis
videor cum ahquo declamatore , non cum laboris et fori difci-
pulo, difputare ? Rhodi enim, inquit, non fui : me vult fuiife,
Sed fui, inquit, (putabam in Vaccaeis didturum) bis in Bithynia.
Si locus habet reprehenfionis anfam ahquam, nefcio cur feverlo-
rem Nicsam putes, quam Rhodum : fi fpedianda caufa eft
et tu in Bithynia fumma cum dignitate fuifti, et ego Rhodinon minore.
. Nam, quod in eo me reprehendiili, quod nimium multos
defenderim -, utinam et tu , qui potes , et cceteri , qui defu-
giunt, vellent me labore hoc levare ! Sed iit veftra diHgentia,
qui in cauiis ponderandis omnes fere repudiatis , ut ad nos
plersque confluant, qui miferis et laborantibus nihil negare
poiTumus.
Admonuifll etiam , quod in Creta fuiiTes , did;um aliquod in
petitione tua dici potuiife -, me id perdidiife. Uter igitur noflrum
eft cupidior didti ? Egone, qui, quod dici potuit, non dixerim ;
an tu, qui etiam ipfe in te dixeris ? Te aiebas de tuis rebus gef-
tis nullas hteras mifiife, quod mihi meae, quas ad ahquem mi-
fiiTem , obfuiiTent. Quas ego mihi obfuiiTe non intelhgo ; rei-
pubhccE video prodcffe potuiiie.
XXXV. Sed funt haec leviora : illa vero graviora, atque mag-
na , quod meum difceifum , quem faspe deiieras , nunc quafi
reprehendere et fubaccufare vohiifli : dixiili enim, non auxi-
hum mihi, fed me auxiho, defuiiTe. Ego vero fateor mehercule,
quod viderim mihi auxihum non deeife , idcirco me ilh auxiho
peperciife. Qui enim ftatus , quod difcrimen , qua^ fuerit in re-
pubhca tempeftas illa , quis nefcit ? Tribunitius me terror , an
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 471/623
PRO CN. PLANCIO. 465
confularls furor, movlt ? Decertare mihi ferro magnum fuit cumreliquiis eorum , quos ego florentes atque integros fine ferro
viceram ? Confules pofl: hominum memoriam teterrimi atque
turpiflimi , ficut et illa principia et hi recentes rerum exitus
declararunt, quorum alter exercitum perdidit, alter vendidit
emptis provinciis, a fenatu, a repubhca, a bonis omnibus, de-
fecerant. Qui exercitibus, qui armis, qui opibus plurimum po-
terant, cum, quid fentirent, nefciretur ; furialis illa vox, nefa-
riis ftupris, religiofis altaribus, effoeminata, fecum et illos et
confules facere , acerbifTime perfonabat : egentes in locupletes ,
perditi in bonos, fervi in dominos, armabantur. Aderat mecumfenatus , et quidem vefte mutata : quod pro me uno , pofl ho-
minum memoriam , pubHco confiUo fufceptum eft. Sed recor-
dare , qui tum fuerint confulum nomlne hofles , qui foli in hac
urbe fenatum fenatui parere non fiverint ; edictoque fuo non
ludlum patribus confcriptis, fed ludtus indicia, ademerint. Ad-erat mecum cundtus equefler ordo : quem quidem in concionl-
bus faltator ille Catilinag conful profcriptionis denuntiatione
terrebat. Tota Itaha convenerat : cui quidem belU intefHni, et
vaflitatis, metus inferebatur.
XXXVI. Hifce ego auxilils fludentlbus, atque incitatls, uti
me, Laterenlis, potuIfTe confiteor; fed erat non jure, non legibus,
non difceptando , decertandum : nam profedto , prasfertim tam
bonaincaufa, nunquam, quo caeteri abundarunt , id mihi ipfi
auxIHum meum defuiffet. Armis fuit, armis, inquam, fuit di-
micandum : qulbus a fervis, atque a fervorum ducibus, caedem
fieri fenatus, et bonorum, reipubllcsE exltlofum fuiffet. Vinci au-
tem improbos a bonis, fateor fulffe praeclarum, fi finem eumvincendi viderem ; quem profedto non videbam. Ubi enim
prasfto fuifTetmihi
auttam
fortls conful,quam L. Oplmius,
quam C. Marius, quam L. Flaccus, quibus ducibus improbos
clves refpubUca vlclt armatis ? aut, fi mlnus fortes, attamen
tam jufti, quam P. Mucius, qui arma, quae prlvatus P. Sciplo
fumpferat , ea , Tib. Graccho interempto, jure optimo fumpta
ToM. V. N n n
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 472/623
466 O R A T I O
efle defendit ? EfTet igitur pugnandum cum confulibus : nihil
amplius dico, nifi illud : Vidlorias noftrae graves adverfarios para-
tos, interitus nullos ultores, effe videbam.
Flifce ego auxiliis falutis meae fi idcirco defui, quia nolui
dimicare ; fatebor, id quod vis, non mihi auxilium, fed meauxiHo, defuiffe. Sin autem, quo majora ftudia in me bonorum
fuerunt, hoc iis magis confulendum et parcendum putavi ; tu
id in me reprehendis, quod Q^Metello laudi datum eft, ho-
dieque eft, et femper erit, maximje gloria^ ? Quem, ut potes
ex muhis audire , qui tum affuerunt , conflat invitifTimis viris
bonis cefliffe -, nec fuiffe dubium, quin contentione et armis
fuperior poffet effe. Ergo ille, cum fuum, non cum fenatus,
fadtum defenderet ; cum perfeverantiam fententias fuae , nonfalutem reipubHcae , retinuiffet j tamen ob illam , quod illud
voluntarium vulnus accepit, jufliflimos omnium Metellorum
et clarif^imos triumphos glorias laude fuperavit, quod et illos
ipfos improbifHmos cives interfici noluit, et, ne quis bonus in-
teriret in eadem caede, providit : ego, tantis periculis propofitis,
cum, fi vi(^us effem, interitus reipubUcae, fi viciffem , infinita
dimicatio , pararetur ; committerem , ut idem perditor reipub-
licae nominarer, qui fervator fuiffem ?
• XXXVII. Mortem me timuiffe dicis. Ego vero ne immorta-
litatem quidem contra rempubHcam accipiendam putarem , ne-
dum emori cum pernicie reipubHcae vellem. Nam, qui pro re-
pubHca vitam dediderunt , ( Hcet me defipere dicatis ) nunquammehercule eos mortem potius, quam immortaHtatem, affecutos
putavi : ego vero fi tum iHorum impiorum ferro ac manu con-
cidiffem , in perpetuum refpubHca civile prasfidium falutis fuae
perdidiffet. Quin etiam, fi me vis aHqua morbi, aut natura ipfa,
confumpfiffet ; tamen auxiHa pofteritatis effent imminuta, quod
peremptum effet mea morte id exemplum, quaHs futurus in meretinendo fuiffet fenatus, populufque Romanus. An, fi unquam
in me vitae cupiditas fuiffet , ego menfe Decembri mei confu-
latus omnium parricidarum tela commoffem ? quae, fi viginti
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 473/623
PRO CN. PLANCIO. 467
quiellem dies, in aliorum jugulum confulum recidiffent. Quam-obrem , fi vitas cupiditas contra rempublicam eft turpis , certe
multo mortis cupiditas mea turpior fuiflet cum pernicie civitatis.
XXXVIII. Nam quod te in republica liberum efle gloriatus
es, id ego et fateor, et lastor, et tibi etiam in hoc gratulor: quod
me autem negafti, in eo neque te, neque quemquam, diutius
patiar errare. Nam , fi quis idcirco aliquid de libertate mea de-
minutum putat , quod non ab omnibus eifdem , a quibus antea
folitus fum diffentire, diffentiam ; primum, (i bene de me meri-
tis gratum me praebeo , non defmo incurrere in crimen hominis
nimium memoris , nimiumque grati : fin autem , fine ullo rei-
publicas detrimento , refpicio etiam aliquando falutem tum
meam , tum meorum j certe non modo non fum reprehenden-
dus, fed etiam, fi ruere vellem, boni viri me, ut id ne facerem,
rogarent. Res vero ipfa publica, fi loqui poflet, ageret mecum,ut, quoniam fibi ferviflTem femper, nunquam mihi ; frudus au-
tem ex (Qfe, non, ut oportuifl^et, Istos et uberes, fed magnaacerbitate permixtos , tulifl^em ; ut jam mihi fervirem , confu-
lerem meis : fe non modo fatis habere a me , fed etiam vereri
ne parum mihi pro eo, quod tum a me haberet, reddidifl!et.
Quid, fi horum ego nihil cogito, et idem fum in republica,
qui fui femper ? tamenne tu libertatem requires meam ? quamtu ponis in eo, fi femper cum iis, quibufcum ahquando conten-
dimus , depugnemus : quod eft longe fecus. Stare enim omnes
debemus, tanquam in orbe ahquo reipubhcs, qui quoniam ver-
fetur, eam dehgere partem, ad quam nos ilHus utihtas fahifque
converterit.
XXXIX. Ego autem Cn. Pompeium, non dico aud:orem,
ducem, defenforem falutis meas, (nam ha^c privatim fortafle ofli-
ciorum memoriamet
gratiam quasrunt)
fed dico hoc , quod adfalutem reipubhcae pertinet : ego eum non tuear , quem omnes
in repubUca principem eflfe concedunt ? Ego C. Casfaris lau-
dibus defim, quas primum popuh Romani, nunc etiam fena-
tus , cui me femper addixi , plurimis atque ampliflimis judiciis
N n n 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 474/623
468 O R A T I O
videam elTe celebratas ? Tum hercule m-e confitear non judl-
cium aliquod habuiffe de reipublicac utiHtate, fed hominibus
amicum autinimicum fuiffe.
An, cum videam navem fecundis ventls curfum tenentem
fuum , fi non eum petat portum , quem ego aliquando proba-
vi , fed aHum non minus tutum atque tranquillum ; cum tem-
peflate pugnem periculofe potius, quam illi, falute praefertim
propofita, obtemperem et paream ? Neque enim inconftantis
puto , fententiam , tanquam ahquod navigium , atque curfum ,
ex reipublicae tempeflate moderari. Ego vero hasc didici, haec
vidi, hasc fcripta legi ; haec de fapientiffimis et clariffimis vi-
ris, et in hac repubhca, et in ahis civitatibus, monumenta no-
bis hter^ prodiderunt : non femper eafdem fententias ab iifdem,fed quafcunque reipubhcs ftatus, inchnatio temporum, ratio
concordias poflularet , cfCe defendendas. Quod ego et facio ,
Laterenfis , et femper faciam ; libertatemque , quam in me re-
quiris, quam ego neque dimhi unquam, neque dimittam, non
in pertinacia, fed in quadam moderatione, pofitam putabo.
XL. Nunc venio ad illud extremum , quod dixifH , dumPlancii in me meritum verbis extoUerem , me arcem facere ex
cloaca, lapidemque e fepulcro venerari pro Deo : neque enim
mihi infidiarum pericuhmi ullum, neque mortis, fuiffe. Cujus
ego temporis rationem explicabo brevi, neque invitus : nihil
enim ex meis eft temporibus, quod minus pervagatum, quodque
minus aut mea commemoratione celebratum ht, aut hominibus
auditum atque notum. Ego enim , Laterenfis , ex illo incendio
legum , juris , fenatus , bonorum omnium , cedens, cum meadomus ardore fuo deflagrationem urbi atque Itali^ toti mina-
retur , nifi quieviffem , Siciliam petivi animo , qua^ et ipfa erat
mihi , ficut domus una, conjunda; et obtinebatur a C. Virgi-
lio, quocum me uno vel maxime cum vetufta amicitia, tuni
mei fratris collegla, tum refpublica, fociarat.
Vide nunc caliginem temporum illorum. Cum ipfa pene
infula mihi k{Q obviam ferre vellet, praetor ille, ejufdem tribuni
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 475/623
PRO CN. PLANCIO. 469
plcbls conclonibus propter eandem relpublicae caufam fiaepe
vexatus, nihil amplius dico, nifi, me in Siciliam venire noluit.
Quid dicam ? C. Virgilio , tali civi et viro , benevolentiam in
me, memoriam communium temporum, pietatem, humanita-tem, fidem, defuifie ? Nihil, Judices, eil eorum : fed, quamtempeflatem nos vobifcum non tuHfiTemus, metuit, ut eam Ipfe
pofiTet oplbus fuls fuftinere. Tum, confiHo repente mutato, iter
a Vibone Brundufium terra petere contendi : nam maritimos
curfus pr^cludebat hlemis magnitudo,
XLI. Cum omnla iHa municipia, quae funt a Vibone Brundu-
lium, in fide mea, Judices, efient ; iter mihi tutum, muhis ml-
nitantlbus, magno cum fuo metu praeftiterunt. Brundufium venl,
vel potius ad moenla accefil : urbem unam mihl amicifiimam
declinavl, quas fe vel potius exfcindi , quam e fuo complexu ut
eriperer, facile pateretur. In hortos me M. Lenll Flaccl contuli:
cui cum omnis metus, publicatlo bonorum, exlllum, mors, pro-
poneretur; hasc perpetl, fi acciderent, maluit, quam cuflodlam
mei capitls dimittere. Hujus ego, et parentls ejus, prudentifijmi
atque optimi fenis, et utriufque fillorum manlbus, in navi tuta ac
fideli collocatus , eorumque preces et vota de meo reditu exau-
diens, Dyrrhachium, quod erat in fide mea, petere contendi.
Quo cum venlfi^em , cognovi , Id quod audleram , refertam
efle Graeclam fceleratifiimorum hominum ac nefariorum , quo-
rum Impium ferrum , ignefque pefi:iferos , meus ille confulatus
e manibus extorferat : qui antequam de meo adventu audire
potulfi^ent , cum tum abefi^ent aliquot dierum viam , in Mace-
doniam ad Planclumque perrexi. HIc vero fimul atque memare tranfifiTe cognovit : audi, audi, atque attende, Laterenfis,
iit fcias, quld ego Plancio debeam, confiteareque allquando,
quod faciam, me et grate et pie facere ; huic, quas pro falute
mca fecerlt, fi mlnus profutura fint, obefi^e certe non oportere :
nam, fimul ac me Dyrrhachium attiglfiTe audlvlt -, ftatlm ad me,
Hdtoribus dimifiis , infignibus abjedls , vefi:e mutata, profec—
tus efl.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 476/623
470 O R A T I O
O acerbam mihi , Judices , memoriam temporis illius et
loci , cum hic in me incidit , complexus eft , confperfitque la-
crymis, nec loqui prae moerore potuit ! O rem cum auditu cru-
delem, tum vifu nefariam ! O reliquos omnes dies no<ftefque eas,
quibus ifle , a me non recedens , Theffalonicam me in quaefto-
riumque perduxit ! Hic ego nunc de prastore Macedoniae nihil
dicam ampUus , nifi , eum et civem optimum femper , et mihi
amicum, fuifle ; fed eadem timuilTe, quas casteros : Cn. Planciuni
fuiffe unum , non qui minus timeret , fed , fi acciderent ea
quae timerentur , mecum ea fubire et perpeti vellet. Qui , cumad me L. Tubero , meus neceffarius , qui fratri meo legatus
fuifiet, decedens ex Afia venillet, eafque infidias, quas mihi
paratas ab exuHbus conjuratis audierat, animo amiciflimo de-tuHfTetj in Afiam me ire, propter ejus provinciae mecum et cummeo fratre neceflitudinem, comparantem, non efl pafTus : vi
me, inquam, Plancius et complexu fuo retinuit, multofque
menfes a capite meo non difceffit, abjed:a quaefloria perfona,
comitifque fumpta.
XLII. O excubias tuas, Cn. Planci, miferas ! O flebiles vigi-
lias ! O noftes acerbas ! O cuftodiam etiam mei capitis infeli-
cem ! fi quidem ego tibi vivus non profum, qui fortafTe mortuus
profuifTem. Memini enim, memini, neque unquam obHvifcar,
no(ftis ihius, cum tibi vigilanti, affidenti, mcerenti, vana quaedam
mifer atque inania, falfa fpe indudtus, poHicebar : me, fi effem
in patriam reftitutus, prasfentem tibi gratiam relaturum : fin
autem vitam mihi fors ademiffet, aut vis aHqua major redi-
tum peremifTet ; hos , hos (quos enim ego tum alios animo
intuebar ? ) omnia tibi iHorum laborum praemia pro me perfo-
luturos. Quid me adfpedas ? quid mea promifTa repetis ? quid
meam fidem imploras ? Nihil tibi ego tum de meis opibus pol-
Hcebar , fed horum erga me benevolentiam promittebam : hos
pro me lugere , hos gemere , hos decertare pro meo capite
vel vitas periculo veHe, videbam : de eorum defiderio, lu(ftu,
quereHs, quotidie aHquid tecum fimul audiebam : nunc timeo.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 477/623
PRO CN. PLANCIO. 471
ne nihil tibi praster lacrymas queam reddere , quas tu in meis
acerbitatibus plurimas effudifti.
Quid enim poiTum aliud, nili mcerere ? nifi flere ? niii tc
cum falute mea compled;i ? Salutem tibi iidem dare polTunt,
qui mihi reddiderunt. Huc exfurge tamen, quaefo : retinebo, et
compledlar ; nec me folum deprecatorem fortunarum tuarum,
fed comitem fociumque , profitebor : atque , ut fpero , nemoerit tam crudeli animo, tamque inhumano, nec tam immemor,non dicam meorum in bonos meritorum , fed bonorum in me ,
qui a me mei fervatorem capitis divellat ac diflrahat. Non ego
meis ornatum beneficiis a vobis deprecor, Judices, fed cuf-
todem falutis meae : non opibus contendo , non audtoritate
non gratia ; fed precibus , fed lacrymis , fed mifericordia : me-
cumque vos fimul hic miferrimus et optimus obteftatur parens ,
et pro uno fiho duo patres deprecamur. NoHte, Judices, per
vos , per fortunas , per Hberos veftros, inimicis meis, his pr^E-
fertim , quos ego pro veftra falute fufcepi , dare laetitiam , glo- .
riantibus vos jam obUtos mei , falutifque ejus , a quo mea falus
confervata eft, hoftes extitiffe. NoHte animum meum debiH-
tare tum lucflu , tum etiam metu commutatas veftras voluntatis
erga me : finite me , quod vobis fretus huic faspe promifi
id a vobis ei perfolvere. Teque , C. Flavi, oro et obteftor
qui meorum confiHorum in confulatu focius , periculorum par-
ticeps , rerum , quas gefTi , adjutor fuifli , meque non modofalvum femper, fed etiam ornatum fiorentemque, effe voluifli
ut mihi per hos conferves eum , per quem me tibi et his con-
fervatum vides. Plura ne dicam, tuae me etiam lacrym^ im-pediunt , veftrasque , Judices , non folum meae : quibus ego ^
magna in metu meo, fubito inducor in fpem, vos eofdem in
hoc confervando futuros , qui fueritis in me-, quoniam iflis
veflris lacrymis de iHis recordor , quas pro me fsepe et multunx
profudiftis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 478/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 479/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 480/623
V AR I JE LECTIONES.p. 1. F 1. 1.
3 6 agitur j{ 3 f/ agitur ^ igitur /\ - 18
7 vex^ri x» % 3 »»/'''" 21
lO et ipforum et reipublicae caufa C 24et uh imperatoribus R. pcpuli. H ;u 25« imperatoribus reip. S f/ imperato-
nbus r. p. T », % 3 f/ «(^ impera- 26toribus reip. x imperatoribtis P. R. 28
12 femper xZ '^-
csEteras j/ d.
»3 f u I rt i s a Jmper fuijiis 30vobis X d' 31
»5 populi Romani C reip. 32uno C H S T una 34
i6 tot in civitatibus T tot. civ. S 2i8 nullam z> Z 3 ullam 3
»9 regnat C regit 421 patrio C prima —22 eft y^d. 5— veflri T ;^j 3 noftri
23 infignia ;;;/?§•«« 6
25 duo 8 duces 7viri C H S T f , ;;/, j^; 3 4^ «j'.
26 pulfus;)(; 3 /«^J ^z^ illifque 8
27 imperatoribus C imprimis 929 bello ;;; ;7/o 10
in Italiam H d.
—Sylla X, Syllam 10
34 ex H S ^. —comparaflet C comparaffent —
— et K, «•» %, AJ 3 4^ '^. 12
4 1 fe Bofporanis C S Bofphcrarils T 14«> X 3 '4' Bcfporanis x Bojora- —riis 15
•— iimulaflet C xf"»"^aret »9
2 Ecbatanis C S »,«-, -vj/
EUaanis T 21%3 d. W eleptajiis (fupra lin. ah 26ead. man. eleiftos viros) y^ ^^^^'
tariis <——quibufcum x ^uibus ——>. rum S d. 28
4 a binis C H T », r, j^ 3 -^ al unis S
ab imis j^ «^ «»o29
S diftrifti C;ii 3 dijiraai % confriai
7 tamen ^, d. 30Hifpanienfls
x.* ">]' Hifpania
lO ita ;i ^. —»S affifta C H S jr, r acfaa T % 3 «f 32
que fiaa 33^ videatur T x 3 videantur 6 I
—De C H S T is, T.x^zl^ Sedpro
2
i6 veftri if noftri 3
»7 meae, videte ^ mea videre
ac C H r, %, 4' '^a^ S <?/fa*
quod n d.
confularem ^ d.
excruciatum necavit C necatum ex»
cruciaojit
imminutam x. d.populi Romani C H S T x,?-, Xj K
•i A' d.
inultum C T », j^;, ;^; 3 </.
illud CH S id
pofl!e T poffe a neceffario
fociorum C 9 populorumtoti •4' totius
autem n d.
expeftare » d. \ fpedareaCd.alios r alium
^e % 3 ^-
fummo T d.
pofle C id poffe
quod T X ^ quod et
VOS ;;; nis
fint Q\{ x3 f""faegrius y^^g^^S'"'"maritimum bellum ^ 3 viarinim
montemvenerit C invenerit
tamen %3 d.
impetus x inipetum
casterarum ^ certarum
hoc QT X 3 hunc
quod C T 8, ;ii, % 3 ^/.
provinciam C pro-vincia
humanitate C humilitaie
Quare x SluiritescaJterarum provinciarum x, 3 cate-
rarum cinjitatum
tutandas 4' tuendas
poflimus C f,;t; 3 poffumus
et C :n x3 ui
pafiionis ^ paaionis
et multitudine earum H multitudine
X 3 niagnitudine earumexportantur Yi x,^ exportentur (et
fupra lin. afportanturj
omnibus H carteri^ (fupra lin.J
vultis x 3 'velitis
etiam ^ <^«
at C ac
metus ipfe, afi^ert ^. ' i^^i
affer
relinquuntur C relinquantur
'>/*
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 481/623
V ARI JE LECTIONES.6
1.
5 ita H S -4' ifa^ue
—decumis Q Tj ^ decimis
— fcriptura H S culiura \ al, /culptura
6 faepe rfere
7 atque XI ^-
—- terrorep,^ 3 terrori
8 nobis C H S if,;<; 3 </. T jj 'i^a-
10 adfint C H S ;i^ adfunt—equitatus x equitum
1 perbrevi %, ;ji 3 //"o ^«z'/—veftigal » feiiigalia
12 maximas T ^.
13 portubus H/or/z^«j—cuftodiis }^ cujlodibus
15 funt Q fint—confervaveritis T y^ cojfer-varetis
— antea C H S anie
— calamitate C calamitates16 liberatos C liberandos x liberaio
I 7 quidem C d,
1 8 propofueram x 3 pofueram
24 duximus C H T »> s", %, % 3 4^
diximus
25 illa H d.
— refte x '^-
28 gravi v]/ graves
29 fuas et fuorum C H S T », r, x, ;(;
3 -4/ ecrum
30 collocatas C H S T jf, «-,;:(j, ;>(; 3 >]/
collatas
—habent % 3 '/•
—eorum xZ ^'
—calamitate - - - - clvium % 3 </.
31 prohibcre ;t;/ir<7T;/Vfrf
33 amjfla C H S T », r, %, '4' amijjis
34 poftea H paria Cf«p. lin.)
—viftoria k d.
—neque enim r «^
— enim C H S T i^, %,— redimendi C redimendis
3 nos H i^o/
4 quidem C H S »,
5 magnas C multas
6 amiferunt %, % 3 4^ amiferant
8 eandem % 3 eandem Jecum \ eamiidem
10 ipfl ;t; 3 y.—haec ratio C x, % rfl//i7
1 verfatur H S 'verfantur
1 3 labefadata C T labefaBa—motu % wt/a »0«
—num y^ ne
magnitudine C H S T r, %, % 3
P-
7
\ d.
f'X>^i-^ 9"°^
1.
»9zo22
23
25
26
2728
29
31
32
33
34
1
12
13
14
»5
»7
vtagnitudine bclli
non C ;?f^
vobia C » Ko^/j
impertiri C H%
impartire jci ^impertire
fapientifTimo Q fapienti fummoMithridatis y, Mithridatis opes
fuiffe H S », % ^/. T r /«^ deletas
xfuifje delatas
nobifque Q is, ^ vobifque H atqui
S «0^// atque )(, 3 «5;^/x
amiciflimam C amantijjlmam
Cyzicenorum C Ciziceniorum x ^''
zetenorum -v}/ Cincinorumefle », r «'.
L. Lucullus C hic Lucullus
obfidionis C ^ obfdionibus
periculis x periculifque
inflammato » infammantedepreflTam r depreherfam
prxliis ^ periculis
deletas x delatas
noftris H S r niejlris
Pontum xpotitumpopulo Romano C pyrratis
ex omni aditu H d.
effet H S;5i,
i}/ erat
Amifum C H T », % Amijium SAmufcium
ornata H S ;t;ornatas
referta C refeSia H S refeBas y^ re-
fertas
Cappudociae C T Capadocia;
uno aditu atque adventu C uno aditu
ad--ventu H S uno aditu ad^ventuque
T ii,x 3 itfio adventu
captas C r claujas
atque C H S T %, % 3 atque adhoc jf hacQuirites C H S T %, % 3 >]/ repuf
r reipublicfe
hoc K htVC
caufae k cavere y, d.
poflit C /o^hoc C H S T «, r, Ai. % 3 -^-
Primum C Primoprofugit C perfugit
quam C quampoetce
(fed fupralin.
a manu recentiore)
iis C S T his
parens Q pares
perfequeretur T profequeretur "Xpro-
fequebatur
O O O 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 482/623
VARI^ LECTIONES.8
1. FK h16 patrius -^patruui 5 » 28—perfequendi », r, ;)i 3 prcfequendi
1 8 et S fl'.•~
»9 ipfe CHS ;/yo 3020 omnem x ""^"^ —•— noftri r 'z;^r/ -—22 perfequendi QT pro/equendi 32
23 recepit », r, a;. ;e 3 '>k excepit 10 3
24. et r ^. —27 iis C S /« ^//
29 etiam r ««"^ 430 pervaferat C « e^vaferat % perfua' 7
ferat —31 et religiofiffimi » </.
—noftrum s- 'uejirum 10
32 adduftum CT », % 3 ad-veHum t 1
adijentum —1 ac C ^/ 143 Fuit - - - reditus s ^.
4locis r,
%3 ^. 16
•— noftris pj^ vejiris ——maturus ;;; a'. »7.— proceflio S ^ proceffus 205 longior -vj/ largior
—qusereretur ;j quaretur 21
6 jam confirmarat - - - - collegerant —C confrmavit 22
7 magis adventus ^ magnis ad^ventitiis 23—copiis C H S T 8, r, ;!i,-J/ ^.
8 fic C/rK/ 24—regum a d. y^ regnum 25Q maxinneque r maxime 26
10 aut reges C autem reges 28—funt-x,
d. 29
—quod C H S T jf, r, %, X 3 ^J/ a?
1 4 pofteaquam r, %, i^ pojlea qua• 30
15 unquam r non y^ d. 3»—vcftrum C H S », r, ;(; nojlrutn
17 Romanas x publicas 321 8 noftram C H », r wfram 3320 illo x 3 </. 11 '1
21 tamen C H S », r, •4' tamen atque T —tum atque x 3 '«'» 2
22 quod ^ 3 «(3;«3
23 partem a partes 424 coiife(flis »,?•,%,% 3 i^ f««/>iS'/ 5—dimifit % di^viftt 6zii futurum putetis C H S x, x. Z ^ 7
faBum putetis T futurum putatis
afaiium pututis s- putatis
27 agitatae ;^ agltare
28 vefter C H S r nofer 828 vetere C wttri II
pulfo C H ts, z>Xi-\' '^P»lfo'^
explofo
exercitu r exercitum
fecifle videor n d.
quare hoc y^ ^irites. Hoceflet —bellum ?c 3 ^-
pra;ficiendo ;^, -^ proficiendo
potiflimum C x 3 potijjime
praeficiendum C H S perficiendum x.praficiendo
modo C modo tantum
caufa X ^'
exiftimo C extimo (fed fupra lin, amanu recentiori njel exifiimo)
igitur^fl'.
pueriti^E C puerili
atque acerrimis H S acerrimifque
adolefcentia j(^ adulefcentula
ipfe r effet
concertavit C a certa<vit
legerunt r, % legerint
concupiverunt r, % concupiverint
erudita C H S T a, t, tc^z Z "^
tradita
illum H eumreipubliCcE ? et p. R.atque ex C atque
fervile x, 3 fer^vile et
navale T et na-vale
et bellorum H S hellorum
uno C » ««0 viro
pofif.m C prftta
aut dignum illo a d.
aut r aut quicquam
Neque T Nonexiftimantur ;jj efiimantur
negotio C H S T », r, %, % 3 4^
negctiis
hoc p(^ hoc homine
omnibus x. ^'
ille ipfe;(; 3 ipfe idem
viftor X. d.
fubfidio f- confilio
undique ^, 3 undique antea
magnis j- multis
ipforum;%; 3 4' 'pjorum C ipfo
noftris y ^efiris
internecione C », r, 4" in.enfone
(fed in C aj'ecunda "internicione'
^ incenfioite % 3 inleremptione Sincenfione
confpexit x profpexit
Pompeii r, 4' ^»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 483/623
VA R I JE LECTIONES.p. 1.
II 12
«320
21
2Z
23242;2628
29303«
32
rem TRomano
33
34
12 I
2
910
»3
»5
16
orx atque omnes x 3 ^^"
or3e atque T d.
omnes r </.
unquam » ijiquafii
aut f </.
imperatore, » imperatore
^> X> Z i "^ iftperalore
C S imperafore R.prasdonibus ^ (al.) hojlilus
tutum 4' tantum
Quam - - - - difertas y^ d.
exiftimatis C -vj/ exijiimajiis
captas C raptas
longe ^ 3 d.
imperii - - - - cum » d.
veftris C H S nojiris
Brundufio C H S « Brundujio
tranfmiferint T tranjmijerunt
Qui ad vos x ^id 'vas cum C H S
venirent, captos querar x, 3 f^/^w'venirent quarat
querar C queramfint H S T Junt
fint ? Mercaloribus »^»/ <i Merca-toribus
non C d. ^ numdicam ^ dicatur
duodecim r duoiecim conjules
Cnidum C H S T », r, a:. A; 3 4'
^idSamum » Baium C Samium (vel
Baiumjup. l.)
urbes C ci-vitates "vel urbes
atque r «»'
quibus H S in quibus
• ducitis x^ 3 dicitis
poteftatem C H S T », r, -i/ potejlate
vero T r <?'•
infpeftante C H S » JpeBanteejus C ^«/«J
ibi C id
geflerat C ^ gifferant
illa ;(j illam
infpedtantibus C H S k, •4^ JpeSian-
tibus
tantamne unius C H T »> ;U' % 3
tantane umus r tantane hujusi{/
tatttane cujus
modo 5- d.
videbatis, ^ 3 tenebatis.
ii ii ^/f
Cceani C Oceanutit
navem r clajfem
p. 1.
12 17
21
»3
22
23
242526
28
29
haec n d.
fint C ./. T /«;?/
navigavit x 3 nanjigaret
nondum - - . mari C d,
Siciliam T Siliciam
inde r, X '«
»4
30
32
332
3
7
912
»3^
H16»7
18
20
3»
22
23
242628
3031
32
3346
haec » rf'.
tria C tua
prsefidiis t Juhjidiis
fe fs d.
Cifalpina 4" Tr;njalpina
navibus r manibusitem T -x^d.
oram y^ ora
duo C duaautem « </.
ut s- </.
a Brundufio T ab rendigio (cum punc-tis
Jub ndi)undequinquagefimo a, r inde quin'
quage..mo
Ciiiciam T Siliciam (ajecunda maimCiciliam) r Sialiam
dediderunt C H 8 r dederuntIdem H S r, ^/ Idem et n Inomne? r d.
gentes ;^ d.
apparavit a aperuit x Z "^ apparuitatque CT xZ d.
adminiftrae H S r minijir<e
qualia T qna (i. e. quanta)Summa funt r d.
contentioney^ 3 comparatione
imperatorem H S ;)^ 3 imperatorumveneant CS 'veniant
Quid C », r, jc ^/ H S T pc 3 4^^is
aut C atque
diviferit y dimijerit
quaeftu r quajiumadmurmuratio y^ admiratio
hsec fecerint r hoc faciuntnomino \ neminemqui C quia
ignorat 4' ignoret
fecerunt -r fecerant
recordamini C recordemini
quid »qui
veftrorum y^ Romanorumhybernis ;^ hybernas
is 4' his
judicando Qjudicio
hibernent C hihernentur
cuiquam H cuiquam quicqtiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 484/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 485/623
VARI^ LECTIONES.p. ].
ij 6 detulerunt C H S T », j-, a^, % 3 4^
coniulerunt
7 cum ^ z>X Z '"'"
—cum communis T ium cum uis (in
marg. commu/iis)
i ttxZ d.
10 ita r d.
1 1 imperatorem r imperatori
— prxficeie C perfcere
—eximia ^, 3 fximii
1 2 dnbitabitis C H S T j^, r, ^Cj ;k 3 "^
dubitatis
I 3 quin » d.
—vobis C H S T », r, jc, a; 3 '^-
—a T «^14 oblatum y^ 3 ablatum
16 Romse » Repub.
18 utilitates H «/////«j
21 non s- d.
23 committimus T n, x committamus
24 vir i+/ w—amantiflimus », r, Ai> % 3 4' <''•
—reipublicse, veftris C reip. et nojiris
^ ^ A:> Ai 3 4' ^ ''/' ^^ vejiris s ^/
25 ampIifTimis C » ampUjJimus
— afFedus », ;c effeBus—Catulus T Catullus
— fummis - - - - prseditus » </.
26 prseditus r ^.
27 ratione » ornatione r oratiotie
28 locis pJurimum r </.
—oportere H S /o,^ 4/ /^a/.^ /c^29 caufa X d.— cognolcitis j^ ignofcitis
—virorum fortiflimorum r fummorumfirorum
31 raiione r oratione
—pofTumus \' pcjpmus
iS I funt C *, %/«?3 deferri C deferre a, ;^j referri
4 idem r q^v.dem
5 fenatu ^fenatum6 Gabinium C Gahinum8 item C H S T », r, % 3 /Vm—eam C H S T r, ;C, ;,j 3 4 ^.
1 2 terrse « ^.
13 populi Romani C reip.
1 prohibebamur x prohihebantur— ita H ifta
16 traniinarinam C )(^ maritijna?», HSr, 4 marinam T », p^ 3 maximam
21 noflram C »c/?ra
22 remanfit a permanft
p. 1.
18 22 antea C H r,;!j 3 d.
23 qax tam C H T S », r, x» Ai 3 ^*»»
aliquam C reliquam
24 Orae;)<;;
d.
25 hercle H S T /-f/Wearquot C a ali,uos
Gabiniam C Gabinam ^ Sahinam27 permanferat C T », ;^; 3 permanfe-^ multo X l d.
30 Perfenque C Perjemque
31 omnibufque C omnibus et T x 3omnibus
32 rebus t pugnis
19 I noflri 5- 'vefri
2 tam C tum a d.
5 iidem « iifdem % Idem
6 portubus C H S T portibus
Appia C d.
7et C r f^
in 4 ^'°" /*
8 vobis r, % nehis
veflri S T r, % nofri—exuviis 4 eximiis
10 tum S r /«/wf/? T p,^ 3 ^,—populus 7 populufque
II fententia Cfumma— ea, quse fentiebatis ^ 3 d.
13 veflras ;(j »c//r<ff
»4 annus C », ;t; 3 animusnos C T ;ii 3 i;oj
»5 ac X 3 ««^
16 vere » d.
iS Quo mihi C ^omodo
~ adhuc C ad hac'9 Gabinio », r Gabino20 Gabinius r Gahinus—expetenti x 3 cxpe[lanti
21 Utrum X 3 ^'?''a^
22 impetret H S imperet
23 eduxerint C eduxerit r eduxerunt x 3adduxerusit
24 popuJo Romano C populi R.
27 C. Falcidius H C.Faicidius (fedfwpra lin. Cn.) S Ck. Fakidius x 3(emendatoris manu) Cn. Faccidius
4 C» Falfdius«— Cxlius C H Cm//«/—Latinicnfis C
xLatinenfes
T/««<?/-
nienfs 4 Latinenfs
28 Cn. lientulus C CP. Lentnlus
30 Gabinio C T GabinoGabinia C Gabina
i2 jure C 'viro
legando a legendo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 486/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 487/623
VARIiE LECTIONES.p.
23
1.
4
5
Qairites C T n, ?-, x S ^' X ^iri-tes queg
non T,x.«^'
nos C H S T r, %, ;t; 3 4' eos
8 videlicet C ut
—proficifcantur 5- /royff//?r/«.'«r
9 arbitrantur ? S T arbhrantur,
— quafi s- quare
10 non ;ii 3 d'.
14/1 T Jic—- hanc 5- habeat
15 vir H S y«r^16 Servilius
y^ 3 Servilius Ifauricus
17 tantae res geftse C m antegejla st
ante res—deliberetis C a deliberaretis x, clubi-
taretis
1 debeat x 3 ^^bet
ig fummo ;t; 'i fummusj2 1 fummam gravitatem ts, ^fumfna gra-
'vitate
cognofcitis y_ cognofcetis
Quare videte - - - - videamur C d,
ut S 4^ «««^ ^ ^^ Xi X "h^^^tim
Manili r Malii
27 te % i etiam
22 perfeverantiaeque C H S T J^, r, ;^,
% 3 4^ conflantieeqiie
22
23
25
p. I.
23 31 quantam H S |7«^«/«—praeficiendo y^ proficimdo Af perfi-
ciendo
32 dubitemus C dubitamus
34 huc;ii^.
24 2 omne;(i 3 1?«^««
5 perfpiciunt 4f /^?yfaK«/
6 hoc neque ^, ^°c
7 per hanc Caufam C d,
—r puteni T putarem—neque C ne
—quo X, guod
9 hominem T homines
I o tefti C X reSli nfreti
—pellemus -^ pol/emus
II ex C T a, X 3 cib
12 feret Cferret isfert
I 3 mihi -ij/ ««/««j
—Quirites » d.
14 fufcepifTe -4/ </.
1 5 mihi C n d. ? illi
16 fimultates;t;, ^ fimulatione»
— intelligam H » intelUgatis
I 7 inutiles » inutiks fuiffe
1 8 hoc r ^.
—honore x onere
19 Quirites r ^.
21 rationibus C mihi
ToM. V. PPP
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 488/623
P R O
A. CLUENTIO AVITO,O R A T I O XIV.
Edlt. Olivet. Mss. cusr xi-^
p; 1. P-
35 2 Avito H ;(j Ualito 26
4 omnem ^ d.
orationem ^ di^vljtonem
6videbatur
y^^videbatur.
7 juniani C T immani 4* hiimant
H pars H S -^, %]/ pars eji—ea C T /—propria C proprie— Ell ;t, 4. ^.
—veftri C H nojiri
— legitimje C ultima
15 veneficii C beneficii 2Jquccftionis 4' ^uaflionis C qua brevis
— per C qua T x ?««^
16 contentionis Q contemptionis
»7 concionibus H contentionihus
18 profpicio C H S T;:ij
perfpicis
19 habitura C T habitum
21 de p(^ d.—confueflis C T confuevijlis
2Z exiftimetis pj extimetis
23 vos C nos
24 dicendo probare ;u dicenda proban
526 I nobis y^ 'vobis 28
2 in invidia C H S ;{ invidia
3 agemus ^ agimus
5 nobis y^ •vobis
6 ac %flf/«^
9 negem H S p^, 4* negem e£e
—illam X aii^ff
10 in j udiciis Qjudiciij
14 perniciofiffima -^ pernitiofa ;ij/fm-ctoja
j6 in C H S ^.
»7 veritas Sfalfttas
38 jaceat C T jacet
judiciis yjudieio
' vakat C T vakf
1.
1 opinionibus T cppofttionilus
20 vehementes C ^nhementer•— repentinos x> 4 repentinofque
21; Judices CT
judicibus26 hsec H /&5f
27 quid C quid huic ^, 4 huc28 judicum \^judicii
29 deferemus C deferimus "4 referemm32 eamque C ^a«j
33 remittatis ;i(^ r^OT/V/^?/
34 contraria;t;
</.
2 peroraro tum CT perorattim H per^oratum erit S peroravero tum
3 a roe C H S ;t;, 4 <7«//«o
5 audiatur C T auditur
7 audiendum ^audiendam1 1 uno T meo
14 confeflumque C S confenfumque
17 funt x/"»'—de caufa dicam C dicam dico H S ^de caufa dico
25 error C T oratio
30 Albium C y;^ Albinum2 hsc C T >^<?r
5 faciamque C T faciam6 affinxerit C affixerit
7 eft C T ^.
9 defcenderit 4 defenderit
1 peto 4 '''•
—• Oppianice C T Opianice
1 dicere C diceres
14 reliquo C rclinquo
15nunc /atisfecero
4hunc
fa!isfacer&18 et
;t;^/ /ri?
19 omne;>(; ^—vero C d.
25 Oppianici C Opianici
26 exordium C f^ ordina
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 489/623
V A R l JE LECTIONES.p. 1.
28 26
29
31
32
3334
I29
30
78
II
12
172022
23252728
29
31
32
34I
2
1
12
»3
repetam C H S T ^ig, ^ petamAvitus C Ahtus H Habitus X) "^ ^^-
bitns
Sylla C 5///a
nubilem C ;^, -vl^ mhilemMelino H d.
in primis x, d.
habebatur ^ haheatur
convindta C H S T conjunSia f^
convinSlam
Saffia C Safta
Aviti C Abit:
a nie T amici
inquam C T unquamita 4' d.
cum ^ eumcupit H y^ cupiat •vj' capiat
ducetis C dtcetis \ ducitisea C tamAviti C Abiti
filii dolor ij/ d.pudordeliniri C deleniri
ejufmodi viri C hujufmodi
viri X d.
angeretur C H augeretur
fine fcelere x ^-
mcErore et lacrymis pi^ d.
malorum C mulierumfore xf^*'invita
-x^in vita
non y^ d.
noluit C H ruoluit
flenii;(j externi
aufpicibus ;(;, i|/ aufpiciis
ominibus omnium C ommhns homi-nibus hominum •/^ omnibus ominutn
non timuifle H S ;t;,•kj/ nonne ti-
muijii
Deorum x divinamillam C illa
limen C tinicii
ac C H S T et
vicit y^ ejicit
timorem C T amoremtulit C T non tulit
jam^
d.
graviter C gravetaugebatur C angebatur
moleftia C modejiia
nihil C nil
matre y^ mater
ne, quam -^ matre uteretur -^ d.
p. 1.
30 18 audiftis C T auiivijlis
ig tunc T tum— intelligetis x. ^-
20 prx-terit % poterit
— cujufmcdicunque C f///aj' modicumquia H cujufcunque modi
21 in ;),^ i/.
22 Judices CT aT.
23 hominum y^, aJ/ omniutn
24. infixum C T fxum—cum C T «'. H ;(/, vj/ ^a/
—amici C ^^ H -^/ omnium (fed fuprtt
lin. ab eadem mami fcrib,tur, *' a
quafe " animum'^ ficri debeat) Tattimum njel am 'vel amovi pericula
—amici pericula ;(;5OT/?/Vi
—adhiberer C adhibtrier
30 totum ;|/ tantum
31 profeftuni C T perfeHum33 ea vero fic agit H vere Jtc angitur
S ;t;,ij/ vero fc agitur
31 3 opibus C T operibus
— Larino C T ^.
5 inftituit H S p^;,i|/ infruit T /a/?/-
— teftes y^ hoftes
8 perfpexeritis C S ;|/ profpextritis Tfpexeritis
—nobis C njobis
I o ignofcere;>;; ignofcere non
1 I deberetis ;)^ debetis
13 Cluentii C luentio
14 caufa C caufam
15 id C T «f.
— et C « T <2f
18 Oppianicus C Opianicus
—paraviflet x pc^^uifet
20 Oppianicum ^ Opianicum
21 hoc C heec
22 uti C af
24 accufatum T accufandum
27 Stalenum. C Scalenum S Staienum 4*
Staznum—ad ;^ ^.
29 Dinea focrus Oppianici T ^. ^faw
fpatio)
30 M. et Nuraerium - - - Oppianico
C^.— et Cn. H S C«.
32 fenatoris -^ Senatoris.
33 incidit ;!j /W/V/V
34 frater H S y,frater ejus
32 I Cn. Magium C. C. Magiunt—. Oppianici p^; cpinacii
Ppp 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 490/623
V AR 1 /E LECTIONES.p. 1.
32 3 filius X d.—heredem ^(^ hisredem
4 Oppianicum C Opiniacum—euiiique C cumque
5juflit
Q. jupfit6 ei C ef
8 eflet X ^'
1 1 tantum C T famen
13 illiCH ///<?
—H S cccciDDDD millia C h s CCCD III (cum aJierifcQ in marg.JH-S XL milia T hujus Coclini xCCCCLIIIl -^ CCCCLIIII
1 4 inftitueret T injiituerit
16 viva C una x d.
1 7 mortua x mortua eji
18 indice xjudice
19 ficut z/^<:iili
— ex C ^.
20 fiingulari ^ d.
21 iilum \> d,
26 difficilem -x difficile
27 A Aurius C N. Aurius
28 iiomi X '^"^^ ^'
—M. H S;t; f/ M.
•— Aurii C T ;^j Auri
29 multis C H S T ;)j, 4' <^»
'— adefTet ^ ejfet
32 qui ;t;«'.
34. etiam C d.
1 Larinatiuni C Lartnatum2 denuntiarat C denuntiaret
5 fugam, et H S ;<^, il/ autem fugam6 inermem S
T/"« Larinum
— inimicis T i/.
—committere x ^'
8 curn C tum
9 fuflulit : fe a xf"/"^'Jf^ ^' 4^7^ </•
1 oftentarat, et x ojientarat
—C. filium C T.filium
13 Virbium C H Virium S Juhium TP'irum 4' Vibiutn
•— quo fequeflre;:^;
quos Jequeftres
14 curaret ;)^ curant
1 5 illis C ;ii</.
16 terrebantur C /fw^a«/»^
17 quis C;)|j fa/
1 8 reliqua ... - fuiffe C d.
19 aliquandiu H x (^'iquando
20 videte x^ \ 'videtis
— Safliiiin C Safiam
21 Aviti C A.22 A. Aurium occiderat, ^^ Aulum occi'
deret
33
p. 1.
33 23 pofl:uIet C poftulat
24 tamen x ^-
25 SafTia C Safa—contendit H d.
27 illam X. ' l—Oppianici domum C A. Aurii TOppianici
—fanguine x fanguinem28 reformidat T formidabat
29 h''s X ^iii^ '^
30 Saffias C Safa32 Novia C No^vimia T Nominia
- — in;'antem C T ante H d.
—filium S d.
33 Theani Appuli C Trani/^puli Hteanopdi S Teancpuli x tarni apuli
4 7V<?;?/ ApuU—abeft C ^y?
34 I Theano C Trano \ Teano
2 antea C T ante
4 undecima T duodecima
5 luceret H lucefceret
7 renuntiavit C H S T ;)( , 4' »»«*
tiavit
lojamx'/.I I ille
;^;</.
1 2 Saflia C ^'^yfrf
— Isetanti ^ lcidanti
—confirinato T confirmata
14 Ita, quod C T Itaque— Ita 4^ Itaque
16 jucundum xh^'^^"'^"*^21 de eo, quem C deque eo, quem22 non C d.
X^i ifno
31 Canutio C Crinutio H Cannutio SCaiinuntio
32 diceretur H S 4^ dicerentur x ^uce-
remur
35 I propiora H S T % propria 4^ /''<'-
priora
7 amita C S;>(;
amica
8 Aviti C ^<^/// p(;habita
10 hoc C /"ii^c
1 1 vocemque C T 'vocefque
12 mixcixdi. zjudicia
13 in C T ^.
—mortuae corpore fuerunt ;(; wor/^yA^ =
r//7/ corpore
15 fatis i]/ ^.
-— fraterno parricidio paterno patri-^
cidio
1 pr<xtermifl]um C pramij/um—videtur ^^^ videretur
s8 Auria C T wm
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 491/623
VARI^ LECTIONES.
35
36
37
I. p. 1.
18 uxor C/cror 37 8 Larini C Larinii
19 illa, et H S %, 4/ illud iniri H x '"''''
20 Poftea C H b 4/ PoJ} x pofl- 9 enim id C T ^aza H d.
24. excluderetur H S cxcluderet id ;k. 4^«'•
26 zhQUT x>-^a — perfici rem C profcere H %, -^ /^r/f-
27 ab C H S T ;k ^. cere rem T perfcere
28 matenii C matrem 10 Afinius X Afmius
30 Milefiam C Milofmm —Avilio T « Julio
—eflem C T ejfet 1 confecutus Cfecutus
32 ipfa H S ;)iy« penuria »5 aflimulatae C T ajfimilitata
33 injuria;)(; i^ijuriam 18 ibi djem C T ibidem
I Quanto C S T;>(;
^««/o -?/? —Avilius T Aiulius
—Oppianicus ^ Opianus 20 Afinium x Afmium2 ipfam CUT X 'pf^ 21 Avilium noftent C Avilium nofcerel
3 illud HS x,-^d. T Aiulium
—efFecit zfi"^ —Afinium y^ Afmium4 Casteri T Ceterum 22 Afinii X Afimii—non C vero —difcedit H S % c'ifceditur
7 ejus S T qui —Avilius T Aiulius (et hoc modofem^^
8 avunculus ^ ^ vincuUs per)
—Cn. Magius C C. Magius 23 Afinius X Afmius
9 q^^ X ^; 24 Efquilinam C H Exquilinam
13 diligentiamque 4' diligentiam de- 26 defideraretur ^ defderatur
nique 27 ubi H S 4" '« quibus
16 ab CHTAi, ^1^« 28 diftitaret 4^ diilaret
19 tutorem H S audorem Xy 4* «'^«- —amicos x ^-
torem 29 obfignafle C y^, ^ obligaffe
21 mulicri pj »j»//V^r/ —Afinii, et nonnulli x Afmii et nulli
23 Si haec - - - eft. Quo T Sed quo 30 eo die C H S p^, 4^ eodem T eodem—- non C d. die
24 -eft X #' —poftremum C x, \ poftremo
25 tabulib T talibus —Afinius X -^fimius
—Oppianici C Sopianici —vifus
C HjuJ/us—alvo C «/oto —Avilium T Aiuleam26 fceleri ^ fceleris 32 Manilii C 4/ Manlii28 Nihil C iV// — conftituunt C H S
;^; conffunt
29 obteftatione C ojientatione % oljien- 33 indice C H S T judice
tatione 34 confcientia perterritus x^otifcientiam
30 ullam x »^^^ perterritur
31 menfe T tamen 38 ^i Afiniumque x Afimiumque34 Afinii C Jfmi x ^fmii 3 Manilio C Manlio
I tum, recenti re C T recens fuit H 5 Manilium C Manliumrccenti fuit S ;^;, 4* cum recenti fuit 7 fcurra T d. (cum fpatio)—omnium X'> \ °'""^ 9 conviciis 4^ ccmitiis
2 Avilius C Anilius S Aurilius T -,^- cum H T ;t;,'4' tum
'vulius 10 tranfigit ^ transfgit
4 accomodata C H S T 4^ accomodatus 1 Ac tum 4/ Adump^ accommodatus > 12 Afinianum
-x^ Afimiavum—et ;c '^- »3 vero CH ^,Xy^ d.—aflentationibus 4^ affentatorilus indicio C T xjudicio
5 Afinii;5i .^»2// —probabatur C S T x. compolatuf—confuetudinem C confuetudine H 4^ ccmprobabatur
6 Avilio H 4^ Auxilio T Avulio —quo x ^««7 Afinii X 4^/;;/* ,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 492/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 493/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 494/623
VARI^ LECTIONES.p I.
'4S-
X , vp un-
46 29 verfatum x, ^atum
— nihil inquam C H S T^uam
—Extat S ;)^, -4/ Exfakt
—memoria C H S T %, "4/ memorice32 recita \ reata
33 in C ^.
47 2 etfi C H S T;)c, ^V/
4 tacita j(^ tanta
5 obloqui ;)(^ ohfequi
6 ah -^ 06
10 quam ;g ya/a
I 2 aliqua C H %, •4' ^^'^
illum p(;///«W2
qui ^ quamiis T d.
481.
27
14
15
»7
iniquus •/^immicus
efle corruptum oftendo ab
Oppianico T d.
1 8 fi doceo - - - efle corruptum C % <s?.
— ab Oppianico H d.
I g etfi H S yf
20 nullam p^; a//tfz«
22 non '^ d.
24 alia H S tJ/ hac—non H d.
audacia -^ flngularis
25 eum X ^'"^
— fingulari - - -
—audacia
29 ^lio C d.
—C. ^lio y^ Calio \ CeJio
—Staleno Satageno
3 2 deplorat x deplora
34 reticetis C H S T ;^;, -vV tacetis
1 repetiftis C j^, •vj/ recepiflis H r^/^-
r//?/j
2 ore ^(^ d.
3 judici X ^'
4 efTe fateamini Repetam T d.
5 Quonam igitur \> ^idnam agitur
—Repetam ^ ereptam
6 et;(iy.
—omnia T t»?»»/!
— in % ^-
1 1 Oppianicus ex y^ Oppianicum cuml 3 exercitati C excitati
14 Staleni H Stagini
—applicavit C H S ^fe appticavit
19 aC H S ;^^.
20 audendum ;(j audiendum
24 hoc non C H S ;t;,i^ ^(?f T hac
26 cum C T ;ii, iV ^«^»2
27 Safinii C H S ;>(;,•vj/ 5^/?«/ T Satrini
49
29303»
32
6
»3
15
17
»922
24
25
26
27
30
32
2
46
78
10
Atella: ^ Attella
fexcentis T fexcente
Safinio C Safino y^ Fafinio
pecuniam ^, pecunianeceflltatem y^ necefjitaies
reliquiffet H S reliquiffe
eafdem H S;)j eafdem effe
ac C T f/
pofiit C poffet• quod -^ cur
: exoratus C exercitus
I et fellertium fexcenta quadragintaCnummum fexcenta quadraginta milia
H S -^/ f/ fexcenia quadraginta mi-lia T et fextercia fexcent^ quadra-ginta milia x^ -^ fefiertium fexcenta
quadragima milia
Oppianicum C Oppianicus
illam aut ^ illam aut ipfi
difpertiendam C H S difpartiendam
reddendam \ redeundameffe C d.
exccgitat x cogitat
credetis H S ;(; creditis
fit%^.miferrimusetinaniflimus QYi^y^.,-^
miferrimus in locis et inanifjimis
tantum nummorum C \ tantum pe-
cuniee T tantummodofuam S fuam hac fecum cogitans
Demne C B.ST x^ \' ^e mejudicibus T judices
igitur -vj/ agitur
quaeretur ? Nihil ^ quaritur ? Ni-hil •>]/ quaretur mihi
qui 1]/ quid
poflit X P^Jfit
quibufdam judicibus x quihufdam itt
judiciis
hos C H S ^wleviores -vj/ leves
ecquid C H S T ^ij quidferviamus ^fern/emusafi^ers G ajfer
confueffet x confuefcit
Guttam C Guhamamarus y^ a^varus
aliquid T aliud
fpeculae C S T -i^ fpe gula H Jpe-.guliS
intercefferat C intercefferant
certa C cepta
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 495/623
V AR 1 JE LECTIONES.
50
5»
1. 521 1 hilari C :lari
I 2 tu T fufn
—Pcete C T ;^; Pai:efe H S/acete ^fa-tere
— enim y^ d.
—Stalenus -/^ Stagetus.
13 ne fi fe - - - fit pecunia T d.
—ne C H S 7iec
16 planus C H %, \' plane
—judiciario ^judicatio
1 8 illos _^ /7//"a^
19 vultus ;i/ multis
21 ex ;^ et
21 s. y^ ab
23 teftimonii 4' tejlimonium
—quam H S ;>(;, il/ a/w
31 judices C HS T;»;, 4'^. 53— fe id velle C H S T ^i^, ^/ ^.
33 confilium C confilio
34 poterat. H-S I3CXL in fingulos CHpoterai. fexcenta milia nummum ift
fngulos S -^ poterat. quadragena
tnilia nummum in fngulos T poterat
quadragena milia • - - - in
fngulos (cum fpatiis) 4- poterat
fexcenta quadraginta millia num-mum in fngulos
2 debebant x <^^^ebat
—fpe majorum prsemiorum •/^fpem.ma-
lorum pramiorum illius
: 3 accederet S x. cederet
4 quod C \' quodam—tum \ d.
5 judicem Cjudices
— defendebat \ defendehantur
6 at non Oppianicus T d.
9 in confilium iretur T confultum irent
I o viatores C H S 4 li£lores p^ 'viSlores
•— agi C H S id agi
1 3 confilium H confilio— fententias T d. (cumfpatio)16 confuerunt T confueverunt
18 tum i]/ cum 54— venerant. Casteri 4 venerant cateri
—nocentiffimum C H S ^ nocentijfmi
19 fpeftabant C H S ;)^, \ fperabant
22 Ecce tibi i|/ Ecce al. certe
~ Bulbo, et Staleno, et Guttae C Sta-lene et Guila
—et H S ^.
24 ferrent '/,ferret
25 \rC]tdi\k% Y^injeBum1 veftrum C ^verian
ToM. V.
3
58
10
»3
172021
222628
2931
344
56
8
101
16
1718
19
2022
2324
273»
333
45
•7
S
'1
13
15
abfolverent C T ahfoheruntconcionum ^, contentionum
atque altera y^ alia
condemnarent C condemnarcntur
tribunus plebis T d.
negotii Cjudicii
arbitrarentur;),j
arhitraretur
Annii C S Antonii
egerit C agens
confulto prope H confuho S confulta
propter ^, 4 confulto propter,
atque HT et
pronuntiaflet -^ promiffet
debebantp;; delebant
efle y, d.
Gutta C GuSavita C 'vitam
judicum ^judiciumageret x augeret
inflammandos C H S inflammaHduMaccommodatus T commodatus
illi judicio C </. H S ;(/, 4/ illi
C. Junium C H S tum C. Juninm ^tunc C. Junium
injeftum x in^ventum
dicendi y^ difcendi
Neque S l<!ec
audiar x audiat
etiam C et
At C H S T ;t ^raudirer C auderer
Id adeo \ ideo
cognofcite C H S 4 agnofciie
nocentem y, no8e
id hoc tempore infitiari poteft ? Hid hoc tenipore infitiari audet T hoc
tempore inficiatur. Potefi
liceret ^ l>^ere
prsjudiciis y^ prajudicii
id ^ d.
remota C H S J/ remota eft
Primum C Primis
adducebam ^ adducehant
Fabriciis y, Fahricius
poftremo 4 pofiremum
cum cafum y^ eam caufam
Age T Agi vel age
hic H hinc
profeflio C profeBoifta C H •4' in ifia
ex^ d.
agitatis C H S 4 cigitis
Albiana H x, Ahhiananobis C H S ^. p(;,
ij/ bis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 496/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 497/623
VARIi^ LECTIONES.p. 1.
]p. 1.
S8 9 non ;^ </. <5o 15
lO Quid ? %}/ i^Wne 4^ «'
1 Syl.a 4' Syllnm 16
14 pudens ;;, -v}/ pmdens 18
15 non \|/ «i)« »?o^i9 21
adverfarius^i^
adverfariis 23— acerbus }^ acerznis \ acerhusy fedi- 26iiofusy 27
17 ac C S atque H ac (fupra lin. at-
que) T d. 28— tempeftatibus ^, femporibus 3218 Faufto tamen illi judices T fafo
tum 3420 poteftatis %}/ ^c/i?/?<7^ 61 2
22 fapientia j/ diligentia
25 hercle C H S T hercule 426 non C «0» cum
27 P. Popillius C H S T P. Popilius ^ 5C. Popilius i|/ Caius Pompilius —
28 n^dum x necdum 6
29 his moribus C iis moribus T d. 730 ac C H S ;:(j ac fine 9
poflimus -4/ fofiimus
32 adhibitus H S ;i(;, 4 habitus 10
34 vis xj«^ 1
S9 2.
arbitretur C H S T arbitraretur 15
4 juraffet H S xjvjjerat
6 quibus x ^'
8 Ax. 4 Ac 18
9 eft C H S ^}/ etiam
12 eft : 4' C/^«/ 19
22 Popillii \ Pompillii
T. Guttai T L. Gutta _26 quod C H ;)(;, 1}/ "^^ —27 cfFendiiTent C H p^;, 4/ defe;idiffent 21•— reprehendiflent H deprehendifent —
fe C T>i —29 damnatio 4^ domiriaiio
31 Quid, quod •4 ^iod cur 2260 I praefefti x P*''>P^^'- 23
4 de H-S I3C - - - - retinuit T d. 24H-S IDC C nummiim DCXL ^,
ffxxxxclc \> Jexcenta quadraginta25
millia 26
5 Safiniani x Safiani
6 retinuit x fufiinuit ' —
7 et hsc X kac 288 tum X ^- .~
1 Attio C H T Aaio 30
H reconciliatio x ncordatio 4* "««"-
liatio 32>^ boni il' ^o//<t
ad Juturn?e : quibus C H S ;>/ «^dliiturna e quihtis T (7(/ diriturna
equitibus 4/ <^ diuiurna e quibus
ahT amedium C H S T ;;j, 4^ medio
Attius H //r7«j T A^ius
damnatione 4 dommatione
ii;a C H S -4««//«
judici pf ju-icii
reperitur H reperietur
ablata C y^ oblata
Ergo;ij Ego
adhuc C 4^ adjioc ^S % ad h<sc
quis p/ y»'V
multam;t;
i/. ^A^^ lacuna eft in MS^quafcrihi pofffl
Popillii C X Pupillii H Pupilli
CuttK C GuSla
eft C H S ;<; ^.ecquod C etiam quod x ^' fao^
poflimus -^ pcfiimus
Fidiculanus C x Fiducilanus
invi<1iofifl)mum 4^ inniidiffftmos
{yii0^or\\K\ox\t y^ fuh fcriicne
quidem H S quem enim x, ^-
eum ^ eamvis \ jus
enini H enim (fed in marg, ab eadem
m. pro ea 'vcce '^fieri''^ fcribitur)
tamen C H S ;(/, 4 tandem
pecuniam quam Q,'^^ y, ^ d.
captam nufquam C S ;>/ Captanus
quam H captamque
captam 4 Capta
Stalenus S Staienus
Fidiculanuf C Fiducilanus
fecifle C H S X. ^ feaptaccepifle a Cluentio H-S cccc
Qua x quamC2iQ ejfe
enim H d.
metu H «0/«
etxd.addufti C addoai H S «/ doai 4^ «f
doai
potuifle 4^ potiusfe
{xQUx^'{ciiTet Q fciJTe
imperitorum C hi peritorutn x ti pi'
raorum ij/ peritorum
nolebant 4 ^olebant.
Qjiq 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 498/623
VARI.E LECTIONES.p. 1.
6i 32
62
63
36
81
16
17
1821
22
24
2628
2930
3»
32
3334
2
510
II
12
16
»7
18
fi qul Q, fiquis
quaereret x quarerent
dicerent —Scamandro }(, d.
abiblvit C d.
Uter y^ XJtinam
redderet C H S ;>,; reddere
ifne qui fe C S^h;;
iis nequijfe H his
nequijfe
adjutores Q, Y{ y^ adjutorem
declinarint C i]/ declinarent
fraude ^ fraudemipfi bis jani y^ bis is
poterant ; condemnare C pottrant
abfohere,
condemnare x, d.
tam j(^ tanta
fecerint \ fecerunt
jure y^ vi
Quis Q^Confidio C ^ ^ifque con-
flio
debet H S;ii
delent
funt xfntM. Juventius —Mergus ;(j d.
Pedo 4^ Predo
judicum -^judicium
Caulius H Calius
Mergus ? ^ Nervus ?M. Bafilus C ^alis 'vir M. Baflius
H S ;( , ,1/ M. Baflius -
judiciis -^ confliis
tum C tamCn. Heius, T C. JV. ejus
exx d.
ex pi^, -v}/ ex his
minimus y^ minimiset diligentia C H S % «'.
diligentia 4' d.
Saturius }(, Saturnius •\> Staturius
agitante -^ agente
deferbuifTe C H S T defruifi x de-
fervife deferbuife intelligebat -vj/ de-
feruiffe intelligebant
Quod C ^iidFidiculanum C Fiducilanum (fmper)fada C X ^.
condemnarant C H S i]' condemna-runt T condempnaverunt
ignoratio T ignorantia
arrogantia T arrcgantia fuiipfum X ^-
ac C 4' «/
condonatum QH ST •^,-i(> condm-natum
p. I.
63 20 eum X, ipfum— illum ^ d.
25 unquam x ^'— antea -^ ante
26 eum 4- enim
27 aut C H S ;^i(^.
28 qui H S quid
29 voce X ^^&^
3 1 revocaverat C revocarai
3 2 poftea 4^ pofta
34. injuria C injuriam
—ut^d.— et C H S T pc </.
64 3 fe \' fed—difceffifie C difepfjfe
4 querimur T queruntur
—non H d'.
5 nego ufquam C ^ neque ufquamT d.
6 quis H S T qui
—vivat C H S ^-vivit
7 pofTe C d,
— nobilitatis x nobilitas
— ufque ;(j iifque
8 quoad;(j
^«fl^ ad—profecuta T perfecuta
—quis S ^«/
9 fit x/10 nobiliffimus. ;j; nobiliffmis
I 2 illa xy««13 a C H X» "^ '«
14 autem i^ ,3'.
I 5 magis X d-
17 Sed;(i
6'/
19 At C £/
— condemnarat H S condemnaret22 popularia x ^-
23 ergo X ' ''°
25 condemnarent ; x condemnarant
26 aliquis C aliqui
27 Falcula;)<; Facula
— quaefo C H S ;%;, 4^ quaro—nocens } x noces?
30 neque C H S T ;^;, ij/ ^.
—Fidiculani xf*^^^^^
33 concedis;)(;
ro»«fl'//7i-
65 2 Falcula xf^^^^^4 debuerint ;t debuerunt
— accufari ^ accufatori
5 Nam, fi in ambitus H d.
8 fuit % obfuijfet
—qua X d-
—ex X ^x criminibiis
—judicibus ^ ^'
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 499/623
VARI^ LECTIONES.
6S
£6
I.
12
13
H»S
16
1718
23
24
2S2729
3031
32
33
I
67
10II
12
1618
23
24.
2628
3032
33
34-
P. Septimlo C L. Septimio
eo y^ meo
aeftimatam x, exillimatam
quoniam -^ quando
doceie H S j ;,•vj' dicere
non rj/ d.
damnato \|/ condemnato
adhibita C S %, >]/ adhibenda
tA xd.qua C H S T
;t;qu^
perfunftos;(j profunSlos
sftimandis -^ exijiimandis
eos y^ eo
abfoJvanty^^ ahfolvunt
fit C H S xAfiat«eftimationem ;(/ exifiimationem
contentione ^ concione
efTet X ^'
id, quodT
illud
neque T ne
nominarunt T nominaverunt
perinde C H S T ^proindeobfervaverunt CT cbfer^varunt
animadverfio atque auftoritas x,i 4'
animadnjerfionem atque auiiorita-
tem
cenforia ^ d. y^, •]/ cenjoriam
antequam dicere incipio T incipio
ab inicio
antequam ^j^ antequam de re
et ^d.ofiiciis H S T ;(;, 4' officii
de fubfcriptionibus i|/ defcriptionihtis
dicam x, dico
orationem Q y^^\ rationem
meam 4' d.
hoc C hacqnam y^ quemvim animi libertatemque T liher'
tateque
defenfionis x, offenfionis
confilii y^ d. ^ judicii
aCd.cxQ e
ex —cenforibus ^ '^-
ejedus efiet C ejeilum effe
\xv •\' in id
privantur 4' privarentur
fic hominibus xfi omnibus
Gellii H S ;^j Gelli
fuasp^; d.
Gelliuspj; Gellus ^ d.
fapientiflimique -j^^ fapientiffimi
captarum y^ captarum rerum et ipfa-
rum 4' captarum ipfarum
6y 1 ii C H S T X ^-
— fenatum Cfenatu2 rerum C S pecuniarum H rerum no'
mine ^, -^ pecuniarum nomine
—judiciis abfoluti ^judicii abfolufi \judiciis alfoluta
exiftiinatione )(^ efiimatione
Judices illud C H S ^ Judices
T d.
deletas 4/ delatas
verum C tcrum
accepifie C H S T ;^, 4^ cepiffe
feleftos S Ty^/^^cjjudices X d.
impedimento CH S ;|/ impedimentumefi"e T itieffe
duxerunt C ^ % dixerurit
ipfi C x^A^d.appellan p^ appellare
arbitranturx
arbitrabantur
moveri C H S T p^, 4^ mo^vere
srarios C eerario
qui pg quid
videatis T njidetis
videamus T 'videmus
cenfores C H S p, , 4/ cenfores de
illojudicio corrupto
agatis_%, 4^ agitis
cenforiapj; cenforis
illum p^ d.
cenforum C H S ;(/, 4^ cenforiamamplexator C S p,;, 4^ amplexato
cum re 4^ fum te
D'um C H S T pc Ca/wmunicipii fui C municipiis fuis x;
municipii tui
interleveritp(; interherit
curaritp^; cura^it
qui —curarit )(, d,
quem y^ quant
duxerit p^ duxit
pro 4^ d.
<— abortione C H S T pjjpotione -^ pro-
pofitione
—qui focrum, qui uxorem, qui unotempore T qui tunc temporis
23 uno Q W ^ y^, -^ hoc•— fperatofque 1l feperatos
26 in judicium ;^; d.
29 quod 4^ cur
30 cenforia T cenfura
— opinio Q )(, \ opinatio
33 dicam C H S p^;, 4^ dicant
\ comperifle C H S ;<;, 4^ ^»
68
310
12
»5
17
19
2022
232526
293032
34I
46
13
14
iS16
18
21
22
69
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 500/623
V A K l JE LECTIONES.p. 1. p. ].
69 6 acdilitium C t^(^iciliumj'0 25
—- Matrinium C H Macrinium S Ma- 26trimouium T murinum
9 iidem %)/ quidcm 27— reliquifl"i?nt C H j;;, •v]/ reJiquiJje fub- 29
fcripjerunt 3010 reperiFetur C H S p^, 4" inveniretur 32—quid ille J H quod ille 34II duxerunt \' dixerunt 71 i
I 2 fubfcripierint - - - - opinione ftan-
dum T d. ('vide 7 1 . lin. zoj 3
15 folos x,M'"n?—Quid C H ;;;, 1]/ dicant 4— videlicct Q^ xut 5— condemnarunt x covdemnarint
16 Non eil igitur — condeninarunt 6
Xd. 717 ill;e Quintianae C H S 4' ' ^« ^in- 10
tiana —1 8 fufpicione —ei p^ ^. 1 1
20 afFerant C ferant 12
( zizQW^xA^- H26 videlicet C x^- »S27 perveniret ^i^j/ijrP^»/^/
—facere;>;;
/«g^^r^ ^928 animadverfione vitiorum j^ adver'
ftone 20
31 et xa^ 21
32 delinqueret C delinquerit ——ei 4^ et 23
70 2 acceperint ;>(;, il/ acceperint, ui 293 non % «0« id ——carpas C H S ;j;, 4' carpes
j 'Z I
4 fortiare C H S ;)^, ^fortiere —^— igitur, te xgrate
5 refpublica 4 reipublicis 2
7 commutarit C commutarint —1 2 qui in eadem culpa C S
;t;quis in 3
eandem culpam H quis in eadem 4culpa -4 qui in eandim culpam 6
— affici C H S affici oportere ——oportere ;>/, -4 oportere convenire 1
13 et C H S ;(;, 4 a/ »3
14 propofitam ^ prapofitam H—pace;t;
pacem »516 fortitione xfi^^^°"^ 16
17 ad H «^. 18— atque C H S
;>(; ^^ —22 erat in concione
jj; ^ injudicio »9
24 multitudini j( , ^/ muhitudinem— eftx^. 23-— dicere C <//rf 2725 in j,^./.
invidiam C S ;j invidia
magn-im illa C S ;^ magna milia Hmngnam vilia
alia ;)/ i/.
omniy(^ d.
infamts C S ;^ infamicominunicata 4 commutatareprehendiUe
;(; reprehendijfet
eos C d.
alii C //// X d.
cogniti C cognitim
comperti C compertim
popularem C populare
Fopillium C Popilium
qui Oppianicum C d.
accepiffet x ^<j^iffi
divinationis -^ damnationis
caufa cognita x caujam cognitamdixerint C H S ;^j dixerunt
Popillium 4^ Publius
Popillium quod 4 Pompillium cufeum )(, cur
fententia C H S ^i^, •\'fententi<e
gratis-x gratus
exftimatione C H ;^; txiflimationi 4eeflimatioiii
non a Xi "^ ne
omnes •^^ d.
et ij/ d.
At X -^n
exiftimari C H S T %, "4 exifiimartpudore
;^jpondere
Licinius ^ Lucinius
prodiiflet C H S ;t; prodijfet -4 pro'
diret
poftet C pofjit
dixit C H X d.
eum C H ;^i, 4^ fi^f»
juflit xJH^confueverant H S %, -4 cenfucrunt
confcientia C H S T ^^j, \>fcieniia
teftamento T tefiimonio
ob C H S T p^, 4^ <*</
inconftantia T injiantia
teftamentum T tejiimonium
eurn;(i
ejus
tu X «^
Atti C S Aai H Acci
Egnatii. Si Egnatii C ^ ^gnaii : Sz
Egnatiexheredavit C H ;^, 4 exheredat
tribunus plebis 4" tribune pkbiconcitato H ^ concito
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 501/623
VARI.E LECTIONES.p. I.
72 28
32
33
34
73 I
45
78
101
13
15
18
19
23
24
2628
2932
33
6
7
8
9
1
12
74
»5
16
»7
pene C fede
revocaflet H S T revocavijjet
At H S T Jutdecietum ? C H S T p(^, 4' decretum P
quam jujie P
opera T iperam
corrumperetur y^ corrumpetur
videtur x 'videretur
fententiam W.fenteniia
iftam j^; ijium
Conful X d'
C. Caffius C -i^ Cn. Cajfius
tum H cutn
fenatus y^ d.
vel C H S T ;^ ^.
Confuliim H confdium
referendum C H S T %, \ perfe-
rendum
concitatus T incitatus -^ concitatisxo<g2X\oxi&m T rogatus
parvuli Q par^voli
clamore C x P>'° clamore
concurfu T curfu
fit r^ eji
fic y^fipopulum Romanum Q populus R.
placatum C H S il/ pacatum %pa-ratum
\x\.QT ^etAttius C T Jaius H '^ Accius
adH^/commemorationem C commemorationt
perinde C H S T ;!i,i]/ proinde
quae —effent p^ , \ d.
tam H non
mihi X ^'^^^ ^"
animos C ani^no
populi Romani et judlcum \> popu-
lum Romanum et judicium
ac T aut
nunc X "'"'
adhibemur x, adhibemur et
ea X d-
fedx/ducantur p/ dicantur
M. Antonium % d.
quod C H S T ;c, ,J/ ^.
effet HSxyA^efeT d.perinde quafi C H S %, •4' proinde
T proinde qunfi
tum honriinis C H S %, 4' hominum,tum
fapieijtiflimi HjapientiJJimi •viri
Plancium C H S Plancum
p. 1.
74 18 homine % homo
21 t']Wi> X ipfius
23 fenatum <^ Jenatus
—miilta C multas
25 judicum ^judicium
— aliquantu.n —primum ^ d.
26 commotus ^ amotus
28 oratio H ^ ratio
— tX. ^ et ex
—habita ^. d.
31 et \^(qx^-32 accufatoris
;>(; «ffa/^/om—civili X '^'
75 Albanum pofcebat - - - filius Bru-tus T d.
—Tiburte C H S,<; Tihurti—affedifTemus \' Jedijfemus—ego, et iiiius Brutus QYi% ^^-^ d.
6 {^xfi— filio xfi^itis— praeteriifTet C H S praterijfet
8 quasrere. x qutereret—Crafius X. Crajfum—Brutum X Brutus
9 tulerat C tulerit
•— in -i^ d.
12 efle C H S T pc, ,1/ ^/.
13 ea C ^.
—agebatur H agitabatur
1 7 cognofcere C H S ;(; cognoffe—antea -vj/ ante
19 impetrare C H S T x^ ^ i^npi'
trari
—ego tiT d.
2 1 perfpedta C perfeSfa
24 Atti C H Jai25 me caufam - - - . defenfurum T d.
28 videlicet x. ujque
29 quis X l^tid
32 fed Q fi— ifluc lex - - - - num tibi H d.—iftuc C T ifiunc
33 ipfa ;;//?«—num T unum ,.
34 ullam C H S ; ;, -^/ ntillam—Num X ^o"76 1 hac C at
2 t^ x^^—purgandi % repugnandi
5 prsfidio H periculo
8 quem ^ i^i
9 ad ij/ «11 Qui T d.
1 2 noflrum ^ numerum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 502/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 503/623
VARIiE LECTIONES.p- 1.
80 «4. «7
»921
81
Sz
22
232430
34I
2
3
4S6
710
1
13
1920
22
2526
28
29
I
2
456
1 1
12
periculorum Q, pericolorum
quodque H quod
toga C S •vj/ toga et
cum fummum C S cum fummacon/umttiatum -^/ confumtna
prasmium tum C S permixtumprtemium ^ permixtu
qua nunc C d.
tunc C H S j(; tumperferatur Q. proferatur ^ conferatur
indignum C H S ;t;,ij/ iniquum
ipfum C H S T ;t;. 4^ ^-
eaH^.nunquam C ^^ nunc
arbitretur C S T ;(;;, 4" arbitrareiur
Attius C jlaius H Jccius
teneri y^ ctcteri
vos T d.
flCUt
X«^
qua legep(^ d.
ficuti Qficutnixi
;);;k//?
exiitimabunt C H S T ;!^, •>}/ »»<»«
exifiimabunt
prsefidii C praftdiis
fit %/«^conentur C conetur
qui C quo
incertum eft y^ d.
Confenferit 4' Cenferit
vero "4/ modocum incertum et infinitum, tum
obfcurum et occultum eft C
cum incertum, tum obfcurum et OC'cultum f/? H S cum infinitum tumcbfcurum et sccultum efi T tum in-
fi-nitum tum ohfcurum efl et occul-
tum
incertum -^ d.
Attio C ASiio H Accio
quidem C d,
certe -4/ d.
facefletur ^facejjeretur
uti X "^
defenfore x defetforem
fimilibus C H S i^ ftmillimis
facile \ facillime
etiam x ^
etiam C et
fapientis T pacientis
efle y^ d.
fibi y, d.
h.-EC pj d.
Judices HJudicis ^judicii
ToM. V.
p- J.
82 '3 illamX, ill
,. 16 autem ^ «"^— cupiditatifque T cupiditatemqut
H »7 ?eftimare ¥i ?> x, exifiimare
22 Attius C Aaius H AcciusH 23 id ;)(;^.
verbis ^ ''^^«-f
egit C fo-f/
24 videatur j^, 4/ 'videtur
tr 25 Cluentii % Cluentio
26 reipublicae C m23 erant H erunt
— fibi % tibi— fingenda -^ fugienda
29 reperirentur iV reperientur al. repu»
tentur
34 Decio C H S Decido \ Decidio
— qui -4/ ^.
83 I calamitate H S calamitatem
— hujus H ejus
z dixiftis C H S ;^ , 4^ dixifii
3 incommodis C H S ^/ incemmodif'
fimis
4 hoc cum % heec tum— cognoverunt C H S T cognorunt
6 Ancarii C -4/ Ancharii
—hujus C d.T ejus
—manus T x ^anum8 domini -^ diu
9 defenderunt ^ deftenderunt
10 controverfiaque C H S ^l/ f.ne cch-
trouerfa
1 1 .^lii X E/i
12 Aviti C Abito13 idque -^ atque
15 H-S XXX fcripta efl!ent, pro H S
ccc C triginta pro tritigentis HST4^ XXX fcripta effent pro CCC
16 Cautum 4/ tantum
17 liberalitati H S liberalitatis
— fuae ^ tut£
— debere C H S p/, ^/ dehen• 18 CseliiCHST^/ Cn.xGn
20 emiifet T emijftnt
21 Cselio C ( eio
—Ennium C % Emnium22 hic x d-.
•— Ennius C x Emnius
24 Aviti -i/ habito
— furti xfur26 nobis C H S %, 4^ "vobis
28 Binnium C H S Briuium T Albinum
X Bivium "4/ Briviwa— fubornatis )i^fubornat«s
Rrr
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 504/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 505/623
VARIiE LECTIONES.p-
87
89
90
I.
'920
21
26
27
28
3488 8
II
21
232?
3031
32
810
I 2
»3
142022
252628
332
36
78
ofFendifle x. offendijfet
pofteaquam T pojiquam
venerit ;i^ njeniret
ratio y^ oratio
Emit de A. Rupilio C 4' emiique aRupilio
Stratonem (x, Voji hoc 'verlum defunt
omnia ufque ad *^ fententia* p. 90./. 4. fine ulld tamen in MS lacuna.
et fic leg : fed mendofe " Stratonem
morum fententia*^
quendam quafi —ceterorum honef-
tillimorum T d. (ufque ad p. 90.
l.-h)
aflecla C H -4/ afcla
efl!e \ d.
de H S ^,
dimifla -i^ demiffa
averfariC adverfari H S 4' ad^ver-
^farii
jam C d.
moerens, quod 4^ marenfqueaperta H aperte
venit C d.
optare C d.
Metello C H S ,J. ^ Metello
aliud C S 4^ aliquid
ac C at
ejufmodi \ hujvfmodi
H-S * C Sefertiorum H S H^S (fneAferifo) ^ fexternorum
pondo C pondus (fed "0" fcribitur
eadem manu fupra ' * us'*
poftridie C pofi triduo
animadverteretur C animad<verteren-
tur
quaerebant homines C S 4^ homines
H d.
aduncam 4^ adnjincam
dentium C S dentum
ferrulam H Sy^rro/flOT
circumfecari H S circmnfecare
quid C H S 4/ quidem
omni 4^ inim
ejus -vjx cujus
etiam C d.
abdufturam S 4^ adrluBuram
fufpicionemC
S fufpicione
habuifliet -^ habuiffes
T. Annii C H S T^itiani
neCd.eft X e^
poflit C H S 4/ pojjet
eflet C ejfe
P-
90
9»
1 1
13
«4
'?18
1922
2324
2526
27
28
32
3346
10
12
13
»718
1920
21
22
232425
27
28
2930
33
diftum C H S T ;><;, 4^ dinum w-mentote
deprefl"a ^ deprehenja
quantum y^ quamilli C ;,^ 7/ S /«-/
projefta;(; proteila
aftutia X malitia
fufpicio \Jupplicio
et C etiam
indicatus -^ judicatus
vobis H nobis
quod C d.
didlitabat C H S;)(; dimtavit 4/ ^/V-
tavit
iifdem .4^ /W^/«
mulier abundat x, muliere ahundantideficitur
;ii defigitur
vobifque
HS
4^ nobijque ^ nobiiqu^dixi C H S ;)^, 4^ dixit
in C H S T ;(;, 4, ^^
confcribere ^ (onfidere
indicarat C S ^judicaratefl^e X ^Ji
fi non x.fiite
ullum ? y^ nullum. ^|/ uHum.dicitepj; d.
obfignavit C H S ;;;, 4- obfignaritnominate. ^ nominatAtti C Jai H Acciindicium C ^ judicium
literarum C H S T a'.
quid ? 4^ quidquid ? 4. quidquid ? 4/ quidcur non ^ ^'
eft, Stratone —quid x ^'
Stratoiie efle dicas H d.
Quasro abs te Nicoftrato S^d.
quid S quodefl"es \ es
indicandi H ^jjjyW/VaW/
fervare ;(; d.
exfedaC
exaSiax exemptaLarinatium ^ Larinatum
municipum C municipiutn
omnes y^ ^-
fe r V u 1 i C Jervili %Jer^vilii
in ullis —immane H d.
ullis C X ^^^'^
Rrr 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 506/623
VARI^ LECTIONES.92
I.
78
10
93
1
f z
'3
1520
2425
2627
29
34
I
3
4
6101
13
16
17]8
'9
20zz
24
26
39
familiae %^//<«illa ;i/ ///g
nupfit C X, 4/ in7tupfit
Melinum QYi^ x,^\ d.
profcriptum ^ perfcriptttm
cognofceret C cognojfet x cognofcet
conjugii pj;, -4. d.
fuperioris y^fuperiore
indicia xj^diciade C H S T Aj, ^ «^Ut H S ;(; aut
inftrueret ^Jfruerst
rota H S T totas
filii X ^- (f^d /^i"''«'^'' /'«• ^^- wanu
iflum H S T ;t;illum
fuO ;^ ^.
muliebribus HS munehrihmT mu-lierihus
x.,i^ munerihus
collocatione T collacione y^ collocaiio-
nem \ eollatiene
Itaque C H S^n;, 4' //« quod
divortia y^ diverforia
affinitatum T -/^ infimum
vidimus S T ;^ 'videmus
deponunt ^ deponit
illa fibi —putavit T d.
inimicitias x amicitias
eonjunflionem y^ conjunQicnes
Neque T Hfcc
armaret y^ amantfollicitationes C folicitudfms
promiffis: -^mijfis
muliebris C H S T ;^, 4" fulierisinventa ^, in^veSla
cum inftrudlum x «'^/ in fru8umLarini x, latini
judicium 4^ inditium
mater hoc —judiciis veritati T d.
(ufque adfinem)tanti fqualoris ^. tantis.Jqualorihus
iter Romam y^ inter RomamAquinatium C Aquinantium -^ Aqui-
natitum.
Venafranorum C H S Ajraternorum
X afraternorum -^ fraternorumconcurfus 4/ curfus
Larino y^ latino
circumvenire y circum^veniri
poffet ! X pofft-.
etat X ^^'*
iter X d.
tot C his X d.
p- 1. T •
93 29 inventus x repertus "^
30 turba; y turpi •4 urbi
33 noftrum C H S 4^ nofirorum
34 labefaftare \ labefadari
94 I p"utat H S ;g putet
9 quofdam C H S 4 's'.
12 vos C H S d.
>3 condonetis x condemnatis
14 altera v alia
16 dicitur C H S ^^^, 4 dicetur
>— valuerunt C •valuerint
17 hunc C H S hinc
pofTent H S;tj pofiit
20 in C H S X, 4 ^-—domeHicis C H S y, \ in do7nef~
ticis
— tutum C H S ;;;, 4 totum
21 quos X <^'
23 illi X '//'J
25 hominis C homini
26 benignitas x benignitatis
28 tuetur ;;; videtur
30 Itaque x ita qui— iis CnS x,^' d.- —publice \ publicis
3» teftimonium fuum x P''*^''*'^^" J"^f^— curam C H S -^jam curam
33 eam C x.j^'^Laudatio decreto C H S, x^ d.
95 1 horum C ifiorum 4 ipjorum
3C H S 4. d.
4 libellis C lihelli x heUis
5 frequentes C frequenier6 laudare x I^udate
—Ferentani C Frentanii S Xy 4" Fr^"'tani
7 Marrucini x Marrutini
—Theano, Appulo C Theano Apolo HTeanopolo x Theano a populo
9 Boviano C H S ;)^, 4^ Boiano
1 1 Jam qui in pfjy^wj^wf
I 2 pecuarias C pecuniares H S %, 4^ pt'
cuniarias
16 Quam non C S 4 ^ando x quand^.
—Volufienum C Volufeum
17 quam vellem C H S;t;, 4 «^-
1 8 poffie H S p;;, 4 pojfem
22 Tudicii H x tudici 4 Judici
23 teftimonio x honefiiJJjmu?n
24 ^V^^xfP^i•—majore % major
=- de te, P. X decepit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 507/623
V A R I JE LECTIONES.p. 1.
95 25 Volumni •vl/ f^olumini
— es-x^d.
31 At qu33 ^ Atque— cscam C H ij/ caca
34 convcnit ;ij convertat——eam y^ ea
96 4 eft Ai ^-
— Ut ;i^ uti
5 hominis ;)^ homini
— referAarit. x refervaret.
6 aditum i|/ additum
7 date 1]/ rf«;-f
—dolorem 4' dolorem ;
8 ex C f/
— liberum : 4' Hht^ttm
i 5 cui C cujus
16 plurimi -vj/ //«mw^w20 condonetis i}/ condemnetii
96
97
1.
22 Judices, fi, id ;^ </.
24 tum C H S ^ fcitum
25 non efTet;t^
e£'et
— aerumnofiflimo C arumnijifjlmo
26 etiam C ^/
27 mortem ^ ^orte
28 profeftum CH S \ profeSIo
29 refervata C H S ;(; confer^vata
32 non;:t;
'''•
33 qui C H S 4' guia
34 eum C cum •/fd.— leniflime ^ levifjime
1 A. Cluentium C H S ;(j Cluentiutn,—— amicis ;(; inimicis
3 obftringite C adflringite -^ afiringite-— veft;rae C H 'veflra dignitatis, vefiras
4 repetitur y^^ reperitur
5 ^\\xx\mi(civ.Q ^ pluribufq^ue
D E
LEGE AGRARIAC O N T R A
P. SERVILIUM RULLUMIn Senatu
O R A T I O XV.
p-
98
Edlt. Olivet.
1.
7 * * * C H S -4/ jy?V defciunt duaCarta qUee faciunt Principium O-rationis (fcribitur in margine ab ea-
dem manu)8 quod
;(;quod etiam \ quod et
9 regispc^-j— teitamento regnum C H S
;t;teflp.-^
menium
MSS. C H S ;^ I 4-
p. 1.
98 12 reftitiftis pjj r(?/?//«i'?j
1 3 ficcorum Wficariorum
—viiioIen^Tiriim C y^ 'vinuhntorum
15 turbet rempublicam C tuber reip. '^
tuber r. p.
18 l\o>'irn C H S X, 4^ Perfcribip
19 proitribit C S-;);;, i^ pcrftribit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 508/623
VARIiE LECTIONES.p-
98
99
1.
21
2
456
78
10
»3
H172021
22
24
27
293031
34100 2
3
5
610
II
12
»3»41620
lOI
24
2728
3334
I
710
»3
afferet C affert
decemviris Q W ^ y^ iecemmri
Veneat C Veniat
in C H S nunc % mihi
indagaris x '" agris
tamen QW% y^ d.
quoniam quidem tu attulifti H d.
ullunn C S ;^; nullum
populi Romani ^ populo Romanopopulo R. -i/ populi
potuifle judicabuntur ^poffe^vindi-
cahuntur
nullam C H S;tj
nulla
Janiiarium C;^;
Januarii
vendiderint C S p/ vendiderunt
nos X "^^^
venderemus C 8 venderemini H wa-deretis
quoad H quod
apertius y^ aptitishos C H S
;^ihoc
populo R. \ populus R.Flaminjni C H S p(j
Flaminii
Perfen y^prafens
Mummii H MumiiVerO H S ;!;;, -v}/ «'.
notandam C H S;t;
^otandum
religionem H S;(;;
regionem
vobis Xi "4^ »o^/j
veftri 4/ nojiri
jubent C H S ;)j, -^ julet
gerat C S;^; gerit
verfetur H 'verfatur
cujufmodi ^ ejufmodi
conftituunt C H S pjj, 1]/ (in marg.)ccnfiituerat
definJunt y^ defni^vit
ipfis C H S;ii
(/.
in ^ d.
atriis H armis
poflint H poffent
divendere -i]/ defendere
legationes x legationem
et privatum C S et pri<vati H d. ^privatim
veftris 4' nofiris
maii C malis
cum mittantur y^ quom mutantur
judicare -^judicatefacient ;t;/(i«rif«/
legem y, leges
iidem H hifdem ^ iifdem
futura QW^x^'hi funt —foedere x. ^-
Rccentoricus C S p^ Recentiori
p. 1
101 16 attinuerit ^/ «///a^/
18 putet C putes
20 tam H ;^, '4' tandemabftrufus C ohflrufus— ufquam H miquam
21 olfecerint y^ olefecerunt
23 admovent C ammovent
24 audite QYi^ ^d.26 pervenerit C H S -^^ \ aut per-
<venerit
ex%?/__manubiis C manihus (in marg.)cxxet
27 monumento C H S;t;
womtnto
30 ablaturos C H ;(/ oblaturos
102 I quod C H S ;(/ d'.
3 in C H S 4. «/
5 unus S una
Sed C H S ;t Si
— hujus C H S ;;; in hujus6 invadit x. invadat
12 hujus H ejus
enim y^ etiam
13 iidem C S ;^ eidem
H facio C H S xfacito—quos CH S 4/ quod
15 quos C H S 4^ quod—quanti x quantum
17 injuriofum C H S p(; nnmerofum21 commutent x, commutet
26 Referetur pecunia C Referent pecu-
niam y^ Refertur pecunia
27 non X, d.
32 Qaot H S ;)^, 4. ^o103 3 devindtam et conftiidlam ^. ie^vic'
tam et conflru£lam
8 Quod H S 4/ ^id—- colonis ^. coloniis
9 exiftimaviftis C H ;^;, 4/ «xiflimaiis
12 Italir.m H Italia
»3 vobis 4^ fiobis
16 jam aperte CB.S ^ nam aperte
17 fedem C H S;(j feriem
»9 volunt X, nclunt
26 modefte H molefie
3» externis C y^ hefiernis
32 quod•^(^
qui
104 5 eiTe C H S p(;, 4^ ^ h^ec
6 praeponitur H prceponitur (0 futralin.)
7 armaturx. armantur
8 potuit ipfa 4^ quicquid potuit ipfa
>— nunc H nam
9 colonis C H S ;^; coloniis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 509/623
VARIiE LECTIONES.p. 1. p.
104 10 ipfa Q illa 1051 1 decemviri x ^f'^^ '^"'
14 praetermitto C S ;;;, \' pramitto
—graviflime et veriffime C H S ;(i,4'
gra^vijjima et 'verij/ima1 nos C H S p,j njos
1 8 eum C cum— nos C H S ;^; 'vos
—P. RuUo C publicum Rullo
z6 vobis 4' fiol>is 106
27 ac dignitate H ad dignitatem
—retinendum C ^ retinenda H S reti-
tinendam
31 ego C H S X ergo
33 diu 4 tam diu
34 fperatis ^fperajiis
105 3 volo ;)(;Ko/o
5 quam pacem 4 </.
1.
8 feditionibus x^ 4 deditionibus
1 1 populo R. \ populi R.1 8 ne
;t;"^^
26 appetiturus S % adepturus
27 Januarii C ;u januariis28 aliud ;;;, 4 aliquid
30 Patres confcripti C 4 populi R,^ %p, r.
33 profpicitis -^ per/picitis
3 multa C H ^.
4 externum;^;, ^ «/• extremum
7 hoc ij/ ^^f
9 alia;(j ^a
10 Volunt C H S ;jj, ij/ Wf«/1 delidtis S delcBis
16 Quod Q^id20 videatur. C H S 'videatur. fnis
D E
LEGE AGRARIAAD POPULUM
O R A T I O XVL
Edit. Olivet. MSS. CU^xi-^
p-
107
108
I. p.
6 ii C S;i;« 108
7 concionem H concionem (fed fupralin. orationem ab eadem man.)
1 1 fblveretur C S ;ij ^.
—Mihi quideni Q\iS ^ Mih'que13 nos C WX "^"^
8 recordari C S ;|/ recordare
14 confulatum ^ confulatus I0916 diem ^Jinem21 poft annis H S ;»;, •4 poft hahitis
23 vindicem C S indtcem
24 vivam C H S ;)j, %)/ a»«»»
— veftrarum C H S p^; 'vejirum
30 Quirites p^ (pajjim) quare
31 permagnum •^//erwflArmaffl»—majus C H S ;^, 4/ magis
34 impertiunt C H S impartiuni
2 cui S ;<;, -4 cum
3 proponitur C H praponitur
5 adducerer C adducerem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 510/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 511/623
VARIiE LECTIONES.114
II
116
1.
3 1 excipit C Xi'^ excidit
32 confulis C conful ^con/ul is
34 alios C H S ;^, •4' illos
4 prsfuit ? Nullus QHS Xi ^ P^^-
fuit ?
6 idera ——renuntiavit ? y^ d.
7 mehercule p(^ tneherch
9 lege C H S;ij
(/.
—exceptione C H S -^ fufpitiotit
10 legis C ;)^ kges
— fua lege ^ Juam-— idem -^ eifdem
11 in iis C H S ;jj unus \ d, «
1 3 in C H S ;^j W /«
16 fibi i]/ tf/
p. 1.
1 17 10
II
»3
H
21
22
24
117
23 delegiiletls;t;
d^f/?^///// 2527 legitimum C legijlimum 26
29 decemvir C S ;^ decemwri 28
3031 eum C H S ;ii, 4' f«''» 3^
33 Timebat enim ——aut ne C H S 33
34 fi C H S xfve5 knHAt 346 exiftimabatis C exiflituatis H S ;t; 118 2
exijlimantibus 3
7 eos;t;
eo
8 veftrae H S ;>(^ w/r^ 410 per
;ii^.
^5
1 1 acceperitis C H S ;^j acclperetis 8
1 2 crearitis C H S ;|/, 1]/ crearetis —1 3 parvum 4' parutn 91 6 veftrse H S
;t;«^/^^^^^ »3
20 more H S ;(; ;« more »4—uti C H 8 ;e '^*
—qui C H S cui »520 qui 4^ cui 1621 Prsetore >}/ Tratore Po, Rom. 1722 ferri C S %/m— ii decemviratum )^ ei Xjuratos ]8
24 qui, quid C H S >]/ quicquid 21
26 ab hoc;(j ci ^or 24
27 vobis H S p^ </. 2928 iingulis
;iiDtnnilus 32—vos C H S nos
29 cenforibus C H S ;(/ majorihus 119 431 judicabatur ;)^jW/f^^//«r 732 Nunc C H S ;i(; 'Noflra 8
3 binis C H S 4/ hujus ^ his 10— voluerint C H S x; loluerunt 176 videte ;;/ 'videtis 199 curiatam C H S ;ii
centtiriatam
— id 4' «^ 21
enim C H S;)(j
<?'.
primus % n'.
eum ;^j eampoflit C H SxPlfet
poftremus Q pojiretnumUt H S ;;;, 4/ aar
ut obfcurum fit, ;^ <?«/ ohfcurum 4»
(j«/ obfcnrum ftt
hominis C H S ;;; i.
poflic Q^x poJJen^ H /2(^/ferre Hferripermittas C permittat H permittis
ut 4^ '-f
Quiritesj^;^are
iique C H S ;^, 4^ ilaque
gerere ^ genere
veftrum ^, noflrum
At S Jtquenos p(j njos
tribunorum H tribuni
praetor C H populus R. S \' po- r».
intercedendi 4^ interdicendi
tribunum C tribunos
attingere y^ attingerem
qui ;t;, 4^ cui
etiam H et
quam C H pjjquare
quare C H S ;)^12'.
Sint % 5/«
eft C ^.
vetuftatis y^ libertatis
aufpicii C H S ;ii, 4^ aufpicia
deducendarum C H S ;(; deduSlaruntdecemviros S xx njiros
quop(j
quos
etiam C H S;i; m«f
commonet C H S p ;, 4^ comtttovet
tres C H S p(j talis 4- /«/«
ac H atque
vera ;(/ i;£ro
prfficonibus xp^^^coniis
Quirites;;; quare
lidtor y^leiior
Quirites x luareorbis 4^ de orbis
poterunt -^ potuerunt
gerere H S p^;, 4^ petere
volent 4 'velint
de maximis C H S ;t;, 4^ ^ inaximls
illi 4 ulli
Quiriies ^ qnare
ToM. V. Sff
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 512/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
119 23
26
27
120
30342
4?
6
13
»516
J920
21
2226
27
33
32
121
10
II
16
20
212327
28
33
at H S j^, -v]/ «f
regionibus •>]/ regi omnihus
a vobis C H S;t;
« nobis
permifTu x^ permijfum
continentur y^ covtinetur
Cur C H S ;)/, i]/ Pofica cttr
impudentia C }^ ijiiprucfentia
funt -v}/ <3/^«f
Accedet C H S j; Accedit
adjungetur -^/ adjungenlur
etiam C H S ?/
Herculanea C H S ^]/ Eerculantea
magnasp^ permagna
permulta;ii
et permulta
cuni ex fint;)(;
d.
vos C H S ;^ «ojr
anguftus C avgufiiis
animos C animoaditum C auditumfaftum
jj;,-^ jaSlum
intelligetis C H S;)(;
intelligitis
quae asdificia C H adificia
mancipiis H municipiis
aliudve quid C S 4' ciliud nequid
extra ;^; ccntra
capite C H S;t;
caput
omnes gentes H S;)(;
omnis gentis
enim hoc quasro C H hoc quaro enim
S hoc quaro <vel enim
liceat eidem C H S non liceat idem
^, 1]/ fion liceat eidem
Tralles C nrallis
Cizycum 4' Cyricum
difceptationem H S ;;;, 4/ di/puta-
tionem
differet y^ dijfiereret
aeflimabit H S ;),^ exifiimahit
Quid ? quod difputari contra x ^^-'^
contra exifitmari
contra C d.
•quoniam \ quodjamvobis C S -4/ nolis H nobis ( fupra
lin )crevimus C H S ;>/, \]/ crta^vimus
certe C H S ^^;, -^/ terra
jure C S ;^; /» remfunt C S y, fiunt
eft H S;)(;, \ funt
Alexardri x ^'ixa \ Alexajuduu \ judicio
Aiexandro y^, -^ Alexalegatos v; legato
nobis ;>;, 4^ noftris
«ppetentem C H j^;pctentm S 1}/
petentem
121 33 in ilJa C H S % nulla
122 6 adjudicabit C adjudicavit S ahju'
dicahit
7 vendet ^gyptum H d.
9 rex C res
reperietur C H ;>/, n]/ reperltur
12 Primum p^, •>]/ Primum tum
«s quos p^ ^/W16 Ptol mseo C Tholctne^o
17 cur C H S;t;
^-
curfus p^; r-urfus
18 L. CS d.
— cucurrerunt p(^, %}/ concurrerunt
19 cum ;i;/««
20 iis H S ^/V '^ is
22 * C H S ^.
24 noftros C nofiro n]/ niefiros
25 liberas ;)/ hbertas
29 delefta-x,
delifia
finitorum ;t;^/?/VsraOT in
3' in C ^.
32 mQYiSxet'23 3 quam C S p(^, -v]/ ^aa
efie C d.
—dicet H (j^/V^»/ -^ diceret
—Quanta ij/ y^/ quanta
5 Atque iidem \> At quidem
7 labori C labore
9 quis C S »}/ qui
10 eum X, ei
H fint xf'^^*— curo extcrarum H tum txterarum ^non exterarum
M cum C H S tum
regum ^rerum»7 irrumpant C H S ;(;, i]/ irrumpeni
non C H S j(^,<]/ «^
20 vobis C H S ;!/, i]/ «(?^//
—cogit C H Sp(;;,
i]/ cogitat
21 vendant H ^ vendatis
23 ipfi C H S p(;, -4/ z)>/ii';«
24 AucTio CHS;e» -^^-
25 eft C H S ;i/^.
26 AUCTIONIS PERTINET CHSZi \ ^-
29 reliquerint C H S ;;; reliquerunt
—quin id ^ quicquid
• partum C S partim
32 vendetis x 'vendentisparumper ^, p^^um per
34 arbitrentur C H S p^, il/ arli'
trantur
124 9 et C H ;t;«^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 513/623
VARI.E LECTIONES.p. 1.
124. 12
»3
u16
20
21
22
23
24
263»
125
126
2
5II
12
13
»5
18
21
22
2326
3033343
5
7
9
1921
22
2325
28
Attaleniium -^ AtiaHenfium
Phafelitum C H S ^}/ "Phaftletum xPhali/etum
Olympenorum C Olimpinoruin H S
4' Olympinorum
viri Q, 'ii X,, \ L, •viri
Cherfonefo y^ Cherronc/o
Cyrenenfes x, Cyren/a
Appionis C Opioms S Jpionis
Atrica C S ^, A/ricamvendit % 'vendidit
fedium C S \ /edumconfilii y^ con/lio
fed C X, »fc
certarunt ^ decertarunt
eft y^ ille
non legibus QYi^ x legibus
Moeotide C d. (/td ejl /patium plu'
rium 'verborum) H S -vj/ ^i^^-ote
defendatur x ^-
more y^ moreque
Cn. Pompeio H S Pompeit
F. ^ fratri
adfciipturum % adfriptus
magno \> magnavidetur C H S ;g 'videbilur
imminuere C imminere
conceflurum"x,,
4" concffftirus
Sinope -^ in /pe
adhibebit S adhibebittir
provincia -i/ pro^incias
finitoribus C H S fniiaribus
tum C H S ;>; cumvenierit -vj/ 'venerit
etiam C H S ;(;, 4/ ^*
inimicis x inimici
pervenire exercitu d.
viderit C H S ;(j, i|/ 'viderint
iis C H S p;^ aliis
contemptum j^ contenium
O perturbatam rationem H d.
hoc Q 'W S x^ '^' hoc aut illo
alienari C H ^g abalienari
et fe vendere C H S % </.
vendente ? ^,^ vendente ^ vendant
publica H publicare\nQS y^d.
neceflitudinem x nece/fitatem
quae C H S p^^,-ij/ quid
jure Q X d. (/ed ef /patium triimi
circiler 'verborimj
AtCHS;C,>}/^c
p. 1.
126 30 judicentur p^ 'videantur
hunc excipere —fateatur C H S /.
33 deleftu 4' dilcifu
34addicentur. H addicentur ?
127 I eft%^.—veneunt \ 'veniunt
3 Audivit y^ Audiunt
7 quia H quod S qua— veretur C S
;t; 'vereretur
10 Quod C %/V1 cavet C H S ;)(; ca^ves
flt;^, 4///
'3 nummatus C nummatHS (i» marg. al.
nuntiatus)
15 argentum S et argentum
16 coronario H corcvario—quofcunque ^^ -^ qmicunqut20 videtis C H S ;)/ 'videtur
22 fit -^ /nerit
23 de provincia C H S ;)j </.
26 Hic C H S -, 4/ Hinc—excipit x-> '^ excidit
52 cui C H Sp(^, 4^ quod—imperatorium C H imperatorutn
128 I hoc capite x ^.
5praedas 4^ prcedatn
'5 autem Q S •)(^aut
29 certorum x, caterorutn
30 deducamini ^. decumaiu 4^ deamanial. decumatu
129 11 Inxd.—vedligales x 've^igalibus
12 fummam C x/'*^*"^16 fufpicamini C H S xWp'^^^^^^^"'^20 vobis 4/ nobis—a majoribus C H S ;,; <^.
21 plebs C S plebes
publice S ;^/tt^//f»
22 deducatur x deducantur
29 Setinus C Setimus S Settinius ^ ^t*'
timusm— Privernas C Privernus
30 Fundanus C H S ;;; FundaniusLinternus QYiS x->\ Liternus
31 Cafinas C H Ancafattus S Ancafanus
X, 4^ Ancafanas
—Sabinus S p,^, 4/ Sabinus ager32 Venafranus C S Veneramus H x,
^''
mranius ^ Veneranus
Trebulanus C S Trebullavus
130 2 pofutxp^ff^6 utrum C ut
S ff 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 514/623
y AR l JE LECTIONES.P' 1. .p 1.
130 6 MafTjci X Majfia 132 21 quot H S X» '4' ^uo
8 Age vero C H S ;;;, tV -^^' «0« 25 redigas C H S v, •>]/ reducas
~ Qaid ? naturam C H S;(; ^idnam ? 26 ditionem C S conditionem-]/ (pajjim)
i/ ^uid natura di5lionem id
9 Qui poflit coli C H S ;i; ^. 28 cognofcite C cognojcite (Jupra lin.)
11 Jiigera cc poteft S d. X ignojcite
12 pOiTunt -^ pojjint 133 I opibus X operibus
»4 et \{i aut 4 orbis H in orbe S x^^ °rbe
pei ftringi C perfringi 6 Atqui H Jtque
16 elaboret C H S elaboretur hasc -J/ hoc
— inquit % d. 9 expeftet C H S expetat x expe£lat
18 inibitur C [H] inhiheliir ( fed in 10 huic C huis
marg. al. inietur) S inhietur ^ ini' II Ac \ Attietur \ inietur al. inhihetur 13 quingenos C H S ;i; qutnquagenos ij/
»9 expedierit C H S •»]/ expediret qningenorum
21 ii X ^} 15 vobis 4- d.
22 publicos C H S ;(i,ij/ agros publicos veftri C H S ;(;, 4/ 'vejiris
25 aut C at i6 hominibus x omnibus
pertimefcebant Q % x^ "^ ^'^ perti' —in C H ;)/, 4/ a/ in
mifcebant 17 aut C H S ;k;, 4^ d.26 lex ;)(; /k;^ —quanquam C H S ;(/ qtiam
locupletat C S locupleSlat 18 intentis C H S intuitis x i" f^itis -^
33 ii C H S X «^ intuytis
131 4 Huic C H S X Hic 20 feret QYiS x, ^/^rt
5 oppreflb C H S ;^ exprejfo ^ ex op- —connivebo C H S ;j, 4^ commonebo
preffo 21 deleftis C deduBus x dele£lus
7 veftrorum H 'vejiram 22 inftruere H injtituere
13 continuatus 4' continuatur ~ poffit, quasritur ; fcP^JFt '• qiieriiur
H poffit C H S ;e. ^ /#^ 26 fruantur ; coement praeterea : 4*
18 vendiderint x vendiderunt fruantur quo emant. Praterea
19 iftud C H S ;^, ij/ idem — coement CK S x coemant
21 poffe C S perpojfe -«J/ ppoffe 27 continuabunt 4^ continebunt—exhauriendam -i]/ et hauriendant 28 mittamus x ffutamus—verbo Q H S ^y A' '^- 29 Prasneftinum -^ Penefrinum
22 Sentina Xf \ Jenteutia 32 prsediornm H S ;!^, \ prtsjidiorum
23 retinete x retinere — veftrum H nojirum
25 dierum C H S % ^. 33 fpeftat C H S %, 4^ exJpeSiat
27 reipublicse C H populi R.S p. r. 134 3 a QetSipontina H S •4/ Sepontina Romilia H RomuliaSalapinorum C H S %, >]/ Salpino- —fafturum -^ Juturum
rum 4 ut 4^ et
29 et quibus C H S p^, 4' '^.5 ante C aut x ^»
132 I pecunia C H S ;>(;,-vj/ pecunia quam Q S xt '^' quamquam
2 Referre C H S ^. 4^ -^' ^ejerre 7 proferat : in jugera dena defcribat
6 adducentur QYiS x^^ adducuntur a Suburana CH proferat in ju-
9 fint C H S p(^, •^'Junt gera dena : defcribat abufura. Nam1 colonia C coloniam 8 dena. S domina
12 plane. Reftius ;i^//<3«f reBui -3^ plant — defcribat : xf^^^^^"^
reliius>—
a Suburana S abufura. Nam p^, 4^ «^— ct * C H S %}/ ^/ C/ne ajlerijco) tfura. Nam»5 coUocarunt x collocarint ._- Arnienfem S Armenfetn
16 imperii C H S ;u imperii ejje 9 ne X ^"^
18 videbitur. S ]/ 'videbitur? »5 veftro X fofro
20 veftris x 'vejiris pojfj
18
malletis C maletis
legionum ^^ x r^gJofin^^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 515/623
VARIiE LECTIONES.
»34
»35
232425
5
810
1
12
»4
21
J36
1.
19 quantos C ;t;, %}/ quanio
22 no» ;(j <z;oj
rura H S ;)^, vj/ cura
injeda C H S ;>(;, vl/ inveila
eft C H S ;^, ^Jit—ntCH^ Xy A' '^t iuni
27 variumi}/ <virium
28 a C H S ;^, ^}/ ./.
—Campanis -vj/ Campani
29 ei C H S ;!/, 4' <^/
33 aufus eft H au/us non ejf
4 per iter C H S ;i(;, 4' pariter
neque erit C ¥i S x> A' ^.
vefter efte C H S %}/ wjlrumeffe y^ d.
ad csdem H d.
perferri C H S ;>/ pr,vferri
videbitis 4' videbatis
fedesC H ^Jedis
ac C H S ;ij, 4/ «/
cum C H S ^/ tufi
—noftris C H S ;);;,>]/ wjiris
— fenatus H S ;^;, ^Jenator
16 coemeret H ^ coemerit ij/ quo cmrit
17 cujufdam •vj/ cujujquam
privatum C S;(;
pri-vaturum
commovit H S ;(/, 4/ ccmmo-vet
populus Romanus C in populus Ro-manus H in populo R. S ^j
?'« /. r.
4/ z /. >"•
Rullo X ^ullo
tradat 4^ ^»
commovebit C H S ;^ eommonjerit
Atqui idem C H S ;<;, 4/ At fidem—populus Romanus C H /5/a/; ij.
S/. r.
24 Afia;)(j Afia wro
25 Mithridatico C H S %, 4/ /« Mith-ridatico
26 Hifpaniarum H Hijpanorum
27 M', Aquilius C H S ;ii, 4/ Manlius
28 at CHS £/;i;^.—malus nuntius ^ malis nuntiis
hac C H S ^i, 4/ illa
plebicola y^plebicula
tribuno C H S tribuno pl,
tr, pl.
Atque S Atin illis C H S
et C H S ;t ^-
et audacibus C H S ;(i, 4/ ^-
tradetur, C tradatur ? H tradetur PS ^ tradatur.
9 nobis C H S -vobis ^. d.
«— nollri C H S ;^ 'vefiri
22
23
3»
4Ai>
X Tiulh JS
78
p. 1.
136 12
1416
17
23
27
28
3'
32
137
138
34
56
131618
»92022
25
28
31
33I
3
58
910
II
»3
15
»71922
2528
293031
Equidem C H S £"/ quidemmalletis C H ^]/ maletis
qui ;ijy«/«
eum C j;; cumpoflidcretis H pojfederetis
acerrime y^ acerrimo
fic y^fiStellatis C S ;|/, 4/ 5/^//«/«/ H .9/^/-
lates
quaeritur 4^ d.
Theanum C H S TeanumAtellam C Atellani
devincient C H S;)(j de^vincent
vexillum %, 4* exiliu>n
Capuam x^ 4" ' ^fpua
inferetur C H Sp^; infertur
id C H S ;;;, 4- ^,
nefarii H S ;)(j nejarie
eft
C HSX
'3'.
portubus -^f portibus
erigere C H S ;(i, 4^ eripere
publicae ^puhlice
ex ;(/ a'.
fore %yor/^
perfcriptum \ prajcriptum
comportandis p^ comparandus \> com"parandis
interjedum H S interre^um x, ittter
reilum
hi 4/ '^'f
noftri C H S;t; fl',
M. Bruti C H S ;! , 4/ Brulivellent x 'vellet
Corintho ^ Corinthiante 4^ d.
exortum y^ extortum
eflet QVl^x<^-Fabium H Fabium (Jed in marg. ah
ead. m. Flaccum y^ FulviumJConfules C Conjulem (lacuna hahitur
pofi Conjulem ac Ji aliquid deejjet)
quibus confulibus •4' d.
nihil eft H ^.
excogitatum y^ cogitatum
Carthaginienfium H Karthaginienje
Fregellanum C ;>/, 4/ Flagellanumnobis C H S p(; vobis
concionibusC
Sp^,
4* conditionibus
capiendi ^ capiundi cuiquamcontentione y^ contemptione
fupererat yjuperatubi ;)j ibi
arrogantiam QYi ^yi^ arrogantmmajores noftri y^ d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 516/623
VARI^ LECTIONES.138139
140
1.^
33 non y^ nunc
I exfeftis C H S ;;;, 1]/ ejeBis
3 Hsec x-' "^ ^^'^
4 P. Rullo C H S pj; nullo
—omina C c?a
HS omnta
5 Bruti C H •4' Bruti (cum fpatio dua-
rum circiter <vocum q^uaji quid defi-
deraretur) S Bruf (fine lacuna fedin fnargine notatur, deficit)
6 Capus et Leocranti C H Capua et
locreanti S Capua et Leocreanti ^Capute et Locreanti
7 deduftionis C H S ^i^, >}/ deditionis
1 Confidio C H S %, •\' Confio
12 intelligatis H S;(^
intelligas
14 fuit Hft S )^Jint
.— duum-viri C H ;(j divini viri
16 fe Praetores C Sp^;, ^ feptores etnpto-
res Hfet^ores etnptores
17 annus Xi 4^ '^«««f ^«^^
19 anteibant % ««^«^^»f
20 fafcibus duobus C S \ facihus dua-
hus
2 1 nobis C H S %, v]/ vohis
2 2 piobatae;ij, >J/
probatis
23 patres confcripti ;)/ P. Qatulus
24 Confidii C H S;t;
Confilii
—videre H S ;(j'videri
•— vix erat H xj"Jj^'^'^^
25 vegrandi C H S %, ^J/a/ ^rW/
.—atque C H S;^i
^.
26 fupercilio C H S ;(;,•4' prafdio
27 videremus ij/ adveheremus
—Magios C H S ;)(;, ^J/</.
—mihi S nift
28 Jubellios C S ;(/, 4' Imhellos H /«-
bullios
29 Seplafia C S ;ti, il/ Seblaxia H 5^«
blafia
30 Prstor C P^/^^/o R. S pip. r.
— edixifiet .^ a; edixiffe
32 nominabamur C ^^^ nominabantur S
nominahatur
33 profpexerint ij/ /^o/^^xfraw/
34 nobis C S j(;1/0^/;
4 ab X f-x'
— loci, et a vitae C H S bonis avita
y^ bonis a fita -^ bois a^vita
5 alimur C alimus
—non genere x, ^-
7 et advenarum C H S ;(;,i|/ ^.
p. I.
140 13
18
21
22
24
25
27
28
29
3031
32
33
3 +
141 2
6
1
12
»3
16
17
illa nata C apta H S 4/ ?Z/a apta x,
illa aperta
qua X quanoftris C S ;(/ wjiris
Capua C Capuam
armis etiam —colonorum C H SX, 4^ cirmts modo colonorum
deduxerint H deduxerit x. deduxerunt
conftituerint H coifiituerunt
viis C H S x^ -^ fuis
prae C H Sp(^
pro
vero Vaticanum et Papiniam C S ;(/
Vaticantius et Pupinam H Vatican-
tium et Pupinamuberibus y^ uberrimis
conferendos C conferendis ^ ^onfe-
rendo
putabunt Q putahant
contendent C S j ;, 4' contemnent
Labicos C H S ;,;, 4' Vicos
Lanuvium C H S n^ Lattwvintim ^Lawnium
Theano C H S ;;/ TranoNuceria C x ^iceria
comparabunt CH S ;)^ comparahuntur
illis ij/ illi
vetuftatis C S ^i '\' "venuflatis
progredientur C S 4' progredienf
efFerentur C efferuntur -^ offerentur
nifi magna fapientia praeditus H d,
vix x ^i^
facile kk C [H] xf^"^" #' (>^in marg. aL facili fefe) S> facilis fefe
i/ facilis fefe vix facilis effet
continet C ii S x* A' contineturnedum C ;/ necdum
luxuriaj C H S ;;(j, >!/ luxuriofts
hi C S hic
eandem ^ eandemque
auifloribus C H aBorihus
venderetis et =- certamen C ei
H S 4' ^« expleretis tionjo urbi
ad certamen (ciim fpatio plurium
'vocum) X ^^ complcretis novo
opponere vis xapponere jus \ oppcnere cujus vis
poteftatem C H S ;(;, \ potefiatis
liberos C H S ;(;, 4^ </•
orbem x ttrbem
regibus 4^ rebus
imperatoribus C H S j;;, 4^^^ itnpe-
ratoribus fvefiris
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 517/623
VARIiE LECTIONES.p. I.
141 18
20
2326
27
30
3'
142 I
3
II
16
17
18
1922
2324
iidem C % ^V/^-zw
agros H rjgris
velhis C H S ;: , 1}/ nojiris
a vobifmet ipfis C S f / a nohijmet
ipjis H f/ « vobi/met ipjis \ a no-bijmet ipjis
ac quam multis videretur H d.
prxfidio p^ d.
populus Romanus C reip. H S remp.
clves C H S civis -^ d,
vidor C H S p<;, i]/ viSlorem
extitit profi:ribere C H S ;i^, 4' ^-
nihil elata C y^ nihil 'velaia H 8nihil 'vi et \' •vi et nihil velata
ereptum ij/ ereSlum
reliquos H ahquos
producere C H S y^perducere
fenatus C H S ;(;, 4- injenaiumConful C H S Conjules
tribunus H tnhunos
concupiiffe C H S concupijje
republica C;t;
rf
funt C H S xf'^^^Confules fafti. C Conjul : fa8i %
ConJ faaiNulli X ^^^^°
debetis C 8 p^ debent H debehit
quanquam C H S p^, >]/ quamfum is, qui eam poflim C S ;»/, »]/
Jummis Yi Jummis vigiliis
defendere, polliceor hoc C defendere
polliceor. Hoc
bona iide ; rempublicam C H Sj(j, -^ honee fdei reTtp,
vigilanti H njigilantique
diligenti non ignavo C S -vj^ diligenti
Yi^d.commififtis Xi 4' commifijii
tribunos H triburium
nondum C H S ;t;,ij/ cum
hoirui S ;)(j, 1]/ horreo
progredi C S ;^;, -^ progredi pojjt
p. 1.
142 24 nunc verear C S pj, •>!/ «^ verevr Hnec vereor
26 poffit C S ;t;,"4/ pojfet (—hac C H S ;t;, ^J/ tamen hac
34 negotium faceffimus C H % ociiim
Jecifenius S 1}/ ctium Jecijfemus
143 I otiofiffimos C H S "4/ atque otioff-
fmos2 cx xd.4 honos C H S %, 4' hos
—magillratus et res C S ^j;, 1}/ magnos
timores
6 Nam fi ii C % tametf ei H Tametfi
hi S nam et fi ei 4/ Nam lametfi ii
8 efle meliorem non igncratis, non ut
qu^efitum C^ x iff^ ^'^^ ignoravi
non quafitut?i H efe non ignoravi
quajitum S ejje 7ion ignoravi an
qutefitum 4^ ^ff^ ^°^ ignora^vi an non
qufpfitum
10 invitiffimis 4^ '»'^'^C<^«*''^— iis C iis efe x, "^ (//{ ^
1 1 quos in confulatu inimicos C quos
ws in in confu mitnice (cum fpatio
exi^uo) H quo njos in cos inimi.os
S 4* 'vcs quos iu confulatu inimice x,
quos 'vos in conf. inimicee
— animis et C S ^, 4^ d.
—- corporis -^/ corporibus et
12 et C H S ;)(;,-s}/ ^.
I 3 conflarent C S p^;, 4^ confiarent
14 communibus y^omnibus
15 hodierr o C H S hodierna
16 pr-«builtis p/ tribuiftis
— tales C H S talis ^ taV—populo Romano iZ populi R- S p. r.
ij certo S certo repeto ^ ^erto reperto -^
certo repto
18 inviderunt % d.
1 tamcii p^ tam20 fateanlur. Qfateantur. fnis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 518/623
D E
LEGE AGRARIAAD POPULUM
O R A T I O XVII.
Edlt. Olivet. MSS. CHS%i-4>
p. 1.
144. I
69
II
13
16
24
«45 3
468
912
»3
141828
29303'
«46
32
33
2
De lege Agraria C S Explicit liber 11
de lege ^graria. Incipit tertius pjLiber tertius incipit
deferunt Qferuntcontentionemque ^ contentionem
noluerunt;t;
voluerunt
vultus X, 'vultis
retulifTe C ^prabuijfe
immutatos C H S ;i^ invitatos
qui X ^'
crediderint necefle )(,crediderint . Ne-cejfe
modo non )(, tnodo
etiam C d.
a Sylla C Sylla S x, ^J^^^
Valgii C H S;ii
Fuigi
genero C S ;;; genere
num quid C H S nunquid
Quirites C H S;t;
</.
Caput C S Capuee
refricare '^ referre
obduftam C S ;(; abduSlam
aut % ut
profeffus C H S ;)j confejfus
hffiC H S ;)(; hoc
impudentior C H S imprudentior
CUm C H S ;(;cui
habet in C H S ;^; inhibet
ille C H S ;c </.
ademptus;t;
adeptus
Quae H x ^'Quam C H S
;>;^inam
invidiofum C in^vidiofus
nOS C H S ;(; Cfi/
Qux C H S pc %«
p. I.
1 46 12 acer x,« ''
1 4 meliore x ^'
20 at C H S xMzb quam obligata QYi x quam non ob-
ligata S qu/s non obligata
—obligata omnia C H S xfubfgnatitomnia
28 fint S xfunt—Crabra Q. H S ^ crebra
29 quia H S qui
—municipio C H S ;(; mancipio
31 Quirites j^j^Kar^
—cogit, commoveri x (ogito moveri
32 legis quse C H S;^;
quiP
3 3 prsediis H S;,; prafidiis
1 47 7 nofter C H S ;>; OTo^sCi?
8 conetur x (onatur
g haec % homine
1 quo qui C H S;^; y»o^
12 etiamne fi vi ejecit C et nefi cui eje-
cit \i d.^ X etiatnnefi cui ejecit
— fi clam, fi C H Sj(; ficjam
^ {1 x^.15 parvum y^parum
— furtum C H S x/»^'^^»^19 nemini dedit Q S x 'venundedit H
'vettdidit
20 vobis QWS X, verbis
22 quaefiverunt C H S p(j reliquerunt
23 cum C S Jed H ad (ah ead. m. fu-pra d t fcribitur)
—condonari x condemnari
25 dominationem x^ominatioae26 rationes x, ^o^^ie
—- accomodatifrimam C S commodatijfi'
mam .^ commodijfimam ,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 519/623
VARIiE LECTIONES.
148
p. 1.
147 28 generl C H S ^genere— impudentia C H S
;tjmpudentia
33 ego C H S;;;^.
I mea QYi^ y^in ea
3 Cafinati C H S CaJJtnati
—et C H S Ai ^.
5 oculis C H S ;i^ oculot
—confirmando C conjirmandos
— funiii H S X, eundi
9 num C H S ;^; </. (fed in C ejl fpa^tium quinque autfex liocabulorum et
p. I.
148 in tnarg. S defecit fcribitur
1 3 provinciarum C H S ;^ ^.
15 populum Romanum H ^ y,d.
17 in;t;
</.
ad caedem C H S «r C(sdem
contra hanc ——Capua ^ d,
et C H S X '^.
differant C ;k dixerant (et marginl
adponitur eadem manu deeji reli»
quum) S dijferant (et literis ru-
6ris in margine fcribitur,fic erat in
exemplari)
1821
2453
P R O
c. R A B I R I O,
PERDUELLIONIS REO,
A D QjJ I R I T E S
O R A T I O XVIIL
p149
Edit. Olivet.
1.
8 quod ;|/ td
1 videtur eife )c ffl
1 4 tum S ;^, ij/ cum-— tum C S ;i;,
ij' cum1 5 tum C H S <|/ eum—perpetua ;(;^^r/^/»<s
1 adhortata C x adhortatum T hortata
— tum C H T ;(j^'
—id ftudiofiffime y^jludiojijfimo
17 officium X '^'
20 vitaeque S ;(j <vita qua -i^ vittt
— turpitudo C S ;(;» 4' ^'
—veteres C wteris x. d.
21 civium C /»» S T V tantum
ToM. V.
MSS. C H S T ;^ I %|;
p. 1.
149 22 tioWi y^<vobis
150 2 aufloritas fenatus y^ auEloritaiis
11 itdxCxoviWxa. yfeditioforum
12 reipublicae nj/ </.
—in T d.
14 judicare C H S T y^judicari
17 debebit C H S T debuit ^ debehat
18 enim exiflimare y extimare
—Quirites ;(j cur20 omnibus C ^ hominibus-— vobis T d.
—providendam C pro^videnda
— tribuno H tribunis
2! neque a Confule defenfam H d.
T 1
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 520/623
VAUIiE LECTIONES.IJO
1.
21
2226
»5»276
78
lO
»3>4
'5i6
»7
»9
2022
2627
30
34
152 1
5
1316
18
»92026
ad populum Romanum efle dela-
tam»T y^ a po. Ro, e[fe.
quam C H S T >;, rl/ /^.
falutis C H S 4^ fahitts R. y^falutis
R. P.
quod C H S;^;
quidem
temporis C temporihus
et y^ d.
femihora curriculum T femii oree
circulum \ femihora curriculo
Quanquam C x, ^ampraefcriptione x profcriptione
femihors patroni mihi partes CS ^fe majorem patri mihi partis
verum S T ^. -ij/ 'vero
ac de lucis T ae deluhris
2ih Q, % x,y ^ «dtibi X ^-
eft 4' C^'efTe
Q-r x,\^Jfet _
In quo Rabirio ;^^ d.
C. Rabirio T Rabirio
asqui C T aque x ^?«*
jurati y^juratmjudicarint y, indicarint
an ;)^, \ aut
Curtius T Curius
honefliflime liberatus x honefiifllma
lihertatis
ab y^ adqujereretur. S quareretur? T qua'
retur.
prolationem C H S ;(;, ^/ prohatio-
nem
biduum retentis, aut T d.
vicinitatis x, ciwtatis
ornetur H ornatur
concurrerint H convenerunt Xi '4' ^^«-
*venerint
multae irrogatione C S multa in ro-
gatione H 4^ mtilta irrogatione Tmulta interrogatione ^ multa irro-
gatio
intelligitis C intellegis x^ '4' intel-
ligis
perduellionis y^perduellonis
utinam C «/ i^cc H S T ;>/, \]/ utitiam
hoc
de foro crucemx
^'
fuftulifTe C S T xMulifetnregibus T regionihus
vincla T 'vincula
in T d.
152 27
«8
30
33'53 «
4
9II
12
'3
154
»4»5
16
»7
18
20
2426
27
33I
S6
7101
12
»521
23
24
26
civium C caii S T ;>/ C.
fupplicium T fupplicutn ^ Sulpitium
funeftari \ funejlamnefarii ^, -J/ nfariiscaftam -v}/ ijlam (in marg, caflam)Popularis H Populus
retulit T tulit
judicaretur •——injuflu veflro HT d.
judicari ^'judicari, judicaretur
non T d.
verborum -^ njerherum
difciplinam C difciplina
1 CS^L.T d.
modo T d.
manfuetudinifque C H S ;,; manfue-tudinis
funt Q.fuit
fed QViST x,-^d.Tarquinii
CS Tarquini
ilta C H S T ;>(;, 4/ ita
funt xfumfufpendito C S fufpendiio (cum.
fpatio vacuo quinque circiter ver»borum)
qus verba T d.
Quirites x cur
funt C H Sfunt K x> ^funt Rejus T d.
viri ^jttri
perfequeretur ^, -^ f perfequeretur
fi C H S T Ai, 4/ ^.
voluiflet QS x noluiffet
omnes y^ annis
millies Gracchus C S x HUes prius
Graccus 4^ Hli es Gracchus
concione -^ concione prius
omnes ^ annis
verborum C S p^, 4/ verherum
veftrorum C H S T 'vejirun
vobis C H S T ;;;nohis
HCnSyd.propofitam C H S xpropepoffent X. pofftnt
fi Aif'.
homine y homini
horum T omniumliberabit C H S T liheravit
noftri C H SX.
-^ w/rsf
vindicabunt T 'vindicahanf
Labiene y^ Labione
et —— fero x <2'.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 521/623
VARI^ LECTIONES.p. 1.
»54 27
»55 56
»3
14
1618
23
24
2628
29
3»
»5'
8
9
'516
22
23
crudeli H S ;)(; crudelitate \ (al. crwdelitate)
importuna C H S ;i^ opportuna
pofTenixP°JP"*Saturninum T Saturnium
ccnfiterer C H S T ;%j confiteor
mihi T nichil
Rabirii ^ 'Rabiri
Saturninum T Saturnium
confitebor H S;t;
confiteor
z. \ adjure Q x-> A' '^^''^ H 'uero S uare
concedis ——Fit T concedis interfit
(fine fpatio njacuo)
interfeftum n€cefl« eft C % /'«-
ter (tum fequitur fpatium duode-
cim livearum, et in margine ab ead,
fnanu fcribitur, In vetufiffimo ex-
empltiri deefi una pagina) H inter(cum fpatio quatuor linearum) S \inter (cum Jpatio duarum plufquam
linearumet inmarg. abead. m.fcri-
bitur In vetufiiffimo exemplari deefi
una Carta
adhiberent x adhiberentur
Adhibent C Jdhiberent H S T ;^;, %^
Adhiberet
omnes tribunos plebis ^ omnis tr.
pl.
omnes praetores C H S T j,^,•>!/ </.
arma x ^-
aedificiis armamentariifque H adificiis
adibus facris armamentariifque Tade fui Aucus armamentarium qua•4/ adificiii fus ancus armentarii/-
que
eflet C effe
C. Saufeius C x Saufrius H S Sau-
feius T C. Sauferius
ergafliulo T gafiulo
confules x d.
atque ille Senatus H d.
hos C >]/ hoc
laudare confueviftis C H S T4. d.
at H aut
noftrorum C H S T nofirum
tuni ;^; tuarmatus p^ armatis
conftitiflet C T;t; confiitiffent
omnefque C H S % omnes
confulares x confutare
X*
p. I.
156 23242526
28
'57
342
6
7II
»516
»921
22
23
2425
2729
34158 I
45
»42428
3«
33
34
'59
78
13
•9
21
communi ^ omniumCn. ;g C,
Domitii %, \' Domitius
Oaavii
CT X.Oaavi
Julii C H S ;;. ^.
Cafiii C X Crafii S Crajpi
Pompeii C Pompeiipfe X ipfi
tu •v}/ tum
Mario, Scauro C M. Scaur»
impelleret -i^ repelleret
arcefleret x arceffirit 4/ accerferet
Quid ? pater H )(,^i pater -^ ^id
pater ?
veftri C H S X «oftri
tux d.
de C H S;,C
</.
it^e. TfeAt fuit C H S T ;|/, 4' Affuit
eum C ;)^ cumIdcircone 4/ idcirco
comparere 4* comparemarmata C ornata
voci C H S T ;t;'^oce
hasc y^ hoc \ d,
turpiflimae ;(j turpifftmo \
iis x "omnium C </.
et Sex. eft x, d.
t\.xd'imagine ;j/, a^ imaginem
honeftaret C H S % honefiate
defideria H defideria (0 fupra a)mifericordia C H S ;ii mifericordiam
fuam \ fuaimitands H S ;^, %]/ imitandamad quos H ad quod S ;(/ /V quodafi eret % a//^''' 4' afferret
Mucios X *nucio
reipublicas ^ d.
tum C H S ;>/ cumsrariis C arariis (cum fttnHls fuh\
fcriptis acfi deleri dehgat)
pra;erat x pr<^tereat
condemnabimus x condonabimus
labem ^, urbemfi Qficiit ad C it ad H ut ad S iit iit
Adeone H Adeoquene
hofpes x/P"es C H S T ;!/ ^.
videare C videre
T t t 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 522/623
VARIiE LECTIONES.
Italia fudifiet
p. I.
—atque animo —T d.
27 una H d.
28 neque quifquam ^ ne quifquant
30 fruftuque -j^^frudu
32 tum y^ cum
3 3 nifi X pf^Kf160 I et C. H a/ C.
5 ac C ^««w( —atque H «f
12 ne his C H S T ;)(;,'4' w/^/
14 ex iis C H T ^;if kis x, tf his
—fuerint Q fuerit
-— diem p^ idem
16 fit ^//—conjefturam % conjeSltm
17 fecerint H/>w«»/ ^}/y«m«/—rei C H S T ;^;, ^ ^.
p. 1.
160 18 Utinam y^ Ut20 Scevae, fervo J/ Scen<^ferv»que
21 equiti Romano C equitum R. tt~equf-
tum Romanorum S;;; equitum r.
2^ aqua T a qua
2^ fuppeditabatur Hfuppeditabat— Jovis Optimi Maximi T idibxs
marctts
24 imperarat •4' imperat
—clivo ^ cli^vio
—Capitolino T Capiteleo
25 Defunt non pauca C %!/ in margineah ead. manu fcribitur in exemplari
defunt duo folia H S ;(; /« marg. abtad. manu in Exemplari defunt duo
folia, qua fuerunt abfcifa T nulla
nota quadam deeffe nifi figna binaij(. ni fallor, denotantia.
I N
L. CATILINAMIn Senatu
O R A T I O XIX.
Edit. Olivet. MSS. C H S ;^ I nJ.
p^ 1.
161 I In L. Catilinam Oratio x,^ ^ Invec
tfvarum in £,. Catil. Lib. I
8 nihil urbis C S ;ig nihilne urbis
9 hic \' huc
9 munitiflimus C munitijimi
13 convocaveris C convocaris H S'vocavens
1 6 hasc C H S pi hoe
1 7 vero -^ d.
1 9 noftrum H 'veflrum
X
161 21 jampridem H d.
162 3 antiqua vj/ ^^ antiqua
—praetereo C pratereo (fed fupra lin.
'vel repetoj H S ;^ repeto 4' <i^« ^*-
peto
4 Ahala i^ Athala
— Sp. Melium C ij/ i]^. f//«/» S ;^ 6/r
5 fuit C S ^J/ ^.
8 deefl 4- deefi enim
9 nos S d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 523/623
V A R l M LECTIONES.p. I. p. 1.
162 9 conMet -^ con/ules Kca 163 221 3 interfe(ftus C H S ;>/, tJ/ f^ox inter- 23
fea-us 24—C. Gracchus C G. Gracchus —1 4 avo C H S natus )^ avilis 271 5 fenatus C H S ^JhiatuJque 2916 confuHbus ij/ d. ——permifTa -vj/ commijfa —— refpublica C reip. potejias 301 7 Saturninum C Saturnium 3'I 8 praetorem H S ;;; ^. 32— remorata C -4/ remota ——vicefimum •4' 'vigefmum 3320 hujufmodi C hujufcemodi 164 3— inclufum 4' reclufum —21 vagina 4' 'vaginam 4— reconditum H S ;); repofitum 6
zz Catilina Q\i% x.^- 8
25non
;(; me non10
27 faucibus H S ^partihus ^ al. par- —tibus —
32 non hoc potius C H S potius hoc ^hoc potius II
163 I nondum C H S wa </«/« ——adducor -^ ad^vocor 12
—Tum C H S;)c
Tunc —2 tam improbus C H S ;g improlus »3—perditus C proditus H5 vivis ij/ 'vi'vus —6 obfe/Tus C H S ^;^,
"4/ oppreffus »7
7 te C H S ;,/ ^. 18
—fentientem C iriS fentientes 21
10 obfcurare C obfcura —— ccetus C H S ;%; <-f//aj i|/ cceptus 231 1 vocem C •vj/ voces—poteft C </. —— fi illuftrantur, ii -^ fed illufrant, fed 241 2 omnia H S omnino 271 3 Teneris -^ Tenebris 28
14 omnia C H S ;)(^d'. 29I 5 me C me in —1 7 effet C X, ifet in H S ejje in -^/ f^/ 33
y«»z 34—VI C H oSlaaiam S ;^, ^/ viii 165 2•—Mallium x, ManliumI 8 audaciae •vj/ audacem —— adminiftrum H S ;t> 4' minijirum —
—tua2 '4' ?a»OT
5—Num "4/ non
1 9 tam 4/ et tam 8—- tam -4/ tamque —20 id "4/ /V 12—admirandum, •4' admirandus m—21 idem -^ quidem
Roma C J?. H Romanaconfervandi Qfer-vandiX.ti -i^ eJTe
illo C H S ;ij </.
te H S;!t
d.
Quid 4' ^/te x^ "^ /«/^
Praenefte^J/ Penefre
fenfiftine Qfenfjiin*vigiliifque S uigiliis
ego C ^.
non audiam C H S ;j;, •4' audiamnon C H S ;t;,
"4/ a'.
non C H S ;)^ numM. Leccs ^J/ M. G. PaM/ 1^/7/«?
amentias ^/ inertice
fuere Q fuerunt
Hic S a'.
confilioC
co7icitio
meo 4/ ^.
noftrumque omnium C H S j^ e»j-
niumque
urbis >!/ ar^/.f incendio
cogitent 4^ cogitant
Hofce C /fwrogo 4^ interrogo
nondum C H S k<7« dumLeccam 4^ Le£latn
Catilina C O Catilina
dixifti ^ dixi
tum C ^. H S 4^ nuncetiam C H S -^ jamveftro -4/ »o/?ro
ad me falutatum Qfalutatutn HS xad falutandum -
miferas 4^ mittebas
jam Q\iS y^d.
x^xd.caftra
;)( ^.
etiam W S ^ d.
omnes C omnis
cuftodi C cuftudi
urbis-x urbis gratia
falus fumma Qf unafalus HSfa/usfi una y^fumma laus
reipublicse H refp.
mihi C H S ^.
campo j^ campo Martiointerficere 4^ tuos occidere
me C H S d.
perniciem \ pemicionem
et vaftitatem C vajiitatemqut
quoniam;sj
</.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 524/623
V AKl M LECTIONES.165
1.
13
»516
171821
23242526
27
30
31
34i66 1
2
3
4
5
7
8
9
10II
12
14»5
1620
33
25
26
«9503'
33
p. 1.
quod C quidem */? H S quidem Xt ^ 166 33qucd eji 34
atque C f/ yWH S quod 167 I
difciplinasque H S dtfciplina:
nondum CH
S »0« 2
id xd' —ad C ;^; f^ ad 3reliqua <]/ reli^la al. reliqua
exhaurietur ex urbe 4' exieris 4fentina S/enteutia 5
non H S numeft S ^. —qua X 1^^ "''^^ 6qui non C H S
;(jqui fe non 7
inufta CjunSia x> 4' '" {/^^ 9vitae tuse eft x,'viia tua non interejl ^ —
wta tua eji 10
infamiaj % infamia tu<e 12
libido S lubido »3
irretifles C irretitus es
non aut C H S non Hpraetulifti C H S protulip '5fileri C H S ^. 17non vindicata efTe C S no7t 'vindicata 18
H non judicata x injudicata
ruinas \> minas - »9idibus x. diebus 20difficultatem •<]/ voluptatem al. difficul- 21
tatem 22reipublicas C remp. ^,+
hujus vitae haec 4' d. —haec X ^- —Catilina aut hujus -^ aut 25jucundus y^jucundius 26Januarias C -^ Januarii 27Tullo Cx^-^ l^^ttio 28principum ^ ciiiium —caufa 4/ caufafe —tuum -x d. 30poftea C H S /0/? 31conatus es C H S voluifli •vf/ voluifii 32
et conatus es —petitiones j^perditiones —ifta C d. —necefle C nocere H S nefcire -^ al.
nefcire 33corpore % corpus —quo C H S quod —debetur H debeatur S njideatur -^ al. 34
wdeatur 168 1
vocis ^ vccem —adventu C H S a^ adventu 2
quod H S ;tj, -vV quid ? quod —reliquerunt C relinquerunt
Quo X ^imehercle S mehercule
metuerent y^^ 4' metuerent atque vi-
diffent
urbem-x^
-^ urbem relinquendam
me X d.
atque ofFenfum C H alque infenfumvj/ iiut infenfum
civium C "H S ^.
Tu C tumconfcientia p^ confcientiam
agnofcas C cog::ofcas
et jam tibi C etiam ^t ^ etiam tibi
afpeftum ^ afpeSlus
ulla ratione C ratione nulla
oculis;ii confpeSu
concederesp^^ contenderes
fuo C H S tuo
neque judicium fequere, neque Cnec judicium fequere nec
agit p^ ait
XOX. X-> 4' aliquot
tu H tibi
evertendas C H S ;|/ devincendas 4'
evincendas
fuerunt \ fuerint
totam C t! totum
Catilinam C H 1I/ Catilinet
videri C videris
i\ X, ^fieflfin C H S fin autemtandem ^^ d.
aliquando 4^ alioquin
tecnm 4^ tecum ita
adhibere C S adhiberi
te z^'cuftodiam C cufiodia
Quid CUS x.,-^ d.
ut C S d.
aflervarem C H S afjTervari
iifdem C H S his
tuto C H S tutum
tecum, ^tecum, quia
magno in periculo C H S periculo
magnoquod 4^ ?«'*
iifdem H S his
contineremur 4^ continemur
praetorem C pofiea x fratorem p. r.optimum H S. d.
M. Marcellum C Marcellumte z> A' d.
fufpicandum \i x. fi^ppticandum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 525/623
VARIiE LECTIONES.
169
1. p. 1.
3 et C H S ^. 169 19—vindicandum Idjudicandum —4 abefle ^ efe 20
5 ip^"."i X ipfi 21
6 dubitas \ quid duhitas ——emori y^y 4' fnorari —9 inquis -4/ itiquit 31— enim C H S ^. 34—poftulas y^poflulat
11 et CH S ^fid 170 I
14 ecquid C H S ;) , 4' quid —1 5 ecquid Q, ^ x.%\ ^^ quid H £«/</ 2
18 AtCx^c 3— Sextio X. Sefiio 420 manus intuliflet C manum luUJfet \ —
manus intulijfet. Num me de illis 5talia facere permifijfet
21 cum quiefcunt % conquiefcunt 4' lui-
efcunt, cum quiefcunt 62 2 tibi CH^. 723 videlicet H d.
—viliflima H S utilifftma -^ al. uti' —hjfima 9
30 quid C H 8 ^f/ quid efi quod »3-— loquor H S lcquar —— ulla C H S ^. a: Hla »7—frangat Cfrangatur31 unquam C H S inquam 18— teHd. 19— ullam 4' illam 21
32 cogites C agites 2433 donarent
p(^ ^owar^/ 26—Tametfi U S \' etfi 27
—h X q"od ft 28— perterritus C H S </. —2 impendeat C H S impendet 29—eft C H S »£« efl 30— tanti X tanti, Catilina 32— ifta C H S tua ifia ^ ifia tita 333 eilCSetHh 34— iejangztar xfcju»gantur
5 concedas x cedas
6 Catilina -^ d.
— te aut X *^ ~-
9 refta C H S ^;, 4' re^a via 171 I
13 Mallium x Manlium— concita 4^ contra 3
16 ifl^e 4 ipfi
1 7 quid 4^ quo —— ^^xd.1 8 tibi C H S /f 9—praeftolarentur 4^ prafiolenfur•— fciara C H S ;^ cumfciam 10
pa£lam 4^ peraSlamMallio X Manlio
omnibus C H hominihus
efl^e X d'
cui —— prasmiflam ^ ^'
facrarium H Sfacrumes X d-
Hic 4/ His
qua 4^ quanta
voluptate X 'voluntate
bacchabere C bachabert
zAxd.jacere x jccere •videbis
obfidendum 4^ obfidendi
etiam H S 4^ ^^
obeundum 4^ oheundi
infidiantem C H S ad infidiandum -^
infidiando
occiforum Cx
otioforum
patientiam C H S abjlinentiam
famis ;)(j_/?///f^/yiOT;V
frigoris H S etfrigoris
tum C 4- <''•
ut H autem \ aut
prope —patriae i]/ d.
omnis 4^ omnes
loquatur 4^ kquerentur
efl!e 4^ conmunemfuturum xfuturiperditorum ^ perditorem
non X tio?ine
multarunt C mulSlaverunt
Romanorum H S reorum
ii H^.An X -^t
populo Romano C populi R.xefers C H S p,j rejires
omnes C omnis
negligis C 4^ negliges
fi quis xfquideft invidias metus, num eft C H S ^/
invidia metus non eji pj metus non
ac -4/ aut
ac 4^ ^itt
nequitiae ^, n^quitia
tum C H S </. 4^ /a
exiftimasx
cxtimas
conflagraturum C confaturum x <"««-
Jiigaturam
et fuperiorum C \ fuperiorumcomplurium x quatn pluriumfanguine C Sfanguinem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 526/623
VARIiE LECTIONES.p. I.
171 10 contaminarunt C H S contamina-
verunt
—honeftarunt C H S honeftaverunt
1 1 erat H S %!/ erit
^ —hoc C H S ^.
I 3 impenderet y^ imftndit
16 imminentiV imminere
17 d^\S\m\i\ x\\. y^ dijjtmulant
18 mollibus H S cum mollibus
21 animadvcrtiflem C H S n]/ animad-'vertijfeat
—et regie C H S pj «0« egregie -^ nihil
egregie
22 Malliana x Manliana
23 efle fadlam C H S p,j, ^J/ patefailam
24 non % «0« hoc
25 hanc -^ d.
27 fuos \ Jerws
—eduxerit
C/eduxerit
28 extinguetur ;^j extinguehitur
30 omnium ;^ hominum
32 infidiifque H S */ injidiis
34 ifte unus pjj ^.
172 3 atque in C atque
4 grfvi z d'
5 primo H S prius
—• relevari -4/ relevati
—deinde -v)/ denique
6 afBiftantur i|/ torquentur
—fic >}/ ^/yf
7 vivis reliquis C H S reliquis ci-vibus
p. 1.^
172 7 ingravefcet;,; /«^^<jT#/f/V
8 Patres confcripti C H S ;{ ^.— fecedant )(,Jecernant
9 id X '^-
I o fecernantur ^ dijcernantur
—nobis 4/ ^e«/x
I I confuli ^ conjulis
1 2 et faces ad inflammandam urbemH S a<^ incendendam urbem faceijque—comparare ;^ comparare dejinant
13 civis;ii, ij/./.
i6 Romanis;<; </.
17 confenflonem C conjcijionem
1 efle ;(- </.
19 ominibus C H S omnibus—reipublicE Salute et C rep. H </. Sreipublica et
20 fe ;^ d.
21 omni 4* omnium
—junxerunt -4/
vixerunt22 Tum tu ;){ Ta wro—qui iifdem C x. i^i hijdem H hifdm
S iijdem
23 urbs ;^/ ar^; condita eji—es C H S ^y?—conftitutus S conjlituta
24. vere ^ d.
25 a C H S .2^
—ac Aj a26 arcebis \J/ acerbis
29 Maftabis. S mailabis. finis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 527/623
I N
L. CATILINAMA D Q^U I R I T E S
O R A T I O XX.
Edit. Olivet. MSS. C H S ;^ I, 3 N^
^7i
«74
1.
5 L. Catilinam C H S ;(j i Qatilinam
6 nefarie y^ l nefaria -^ nefariam
7 minitantem ^. ^ 4' minantem
9 verbis C H S urBe
10 moenibus C hominiSus
1 comparabitur ^^ i comparahafur
14 denique i|/ enim—intra H S ;^ i inter
15 cum eft H S ;^ I cum—depulfus
;ijI expul/us—jam "4/ </.
—cum hofte;t;
i in hojiem
16 geremus p^ i gerimus
1 magnificeque H S ^ * magnifice
1 8 Quod y^ I ^/20 de C ^
21 Cives ;(; I </««/
—reliquit % \ relinquit
— tandem C H S </.
23 nunc -^ pror/us
—Quirites C y«/<»—perculfum '\> percujfum
I exCpi;I«iJ/i»
3 At ;k I ^*-
— in C H S ^.
4 triumphat 4' triumphaty ut M5 accufet ;<; 1 accu/at »
—comprehenderim ;,; 1 deprehtnderim
6 Quirites C H S </.
7 Interemptum C H S ;k * 4* ^»'^''-
/eSlum8 idque C H S ^ 3 ;V
9 refpublica H reip.
10 qui multos %^ d*—crederent i^ credent
j 1 quam ' putarent x ^ ^'
12 qui etiam;ij 3 «>«/» f«» »»c
ToM. y.
p. I.
174 13 AcC -^ /if
—vobis ^ 3 noBis
14 Catilinam ;i;1 Catilinamfuretttem
16 ne ;(/ 3 «ff a?
—quidem ^ i J.
— tum C H S </.
17 ejus ^ i eos
18 huc ;,; "^ pojiquam—- tum C fa/w
21 quod C HS % i -^ jui
—illud ^ $ d.
23 omnes C o«wV—eduxiftet
;(j 3 duxi/Jet
—Tongillum ;(j l 4' Tongilium
—eduxit C H S reduxit
24 praetexta C/r<r/(/?<!i—Pubiicum ;^ 3 Pubicium
—Munatium C H 4^ Minatium S A'»»
macium ^ t Minucium
25 popina H S pj 3 popinam ^ pempi*
nam26 motum 4^ metum—poterat : reliquit ;^ 3 /i>/«// .* rf//«-
27 quam valentes y^ 3 •vakntes /tnt
—nobiles x 3 ^ nobites .<vos 'videtts
28 pra: C H S ;(jl 4^ **
29 hoc C H S cum hoc
-— deleftu C deledum
30 et C // ^A? H S ;)(; 1 , 3 ^a;
—his ;^ I /uis
—- comparantur;^; 3 /eparanlur
3 1 ex agrefti C H S agrejii;t; 3 r/ ««
32 ex rufticis C et rvjiicis mediciiUs tx
H S ;^ 1 ^x rujiicis medicuUs ex
•— decoftoribus 4^ dc^oribus
V vv
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 528/623
VARI^ LECTIONES.p. I. d. 1.
«74 33 maluerunt % 3 maluerint 176 14
34 ediftum •^(^ i adjeSium
«75 ' concident \ occident —2 ad curiam H in curia —— etiam x\ d. »5
_ in fenatum Q, fiare S Jlare —('««t 16
fpatioj X 3 >««'« »9
B fecum ^ -J, eje
milites H S ;^ 3 'viros milites
_ eduxiflet C eduxijjent
4 qui C H S quod
5 nobis ;(j I njohis 21exercitum C exercitum illum
7 hoc etiam C etiam hi ^ 3 etiam prop' 22ler hoc \ hac etiam —
•~- timendi magis C mihi timendi 4' ti- 23menda magis 25—quid C H S ;5j 3 ^»/
9 qui C ;%j 1 ^)/ quis qui C ^i^ I 4' f*'' 26
qui C ;^; 1 »]/ quis 28lO Gallicum C Caliiam 29— fibi zld. 301 1 perlata x ' \ delata—efle H S
;,^ 3 ^. # 3212 hefterno C ^ i externa H hefierna
^r •*
»3 nae C H S 4/ «ob»^;(j 3 >^«»* 33—fi
a; » ?«' 34H meam x "^ ^- —
lenitatem x, zfanitateHt 177 2
15 vos X « "^-f
«7 fimiles C H S ;ii I •\> Jimilis 3—cum Catilina ;i^ 3 foa/r« •>]/ «<«18 putet -^ pudtt 4—eft C H S d. 5
— lenitati C Sp^; 3 lenitatis \ lcvitatis 8
21 via X I ^- i
22 fentinam;^j 3 fententiam 9
23 hujus;ij
I </. 1
exhaullo x, i ex haufiro
24 Quid X • •^O'^ —25 excogitari C H S ;)(;
i cogitari 12— potelt -^ poterit —— conceperit x 3 inceperit >4
^l fubjedor ^ ' fubvcrfor -—
29 quis corruptus potell x. ' '^- , 16
33 quanta quantum '7illo ]/ illos
176 5 nec C H S ;)^ I, 3 «^
6 non p(^ 3 't/fro— adfciverit -^ acci-verit
8 diverfa;(;; 3 adverfa
9 gladiatorio -vj/ gladiatorum
II etj(^
I «mo
18
2021
iflis C S iflis his fuis fociis ^ 3 his
ipjis fuis fociis J/ «^ ifiis fuisfociii
prsedicabatur x ' pradicabitur
inftrumenta p^ i argumeutaconfumeret x ' confumeretur
exierunt ;j i exierint
non humanae audaciae ac tolerandae
C S 4' inhumana ac intollerandtt
audacia H humanee audacia ac in-
toleranda % 3 humana audacia per-
ferendte
obligurierunt C H S x «> 3 "^^^"
eos X 3 «'«'«''
nuper % i <^.
fi C X ^ Ji "on
hoc X 3 "^ ^o^
vero C fl»/m
poffit 4' /o^/
accubantes ;(j 3 accumhanttsconferti C H S eonfeiii
eruftant C H eruptant
fuis;(; 3 fupra
fatum Qfa5lumpcenas Ai '» 3 poenetm
debitas C H S ;iji, 3 delitam
jam ;(i1 , 3 ^.
Quos %)/ ^oi/tempus ^ 3 tempora-
reipublicae H remp.
Nulla eft 4' Nullam ejfe
natio 4 nationem
populo Romano H S reip.
virtute H S ^.
ego C H S d.
ducem x 3 ducem ejfe
poterunt C potuerunt
manare H S ;^ i 4* manere ^(^'^.per-
manere
fietCHS;,i3/peymanent x 3 permaneant
ea H S;^^ 3 </,
At;g^rQuirites C ^irites R.ipfos ;(; iffo
et C H S;(; 3 etiam x ^ ^^^ etiarn
permodeftus;^; 3 permoleflus
ferre p,^ i perferre
quievit. Hefterno C S quod extirnaH quod hefierno x * ^f"'^ tit hejierna
X, 3 ^^ externo \ ^i ut hejierno
Jovis ^ 3 ^«/'«^
detuli C contuli H S ;»; r^/«/i
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 529/623
VARI^ LECTIONES.p. I.
177 21 fenator appelJavit x $ /ofor appel'
lajfei
zi ut C II S % I </.
I— importuniffimum;^; 3
improbijjimum
—Qy.in % 3 •'^"
25 reliquerunt y, 3 reliquit
27 an C H S »'«
28 conviftus;;;; 3 conjun8us
29 patefeci;t; 3 patefeceram
—quid in proximam conftituiflet ^"^ d.
—proximam;t;
i '4' proxima
3 1 edocui C H S 4' ^or «/
—cum teneretur % 3 contemneretur
3 2 pararat x i > 3 pararet
33 fecures, C H S ;»j l /ecures, cum dig-
nitates
34 cui ille C H S ;^ I m c;/m 1]/ c«miUe
—facrarium ;(j ^fe^rcinam—• fcelerum •>}/ ^.
178 3 Mallius C S Manilius ^\y Z Man-lius
4 nunc z^ ^'
—non;)^ 3 </.
5 ducem H S </.
—ejedlus;<; 3 rejefius
—Maffiliam C /» Maxiliam HS ^i in
Majfiliam
6 conferet C jg 1 confert x, 3 conferre
8 fi •>}/ etiamjfi
—L. Catilina C Catilina
9 periculis % 3 ^.
10 mutaveritC H
S ;|/
3permutaverit
11 ex ;5jI f/ ^j: i}/ «3
—hoc curfu C H S occurfu x. 3 '^Cf
12 atque in exilium;>; 3 </.
—converteritp^; 3 con^vertit
13 obftupefadus C fiupefaBus1 5 confule C H S
;(i 3 confulis
—minis ;^ 3 flr»»/j
16 miferum C H S;^; 3 timidum
1 exiftimari C H S;^j 3 exifiimart
1 8 Quirites C H S;(; 3 O ^irites
—iniquae C iniquo
30 periculum C S periculi H pericula
—ejeftus efle % i ejeiium omnt
23 levandse C <««</«
— ut L. C a/—Catilinam S Catilina
—ducere p^ i ij/ ducem
24 audietis^i^ 3 audiatis
<— hoftium ;jj i fuum26 quam quod C H S 4' quam28 iidem C ;^ i^ ;Vf»>
178 29 Maffiliam C i» Maxiliam H S;i; 3
in Mafjiliam
30 queruntur C S querunt
31 Mailium ;(; i, 3 Manlium
—Maffilienfes
C Maxilietfes32 fi ^1/7?«^~ mehercule C H S ;^ 3 mehereulei
—nunquam 4' unquam
33 ante C ;<j 3 a»/^a
34 vivere y^ }, fieri—nunc ij/ ««^1 79 1 voluntatem -^ voluptatem
2 eat),^ 3 fxffl/
5 quem C H S ^.
— femper >]/ rf.
6 his;)j 3 >&/j <//Ar/
—diffimulant C H S;^j ifimulant
7 nihil X I </(? ^// «/^//
-- Quos C H S quod
8 ftudeo y^ "iffitio
9 fanare ;)/ 3y27//flr^ -4/71:««^/—et C H S »c« -^fibi—reipublicae y^ 3 r. p.fiudeo
10 volent C H S;jj 3 •voluerint \> fc-
/a«/
1 comparentur C comparentur copia
14 Unum C H S Primum genus pi l, 3•^ Unum genus—in C H S ^.
—etiam %\ d.
1 5 habent ^J/ haheant
16 eft;i/
1 </.
19 deCHS;|/3 aiiquid de
~acquirere ad
C<?f acquirere «^
HS
;<; 3 af acquirere
20 expedas C expeSia ^ 3 expeSiamus
—quid .? ergo C S ;;; 1,3 ^k/// cr^o »*
\ quid enim
21 omnium «]/ 0«;«/
— tuas pofleffiones % 3 pojjejfionum tuas-— putas ;)j I /«/^/
23 proferentur C H S % 1, 3 /ro/^-
runtur
— auftionari^ % 3 ailionaria
24 falvi ;)2 I Jaluti
27 his ;^ I hujus—uteremur »]/ uterentur
28 pertimefcendos ;(/ 1 periimejcere Dees
—quod C ^a/^—• de fententia vl/y^«/f«//a /fi///'
29 vota >/ 1 nota
32 aere 4' </.
— tamen -i^ inde
3 3 perturbata H S turhata
34 hoc ;g 3 ii^f
V V V 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 530/623
V AK I JE LECTIONES.p. I.
179 34 vidctur;;; 3 <videKtur
180 l caeteris omnibus C reliquh hominibus
H S hominibut \ reliquis omnibus
2 pofle ij/ pojje arbitrantur
—me ;^j 1 fciant me
5 denique y^ 3 deindt
6 contra ;%j i d.
7 praefentes auxilium C H S ^jj 3 '4'
prafentis
—Quod % 1 ^/8 fint H S ;%j 3 funt— furore pj 1 ^.
9 cinere p,j i cineres
—confcelerata C HSfcelerata x, i <"«'«
fcelerata
10 concupierunt H S ;^; i cupierunt 4'
cupiunt
— fe H ^j'.
—ac C jj I <z«/
11fperant
H S y^expeSlant
^ Zfefpec-tant
1 fuerint C H S ;c * » 3 ^«'^— fugitivo S. </. fy^</ efi fpatium va-
cuum trium circiter <verborum)
14 eft ;(; I f r«/
— afFedtum C H S ;^ 1 , 3 cenfeiium
—fed tamen C H S ;^ 3 «/.
15 quo ex genere •\> quaex gente
— ipfe Q ijie x,^ H^e
—Mallius ;(j I, 3 Manlius
16 fuccedit C H S ;i5 '^fuccefjit
— iis ;»;I d.
—- Fefulis ;n 1 •4' Fefulas
18 quas ego univerfas ;)^ 3 jaw ^o ««?-
19 repentinifque C ac repentinis
20 jadarunt;ii '^jaHant
— beati C beatitudinum prafules ;t i , 3beatitudinem prafules
—dum H d. S d. (cum fpatio trium
vocum)— leftis X. ' leSlicis
21 conviviis H quibus S <•»/«/
24 illam C HS y^^ d.
25 utrofque ^J/</.
26 praedatorum il- fradicatorum
—eos X. 3 «^-
—cogitare H quarere
— tantus C tantum28 inuftus eft
;i;I injuniius x 3 inviSius
eji
31 eft C H S;^ 3 ./.
—fane varium x 3 'vanum-— miftum C S
;^; 3 mixtum
p. I.
t8o 32181 I
2
3
456
78
1012
»3
»7
18
1920
21
22
23
24
^5
26
2728
29
3»
34182 I
5
78
10
12
emergent x 3 emergunt
profcriptionibns y^ i profcriptions
et ex C H S ^jf
et ex C ^/ H S ^at
infitiatores -vj/ \nfiitoret
corruant \ corruunt
ne C H S neque
illud -i^ aliud
cur_% 3 cumzxWxx^nXxiLxH.arbitramur
facinorolbrum \ flagitioforum
poflit C poflet
autem C d.
talaribus C H S ^J/ talaribns ac tritit
;(j 1 , 3 talarihus attritis
ccenis -^fcenis
expromitur ;^ i , 3 4' exprimitur
impudicique C omnes impudicique if
omnes impudici
non C HS
;(j1
, 3'4'
f»/" »on
faltare C H S pfallere
nifi exeunt nifi H S ni exeunt ni ^nifi exeant nifi
pereunt -^ pereant
hoc C H S d.
feminarium Catilinarium -^feminan-tium Catilinarum
Veruntamen C H S Verummiferi ;(j i </.
auteni C H S </.
poterunt C ;;; i poiuerunt 4' pojutli
Apenninum C Appeninumfe facilius x % ^-
hiemem 4^ hiemes
fnCfifcortorum C H S fcortatorum
veftrofque x * 'veftros
confules x * ^' confulem x 3 «^-lem
vero xl^g"debeo ;t ' » 3 ^ebebo
nos H S non
fuppeditamus C Sfuppeditamur x 3fuppeditabimus
Romanis, populo C populo R,H xI, 3 Romanis
veftigalibus % "i^^ 've^igalihus
exteris C externis x 3 cteteris
fi
X ' . 3 >'^/inquam C H S ;g I, 3 </.
his 4^ his omnibus
ipfox », 3 illo
quam valde ;t 1 qucd j^ 5 j«ff</
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 531/623
V A Kl JE LECTIONES.p. I.
182 12 ilHH S ipjt
16 denique ;)^, i 3 h'nc Jenique
17 cum;K ». 3 '^-
18 CUm;^;
1, 3 ^V
//. !
—cum X 1, 3 v|/</.
— cum X J > 3 4' <''•
»9 O^es Ai 37/'—omnium x i» 3 0«»/
21 confligit 4' conjiigunt—hujufmodi C ejufmodi
23 cogent z ^> 3 cogant ^J/ «/. cogant
25 Quirites C ^irites R.26 antea C ;)^ 3 <7«/^
— ut C H S -vel A5 I > 3 «a/^«
27 motu % 1 , 3 ^' »»*/"—efTct H S (i^—prsfidii X 3 prte/jdiis
28 ac C atgue
—provifum H S pranjifum30 urbes y^ i, 3/^, urhefq^ue
—quam ;k *> 3 £«*•'— fibi C d'.
31 maximam pg i, "i^fortifjlmam—certiffimam C acerri£i7nam
3 2 pars C H S /<2r
3 3 noflra C H S /« vefira x, 3 ^'(/^ra vj'
in nofira
34 Gallicanum x ^» i Gallicum
183 1 omnes C ;(j 1, 3 omnis
• 2 maturandis, agendis x 3 maturandif'
que, agendifque
3 referemus 4' inferemus
4 remanferunt C H S permanferunt
—qui H S ^.
—contra 4^ contra remp.
5 veftrum ;^, i, 3 nojirum
6 quanquam funt C H S ;^, 1,3 quan-
quam fint
p. I.
183 6 monitos C H S ;(j 1,3 4. wmVw
7 volo X» * > 3 C^ *'«'/<'
•— adhuc i}/ d.
8 id ;<j 1 , 3 </.
10 me horum e/Te H S meorum eje mt—aut C >]/ autem
1 moriendum C moriundum—port£e C portis ^ patriee
I 2 viae;)^ 3 «y//^
> 3 ^ed;)j
1 , 3 ya <^ w19 hacc \ hic
—maximas minimo -^ maxima nimio
22 2LC C H S et
23 Quod C Et quod— ut C H S 4. ^.
25 fi C>^H S d.
26 deduxerint C S ;(j i, 3 •4' deduxtrit
27 perficiam -^ perferam•— infidiofo H S feditiofo
28 videtur % l, 3 -videretur
•— ne quis bonus C »^y«f bonorum quif-quam
;(;I, 3 wfat bonus ^uif'
quam
29 jam omnes % i, 3 ^.
30 prudentia i]//row«'(f«/;«
3 1 fed X I y?^' non— et C H S «'.
33 fententiamque;t *y^«/^«''''f«^
34 extero C 4^ extemo x i> 3 boc ex-terno
184 I numine -^ nomine
2 defendunt H S defendent
4»/ </;/>«-
dent
—Quiritesx>. i> 3 ?«<'?«*
4 omnibus;t; 3 omnium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 532/623
I N
L. CATILINAMA D QjJ I R I T E S
O R A T I O XXI.
Edit. Olivet. MSS. CUSxi-^
1 85 6 veftros 4' nojlrum
7 hoc -^ d.
—- pulcherrimamque C pulcherimam'que
9 vos y^ nos
—que jc ^'
10 cx C e z<^'^ exC e
1 non x ^»
1 3 certa ij/ catera
1 4 incerta il/ vinSla (al. inctrta)
1 7 debebit C H S debet dies
18 it.xyii.v\X. \ fervahit
1 9 totius C H S ;t> ^ ""'"'
—urbis ;<j //.
—ac moenibus C H S 1I/ omnilus z «*»•
nibus ac manibus30 iidemque C H S Item % itidemjue 4/
itemque
21 retudimus;>(; mra<//»7aj
22 jugulis veftris 4/ 'vigiliis nojiris
— rejecimus C dejecimus
23 compertaque C S;)(^
comperta H <•<?/«-
parata -vj/ compata
24 et quam H S ^atfw?
1 86 1 et expedlatis C r/ ex aiiis 1i S -^ ex
aais
3 Catilina 4/ Catilinam
4 hujufce C H S j(^ c/ hujufce
5 et providi 4/ ut pro^viderem
7 enim 4^ «^.
9 exierit C H S egreffus eft
1 1 reftitiffent C H S 4^ remanfffent—illo 4^ Mo—. fore C H S d'. ;ii
f^
p. I.
i86 14 quid molirentur C x ^f**^^' ff^''
rentur
1 5 veftris x nofirit
17 animis 4- omnes
— faluti yfalutique
1 8 veftrae 4^ nofira^— ipfum H S ^.
19 Allobrogum C Alolrogum—belli y^ d.
21 eofque 4^ eofdem—cives, eodem itinere C eodemque iti»
nere %, 4^ ci^ves eodemque itinere
22 mandatifque 4^ mandatis
—efle CH S^.— iis adjundtum C H S his adjunSlum
effe y^ iis addu£Ium effe
23datas C H S </.
—literas 4^ mandatas literas
25 quodque H quod
26 et C H S /^.
—manifefto C H S 4^ manifefie
28 hefterno C externo
—Pontinum ^ Promptinium
31 {qx\\\x&x\X. xfntirent etiam
1 87 1 eos y d.
—et ipft C H S ^.
2 fortes X d.
— eduxerunt;t;
eduxerant
—ex H S (/1?
3 complures ;(; multos
—opera C H S ^.
4 reipublicse C H rep.—gladiis C glagiis
—Interim 4^ Interea
6 AUobrogum C Alobrogum ^ Alh-hroget
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 533/623
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. \.
187 7 fit '>|/y?<- 188 16educuntur 4/ ducuntur
—et ab H S 4' a^ —9
PontiniC
Vomptinii
H p^Promptinii
17S Promptini 18
10 fedatur y^fedabatur 20II ipfi
;tj;// wro 21—coniprehenfi C deprehenji 22
12 dilucefceret C x elucefcertt —omnium \ d. 23
»3 Gabinium x Gabinum
>4 nihildum C S ^J/ nihil -^ nihil tale 24— item arcefiitur C accerjitus y^ accerji-
tus eji 25
15 L. Statilius H S C. Sabinius 4^ P. 26Stabilius 27
16 venit HS d.—dandis 4/ dandis his —»7 vigilarat C 'vigila^verat 2811 vero
x.'> \ d- 29— hujus civitatis % d. 3'
»9 frequentes C H S i|/ </. 32— literas -^^ littera
20 referrem C H S i]/ referri x deprri 3323 Quirites C S d. x. ^irites et 3425 reipublicse H S «'. —26 frequentem \ frequenter 189 2—celeriter C et celeriter
27 Allobrogum C Alobrogum 328 mifi X '^- 429 quid telorum ;^ quod telum —— efFerret C afferret -—
30 tt^d.5
3» Introduxi -^ Introduxit
ei X /• 6publicam 4^ publice 7
32 fciret ^fcirent 8
33 recepiflTet C H 8 ;|/, 4^ recreaffet 934 dixit \ d. IZ
ad Catilinam mandata 4^ ^ Catilina —tnandatum 16
188 5 et fugientes C effugientes H S fu' 17gientes —
—cum -^ cum his »9— fibi ;g ita et fbi
7 P. Lentulo H S ;»; Lentulo 208 L. Caflio C Cajio 21
10 non C nec —— fibi C H S ^. 221 fatis Xi -^ lil>ris 23»3 efi"et 4' erat 26— Cinnam 4^ anna —H eundemque C eundem Lentulum x, 30
eundemque Lentuhim
abfolutionem C folutionem x.fi^'*'tiotie
autem ^ ^-
fuifieYiSeffequod 4^ y«c^ cum
videri. Ac %wVm acAc C^/quas
p(;quaque
data; 4^ /'i'''*^
cognovit C agnovit
legimus C H S 4^ legimus litteras
Allobrogum C Alobrogum H S f
Allobrogum
item C H S 4'.
Tum C Tuncaliquid x, aliquid tamenficis x.f'^^^ legati praccpiffent
ipfum H S _/^
deprehenfas ^ deprehenfadebilitatus ^ debilitatus efl
Introduftus C H S ;(/ IntroduBus efi
eandem fere fententiam H S eademfere fententia
tabellas C tabulas
inquam x i"quit
quidem notum C S d.H y. "ofu"*
muta revocare ^, futare ac te 'vo-
care
Allobrogum C Alobrogum
quid C 4^ quis
feci C H S -^fieri
aliquanto 4^ aliquando
jam C H S Vulturtiijam
quasfivit H S ;)^, 4^ qUeeftvi
venifTent C H S 4^ conveniffent
Qui -^ ^odquem x qttimque
prster 4^ propter
opinionem x ^-
defecit C deficit
literas C d.
juflit xj"^efet C H S ^.
fuum C H S </.
autem 4^ d.
ex C A/ fcies ex
cognofces C x ^-
necefiTe, Cnra. ^ f^ctffe : et curaetiam 4^ ct etiam quidjamAc 4/ Atfunt vifa C vifafintfurtinj -i^ furtuminter 4^ intra
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 534/623
y AKl JE LECTIONES.p. 1. p. I.
189 31 indlcari )^judican 191 I
indicare H d.
33 reipublicae H S ;,;,>]/ reipublica /a' 2
lute 3— placeret •\> liceret
9 funt ;Ky««' aulem
190 I varietate C H S mora \ al. mora 4. confecutus Q/ecutus —_ perfcriptum %}/ pra/criptum 5
4 providentia H S prudentia m-.
5 Pontinus Q ^, ^ Promtinius
6 prastores C H pratores populi iJ. S «J/
pater p. r.
8
8 impertitur C H S impartitur 9— hujus C H S ^. 10
9 ttCeta II
10 tum ^ d. —11 cuftodiam C S •v}/ ctijiodia
—C. Cethegus H S Cethegus —
~L. Statilius
\P. L. Statilius 12
(2 cuftodiam -^ cuftodia —>3 CafSum y^ Crajfum »3-— qui ;^ quod —14 depopofcerat ij/ poftulaverat —
Cxparium ;^ Leccam H»s Apuliam effe attributam C H S »S
Apulia aftributa e/fet
•
»7~ indicatum C H S 4' '*'*''?« edi8um »916 P. Furium H Furium Publium~— qui tCt ^ d. 19
»7 deduxit x de^uxeraf 22
Magium p,^, -^ Manlium 24—Chilonem C Chillonem -—
18 hac \ d. 2S
». Allobrogum C Mobrogum—follicitatione C H S /olicitudine —»9 primum ^primus 26
20 perduftos C adduiios —21 Quirites C ^irites R. 27
23 republica ij/ re/publica —26 Quirites C xd. ~27 hanc C H S
;,c-^- -—
contigit H contingit 281— ciCVLex 30
29 caeteris C H S ;)^ ceteris /upphcatio- 3'
nibus 32
30 interfit C intereft
cateras C S ij/ cetera de rep. H certe 34de rep. 192 2
—geftax^^/'^ —_ republica H r.p. —
33 patefailus y^pate/afiis 3
191 1 verum x/^^^ 5•_ etiam H S d.
magiftratu C S <» magiftratu -vj/ ««-giftratui
quo ^J/ y«<
Glauciam C H S Glaucum -^ Clatt-
diumoccideret ^ occiderat
etiam \J/ queniamfceleratifTimi periculofifTimique ^/ce-
lerati//ma periculo/ftimaque
omnes C omnis- omnes C omnis
urbis C 'verbis
pellebam H S 4/ depellebam
nec C H S ;^, ij/ non
fomnum H <\' /omnium x, ptf^^fttte/cen'
dum /omnumnec H S d,
adipemC y,^-Cethegi C H S C. Cethegi
unus H S •>J/ /olus
\\\%C X, iftis
dum ;(/ dum in his
omnia ^, omnia enim
appellare ij/ explorare
conficiendas C conftciundas
roandaverat j^ mandaret
confeftum -vj/ mn con/e£lum
ipfe C ille
tam paratum audacem j^ d.
infidiis x ^-
caftrenfe C caflren/em
compuliflem C expuli/fem
id x.'> ^ d.
Quirites H S ^.
veftris x ijeftri
depuliffem C depuU/Jet
vobis C H S ;;/ nobis
neque commififTet)c ^'
tanto C H S %J/ tanti
exitium H S 4/ exiiii
denuntiaffet H S denuntiavijet
quae 4' qua minimetanta in rempublicam x "» '«'<» '"•/•
rempublicam C H S rep.
manifefto C H S nianifefte
quoad fuit ^ quo ajuitnos C
H</.
dum X ^'^"t
fuiffet C xe/fet
liberafremus C liberavijfemus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 535/623
V A KI JE LECTIONES.p. I. p. 1.
192 7 cum C H S ;(j </. 193 138 videtur C ^ 'videatur 14—humani confilii C H S ^j^, il/ bumanis 15
conftliis
—tantarum C H S tantam molem \ —tanta mole —
—efle C H S 4/ ccnfequi 1
6 potuifle H S pcfe 1
—prsfentes ^'/"^y^w/^»» 18
10 po/Temus ;u/»o^;;za/ 191 illa •\' illas 201 vifas H S vifas jam•— ab occidente C H S </. 22—ardoremque ;^ aretorefq^ne —12 jadlus -^ taSlies 23—relinquam ; ut omittam -^ d. —1 3 tam multa C tam H S 4/ ita 241 5 Quirites ^d. —— fum ^fm —i^ in X de 251 9 immortalium x ^- -~20 legum -^ regum 27—liquefafta C H S
;ii UquefaSiafunt ——Taftus C ac tadus 2821 quem ^ quem quidem —2 2 laftentem ^ la5lantem 29—inhiantem ij' nihilantem
25 et totius H S ad totius —26 imperii S d. (eum fpatio irium circi- 30
ter njerborumj 52
27 placati, fuo numine ^ f^" ^omine
placati, —— fata Xi \ faBa —29 placandum C xplacandos 3330 iidemque C S idemque —— facere C xfieri 34—majus H jnaximum —3 1 excelfo C H S excelfum
—« collocare C collocari 1 94 i
—et C H S ^. 2
32 convertere C converti, 3— ac
;t;«f /V« 4
34 quas clam x qutedam 5
193 I a fenatu populoque Romano C H S 8
4/ fenatu —2 illud C j(;;, \J/ ///«^ Signum —
•— ftatuerunt C cenfuerunt H S 4' '""' 9
luerunt l o5 Quirites C H S ^^ </. 12
>— averfus ;^, \ adverfus —6 videmus
;(j vidimus —9 comparari C comperi ——per cives C per cives perdilos 4' P^*'' * 3
<////j civibus •—ToM. V.
Maximi C H S /?<• maximiet conjurati C H S
;>(;;conjuratj
indices x.jtidices -^ qui eos judicA*verunt
QO Q et X if otempore ^ timore
ftatueretur x.ft^^^uerunt
et fenatus C H Sfenaiusilluftrata et C H S ^.
majore C majori
tedlis, fed ———templls atqueCHS «/.
ego 4/ ergo
fumam Xi \ fummamfim C S ;t> '^' fumille, ille S 4. iUe
hanc X cunilam hanc
vos C H nos
omnes C omnisego Ai> 4 ergo
Quirites C H S ^/.
Allobrogum C Alobrogum
axd.tanta j(j /««/<?
credita ;^ creditx
coramiftaEque H commifffe S p^ ro»?-'
mijf£eflent C H S ^/?if
Quid H S ^Wpopulo Romano bellum H S bellunt
reip.
et pofle C H S poji
non nolle 4^ 'velle
etCHS ac
ampliflimarum C maximarumpatriciis x pc^^^^^bus
veftramque H S vejlram x ftojlram-
que
id nonne H S id ne ^, id nonqui nos 4 ?^'* "^os
potuerunt 4 voluerunt
quoniam 4^ d.
dies C H S tf'.
enim x '^'
ac miferrimo ^ </•
erepti C ereSli ^ erepti fatie
togati C H S 4^ </.
duce 4^ </.
neque C ;u non
folum 4 </•
et has C ;ij ^a/ H S Z^^j^
vofmet ipfi H S vos
meminiftis 4- d.
Sylla ;; Syllatn
Xxx
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 536/623
V A R I iE L E C T I O N E S.
p. I. p. 1.
194 14 C. Maiium C Marium 195 9115 ex C de 22—Cn. -vj/ Cum16 ex urbe -i^ d. 2320 ne C H S 7iec
24 \\\:s. ^^ illre tauien—- Quirites x ^- 2425 commutanda.Ti 4' comminuendam ac 25
miitandam
27 principes ^principes voluerunt —28 illas tamen C H S ille inde 27—omnes x, d. 28
29 reipublics quaefivit C H S fuit 29reip. —
— reconciliatione C S reconciliationem 3030 concordiffi H S </.
•— internecione C S internicisnem >]/ /«- 31terventio?ie 32
31 fint C H xf""f 3432 nulla unquam C H S 4' nunquam
33 Catilina;^; Catilina, C. 196 2
34 Cethego ;k d. —195 I Qnirites H S ^. ~.
3 fuperfuturum C H S fupervtSlarum 5
X fuperfuturum effe 67 nullum infigne 4' inligne
-~ monumentum C emBnimentum 88 laudis H honoris —
»— memoriam C S ;^, -J/ memoriam wf 9tram
12 hujuimodi C ejufmodi 10—poflint C H S
p(^ pofTunt —\\ zx^ia^zn^. xcrefans 16— et C H S tf: _—corroborabuntur C corrohoraniur >717 unoque C H S ;ij, iV omnique
—duos )^ duo 18
—civts C a'. H S x> 4' <''^-f —18 fines C H S xfinem 20ig ejufdem C >&i(/a^ \ vero ejufdm
fedemque C y^fedefque
illorum C illoruui r/? H S %, ^^ /«?>
illorum
quod %}/ ya/./
vivendum fit cum illis C cutn his vi'
vendum eji
ifti C H S ;;;, 4- ////
refta fua faifla Qfua faHa rtSlt \reSle fuafa^a
nequando H neqiiam
pofi"ent 4/ pojjittt
Quirites C d.
ipfi C H S ;ij, 4^ ^.
noceri C S nocere -^jam nocere
eft ¥id.bonis C H S ;:^ vohis
defendet x defhideret
negligent C riegligunt
etiam C 4^ cnim
is 4^ d-
omnes C H S ;t;, 4^ omnls
depulfi C H S 4/ depulfus
converterint C H S ;ig convertit
obtulerint C H S %, 4^ obtulerunt
ipfi quid eft, quod C quod H S ;^; ipji
quid
quo quidem C S;(;
quod i^ quo
libeat 4* Hceat
gefli Cfe.iconfulatu H S
;jj confulatu meoornem 4^ oratione (al, ornem)in 4^ p^o
veftrum C noftrum
atque Q ac Vi S et
jam H S ;g </.
periculum eft 4^ omne periculum fit
priori Q priore
nofte C H S x> 4^ maefecijlisprovidebo C H S ;ti, 4^ provideho
^irites
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 537/623
I N
L. CATILINAMIn Senatu
O R A T I O XXII.
Edit. OHvet. MSS. C H S % I -^
I. I.
197 y a.c C ac de
10 ac de H S ;^ <if
1 quinem C H S ;|/ //.
1 2 perferrem i]/ perferam
1 feram 4' d,
14 vobis •>}/ </.
—Romano C S Romano P. C. (i. e,
patres confcripti) H Rotnano Patres
C. X P- q- R- P' C.
17 continetur 4' <^.
20 fella •>}/ nonjella
22 meo C H S;i;
/« «;«—quodam dolore, in 4' dolore, quodant
24 efle q H S ;k d.
198 I populumque Romanum C H S;ij
^irites2 mifera •vj/ miferia—liberofque x liberos
3 atque C ac
4 omnium C H S ;g omniumque—noftram H 'vejirum
8 laster C S Utor—reipublicas C -^ populi R,1 3 omnes C omnis
1 4 mereor H meis
15 obtigerit •«I/ fl///jm>
16 enim C d.
1 7 confulari C H S ;;; confuli—nec C nejue
—Nec C Ne^ue18 atque C et
20 neque H S necneft—non C H S </. vj/ »»0/// ^««^*
22 quem C H S ;)^ jui— refpublica C H rempuhlicam S r. p.
25 vobifcum H S;(i mbifQum
p. 1.
198 26 quam C H S;ii fi/rtOT volo
—et illi et nos ^/ ille et vos
—cum republica C H S zP^J^f28 reipublicas falutem ^'Jalutem, et Rt.r
populi
30 qui ——Gracchus ^ d.
3 I qui '4' quod
32 C. Memmium C Memmium•— occidit C inierfecit \ occiderit
33 atque in 4^ uti
—\\Q hi H S p;; ilU \ duo (in margiilli)
34 csdem C necem
199 I accipiendum 4^ reciplendum
3 efl C a'.
—arcefiitur 4^ accerjitur— initum C S initium
4 interfeftis omnibus 4^ interfeSlia"
nibus
—ne 4^ ^'
— reipublic^ C \ populi R.6 omnia •4' crimina
8 jam H S ^.—judiciis C H S ;|/ indiciis
•— judicaftis H S ;t;yW/Vai?^/>
1 2 eum C H S )i^d.—judicaftis H S judicavijlis
— cuftodiam \> cujiodia
1 4 eft nemini C nemo eji
1 5 hefterno 4^ hodierno
17 dati C traditi
—ulla C H S ^.
21 praedicans -i/ pradicavi
23 mifceri C immiferi
24 tam C f/ toi
2 5 fe ;^;, 4^ ^.
X X z 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 538/623
VARIiE LECTIONES.»99
?oo
soi
1. p- I.
27 VOS ^ VOS 201 10
29 non C eiitm mn30 et C H S d.
31 ac C (|/ aut 1 1
—prolatando ^ prolatando dies 1 3
32 celcriter vobis vindicandum C H S -—^ vobis judicandum %}/ cekriter 'vo- 1
^// judicandutn •—
33 Silani C H S Sillani 1534 multandos C H S mul^andos 162 ampleftitur C compleHitur 18—fua C H S p(j, -^ fui 19
4 populum Komanum Q populi R. S —/. r.
6 punftum C H ;^ punSlo \> per punc 20/«« —
—hoc C H S ^. 21
10 ac C H S p/ ««/• —11 \n\\t\ C inviSii 23
12oppetiverunt
C H S ;>(;,4' appetive'
24ra/?/ —
14 itaque C H S ;(j ^. 25—difpertiri C H S 4' difpartiri 26—Habere 4' hinc 28—iniquitatem S d. (cutn [patio) xin
(cumfpatio) 2915 difficultatem H difficultale 30ig municipibus C H,S y(^y -^ municipiis
20 circumdat ^ circnm dat
21 fancit • 'yfla^// 31—poenamp^;
/<^«^/ 3423 hominem C 4 homines 202 i
—Bona 4' Bona eorum —25 atque H S «r 5
26 omnes C omnis
28 illi antiqui 4' illic 6—efTe 4 e_fe antiqui 8
32 in republica H S reip. x republica A/ —in remp. •—
3 3 viam 4^ quam g34 cognitore C H S ;j^ monitore ^ ge- 11
«//or^ 1 2
I alteram H S ;ii, 4^ alteram ficuti 13fr///j I 4
3 utilitas C H utilitates 1—reipublicae vincat C reipublica 'vin- —dicant H refp. vendicat S ^ r, p. 16njendicat —
•—enim C ?//«« —6 interfit C 4^ intereffet S H ;ij interefi ,
«—• lenitatem C H S
;>(;, 4 levitatem —8 qui
jij, 4 ya//e 17—neminem -^ meminerunt —9 ferat xfer,atis -i/ ferant •—
10 Is X d.
cives Romanos deditC C.P.LentuIum
H S p(; Cethegum C, P, Lentulum^ C. P. dedit
indices -j^^ indies
qusefitori x* 4^ qutsflori
tota C H S ;,(; nota
judicarit Q judicawritvero 4 «jereipublic ^ H S p^ /« rep,
pofle C p tejl
Idem etiam C H S p^; ^/ -vj/ /a'mputat H. putanf
populi Romani C S populi Romani et
H reip. et x, ^' /• et
cogitarit 4^ cogitanf et appellanf, et
appellari C H S ^ etiam appellari
leniffimus p^ le^viffiimus
dubitat H S;i;
dubitabat
fancit ^ fanxitpernicie 4^ pemiciem
populi Romani H S reip.
etiam 4 etiam adconfequatur S Xt ^ fequatur
populo Romano C populo H populi
R. S p. r.
Silani C SilUni 4 Syllanam
vituperatione C populi R. 'vitupera-
tione H vituperatione populum R.S ;(/, 4 / • '• 'vituperatione
leviorem C leniorem
quod 4^ lui
moveor 4 movear
fed C S fed in x et in
fepulta in patria C H S ;^, -^ fepuU
tam patriammihi CYi^x^'fatis -i/faflis
fperaffe H S ^ fpeBaffehunc C H S ;ii
f/
Catilinam H d.
ac vcxationem 4 vexantium
mifera atque C H S ;^ </.
vehementemque C whementerqus
prsebeo H S;^;
prahebo
uxore C H S ;(j atqtie uxore
fervo ^fervisnon C H S
n;» 4 ^^
acerbiffimum S inacerbiffimum
fumpferit C Sfanxerit ^fenferit -^al. fanxerit
ac C an
inhumaniffimus SYi.
inhumanui
et Cd.videatur C H x videhiiur
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 539/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 540/623
VARIiE LECTIONES.p. L205 19 datur C H S %, 4' </«'«»' a' fui ob-
litus alii memoretur
20 univerfum populum Romanum H '^
iinjlverfam rernp.
22 fundatum ftabilitam C d.
24. nox ij/ njox
25 non X ^-
a civibus C H S v, i|/ •vobis
26 haec C H S ;t ^«'^
29 videretur -^ -videatur
30 Nunc ij/ Nunc autem
fententiam -^ fententiai
—pauca %, ij/ aliqua
33 et infirmam et C infirmam et S piief
infirmam
34 abje£lam 4' objeSlam
306 I veftra 4' nofira
2 mcorum C H S ;<; eorum
4 fortafle C forfitait
>— vitae>J/
vita^-.vero
5 quanta C H S quantamhoneftaftis >]/ honefiatis
6 femper ij/ d.—uni "4/ </.
8 atque C ac
10 alter C H S ;i;, ^/ </.
II habeatur i^ habebalur
12 rex 4' <^.
»3 in C H S ;k. ^l' ^.
»4 bis 4' '^.
16 iifdem C hifdem^ continentur C H S continetur
xg yxtCd.
p. 1.
206 21 eft C S ;;;, 4^ '«?/? '« H (^ in
24 dementia ;u clementia
— hoftes H hofie
25 repuleris C repulerilis—nec H S neque
26 nec H S neque
29 etiam C H S ^^; d'.
31 atque ;(;, 4^ atque a
32 reperietur H d.
34 perfringere C confringere
207 3 urbis C H S ;^, 4^ ^'J*^ urhem 'veftram
4 clientelis x clientuUs
—hofpitiifque provincialibus C S pr»
hofpitio ofiicii pro prouincialibus Hpro hojpitio officii x, p^o provinciali'
bus, pro hofpitio \ pro^vinciahbus,
pro hofpitio ofiicii
6 comparo C H S;)g paro
7confpicitis
HS
;%;,4/ profpicitis
8 aliud C H S ;,^, 4/ </.
10 mentibus infixa C fixa menlibus -^
confixa mentibus
1 arbitrabor C H S ;(j arbitror
12 commendo C recommendo
13 verum etiam H S %fed14 haec omnia fuo folus 4^ hoc folus om'
via fuo folo
15 confervaverit % confernjanjit -^ fer-'viant
x6 populique Romani QYi S ^d.19 de libertate C ac libertatt
23 poffit. S p»ffit. Finis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 541/623
P R O
L.
M U RE
N AO R A T I O xxiir.
Edit. Olivet. MSS. C H S T % 1 4^
p. 1.
2o8 8
lO1
»4»7i820
2226
209 3
468
9»3
'5
16
»718
20
22
24
25
26
28
33
precor C H pretor
iifdem T eifdem
voluntatibus T -voluntate
confentiant T conveniant
in
H ;^f/ in
res C re
omnis C omniutn
idem T d.
eum C T;n;
^/ H eidem \ et
conful X d-
inftituo T infiituto
hnjus \ hujufce
impetus pj^ impelumet T et 'vitam
fevere C ;^yf-r;r«
gefto X gefume C d.
aequius C aquusuno )^, "4/ a«fl
iis C T his
repetendis C repetentis
mancipi T y(^ mancipii
profefto -^ profedumdebebit T debebat
AcQi: \Atut -vj/ d.
potiffime C H Sp(;, 4/ potiffmo
afFefto eodem honore T d,
e C H S T ;t;, ^j. «'.
portu C pcrtus
iicnr hi
jam H d.
ex alto T d.
praecipere
Tpercipere
et C ejus H S eis T ei
rationeiri T raiionum
ngrediantnr;j;
ingredientur
republica Kalendis Januarii t^z Cin rep. januar effe (otnifjis Kalendit
tt tumjpatio)
p. 1.
209 34 Januarii j^ fanuariis
210 I refpublica i}' ''ff/*.
2 vocare H ^vacare
1 mheT ^et urbe -^i ex urle
12 partes
HS
T p^artis -^ artes
13 ipfa X, d.
»5 hujus \ d.
16 poftulabat T fufiinebat—Quod fi quam volebam T d.
»7 tum;)(j
rt'.
18 cogebar, non quam \ cogebat, nuti'
quam20 zdxd.23 nobis T d.
25 ornatiffimi C hornattfjimi
accufatio C d. (fed ab ead. manufupra lin. fcrilitur 'vel accufa-
tioj
26 ferre C H S ;ii, \ ferme
29 arbitros -i/ arbitror
3» Sulpici C Sulpiti
33 aut ab i]/ ar
211 2 1,. y^d.
4 tum H d.
confulatnm, affui, idcirco nunc C ST Xi -^ d. Yi confulatum affui
nunc
10 Ser. X P'
II fuperata T fuperatus
»4 fuperbiae H ^juperbiam—inuffiflet T injunxiffet y^junxiffet
15 et C d.
ampliffimi C H amplijffimis
17impertiam
Cimpertiar
»9 labores, per qucs ea ceperis C H -vj/
fic et fi cepens eos T fic exctpies
eos xjic <"-'
21 poflum xpojjim
22 nulla fuperbias T </.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 542/623
V ARI JE LECTIONES.
211
212
213
I.
23
242526
28
3031
32
3456
78
10»3
192021
22
24272
4
10
»3
14
>516
autem H S autew ineniam % autem
(fed inter lin. adjicitur) inertiam
erga "^ autem ineptiam
fupplicum x^ -^ fupplicium
caufa C T i]/ caufarum
induftrius C S T ;t;indujlrius, quam
poffit C H S;fc;,
4^ poffet T potcfi
ceperis 4' reperis
caufa C T caufacadere C cedere
rivulos C H S T ;ii, 4^ </.
amicis T amicos
tua ;^j tui
exiftimarem C exifiumarem
amico ; crndelem, fi mifero : fuper-
bum % amico crudelem ; fi. mifero
fuperbum ;
eftT^.eflet S effes
moderabor y^ meditahorrepreheniione T reprehenfio7iem
contentione C contemptione
fed C T fed et
imperatore -^ in patria
timuifle ij/ timuiffet
An C H S T X. 4 -^«'
praetextati triumphum T d.
ut C H S T 4^ «^ «'
gratulacioni nj/ gratulationihus
libentiffimo •>]/ libentiffime
nihil X ^-
loci X ^'""^
Saltatorem C Pfaltatorem
appellat H S;t;
appellat falfo T ap-
fellat fuiffe 4' appellat N.falfo
L. Muneram C Fl. Murenamvehementis ^/ 'vehementius
maledici 4' maledi^i
conviciatoris -^ connjiciatis
M. Cato C H S Marce %M. Anni
arripere x corripere
ex lcurrarum T Scaurum ^fcurra-
rumconvicio T commirio
confulem populi Rcmani faltatcrem
j^ confules p. r.falutem
infanit T infaniat
Tempeftivi C H S T 4^ Intempefii-vi
j^ tempefiivoconvivii y^ con^vi^vio
eft extrema faltatio T fit faltacio
id C T 4- hoc
relinquis % relinquimus
p. 1.
213 18
zo
232427
2930
3334
214 I
3
56
215
912
»520
2426
29
3031
32
3334
2
47
9
10
12
»S16
18»9
2326
comiffatio H T comeffatio \ comen-
fatio
quyque xt •>!' quamquamvitam •>]/ 'vita
judices C H S %, -^judicio
Nondum ——utar poftea H </.
noftrispf^
d.
integrum C integerrimum
contentionem C contemptionem
fretum -^ fretus
petitionem ^fufpitionem
ita ;i/ ita efje
{nmis ^fumusplebf C 4^ piehes
amplas x d.
plebeise ; et proavus % prabere et
proa-vis
Murens C Murerepraetores fueruut C patruus fuit HT
4/ pr.-etor fuitet % ^-
pater ;>/, 4" pater (etenim mihi accidity
adjicitur ex p. zii^. /. i. tranfpos.)
adipiicendi-x,
aaipijcendutn
populo ^ a pcipulo
nobilitatis % •vctufiatis
virtutis X 'vrtus
intermortuam C intermortuas
generis x ^-
Lteliis C Clodiis
jacebant Hjaceham xjacehuntrefregiffem p^; infregif/im
ficut ^fcpatereP;)^ pareret
equitis 4^ equitihus
filio C d.
accufatores ^ d.
mi)deft:ffimo C medefiifjimo
Quod ti i^iduna
;t;unam
curo T cura
pares H ^ x^ -^ pari
primum T primus
poffitCHSTx/#'fit -i^fic
fortis \ fortis
cum j^ eum
gratiofam % gratiofum
excurrere X'» 4' excuticontentior.em C contemptionem H S
coniionem x conlione
muitis fuit -^ffuit inultis
grata x g^^tia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 543/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
215 28 famtno C H S 4- //.
32 refertam C rtferfiam x, repertant
216 I imperator C imperaiore—- quanquam p^ quam3 v\diQ^mar y^wdeantur
5 Muren.-e y^ d,
— impertlt C H S impartit
6 communicanda y^ convenienda\
8 ponam y^ ponere
12 et C H S ;t> 4 *'~ longo T loco pofi
I 3 habitarunt T x, hahitarint
1 4 noftra -^ d.
1 6 expediit C H S T ;;;, ^}/ expedit
21 dubitari C T ;^, -(J/dubitare
22 rei C H ;t;, 4- m23 Vigilas ^ Vigilias
25 buccinarum C bucinarum
26 inftituis 4 injiruis
27 capiantur;^; capiuntur
29 tu C ;>(; f«yz<£
32 populo Romano C H fopuli R. %p. r.—aeternam C ecternam—haec huic x hoc
'
3 3 gloriam H gloria
2^ coegit C cogit
217 I latent 4 /ateat
3 noftrse 4 vejlra
—videris % 'videtis
4 te ^ te diutius
5 quod ;<j </.
10 nullam ;(j ««//(U
I I nobis C 'vobis
-— conciliant C conciliarit
1 6 etiam p^ ;«/»«
1 7 noftrisj,j vejiris
—poiTumus ^ po£imus
19 deligendo C diligendo
23 largitioni C p(;, 4 largiticne
28 tam ;^ f(2a/2j
—quje C H T j^, 4 »0«
29 prope ^ d. -^ quo prope
30 verborum;ij d.
—occupatse y^ occupare
31 ifto ftudio admirationis ; id enun-tiatis C ijios duo a mijeratienis et
denuntiatis (cum ajierifco fupra ijios
corruptum locum indicante. AJieriJ-.
cus etiam in margine comparet) ^, ij/
iij tres dico ad miferaiionis id enun-tiatis
52 eft n-\>eJJe—contemptura x contentum
ToM. V.
2181.
1 petebantur C petchatur ^ patelatur2 cornicum -^ cor^vicum
3 edifcendos C eligendis S ;^ edifceHdis
4' elifcendis
— cautis C H S %, 4 caufs
4 jurifconfultis ^ '""'' confuUis -^ju^'
rifconfultus
6 poflet agi, notas quafdam C pojf^.
'vero acedam H pojfet ( cum fpatio)
S pojjit. vero (cumjpaiio) x. P*JI'^
'vero accedam 4 poJJit ijero ac edam
7 intereflent 4 interejfe ut"• 8 poflet X P^j^t
9 noluerunt 4 'voluerunt
I o verbofe T 'verbofe meus dicitur
I I Eum xi ^' ^«'''^
—jure Quiritum Cjureque H Sjure Tverbo jureque %jure quod ^Jureque
—aio T ^ animo— tum ? Inde 4 tum inde ? quid fi hacnofra tempora ibi
1 2 Inde C H S Inde ihi
—huic X, hoc
53 litigiofo H S 4 ligitiofe p^ litigio-
jum ?•— refponderet ille, C H raftonderet ?
ille
1 4 Latini C Latino
15 ex jure 4 ^-
—Prastor C H S T ^. 4 Pra;ter
1 6 interea ne x iteranne
1 8 nullo x^ 4 in illo
—ufu H iijKiX,
^Juis1 9 praefentibus x '^-
—inite C in te x, ^if^ "4 '»'>'^ C^^inite)
——viam Tjam20 inire x mire
—Redite 4 redire
21 jam tum ^ quce— tum H tu
— barbatos H S T barbaros
22 videbantur x 'videhant
—conftitiflent H confiti/Jent ( '* tuli*' effen{^ ab ead. m, fup. lin, ac Jidebeat eJJe confiituti effcnt) ^, conjii-
tutffent
23 lifdem C H Hifdem24 fucata funt C x,\ fugaia funt H
fugaia fnt— et hjec C H S fed h(scT et hac st
fmiiia
25 SedH^.—- anne T anue
yyy
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 544/623
V A R l JE LECTIONES.p218
1.
26
2932
33
219
48
II
»3
H
16
»718
»920242526
27
220
7
9»4
1516
18
20
caufa T CGiifam qui % ^a^ fi7«/^ •»]/
qui caufa
vindicaveris C T \ judica^veris
petebantur H petebant ]/ patebantnr
perinuhaT
multa
voluerunt : hi invenerunt ^^ nolue'
Tunt. hi 'venerunt
cjua; poteftate mulierum contineren-
tur T quorum potefiate muUerei
continentur
poteftate x potefatem
noluerunt ^vdueruntquia C cuja H cum S d. (cum fpatio)
^ cura '4' curia
libris Qlibri
putarunt C H T x,-^ putarent
Caias C ;^;, 4' Gaias
oporteret % epcrttre
etiam T et
aliquando t)/ aliquamdiuquod ^ d.
Licet confulere x Ulere confuhre
perdidiftis C perdidijii
ufquam C vl' unquamideo C igttur
omnes Q\i x homines T d.
quod et y^ quod ex
continetur ^ continentur
addere x ^gere
refpondentur C refponduntur
videare y^judicabere
fin x,fin autem
etiam ccntroverfum jus ^(ontrcver-
Jim ves
nofle C nojfet
mihi ;(^ mihifipotuerunt T potuerint
vobis ^ nobis
dicendo, et '^ adjiciuntur etiam
re C H S T X. ^l' a'.
parcius '^parce
me C re
pofTunt X poffint
led H Jed non
ad honorem Vi S T '/^ ab honore
difpofitis C H S T ;t. + depofitis
nobis ij/ vobis
aliquis C -^, -^/ aliqui
novus ^ no'Vos
prsliis promu]gatis y^ d.
non • orator -i^ d.
vi geriturr es. Spernitur ^ S x, niide-
tur refperni. H midetur refpui Jpe^nit
p. 1.
220 21
23
2;
27
2932
33
34221 I
45
6
9
II
12
13
»7
18
'9
21
24
25
28
29
32
3334
21Z l
etiam ^(^ d.
bonus p/ ^o«Kj ^/
mage C H S T pr, 4/ </.
res S «rj
hsEC T hoc
nos C H 'vos
mulierculis x fnulieribus
M'. Curii C T M. Curii (abfquenota fuprafcripta pro Manii legi fig'nificante)
Flaminini C H S T Flaminii./Etolis •vj/ eholis
Perfe T Perfeo
Mummii C Nummi H MumiiSin C H S X. 4^ Si
graviflimas y^ gratifjtmte
- Atqui C T -4/ Atque
Antiocho C Anthiocho
parta C H S T -^ fi qua parta \fiqua parte
Publio C d,
ftatuo C H S T x;, •^flatuamtalis T /«/mefTe H S T
;Pi^.
fratri x patri
ipfe X, 'pfo
liberavifTet T liheraffet
vir fuerit, confideraris y^ wri fuerini
confderatis
regibus quibufcum x qmibufcum re^
ribus
nimirum T nimiumcum exacerbaflet C S exacetaret HT ^ excitaret -vj/ exacerartt (al, ex'
gitaret)
cum C H S Tpi;;,
'4' cumbello S T bellum
qui C H S T ;>/ quid
rex;)i
res
rationes %d. \ nationes
tantum x t<^nto lempore
opibus C H S T ij/ </.
conatuque \> conatu
invaluit C H S T ^J/ valuit
perfequeretur C H S ;t;,i}/ »0» per-
fequereiur T «0» profequeretur
Bithyniam C Bithiniam
Cyzicenorum C Cizicenorum jj cjiri'
cenorum 1]/ Qiricenorum
conftitiflet QT ^y-i^ exfiitijftt
pateret Q pareret
provincia H Afia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 545/623
V AKl JE LECTIONES.p-222
223
1,
1 ab C H S T «— urbs T Nries
2 defenderetur T defenderetitur
3obfidionis C
HS ;j;, »]/ olfejjlonh
4 ad Tenedum C nttenede W \ a 7V-
nedo
— contento y^ contempto
5 O^e ycUpe7 Expulfus X expuljis
9 renovarit H renovartt 4' renovarunt
10 eflet X ^Jf '
11 Ac H T ^z-
13 pofTem ;ij/o^/
16 geffifTetCHx. ^l^^i^^'—L. Luculli C Lucullus T Luculli
X ^-
17 conficiendi curam C H S T ;^, 4'
conficiendum exitum
18 detuliflet H S deiultlfe
20 Qua ex pugna C H ^.
2 1 Bofporum C H Bofphorum22 etiam C et
23 ipfe C H S ;i(j z/yo
25 cura C H T ;^j, -vj/ ctm ille
— ille C H T ,1. ^.
26 illum j^ fl^ /7/a«w
29 ejedi ;>/ ^^V^/— tanti 4' tanta
28 qao cum per 4- qua caufa propter
29 aeftimata C axijiimata Hextimata p^,
4 exijlimata
jo tum C H S T % ^.
I prior 4/ </.
4 quem C H T %, ij/ yac</
—Euripum % eripum
5 putalis C H S -4/ putetis
—agitationes fludluum j,; agitationefqut
Jluentium •\' agitattonefque fluSiuum
7 unus C H S T ;^ </.
8 commutat C H S T xt \ commu-tata
9 rumoris C H S T %, ^/ rumcres
— fit C H ;,(;//
10 exiftimamus Q exifiimaris
—ut x;«'.
15 quis C H S quifque
1 Manlio C 4/ Mallio T ;ii il/^«//;a
20 csli X ^'
21 excitantur T % coticitantur
22 hac T hoc
26 ambae j^ ambo—confulatu C H S confulattm— tum X d,
27 ct }i ex
p. 1.
223 27 rumore 4^ timore
29 altera Q S ^t A" ^-
— ii H T hi
—provincia C S prouinciam
— ac legatione T a delegatione
— liberalitatis T Ubertatis
30 tefles C H T X teps•— deceflerant C H S
;t;decefferatit . Ex-
ercitum LucuUi fignificat (fed in Hfupra lin. fcribitur vacai, ab ead.
m. has tres <vcces abundare, et e
margine irrepfiffej indicam) T de-
cejferant. Exercitus Luculli fgnifi-
cat \ decefferat. Exercitum Luculli
figtiificat
32 zA^ d.
3 3 pr3efl:o C profio
224 2 tum X "*"^
4 Romanum x ^-— fufiragatio H S \' ffjragh5 non C d.
7 recreavit 4^ recitanjit
8 laboris impofuit H d.
9 fumpfit ipfe; S xJ^^^pfi^ '• 'Pfi—cum T X '^^1 1 religio eft ^ religione
—valuerit x ^'
2 1 eam ^ caujam
22 ab T ;); d.
-— deledatione C deleBationi % cbfec'
iatione
24 pofl^umus H S x.pojfimus
2; admirere C 4^ admirare
26 reftituit x confiituit
28 eft \ et
—gratiflima \ gravijfima efi
29 jucunditatis eft xjucunditati
225 2 putas T putes
3 fint xj"'^^—miiitari : fit par militari C H T il'
militaris x tntlitari
6 iflius C T hujus
8 conciiiat C H T ;k, 4 conciUatam
9 qua H T 4^ quatn
— in forte ^ forte
10 ofFenfionem vitat C H T j^;, 4 ^«*^one vitata
— zequaiitate x tequabiliitite— benevolentiam % benevolentia
14 parte 4^ parte plena
15 indicum xj^^iciitm
1 ordo p/ credo
18 fevere xM'^^^
Yyy 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 546/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
225 18
20
21
22
23
2425
303»
342
3
691012
226
»316
18
20
22
2^3
24
2526
!27
339
10II
12
15
16171222
2426
sftimatae C H axtimata 4' ^Jiitnart
ptovinciam C provincia
noluifti i]/ n}o\uiJli
et praetor et conful C ^/ prafente et
confide H confulto S ^? ^ry confulte
T ^/ prafente confule y;,et prafide
cotifuUe ij/ f/ ^/ confulte
provincia -^ pro^vinciee
deleftum C dileSium
Umbria 1]/ innbra
liberalitatis H S ;i(;, 4' Ubertatis
quas H ^a^ in ^, quod
municipiis ;\j municipis
intelligant y^ intelligunt
Et quoniam }(, -^^^'o modo
ea p^ fiJOT
tibipc» •4' ^-
magno ^ maximo
tnxteaut C aut in ^ neqite in
^^ ^ ^-. . .
acceptam injuriam H accepta ia-
juria
immo placet x ^-
petendi ^fequendiprajnuntia fl pronuntiatio
p,^provincia
etiam -^ provincia
repulfae •4' pulfee
perfalutatio 'Y falutatio
conjefturam faciant % conje^um fa^ciam
Videfne }(, Vides
illum T illam
accufationem y, cogitatiomm
teftes C H S teftis
alium faciam H aliam faciem S alium
iam -vj/ alium iantijamdefperat T defperet
ftudia -^ fudiumteftatam C S ;^; tefam T exieram
neque 4' atque
te de X, d^ te
tranftulifles % tranfiulijfet
pofle -^ d.
\n C d.
flagitafti y(^ agitafii
CalpurniaCH;)(^ Calphurnia
haberes % haheremvero T non
funt C H T S ;t '^-
aut;i;
autem
cseteri y^ exteri
cui S T y^ cum
p. 1.
227 26 proderant T d.
—mea x. in ea
28 prorogationem C 'V prarogationum
29 Pv^anilis y^ matulia
—dignitatis y^ dignitas
30 et C et in
3 1 gratiofi 4/ gratiofe
3 2 Idem H S T %, ij/ ^'^(?'w
—edititios -^ edituros al, edititios
34 cujufque v|/ civis
228 3 r\?c p^ d.
5 datus ;(/ ^.
9 quod H quoad
1 2 tu2e 1]/ i^.
— tu p(;</.
—metum x. locum
16 feceflionem C frejjionem T fecejfus-
18 VultUS C H S T ;)(;, 4 d'.
—obfcuriores C H S %, -4 ohfcurior ei
— folent C H S 4>/f/19 indicibus T judicibus
20 Sicariis xf^^^'^—cum p^ f«»z
— tum C S T 4. d.
2 ipfe 4^ iffis
—circumfluente C H S T %, 4^ "^cumjiuentem
2 2 exercitu;t;
exercitum
23 percufli C /^rca^
24 ipfius ;(/ ?>y?—oculi C H S eculus
25 ei jam;t;
etiam
•— conditus 4^ conjulatus
29 qui 4^^.
30 nolite 4 ^oli te
3 1 vobifmetipfi %, 4^ 'vojmetipjl
32 percrebruiflent C H S T percreluif-
Jent
229 2 credere;fe;
f -^"»//
3 recuperare C reciperare
—deberet, 4" deheret
•— quid 4^ ?«'
4 timidum ;^j iimendum
8 ne poftero;t; «^ ; et pojiera.
11 ad % ^
12 induit T imminuit
14 cum C S T ^Ki^'^I 8 Tum CS ^i )c Cum 4/ ^^^a
19 vivum C 'vivom22 refpondifl!et 4^ dejpondijfet
— fi C 4 etft
23 reftinfturum % f;f//«<?a»'aas
24 homines ;)^(7.
30 et cum pj; f»^?i
31 meum "^, 4 '''»
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 547/623
VARIiE LECTIONES,p2«
29230
2?!
1.
33 illam C illa
3 cum H «0«
8 confulatus ^ confularis
9 eft C H S T ;t. ^ C/^ reliaus
10 perpurgatus T repugnatus
I I Poftumio '/^1 ^ Pojlumo
12 indiciis C H T ^^judiciis
—deprehenfis H S;t;, 4/ reprehenjts
14 in onini C omnino \ d.
15 fenatufconfulto C /enato conjulto
18 prius H/r/«/^«(j/«
19 Judices et;^j
Judices
20 remoti 4' remote
28 parta C H S T ;(j, -.J/^«ra/a
29 etiam;)(^
et
30 funt ;ii/«/
32 defcenderent T dejcenderiint
33 Servium Sulpicium \ Ser. Salpicii
34 contentione C contemptione—permotum y^ commotum
1 Cn. Poftumius QYl ^•^ '«'« Pojiu-^
mius S tum Pojiumus T /kot
2 complures % compluris
6 nobis C;t;, 4/ nobilis
7 et C H ;)j a/ T «/f K^
~ etiam C ^,
— alienifiimis C T ;>;; <2/zV«/^w20 H alie-
nijjimis (/ed"/imis" ab ead. manu H-neola tran/duHa in marg, /crihitur" exitio^
8 inimico C H T ;k, ij/ inimicus
—exitio C H S T ;;;. 4- ^.
1 1 curricuIum.C corriculum
14 perfequatur T per/equatur de Sernjii
adole/centis • de pojtumi Crimi'
nibus de Ser-vii adole/centis
— * * * C (non levis hicitus comparet)
H S (nullus hiatus vel lacuna) %}/
perjequatur (cum Jpatio) Jed in
marg. Jcrib. 7iil de/ciebat in exem-
plari
1; quod eft ——totius accufationes
H d.
1 6 gravis % d.
zz prodeffe poftet C H S •vj/ prodeJJet j^
prode/fe po/fit
24 Cottam C Codatn
—eo H f«26 in ipfo C H S ;^ /;/ T %|/ fl'.
28 eximiam C S T ;(;;, 4' eximiam n/lm
H eximiam njim et
30 judicio H y^judicium«—
' nimiis H «//»/j (Jed punSIis /ubnota-
tur et /upra/cribitur unius) 4^ mi-
nuj
p. I.
231 30 abjedus C objeSius
31 memoris ;)^ injuria— eft C H «'.
232 2 opibus 4^ operibus
6 innocentium ;(; d.
8 vero % </.
II inftituet 4^ in/iituit
_ exiftimabit C eg/limabit
12 pro C S 4^ i/.
14 fingulare \ /iHgularim
15 non audeo QT x^-\ d.lci mn po/fun%—in re C S T ;,j ^.
16 conformare C con/eram r^ H S Tconfirmare \ d.—poflim H po/fum,
17 fiCx^d.18 te C p;;, 4^ non te— nihil C\i x^\ te nihil
'9 leviter x ^(niter22 omnes p^ omne
23 non moderata y^ immoderata
25 patiatur xP^^'tur26 cum C H /a T j(j a'.
28 et X ^.—jucunda CW ^ -^, i,/ judicanda
29 In M. Catone fed a maeiftroC d.
31 fed;t;
'verum
33 et H «//«»2
233 2 fapientes C/apientis
3 formofos T y^/ormoji
mendicifllmi C H S mendicijjimi fini4^ mendicij/imi Junt
— fervitutem H T Jer-vitute
4 non X. d'
7 minus ^ munus8 patrem H parentem
1 Hac H S T ;ii Hocaudloribus
^(^ auditoribus
12 induftus CHS 4^ iter induSius jgindutus
»3 publicani ? S publicani.
M calamitofi ? S calamitoji.
16 feceris x/ueris—ejus 4 eju/aem
18 t^Z d-—quippiam C H S T;ij, 4^ quippejatn
20 male dici 4 makdici21 nobis j^ 'vcbis
2 3 eft C -^/ed
24 exorari ^ execrari
25 autem C ¥L S T '^, ^ enim
26 diffifum 4^ dijujum
34 mediocritate ^ mediacriter
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 548/623
VAR^I^ LECTIONES.p. I.
234 2
3
910IZ
«4
18
192021
22
24.
27
28
30
32
33
^35 1
2
i 5
8
91012
1416
>7
1819
20
efles % ejfet
temperantior C H S T tef/^eratior
nec C neque
enim ;;j </.
pudentiflimum ^ prudentijfimum
ej ufdem p(^ ejufmodifortuna ^fortunampofuifiet ^ potui/fet
non H d.
interpretarere T ^ interpretare
vi X '«
elatum x datum
aetas ;|j tifus
oporteret x* 4^ oportet
Nihil gratiae caufa feceris C H S T
'X, 4/ mo gratia confeceris
refiftito X refijlo
etiam C et
humanitatis C S \ feveritatis
permaneto ; vero Tpermanere
fententia T d. ^^ fententia 'vero
alia C H S aliqua
divinum %, 1}/ d.
C. C H S 4^ ^/comior T comitior -^/ communior ? fa-
pientior
ex C e
fapientior T quis fapientior
fed te —exiftimas T d.
exiftimas C exifiumas
commodiorem T commendiorem
comiorem C H S;%i
communiorem
virtute x, ^*
vere xjuredomi y^ d.
qui X quames^eji
^
feveritatique Hfelicitati^ue S ^/yk-
cilitatique
inftitui % infiituifii
toUe i|/ tolli
ac C H S T X. 4"^.
aut ad —valere ^, a.
in H S T %, "4/ <2i/
ipfum -^ ipfo
referente y^proferente
corrupti H S 4* conduBi
gladiatoribus il/ gladiatcris
tributim T tributumCalpurniara C H •4' Calphurniam
fenatus ^fenatusfi
hsec Y^ d.
p- 1.
235 31
3334
236 I
3S78
10
1
13
^9
22
25
2628
293031
237 I
3
5
8II
12
13
14»516
J7
18
192021
24
Eccui C H £/ cui
poflit C H ;;;, i}/ /0^«prodifl"e -^ iviffe
videretur T 'videtur
Quid rogatus C d.
rogati CH x> ^' rcgantiin ea x ^^<*
Quid judices? ^d.hic C H S ,}/ ^jT,
non ;(/ »//?
introire C introiere
accufator 4' accujatorum
Poftumius ij/ Pofiumustotum y^ motum^qui
;;»;^/<z' qui
venerat 4^ venerit
inquit p^; inquam
tu id 4' d.
afl!edationem •)(, affetiatisnem
feftentur C H S T «]/ autfeSientur
noftra ^ 'vejira
fi x/'bonis C H S T -vl/ tonis viris
beneficis C benefciis
folet X P°^^Ji
hunc C d.
Cato;ij
f^ro
nobis p(; niohis
ipfos quoque C ipfofque
fpondere x refpondere
poflTunt C H T;(i pofjint
atque ;)/ «/ya^ ///?
putant pofl^e ^gutant. Poffe
eft L. X <^'
tributim data p^ cl^'"'^
quaeftiones C H S 4/ conquefiiones
detraxerint x detraxerunt
aut noftra C aut nofirum T d.
patrum •\/ partim
liberalitas libertatis
Hasc T Necprimum afliequebantur C d.
nedum ^, 4' riondum
* * * C (vacat plus quam dimidia
pagina) H S (fpasium eji trium
linearutn) T (nulia lacuna)
Praefedum T Prajertim
ftatuent ^ Jiatuerit
triou ium C H T ;(jtribulum
fpeftaculorum y, Jpeculorum
criniina C crimine
num^iVitfza
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 549/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 550/623
VARI-^ LECTIONES.p. 1.
242 21 fmt C H y?»/ C^im lactim) S Jint
( cum Jpatio diiarum Unearum) T ^/unt
—illa pellis immanis C </. T illa pejlis
\> illa pejiis immanis (et delnde in'
terponitur Jpatium 'vacuum)
2 2 importuna T importunfe
— Catilinas C Catilina T Catillinee
—prorumpet C S i]/ perrumpet—• poterit; et jam populo Romano mi-
natnr C pa minatur (cum Jpatio)S % p- r. tninatur T potej} mi-nuatur
23 advolabit C ^^^, i]/ advolavit
24 in caftris C </. ^f«OT Jpafio) x, '"
cajiris :—furor, in xfuror in—curia timor, %J/ r«?'/fl ; //«or
28 confiliis ;j/ confilii
29 opprimentur C H S T ;(/ ««/5r-mentur
32 rempublicam C H S T r^/.
343 I fidem veftram, vel H S 4' jidem vel
T Jides in vos xJde in vos
4 obruatis x. obftruatis
7 attuliflet X attuliJJe
8 fqualore ^y -^ Jqualor
— fordidus C H et Jordilus S et for-didus—morbo C H S ^/.
9 vefter C H 'videtur ^ vejlri
10 intuetur T ^ tuetur
1 3 omni ;^; d.
p. 1.
243 13 Murena CYLS -^fc Murena T Z».M. xfi Murena
14 Judices T d.— fi injufte Cy/r injufie
15voluntatemve
C•voluntatem
HS t/j-
luntatemque
1 7 perfugium C T profugium
19 eripiuntur;>(;
eripuit
21 feditioforum Cfeditionum—infidiis C H S injuriis
23 quid ij/ qui
28 ut C ««/
30 ignominia -^ ignominiamque
3 videat ;^j ^videatur
244 5 et C H S ;)(;«.—magnas ij/ maximas6 dccefleris C S T ;(/ decefferit
1 5 concurrerint C 4^ concurrerent
—eo accedat C T excidei H S extiderit
X excideret— ipfe C ille % d.
17 funt X '''•
— a H S ^.
19 reipublicse ^^ P. R.21 Lanuvio C H S -«1/ Lanwvino—tota caufa C T tota H S jc eaufa
22 patriis C pairis
25 aut momenti x, fttomenti
26 ut C d.
27 otii C d. ^ hojii %!/ hojlis
— ftudiofiffimum C Jludioffjimumque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 551/623
P R O
L. F L A C C O,
O R A T I O XXIV.
Edit. Olivet. MSS. C H S T ?-, ;^ i
p. I.
245 8
9
1922
23
2526
24.6 2
3
47
912
»3
18
19
2327
28
3032
247 1
fperabam ^ ^-
deprecatorem C deprtcaturum
pr pe y^ quoque
verum Qfedaliqiris H aliquid
L Fl acci T L. X, Lucii
tamen C d.
Laelium C Lentulumcivium
Cd.
adolefcentiae T adolefante
efie «• d.
pofteaquam C pcjlea
amor ^, d.
perfpeftus y^perfecutui
republica C reip.
ferimus Q fecimus
memoriam C d.
fapientiam C d.
providentiam C S prudintiamjudicum C "T judicium
hoc tempore C H S </.
eftC^/.
perfugia y profugia
permiflam H ^ commiffamtradidit T r tradit
vobis r nobis
amiifa y^ commiffa
praeterea C propterea
videtis j- videhitis
Repetitur CH^ t, z rapitur T re-
perijural. repetitur
indicia C S T judicia
excepit C H S T ;^ cepit
proferenda)^ perferenda
expedlent C expe^entur T ^xpec-
tantur
noftri C S r 'vejiri
mecum C H S wf /«
contendant C H S T tum efl r f#a-
tenderint ^ cut ejl
tum C H S cumduces X, d.
p. I.
247 6
7
9II
12
H15
16
»721
26
28
30
33
248 3
6
79
II
»3
15
»7
«9
ToK. V.
noftri C S veftri H «/.
an T ante
* * * C H S T (nulla nota lacma)Cilicla C Cicilia r Sicilia
geflit C gexit
muta C S innjita T mutataea C S T 5- /7/
inimicis C S T r inimicis tadem pra"tura
H;)^ inimicijjimis
qua vi T «!'.;i(j ywow
qua levitate y^ quale 'vita,
jus H ci vis
anno jus dixerit T d.
jus C d.
dixerit H S ^ dixerat
in maledicentiflima C maleiicentij'
fimanegotio T genere negotio
Praetereo C Praterea
praetereunda H pratermittenda
hofce X hojies
Timolites C H S 7". molites (errenfcriba, qui, ut puto, a di^itante quo-^
dam VQces acceperat) «-, y^ Ti, Mo-lites
ille vicanus C inlevicanus T ille 'vi'
tanius
noftri C H S ;^ 'vefri
ac C H S atque
De quibus ^ d.
efle ——audietis T aimet -
telles )c ^'
At C H S r Atque
hominibus % d.
tiim C d.
fedCHSy?y/pudentes H S T r, j^; prudentes
judicium xJludiumfunt H r, %/«^impudentes H S T itnprudentes
do x, de
alia C aliijtia
Z z z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 552/623
VARIiE LECTIONES.p. I. P-248 20 reli?ionem C /mowOT 251
26 fciant Cfdunt ^ dicunt
27 nobis C f -iio^/f
3» aiebat ^ a^ebat~ libertus C x liberatut
32 Ijcderet T laderat—eum r, z ^-
249 I Septimius C S Ser-vilius
7 mores H S majores
8 valerent x "'aUret
9 everfos lA^ ^fe everfos
10 fed ladendi T d.
12 nihil C nil—nec C neque
»3 impudentiflimus T imprudentiffmus
deligitur C T diligitur
16 noftis C noflris— tum C H S r, X autem
»7 noftris r veftris
fuftentat Qfufientatur
20 idem r iiem 25221 merces r Wi?«/f/
22 pofita r, •)(^profofita— in C «'.
23 poffet S T r, % potefi.
fi C^.24. vanitatem C H S r,% levitatem T
'veritattm lenitatem
25 propius 1l proprius' accedam y^ d.— veftris H S T y noflris
26 Vehementem H ^i^, VghementiJJtmum
27 rebus C H S T r, % wrbis
30 vero S -vere T «'.
3' exercitus ? quje ;)^ exsrcitufque
—qnanta y^ quantaque
32 funt ry/>r
250 4 hac Q. ac x^ d.
6 quas^x;
dl.
more r tnorte
10 Laclio C r £>. I^Ao10 conficiendum H S ^ perficiendum
17 eos T omnes
18 nolebant C S -vohbant
20 tenues C tenuos
21 qua; recitantur C H S ;ij</.
2+ clamore -^ d.
27 elabitur p^ dabitur
Nullam Q U ST T, z Nuliam enim
28 concionis juberet r d.— fcifceret C H Sfciret Tffciret—plebs X P^ebes
251 I perculfa H puifa 25
9 funt Hfiat
1.
10 in C </.
—Myfia1 funt C H S T r, xM1 Cymaeus C Cimeus T Cinicus
—fame j^farime
15 ciHS xd.20 zonarii 'T fonarii
23 videndum T p^ di^videndum
2.7 adverfentur C a^erfarentur H S r, jg
ad'verfarentur
29 legationis H f'^?/. largitionis in marg,ab eadem man.)
—proleftat C erigit H S p/e^at TprojeSla
32 fummo cum H S ;ij caw infummo—autem ;(/ <3a/
3 3 nomen r </.
—vero C H S »0« ^ar y? interregati^vg
h<ec dicerentur) r «c«
34 acerbitati C H S T acerbitatis
1 fcriptura C S fcriptur^—decum^e C S T decima—portorium C S portorum H T pra.'
torium
—morti H mortis
2 laedendi quascunque js^ ladendique cum—quaecunque H quacum
5 concionem C T s-, % contentionem et
concionem H S contentionem
6 rationemque r ratienem
7 fpem r, % fpeciem
8 ***CHST Cnulla lacuna nota}1 1 confedlio r profeilio
13 foleant r Joletit
14 Hypfa:um C H Hipfeum
15 LiTER^ PoMPEu et Hyps^i Cd. (fed habet in margine)
17 impudentem H impendentem
—qui praefentem H -^ quem prafeyitem
18 qui H quem20 putamus C S putatis
21 fuerint Tya^ra»/
23 judicum C T judicium
— tricefimo x trigefimo
24 deferuntur r deferunt
—Ne S Nec26 ad H d.
•— judices xjudicem—an deferantur % d.
3 1 refponderat H refpondtrat (i fupralin.)
33 Hoc T Hacj 1 ex —verentur r d.
3 titubarint C T titubaiterint
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 553/623
V A R 1 JE LECTIONES^»53
254
1.
3 habebunt C S habent
5 ne r nec
10 praEfcripferis Q prqfcripferis
11 e^o X ergo
—> autem H % tum12 la:di C lafi
I 3 homiiiem y^ homines
14 eft igitur, C H S (/?. Igitur
15 in C r ^.
— ergo C S igitur
17 teftium H S r </. T ftudio x offtniutn
—dicit r, % fl'/ff/—natio C ratio
19 fed C H STr, %</.
25 difceptationem S difceptatioves
21 Intrnho euam ^ Inira Boeti^m
24 inimicis y amicis
25 difceptationem;)(; difceptationes
26 cognitionem H S cognitiones
21 imitatione r, % condiiione— in T eciam
31 fama2';)j i;;7<e>
32 deprecarer C deprecaret ^ deprecer
33 accufatoris C S accufatoribus—confefToribus C H S <onfe£hribus rconfeiloribus
—convivis H S ;^ cenviviis T cois velconnjiviis
1 dederetis C H S T dederiiis
2 proderetis C proderitis
3 primus xp^^^^6 imperio C T r imperii
7 hac;tj ^of
•— conteftataque C H contefiaque r ^^«-
textaque
8 degenerarit C H S T degeneraverit «•
denegaverit ^ degeneranjit
•— id quod maxime C^. T inqua ma;ci-
me T quod maxime
9 florere T flore—laudem s- z"» laudem10 adamarit H S adamaverit—ego C f- ^r^o
1 prodatur ^ prodealur
12 connivendum x,cohibendum
15 Nihil C Ni/16 nihil C nil
—nihil C nil
18 reperientur C H S reperietis
20 criminationefque x criminatio^temque22 aut in eo ^ d.
23 in eo -^ d.
Zif. practore r tempore
— navigarit H na^vigarat
27 decretis x ^'
p. I.
254 2728
29
30
255
3»
33I
2
46
12
1518
192021
22
23
2427
28
292930
32
33256 I
"2
decefterit C S r decejjerat
necne, quseramus. C 7iecne. ^ar*»mus
ullffi C tlle r illa
duces T judices
ejufmodi H ^ hnjufmodi
diftindla 5- defiinata
ac magnitudo p^; a magnitudine
cultu H ^.fumptuviverent j in r vinjerent.
laus r /of»^
iniquus, qui j^ inimicus ut
videretur r 'videiur
omnia r ^.
Silano C H Sillano
Italia;>(; ^«
eo X. d'
ter H T </. xf^''quadragies
xquadragefies
Quid X ^^M'. Curio C M. Curio x M. Curtia
Sextilio C H S Seftullio
clafTem ^ ^^^JJ^
ora r d.
difperfi H S difperfts x difperfe
vagabantur T 'uagahuntur
deinde C H S d^mumCiliciam C Cyliciam
per C S T Pthifo Hr,x^'praeterea C H r propterea
virtute T r mrtutemnihil C nil
nihil C nil
omnesfpatium)
infulas x d.
contineii r continere
praetore C iret
exftimarem -^ exifiimantem
Quid fi T ^odOppii C H Eppii ^T t,x EppiL. X d-
A^nx C H S ;)(; Jgri T ager
Ceftii HS X Cefii T Tefii
fuit xfuiffetdoceo r doce
ipfe H S r, ;(i^.
tamen % tarnen in
Quid X %'Adramytenus C AdriamotenUs S A-
driametenus r Aciriamettenus x ^'/iriatenus
nobilis x </•
Z z z 2
clauftris C d. (fid eji
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 554/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
256 8
»4
»7
18
20
22
^SI
2326
28223»
32
33I
2
7
910
xr
1214
16
18
21
22
23
Atinas pugil C H S Jtci7ias piigil T^/ in ajpigillo x -^t i" ajpugilo
Olympionices C S Olympiotiicas TOlinipionices
defendendi ——cautio y, d,
utrum C S r mjira 'Y t d.ifta S d.
curfu T d.
fumptu tantum T /umptus
id C H S T r, A5 -^.
fupra y^fumpta
infra r in
ab ^no C d. (fed efl fpatium) Tab iino
Afiam, his H A^a hiis
ex C ex (fed corrigitur " f/"^ ah ead.
manu)quo H qua
ad ;(j arationem y, ratione
provincias C H S provincia
fumptu C ^Jumptumvero H j- vere
lucretur ? r lucreiun
genus T onus
fufcipit X hfi(pit
Qui X ^^^fibi x/At r ^«ullam ;)j d,
remigura x ^migiumaliquid x, ^'
poftea X *'•
poterat xt°^^°^^
communi rcommunis
Acmonenfis T Acrimonenfis % JEmi^nenfis
Citat —Acmonenfes T d.
Acmonenfes ;i/ Mmonenfespraeconem C S pratorem
mentiri C mentire
cujus C d.
Acmonenfium T x Acrimcnenfum
Dixit publice data drachmarumccvi millia C Dixit puLhce data
drachmarum CCV H S Dixit puhlict
data dragmurum CCV T datumad rachmarum CCFI t datumdrachmarum CCLX. ^ dixit dattim
dragmarutn CCVIDixit QUS et dixit
nihil protulit C rul protuUt
fed X '^'
p. 1.
257 24 dedifle C fe priva-—
' dedijfe (cum fpU'
26
27
28
29
3032
34
258 1
3
4
56
8
9
1
»5i6
172021
2328
2931
32
33
34
259^
2
4
fe privatim —/aw dicitur •
tio)
privatim r prinjatim dicitur
drachmarum T dragmarum
millia W^T x.d.haberet x. hahere
Ab X AtSextilio C H Sefiullio p^ SextuUiodicit H S didicit
etCHrd.Sextilius x SextuUius
Sextilium pj SextuUiumdenique ^ d.
habuerint x habuerunt
reprehendantur H x reprehendentur
Quod ergo C ^odergo /> H S ^iiergo P T ^id ergo x ^od ego
atque x ^-
fine tabulis ^^ d.
pertimefcamus C H r, ;n; pertimefci^
musAcmonenfibus T Acrimcnenfibus ^
^monenfibnsdicebat r dicebant
exoptanda C S expetenda T exoptata
infpexit C anfpexit sr, x infpexi
quod C H S qttid
Acmonenfium x ^monenfiumteftimonio C S laudatione
nullam conftantiam x, d.
leftimonii x tejiimoniis
defcribi ac C S dijiribui atque
prffifenri H prajertim
accuTationisx accufatoris
nihil C nil
?iQ}\^T,xefi aT efi
prolata T perlata
creta C H S cera.
etiam x 4'
creta C H S cera
autem H x. f""^
Acmonenfium x ^monenfiumpermoveri C promoveri
quantum x ^^^*»
confcient:am C H S r. % fcientiam
T Jummamcera x, catera
fidam xj^^^a
atque oppreftum r d.
in iftum nugatorem ^ injujlum nega"
lorem
invehar x Jrruetat
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 555/623
VARI^ LECTIONES,p. 1.
259 7
1012
»5
16
18
19
2021
2p
242526
29
32
33
260 I
2
4
6
8
12
16
1820
25
iflam laudationem C laudationibus- ijlam
Dorylenfium T </. .
nihil C nil
fufpicamur ^ JupplicamurDorylenfium C H Dorrali S T r
Dorylai
Hterarum ^^ d.
veras protuliflent pj vera periuUjJent
nihil C nil
falfas xf"^/'^erat pcena 'V pcena
atque aliud H arque aliud me S ^/ w^«A//^ T <j/^a« <?«' me
agere r, ;>j »2^ agere
finunt X. finent
enim T d-
Qui C H S T ;)^ ^mrecitat C H S recitatur x, recitant
iis y^ hic
cujufquemodi C H S T cuju/cemodi
X, cujufmodi
vero C nemo
dubitatis r, yc.duhitabitis
vindicetis C vendicetis r judicetis
Qui hoc T ^od hic
locuples S T hcuplex
Atque X -^t
Dorylenfis C S Dorilenfis
confefluque r, % conjenfuque
L. Flaccum C Flaccum
tua T X, haudarbitremur C H S r arbitraremur T
X, arbitramurfici X f("hofpitem C S hominem
amififti C d. (cumfpatio)dimifib ^, demijfo
At iftud T Vt iHud r, x *' 'A^2l T d.
quae C quatemperarit x temperavit
pofiet C S pojfit
bxdtefte, totoque H tefiimonio S tefie
et T et Jimpliciter
fubtiliter ;%;yfl/a^r;Vfr
pergamus r peragamus
Temnites T Tementesillorum C S aliorum
fe C ^.
felicitate H Sfeditate
Nicomedes C Njcmedes (csrrigitur
ab eadsm m.J
p. I.
260 27
28
29
3132
34
261 4
5
9
101
12
>3
1416
17»9
2021
22
23252628
2931
3334
I
3
262
9
eft T d.
Lyfanias s- Lyfatias ^, Lafiniasfenatorium xfifi^torumfenatorium C fenatorum
omnino C omnesDecreto p^ decreto in
venierunt x 'venerunt
gener r genere
XV millia T XVI milia
mihi T /«
et conficientifiima T d.
commoveri C H S r mo^veri
aliam C S T r allquam
aidem facram x eadem faciamfe perfcripfifle x ^"'P^^ fripfifftocculte C H S T r occulta
timent r timeat
verentur r ^eretur
fubito X d.
contempferant x contempferat
ex vedigali H a veiiigali
et r ex
ampliflimis x amplijfimos
ufos C 'VOS
hi X kt nec
nominantur r minantur
Heraclidem C H S Heraclidamis quem x 'fi^^ -
Tmolo C S r Timolo x tinolo
nnquam x nunquamAufidio r Confidio
praetore C H S pratore in T in
publico S publice
Varino T Varrino %d.Varino;^^ Varinio
ifhim r iftud
Atque C Atipfam C H S ipfius
Cymseum r Cuneum x, cinicum
Meculonio T Metalonio
mutuam C S mutuum T d, r» % iumStola S T Scola
judice hoc r judice hoc (cumfpaiio)
primario T d.
Fulvii xfilium >
Veratii T Veratus x necatus
fide xfi^^^
Ei C H S T r is
folveret T fol-verai %folverent
z.Q.xacet C H ^.
Fufiis C a Fufiis T Saffiis r Fufiij
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 556/623
VARIiE LECTIONES.202
1.
91
12
i6i8
»92021
263
264
265
22
I
2
342
412
17
21
322
456
7
101
12t316
1718
19
20
21
22
cornici r conici
debebat C H S debet
Fufiis T Suffiis r Fufiis
diceret r «^.
Fufiis xfufi
nihil pOilisnt C nilpojjint
infatuare C infatnrare
ei nummum ullum r nummum illum
crederet-f^
crederetur
mutuationibus t mutationibus
percontanti C Yi percunSlanti
refpondet C H T refpondit
omnem r, x ^°fi omnem defunt ufqut
ad p, z6<^. l. 3. quamobrem
pecuniam ——quid in re fit C T d.
/7.. 265. /. 3.)vexavit H S 'vexat
illa H S in illa
cognofTes H cognofceres S ccgnojces
Abduxifti S Adduxifii
dicis H S tf'.
nondum H S </.
fludia et H S //.
Pythodori H Fythodoria S Pithodoria
^tideni, Lepifones H S ^/ idem
iepifom
tali H S illi
Mseandrii H S Maandrinemo H d.
civitas defenderit x. ^.
ei Caltriciano -^ enim Jlriciano
folverat x,fo^'veret
Hinc X ^ui^\imc X, huic
Quo H ^odexfiluerunt C ¥i. S r, z filuerunt T
filuerunt (cum fpatio)
ac C S aut
princeps principum ^ principes prin-
cipium
Maeandrius T exaudius ^, Meandruseft X i/Te^
collata C H S T r, % </.
civibus r, z ci^vitatibus
requiro r d.
queruntur C requirantur H S r, ;(j
querantur
cupio r accipio
nos p^ 'vos
L.xd.patris C H S ^/.
nomine T nominis
hujus C H S T ejus
p. 1.'
265 2 2 atque r d.
23 Jam H Namvidero T video
24 locuples T locuplex
27 Deleftum ^ DejeBum—
uno pecunia a C una pro^uincia H TT, X '^"'^ pecunia
29 eft in C H S in
30 annis Quse r annis ; quem32 avulfum H S r amtffiim
devoratumx, de-vota tum
34 eadem H S eodem
pofTumus. At <r pej/imus \ ac266 I M^eandrio x, Mcsandro
4 valeat ^. 'vaiet
5 eftri/.
8 curia;ij
cura— tamen T d.
>— concionum H S r conciontm
9 Pergami C H S T r, r Pergameni
10 nifiCHS/T^.—facilius X d.
II impellique C que
- 12 fidem fuam C H S r,^i^ fedem fuam
T d.
~— juraxira»3 violarent H ^violaret
laederent 7 dederent
16 quos C S qnod
»7 Vobis autem T 'vobifcum ^vel nohij-
cum18 Sed temeritate x d.
21 imperitorum C S impiorum T impa-ratorum
— excitatus T d.
—patiamini me T patimini ne r, xP^'timini me
24 patri T patris
.— Flacci C H S T ;,i Flacco
25 collatam C H S T r, % coUata
26 pecuniam refte T pecunia ratione ^pecunia re£ie
27 auferre. Ae lum xjudicare. uiaum28 AcCr At
29 occupaviflent C S habuifjent
32 Quis Mithridatem T d.
ornandis ^ hortandis
267 I ut H uti
6 noftros X "vffiros
^— vincula C H vincla8 ex literis Confervatorem Afias
C d. (cumjpatio)
9 deletam x dekaamDeum T deinde
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 557/623
varijt: lectiones.p 1.
267 10
13
14
18
'9
2021
22
23
2427
29268 I
46
8
9
10
12
»3
»5
»7
»92022
23
2526
27293z
34
469 1
3
5
illum Evium, Nyfium T Enim vel
Euchium infcium j^ illum E^vium
NrfumBacchum H S Bachumfuis urbibus, verum etiam -^fed
nobis pj vobis
at r «f
fuit •^fuerunt
jadlent C H S T xj^^antoderunt T oderint
vident H aiident
defuerunt C S deficiunt et defuerunt
T r, % defecerunt et defuerunt
laudatorumque ;^ laudatorum
expendant H S expediant
tum r ^.
componant C H S r, % anteponnnt
poflefnone C S pojitione
et eorum dicatur r <^.
jam ;^j z/v/fr
L. Flaccus C H S T r, a; Flaccus
quseHoremque s- quafioremcognofti T d.
dicam r, ^ jure dicam
regionibus T civitatibus
linguaque x Hfigua quee
cinfta H cunSia
alluatur C H abluatur
laudatoribus Q laudationibus
cupiditati Gra;corum C H S T d.
r, ;(; cupiditati, ut Gracorummodo ^ non modomediocriter r d.
unquam C ut quam t ut quemhabebatur H S r habetur
plurimis ^ f^uribus
etiam ^ et
maritimam C r maximamcinxit r d.
urbibus p^ 'viribus
munitam r minutamaugeret C H S r, x gentem
voletis r velitis
nec C H S w^
vofmetipfi % nofmetipfi
Myfia r NftaCare C H ST ea re ^ Cariaquis Q. d. r quid
Myforum C miferorum r Nyforum.eflTe f d.
Lydus C H S Lydius r, ^ Lidius
mihi H modofuperque C H T xJ^P^^i*^^cupiditatem C cupiditate
P-269
270
I.
8
13
»4»516
1718
»9
20
22
2324
2627
28
2930
3»
32
3334
i
46
8
lo
II
»3
»5>7II
»9
etiamfi;;; f//^
valeat H ST i-,x 'valet
Summifla T ^ Si fummijfaatque in C alque H S e-t in
quo r quod
facilius y^ d.
non p^ d.
nomine x '^'
veftris C H S r «'.
Flaccus licerety;, d.
Quis C ^idJudices T Judexvere C voce
non T d.
Huic autem r //;V ««/m ^ Huic tumJudceorum C Judaarumcontemnere 9 contendere
fumm^;^ d.
quod C H S T r, X'^.
ac y^ ac tummaleaica C r malediiia
Judffiorum C fudaarumpudorem H y^pudori
ergo H igitur
quidem furtum xf^^u^^mediftum probas x, d.
judicatum fateris, quaefitum T d.
aftum C a£lammanifefto S T ;^j manifefie
expenfum C H S exprejfum
Sex. Cffifium T Sextum Cefinium ^Sex. Cefimum
per T qui
ipfum L. Peducaeum C C, LuciumPeduceium H C/. Peduceium S C. L,
Puduceum T r C- Lucium Peduceum
X Cn. Lucium PeduceumAdrumeti C S Jdrifmti p^ Adrimeilegatum -x
d.
judicibus TJuHice y^judiciis
avertitur T ^ con^vertitur
eft C ^.
majorum y^ malorum
abhorrebat C ahkorrebant ^ abhor-
reat
hoc C vos
vidla Y junSfa ^ 'vinila
elocata H S
^locata x, locata
laudem H laudes
Negotiaris C Negotians
negotiabere H negotiaberis
fis rji
ifto H S r, % il!o
Annos C r Anno
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 558/623
VARIi3i: LECTIONES,p- ^-
. .p. 1.
270 19 tri grinta. C tnge^mo 271 34 profcriptiones HS perfcriptiones T20 in H S 5- ^. preejcriptiones
24 non ;;; tiontium 272 1 At qui C H S T r, X >^ry«^
26 turba C H S T s- turh^ x ^"^'P^ 3 aftbcutus H S T r, ^fecutus—praetor C populi i?. H S T fcpulus 6 At ne C H S ^w»?H. r pop> Rom. y(^p, R -— At ne poflem recitare T d.
ij libertate C liberalitaie 5 laudaret Pergamenay(^ d.
-^ Apollonidenfes C H S T r, % ApoU 6 At ne ipfi r Anne iifa x Anne ipfi
lonienfes 7 habere C H S r, ;t;habere me
28 fideliffimofque C H S T r, x. M' \ Smyrnaeorum C Smymsorumlijjimos »=— mortuum r, % mortuum (hic defunt ad
29 quam aut « quam ut /.274. /.21;
^ etiam f d. 9 primum —effe caetera C H S T i/.
30 habuerit C H S T 5-, ;^j habuit (p.zj^. l. z\)— his per te % zV ^^r/^ 274 21 L. C Leiium
3 1 liberis C H S T liheros r Uberi x 22 a C H S r </.
libros 23 Et eum vicies T p^^ d.~ licet X decet — dicis C H S 5- dices
—ex C H S r «'. 24 voluifle H noluiffe
32 a C r -^. — fe % .'^
—luxuria r luxuria 25 caufae S d.271 I voluifti C mluijii H S •voluijii (nfu' —daremus T darem
pra Itn.J —enuntiares C denuntiares
—et C H S r </. 27 Laslii X L.—et ——deleftabant x. d. —poteftate C potejlatem
2 fi C H S r ftjam 28 num C H S r non
5 in C H S ./. 29 Nunc C Num—Agamemnon T Agamemno x, -^i^- 30 abs C H S ;(; a -
menon — impetratum x i^peratum
6 Telephum C Theliphum 3 1 Sextilio C Sextullio
9 illius C d. 5 2 inteftato C r intejiaia
— imbecilli H imhecillis 33 Flaccus X ^-
II ejus C H S //. 275 I intenderit? c]m )c "Jienderity quid
12 9}aA\s^\t y^ adduxit 3 manum C H S r, % manu—praegnantem -x^pregnante —inquit C ^, inquam
13 filiam Decianum x, <^- —convenerat C H S % conuenerit
16 denique j- </. 4 an C fl'.
19 Nam C H S T r, ;c«^- — coemptione H emptione
20 contudit;>(;
contulit —- nihil C nil
21 confregit ;(;/rf^// 6 Coemptione ;(; Contione
—quos 5- «/. —ergo T d.
22 filiam X d- —audloribus S au£leritatibus
24 quaifo C H S T r, % quafi 9 praetor ^ pratore
25 profcriptiones S T perjcriptiones 10 de r ^i? tuo
26 mulierculis S r> X muUeribus 1 2 tuos r /«flJ
—Tutor C H S ;^/or r, x ^'^^o^ 1 3 obtineres r ohtinens
— rebus C H S 'verbis — dixifTet r dixifjes
27 Polemocratem S Ptolemocratemx. Po' —concefTifres H S concefjiffe
lemecralem 14 venerit C ;iit/^k/V
28Adduftus
C AdwausI5
anC
«a/
'i^l profcriptiones S T perfcriptiones —nulla avaritia ^ nullam a^varitiam—- Non H Nun S T r, % Num 16 Globulo C H S ;,j G/fl^«//o
—• reftituis S d. (cumfputio) j 7 non occafio C H S ;^; »c» occiflo T </.
34 reciperent C recipient ^ recipiant
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 559/623
VARI^ LECTIONES.275
1.
zo22
23
26
2728
2931
32«—
276 2
277
«/.
rejt'
710
»31718
2021
22
232426
28
29
3»
46
7
810
1416
18
»9
21
32
impulerunt r tntuhrunt
vir optimus M. Lurco T d.
provincia C Sj^;
provinciam
E-^pere C H S T r, x '^-
rectum H reSlum (fed in mar^ratum) S r, % ratum
quod ego T ego quoque
provincia S pro-vinciam
non folam S non Jolum non
putas H S;(j
putatis
iftorum H S r, % Doti tjlorum
explicari r explicare
in tutela H tutela?n S ;;; tutela
fuit HSTr, a;/^neque C H S «^^
reticendam C S reiciendam ^cienda
quaeftus —— damnatum r d,
fimultatum C y^fmulatumliberalitas ——perniciofa T d.
ingrata C in gratia
frons T frauspraetermittendis H omittendis
videre potuiftis. C mdete- potuifiis
vobis C H S r, Aj </.
nobis judicatis C S 'vobis judicatis «
vocatis
Andro C ^ audio
Quid ' iftos coegit ?
gsecllrus r Calius
bfignafior r obfignatos
pudensC H S ^prudens
L.^acco C ^a L Flacce
hujusC pc' '
Seni;tj
Soni
non C H S T r, AJ '^-
liberalitatis r libertatis
lege X. d'
eft C H S «-,;k;
</.
dicit C H S T s", ;(j<//«V«r
tantam C }(, tanquam H tantum
Flacco C a F/acco
Ergo ;k ^i"lautum y latum
materculs fuae x, matercula fiia
quacum trajecerat C ^. quam trajece
rat H S quam contrn legerat
venierunt C H S r, ^i ^enierant
H-S CS ^. (cumfpatio) H T </.
nongentis T noningentis
certe multo •)(, ^^^to multi
iftis r tuis
Td.
p. 1.
277 32
34278 I
3
410
1
279
12
»s
2021
22
2426
31
33I
1012
13»51621
23
30J2
34
Mulieres —Ipfe T mulieret /e fcire
quis is ipfe
fcire —igitur C H S;><; fcire quis it
efi igitur ? r fcire ; quis is ipfe
oratu H r hortatuet conftantiflimum C H S T ;(j con-
fiantifpmum
pudentiflimum C H S T r pruden*
tifjitnum
Manilium H S ;t;Matilium
poflet C X pofF^^t
Androne Sextilio C J. SefiuUio SAndrone Seflullio
Sextilio X Sextullio
de Deciani ;)^ deditiani
cenfu CH S xy?«/«difputo, et expoftulo r, ;t;
difputo?
pofiulo
reipublicae C r rep. S r. p.veftris humeris C H S T r, x ^*
motu C r, X ^^'«
perturbatione C S perturbatione rg'
rumconverfam C H S ;,; converfam efft
cives C X ^'
detruferint T detruferunt
eft r^.damnatione r damnationemeft C^.nos C H S r, X ^-
Litemus H x Litemur
Nos H non
jam T autem
indicibusC T judicihus
atque T ac
fpoliari rfpoliati
AeCxeHST i-d.
Etenim populi Romani r Et omni
pop. Romfino
jam r, % eatn
homines opiniones H opiniones (itt
marg, al. homines) S mnes ho-
mines
vocat r re^vocat
operae faceflant r opere ea ceffant
fi r, xfitjudicio r periculo
criminibus C terminibns
Januarii x fanuari/seft A. Thermus C efi. 7ermus (cum
afierico) H S r, ^^ ^ Tbermusjudices X.
hctnines
TOM. V. A a a a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 560/623
VARIiE LECTIONES,I.
280 1 quid reipublicae r reipuhlica ^ r. p.quid
3 folum : dabitur j^ d.
7 ac T «r de
12 ejufdem -x, 'veftres
^3 deinde C H S ),; demumprovinciam Galliam r provincia
Gallia
H Ciliciam p^; Cicillam
provinciam Hifpaniam C H T rHijpaniam
16 Rhodii ;,; Thodii
18 A. C S T X M.20 annui C anni
21 debet C H S ^ deheht
25 veftrum H nofirum
27 profit C proftnt
3» flammam T ad flammamFlacce, ^ Flacce L.
32obteftabar
robteftahor
33 et fpedlatiffimae r expeifatijjimf
34 tum H S /« T tamen
«8i 2 indicia rjudicia
3 ^Xadz\> C ^a
4 Pontinio C Tomptinio y^ Prontinio
6 illa3 T d.^ Decembres C Decemhris
8 falutarem xA^^^*^^^10 funefta rfun£laII L. Q d.—qu3E virtus T quijura ralUi
12 ea C eam
13 cum r qu^
»5 modo non ;)j modo18 inquam T d.
281
282
1.
1 8 prodidero C H S;(j
perdidera
22 fperavi C d.
24 At T r Jc—fiHST//W30 providete r </.
— in republica C H S reip, ^, r, t»
31 vobis C nohis
33 cum C H S r, % ^.
—videant H S r -vident x videret.
34 et r d.
I habeant r hahehant—
•
poteftatem r, ;)ipotentiam
-— hasc ;^j </.
— ipfis r ipji
5 exitum r exitium x exitut
6 rempublicam C T rep,
9 ducebat H S r, z ^icehat
•— arbitretur C H S T p^ arhitraretur
10 tasdet r d.
wpotuerint; conftituent
9potuerunt
conftituerunt
1 animo r «««o
14 quid hoc judicio T d.
15 huic C d.
18 finHST/—oftendetis C H T oftenditis
1 Qui H S quid
—vos r f!os
20 id cctatis j- iteratis
«»— percipere;t;
pracipere
—moerore r »?or^
—patrio C ^ patris
24 implorat ; ac C H S T r, ;,; //»//c
ratam
—eara C ;^; <«26 fortiflimi j- w/ //K/f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 561/623
P R O
P. S Y L L AO R A T I O XXV.
Edit. Ollvet, MSS. C H S T 7> % I, -vl^
283 4 Sylla C Silla
5 obtinere C H T;ji
obtluertt
7 cum C tum8 Autronii Q r, z ^»tonh S Atitromi
T Atitonii
I z animo s- animi x ^x animo— in cjeteris j- incertis
15 ac H atque
—redomiti C redempti T redomiti^ue
19 accufatione fua C aiiione
23 intereflet C intereret
24 faepe Cfemper rfpe25 ut H d.
26 deminuturum C H diminuturum—fperavit C S T r, ^i ^. H putat
284 1 Sic C SedHjcfi— ego H d.
4 Ac C H S ^^5 ac H «6 hoc T, X, '^'
— fecernas Qfecernis
7 Hortenfii C;(i
Hortenfi—atque ornatiflimi civis C /.
12 efle
C Hr «/— adjuvandus C adjwvandis
1 5 eum C ut
1 7 Quare y^ ^arefi— tam C caufa
20 qui H ^.
—Hortenfio t VLortenfi
2 1 Quaero efl^e C d.
23 de his exiftimas x exifimes ex his
24 judicium C T rjudicio
25 defendi H defendendi-— innocentiam C H S T r> Ai ^»««*
centis
—vides rjudices—ratio 5- orfl//t>
26 ea C d.—eft 5- «'.
30 opera C S T r, ^ig </. H «a;tr/7/<7
3 in locum C locum—in hanc celfiffimam T hanc clarif-
fimam
p. I.
284 32
34285 4
78
II
13
H
1618
»921
22
23
29
34286 I
36
7
910II
12
»3
ac magnis H T </.
afcendiflem r afcendifje
Vargunteio C Organteio (fed FerguH-
teofup. l. man. rec.) y, Varguntt»ille C illo
^
Lentulum j-, ^ d.
deferendos C T defendendos H noHfendendos S r, % non defendendot
contagio H contagio efl
defendas C defendendaseum C eum effe
ci(eCfexd.parricidio S j- -^-
fufpicere H </. (cumfpatio) T fufpt^ceretur
Autronio C ^ Antenia S e Antronionon hi 5- nonne his
lasferunt r lexerunt
ftatuerant C fiatuerunt
tantum C tamenper fe C pcffe
fi cum iifdem C hifdemcum C
fcum
abfuifl^e T afuifji r affuije
vero C •oerunt
tu C tumtum C cumabftrahas H diflrahas
erit CT eji
admirere C admirer H S r, ij tnirgfe
in ea C meaagendi C agendumnoluiflent C x ' oluiffent
confuli r confului
oneris C Honoris
impertio C y^ impartio H impartior
In Autronium C Jam Antreniitm r,
X, In Antrcniumdixifti '^ dixi
ejufmodi H hujufmodi
eft Ceffefim C fumconvenerit C con-vetiit
A a a a 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 562/623
VARIiE LECTIONES.286
zZj
288
1.
1 accufator r accufatio
16 tcftimonio C tejlimonium
ly Autronium C r, ^ Antronium
—defendendas caufas C offendendas eas
19 ego C d.
22 Volcatio, confulibus C ;i^ Vohatio rVolcutio co)i/ule
<»- patre tao ^ d.
—dcfignato confule T d.
26 tamenillorumC tum illoruni me27 nondum C nundum28 verfabar H •ver/abatur
—nondum C ntmdum
29 me C H S T r, Ai '^-
30 abftrahebat C extrahehat
3 1 Quis H ^/-— ergo T igitur
—intererat H intererant
—veftris p^ nojlris
—hi C ^.
•— vides H videtis
33 rempublicam C T r^f/.
34 fummam <r /ententiam— familiaritatem x, auSloritafetn
— amorem Q t, ^, honorem
1 tum communibus C cum communihus
2 commovebatur C conmonehatur
6 inerat C erat
7 delata ad vos Q d. y^ delata a <vohis
8 nihil y^ non nihil
10 vobifcum C H S r, % <vohis T nohis
'— vobifcum T nohi/cum
1 1 tum C d.
—Autronio C S ;^j Antronia
122iM\x^r\xr\1
'^ ajjuerunt14 hominum C homines
15 deterritos C teterrimos
16 maximae ?- d.
17 partitio Y^peritio
26 nullae literx ^ d.
28 veritate C veritatem
—magnitudine C magnitudinem—vindicafTet v judicrffet
29 nihi) fufpicatum H 'vd/u/picatum
30 nondum C nundum—hunc C ip/u7n
32 Autronio C r, x -^ntronio— abfuerim H affuerim
33 Autronii C r, ;(iAntronii
2 lapidatione C lapidatort
3 auxilium C con/jlium
5 afpeftu C conJpe£iu
7 fibi f d'.
so ille r <?'.
288
289
1.
1 ullis -^ illis
1 3 Autronio C S r, Ai ^ntronio
14 quod admifit r </.
. eodem H d,
1 illis C vel
— folitudinemque r /olHcitudinemque17 indices 5-, ^judices
19 nemo infimulavit H </. T y5>»«-
—ejefto r erf<^<?
21 falces <r /a/ces
23 fanitatem )A/alutem
—quievit H quietus
25 eft jxjf;^
26 animos r animorum—confolandos H S r, % con/olationem
29 Autronius C S r, ;(;Antronius
— lacrymis C litteris
32 mea;tj
ot^^
—etiam H et
—proferebat H pro/erehantur
34 ipfi ;ii'»4 lenitate r levitate
9 faces r /a/ces
10 cum cinis;(j «««
I 2 hofti ;)(j d.
13 illius H ////
1 pro afpicere C H S T r, ;t;,4'
d.
20 MefTallae C Meffala
2 1 adverfata 5- adver/ata
22 mese H Kz/«f mea23 veftigium C r /a/igium
— indicium C judicium
— nallafufpicio
C HS
T r,24 caufam fufcepi x ^- X ^
d.
25 conftantem ^^ con/ianter
zy meum r magnum29 fed C 9 et
—contra r conjulihus
30 n^n ——periniffum T d.
3 1 non permiflum H S r, ;ii prmiffum— tum T tu
33 Quodp(;%o/290 1 hoc H tantumT hoc ego
3 verum juratus C 'vero juratos HS ^'verumjuratcs T 'verum in iratc:
expeftare C expeBaremreftitifTft r re/iiiuiffet
9 dem WT <r:, X '^•'^
10 nifi C quid niji T «//? a/
j I refiftunt C re/Jiant
15 iilud H ;7/««j
—cur C cum
56
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 563/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
290 19
2022
2324.
291
292
2528
30
33
I
2
3
4568
9
1
12
16
»721
22
232526
2732
33I
4
5
7
8
912
13
16
inquit r ?«f«/V
Fatcor municipi:) H d.
imperioque y^ municipioque
iftuc r ijluni
illi C illo
Curio C H T r. ji Curioni
Mario x, Curioni
ei C eni7n
conveniret H pertineret
efle C d.
peregrini % peregrini ejfe
et nomen H nomen
et honos 7 d.
competitores r competentiores
et de T et
contenilunt H i]/ certahant
attulerint r attulerunt
excutient r executi etiam
ex C H ^
Ac s- -r^/
oporteret •^' oporteat
fileretur S filerent
Afculani 4- ^fculaniPicentes C Picentos
folos X d.
generi -vj/ genere
meum H %]/ mentiri
ne r «^r
regium C regnum \ regumnon C «c« uii
indigere; in fenatu C indigne
quin r quihus
contumeliamque H contumeliam
a r «««^fhaberent x habent
fibi provincias ^^ d.
prceclaras C r praclara
modo r /«»^<? «0«
vindicat H S T vendicat
ne C^.inveniri y^ intusri
regni T regem
fint ry««/nimis r d.
ac C a/
quos tJ/ f«oqui H ^a/«
redundarit C H S T Tj %, 4' rtdun-
dabit
et C d.
urbe T «/-^mverfer C H S T r, ; ;, ^V rf.
conari;i; coronari
aut C ac-
p. 1.
292 17 delere r debere
iS potui r ^.
27 mcC d.
non C S T r, ;fc;wo« wc^f?
28 reprefli ; fed C impi-ejjij/em
29 arbitrantur H T arbitrarentur
30 fiCfcdft31 primum C prlmus
32 deinde C deinde filii (fed a tnanu rt'
centiori)
34 immoderatione r, x ^" moderatione
»93 4 queribunda C querebunda
5 iJlud H d.
6 leniter dixerat, vobis T dixit 'vobis
le<viter r, x ^ ' iter dixerat vobis
7 nolebat C nolebant
8 venditabat C B. t, jc vindicabat T 4^
<vendiiabat
9 probabatis r. %. ^ probatis
12 videri H videre
14 conjuratos C conjurationis
~— non C neque hoc H S «^c T </.—difficile eft H difficik
»5 quid ejufmodi C quidem hujufmodi
»7 tamen H %]/ £/.
»9 arbitrere C arbitrare \ arbiirari
21 Ecquem tu r Et quem tum22 venditabas C H r, ;t;
'vendicabas
23 miferum C miferam— et fe perire r experire
24 clariffimum r darijfimi
25 nemo H r, % </.
27 repreher.dis y^ defendis
— ab iis -vj/ ad29 attende C attendite
30 poffint X. pofient
3' adeftote H T adejfe
32 ccrporibus, r, X'> 4' ^-
294 2 exitium patria; x> (xitum Roma3 Catilina H Catilinam
6 comprehenfis C T apprehenfis
7 confoffis C confeffis—internecione C interemptore T «• in-
teremptione
8 liberavi x gubernavi
9 ftatum urbis r fiatu urbis % fiatumorbi
12 An me H -4 At ne
-— exiftimafti H exifiimwvi T exifii-.
ma:is
—haec injuratum C hoc me injuriarum
H hac injuriaruat
r~ judicio Cjudicium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 564/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
294 14»516
17
18
19232728
3»
32
33342
4«95
6
7
8
910
12
131415
16182021
25272930
31
32
3334
z^6
ne qui T ne quid
amare x tmore
ut r ^J.
communi t, x,i '4' «^*
fufcepi T d.
et geffi ;(i d.
in confulatu C </.
atque cum au£tor S T r d,
tamen s- lum
et r d.
te, r teet X. et
impofita;t;
incompojita
accufafiet s- accufaret
eum C f««illa Cy««tamen C cumnominatum r 'Romanum
dicis S ;^j, 4' ^.
fed lege C H S T r, %, ^J'5///^
vide s- inde
nominatus C nominatum
Autronium C S r, z AntrQnium
Syllam H de Sylla
nufquam C H S T r ;(;nunqtiam
Sefe Cfe/ehominum 4' ^»
acH^.effe, quaefiverunt, eflentne C H S T
i"j X ?«' fuerant, effe in
fecum H -^ fmulid ij/ d.
debebat r debeat
illorum H d.
eos H S ;^; ///0/
una r </•
Sylls C H T r, ;t;, 4^ ^.
afflifta C H T r, Ai afflata
Autronii C ^ Antronii r Antronium
Autronium C r, x Antronium
Autronio C 5-, p^ Antronio
hic z ^-
Autronium Q 7, % Antronium
hujus C T hujus nomen
potuitie xpotuijfet
fi C>argueret r arguerttur
et in C H S r, ;tjf'
quaellionibus;)j quafiioni
puvgetur xf^^g^taliquis C aliquid T «r/
fed C S T f, ;e et
num H «f
indicent C incident
Quid ;^; .^7«
p. 1.
296 4 ulli C H S T r. X i^^i
- 5 Nefcivit H Nefit
7 pleraque -^ plerique
9 falfum X d.
10 fcierit H ^ fciret T fcirent
II negarit H nega-vit
12 fi C cumI? illud 'Syllam x ^*
16 indicio C K \> judicio
18 irruit C T ruit—tabulas publicas C tabulis pu.
*9 tribuo y^ tribuam
20 meo QIl xd.22 tempeftate reip. y^ ciuitate R. P.—difpexeiim H dixerim
24 Cffiteris C T exteris
25 convertiftis t, x. contuliftis
26 lumen ^ d.—praetuliftis Yi perfudijlis—menti r d.
28 indicii C \ judicii r indiciis
29 neque H nec
32 quemque -^ quenquam
33 aliquem C quem
34 indicibus C r judicibus
297 I omnia indicum C omnitim judicum romniajudicum
— perfcriberent C prcefcriberent
4 celeritate s- celebritate
5 facillime Q facilime
Cofconium r Conflumum p^ ConftU'nium
6 tunc C H r, X tff
7 App. C A.
—neminem C T r, % memorem_ his T is
8 hominibus C H r, ;t;omnihus T d.—ad C T ^. H S r, a; aut—referendum C H S r, ;(i
reftrendis Trefciendis—aut etiam fcribendum CHT T,)cd.S aut ttiam fcribendis—aut fidem putet,aut C non putet H autmemoriam putet aut S putet aut Tr, ;u aut putet
10 indicium C judicium
II relatum C H S T r, ;(;, •4' '''•
— tabulae H 4' ^.
12 continerentur r concinerentur
»3 domi C d.
fed C fedjufji (a manu recentiori)
»4 toti Italiae H d.
»5 emifi C S T 5-, r, 4/ divift H d.
16 oblata C oblata x ^^^ata
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 565/623
VARIiE LECTIONES.p- 1.
297 18—192021
232930
31
32
33298 I
2
3
4
10
12
16
1718
»921
24
26
27
28
2930
34299 I
3
4
5
6
8
populi Romani C H rei •>}/ reip.
perfcriptum C prajcriptum
tam r, % /«wprovidi x ^'
reipublicasr
rerum
indicium \>judicium
ejus C cujus
meo H ;>(;«?ija'o
et H^.indicium C H indicium fuerint
codicem C eodiem H codicem dicere r,
- X '" ^" dicere ^ codice dicere
cum 5- tumcur H S r, ;^ </.
meo r d.
expoflulafti r expoUaJii
1 indicio Qjudicio
divulgato \ 'vulgato
enuntiare H renuntiare
audea- S r, %, •vj^ d.
indicii C rjudicii
judicio S ^ indicio
conftitutas C H S T r, %, i^ ^.
Quod C ^ipofient C H r poj[ftnt x pojfunt
teHfl'.
ulcifcendam C H uki/cendutn
tuas C d.
cedo j- credo
tute C in te S r, X ' ^^<*
praeverterim C H T 1}/ perverterim
hoc H ^^cvideor C njideo
nova i]/ nimia
lenitate r, ;i;le<vitate
amiffum C H S omijffum ^ x^"^ "^'
mijjum
concefium x commijfumvalent C r valeant
nondum C non dumtecum H tibi
Quod H quidcur C quid
ego C d^
inHi.nihil eft unquam C »//«;V ^ H S T
5", X ^'^^^ ^is >}/ ^V
in alios ;(j d.Quia ;^ ^.
Ininio velis, CS ^d,in quem T quaqUcm T 0«;p
P-
299
300
I.
10 iftud C H S Tr, %</.12 At CH S T;^;, 4/^«— agebatur r agebat
— veftrse r nojira
13familiariffimis Q familiarij/imus
15 Intelligebat C r /«/f/%#^««/-— a r f /
1 afflifto ;)^ ajffiiEllo
—• pariebatur C periebatur
— ficuti Cy? <rfm"
19 ereptum H </.
—repetere x repente
21 viri iP n.'ej}ri
22 veftro r nuflro—expedlas S r expetas
27 ornatus H oneratus
28 exuviis hujus C eriminis H r, ;|;, 4"
erumnis S T arumnis
31 ne C H T r, ;^; K^^ae
33 judicem ^indicem34 C. HST;^;, 4/<3'.
2 indicio C H r, xj"^'""— turpitudinis C turpitudini
3 fufceperit C H S ^JuJcepit
5 cum C /««f»
— refpondeat C H T p^ rejpondet
6 tu C H T r, 4^ ar-— Autronii C r, % Antronii
8 Autronium C r, %^«/rc«/i^»it—et H f«
9 tum r, X <?'.
— laborabatis C laboratis x, laborabitis
10 fufpicabamini >(, JuppUcabimini1 tum C r /««f
—Autronii C r, ;ii Antronii
12 Num C AVv/a
14 Antronio Q r, x Antronio
15 in pari ^ impuri
16 indicando 'C judicando
1 hoc C >&««£•
-^ indicium filii C judicium Jilii H^ d. T, ^ indicium fiiii
19 pofterum dicm ^ d,
•— nonarum C T nonam x nomen novuin•^f non novit
—Novembris '^, ^ d.
22 tum cateris T cum cattris
23 totam r tota
24 id quod C idque— tandem provinciam ;^ d.
25 depopofcit ;i{/fl/r/>
26 intromiffus ;;/ introduiius
27 leaulo C H S T r /f^7o
29 nrbe s* urbm
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 566/623
VARI^ LECTIONES.p. 1.
300 3032
3334
501 I
5
8
9II
12
19
202122
24
25
26
2728
293031
32
33
34
toz
46
12
«316
'718
19
AutronJo C y^ Antronio r Antonius
inftituerentur C ittjiituerent et
iis regipnibus C S;)(^ his legionibus
Cannerti C Carmeti
morbus r moribus
Quid C^uod
iDle C :pfo
teftamento C tejlimonio
Arrepta T Arepta
invidis, fed et C H T r, ;<;, i|/ /ko'/-
^/« ^/asquorum r ^ quorum
Properatum C r praparant j^ pr<s-
parat
in comparanda C /« imparanda Hij/ /'« presparanda S ;u imperanda T/a paranda y^ imparanda
praefuit C T r profert x frafert
praefuit C prrfuit
Balbum C r, % Bellum
libertum T liberatumCincius C Sigius ( c/up. g)ulteriorem x ultorem
Cincius C Sincius T ^ Sicius (et fic
infra aliquando)
Julio C Publio
aliquanto y aliquando
et ante H T r, % f^
iifdem C hifdem
annos ij/ annis
neceffariam H ob necejfariam
magna T magifira
Tum H r, Ai ^«profefto yprofeQaet C d.
Cincii C T Sicii
ejufdem T d.
diflblutum efl: C T dijfolutum H S
s-, X difjhlmfii
caufa H 4' etiam
Cincio C Sicio
eum C T cumterras xpctrtes
Utrum C H T r, X 'virum
hunc X hunc et
et C //.
aut r ut
ac H r aut % ut
eum y ut eum
eum C T cum H tumvoluifTe T •voluijjem
cujus C ejus
fiagulari r Jinguli
extiterit C extiterint
p- I.
302 19 rempublicam noftram T repubHcanojira
21 videmus r vidimus
24 fui T Ji—oneris r honorit
32effe
;(;^.
34 armis r animo
303 I fubjicit Q fubicit H r, ^ «^VaV Sobjecit
2 tt xd.—hoc H </.
3 accederent r a-cenderent—cujufmodi ;(/ ejujmodi
5 Disjunxit, inquit;ii
inquam
9 exagitata C H S T excogitati r, zexcogitata
I 2 fefe T tf y^>—efTe H d'.
1 3 hoc X hacl6 omni C H T /« omni
1 7 cafu ;u ea—confervareque C H T ;)j confervari-
que j- confervari
19 amhulcitione y ambitiofie
20 idem C «Vm21 At r ^<:
—hffic C H T /6or—effe r e/
24 dijunxerit C H S T r, ;g divtferit—eft H ^.
—atque jucundus C T d'.
25 videatur r videantur
26 enim T d.
—- gladiatores C gladiatoris
27 Casciliae C Ceecilii
— comparabantur C comparahatur
28 pudentiflimum H S T r, ;i pruden-tifjimum
29 eft X «^.
3 1 confultum C S r, ;;j conjul
32 voluerit H noluerit—tamen CYiT r,\ d.
33 promulgarit r, % promulga<vit
34 deduftus. r dedudus;
304 I re C «/. ;ij re /.2 Caecilius C Cacilium— * C H ^.
•—• promulgarit C S T r, Ai promulgare
H \> promulgaret
3 refcindere, ut T refcindere. ut
5 judicatis r indicatis
6 dandum r laudandum
7 Nihil de C H S r, X M/J// T /«d'^?
—. fed ferebat H T </.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 567/623
V ARl JE LECTIONES.
304
305
1.
8
9II
121621
25
27
30322
8
101
13
16
17
18
»922
2426
27
2930
306
1
To
eam p^ ;>/;
fententiam r /ententia
damnatio i)/ damnato
judicum C p(;yW/a'H/«
levabatur H -vl/ Uvabiturjudicum T ^judiciumfinis x/"'^protuliflet T pertulijfet
fenatu Cum C T fenatu. re-
laturi cum H fenatum. r. lateri cumS fenatu relateri, cum r, y^fenatuR. lateri cum
prastor H pater
rogationem C T cognitionem r, ^ cog-
nationem
profefTus C H s-, ;t;» 4^ perpejfus
onere C H T honore
omnis T d,
Autronii C j-, ;tj
Antronii
allevamento C allcviamento
et C d.
furorem incredibilem T incredibile
me H de mehoc ——conjuratione. H d.
Vargunteium,et Autronium C Var-ganteium, et Antronium r, ^ Var-gunteium, et Antronium
P. CT^.quod y^ d.
tu r ^.
Kalendis Januariis C T Kakndasfanuarias
liftoribus C j^ littorihuscum C r /«
cogitavifle y^ recogitaviffe
enim T ego
folet Cjo/eret
criminis C crimini
ipfo CHST r,xde ipfo
eram C H T erat S eji
cogit— —Omnibus C aiut oinnihus
H cogit omnibus (cum fpatio) Sr, % fc^V animis omnibia 4'
^''J?'animus omnibus
quifquam H cujufquamfceleri r fceleris
conatum C contaminatwn (fup. lin.)
ufque C H S T r, %^.ftudio y^fcelere
ftupro C et ftupro et
verfatum T tumjatumeum C H T 5- enimmiratur ^ minaturindicibus T judicibusM. V.
p. 1.
306 13
»7
18
'920
21
2526
30
3»
33
307 I
2
3
4
6
912
»3
»4
»516
»7
18
21
22
2528
29
cogitafl*e, aut ftulte fperaiTe C HS Tf, X, ^"-^ Jiulte cogitajfe
infinitum yin infnitum
tantum y tamentaciti X ta<:iie
intelligetis C T r, % inielUgitis
iMorum H y eerum
Autronium C Antronium r, % ^«/9«
niumnon T namha;C H confuetudine ac ^ x hac r ac
convincit r conwnjat
Cyetconatum C H T ;t;
'^onatu
ipfius C d.
convincerent C T convinceret
Agedum r Agendumconferte S d.
illius vita vitam C H S r iUiui iii'
tam T illis 'vila
proponite s- /OK//tf
Ecquod C H % ^/ qucd
ecquod C et quod
unde quifquam r in quo x "* ?"L/'
quamviiloria C memoria (fed fup. l. a ma-
nu rec. 'vel viHoria)
quis quam C H S T r, x ^-
hic H ^/
ornatiflimi r homratijjimi
et equefl;ris H T equeftris
hic;n;
huic
ipfi H d.nolunt y^ 'volunt
etTrf'.
ideo C non
liberalitatem H lihertatem
deformata H d.
inchoata y^ informata
compareant H appareant
faniiliaris Cfamiliariter
Hffic CT Hoc , .
multumque C H S T ;t;w^»^/'-'*
qurefita C quafuutn
hora r dies
Judices C T inde
vulnus T nullus
ejufmodi C T hujufmodi
judicatus C judicatum
CJEteri CJam ceteri
nifi H nonifi r, x,"^'*
haberet C J.
amicorum C amiorum
relliterunt r rejlitucrunt
Bb bb
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 568/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
307 30 veftris T mjiris
— ipre X ^pf^—• pene ^, p<cne
3 1 In creditis jj d.
—judicii T pidices
34 vitam, ab initio C H S T r, % a/-
—explicatam C H S T T) % explicata
•— cum crimine T tntn criinen
308 3 ornata; C S T r, ;t, ordinata
4 cum T /aw
—et z^-5 ac C f/
6 degeret - tegeret
—Non cadit C H S T r, Ai, ^J/ ^.
7 mores, non H mores,
10 tanta ifta C ijia tantum H ifa1 2 ulla r ///«
14 unus tam r ««/a; fa/i/Jz
—bellua» C heluis
17 poflit H pojfet
18 Autronii C r, Ai ^ntrotiii
—Lentuli ;)^ </.
21 indicia C judicia
22 et diucurnis H dinturnii T ^/ ?a- ////?-
turnis
23 morbis ifta C morlis. Ijia
2b haec H i>oc
28 nunc % ^«w30 rejicletis C reiciets ^, 4' '''fj^^i^
—numero ^^; ^.
—ex H f/ f.v
31 idsa\\\zx\ "^familiarum
32 ccetum 5", X cadem
— igitur C quo (pro ergo iit videtur)
34 partas y^per te
309 2 defcret CT dejeruii H S </<?/^r// pj
dejeritur
3 minitatur;);;
tninatur
— regit T r^g-f/
—qusfitor H S T r, x quajior
7 loci r /o<"aJ
8 torqueatur C H S T r,;»c, ^J/ Tor-
^««/^
— qua: T quam x, f 'W9 quod
;t; ya/ff
10 nec H neque
1 4 tamen r /«ot— fi X ^.
18 honeftorum H T ;i^ honejiijftmorum
21 arcem C artem r aurem22 perfugia T /)ro/«^;'«
24 facillime Hfacile
310
p. 1.
309 24 perfplci T projpici
26 efl C T d.
—modiceque C S T ;)^ modice H et
modice
—inquam H S r, jj ^.
27 noftra H T r •vejira
—qui C quia
29 eft —Judlces C H S T f , j,;, 4- '^-
30 cajteri ;(/ eateris
— tacemus C taceamus
32 conceditjs H S concedetis
2 tum C H r, tamen
4 fupplici Hjupplices
7 at fuppHci C H r, ;^ ac Jupphci
— at ;i(; £/ i}/ »/
12 fin T y^isr'
13 parens;t;
/<»/^''
—etiam C ejfet
14 fui H r, ;i^ tui
I 5 fuis Cya/1 7 adfuerunt H adfuerant
18 iis r //.
20 opis C o/mj•— ferrl xj^''''^
22 gravitas ;^ ^r^//«
26 fklute Q Jaluii
— apertiflime H apiijfme
27 fenfit H jentit
28 difputo H S r, % dicofefe difputo—hsc C ^oc
— et r ^.
33 atteftante memoria C H S $-, % attef'
tantetn memoriam T atejiantem memo-riam
4 non C d.—de conjuratione )(, conjurationis
5 a fanitate C T ^.
8 confervare C H S r,y,Jern)are T Jer-
varem— inducam x deducam
—nuper C ^. H nunc
9 retuderim r recunderim x, recuderlm
— reftinxerim r perfriuxerim
I 2 dignitate C grwvitate
18 fim UT Jum—ea H ^.
22 defenderis H defendis
23 nihll C non nihtl
"2.1^ omnibus H hominihus
— ac C £/
-— ea C H mea
26 patria C H S T ;^, \ patri<s
27 ego C r, % eo
29 videretur H S T r 'videtur
3'i
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 569/623
V AR 1 JE LECTIONES.p. 1.
311 30
33
312
13
3
4
s
78
iz
»518
2426
27
32
34I
2
3
7
S
912
«518
»9
patefecerit C paufecit
opprefTerlt C opprejjit
inH^.non H omnino
auftoritati conjurationis ^ d.
multa caverem omnia T ^f^J.
caverem oninia H S r d.
indicio r, pt^judicis
nullis X nullius
SLCQT et
huic H ij/ d'.
nullum C tefium nulUim
efle H d,
leniffimus s-,;t;
le^vijjjmus
deducor H adducor
nunc H T vV </.
caufa C cauf<e
Judices r d.
generi C genere
ornatnm H omamentumrecuperabit C recuptravit
occiderunc H caciderunt
ne r nec
familia C familiamne metuit C H S T r,
;tj</.
parvus C H S T r, ;t;,^' patruus
at C r. % ut
notiora r gratiora
campi et C H S T r, pi ^.
eum H d.
anteferret r auferret
lugere C H T r, xjungereobtellatujr H 4' obtefiamur
p. 1.
313 20 efle C H S T s- //.
—par erat C H S T r, AJ fateat21 COViin\n\.\i.m 9 , X confulatut
22 eo X eos
13 deduxerunt T duxerunt24 fint X d.
z^ expetas C expeSlat H S T r, x '•*'
peilas
26 ufuram s- ufura
27 in qua H -^ faa«— retinetur H -4/ retinet
28 faediffimi t fidelijfimi
30 majorem, quam C majoremqtte
314 I et C f/' «</ 4^ «</
2 retineret r retinet
— priftinae r «s'.
3 fortunis rfortuna
4 calamitati H r calamitatis
5 Urget C «y^^^/
8 ne p^j 7iec
1 nos C -vos
1 2 confediilis;)(; confe^etis
1 3 Ut fufcepi C d.
14 in improbos r ^/ imprtbu:
18 HocH /y^ffr
•— cum r, % ^KOT
—a vobis r </.
-— tum eft C T tamen eft H ^««i et
20 convenerit C conmenit
22 quoniam C yK/«
— republica C S T rebus
23 nobis H r, ;t;w<^/V
Bbbb
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 570/623
P R
A. LICINIO ARCHIAP O E T A
O R A T I O XXVI.
Edlt. Olivet. MSS. CHST9, %i%f;i, 2
p. I.
315 1
3
116
5
7
10
12
13
16
1718
»920
I
3
456
7
9
17
1921
22
23
24
fit r ^.
hujufce C >&«y;/j II hujufmodi x ^«*
jufcemodi 4- 2 hujufce?noda
difciplina H difciplinee
profeda A^ 2 profeSlo
qua H "4^ 2 ^«0ineas »]/ 1 in eo
tempus v|/ 2 ^.
prope fuo j ure r profuojure 4- 2 ^/-«i/f
ad ingrediendam C ad me ingredien-
damhorum C iforumconformata H S ;^, -^/ 1 confrmataaliquando r aliis
a quo Q d.
caeteris ^ 2 c^teros
pofTemus -^ 2 poffimus
hoc \' z d.
aut r ar
ne C H S x> 4' '> 2 wi^
cunfti C «'.
fuimus 'rfumus
cognatione 4* 2 cogitatione
efTe C -4 2 d.
leftillimum r, 4" 2 latiffimumac H f^/
moJo H d.
a forenfi C forenfi
qua;fo 4^ 2 quarovobis 4 2 ;/o^/j
homine 4- 2 /^irtwr
humanitate 4^ 2 humilitate
afcifcendum r afjifiindum
Archias C ArchiaAntiochis r Artkiochia:
et C ^.
liberaliffimifque 4^ 2 lileratifftmif-
que
ingenii ;>/ ingeniis
contigit C contingit
p. 1.
3x6 25 fic ejus Cy?/ ejufque
celebrabatur C H r celehratur
26 famam Qfama27 admiraticque -^ admiratio
fludiaque heec 4^ 2 Jludioque het8—Latio C r Latino
29colebantur 4^ 2 celebratur
»- nunc r ''««f
_— iifdem C hijdem
30 reipublicas C r populi R. -^ z P.
32 donarunt 4- 2 do7iarent
33 cognitione 4^ ' et cognitione
34 exiftimarunt H exifiitnabant
317 * abfentibus 7 adolefcentibus
4 cum C H ;t;tum
5prstextatus «-, xprfctefiatus
tum C cum ^/ 2 du7n
efTet r {//?
6 domum C /a domumetiam H ^.
— hoc non folum C non folum 7iunc ^ 2
hoc non Jolus
7 fuit CHT r,-^zd.8 fuerit r, -4 ^fuit
9 Q^Q rd.—Numidico 4^ 2 Mundica
10 Pio C /ro
— filio X, fi i°y ^' ^ ^' Craffo colebatur
15 qui \}/ 2 qui etiam
18 Siciliam C Ciciliam
_ ea 4^ 2 eadem
19 Heracleam r Erachiam ^^ Heraclean
20 idque C idemque r Itaque
21 tum C cum r, 4^ 2 tamen
22 Heraclienfibus r Erachienfibus
_ Silvani C Hillana H ^ ^j/Ajff/ S 5;/»
lani 4^ 2 Villani
23 Carbonis C Carbanis
24 tum 4^ 2 tamen cumItalia C Italiam
25 profefli x P^^pxi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 571/623
VARIiE LECTIONES.p» 1.
317 26 praetorem H rfl s- Ro. Pe.
28 nifi -^ 2 ^.
— dicimus ;(; diximus
29 Grati H Gracci S r, 4' 2 gratis ^Grachi
30 Heraclea;ne C Heraclia non S //i«-
clitrne « Erachiene—- tum H /«
31 fumma C in fumma— et fide H ac fide
33 Heraclienfes r Erachienfes
34 et cum C r ^/
318 I hunc r ^.
—Heraclienfem r Erachienfem
3 tabulas C H S ;ij,-vj/ 2 tahellas
—Heraclienfium r Erachienfium
4 Eft ridiculum -4/ 2 £/ ridiiHlus
5 nihil 5" </.
8 ea quae t eaque
—depravari Q pra^vari
9 repudiare r repudians
— tabulas C tabellas
10 defiderare H defiderari
11 AtQ ? Ac—ante C H r, %, 4^ 2 «^-
—ac i|' 2 d.
1 3 Immo vero \ 2 /.wo «0//»
— iis C H hiis
I 4 profefius C d.
•— collegioquc C collegiorimque
15 obtinent H ohtinet
16 Appii C Appi— afTervatcc C obfer^vctre r obfer^vaiee
17 Gabinii C y, %, '4 i Gabii H GlabriiS Grairii -v}/ 2 Vahii
18 omnem 5- omnium— refignaifet -^ 2 ri>fgnaffe
21 nominis C H -4/ i, 2 hominis r </.
— litura nullam ij/ 2 d'.
— tabalis C tabulas
22 A. C ni A.
23 fint T^ I y}^z/
—dubitetis %, 4' 2 dubitatis
24 cum C (/.
26 pra;ditis ^ pr^ditus
—Grsecia iiomines C Graciam hominem•— impertiebantur C impartiebantur H
imperiiekunt y^, \ z impartiebant
27 credo \ 2 creao, ad28 artificibus 5-«^///"^/Vj
29 cKteri C ceteris
30 Papiam r Appiani
3 I irrepferint C refcripjerunt S ;>(; irrepfi-
runt r irrexerunt
p. I.
318 32 ne H S ;)^, -^ 2 «ff
33 Heraclienfem r Erachienfem—voluit 1]' 2 noluit
—rejicietur r rejiceretur
34 proximis C ceteris proximis
319 2 fuperioribus fuifie H ;)^, 4' *»
2 ri'.
— qua:flore r qua fciUcet
3 primis C in prirr.is
—cenfam H S ;>{ cenfitcm
4 jus •v]/ 2 mee
— ac r, ^I^ 2 «/
— quse C quem
7 eum C H S r. 4' 2 rt'.
— teftamentum \ 2 tefiem
8 hereditates H p^; hereditafem
9 ad ;y f^ <7^
1 hic 4^ 1 ^.
12 neque amicorum C »^f amicorum
— Quceres -/^ ^are13 Grati C j- Gracce H p^ Gracci S Gr/W-
fZ'^ i^ l a Gracchi
— tantopere ' homine r ^. ('w/»
fpaiioj
1 4 ubi et C H r, Ai «^'
—animus ex hoc s- etenim lex hac15 convicio r faw 'uz'//o
—defeflk y^.,^ z d.
16 nobi? ij/ 2 nolis
\ 8 contentionem C extencionem (fup. /.
manu rec.J
—relaxemus r relapfemus
20 abdiderunt 4^ 2 abdicaverunt
23 ab nullius C a «///'0 H ;^, 4^ 2 nuUiusr « nuHis
—commodum C H T r, ;iicommodo
24 avocarit C advoca^verit
— retardarit -i^ 2 retardat
2s mihi r ««^
26 quantum j- quam
27 feflos dies xfefum dierum
—quantum C quanlumque
28 et 4 2 a'.
— temporis r, %, iV 2 temporum.
29 denique C a'.
31 recolenda ^d,—hoc C hac—adeo C S r ideo
—concedenaum C %oc concedendum
32 quoque H ^;, 4^ 2 </.
-— cenfetur C H S r» %, 4^ 2 crefcit
33 quantacunque x, quantamcunque
— efl r, 4^ 2 </.
34 cui r cuiqua/n
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 572/623
VARIiE LECTIONES.». 1.
3'9 34
320 1
2
3
4
5
6
xoII
1 2
»3
14
»5
»9
33
25
2728
29
30
31
32
3334
-»21 1
levior H ^ lenior
certe -i^ 2 certa
hauriam C hauriamus
multifque 4' 2 nulUfque
mihi ab adolefcentia H ;^ ^. r «/^/
a^ adolefcentia fuaeffe C ^y?
perfequenda r, •4' pfofequenda
omnes C cmnis
parvi -vj/ 2 parvius
ducenda 4/ 2 dicenda
veftra 4/ 2 »o/?/-<2
tantas i]/ 2 tantas gentes
accederet C S accenderet
virorum C hominumintuendum \ 2 retinendum
expreflas ? opprefas
fcriptores C H ^fcriptiones <rfcrip'
turas
animum i}/ 2 animam
meam H in eaexcellentium y^ d.
conformabam C H S confrmahamquid r de quo
et Qd.dodtrina, naturae x. nattira doSlrina
nataram \ 2 naturamquedoftrinam r naturamaccefferit C excrefcerit
rajio r, •4' 2 oratio
hoc f -^of f«/OT
ex hoc r ^/
L. xj/ 2 w/moderatiflimos C S modejliffimos
hoc
Hhoc effe
et H ;ti/«
M. C H S r, ;t, >V 2 ^.
fi nihil C nifi
literis H //.
contuliflent C contuliffet
oftenderetur x ofendetur
peieretur S pateretur
ut r d.
animi remiflionem C 8 r, ^» '4' 2
animadverftonem H T ««/>»/ adnjer'
fonemac liberaliflimam r <^-
caiterae C ;(j ^mt S cetera res j- <<*-
tera rerum
neque locorum H atque locorumalunt r, %, 4' 2 agunt
perfugium, ac C hoc H prefugium,ac
6 domi, non p^ domi non
p. 1.
321 6 foris, pernoCiiVLt ji^foris pfrnoffane,
7 hsc C r ^.
—neque attingere, neque H y^attingere
nequimus
8 guftare, poflemus C gujiare poffumut
H d.— tamen -^ z cum
9 in C </.
lo noftrum H y^^veflrum
— agrefti C agrefo
12 ac H ^/
1 4 a nobis H d.
—animorum C amicorum— incredibiles 7 moderabiles
1 5 celeritatemque H celeritatem % cek-
britatemque
—negligemus H S r, ;^, 4/^ 2 negligi-
mus1 6 ego C (/.
1 7 novo C d.
1 attenditis r attendatis
•— fcripfifl"et 7 fufcepiffet
20 tum r /^/«^«
—agerentur C H S ;j; agelaniur
—quoties C quoties ego
22 vero;ij
«fc
—probari ^probare
23 pervenirent x/>^^w«/m24 Atqui 5- ^^y»^
25 fic S^f ea
— a C r 'i^
— eruditiflimifque C eruditifque S A'-
heralifjlmijque
28 inflari r inflammari
29quod
H</.
31 Sit "4/ 2 "SzV
32 poetas T poeta
—nuUa unquam barbaria C nunquamullam barbariam
3 3 voci C H S r, ;%;, 4^ 2 'voce
322 2 Chii 4^ 2 W;'/'
—vindicant H Sjudieant•— Salaminii C H x, Salamini
—Smyrnxi C Simcerinii H Smyrni xSmymii
3 itaque etiam s- jWi^w^ ^/7^—oppido X ^^^^
6 etiam C i/ero etiam H </.
7 vivum •»]/ 2 'virum
•
— legibus H )q lege
8 repudiabimus C S r, 4^ 2 repudiamus
H X repudiemus
10 et 4^ 2 et fi—Cimbricas 4^ 2 Simbricas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 573/623
VARIiE LECTIONES.p. I. p. I.
322 10 attigit C ij/ 2 attingit 323 18
I > ttCd. —12 jucundus -^ 2 jucundius >9
eft C X </. 23averfus C adverfus 24
M quod r </.
acroama C uy.^ox-mx (et fup. l, i.
aufultatorem) H. d. (cumfpaiio) 26•^ acroma —
»7 item eximie C eximie laudis r exitnie —22 illuftrant r iufrant —23 Pontum -^ z d. 2924 regiis C regii 31—opibus C operibus 32— ipfa \i T d. 33—natura s- nature 3427 Cyzicenorum C Ciminerorum r u^gi-
cencrum -kj/ i Cigitemrum324 2
—omni C 0/««/ ^//i^w328 ac totius H a lotius
30 cum C tum —31 navalis C na^vali ~-
32 Quare r, Ai. 4" 1 ^ia. 5
33 feruntur ^^jy^^^^w/ar —celebratur \ \ celebrahatur —
34 fuperiori r d. —323 I efle C </. 6
e marmore. At iis laudibus C H S
r, %, 4' 2 et marmoratis laudibus
—
2 ipfi CYi -^ipfe— qui S 1»'. —•— laudantur C H laudatur ——etiam i}/ 2 a'. 7
4 populi Romani rebus Yi pcpulo R. pt .
if' 2 popuU Romani —6 noftrum H ;ni
«'. 10—Ergo -v}/ 2 £^0 —7 haec C hoc —
-1. Rudium C H S ;(j rudem tum r f««-
^m tamen vj/ 2 r«</t »» /««2^« 11
8 civitatem r ciwtate 12— nos -«^ 2 «a»f ——Heraclienfem r Erachienfem —10 ejiciemus H ejicimus »51 ex Grascis C e Gracis r «/ Gracis
»3 fane C //««^ 16
H regionibus -if/ regionibus tibi defe- 17runtur —
»5 quo minus Yi y^quo^ quominus ——pervenerint H pervenerunt 1816 eodem r £e ——cum H x tum »9»7 tum T,-^ 2 tamtn 20—iis C is 24
vita glorla; C vita gloria
periculorum C pericuhjum
eft r d.
inveneris H %, vj/ 2 inveneras
Ilias illa extitiftet C /7// /?/-j iUa ajli-
tiffet H r, ;t;'/// ars illa exfitifjet S
1]/ 2 //// <2r/ extitiffet
adcxquavit 5" (equawtMitylensum C H S
;(iMityknum
fuarum t fcriptorem
civitate C civitatem
gloriae Q gloria
legibus -^ z d.
civitate C civitati
Sylla S Sulla vero
repudiaflet C repudiaffe
longiufculis, ftaiim \ 2 legiufcu/isg
Jiati
tunc
\2 tamen
jubere ^juf/tt
ei C eumfub H fedduxerit r duxerunt
praemio H d.
hujus C ejus H S T r, X» 4" 2 <"y"»'
virtutem C virtus
in Q d.
copiam H cepia
expetiflet C appetiffet H-x, extitiffet j*
expetiffent
Quid H S ^oda 4 2 ;?//$"
Pio C d.
fuo Q piofuocivitate multos 4' 2 ci<vitates multasquiddam C »]/ 2 quidemfonantibus y^fomniantibus
peregrinum, tamen Q peregrinum ha"beri,
dederet C dederit H deieret
eft -vj/ z ^.
diflimulandum -^ 2 obfcurandum
obfcurari \ 2 diffimulari
illis S /« ////j
fcribunt H infcribunt
infcribunt C H fcribunt
defpiciunt 4' 2 dijputant.
ac C f/
Decimus C S r Decius
ille QliT,x,\d.Accii ;jj ^f«monumentorum r munimintorumcum C fa/w ////j
togati H /of«// r lotari ^ lecaii -^ ztotati
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 574/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
3 Z4 24 honore r amore
28 confuebor \ 2 ccnfteor
—nos H nm29 vobircum i}/ 2 nobifcum
-— pro r '«
—hujus s" hujufce— urbis atque C H S <f^«? <t d. y^
eque
31 attigit i)/ 2 attinet
32 jucunda Q jocunda
~ perficiendum ij/ 2 profciendum
— hortatus fuui Q t,-\> 2 hortavi
—Nullam S s-, i]/ 2 Nulla
—aliam - / i </.
325 2 brevi ij/ 2 brevis
3 quibus H y«« ^/x
4 eil rl z/?^
5 terminaret C terminarent H ;i^ ^f/^r-
minaret
6 neque C H S «^c
7 qusdam C ^.
8 concitat H agitat
—admonet C admovet
10 adaequandam t esquanaam
1 1 videamur H 'videatur -vj/ 2 videantur
1 2 in r ^'V
15 arhhremar T arbitrarefnttr
—cum C 4' 2 d.
16 reliquerint r, X '' 'f**'"'''''
p. 1.
325 17 noflrarum C ii(^.-«r»«
21 five %]/ 2 ^.
22 eft C r funt
23 pertinebit C S r pertinehunt
25 confervate -v)/ 2 Jervate
26 etiam C ^.—venuftate r 'velufate
27 quantum C H S r, %, >}/ 2 f«aw/»—exiftimari C r afimari28 cxpetitum r expcditum
30 comprobetur C probetur
3 I fint S /««/
33 qui vos, qui veftros >}/ 2^«oj y«r
noftroi
34 recentibus s- decentibus
— noftris 4/ 2 </.
—veftrifque domefticis H ^ njefrifqut
S 'velirii domeftuifque
326 I laudum;t;,
•>)/ 2 /««<///
— daturum r da urmz quique C H S r, ;^; Ifqiie ^ z !s qui
3 atque C H S 4» 2 Itaque r idque
— fic a;/—ut C ^^
5 confuetudine r necejfitudine— fimplic terque 4' \ fuppltciterqut
6 non foii neque judiciali C H S r,
;g, -vj/ zfirme a me judicialiqut
9 efie 4^ 2 <»'•
POST REDITUMA D QjU I R I T E S
O R A T I O XXVII.
2^1
Edit. Olivet,
1.
1 precatus H precatus fum4 ut 4* I ^' ^^'
—unquam C nunquam
6 et ^d.2 gratia x caufa
8 homines et audaces in rempublicamC ac audaces in rep.
9 continerent H S conunertt.
P-
327
MSS. C H S T ;^i, ^l.
I.
10 unum;t;
imo
—optimum quemque x optimo quoque
—' in univerfam rempublicam C H S;(;
in uniwrfa cii>itate T uni^verfa ci-
'vitate
1 1 deflefteret C H S xdefceret T different
^ liberofque veftros C lilierot x ^'^^-
rcfque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 575/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
^zj 12 patres confcriptos H populumque R.T vj/ fatrefque confcriptos ^ patres
corfcripti
I 3 mirei icordia C H -J/ mifericordiaque
—defideriumque C defiderium
14 convidlum C H p(^ conjunSium
16 immortalique veflro C mortalique
mflro y^ mortalique 'vefiro
1 7 aequabilis y^ equabilique
i8 fecundo vitae ¥i. ^ fecundus T xf^-cunda luta
•^ fine ulla ofFenfione C fine defenfiont
T vullo tnodo offenfiottis
19 curfu H X <:u^fus— fi mihi Qfil^d.— fuifi^ent Qfuiffet
23 mihi H modo•— t\.Q d.
—indulgentiam C intelligentiam
328 I excellens C njero et propter excelkns
T ingeus
2 funt C d.
3 unquam y^ d.
4 cum y^ dum—non —carebam ; et C ^/ incredilile
eji quantam animo vtluptatem per'
teperim
5 eum H illum
6 recuperatae Q funt recuperata H recu-
perare
7 tunc C S T % tum—incolumi C H S T ^i^iHcolumitatis
12 clariflima;ii
carifpma
14 autem C hujus H -^ enim1 habet x habeat
— fpecies C xfp"'— quas celebritas ——civium x ^-
19 fed C H S T fedjcut x Mfic20 eis C H his
— e C d.
—qui C qui diu
21 ffigro T t^gro capite—ea H hacZif poffitis C pofp.mus (potejlis fup. 1, a
manu rec.J— tanta eloquentia C T tanta ekquen-
tite (fed in T a fup. a a manurec.)
25 veftrorum C H S ;(^ 'vefiram
26 quae H -^ quam28 oratione CT d.
— fed C fed nec quidem
— ]pomt xpojetToM. V.
P-328
329
1.
3 1 vos C z'os et
33 pene C d.
—eam C H S %jam34 opera T opere (cpe fup, l. ab alia
manu)2 optata X ^-
3 veftros % nojlrcs
•— caruifl^emus H S careremus \ carue-
ramus
5 quantum x J"f tum—quantum x ?«'' tum—quantum Diis immortallbus C d,
6 quantum % qui tum—univerfim Cuniverfum H </. S %uni-
•verfa T uni^verfo ,'"' is ei'^ fup. l.J
7 cunflo S X cunBa— debeamus T debemus (afup. l.J—cum in C fum8 veftra
%'vejiro
— eam C eam rem
— oratione ^ c^ione
10 detraxifie C detraxijlis
11 vidcamini C i/zV^^wwr
1 2 reditu H T •>!/ reatu.
-^ ^xoCT xd.15 L. S «0« Lycius T mn litius %
non L.—Diadematus C Diadema T diademate
X Diademater
i6 Metelius C S T ;i: ^ Meiellus H C.Metellus
—cenforius H S cenforinus
18 enim H etiam ^ ^"i"* '«*» 4^ '«^'**
tamen19 Metellarum C S T Metellorum
20 ipfius X. ipftus fumma21 non fatis x ^-
—valerent C H ;,; 'valent
— filii Cx,-^ illi H illius
22 natu C d. zj^'^—lacrymae x lacrymas
—populum Romanum C populi R,
zif Nam X ^"^25 veftra C hac 'vefra H % tff <vej}ra
—ante me C j^ autem
27 ille C T ^.
—diilenfu C H T ;^ difceffu S difceptu
28 revocavit. H S revocaziit. Hoc au»tem majus efl veflrutn in nos prome-ritum, quod non mtiltitudini propin-
quorum Jed nobifmet ipfis nis red-
didfis X revocabit. At me nondum
Cc c c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 576/623
y ARI JE LECTIONES.p. 1.
329 28
2930
31
34330 I
2
3
56
7
SJO
II
!2
»3
16
19
2021
2+2526
2728
^(7r ^///m «?<7^rj ej^ vejlrum tn nos
profneritum quod non multitudini
propinquorum : fed vobifmet ipfts 7ios
reddidifiis.
nie autem C T Jt me H me enim
nullo X ^^^"
C. C Cn.
generi C x generis
et inaudita C T ;)i</.
mei H T ;(., 4. d.
miferrimi T infmi x, fniferum
mei C )cd.vos C d.
^iC^d.fe CfiHd.eodem C ST y^ eo
qui domi, qui C S T ;tjquidem H
qui demummihi H d.
miferae y^ miferparvi H S par^vuli x, parvi: Vulgi
fngultus
defiderium^ji defiderii
aut X. ^'
autCT</. HS pietatem 'vefiram mo-ferunt
itineribus C itinerihufque
aut C ^. H S T ut
partem C in partem
teftis ac tenebris C </. H S Unis ae
tenebris T hHus ac tenehris )(, leiiis :
aBis tenebris
veftrum in nos C in nos njejirumque
muli.itudini C multitudinis
nobifmetipfis C vobifmetipfis
nos \> d.
meam C d.
afFuerunt C H S ;^, i^ fuerunt
auaores Ci: x^-hortatorefque C H S T ;<j V.Popillio C Pufilio
atque C ac Yi et
Q^Cd.et conftantiffimo ;)j d.
veflri C %, 4/ nofri
uon a C T ^ aetiam H ab T ^(^ d.
{edH e/fi
valeret C valerem H S valerentperficeretur C proficeretur H S \ per-
ficeret
licuit % valuit
frequentia H S fententia
p. I.
330 293«
32
33
34331 '
5
6
7
8
910
II
12
13
H»51618
»9
2021
22
perfecit C T % perfregit
magna civium -^ magnatummagna ——iis C d.
ejeftus S projedus
fum C d.
provincias y, provinciam
inimico T inimicis (fup, /. ab alia
tnanu) ^ in inimico
autem C H S T ;ij /&«f
is C his
communibus ^ omnibus
fpiritu C H y^firitu
viveret H vi^vere
re quidem C }(, requiem H requie
infra ;^ inter
amandatus C H mandatusNunquam x ^< m quodNunquam conful H AWP. C S T ;(j ^.
Popillio C PopilioOpimius C T Optimus
de H >]/ quidem de
modo ^ d.
fed H et
eft C S ;(; ^.
aut populum C S pg et populum H ;>a-
pulumquereferrent C referentes H ne referrent
efflagitati C H S T ^fiagitati
alter mihi afiinis erat C aras afiinis
beatorum
qui C quamfcedere y^ d.
irretiti C irritaque S irruptoque T /r-
ritati x irritatafque
querelas y^ querela
vero Januariis pofteaquam C Janua-rii pofiquam
confulis confy.l
falus H ^falutis
follemni C ;) , '\'fole de H d.
eoCT ea
maximis C maximusquaeftorem conful ornaveram C con-
fuleram
ornaveram, ^ ornawram noSiem fibi
ad deliherandum pofiulafiet : x orna-
tam noftem fibi ad deliberandum
fofiulaffetOppius C H ;2 Pompeius
jaceret, noftem C jacentem nocentem-
que X jaceret, nodemquequae deliberatio H fed deliberatio illa
reddenda C re delenda
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 577/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
33« 2
24
26
29
31
32
3334
332 I
2
3
4
S
»s»4
16
»718
J9
21
22
23
2526
3 arbitrabantur C arhkrentur H S Tariitrantur y^ arbitrarentur
augenda )(, agenda
variis C 'vanis
perfpefta C S T perfeBa H profeBacaufa ad vos C /«« apud vcs H faw/a
a^ 7WS ^, •>]/ fa«y2j ^^ai/ 'vos
centuriarique C ccntnminarique (fup,l. vd centuriari)
revocatas C H novatascujus partis ^\i x. <^ui parti
numerabamur C mirabamurpartim quod ^ partimque
partim quod;^j
partimque
defertores C defertos
fe Qfiexpleri C expelli
me H S T p; ^.
conftriftum C confiiBum
equitefque H equites
vobis C nobis
ediftis C didis
vetarentur C uterentur
cum omnium fancirentur Ccum faturarentur
omnium p^ omnes
foedera reconciliationes ^ foederata
confitutiones
omnes x, omnis
recufarent C recufarunt
quin C quemperirent pc Perire
decertare •>]/ decertaret
quod et C qucd potui H quod poiuiyquando et % quod potui quoniam
abfui C affui H abfumseque C neque
autem C T </. H S enimin foro y^ d.
verfarentur C H ;>;; verfaretur
cum C d.
fe parietum C perjedis H xp^^tefumtribuni C tribunus
vulnerarentur C vulneraretur x. obvul-
nerarentur
iretur C irent
Deorum H et deerum
exterminata x, ^xtenuaia
efle z ^-
duxi C dixi
ipfa X ^.
reduceret C reftitueretur
periculofifnmis H periculofis
sedilis curulis C edile firrali H y^ d.
p. 1.
332 26 me confule C qui me
27 particeps C princes y, princept—periculorumque C periculorum
29 reduceret C reduceretur
coUega autem C T ^/ collega
30 non H d.
3' etiam C in
333 « fenatus ^fe2 potuit C potui
3 coloniifque C et Coloniis T eoloniis
X, 4' co/onis
4 omnibus >|/ omnibufque
5 Ita T Itaque
6 cunfta C tota— femper }A y^d.
S honoribufque CYi x. honorihui—ab eodem C ab eadem T ^ d.
6 vos C d— cohortati H hortati
10 teftes C T ^.—laudatores C S T ^j^ laudatorefque
1 1 princeps C d.— vos C nos—ad Cd.—rogandos y^ rogandos vos
12 fuerunt H ^ quifuerunt—erunt, C et erunt, princeps H princeps
T 4' e^unt principes
«3 princeps C H T ,}/ </.
14 amico C animoeadem y^ eodem— falutem Cfalutem dedit
I? otium H ec
fuit primum C H ;;; ita pri-mum»7 fervatam C confervaiam
communi C omni
18 auftoritatem C x. auBoritati
«9 bene meriti C x emeriti
in perorando C H S T ;(; «^ impt'
rando -^ me in oparando—pofuit X pojfint
20 rogari T rogari (al. rogati ai eq, ro-
gari ab ytalia)— rogari ab Romanis y^ d.
—Romanis C H S ^.
21 denique ipfe C deinde H S deinde
ipfe
23 Quirites C d.
debeo C debere_ hominem C x d-T homines
24 homini debere C d.
vix H d.
Lentuli C x tentulus
C c c c 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 578/623
VARIiE LECTIONES.p- 1. P- 1.
333 2; me C H S T % </. 335 3—quo C d. 426 fueram H S quihus fueram—iifdem C idem ——quibus collocaratis C collocareiis 5
27 fummos QT d.
28 principes civitatis C conjunBos T 6cimtatis 7
30 unum C H S T ;(j (/. 8
33 tJaditam C tradita H traditum 934. eo H S fo//^/«
334 1 Gellii C Gelli % Geli II
335
—quia;ii yr
2 concione vellra C contentum 'vejiriim
H S;tj
conciciie 'vefirum
3 cum H S Jicut
*— interituram y^ interjeSlam
5 Quirites, hac audloritate C quamremp. hac auBaritate
p vilitate C S ;(^ utilitate10 mihi C_/^ ot/^/
13 folent H T ^foleant
—me C X ^-
—numenque veftrum C numen x. numen
^eflrum
15 deinde defuturum C T </.
21 id H S ;jj /^ »;//;/
22 municipem C n^irum municipem
—C. C T ^.
—nobis C H T ^vcbis
—quafi T d.
23 hcec C '/^ hoc T /lOf imperium
—delere ;i(; dehere
—voluiffent T x "^'ohajfet
24 belligeranduni C beUigerendian
25 modo non -j^ modo
—animo C d.
27 cum Cyf— careret y_, candjfet
31 ac mifericordia C T ^.—Minturnenfium ^(^ Miturnicnfium
32 confervafiet C H S T ;); confer^varet
— navicula T in navicula—Africam C patriam
33 ipfe C ipfa
34 recuperata y, re£te paraijtro pat—cum y^ d.
1 amiferat y^ a miferia
—fibi C
xd.•— elfent C T x fjet
2 quam ;^ qui
—hoc C d.
3 ^uod jUe T d.
12
13
»4»5
16
17
»921
22
24
2;
27
28
29
3»
32
3334
336 I
qua re C quarere
qua C qua T 5?«^ ^fa»? afup, l.)
utar S T ;)g utar pietate
quoniam C y^ quomodo
arti C T j(; ante
locus j(^ locutusille C H ////
mihi ;(j d.
permittet Q.\i^ y, permittit
quoniam C quomodo
omnino Q.\i d.
iuvitis H njiilis y cofijunSlus
confervaram C confervatam
fimulationem C Y{ fimilitudinem
prodiderunt C perdiderunt H % meprodiderunt
eadem C eandem
inviderunt x in^viderent
debuerunt % dehuijfent
falutem Hjaluteipfos C d.
facinoru m H T ;(;facincra
quibufque C quibus •/ quihufdamcavendo ; -^ carendo
iis C H his
rationem repetendo C ratione repe-
ienda
efl, T ef, ut
quemadmodum « quam C d.
quidem H d.
crudelitatemque x crudelitate
perfequar C profeqnar
Etenim C Efl enim
ulcifcenda; C hlcifcendi
eft C<^. .
bonis exsequari y^ bonos exequare
ne ;g nec
ell debeas H male meriiis re-
ferre quod debeasy quam ut btne me-
ritos colas.
quam optime meritis C S quam op-
lime X d-
debeas pjj deheas : quam ut hene mC'
ritos colas
ulcifcendi teneri C utendi tueri
meritos H miritos celas
quin C d.
nec id C H neque id y^ nec areipublicas x.
*" /•
repetere Q petere H reputare
utcunque Q ti ^. utrumque
et die C excidere
qui C quin mihi
remiffior C remijjh
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 579/623
V A R I iE L E C T I O N E S.
p. I.
336 I fuit, Qfuerit Yifuerit.
—mox C in eorum H in os
•— laiidatur C ufetur
2 vituperatur C 'vituperantur
3 jngratus C in gravibus5 Atque diflblvit C % <^.
10 non folum dum C H S 4' cum T nen
— anima ^fenipiterna cum anima
— fpirabo C exuperabo S T expirabo ^efuperabo
«-— fed y^ac -
p. 1.
336 II me C arce
— In referenda ^, fureferenda12 femperque Qfemper atque
I 3 de H pro
—diligentiam H d.
16 voluntatibus C voluptatibus
— nec C H S neque—perferendo C patiendo ^^ partiendo1 7 nec C neque
21 cunftifque H omnibus
23 jadicavh ;ii^ indica^vit
POST REDITUMIn Senatu
O R A T I O XXVIII.
Edit. Olivet.
337
1.
338
3 cumulate C cumulare
4 id r ^.
— tribuendum C retribuendttm
5 ubertas r, x, libertas
6 quod r quodque
8 numerando H enumerando
9 fratri amantiflimo rfratrem amantij-
fimum12 nobis r d.
15 et hasc r ex hoc
18 omnium r o?nni
2Si quiddam C quidem r qucd x, quidam
21 iingulari C fg/oriari
22 munera y nimia
23 de me r flifzW^
— nobis j^ <vobis
1 magna C ^ d.
— innuumerabilia t d.
2 quod C H S r, jc </.
3 fingula r fingula debemus
— recuperaverimus H S recuperavimui
T ;(; recuperarimus
6 videmur CHT ^ejfe 'vidmwr
7 q^uo H /»f «0 r »/ f«/i«
MSS. C H S T 9, % I 4p. 1.
338 8 rs\ona.t\jit 9 moriantur
9 vi r in
—minis r unius
— teneremini C teneremur (fup. l.)
— revocaviftis C provoca^viftis
— referente C Referrem de S d. T refe-
rendo
—L. Ninnio H T. Jnnio S L. MumioT Mumio r L, Munio ^ L. Mimmo
14 permifla r d.
1 per r d.
16 nunquam C H S nonnunquam— non ;(; <^.
17 vendiderant C H % 'vendiderunt
18 ut ilJe ipfe annus C H T ;^ ;)J/9 z/&
anno r «^ ;)>/^ ;//<? minus
1 9 hos ;(; cum
20 hos C faz«'—haberet C nominaret
2 1 vos ^ nos
—mqdelli H mdejii
22 impediebantur r impediebatti
«3 ea C T r, ;(j ^.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 580/623
VARIiE LECTIONES.
339
32
33I
3
p^ I.
338 23 quae x'^'24 revixiflent ii C r revifijfent hi S re-
vixijjent—delerunt C delerent—tum ;>(; cum
26 in C J.—I futurani C T '^futuram ejfe
.'j atque H S T ^«^
—reipublicae C R. populi
28 revertilTem C re-vertijfent
ipfo C T ;t;, 'J/ tum ipjo H ipfo tan.
tum r ipfo tamen
—ceflliTem H S cecidiffem
—princeps autem C T;t:
principes hn-
jus 5-, -4/ princeps hujus
29 parietum C r parenlum
30 tueretur C T ;(jtuerentur
— confulibus r conjule
' 3 1 annuis C a meis
— fententias rjedjenteniias
recitaretur C recitare
communi C communis
quam C cumKaleridis Januariis r cahvdas Ja-
nuarii
— Januariis defpicere C Januarii re-
Jpicere T % Janu. rejpicere
— cum Ql^r, X. cu?nque
— cum fubveniflet H S </,
5 plebis C T ;;;,•4"2'.
6 fubvenifl"et C d.
8 tuto fe in;t;
tantum fe
— fenatum ^fenatu—venire potuiftis C dignitas jam
in patriam revertijfet, ^o quidemmenje quid intra me et meos inimicoi
interjuerat venire arbitraretur.
Tantus vefler conjenjus de Jalute
msa Juit, ut corpus abejfet meumfdignitas jam in patriam re-ver-
tijfet,
—venire revertiflet H S arbitra-
retur, cum ^ Metelli mbilijfmi
hominis a tque opt im i viri Jummadignitas, cum pratorum tribunorum
pli pene omnium virtus et fdes reip.
Jubvenijfet, tantus 'vefier conjenjus
df Jalate mea Juit, ut licet corpus
abejfet mecum dignitas jam in pa-
triam revertijfet ( S <venire ar-
bitr.)
10 revertiflet r reverterelur
14 fuiFragiis rftiffragio
—intercludenduin ^ inttrdutendum
339
340
I.
16
17
19
20
21
22
23
24
2;2628
2931
32
33I
1012
13
H
>6
regibus, refpondiftis nihil judices
fententiis Tjudicibus Jummisjudices x.j^^dicum
populusy;^
populi
excefliflet x excefjijfem
vobis auftoribus H S veftra au£l9-ritate
reftiterat ^^ rejiitemm
homincs r omnes
inipugnata H S oppugnaia
confulis r cum hos
plebis ^pkbis officii
taftum C H SJolum taSium T JolumteBum
permoti C permorti y^ commoti
paulum C H S r paullulum
minse C mina H rapinafaces C H T Jajces
deus noftrae rdecus noftra x, nofier deui
fpecimen 7 Jpeculumindicium C r^xjudicinmmihij a r d,
mea j- d.
{QetCn?>i: xet de rd.republiqa r reipub.Jummamtribuno Q'V d. ^ tribunis
vetaretur r vitaretur
vos T nos
decerneret T decerneretur
fcribendo xJ^^riberet
claufulam C H T r> % <''. S caujam
profcriptionem C r prajcriptionem
putavic ereptus C d,
qua civis r luia cujus
nominatim r nominatusvero C non
egerit H r egit
prius ? plus
quid H quod (Jup. l.)
egit H ij/ nihil egit
nifi C T ;(j quamconfervato x, conjervaret
fanciret ^Janciretur
Lentulus C Lentulum
conful eft.'' C prajuit? quo H »-1?«-
Jul prajttit ? ^ X conjul prajuit
quo T prajuit quo (cum r, p. Jup.l. ab. a. m.) r conjul
eguifl*em x. (gijfem
niii confulari r neque
civi C H S cive
fspe r d.
poft Romam conditam C H S T r>
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 581/623
VARIiE LECTIONES.p-
340
34»
r..
»7
22
23
242628
303»
33
34
I
2
5
78
9
II
12
»3
14
18
»9
21
22
23
2526
27
Cinnano C Ce/onii H S Cefonini TCejfofiii r Cenfurino pg Refon.i
femper C defemperefTet r ^.
unicus CHST;c «fl« inimiais r inquo fuit inimicus meus qui me exu-
lavit
afcriptoremque r fcriptoremque ^ adfcriptoremque
videatis C •videralis
pravs C T ;^j parvaintueri H s- tueri
amatorem r materterumrepofcebat r fuum repofcebant
deferuerunt r cenfueru7it
confulari C confularumomni r cmnino
veflro j- nofro
neque C T nec
neque C T x^r
enim H S </.
uUius C i/lius
omnium C H S T r cmnes ^ cmnis
intemperantiam C intemperationetn
ftrenue ^fifeneegeftatem 5- egefiate
fuftentavit r fufientatam
multitudinem <r multitudine
creditorum effugere C y^ effu-
gere T creditorum (fup. l.J
Quo C H S T r, a;. 4^ q»i
rogationem C regaiione
egeflate H S ;/ egefiate
ipfe X, ipfamcum C d.
intra C in njeftra
intercedere x> ^ intendere
M\i?L r, X ^^"^
et Fufia C ac Suffcia ^ et Sujiana
ne C T ^.
valerent C r, % 'valeret
quas C T quamcertiffima fubfidia r tutifftma pra-
fidia
reipublicsE C T ^.
veniffet C vefie 'venijfent
cundlique equites r civefque ^/-rites
impuriffimi H S j- impudicifftmi
abjeciffent C objeLtffent
cincinnatus C S ;(j incincinnatus
Neque afcendit H d.
revixifTet 7 re^vifffet
Decembris C T ;\j Dscemlrium
p. 1.
341. 27 fuifTent C/w/^r28 clivique C H S T clivi r dividuuf*
etiam ^ di-vi—Capitolini C Capitolii rCapitolium
30 L. ^ Lucium—vero H r, xj'^^ "vero—Lamiam C T^n;
</.—prsftanti C T jam prafianti
32 fuis r fuum—conful v confukm— urbe r urbem
33 jufJit C vixit—cum C eum
342 2 abjecerant r abjicerent—irrifit r arfit
3quod Q, ^ d.
4 veflrum r nofirum
\ •— nihil r ( Hic definit Oratio)
6 vero C d.
8 fomni Q foni
10 temulenta C T tumulenta \ tremu»
lenta
1 2 nobis C T vobis
—cur in luflris et helluationibus Ccum illuflris et helii aSlionibus ^cum illujiris et elii aiiionibus
1 tam H S a'.
14 Csefoninus H S Cafonius ^ Cenfo-nius
16 verfutamque QYi^T ^ irritamque
—non juris liberalitas C T ;i^ </.
—juris S confulis
17 dicendi, non S difcendi vitia
18 'c^eie.nem Q praterhiems' 20 putares C x. putafii H S putaffes T
putajii (Jses fiip. l. ab al, m.)21 hoc homine, C hac hodie ^, homine
—zrvQT xet ^ aut
—ftipite ^thiope C ^ efope H vel^thiope S /iipe Ethiope T afopo
23 negotium ^ negatum
— conflitiffet x confiitiffe
24 abreptum C arreptum (fup. l.) ;tjflr-
reptum
—venalium C ^enantium jg venarium—quam libidinofus ^ ^*
25 non intromifTis C T non manereceptis fed porro intermifjis H non
in anjare ceptis fedporro intermifjis Snon navare ceptis, fed porro inter-
mifjts X. f'°" manere cepiis parro in-
termifjis
26 etiam C H S T ;t </.
37 literis j^ Itteras
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 582/623
VARI^ LECTIONES.p.
342
343
344
1.
27 incipit C incipis x, caperit
—helluo immanis C x d.
28 Epicureus x, Epicurus
— difTerunt C % dixermt
^2 adhortantur H adhortentur T cohor-
iantur— difputent T difputant
3 4. femper C fepe
2 veftigant C T ;y in^vefiigant
—odorantur H S adorant T— inftruftorefque Yi firudorefque
3 iidem C hidem
—^llimant C H S extimant T extimant
(cum a fup. l. ah al. fft.J
4. quantum cuique C quantumque
6 pudentifnmam C H S;>(; prudentiffi-
mam9 me quidem C S T quidem Yl y^, -^/
equidem
—enim C H S T %, -v}/ ^««f
10 Pifonum >]/ Pifonis
—hunc C H S T >]/ '^^'«'^ X ^«'^
1 cognatio C ;)jcognitio
1 rebus C H S T ^^^, -^/ ^.
16 A. Gabinio C T % Gabino H S -i]/
Gabinio
1 odor C odorum
—vini }^ ijim
—anhelitus C hantlitus % anelitus
1 8 notata H torta (in marg.)
—cogitationem C H S i]/ cognitionem
ig re ^ rei
— fimilis Cfimul
23 foedere Qfaedera
25 ne X ^^^
26 Capusene te putabas ^ Capua ne re-
putahas
28 an C 4* ^««^
—civitate pj urbe
—vos y^ nos
29 paruerunt C para^verunt
30 Flaminio C Faminio
32 tum depuliflem QYi ST ^ d,
33 demonftrabas C detnonfrabis
— quem y^ d.
1 rogaras Q x'^ rogabas
2 tradidifti C tradidiflis
3 et crudeliflimis C d.
4genibus C gentibus
—ac H et dignitate ac
8 conticefceret x confentifceret
9 gemitus C gemitibus
—urbis H S </.
jo occidifle H % concidiffe
p. 1.
344 1°12
arbitria C H ;i^ arhitraria
ardebat ; x. ardebant
vicinum C 'vicinium
345
1 3 item Q x^-
«4»5
1920
2425
26
2729
303«
32
342
3
4
5
7
910
12
13
16
1718
»920
21
23
iifdem C hifdem y^ idem
operis C H % ^/m"etiam Q x'^'confules x esnfule
fulfiftis Wfuftulifiis (iti marg.J]fumma C T ^ fummaqueplebis C H S T
;i;^.
fin C T ;(; «^ H S «z i}/ »£ in
acj(; aut
fortitudine xfortitudinemvim T d.
Pofteaquam QT % pofiquamneque forum C nec forumneque C H T wfopibus C operibus
pofle C pofTem
primus C primumfpem audacibus C T ;^ </. H S et
audacibus \]/ audacibus
Quam T ^em (fup. lin. ab al. m.)vitcB Q T x ^-
fenatus Q fenatu
exagitatam x agitatam
concionibus C conceptionihus ^ con-
temptionibus
fic Qficut
veftrum C nofri
quibus C d.
clientibus ;>/ clientulis
meae calamitatis C non ex calami»
tatihuscseterorum Q¥i ST ^c cetera
ofiicia X, offlcii
CeftilliusX. '^fefiilius
M. Cifpius Ci» X Mofopius H M.Ofcpius T Mofopius (fed M. opius
fup lin. ab. al. 7n.)
cui C X f^ur
a nie C H S T mihi
bei^eficii C officii
obliteraverunt C T % obliteravit
Curtius Q Xi"^ Curius
fui pc ^-
Muita promulgavit Q T x ^'
Meflius S MeJJinius
feparatim H S fpeciatim
Fabricius C Ynbius
potuifl"et ——vis C d.
noftrum H ^ vefirum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 583/623
VARIiE LECTIONES.p. 1«
345 23 recuperaflemus H S T ;(^, %]/ rccupe-
rajjem
24 implevit x, 'fnpuUt
25veftra C nojlra
26 in me fuerint y, fiwtc fueruntzj Cscilius X Exilius
29 autem C ^ut
30 fecerit Qfecerint—Calidius x CaUidus \ Cladius
32 Septimii C S T ;)(^Seplimi
33 Cornuti x Cornicii
34 conftiterunt ;(j «/?/Vfra»/
—' libenter invitus C x titemorata
nominenlur H Ubenter commemoremnon ingratus. nemo enim gratiarum
immemor eji gratus inventus.
346 2 ego, etiam fi Q fi ego -^ egeft
3 ut C «? ut
4 amicitias ——tuear C H S T ;(; </.
6 proditoribus meis C H S T Xi 4'
proditores
— indicem C T -^ judicem x, 'vindicem
7 defenfores C H T ^ '^.
—dignitate C dignitatem
8 aliud CT xd.— reliquum C reliqua
10 judicarer Cjudicare x recujarer
1 3 gratiam referent C grati referrent ^gratia referent
16 confularem H confulares
1 8 revocavit Qli y^,-^ 'voca^vit—qui tanto C H S T ;)(j, >]/ quanto
21 mihi y^ d.
—illo H nullo
23 ttxvel24 ter omnino C H S T % /e Romule
27 oppidis H S oppidis vicis
30 judicafTe ;ij indicaffe—eum C T ;,; cum
3 veftra;)(;
nojira
32 eximia p,; eximii—dedecus et C omne H S T omne x omnis
3 3 quis C S T X f a/
—veniret S "venirent
34 Italia H Italiam
^/[.y 3 et inimicus C inimicus
4 perfpefta C H projpeaa
5 cum C ;^; /«;«
6 et auftoritatis C ^/ amaniijjlmus auc-
toritas
9 mearum C x nojlrartm—omnes H S omnis
10 Numidicum C pg Numiticum1 1 illum C H S p,^ illum MetellumToM. V.
p. 1.
347 J'
I 2
H
15
16
17'920
2429
31
34348
J_2
3
10
1
»3
14
»718
21
22
difceflus Q^V X decejfus
honeftus ipfi C H S T ;^ honejiis
bonis ^ d.
tamen ;;; tandem
ext tit C H 8 T ;^ iimittit
Quo quem P, Lentulus C ^oquidem die quo P. Lentulus T p^ quo
quidem die quem P. Lentulus
ccccxvii ex fenatu H quadringenti
decem Jenatores S CCCC X S.
magiflratus autem hi H mag^/lratuf-
que S magifratus qui
is H S ^.
quo H quod
ut H »^
quidem -vj/ quibus
adjumenta H S -vj/ adjumentum
de eo H fi2
referretur H referrenturmeque H neque
Quid H S -J/ qui
rediflent H re^didifent
fempiterni C H T xftnpiternamquo die C T y^ d.
qua; voluerunt C T;t;
a'.
comitia H S ;(j </.
ea:dem C cedem
confulem fecerant C lonfule feceram
fuit \ fuerit
fas C x, ^"^ nefas
in X d-
illa H ulla
rogatores, diribitores CV x. iutores
H tot rogatores diri^vatores S roga~
tores dirivatores
non C H S T ;u nonfolumin patriam T d.
ficut cives C T pt;</.
cives H S 'viri
eqnis T equis equius
aurato C T ;^; aureato
in X, d.
Pompeium 4' Pompsio
unquam C T p^;, 4/ quamomnes C S T ;;;
^.
Romanum C H S T ^.
reipublicas C H S T ^ P^pt^lt. R<,
commendarit C commenda-vit
eodemque C eodem
compreflerit C comprejpt
obfecrarit H obfecramt
qui ——putavit C T p^ </.
cum H d.
teneret H tenere
Dddd
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 584/623
VARIiE LECTIONES.p. I.
348 22
29
31
32
34349 »
45
8
II
12
»3'516
2226
2728
293»
32
33
34
35°
etiam H et
intercefTor H S intercejfortim
ut X f^
elaboravit H elahorarit S labora^vit
remunerabor C H S T ^ re?nunera6o
ccmtnuneraboaaio C H S T X ^.
Sextio C Sejlio
anmi % '"«'»
dolore C dolorem
egi 4. ^^<j
ab C X ^« H S ^l/ ^.
nullo modo S non
funt \fuitprsecipua \ pracipue
aliquem C T ;ij,-i}/ aliquod
hominibus C ^, 4' honoribus
erga C 2« ^ ^-
me % </'.
recolenda ^ reddenda
efle Qjlatim ejfe
adilTet C adcjfet x, adijjent
populum Romanum C x, populumque
H S ij/ populumedifta -i/ dida{uperaram C H ^. -^Juperatumclivi C ^ Dizi 4' clivii
repetiturum ^repetiturus
alii relegabantur CT ^d.rempublicam C Ro. populum
defererent C H S T ^g dejereret
reipublica; S rtrnp.
proderent C H S T '^prodent
obligarat x obligaret -i^ obligarent
in C ;ijinde
ego Cy^d^mihi X d.
tacuifie H tacuijfet
p. I.
350 23
2528
29
3»
333
6
7
91
I 2
1416
351
3
912
»3
»4»518
»9
2021
22
1718
1920
21
23
28
2930
31
cum X non 32t
33fervos revocatas C T
;^;d. —
.
municipia C K S T ^ ^. 352 2valtitatis r^ 'v/ifationis 3
omnes C S T ;(/ ^.
vi C X itt "vi 4animus ;^; Arrius . 5
poft me C T ;k ^.
tribunitiique C tribunlciifque 6prsefentes C H T ;c prafentis 7
refervari H T rejtrnjare 'volui 8Nolui C H T ^. X. 4^ J^^lui —communem C cmnsm 9defendifftm C defendijfet (fup. lin ') 1
defendere C H T ;(;, 4' defenderi la
mlui 13
Ac C H % at
fore C «^ex H in
exterminata ^ exterminatione
mihi C T ;(/ ^.
ampliusC H S T ^
'^»
fimul atque C T ^fimulacmecum ;(j d.
abfuerunt C H T ;t; ^ffuermtteQ.15 xJet^Jus
Qui %}/ i^Jwin filii fui/ret x ^*
erit C x, erat
rempublicam C rep.
libertate mea C liheralitate mtadaugebo C ^ (ingebo
mihi C H S f X ^.
debeo C H S T x debeam
rempublicam C rep.
beneficiorum C T beneficicrutn dinii'
norumet C H S T X '^.
et eft C ;(iin ea 'voluptate eji
voluntate 'voluptate
refpublica C rcpublica
extremum C extraneum
Pro X Per
pro P. Popillio C P. Pupilio
non Metellarum filii C T x '^-
fpeftata jam adolefcentia H % Jpec-
tatce jam adolejcaitiee
et lacrymis H lacrymis
et X ^'-
,
renovari C re^vocari
memoriam C Tx
<'^«
ufurpari C ufurpare
idem C H T x eidem
fibi H T \ Jibi idem ^Jit idem
nec C menec C ne
folitudinem C H S T Jolicitudinem
minas Q T ^, inimicitias
mei C d.
fui C mei
confulis C conjulis fuiunquam C nunquamPopillio C Pupilio
Q^C ^iinterfeilis inimicis,denique C T ;t;
</,
reftituti x rejiitui
cum Nam QT x.^'quidem C T x '^-
non eft reftitutus C rejlitutus non
pene C pananulla C nulkm
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 585/623
PRO DOMO SUAAd Pontifice
O R A T I O XXIX.Edit. Olivet, MSS. C H S T % I %{/
p- I. P- I.
353 3 Deorum religiones T d. 355 344 clariiTimi H S carijjimi —5 rempublicam -vj/ reifub. 356 I
—fapienter C x religionibus S religioni- —bus japienter 4
7 in X, ^l/ d. 5— facerdotum T facerdotis 81 1 hodierno die T hodie 12
15 et C ar —17 nobis C xd. H19 fapientiaque ;(^yj//Va//« ^i/^tf^ —21 cur C H j^ qua 1622 deligendis C H S ;>(;
eligendis 18
354 I vituperaflet H ^uitiiperajfint 222 aliquem C H ;>(;,
-v^ aliquando 237 Ac ^ ^/ 28
10 m C ;(; cum1 2 hoc tempore T d. 291 3 abfente C H ^ prafente— arbitrere C H S T ;ii arbitrare .^
14 fuperior C ^jj^ya/mom 30—jam C H S T ;(j, AJ/ ;//«/» 3116 \nT d.
20 auftoritas ;|/ auBores 3223 putabamus ;(j, 4//a/fl««f
28 deleftu;i;
deletu
30 ferro C H S ;;; </.
32 revocatum j,; rewz;<?/«»z 35355 I debuilli y^ debuijiis 357 3
2 rapinam T rapinas 6
4 etiam x^ ^ d. 71 4 tuus H '«j
1 7 vocarent;t;
'vocaret 8
23 de qua agebatur C H S T p^ </. —-— repudiare H repudiarem S repudiaret 924 et T «K/ 102627
28
3031
32
cum j^ ^aOT
ipfi C H S T;,C
«/ ipji
venire C S T ;(; 'venirev.t
vehementer C H S ;>/ </.
iis C his
tuto C tutos
reprehendo y^ reprehendendo
arbitratu C H S T ;^ arbitrio
»3
» +
1517
19
tuto C tutos
(tUd.ego non ——« non pofle S T </.
me H wf/
vicem C x c^dem
duo C p(; duos
pcenas ^, -vj/ peenamconfilio C meo conjilio T me conjtlio
meo C T ^.
noftris C H S T %, 4/ 'vepis
deinde C inde
allata -^ ablata
magis C H S 4' fttajus
abfuerunt C H S ;)j affuerunt
inducendo C H S ;%;indicendo
Quse vis, quae C H ;) , ij/ ms qua S•vijque T jujque
efle C T d.
potuit C T ejje potuit
quam confilia T quoniam conjilia
imperitoruni % imperatorum
renovaturum C j^ renovatttur
illa C X illis
ob annonae T d.putarunt C ;u putavit H putavijtis
(Jed in marg. ab al. m. al, puta"
runt)
gratius -^ gratus
praefenti C H S T y^prajentict
concurfus C concurjum
illuc X. '^^'^
- verus H S vetus
ex H S tf/
etx.exSin T Jin autem
inlliniulator H ^ Jiittiulator
et ut y^, •4' «' ^^
tu H S;t;
^-
unguis C H S unguem y^ unguentum
delatum C H S ^i^ deleSlum
Non eft fatis C H S ;^ inde Jatis TInde
plebeio C x. plehis T plebe i^ pkbi
et C H S T Ai ^.
Dddd 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 586/623
VARIiE LECTIONES.p. I. P- 1.
357 zz Atqui C H S ^^^«? 361 8
25 Hanc C H S ;(i, %!/ /^'«^«r —26 caedem C H S ;>(;, >}/ c^^r; 1026 videritis p^ 'videtis
30 etiam H S ^ ^' 1
33 Sergius T //?^ Sergius —3S8 z curias C S T;),j
patria 13—hujufmodi C T ;(j ejufmodi »5
5 imperitorum C H S T jj peregrino»
rum1722
6 ac H f/^ 2610 pene C H S T ;^ ^. 27II tum H S /a q^mque
15 rei y, d.
18 operis C H S j^; operariis
21 die C ^. ——nec-opinata C % inopinata 3026 meo C OTfa —28 annonam S </. 3'
3» operis C H S ;\i operariis
3334 vocabar T re^vocabar
359 2 mihi C H S ;^ «f 362 2
3 aliquid T aliud 46 meT d. 68 polliceremnr C xpsllicemur _-
10 perfefturum T profedurum 721 quo C H S T X. 4^ Itio^
24 reprehenditur S reprehendatur 926 accederet C H S ;)i, ^j/ accedit et T
accedat et 12
3» efle C H S T x/««/ »5
32 pcenitere C H S T ;^ necejje eji pa-nitere
»922
34 a me QYi^^^d. ~oratio C S ;i^j ratio —360 I fe C T xM —
—~ deferenda %)/ (^eferenium 23
3 ^^^xfi 24ac C H S ^/
5 triumphis H triumpbos
17 jUS;t '^-. 363 4
21 verum ^, 'virum 521 uUi H tilli negotio 622 praefici H praficiendum xprafeci 8
24 non H S non modo T d. 15produxeras C perduxeras x.tradixt-
ras
16
1725 Titiis QVl^I: y^d. '9
34 Proconfule C T ;>(; Proconfuli S pro-
conjoli
20
27361 I 29— tribunatu C tribunato 32
2 idem 4' d. 36+ 2=~ noluit X, fjolmi 5
11
videntur C H S ;)j videretur
etHd.Quis provinciam C T j^, ij/ ^e«/ H
^i S ^/?^contaminatiffimo T d.
opimam C ;^ optimamvi ex j/ f;c ^idedifles C dedijfet x, dedijfem
fallaciffimo C H S T ;>; ^»
pretiumque C pretium
conftitui T conjiare
decreta T decretas
lege Sempronia C H lege Sempronias
S ;;;, il/ leges Sempronias T leges Sem-pronia
decretas C % decreta
rei C H S T ^ reip.
difcrimina )c fubfidia
reprehendemur y^ reprehenderemur
quae tum H /« quas x.f 4' f»'^ '»
illis C H S T ;k;, ^|/ /« illis
navigares y^, 4' navignjfes
inorbeC H S T x^\ orbi
Cn. ——nimium diu T Gn. Pom,
dicam ——auditurus eft S d.
me C H ;<;, •4' modoexcitatus Q\i x,vi excitatus
reipublicje C rempy
mutam C H S T ;u mutatam ac
tu T d.
abalienavit C ^ alienavit
tuus C X ei^vis
rempublicam C reip.
a C H S T ;i;, 4/ ^.
fzepe T d.et T d.
ferri CU d.T fieri
patricida C paricida x patrieidia
fratricida, fororicida x fratricidias,
fororicidia
definant S T d.
perculerunt ^ pertulerunt
confularis C H S T ^.
induftrius C S % illufirius
diremerunt C dirimerint
metueret ^ ^etuerent 4/ r^etuerunt
illum X illutn idem
fcelere exulceratus C ;);y?*/(pr<?/aj.
meum C % mecum
ut X <»*'
inflammare C H S p^ infiart
reipublicse C rep.
hoc H iis (fup. lin.)
ut C H S T x, 4"^.
municipia C municipias
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 587/623
VARIiE LECTIONES.p. 1. P- 1.
364 12 imploravit % C adoravit 366 » 16
'5 es C S T ;. ./ ~16 quam dixeram C ;i(^ qui dixeratn H '7
y?<« dixeram T. rf'. 1]/ ^«aot £«; 18
dixeram
17 perinde S T ;t; proinde »9—quafi;)(j
yaaj 22—de ;i^ /ro —21 pontificis H S pontifces —-— certo C certe 2322 conftituturus C S ^ foyifti uius 24—pontificum T ;^;
/©«///ff/j —23 republica, quam-eum C reip. cujuf- 25
quam H reip.jure qumn eum '$> x.^' —p. ciijufquam meum T rep. cujufque 26metum 27
24 falus ic d 2826 aut opinio C H S i}/ a/ opinio 29
33divinis
^di^uinis dicere P
365 I quid H S T ;)g ^«iji/ 30libris ;)/ liberis 3'— id C ^Z. 32
4 iis C H >^/j
5 quemquam y, quefnque 3313 parricidium Q paricidium 367 6
»5 Quod C i^id 720 fenatorem Q fenatorum %fe natorum 8
—Liberorumne ^ liberorum 1021 AtQAc22 Exheredabil igitur C x exheredita- 12
'vit H S T txheredavit -^ exhere- »3dahit »7
23 quod H quo
—quas C H quia 19—notio H T ;ii natio 22
24 adoptarere C adoptant H T;i;
adop-
taret 23
25 perturbare CHT Xi'^' p^rturbari 2527 ut H S ^. 2828 te C Aj ^. —.
30 in C H S T 4^ ^. ——Pupio C H S T ^]/ Puppio 30
33 facrorum ^ d. 368 I
j66 1 veniftiy^, venijiis S
4 pater T pater ejus iO
7 efTe C H S ;<; ^. —8 filii C H V iile 12
9 quo C H S X 1^"^ 13
.» caufa H ea »5—{oXeai C H S T -^ folet 1610 et C H S T ;t;, ^l'
'*'. —. et C H S T X, + ^. —84 adoptio T adoptatio iS
»5 illamH/V/a
z
venire T invenire
adolefccntulum T adoUfentemmaritum C H S T ;(;, 4' meritumpopuli Romani C equefrem r
equi. r.
et C H X ^.
Cur relinquetur T d,
adoptatur;>(j adoptat
jam H naminterierint C H S ;»/ interierunt
patricius S patrius
tribunum plebis T tri.pl,
non licere ; T d.
petitionem T pnicioncm in
quia H quais H S d,
adoptabitur x adopfahit
populus Romanus brevi tempore Tpo. Ro.
ex 4' IX ea
curiatorum C curatorum
comitiorum C H S T x ^^ comitio"
ruminterrex x interim
curiofus 4^ curioftus
didici H S dici
cum de C T fl'^
caelo effe fervatum .? x Calio effe ne-
gatum :
fententia ^ d.
fententia, adta C faSIa H- S T a^aTu HteetCUSxd.concionem C H T ;t; concioneAppio C X Opinio H Oppio optimo S
Opimioplebis CRS x,-if d,
quod;;j qua
ubi C H T pi ut
per X d.
illigatus C H S;(i
alligatus
evertunt QYiT Xt'^ njertunf
zxd.fi Xi A' d.
Atque T Jtnon H S ;(;, •»}/ d.
me jd, 4* ^^(0
dicerent H S ;i^, 4 dicerem
republica C reip.
tuhfFes Q%x^^ '"^if^funeftum H S T ;^, ^ funefis.
indixiffe x induxifji
eas C H S T ;t.C/«^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 588/623
VARIiE LECTIONES.
368
369
370
I.
1 8 non T ei.
20 jure H mihijure S T %, 4" injure
— lege T in lege
—. Rullus C H S ;ii RuUim21 clarifTimus ;g clarijjimis
—atque ampliflimus T ^.—quo jure C y^ quijure
25 hominibus ^C H S T %, •4' '« ^o»»-
nibus
— irrogari H abrogari (fup. lin.)
33 Qusero •»}/ quare
—quid p^ y«/
34 civitate H ci^vitatis
—ut mea H ;t;, 4* «'^^ S d,
2 hoc j^; ^^c'
— ferre Cferret
14 nifi prodifta C H S ^ pro indiSia
16 prodiftap(j
pro dida
—qua die C quo die H S «/.
1 funt H -fcfint
25 conduftos ;^;, -4/ conduSlos et
26 AtC H S x^^A^—hoc H S T ;)(;, 4 baciis C ^/j
fumptuofi xfufpitiofi
firmato quas y^flrmatoque
At quid C S ;;;, -4 ^/f«i H ^/f«f TAut quid
—et callidus C H S ;t;,i}/ callidus T </.
6 ignis H z^«/
7 ne ;(ja/
—cive 4' f/i^/
10 fpurciorem H T fpurcitiorem
— cui T cum1 nofter T nofra
12 es ;(i,-^ ^.
— ut ;;jqued
14 fcriptore H S profcriptore
16 perdidifti T /•rort'/^///?/
—Neque T 7iec
18 alios H et alios
22 ne C H Spij
^ieque
23 prsedse C H S Tj,j
pradonem
24 numerum S /. ( cum fpatio)—latorem ;(; latromm
25 reperire ;i(^ ^.
27 tu T d.
—forum C S j^; fcortiim H fortitum
(fupra lin.) T forumfcrodis
28 popularis C S T ;i; poputare H popu-lum (fitp. lin )
3Q tuam H S tum \ tuam (cum punSlo
infra notato quod fignijicat a toiien-
dum ejfe)
30322
5
P. I.
370 31 damnabantur ;;; f^ //^2«<»«^^»/ar
— etiam ille C S T % //// H ille
32 Ligur T Ligitur
34 Propertii C Properti
371 I damnationis C S ;;; dominationis
8 tum ^ tamen9 me non 4' ne
1 1 etiam C H S ;<; d.
14 tamenne y^ tamen non
— fuis C S T X tuis
1 5 bonus C H S T ;),j/« ^o»//
—Scaurus C H S;t;
Scauro
—Craflus, confularis H Crajfo confu-
libus
16 obtinuerint H S T ;^, 4' obtinuerit
—ftuprorum omnlum Q Jiuprorum1 8 ne S neque
— reciperer T reciperem—exirem T exirer
22 nufquam C S ;(/ nunquam
28 eaque 4 ^^ f«^29 et idem i|' et diem
31 Tam tuliftiT d.
— tu C ^ /f
32 Cyprius -^ Cyprinus
33 fubjiceretur C fubjicerentur
372"
I dedi C T ^f^/^ H S ;^, 4/ fiV<// /—Sed C H S T 4/ ^.
—eidem C H S T ;iii, 4 idem
—dedifles C H S ;,(;, -4 dedijjet
2 ut C H S T «// x= 4 ut fe—ciftophorum C %, 4 cijiophorium
3 Roma C S "4 Roma4 de C ;,,;
</.
— fcriberes C H S Ti' x^A^fcriberet
8 Cyprio p^ Cj/ro
—Byzantinis H S Byzantiis
10 et H S ^.
1 9 tum C H S ;){ /««;«
20 non H ;)(;, 4 «««»
23 machinabare C ^ imaginabare
— ac removifti T d.
24 tum H iu
25 in C H S T ;t» '4' 's'.
30 bonorum vel ;(/ bonorum
33 manum C manuum— fuos HJocios^
34 pecunias C S ^pecuniam
373 4 viris "^j^m njiris
5 complerent C co?npuIerent H compel-lerent
7 pugnare C H S T ^propugnare—plorare H implorare
I o me H S me equidem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 589/623
VARIiE LECTIONES.p. I.
373 «I
iz
>922
2528
293»
32
34I
2
47
10
12
»3
M16
19
374
21
22
2527
28
2931
33
375 2
3
4
S7
8»318
noflri C H S T pi illi
quid T f iv/
fleptes y^flentem
is C H S ;^ ^.
fum C H S p(; a'.
etiam fi caufii C H S^s^
eamjijameam C H S p/ y«/a
ii T /,t
expetitum p(j expeBatum
nemo C T ;>(;, 4' nemo non
egO C H S ;(; ^.
ullo C ^ illo
fuiflem ;;; d,
nova H novasfcelerique -^ d.
quidem y^ quid
raptaviftis C ra^aviflis
quem ^ qui
vivendum C vivere
videretur C H S T ;)(^njidebatur
eft elapfus ^ lapfus
expromo T extrimo
poftibus T pefiibus
omni T omniumfrudus T d.
tetrarcharum C H S;t;
*/ tetrarcha'
rumfaltatore •]' p/altatore
Bceotiam C H Bcetiam
diripiendam % diripiendum
caementis T amentis
teftis C H S T x;. 4^ ^eais
expleturas C ^expleturos
quibufcum T quibujcam
fed H S ^]/ fed id
in quos S p^;, •>]/ iniquos
ac C H S ;,., ^ d.
videtur *** CHSTx, '*?' 'vide-
retiir (fine ulla lacuna mta)abfueram QWS T x. affueramaltera C alter
fenatum con.ules C H Sp^j fenatus
confules T Jenatus conjuiem
vetabant C H volahant S p^ vocalant
vorabat
focrum ;g focerummodo X ^-
villze H S T ;i(; aul/e
erat prsdse ? y^pradce ciipiditatt
fuiffe X, ^Jf^
nada C H S T ;t '« adumtam Y jamaudaces C audacis
in —- tribunitiis C </.
375 20 ego;,;^.
2 1 vii is H S T ;i, i^ d.
22 maxima ;;;, \V tnagna
24 crat C H S T fl'.
32 d u b i ta rc m ^du bitanjeram— efl"e C H S T p/, 4^ ^.— illi HT X ille
33 auditores C H T x. auditor
376 4 proximus Q proximum
5 iiifi y^ d.
—mihi dux omnibus in rebus '^ modusmoribus
6 fociuspjj,
4' d.
— poifes %]/ pvffet
7 perierit C y^, ^ petierit
— hunc C H T ;(/ hauc
—amandandum QWx mandata?n8 Cato C S d.
— invifus C iwifus Cato
15 Pompeium C H S ;(; Pomptius TPe«/.
16 daturum C S T p(j datttrus
17 filium C H S }^,-^ filius
18 captivum C;t;
captifos
22 Pifo xP"f'^°—manfit H x remanfit
13 quam C H S ;^, •>}/ qtii
25 curiaque ^/ curiamque
— privarit C H S T ;) , 4^ privaret
28 diftrada C H S T ;%; ^///-/V^^—extinfta T difiinaa
30 et cum amiciffimus T d.
3 1 ferendam C d.
32 ceflifle
Cxgefiife— tempeftati C H ;t; tempefiati morem
33 amiciorem C v .V. H S amicitiorem—quam C ;(;qllt
— ac meis C ;^ fl<^^ (/? H S ctSla
34 extitifl^e C H S ;^ expetiffe— ad C H ;;; ^r
— inftituta C H S ;^ infiitutam
pulfum C S ;t;, 4/ pulfampotuifTe ^, ij/ potuifftt— valere C S ;|/ valeri
5 fententiam Q fententia
6 utrumque 4^ utrum
7 ne ;)^ »ff
8 utiliorCH S ;(;, 4/ a'.
—melior T d.— nulla H nuUa efftt
9 hominis H T ;i^ homim\o demovebatur C H S T dimovdaiut14 flammam QT x, ftamma'— vocem furoris x ^j
377 I
2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 590/623
VARIiE LECTIONES.p. I.
377 i620
24
2528
34378 2
56
II
13
iS
16
18
19
zo21
23
24
X2530
33
379 »
4
912
»3
»5
2224
28
30
Eodemque ;;; ca:c!em<iue
eflet ;(/ fjj?
vetabatur C H S videhatur
Atque -ij/ ^/^
par ^ pari
impediri. Frat hoc CH
S ;(^, <]/ im-
pediti erant. Hocrctulifti X retulijiis
alieniffimi a C %, 4' alienijjimam
judicarant C H S T x^ ^ judicarent
retulit C retulerit
Sed C S T x;Sed vero H Sed uere
ut fedTd'.quam %_/«'«
portentofa H pernitio/a (fed in marg.' H "portento/a")
efles et faftis C x /'i^i^ ^/es ^ /aSlis
ejje
Quando T ^iodre
-x^eji re
quando CT x "^''^
opinione C opinionem
etiam C H S ;(/ </.
exulis C H S T ;t:, aJ/ ^-
folebant ^ /oUant
Non modo T d.
jam X d-
tam C d.
qui C H S T il/ quin
efle dicat S d.
populorumque T populorum
et gentium S d.
ac H S T ;(/, 1]/ d.
potuifie rempublicam C potui/fet
re/p.
publicanorum x puhlicortim
obfcurum p(^ob/curis
rempublicam C rep.
plebi y^, 4/ plebei
urbanae C S ;;;, 4' urhani H urhani-
que
majores noftri C H S ;;/, •vj/ mores inde
decreverint H S ;(/ decreverunt
lolum C % modo
quis C qui
de -vj/ «2^
ipfe C H S T X d.
fenfitque Q/entitque
eflTes C H S T X e/fem
falutemque Q. /alutemunus T d.
die C H S T X, 4"^.emenda ;)^ emndandajani
;)c</.
P-
379380
381
I.
322
S8
9II
12
H
18
1920
23
2S26
2931
33
101
13
»4iS16
»7
1920
21
2427
28
303»
fi C H S T ;^ /.
concedis C ;ticoncedas
propter C H S ^,^, ^J/ preter
at fuit QT x,% Afuitme X ^eipopulare H S populare ejl
^xqQT X d.
Scilicet Q¥^S xSedlibertatem QT x impietatem (/ed C
haliet ajieri/cum
aut civitatem x d.
ipfe auftor faftus fit T /enatus auBo •
ritate /a£lum /tt \ /e au£lor /a£lui
fit
\xlQ d.
Curias C H S p,j,-v}/ decuria
juflum H S inju/Jum
non. Quid C S ;,j, >}/ numquid H non
nunquid
poflit H xpf/f^t
fi C H pc d.folo rem C H S xfi ^^^ T /onretn
unquam C nemo T d.
populi T populari
non erant C H S T ;^;, 4' erant
eam C ea
ademptionc H adoptione S adeptiont
aqu£ T d. (cu,m/patio)
ademit iifdem x, ^J/ ademit : i/dem
fed etiam optimi cives H d,
nobifcum H 'vob/cum
operis C H S p^; operibus
Sedulio T Sydulio
in C H S ;i( , i|/ </.
ne H ie non
is ij/ iis
potuit C H xf^'^f
Gadibus C x Gadilius
Interamnas C Inieramnem ^ inter
amnemefle C H S ;t. f d.
Sedulii C H Sidulii %, •vj/ /idulii
velle C X 'vellet
et C H ;,/, ^J/ ei et
dixerint H T dixerunt
pofllt C pojfi
civitatem T d.
tnmQUST x^'legem ——tu hujus T d.
Anagnino nefcio CS ^,-3^
an agni'tione/cio
Menulae y^, 4' ^^ nulla
infcriptionem C H S %/criptiontm
Anagninis Q "jq,-^ an agnitiis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 591/623
VARI.^ LECTIONES.p. 1. P- 1.
381 31 ornatiiTimis -vj/ 0''« '' 383 27 ad H S T jj;, 4/ tam ad
32 Anagnia: C H % Anagni 32 mcmoriam C H S xi^oriam.fve m-— fecerat % ejfecerat moriam
33 Quid C J^«/ 34 etC;;;^^
34 Sedulius C S SUulius Xi\ f^^^^'"^^ 384 I interfeftis C H T ;i(;, i|/ interjedis
382 I cohoneftes H S T;t; honefies 5 redii % <//V«w
-— audloritatem C H S ;^ auiimm —cum C H S T X ^.
2 tametfi C H S tamen Ji — te H S T ;t '^.
4 tamenne C tamenn —confule H S T ;^, 4/ confulari
5 quem % qu<e 6 altero T fl//ro
7 tum C /« —petente C S ^i petenti T d.
8 igni C S T ^J/ ignis 8 AcT Jt
9 Popillio C Popilio 9 idemque colIegifTet T /.
II ferri QUJieriT ferre —rempublicam C r^/).
—poterat T poterant 10 injuriam H incuriam
1 3 quibus;)^
quibujdam 15 fim ^fuerim
14 fcriptum eft;)(j
</. — expulfus C H S xP^^lf^'
15 Quaere S ^aro 16 ut C H S ;t;,i]/ «e
—- e Sex. C H S T
X.^J' ^v — fiT/a^
—jube H T>^^/ _ 1 7 populo Romano 4/ r^/.
17 demiife -^ demijfo 21 iis C his
18 diffimilemque C H S T x^\ ^'Jf- 23 nifl C H S ;;/ /« /^/y
milem 24 LentidiOs T Lentulos— veftri T nojlri 2; Lollios C Lillios T lilis
21 noluit -i}/ <vo\uit — Plaguleios C H S T >j </.
'— eique C aque x ^' 'f"^ '4' ^^ '«'f <^ —- Sergios T Sirgios
23 nunquam C H S T-x,,
-^ non zy multitudinem C H S T ;>; multitU'
25 perfcripta S T ;(;, ^}/ prajcripta dine
27 At C H S T %, ^^ y^<r 31 ille C H 8 T ;,/ ^.
—vide 4/ zWi' 34 ordinum pjorij^/aw
— iniquiffimum H iniquijjimam (fupra 385 I ferre C S xfo^^lin.) 3 venerunt C 'venerant
28 cafum H caufam 4 Hoc 4^ Hac
32 erant C ^, ^»' 6 quo C H S ;^, 4^ quod—ea T ^. —vis T d.
383 I ego C H S T ;;;d. 9 fed ;^/tf^/
4 qui H S T quis 10 quam x ^*
5 et C Ai, ^}/ ^. 14 eo X ^t
8 iis, quae H S his T d. 20 eundemque ;^ eum denique
1 1 ejeftum C x, ele8um —diftitare H diaare
14 CasfoCH ^T xCenfor 2 1 tam C X ''«
—M. H conjularis M. —dico C H S ;g, 4* dicam
15 Ahala C H S T Ai ^- —quam C H S % «oa tam1 6 vim C H S ;i;,
•4' in 22 fororem C H S ;^ mefororem—iracundiamque C irricundiamque H —exiftimo C H S ;t exifimemS Ai» '4' iraciindiam qiia 24 fiviftiC/S/?/
—damnatique T datnnatifque — te C T ;<; ^.
ig modo non ^modo —dicere C d.
20 nam H tam — laboribus exiftimandus x «'~ etfi C x/ 31 oh]e&.ls X oljeais re6us
24 tum C H p; cum 386 2 etiara C H S ;(^, 4/ ^.
26 conftans H S conjianiis 4 verbis C uri>is
—P. Popillius H Popilius Publius •vj/ 9 parentem, ;j; patremPompilius 14 At C T ?;;, 4^ «««^
ToM. V. £ e e e
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 592/623
V A R 1 M LECTIONES.p. I.
386 14 CTimmi -^ (rim»—modo H mihi
16 At C X, 4' ^''^— ullum H /7/W S iJIum
25 afflifto C H S T ;iif/ a^iffo
-— perterritis C ^ pr^ieritts
26 follicita -^ folicitata
28 fl;t;^.
30 folitudlnem C S ;jjy^//«VW/Hm—amantiffimi C amatijjimi
32 remque publicam C H S T rmpuh-licam
33 concidere C H S ^condere T ««-
—unius C H S T ;(; »»fo
—vivis T d.
387 I fi recreari % </.
—modo ^(j wff^o ra»? bonis
10 rempublicam CT r^/.
1 1 profedumT confeSlum
1 7 difturbari C H S;t;
difiurhare
— fortunas fpoliari T d.
18 caufa C H S;t;
^^«j
20 prcetextatos H S T ;>/, ^ pratextos
21 petentes C H S xP^rentes22 ut C /a H S
;t;/«w
•— abfis C /7^/ ^ afjjs
24 poftulat ij/ poftulahat
Z1 rempublicam C rep.
29 caritati C-x^ caritatem
30 rempublicam C H S T </.
—difrumpatur S ;i^ dirutnpatur T dirum-
pitur
•— atque ;(; «/32 confulibus 4' conful
388 4 vcftro X, ««>«
6 confiliis C H S ;t. ^ '^-
S/prsebet C probet
16 duritiem C H T duritiam
20 eodem sedcm extruftam C H S;t;
fc-
//m extruifam T eo defiruiiam
21 unquam ;^; nunquam—Melii C
;?iMalii
22 Ecquid C H S */ ^a/</
23 Melio populus Romanus C xt "^ pO'
pulus R. MaUio24 ^quimelii C JEque mallii H S aquo
meliiX,, A'
aquo Mallii
25 eandem C H S;t;
eam— aedes T eedis
26 Vacci X ^aSli
—pratis Qpatris
— Vacci Qx^\ Vaai
p. 1.
388 28 Manlius C T;t; Mamlius30 lucis C H T ;(; /0«/
34 videar C 'videatur
389 2 vobis T nobis y^ mivis
4 publice \ publica
5 Graccho y^ C. Gracco
7 ejus ;^; cujus
9 ducibus ;(j confulihus
18 indicium C pgyW/f/aw22 deterret T deterreret
23 foluti C H S a fara liherati T ^t-^foluti a curn
— definant H S ;(j, 4' deftnunt
24 poflint H -^ pofjunl
z6 Hunccin' vos C T ;)j ^a»f itiquam in
HJos H S hunc inquam 'vos
— caeremoniarum C H carimoniarum
30 horum C eorum
390 I afpicite T d.
5Quaj
TAn
qua6 te C H S T;i;
4'.
— tanta T tantte
7 muliebribus T vulnerihus
10 quidem H d.
1 2 viderat C H S T ;c»'4' t>ideret
20 quod C ya/f»/ (cum afierifco) \i x^\quem T quis
—jus T </.
21 rogatum H rogatus
—Jus C ;t Lis
2 2 fubjeftos xf^hlatos
23 impetu C H S impetum
24 perculerit H S T j(,pertukrit
29 nifi C ;t;y;
— de ;(; ^/ </^
31 atque C T aut H ac
—arbitrere C S ;j;, 4' arhitrare H 4j'3i -
/rar/
32 sedes Qfedes
33 ipfe C H S ;t» 4^ '«'•
—cum sedium C H S ;^; tum adium1 fua C H S x,^' </.
—efle C d.
—voluiflet H S 'voluit
2 fuo X ^-
7 Civis ;j; Ca;a/
9 illa tempeftate C H S T j^ illam
tempefiatem
—defenderit H S defenderet 4* defendt'
rim
16 ipfa T //^0—captivis C capitis
18 facraC H S i: icfacrce
20 abrjpi C T 4^ arripi
39'
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 593/623
VARI^ LECTIONES.p. 1.
391 21 vt&ns C X mjiris
25 quandoquidem y^ qtioniam quiJem
— ettCUxd.26 t&CB-ST Tcd.
z 7 Tu, cum coUegas x, ftcum colligas
28 negares C x, negaret
3 1 bonitate x benitate eidtm
3 2 audiente ^ audire
33 indemnatum H in dominatus T /«-
damnatum
34 tyrannicis C tyramnicis
392 I forum C d.
3 ea H S hac
5 pellere C T ;(; depellere
6 poteftatem C x poteftate
7 inventa S d.
—diligenter C diligentes
9 Tanagris C S Tanagras1 1 facerdote
Cfacertote
1 2 omnes;t; e»z«/>—fuperiores C ;^;y«^m'om
1 3 tabulas H S tabularum— in fanis T infamibus
14 locis S;ii
</.
— tota e C T ;i(; /« /e/a H S /c/a
16 aedilitate ;(; utilitate
17 a L. Pifone C H S;(i,
rj/ Alpiife— confule H S ««/«Z? /o^—praetorem S d. (cumfpatio)
— renuntiari C T ;(; renuntiare
1 aliquem C H S T ;(j aliquam
zz imaginem C H S T ;(; ^/ imaginem
25 indicium C S xj^dicium
27 recentior C H S T ;)<; reeentior enim30 effe H ^.
34 infpeftantibus C H S T y^ fpeZlan-
tibus
393 2 fuas H S tuas
—\n C U S ^ d.
— comportari juberent C H S T ;;j
comportarent
3 Tu -^ tuum
4 monumentum y^ monumentorum— tuarum manubiarum C tuorum ma-.
nubiorum
difturbaret, everteret C S T ^diftur-bare, evertere
intolerabilem
xiniollerabilis
nunquam C S T p ;;,ij/ unquam
laxe C luxe (fupra lin.) T late
a Q^ Seio C H S;>,;;; atquefevere T ut
ques fint
Cl^ Poflumius C H Veaius S ^Fefteius
P-
393
394
16
»720
1.
21
23
25
26
2931
322
36
9101
12
'314
16
1718
20
2526
33
34395 *
3
1
12
1418
»92022
2425
26
29
31
32
ejus -^ d,
nunquam C ^ itnquam
licitatoribus C H S T ;,; litigalO'
ribus
jeftimabat ;u exiftimahat
ifta ;|/ ita
profpedu C ;ij profpeilum H profpec-
tamcum C xd.periftylum H periftylium
Statonem C H S T ;jj catonem
quo C H S T ;;;quod
Fonteias C Fontoia
tam novam T quam novamvoluntatem T njoluptatem
comprobabitis C improbatis H S ;i{,
4' comprobatis
non C H S ;(^, i|/ /tf «c»
cumC
d.
adhibuifti. Quid i ^ adhihuifti ?^is
in uno C H S ;^ ^.
etiam C et
etfi C x^ ^finondum H ncnfolumfratrem C fratris
videbat H % 'videbit
Verbone T Ergoneputatis, ft T putaiifne
poftem Xi ^" p^ftemconfecrari S confecrare
ct templorum fine ulla S d.
funt C S xfint (et Hfupra hn.J
Dicetis C H S p/ Dicisreperiet C H S T ;t;
reperit
poteft C d.
pontifex H S T ^, "^ d,
poftem X peftem
moleftus C moleftiis
veftra H noftra
teneri ij/ tenere
et C H S T ;i;, 4. ^.
dicere C dicet H S diceret
tibi H S ibi
licebit C liceret
tenuifle xp^ftc" tenuiffe
dedicatione S x dicatione
prifcis C H ^P^^^itii T pradiSiis
reipublicas 4' fefp.
defenderem -4/ defenderet (al. reprC"
hendent)
civitatem C x d.
toties i}/ totius
teterrimo % termino
Ee e e 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 594/623
VARI/E LECTIONES.p. h395 33
34^96 1
1012
»5
18
»92021
24
2529
30
3»
32
i'^7
2
7
8
9
12
»5
16
»7
»921
teneres C H S T p^ /«/<-/•£
noluilTet ;^; 'voluijfet
refpublica C rep.
Date T d.
huic religioni C H S T ;(i<J'i? hac re-
Ugionead injuriam C H S T ;^ tnjuria
minus ^ nimis
ejecerat C H S T p(j,•>}/ rejecerat
Metelle x, Metelli
Servili S % Ser-vilii
confecravit H confer<vavit
nonnullis T nonnuilorum
veterum CiH S y^pernjeterum
exemplis T exemplum
Numquid x Numquamreligioni obligavit C H S T j^ reli-
gicnibus religaniit (fed in T relega-
vit fup. lin.)
donaras C dona H S ;i(j, 4' donas
eft aftum C extraHum -^^ efi ratum
fanguinem C H S ^fanguineextruxit C y(^ extruit
exemplo tuo bona tua C H S ij/ ex-
emplo^ tua bona ^ exemplo tua
bona
omnium C H S p^;, 4' <^.
poflit H S po£et
An T Jnfinullum religiofa T vim non
habet "vel nuUum habet 'vis de-
dicacio
jus C H S ;^;, ^|/ </.
tum C '^ tam
verba C H S ;>/, 4' ^.ad hominum timorem \ ab hominis
timore
voluifti C X. quiclcm voluifii H S T i]/
quid voluijii
Sin T/tibi C H S T ;!i, 4; ^.
pollueris 4' polliceris
impudicitiam C impudentia H S ;,;
impudicitia
libidines H S lihidinis
ipfa C H S T X, 4^ «^.
tefte C H S T X, 4^ ^.
fecifti H S T X, 4^ «ffecifti
tuo C H Sp(;;
ambitu at tu T at tu
(ac Jup. lin.)
religionum H d.
et quid C S d'. H ;;;, 4^ ^uidpoftit Q\i x poffet
(juo T dy
p. 1.
397 21
22
23
242528
32
33
34398 4
7101
13
»516
1718
1920
242930
3334
I
'3
56
8
9»41920
3»
399
3+400 I
2
36
ubi - confecrare T d,
rei H S reip.
veterum y^ veterem
aedes C H S adistum C H S
;t;, 4^ tamtn
ille C H S X, 4"/.periculum x. ^'
deterrere H deterreret
videretur C H S ^» •4' ^' T videa-
tur
admonere H admoneret
afFerrent T afferent
ipfo C H T ipft
agris X aris
noftrum C nojirum difputo
nec de C H S T X «f^
difputo C H S T ^.
cum C X ^^ <»»*
regiis C H S T ;(; rogatis
at X ''«^
fervorum C H S T ^fermonescelebrabatur 4^ celebrabantur
novae juventuti T noua juveniuie
propugnatore ;(//rofar«/ore
inibantur C iniebantur
refpublica C republica
confulum C ^ confilium
plenam H peenamdedicaret H S dicarei
cum homine 4^ «^.
erat x ^^^' ^f
et C et in
porro X '^e^'^
Romani C refp. x *"• /«deleta ^ delata
tu 4^ (um tu
dedicare C H S ^ ^icare
arbitrabatur C H S T 4^ arbitra-
bantur
Tu C Tumediftis H S additis T audaciis
dedicabat C H S T ^ dedicari
vetere C H ;t;, 4^ tterere T d.
novum C H S %, "4/ non novumcui C X f"^ T ^ft
ordines C x ordinis
ades T d.
pra^eatis C H S T ;(;pareatis
cum H iumcecidiffent x, occidiffent
parricidio x periculo
tum H cum
afRnem ^fnetn
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 595/623
VARIiE LECTIONES.p. I. p. L400 7 deleiflum C ;k;
dejeSium 402 4
9 proditum ;(j/ro/?7'«/« 6
10 didiciffe C H S T ;(i, ,1. ^^v//^ 71 caput biiftum C H S T ;^; capitibm 9
tum (m T ciimjtip. lin.) 1 1
12 fl C H S T ;(j ^. 1413 pojnam C H S T
;>(;p.rnamque—mutam C H % mutuatn —
19 ex C H S ;t ^^ '7— iterum;t;
iterumque
22 religionem j^ religione 18
23 vocemque C % voceque 1928 dedicandi C H S ;ij^W/<-^«<// T juii- 24
candum 25
30 accommodaverunt •4' accommoda-ve' 26riiit 22
34 ejus 4- e 3«401 I Licinia C H S ;^; Lucinia T d. 32
2 Flaminino C H S T ;;; Flaminio 334 facro ^ d. 34—non C T yr nonne 403 I
5 cum C cui 66 pontifex maximus -^f pontifice mr.ximo
7 Licinia C H ;^ Lucixia 8
Caii filia, injuffu T cafiijfimafemina
_injujju X C. F. injujfu 10
— videri ;^; 'videri ejje. —10 Recita. Senatus-confultum. HST 16
X ^- 19
13 cenforem )i cenfores 2018 turbo C
-xtiirba 22
19 ofFufis C H S T effufis
21 reipublica Yi d.^l^ ^^\ rei 27— tamen H tanta3322 civis hujufce sedibus, et C H S -^ 404 I
hifice rehus ut
23 ConfervafTet % confiecrajfiet ^ confie- Scrafifes
24 ad dolorem C x d'^^''^''^ 727 AtQ^^S xAc 8— fi H S T fiic 9—neque is C S T x"^ ?"'•' H •4' «« 13
quid —— neque id C H S T ;>;, -4/ «^ ?»^'^ 15
30 poilulant, dedicaffe C Yi")(^pofiulan' 18
da dict^Jfe —32 pontificum ;^, ^ pontificii 24—difturum C jure di8urum 25
402 2 dici y;^ dicere 263 prxcipere C fercipere "—
""" ex Coruncanii C x^ Corruncanis HCorruncani S Coruncani 4' ^ Corrun-
27
(hani •«-«
pontifex p(^ </.
dedicationem C H S T ;;^, 4. </.
et x^''dum C H S T ;(; y,
fidore T vidoreinter C H S T p(;, >]/ et inter
ttT d.
fuiffet C T efi^et
Delatum tum t^ C ^ Delata tumJiint T Delata tamenfiunt
celebratum C x cekbrata
ominibus H S T;t;
omnibus
fana fpoliaffet %/fiw« expoliafifet
fomniis H ?)fiomnis
confecraret C x confiecrafijct
totiufque C T totius
potuit C H S p(;, •v]/ poterat
animos p^ animo
fspe C ;i;yf H S ^.
docere H dicere
cum in C H S T ;); cumobverfabatur C T -v^ obfier-valatur
ignito C H S T ;,^, ^}/ initiy
feque T d.
metu, fi X metus
ullum C H S ;;;, 4/ unumefFari C ajfiari
prffifuifiis xfi"^fi'^re H revera
omne vobis C H S T ;(/ omnes tumarbitrantur C H S T ;;^ arbitraban.'
tur
eft C^.erunt H S ;(;, ^/ erant
Capitoline H CapitoUne 'fiupiter
populus Romanus C "T populi R,me H S T ;(; ^.
repetiflis atque H S recepifiis ac
prajfidetis C S T ;k, ^ prafides efiis
ego S d.
flammam p^;, ^ fiedem
commlfceri C commifierit
fiCd.civium X hominumet eo C H S T de eo xde ipfio eo
et in C H S T X, 4^ in
devotionem C T ;;; devolutionem
conviftam C H p^, 4^ conjundam
non X d-folum C fium de xfio^ttm de
cognofcitis C H p(j cognofiit S <r5g;»
noficis
videor C vidc&
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 596/623
VARIiE LECTIONES.404 31 vldeatis C H S ;ij, >|/ 'videatur
3 3 privatum y^ pri-vatam
405 5 expetendam C H T ;^ extendendam Sextrudendatn
405 5 in utendo CH z utendo
16 intelligitis ;(j /«/?///§•£///
1 7 reftituiftis 4^ rejiituitis
D E
HARUSPICUM RESPONSISIn Senatu
O R A T I O XXX.
406
407
Edlt. Olivet.
1.
I Hefterno T Pojiremo
Z et C et quod
3 reprimendam x reprimendum
4 impudentiam H U impudicitiam T d.
^ impudicam impudicitiam
—caufam H caufas
5 et C H T U pc </.
—- Syro C 5/V(7
6 etiam C et
— infpeftantibus ^^/peiiantibus8 judicii H x» "^ judici
II fe;(jy?
1 4 et x» ^ '^*
1 7 refpexit T infpexit
—acCHSTU;t«''19 egO;(ii/.
20 haud S y^ aut
1 a graviffimo i^/ z«ya«<f7/^/H0
2 fi etiam C H S U x> ^ fij^^ft T f//?
6 emifit C H T U amifit
7 prope ij/ ^.
—- digreflum C perdigrejfum \ progref-
fum
9 poftularet U -^ pofiulajfet
II me C <«'.
12 rempublicam C H S T U ;>; rmmeam
13 ad C A
MSS. C H S T U % I Nf.
p-
407
1.
15
16
21
232526
29408 8
II
12
»5
1921
22
2326
2728
29
deinde H ^^.
prodiderunt C U perdiderunt H </.
padionis C H S T U;»;
faaionis
una ;(/ (/.
eam C H ^. S U mea T meamcum T tamenhis C iis
meus ———quantum C H S T ;(j </.
vefter C H 'videtur
ex incefto Q Yi x^t inceflo
etiam H S ;(j ^. U eciam
ejus Cfuus H S U y^meus
Quid enim hunc T <»'.
hunc C hanc (fup. lin.J
glande C Glatiiatorem (cum aflerifco)
fi ^ ^/.
fefe C H S T U fe
Accedit T Accedat
eft C f/
exitiumque C H excidiumque
labefaftatam T U lahefadameventu H U adventu
ille C d.
totam, qui C totamque
templa % ten,plum
vincere C lenire H U ;iivinci S d.T^
ne inimici
—vincire C H S T U ;;ivincere
30 ac de H ac
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 597/623
VARIi^ LECTIONES.
4081.
32
409 2
4
5
8
9
II
12
»516
410
»718
»92022
^327
30
33
342
3
48
10II
»5
»92326
28
34
411 3
45
fufceplt C H fu/ceperit
refiftam H refijlamque
Ilanti tacens Qfancitatens (cum ajlt'
rifco)
judicii -^ ju^ici
conticuit H S T U % conticui
fe effe C H ,|. # S T U X -^.
intenderit H intorfit S T U ;>{ /«-
torferit
Atqui C H S T U Jtque
adCH «Patres Clodius y^ d.
Clodius C H -P. C/o^;«; U C. C/c-
dius
P. T ^.
Clodius T </.
fi ——ridiculum ^ d.
etiam ^ f^
confixumx,,
>}/ confxumfereligionibus C T legionibus
imprudentis C impudentis
flagitio Q flagio
conqueratur x queratur
fororum H y^fucrum
id Cd.haud 4' <?«/
an x(l-datam % datvmde C H ;t ^a:
ac de C H al/ ^, \' ac
prope jam ^propriamprffimoneri C H S T U ;t;
promoveri
religionique C H religio7iibufque
veftrae ;^; nofraPatres confcripti judiciis x
'vitiis
referretis C T referetis
Sex. T P.
jufllt C dixit
interdiceretur C inierdiceret p^ tnttT'
cideretur
noftris C T wfrisfemper C per H idem per U item per
^ idem ptc. •\> idem p
populo Romano C H U populum R.
pontifex H pontifices
Lucullus C Luculus
M'. Glabrio C H T U ;t GlabrioP. Galba C L. GdbaQ^ Scipio C H S T U X Scipio
—M. Lepidus U ac Lepidus
6 M. Craflus T ^ Crajfus
8 A\hino\ iXiVL% ^^AlbiAovianus
p. ].
411 9 difta C eam H ea
13 qua: C a'.
ne C H U neque
14 tani ;>; tamen
15 facinoris C H facinerum16 iidem v inde
»7 expiatio C H S T U explanatio xexplanatione—vel H «e (fup. lin.) S ^ d.
18 rede fieri C H S;t; referri
26 iidem C H S T U ,J, /Vm29 hoc U ^ujus
30 juris H T U pcj"^ipfis C ^/j—judicatus Cjudicatum
4» 2 3 facra C H ^.
4 hi C ii
aliud C rt/»/^r
7mancipi S T mancipii
8 sque HT ^d.—privato;t;
privatam—jure atque C Wm^ac H T ;)^ Wfs»y«tff»*
9 jure CH^ eje
1 1 fenatus-confultis H -^ fenati con-
fultis
12 eft Cfit
/ >3 iifdem C H quidem hi/dem
14 curarent C H curaret
1 6 fedibus T adibus
>9 CT d.
23 fenatus C fententia (fup, lin.)— confulta C confultum
—quot conftituta x ^*27 rempublicam x, ^^P'—villa H 0)1110 (Jed 11 pun^is fubno-
tantur ac fi via/t legendum)
28 etiam -^, v/ d.
29 ipfe C ipfi
4'3 4 Quanquam admoneri % d.
pro communi falute C H S T UX d.
-— perlundum y^funSium
5 eiferret C hac afferret H hac efferret
T hocferet U x kec ferret-— refutandis x reputandis
8 cum H tumli igitur refponderem C ergo refponde-
ram12 me )(, d.
»3 TacuiflTem C H T U ;;; «« tacuiffem
H vir ——fine ^ </•
»5 conira H U </,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 598/623
V ARl M LECTIONES.p. I.
413 16
22
232430
31
34414 I
3
s10
132023
2526
2729
34
415 I
2
8
12
»5
»92021
2324
2527
28
29
p. I.
non modo C H il' »«« »««^« »<'» 415 29refpondet C refponderet \ refpondere
quidquid C quicquam —vehementer C H T % <^. 30commotum C H S T U y^ pertno- 34
tumfunt C fum 416 4delefter C dekaor 7ftatas follemnefque y^fiatuas folemp-
nifque 8
pontiiicatu Q pontificatus 12
praediftiones H S T U;t;
pr<edica- Htiones —
illa H S T U Ai ^. 15pofl Syllani C T pofi Sillani U d.
Cinnanique C Cillanique U Cunna- —nique
vobis X »ohis 16
et dixifle T dixiffe —
.
ordinem U ordine 17
neceffitudinem W 'vicifjituiinem 18Quam C H ^tmtum x ^anquam —fuperavimus T fuperamus —Quod H ^ndLatinienfi C H Latinenft S U % i«- ^9
tienftT Laterenfi 20datam ^ traditam ;:i
nos X d. —quidam C quidem 24hoc X ^^'^ —qux" ob H S T U o^ qua 27delidla U deleRa
quaero •4' quem 28minus •4' -.n^vitis 29facerdotii ^facerdoti
praecentio C H ;^, i|/ pratenfio 33immifla p^ d. ~igitur C H ergo —avia T avia vel avo 417 I
Megalefia C Megabefia
immiffa y^ d. —fuit C d. —quondam ^ quodam 2
imperium C H imperii 4ludiorum C H S T U ;t ludentium 6fenatum populumque Romanum H 8
fenatui populoque R, —confeffu y, confenfu -—An C H ;e ^ut 1
ludius
T xludus
»4aut lorum T fillorum V fi lorum 15omifit C cmmifit H admjfit S emifit »7
4* amifit
fimpulo CKS x^ »utu T U j?rnuto
aberravit T oberravtteaque y^ eque
fefti Cfefiis H profefiis S U ;(;pro-
fefii T perfeai
inquam C nunquamigitur C ergo
populo Romano -ij/ popuU Ro,
patefecit C patefacit
conceflum C confenfum
quo H T U xj"^^quis liber C quilibet ^ qtii liher
fpeftandi C ajpedandi T confpei-
tandi
afFerebantur H efferebantur ( fup.
/in.J
nulla C il/a
conffcffumque p(^ confenfufque
Ita C d.
confederit C confederetuni C H S T U ;iC ^.
verbo quidem C H x, ««0 quidem
'verlio
appetita x. oppeiitu
declaretur C H dec/araretur
hoc H X hacasdile C H ;^; adiles
verfareminique C <verfaremini
fignificatis Xy -^ fignificafiis
permifTu 4' permifp
liberatum C ^ iiberatus
confelTus C confeffus
apum ;;^ apinmludis C H repente ludis
Atque C H Jtapum ;^; apiumex C et ex
_Q]iod C H T ^idigitur C ergo
disjunfto x> 4" dijunSlo
monflro T monfiroque
ipfum C d.
pertimefcemus C H T pertimefcimus
Athenionis C Athemonis
cavea \ cauta
tu 1]/ tumalteram 4^ altera
Ne -^ Necigitur
C ergoab C H T U ;t '^-
is H ipfe
oopuli Roxnani H T afopulo R,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 599/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
417 20
26
28
3»
32
343
4418
419
8
9II
»3
172022
2728
30
32
3
58
9»516i8
19
20
21
2527
mirifice C H S T U ;(;, 4/ viirijica
imitata C mutuata U mutata
igitur C ^rg-o
admiror ^ amiror
Peflinuntem C PeJJimuntemcujus folebant C H S T U
X ^-
omina H S •>}/ omnia
Syri C H U %, \ fecuri
duxerunt C dixerunt H dilexerunt
Peflinunte C PeJ/imunte
perfolverent T per/olverunt xP^^f"^'veret
tamen x. ^-
clariflimorum C d.
8ed X. Si
nos HJuspecunia ^ ^-
fyngrapham H S^fyn^aphum (fei
in Wfup, lin.)
credidifti H tradidifli (in marg.)nummum ^ ^-
Peflinuntem C PeJJimuntem
finit C H Xiffvit
redeam C H •>}/ redeamus
Ac C Atliberata x Hhera eji
Seio C H % Syro
et C H T ;t d.
tabulis C T ;)(; tabulas
cenforum C H p(j cenfores
vos C H U >}/ »0/
ad rne C d.
privato C privatejudicatam H T U ;(/, -^ judicalum
fterilitate xjierilitatem -^ Jierilitates
etiamne ea negligemus C d.
cum C H S T U a; ^.
in Coeliculo C H incendiculo
etiam C d.
gentilia H 4* gentilitia
loco T d.
anniverfaria C H U anniverfarii S
Xi ^ anniverfari T animadwT'fari
faditarint C T faBitaruntconquirimus C H T U p^
qtiid pri-
mumdefiderent C fi deftderent H/ defide'
rant T U ;j;4" defiderant
quid C d.
Ecqua C H ST U Et quaQua lege fcripferas H d.
quam x fToM. V.
p. 1.
419 2728
29
3032
420 I
2
5
91
12
>4
'5
»720
2425
30
31
33421 3
8
101
12
14
j8
'9
20
illa C illam
quod H S T U x; ?««
liupraras p(;y?«/ir^WJ
ereptumjj^ ceptum
mS\J d.
imperatoris C T patris
collocaras x collecatas
tua X ^-
Oratores —- interfedos S d.
qus X d,
vallatum S U wlatum T bellaium
omnes H omnibus x omnis
tribunus C H S T U ;»;iribunos
nunc C H d.
Hermacho Chio C Hermachoro x>
Hermachoichio
ecquid QH et qui % et quis
wxwxm X 'vinum
Hermachi -i/ Hermarchi
certo C H S T U % certe
nunc C d.
tibi X fniln
Platorem C T ;^ Platonem
Oreftide C Ecreftide T Orifiiie
libera ^ Hbera efi
fe X, \fapeincideret S T U % inciderit
necem C pemitiem
fequatur C fequitur (et Hfup. Un.)
et jusjurandum C jufquejurandum Tnofiis jufque jurandum % juijuran-
dumfic ftatuo C H / flatuto tuo x A
fiatutoin perjurii poenam (in perjurium im-
pune p(; in perjurium itnprime
fubjunfta Cfuhjedadicitur C dicit
fint C ST;t;/««/'
vetuftum H S T % feius
huic urbi C H S T x hujus urbis
.
quo x 1^^^
intrare Cjurareante H S p(j «//? T mihi vel nift
P. T quod
Clodium H S T pi;Chdius
omni C omn.umhorruit C abhorruit
ignoverit C ignoraverit
tibi X '^-
ignotum C H ^ ignotum
putas T putes
emiferunt C omiferint H S U ;t tttii*
Jhunt T obmferunt
Ffff
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 600/623
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. L421 21 fuO y, d. 423 28
22 ut opinio - eft ^ d.
23 te C H T ;c, 4. d. —'— quifquam C qiiis H d.
24 illud C H T U;k;
id 30— fcire plus, quani T d. 31
— poflct C pojfc 3225 conniveiites p(^ conniventis 34iL^ hos H tJ/ ''^ 424 7— flagrantes C H xfl^^g^^^^^^ii 927 attendcris C H U ;(; attendes T «/- 10
tendis 1328 re C ^.
30 prope C H ;^ quippe ——confitentem C H quippe conftentem
S T U prope
3 1 dolori C deleri
33 ac\2 xA at 14422 2 furore Q. fuore 16
4 furentes )cf^>''»t" 17
6 funt ;!i/"«/ —7 fomnium C y^/enjium H /enum —8 concionibus Xy A^concionis 18
9 ardentes;)(j ardentis »9
1 3 folas;)(;
d.
—harufpices iidem T d.—commifla C omina H U %, ^f/ omijfa
21 a immortalibusx, d.—jam T U ^. _-
—Monent T monet 20
23 diminuti C S dvvinitus .»
24 provinciae C H U %/^f»«/W26 igitur C S trgo 2231 adverfis C et adverjis 26—cadere C H S T U ;^i
hmiKes cedere
-ij/ homines cadere ——videatur x. 'videantur 27
33 ^Z^- 28
423 4 L. C//. 29— Saturninus S Saturnius 305 et
;tj«'. 32
12 ea C rf'. 33— tamen C H S tum
» 3 ego %, 4/ ^. 3415 obruant C anjertant 425 I
— a U X, 4"2'- 2
—confefta C H S T U ^ '^/^' con/eila 7I 7 quoriim ^t^, %]/ horum 918 eft C f/ /«
'
10
29perpeflus C
HperpeJ/use/i 1
—etiam C d. •—
21 fatiavit C/atiarunt >3—L. C T U ^.
2^ ne C ut
quseftum illum C H T U % quaftu'
ram iliam
foecundum C H /acundamcampeftrem Q li ^(^ ea tempeftate in
clemens C H demens
maftaret C H maiiavit
reipublics C re/p.
pudicitiam C H fudicitiamque
iftaque T itaque
magnitudo ^ magnitudine
quod X f«^Sulpicium C Sulpicius
profeiSlum H d.
Caioque Julio C C. Tu/cio H Caioque
Tufcio S C. que Tu/cio T Gayoque
Lucio U Gaioque tucio ^ C, q,
tutio
petenti H potenti
his omnibus ;(j hominthus
cuiquam C S unquam
merendi C H T U merentigravis C H S gravius
virili C H U ;unjiri
a crocota, a mitra Q S a cicronia
amicia H a croma a mitra T ancronia
amithra ^, ^ chroma a mitria -^f acroma a Cicronia a Micia, a mi-
tra
muliebribus QT x, mulieribut
pfaltrio Q /alirio
a flagitio, a ftupro C aftrupro H S «ftupro y^flagitiOy a ftupro
erat x, -^ /uerat
admonemur H commonemur % amone-
remur
ex C d. (cum/patio)tribuno C trihunus
Quod U ^idexcluferat T conclu/erat
diflidium C H S di/cidium
eftx^.qui x i^i^laudarat C T laudaret
mQS) et in
et X. •4' d.
pcenitere C pceniteret
tt X, etiam
videretis C 'videret
crefcebat C cre/cebant
nos
H T U ;(j,4/ d.
defendi C defenfi
flagitantes x.fi^gitantif
folam C </.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 601/623
VARI^ LECTIONES.p. I.
425 16 eas habet C H ^; eaf^cit
17 ac X f'»
—ut fe modo his C H S U;t;
«/ Tnon
18 ItaT \J x^-— laudatiorem C ^^ \> lauJationem
20 quid miror T U % ^.—quid C quod
— aliud ? illos C H a/ illos
21 quemquam T d.
22 fspe C H T U ;k;/.
23 quod C H U ;),;, -4/^?
26 tamen 1]/ //?«
27 furentes C H S U %/«r(?«//;
—violentos C S 'viokntis U volaticos «j
'violati eos—impetus C H confulis impetus
30 republica H rm^.
33 arbitrabatur C H S T U ;(; arbitra-bamur
426
34
I
8
910II
16
1718
2427
3»
34427 »
4S
910
»4
16
1718
>9
exercitum ;(j exercitu
C. X ^.
eum ;)(^ ^.
fallaciflime C S </.
venditare C 'vendicare
in quibus ^j/ quibus
Csfare H Ca/avitio C Hjurequidam C qaidem
illius C H U ;,iilli
Tum ^, ^|/ ywafclaufa ^ caufa
qui omnes p^ y«/a «««/j
miferum C H S T U ^i^; tniferimum
diceret x duceret
mihi X d.
mea ;>; </.
igitur C S ergo
etiam Q y^^^ et
reipublicae C H S T ;i^ ^.
refliterunt C rejiituerunt
caufam H U % meam caufamfinu C H T U ;)^, ^fenatuquidam C quidem
ficC;./hoc ^, »]/ ^'«^
quidem C H T U ;j;, ij/ «'.
quod fentio U quid fencio
cum ;^;, -v^ '«^ illum
efFerebatx,-- ^ efferre
tandem x, '«^
C. Glaucia x Gaius Glaucice 4' GraiusClaucia
p. 1.
427 22
24
2728
30
32
33428 I
6
7
1418
»92021
23243032
33429 »
36
8
912
H«5
'721
23
27
2930
quam in C H S quamefle C effet
civibus >}/ otnnihus
unum y^ 'virum
hujus C H ejus
gloria C H S T U ;^ </.
quid H U % f«/jhoc X, ^^ePompeio H Pompeius
illi C H //// certe
ejus^(^ eam
Cn. C T U ;^ ^.
connivebant C continebant H conti-
nebantur x contuebantur
effrenatos C renatos
profequebantur C Yl perfequebantur
irrepat C H T U %, 4' increpat
alias T d.
difcordiis C H S ;t; difcordiaO T d.
clariflimi ^ carijjimi
profpiciendum C perfpiciendum
id eft X ^-
unius T hujus
recidat H S p^; deci^at T recidat re-'
cidat
Ad—daceremur C d.
ullus X «^^'«f
et potentes xpotentis
tum X 'Tamen
odium p(j d,
id%^.diflident x eijjident
expeftant x expeiient
haec H S T U ;>; d.
illifa X i^^^*^
iidem T \J x ^i^^ft
refpublica H x populus
occultiora H exculptiora
jurifdiftionem QjurifdiSiionis
venire -^ evenire
temeritatis C civitatis
etiam QH et
coitione H x eontione
veftras C ;t> 4' nojiras
in eum C meumunus -^ d.
funt Q fntnon ut ——Repulfi x ^-
gladiatoria parantes -i^ gladiaiorias
parentes
hi C //
prasdicunt H \J pree icant
Ffff 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 602/623
Y A R 1 JE LECTIONES.p. I.
429 32 profpexit C S xfer//>exit
34 tamen C ^,
/130 I hcminem 4- homhium6 et C H S ^.
9 ignes C H ignis
— follemnes T XJ/olia
10 abditos T U abditas (/ed iti U " ab-ditos'* /up. lin.J
—penetraies U penetrabiles (/up. lin.)
14 vi, ferro T U in/erro
15 prarfidiis ;(j/mVa///
16 judicaveratis Qjudicantis Hjudica/Iis
X,, -^ judicaretis—- everfo C ever/os
17 fenatus C H U ^/enalu
2^ yiCTU ^d.—domum U d.
26 Quid, quas C H S U %, 4/ quaque
29 ea H et—i&^d.34 volutatus H S % (f/? 'volutatus
43 1 2 poffet C H ;^, ^ pojl:
—quantas;t;
quantus
—Byzantiorum Brogitarorumque TBizanticorum Hermachochiorum-
que U Bitantigorum brogitatorum-
que
4 Gelliis C S X, ^' Gf///V
—Clodiis, Titiis C U Clcsliis Titiis Tciocliijiicis
5 mandentem H madentem T ;g, 4'
mandantem6 quod C quidem
8 labefafta i}/ labe/a&ata
— inquam C H S 4' unquam— innixa C H S T U x» 4' «'•*'^
p. I.
431 10 et C ut
II negligentiam j(^«^_g /!^^«//«
14 defcripta C H S di/iriiia (/ed H in
tnarg. " de/cripta'''
15 expeditus C S ^.
17 requiretis H r^ya/r///V
I 8 qualifcunque eft C d,
20 fimus y^/umus
22 trudamur C dif/ra^/awwr
24 orationem ^ d.
25 partes xpartis26 honoribus -^ ^.
29 mea ^ ^^^ \ d.
30 quidem C idem
—omnes p^ o/«»;.f
33 ^'Ajf34 omnium C H S hominum
41 2 2 faepe;tj
a'.
—videtis x^ 4' mideretis
—delapfus C H S ^/a/i/w T U j^,
^lap/us
—e C H S ./^
4 quem C que
6 fadus H ;(j, \>/a£lum
8 futura C H S T U ;t» ^ ^.—profpicimus C H S per/picimus T ^pro/piciamus
—impendentia %, 4^ impudentia
10 aer C H S T U agri xy 4^ igituy
agri_
I I contremifcunt C T contreme/cujit
1 obfecratio H 4 ob/ecrationes
14 faciles •\' /acile
— nobis C H ;ii, 4^ w^/j
15 inter C 4^ ^"«'f?'^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 603/623
PRO CN. PLANCIOO R A T I O XXXI.
Edit.Olivet.
MSS. C HS Ts^,
9, % i,3vp
p. 1.
433 >
2
lO12
»3
i6
»720
21
22
23
26
434 I
3
45
68
9II
12
Cn. •4' C«. Pompeii
mea x 3 ^^
cuftodienda ;(j i conjiitiienda
honori x 3 honore
fautores Q, fauturos
videbam r 'uidebat
partim tf d.
fautores;;; \ fauturos
in judicio IrL r d.
quae;(; 3 yam
dolebam C debebamhujus », ;t; 3 ^'^^
ipfam » //.
quod;t; 3 f <*'«
vefter » mdefuret recreat r '''.
cara non y^ 3 »<;« fffra
fummum k, r, ;(j i, ^ fuumobftriftus », ;k; 3 aJiriSius
beneficii H beneficiorum
ne C nec modoet dignitatis et C H S »,«-,;(; i ij/
f/ diligentijjimum T ^^ ^ et dignijji'
mumquam
;^; 3 ^«^»1
vobis » «o^/V
rationeC
re
fumo tantum j^ i fummo tantum x JJummo unde
fidem ;jj ifdem, patientiam
de r '5^.
a bonis C ab omnibus
expetenda C «, ;;; 3 expeiianda
cuftodita H conjecuta
Equidem -v]/ Et quidem
hac zZ^-fufcipio ^ ifufpicio
etiam Q et ^\ d.
pro x^dere 4' d,
id C >&?V
ab r a^fejundum C -^/ di£2um S alienum T
non me id T ne me -^ non idconturbet H ^ conturbat
ne, quia C ;^ 3 ne<iue 7 ^uia
p. I.
434 '3 illi « d'.
»5 dicerent J' dicatit
16 ipfo ;^ 3 «^.
18 quid C d.
»9 et tum C H r, X I, 3 ^ cetum h tf-
cim.» cnm C -^ tum— refpondeio s rtfpondert—ne r »2^
21 videatur y;, 1 wVf^r23 defenfionis ratio r defenfo
25 eflet C ^.
noftro y i/^ro
27 jam C ^.
29 modoCHSTif, r, Aii, 3 ^l/«^.
moleftiflimum ^/ modefifftmum
30 quod p^ 3 ^»^«j
33 Quaerit x 3 ^ariturenim C </.— Laterenfis T Lateranenfii
435 2 recipienda 4' refpicienda
3 Sin ij/ .9/
4 oratio r r«//o
id H<^,
5 Laterenfem C L.atarenfem
6 ofFendenda ;^ 3 offerenda
7deferenda
», % 3 deftderanda t dicenda•v]/ deferenda
8 ccecum H « /^ca»— ferrip,; 3 _/5>r/
9 ullo r illo
10 difcedam r difcendam
12 tu non C T /« H S /a»^ » /a inanem
r /a /«<3«f ;|/ I tune inanem -vj/ /ame inantm—populum n populum Rom.
13 vero •4' non
eft C^.16 paritur C partitur », rpatitur— teCre18 favet ;v; ^faciet
1 9 potes C ^^. H S T », r, •4' />c/£,^—quod » quid ^ 3 ^«z«
21 tantum a autem
22 qui et H T ;k; 3 y»/—dignos H indignos
23 a popuJo « appello
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 604/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
435 27
2828
29
303'
32
33
34436 3
46
8
910II
12
»4
'5
16
17
»92122
23
24
2628
etiam » </.
ferendum C referendum
Tum r 7"//««»
gerebat pg 3 ferelat
erant ^ 3 (/7^«/
poftulatur p(; 3 enim pojiulatusexilio H ^ auxilio
Itaque a Ita
nolui QWX 'volui r d.
tantum », <]/ tamenabfuturam Q y, "i
^Juturumminima » «/»2/«
ut ;i; 3 d.
objurgem C x ^ ohjurgere H », '<|^
ohjurgare
quod % 3 4' ?«<?«»
iniquum ;>; i /» inimicum
eam » </. r ^a
quod >}/ y««/»
tandem » tamett
graves » d.
judicaviflent Cjuduarent
quam » quanquamtu 4" '^
a Crf'.
cedit T^ «^/V populus
facU ^favetaut % 3 «?
nonnunquam ;)(j nonunquam
etiam T i/.
diligentia p^ 3 diligentia : Kff« oppor-
tunitas
femperque ^;^ i femper
duxerunt C H T », r, x "» 3 ^dixerunt
Quare accufa s » ^.
accufas C accufa r caufam accufas
ipfoC H ST », «-, ;(j 1, 3 4/ ^.
es ;c 3 ^/
efle H d.
eos H 4 f^y^*^
ferant ^feruntdebeant r debent x 3 habeant
confiderare T ;)^ 3 deliberare
cuique » /i^i
deberi x. ^ '^-
Sin C Sed
mavis efle Ctnajus eji
refcindendumreftituendum
ferendum 4/ refertndum
tulerunt r »0» tuUrunt
p. 1.
436 29
30
3»32
34
437 «
3
456
7
10
1
12
16
17
magis ef n, r, xZ A'
C rejiinguendum x 3
2021
22
2324
27
28
29
303»
32
hsc C H S T a, r, 4 a'.
prsecipueqne <r pracipueet omnium tempeftate populiT d.
domini y^ 1 domi
vel dare C darecuique C cujufque
jadlemur \' jaBamurpartas » paratas
R a d.
magni r magnos
expetamus CH a, r, )i \ expeSia-
musVenio difputem » d.
nunc CHSTr, ;i(^i, 3 \' jamcongrediatur C T congrediar
una 4 'oi'va
Plancium x 3 Plfticius
efletis n cateris
a. it d.
me ^ \ me nonvero a d.
ille H d.
rogari », r, ;ii i, 3 •«l/
rs^flr/ vohiffe
fibiCH S T K, r, Ai I, 3 4^.fupplicari », r, pc i, 3 -i^ placuifje
Seium \ fecumC.%3^Seranum C S T », 5-, % i, 3 •v}/ iSV-
renum H Seremniumnon C H S T <«'.
enim » ^»/»? ^awoet animi H ««/«r/
fed Cfed et
C. Manlium C ij/ C«. Manilium
T ;){
l C«. MauliumDefiderarunt C Defderantet quo is quaquo H r, a; >> 3> ^ '^*
plus C H », 4 populus
intererat 4 intereat
aberas » aberat
fitientem C fetiente
tribunatum;^; 3 /r/^«/ 4' tribunatum
iis, quae C /6//, ^«0
fi % ^fedquod C quidem
inquam C nunquamrefpublica C 4 reip,
fervaras x * refervasutilitati C r, x utilitatis
quicunque H quinque
aut H at
mea C in mea
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 605/623
V A K l JE LECTIONES.p 1.
438 I
10
1
»4
17
20
21
24
2526
2729
30
3»
32
33439 '
3
confequare C confequar
paulo H T »1 r> x; '»3 ^ pauUoante
eft ;<: I d.
mea C ^«^a «^aLaterenfis T Lateremnjls
Quare vidlus » d.
erit is y^ is eji
praeteriri ^ i prateriti
jam C ^.
populo C jam populo H a, r, x^» 3a populo
diribitio » direBio s"> % l j 3 4" ''''-
reptio
- magiftratuum T magijlratus
expedletur QfpeSietur
fimul C fimiliter
qui 4' quid
ut » f/
quid n, y^i d.
Hic » ^.
ille H is ,
efle 4 '^'
loco jf a'.
extinftre C extinSiaque
populi -^ 3 populis
hoc perfepe 4' ^^^ f^p^accidec C accidit
iiX\fineffervefcunt
;)^ j efrenefcunt
ut j- ^^
in C T «, ;,. 3 ^.
tanto r toto
contentionemx
3 condicionem
revocare T jj 1, 3, 4 •vocare
Laterenfis T Lateretienfis
tabella C tabula
eam », j^ 3 ^.
autem C «/
perquam »> a; 3.
quem^quum y^ 3 equus
Sic -^y?
judici;(j ijudicii
ifte C //^/i
vel denique H ut denique
mihi y(^ 1 «;>6//
deberem j- debere
Nam r> % 3 4 A^«wLaterenfis T Laterenenfis
patuerit y^ 3 patuii
hominibus ortis C hominibus At (fup.
//«. "^;c";HST», r, AJi^S^-hominibui
•4/ et quam r /^r
p. 1.
439 3 hoc ;(j 3 hac
4 veftrum Q x Z "vsjlram
6 aliquando C H S T ts, ^, -^ 1,34 d.
—Romani ^ ' racioni
7 Romanorum x. 3 terrarum ^ Romani8 tamen » tantum
9 irafcare C T irafcere
abfuit;t; 3 «^;<//—Equidem H £/ quidem
iO fit C/fl/—jador in ^ ijanatorum—eftH 4.
1 ego is d.
12 in » </.
13 Pedio X 3 Z' '//'»
H dimovit k domuit
>5 X^Xld.16 tamen H d.
17 vincitur C 'vicitur
18 \\\c C hac
'9 alias r aliis
in C T », % 3 etiam in
vincebar C 'vincebat
20 hasc T d.
— fuffragata T », ;^ 3 fuffragia
21 utraque » uirum r tuaque
22 Num C H r, AJ » "^ ^<'.«
dubitas H dulites
_ omnes n eos
25 noftra C T vefira
26 Etenim r Etenim et
-— et ad H f/
29Juventia , quot e C in 'vegintina toi
e H in 'ventitia quot et Jf , r, x * 4Jnvenitia tot
31 Atinati C Arpinati
32 intereffe ^(^ \ interefi
jus ;)(;I 4 ^^-f
— petendi • (^ 1 attendi
33 Atinates y^ 3 Attinatos
34 facile poffum H et facere poffunt x i
facile poffunt
440 2 viderunt;j; 3 viderent
ille » </.
3 illam H S r */• » ///<»
4 lastati % 3 deledati
S refertum « interfeBum
—municipium C municipum-- nam
p^; 3 »«»;
6 certo H T;(i 3 certe
> hofpitum n, X l . 4' hofpitium
8 Habemus C Haberemus r habeamtts
«- noIUa » a/f/fra
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 606/623
VARIi^ LECTIONES.p. 1. p. 1.
440 10 Num C nunc 441 10—quando H S t,% aliquando 1
II illo 4' illum
12 Coruncanio C H S Coruncano ——municipe fuo r d. 12
—num ;;i 3d. —
—Fulviis », r, % 1, 3 Fabiis
14 nolis;t; 3 nobis —
— etiam a, ^,x^ '^' —1 5 aliquid certe C H S T », r, x 3 ^' 13
—habuit K habuerit H16 hominibus C omnibus —18 Deinde » Z)mf«f 16
ig Atinatibus C Attinatibus —20 hujus v)/ hujufmodi «7
8,2 vobisp;^ 3 Nobis 18
2 3 serarii C Attinatinii H Atinatini T »9ASinatini n, z 3 aretini r anetini 19
24 adfuit % I abfuit
25 attulerunt C attulerit 20
•— tribum C tribunum % l tribuni 22—Terentinam r, ;c ^ 'Teretinam 2+26 dignitatem ;)j veritatem —28 praebuerunt ^i i> 3 trihuerunt 26—conjunftione ;(j l connientione —29 moventur C monentur \ movstur 2731 enim H ew«^/ X 3 ^' 29—amanda ;(; i </. —32 illum H 4/ illius ——- morem C amorem 30—non 4' "^ «''» —— infufcata C offujcata 3'
441 I Soranus .C r, ;t;i 4' Sopanui T 3^^/- 32
/fl««j 34. —Cafinas C Cafjinas 442 I
2 tradus C H S T », r, % I, 3 ^ ^.
—Venafranus C Venefranus 2
3 Allifanus C AUfanus \ AlUfranus ——montuofa H montofa x, 3 modioja —5 arbitrabatur H 4- arbitrabantur 3—iifdemque \ iis denique 5^ z Q H j^ ex is, T, X ^ f X 3 el 66 Romani », r, j; i, 3 r. -—
-— publice H piurtmi », r, % i, 3 /. 8
—legationis C H S »» r, ;t;i, 3 lega- 9
tiane —7 nunc C nec 10— funt », ;t 3 «^; II
—quam tum C quantum H quam tunc —Xi ^' ——etenim dignitate % 3 ^' 12
dignitate r dignitatem
Laterenfis T Latirenenfis ^ 3 Itti'
renfi
reliquerant H reliquerunt
etiam a d.
Lavicana C Lavitatia a, t, x, i La-<vicana, an Gabina
Bovillana C BajulanaGabina a Gabinas r, ^ Sabinacivitas
C H Saut
Sabina ciiatas r,Z ^ "^ njicinitas
e a eji
jam p(. I tamcarnem -^ carmenetiam ^ ^ d.
obefle X 3 ^bejfe
FIos C qui Flos
Romanorum C d.
continetur ^ continentur
igitur H S r, pi I ergo
honore « honorem
Plancii C P. Plancii ^ Planciis
pater \% x, 3 P^tris
eft C erai
fumma ordinem C T ^.
ordinem i^ •\' d.
arbitrabantur C arlitrabatur
Aliquid % i, 3 Aliudeft H r, X d.
non <r fedetiam C et
nos y:, "i•\' vos
tribubus T tribulus x 3 tribunus
fubmifi % ^ fummij/ime •\> fummis
mehercules ultro C d.
Valuit roganti C d.
concedi s- d.
illud, 4/ illud, rogans
ego ^id.h{t H feipfa (Z d.
gratiofiflima \ gratijjima
neceffitudinis eflet C ?ie
enim H S T ;(ji , 3 •v]/ </.
mtox, 3 '5'.
gratiofa pc 3 -^ gloriofa
mea ^ i in ea
fuerit C d.
Etenim C Etfe4./nomen T non
abfentisCH S T r, % i, 3 4"''.
ei C et
praefentjs C H ;ij i , 3 4^ prafentesMinturnenfes C p^; 3 Miturnenfes
—exCHSTr, xiO^'^.13 cx T 4/ ^.
—eripuerunt ^ 3 arripuerunt
—quod teftoreceperunt HS r, ^i d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 607/623
VARI^ LECTIONES.p. I.
442 14
»5
1618
»9
20
22
2324
2526
2728
29
30
32
34
443
6
7
8
9
10
1
»3
14»5
16
To
inedia -^ media
fluftibufque C ^ '^fiuBibiis
congeflerunt C concejfermt
eum y^ 3 cHmvotifque ;^ 3 voci/que
vi pulfum H T r, ;;; 3 itnpulfum ^, I
w/ impulfu
vel ratione C Wi?o»r«? T a'.
juverit;ii
i 'vicerit
his C T is
haberent ;u 3 haheret
quod C quemmifericordiam, virtutem, fuiffe x 3
mifericordia, <virtute ejfe
res has H ^«/«j ^ 3 r^j i^rf-c
tegere ^ me tegere
tu in ea ;i(; 3 tamen ea
mirere H ^. r merere
A. C^//oillo honore r ^.
et s- ^.
modeftiflimi x. i honefiifjtmi
poftulabat H pofiulat
Quod 4' %«'minus C d.
frater ;<; i pater
Torquatus r ^.
virtute Cpj; 3 ^/ •virtufe
quidem % 3 quid
magni C cauf^e (a manu recentiori)
X 3 w^^"ut 4' caufa ut
neceffitudinis C ^5^ i, 3 neceffitudines
fui, miles -^ fimiles
quibus Q S T> X. i> 3 P' H raz 4' <'"
fe;,j «^.
probatum % j,fperatum
indicant hi C judicaniur ii
cum C /«;»
fint C X * 37»«'ob
;tj 3 rfi
huic affident % 3 ^.
huic putant C </.
fe % i ^.
quam fi C quafi
confecerint C concefferint
facit r,
%I, 3/m>
officiis x ' ?/^'<'
fuperarit Q fuperaret
vehemens r vehemens effet tribunus
quales W omnes x 3 qnalis fi cmnis
femper z i ^'
effet Q d. x,i ejfe
M. V.
p. 1.
443 '718
19
20
21
23
2526
27
28
293032
34
444 »
101
12
13
14
in fcena H S;>(;
i neceffaria
funt Hy?«/eft omnium C omniumque
virtutum) quem C virtutumque
quem z 3 4^ quitm
enim H 'vero
amat '4' amantut fratrem y^ i fratrem
Cn. i|' Gtf/o
in ;(j rf'.
his X d.
indicia C S ^ \ judicia
folida % '^folita
fpecie xi fpe
inufta notis ;y 3 injufia <votis
occurfatio H concurfatio
attreftatur C attraSlatur
tam C H T x; 3 1^'^ ^ iuay^xquam
quam C H T ;^ 3 quem S yaa
municipum y, i 4- municipium ^ 3
municipiis
focietatum ^ focietatem
meorum r, x ^ "^ ^-
parem C H S T r, ;sii > 3
/^''''•f
miraris C mireris
Bimaritum C H S T r, % 1 mari»
tum % 3 meritum
verba C S T r, ;(i 1 , 3 •i'^»'^'^ f^''^»*
Dudlum C DuRam ^ i Didumprovinciam r provituia
aliquem C ;^ 3 aliquam
dicis;ii
1 , 3 •4' ^//««•y
non ij/ d.
in C f//<r>w
Raptam H Raptummimulam C ;^ 3 tnimolam H /» molam
'^ 1 nutnolam
Atinae C Attina % 3 -(^k««
juvene C vi-vtre
quodam H quondam -vj/ quoddam
jure, maximeque \l/7««fK^, maxime
oppidano;(j 3 oppidacio
adolefcentiam ;i(; i adohfcentulam
quod H </.
id C % 3 ^id^
reperiatur H objiciatur
eViaTeJiex^ ^-
et quidem C ^equidemper iniprudentiam s-i % «'•
cogiioftis C H r, ;>; i cognofcis T fs^'
nofcitis
pra^toris mandatu C H S T x'^ \prnsmandatis r pratoris mandatis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 608/623
V AK 1 JE LECTIONES.
444
I.
14»516
»7
18
445
2022
23
26
2728
293»
I
3
456
78
9II
12
>3
16
20
23
nec C Me
ulla;^; 3 »;»//<«
dubitetis H «0« duhitetis
tiHLtn X 3 et
debet C debebat
tua probitate x. i *" probitatcmLaterenfis T Laterenenjis
pater fortunarum T p(j 3 <^.
fortunarum \' formanimut H</.dimicatione fortunarum C judicio
fortunarum fuarumdebeat C debebat ^ 3 debeant
communi fenfu ^^ i confenfu
commendatione S ^ i commemora'tione
fuerint r, ;k 3 fuerunt
tenuerint r, % 3 -ij/ tenuerunt
Crafli^I/ Clafft
princeps ^ i principes
maximarumj^^ 3 maximartim civita-
tumAlperius r Aperius
queruntur x ' querunt
Ubinam T ubi
civilibus r ci^vibus
debebat C H debeat
ego C njero % l » 3 f ''^o
etiam H 9 d.
inC M.afpere r afpere et
Naficae -^ i NafcitaGranius C H ^^ 1 , 3 graviusedi<fto H indiElo
defcendens H difcendensGraiiium C Graminium ij/ i Graviumauftiones s- auSlores
effent ^c l d.
quod v}/ I yao/
legiones r, x ' religiones
tribuno C tribunus
M. C^.dixilTetque C dixitque
Qujd agis Grani ?;t; 3 «^'•' ^'"'^'w
Grani C H % i Granii
Immo C d.
afperioribus x 3 a fuperioribus
perftrinxit ;ti prnflrinXit
eo Ai 3 ./.
velira ^ 3 nofra
ut r ^/
in ridendo CH T irridendo
in plorando H T 4' implorando
autem C d.
p. 1.
445 23 cum ;/ 3 quod26 dolori X Z ^'
27 apertius C afperius
28 Communis C H T r, ;(; 1 cum mi-nus
— in aliis C male H s- ««/«/— CUm ;^; d.
29 animo H ante ^ ante animo— vultu T multum y, 3 »2«///
. 30 lingua C -^ linguam
31 tx^iet33 adduftus X. "i
d.
34 laceffitus H lacejjendi—exit C ;^; 3 erit
446 i fiCfed f3 quid C H T ;t;
I, 3 quod—homine C hominem—
.
ingenuo ^ i '4' ingenio
4 Stomachor ^ 3 Stomashorum-— aliorum ^ 3 alios
5 non C non modo ^, 3 «^^ k*«in C^.
6 tum H X I /«»7^a
8 quia H quod r qui—quis non tulit x l d.
9 publicanus ^ 3 publicanis
Si v}/ W—- primus C \ primum.._ efle C e£it
10 illam C X I ^«'w
— fortis X \ fortis
13 nomine C nomen (fed " ncmine'' fup.lin. a man. rec.) ^, ^ *»'»^
»4
»517
21
22
23
2425
26
27
fodalitiis r/oUdartisomnes C omnis
edititios ^, i editios ^ 3 ediatios
nulla T s-, % 1 , 3 ulla
tribuaria C 8 T ;j; i, 3 i}/ tributaria
r tributarii
prstermitteret x 3 pratermittere
putarit ^ putavit
et C etiam
ilta C z/«
copiofius H <a'.
tum ;i/ I tamen
igitur ;(j 1 agitur
cujufcunque x ' cujufque
et H^.confenfionem C confejfionom H ^ i
confenfeonemque
quae honefte C honejiaque H r» >!/ ^«-
neftequc % 3 honejie
nominaretur ;^j1 nominatut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 609/623
VARIiE LECTIONES.p. I.
446 2728
2930
32
3+
447
10
«3
14
1516
18
»9
2021
22
23
26
^729
tribum C trihuni
^um C ;^ 3 4' fKOT
reo r ^o
ederentur \ ederent
eaj C ;t; 3 ,^<^f
is C /"/ >}/ /vV
devinftas C de^vi/ilas
eofdero r, % 3 ^<7i/^z«
eiTet ]/ ejjent
cuique t d. ^ ^ quicunque
Terentinam, credo. Fuit T Teren-
tianam ? crede fuit ^ Terenciana,
credo id cerlefuit
id C H S T r, X » ^^'''^ '^
tribum C tribuJii
debuifti C voluijli
Voltiniam;(; i l^olHiniam
edidifti Q r, x.^ edijli
cum Lemonia% 3 {/?
elemonia
quid cum Veientina ? C H ;>(; 3 cumyientina S T p^ I cum metttini: ? rcum Veientina
Cruftuniiiia C H Clufamina T Clau-
Jlamina y^ 3 illujlamia
Metiam C tertiam eam (Jed Jup. lin.
a manu rec. " Terentinam" J H tres
etiam S r M. eiiam T m eciam %I » 3 1'/ eciam
judicaret r iiendicaret \ judicaretur
rejiceretur H S ;i; i rejicerentur
Judices C inde
vos C )^ ^ nos
non ad C «0«
&b y^ -3^ adQuid S r, % ^uidni x 3 -^//'?
enim H meiiam 4' «//««
cur H 4' cumhabeat C H T r, % i , 3 ^J/ habet
fecuti;)(^ 3 /?<//•
deligas C S T ;;; i deligis r ^r/f^/Vp,;
.3y/%'-f
exiftimes;fc;
i exifimasinfcio H S T r, pc ' injtcco
notes ;u 3 «c/o/
inimjcos r, % I, 3 iniquos niel
mecs C H S T Wz«f«j
eodemque C H eojdemque
dtinde;^ 3 deu-que
confeflum 4' conjenjum
judicum C -^ \ \ judicinm
me H d.
quinque 4/ quique
aut C «»/irOT
vixit H 4/ vixerit
tu ita C ;'/(j a/ /«
editio C anditio
p. I.
447 30
32
33
34
448 I
2
S
7
9
1 1
I 2
13
14
16
17
18
20
21
22
23
2426
27
29
editi S ;;; I ediSli
judicis;)C ijudices
reus r w;/
referret H 4^ rejert
omniaque 4^ omnia qU/e
permifcuerunt r psfmijirunt
neque ex;t;
i denique
deledis C dikais
neque H d.
rejiciendum C H «-,;(; 3 rejciendum
ego C enim
inCHTr,jii,3^.fuam Qjuoscbfervatas C H S T r, Ai *» iM"""-
tas \ Jerijtttos
tribus ederes C ederunt H S T f , ;^j
i -v]/ ederent ^ 3 ederet
iidem C iijdem ^ 3 idem
indicavifti C S j^; i ,3
judicavijli
fugifti ——maluifti x, Z ^'
luce r lucem
caufam ^, ^-
Voltinia H r, 4* f^clitinia x ' '' '"
tania
ab % i «^Quid 4^ -^zQuid -— diceres C d.
Voltinienfes y Folitinienjes
VI ^ 'i, tu 'verjari
tacitum ^ 3 tantum
Voltiniam r Volitiniam
propter x 3 P^^vicinitatem ac neceflitudlnem r
necejjitatem ac njijjitudinem
non edidifl^et C vero edijjet r, z '> 3'ziero edidijjet
qusefitor C H r, ^ ^ quajlor (Jed in
C ^' 'vel quajttor''^ fup. lin. a manurcc.)
Alfium C Aljenum H Alfium r Alfrum
X I Alfrus
honiinem y^ hominem efje tribuijli
edidiflet x 3 (didifti
mese flmilis C T r, % 1,3 niea HJuaPlancii ?•, % 3 Plancium
prae r per
judices r, Ai 'j l judicem
exoptandum x, 3 explorandum
non r, Ai ' "^ '^-
hic X ^ ^unc
notiis X, 3 'wo/z/j
edideris \ non edideris
tura C r cum % l non
An C ttut
Gggg 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 610/623
VARI^ LECTIONES.p. 1. . p. l.
448 30 nos )cl d. 449 2831 Lztcienfis T La/eremnjis 29—fancire p^ -J^/entire
32 fiiiFragatio Q. fuffragio
34 gratiofi e/Te veilent. % 1 gratiojijjifni 31
effi debcut —449 1 durus \ dirus 322 modica H ^^ y^\ a mcdo ——liberalitate T r, % 3 libertate 34—noluerit C ;t 3 ^^duerit—hoc C </. 450 I
3 eft 4^^—ne p^ I nec 2
5 niunus C rninus ^ 3 miram —-— refpedent T re/puerent—enim
;;; i r^w 4•— officii «i^ offciis
6 Illo H ^or 57 et fuimus H/a/waj 7— ncltrae QH x^> "^ «"A'*8 videmus C H r, % i 'volutnus x, 3 S
7iolumus »-9 tribulium H tribuum 9
1 1 Hasc C hoc 10— ha^c C boc 1—huc % I, 3 hunc _J2 Laterenfis T Laterenenjfs »31 3 pronuntia/fe i^ provincias /e 14—divifiiTe C di vidi/fe \ dimi/Je—teU et 15
1 4 tibi ^^ d.
— noluifle ^ i divi/ffe 16—enim y, 3 f*^15 fed ne
;)(; 3 /^ w —16 vultus 4' 'vultu ——tu rationem C curationem »717 tosCHST x^^ 2, hos T hoc
—judices T Judicium —— nolueris C r, % l, 3 volueris 21
18 cum fcientia C j' tum /ententia H —r con/cientia x 3 tu/ententia
— tum H r, ;>iI /«Mf/z 22
1 9 dices X 1 «'«•^^ —— taciti \ tacite 23— hoc %">, hec^
20 cury^ 3 i-«z« 24— fe divinare T divinare (et in H '•/" 25
punllis /ubnctatur) % "^ /e di^vina
re 2722 Laterenfis T Laterenenjis 2924 criminofo ^ 3 'viiio/o —25 mirari H r, z ^ "^^ —28 tribulibus C H S T tribu (/ed C —
/7«^^/ afteri/um in marg.) r /r/^«; —;^; 1, 3 iribu
benigne z ' denique
fpoponderit 7 /popondit
plurimos Q plurimorum T) z '^ pluri-
matAtinatem C Attinatem ^ ' Attimtatem
praefefturam t pro/eBuramdoce z 3 doces
tribules x 3 "^ tribulos
liberalitatem C T % 3 libertatem
noli z i d.
pcena H panatn
hffifitantem W 7, x^ ^ ha/iantt
tribuario C tribunariis H trihutario
crimine C crimen
contulifti H detuli/ii
declamatione x. • diclinatiom
Sic X ' ^'^
Quam X 3 •^''^
ego C ergo
potueris ^ 3 poteris
Ellne X l Et ne
haec vera;)(j
c^r^? //?«
agi C agere
propius Q proprius
atque T ;(; 3 d'.
urgeo C T urgeor H rogo
inquam x * '" ^"^ '>V unquamnec % I «^
haec C ;t; 3 <3'-
Laterenfi T Laterenen/i
ut C S T;ij
I, 3 /«
li jam C H /ententiam/uam r/uas ^1 , 3 /<^«
quorum ftudio Q Jiudiorum quorum
tuleris x ^ ^.hoc H ^. \p hacipfi C T ^.
cujufcunquep^; 3 cujti/que
cum C H «-, % 1 /««2
auftoritate Hconjiantia \> au^oritate^
conjlantia
harum C earumlegum AJ 3 «'•
omnium H -^ hominumquidem x 3 quidamdaretur ;>(; i ^^^//
defcriptae QT xZ re/cripta
valuit r 'voluit x i koJ»//
prasrogativa 4' prarogata
tU C H r, ;(; 1 , 3 4 ^.
his C d.
ipfis r ^.
confularibus C H r, ;;ii con/ul
annum x * anittium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 611/623
VARI/E LECTIONES.p. 1 P-
450 30 Plancium C ^^; i, 3 ^J. /a Plancittm 452—faaum r, X ' . 3 ^faaum ejje
32 unius H ininus
33 fuerint C ^fuerunt H S r, % l fue-rit
— prxrogata H S r, % i prarogativa
(ftc etQfup. lin.J
34 fi A; 3 «V'"—Laterenfis T Laterenenfs
45 1 I efTe ;>. 3 d'.
2 valuiffent ;>/ 3 maluijfent
3 prolatis H collatis
— et H ^.
5 converfura fe C r^-w/^r^i H S <-o».
'verfura
— fe r, ;*; 1, 3 ^.
6 innocens H nccens
8 noli il/ nolis
1 1 exiftimarer ;^ i exijiimer \> exifi-maret
—quod C ut
12 iis X ' ii
—debet C dehuit
13 ^\^n\X.zX\ \' digjiitatem
1 5 etiam r f«/w
— Laterenfis T Laterenenfis
I 7 querela r querenda
18 nimius;t; 3 w/««j-
ig Claudium;^; 3 Clodium
20 cive ;%; i, 3 «z'/
22 hominem vidit p^; i </.
23 Volcatium C Voltacium
24 ofJenfiuncula C offenfiuncula una
25 adeptos ;^ 3 «^'^^/0—P.;ij
l ;)a/^r
—praedicaret t pradicare
26 Cive;(; 3 aVm
27 repulfis «• d.
28 eft C ^. X 3 #—Odlavii C Optavii
29 M. Tullii X 3 '^-
31 repulfas x 3 repulfas ejje
32 fadtum ;^; -i^failum effe
34C. CHSTx, 1,3^-—Caelius p^; 1 Cecilius
45 z I tribuni 4' ''' «««f
—P. CHTr,%i,34'^.—Rufus C Ruffus
3 pater ;tii , 3 /«/m
4 dicerent C H p(j i, 3 ^/««/
5 quam C qua
7 enim C d.
—Laterenfis T Laterenenjis 45;
', JL8 detraaum dico C H S T ^^;
•4/ tfVco
—mehercules x l "" hircttte ^ meher-cule
1 exiftimare C exijlimari
12 jurares Qjuvare
13 reipublicai C T ij/ rcp.
I 6 noli r nulli
17 incautum C /« ctinSlum
18 providentem ante C d. Vi praviden'tem ante x, I providetuem autem
20 An te;(; I Ante
—duxerunt r, ;iii dixerunt
—Dubitabitis C H T r, ;iii, 3 Z?a-
hitatis
21 coitio C contio (Jupra lin. aman, rec%
" coecio'' ) H r tortio ^ i /frZ/o;(j 3.
— Plotio
%3 Plancio
22 An una C r, % i Anima H .<^« T-^r^
% 3 -^«
— fi 5-, ;t; ' f^d— tuliffent H tuUJfet
—AtCH Tr, pc I, 3 ^a23 nonnullas T njero nullis % 3 »c«'
nullts
—punftis W. pun&i—~ pene j(j
i i/^ro
— facli C H r, % 1, 3 ^faiiis
— prope r /ro/^
24 declaratique C declaratifque
—id ;« 3 f ^
25 coitionis C contionis (fup. lin. a man^
rec. " coecionis''' ) H r tortionis ^ I
/^>V/(5»/j
26 fortitionem H ;(i1 fortionem
28 Anienfcm a Plotio r Anicnftm A.
potius Plodio X i Amefifem A. Po'^
tius Plodio y^ 3 Anenfem a Plotio
Piodio v]/ Amenjem a plotius plodio
—Terentinam C Tarantinam
— a H^.29 ne C non
30 convenit, nondura cognfta C cogni"
tam nunduTn connjenit
32 quo C qua vj/ quos
— vos C H nos
~ adjuvareniini j|<; 1 adjuVarem ni i^
juvare admiremitii
— fecifle \ injecijje
34 quafi res % 3 </.
—contentionem C H contionem
,I pofTet venire x d ^- '^ /2^ cveniis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 612/623
VARI^ LECTIONES.p. 1.
453 »
3
9
lO
II
12
»3'4
15i6
21
22
2325
26
27
28
293032
33
34454 >
2
3
4
5
tamen r, x ' '""^ Ai 3 '^*
an dicis C H T r, % i , 3 </.
quod queftus C conquijlus
te % 3 ^-
Voltinia C ;(j 3 Vditlnia
quot% 3
^^«o^
indicas C ;)j i judicas
nummos r nummoacceperint C acceperunt
te % 3 '^-
ne -vl^ non
re H ^. 4' '^
in caufa ;:^ 3 'vicum
neque C wcqui C d.
fuerint Q fuerunt
Atque X Z -^t
jaftatnm C r, Ai ija^uramdivifor C diverjor
abs te H ab ijio
non C inneque tu ;(i 3 a//^«f
eis H -4/ /« f/j
re r;ii i, 3 /?
etiam C enitn
reorum C r, ;iii, 3 >'^r«w
judicum C H S T r, a; '» 3 '^*
aut;(j 3 a/r
Judices X 3 'J^dicibus
pugnantem C pugnare
quo S p^ i ^«o</
defugere C H T r, % i , 3 effugere
quia r ^«i«
neque C /«^ya«
quod vos
X 3 f""'^
f/J/^
?'"''' ''"'•'
ut X 3 ^'
remittere \ reiterare
Cum C ;t; 3 tumcommunis H hujus
fi£lis X, Z f''^'^auditionibus \ auditorihus
fubjiciendas Q. fubiciendas
nonnulli C non multi
atque Q ac H at
autem C r enim
tam volucre r caufa voluere
emittitur H emtatur
nihil latius C H S T r» jc •> 3 latlus
ego Qjiego
maledifti C H d.aut C HT «-, ;^ I, 3 d.
unqoam C T ^ 3 nunquammanabit C r manebit
fi C H T r, ?c 1 ^.
p. 1.
454 7 quid X 3 ?k/
8 ita C H T r, ;\j I, 3 >}/ illa
Ut 4' '3^''
10 vulgaris ^ 3 vulgaris judicii—auilivi C T r, % I, 3 auditu
—reo
;(;3 re
1 innocenti;>; t nocenti
I 2 tamiliareni C T r, % i , 3 4^ ad fa^miliarem
13 ex r et
—ne C y.
—Juventium C H inventum x 3 y^^^f»-
tum16 ita C r, Ai 3 //'''!'' % i ifa— id ri 4 ^.
1 7 fuiffe ;)^ I Juiffet—qui C quid
— narraret C narret
\% admirere -vj/ admirer
19 hic C;)(^ 3 /&(?<: H hac
.
— id H ideo—confitear r conf.teri
21 vel pudore % 3 ^.—quoniamque H quoniam— es auditus C exauditus
zi tribueretur C tribuetur
— refpondebo acciderunt C d.
33 quae pleraque•^//«''«f»^—ipfo f,
ji;;I i|/ ipfo fne •
— fuerunt T fuerint
24 reprehcndendo ^, 3 reprehendo—tameny^ 3 tam
26 putarem Q puta-verim
27 ad adipifcendos ^ i adipifcendo
28 qui C H S T 4. quia
30 ne p^ 3 ^.
32 foleo Q foli—zdQ d.
33 gnati Q gra-vis H a'. (cumfpntio) rfl Jove griatus '^ i gnatus -i^ gnata—quje H r, pc ^ quare— a Jove r </
—- prascipit C H S Tcefit
34 eft il/#
455 I Noftis cstera C mflris et cetera que
S ceteraque r, ;<; I nofris, cateraque
^ },' nojiris. Cateraque2 te C S T ne H c/.
—invideant C H S T r, ^i «>
deant
3 Quae C ^z(/<z
— ille C adilis r, ;(i ' > 3 ^ '^»
4 erant C rr^/
5 potuerit x ? /o/^nV
;t, 1 , 3 4- /''*-
3 '^'-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 613/623
VARIiE LECTIONES.p. I
455 6
7
8
lO1
12
»3
•4
i6
»7
i821
22
26
2728
29
30
31
32
3334456 I
Cn. ;^ 3 ^«^/
hoc r d.
praeftare ij/ pr^ejlare potuijpt
gradus C graccus
hominibus ^ i honoribui
infimis C in/ummisdifparcs C di/parties
quis Atilio-— Scipionibus ? T d.
Atilio Calatino C Attilio x, 3 Attillio
Callacio
maximo C d.
tamen CHSTr, ^i,^'!'^/.fumus 7 fummoi z ^t 3 ^/ummusaffecuti C a£equuntur
enim C d.
in virtute T d.
is T his
maxime ^ 3 magisconfecuti -^ /ecuti
reperias C reperieris H reperies S T;ij
1, 3 4/ reperis r reppereris
fit r, 4-//quasftor r fc»/«/
hsc 4' ^of
Tib. ^ Titi
Gracchi C H S T r, ;k; 3, 4"^-
magis ——quod C magi/que H S r,
X ^f 3 magis quod (/ed e/i /patiumin HJ
fuerint \' fuerunt
tiiumpharunt C triumpharent % i , 3trtumpharant
et H anet non triumpharent C d.
quia z I quare r res
et miles C miles T nullus
MetelloC HS T r, Ai I. 3 Vimperatore C in parte T r '» /«/r^
ex re militari % 3 ^.
temporis x 3 "^*
in Ai «f'.
maluerit x 3 ^ialuerunt
num tJ/ «e«
difertus C H di/ertui
quifquam -^ qui/piam
falfum H/al/oiftiufmodi C i/iius mundi x, 1 hujuf-
modiin iis \ nihil
reprehenduntur iis p^ 3 <^.
fuerint C/»»/
p. L456 2
8
910II
1314
»516
17
18
19
20
21
22
2324
28
293'
32
3334
457 >
non 4' «i/?
in r ^.
his C H ;i; 3 4^ e/?" S T i/ius
confitentur y^ 3 profitentur
integritas x 3 ^'
volubilitas % I, 3 nobilitas
non ars ^ ^ d.
textore C te^ore
emimus ^ 3 eminus 4^ ('«/<>' accepi-
musnefciverit C ne/cierint x. • re/civerit
£\nQ/tautem T d.
emimus % 3 f «;/«tfx
pecori y^ 3 peSlori
curamiis p^ i curaremus
deligit H 4^ delegit
qua X 3 ?«^fin
Q x3finumeres C numeros
prseterea H propterea
nemo C r, % i , 3 ^. 4^ nemo e/i
quidnam tot C quid jamt&C ejji
Laterenfis T Laterenen/is
eum H S pj; I, 3 <•««
nimis Sj^; i mimis
in fe C ^putabis fuilTe S ^ \ putabit ejfe
Laterenfem C Laterenje T Latere-nen/e
quod X 3 f«*ad ;;; I «'.
dicere r dicerer
poflim Q po/fum
Laterenfe T Laterenen/e
te r^.etiam x 3 eciam non neque
Prxnefte r Pranejire x 3 perm/celiberalem x i Uberalis 4- libertatem
focios r Jociis
floruerit,- tamen eum ^ 3 floruii
caujam cumeum 4^ <umrebus C H T r,;»; i, 3 4^ </.
ullius X ' illius
mehercules C H T r, ;)2 i, 3 »7f/J^r-
cule
fic tum Cy?;^/ 3/f cumnihil C /a«f kz^//
Frumenti 4^ Frumentummiferam r mijericordiam 4^ mi/trumnegotiatoribui C d.
municipibus 4^ municipiit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 614/623
VARIiE LECTIONES.p. I. p. 1.
457 3 quidam ^ 3 qtitdem 458 6Siculis C Siculo 7
5 decedebam C docelam r decebam
6 ultro X 3 « '''
—putarem % 3 putavi —7 decedens r «//««^ —— e C ;,/ w^ 8— Puteolos "4/ Puteolis —8 et C etiam '
9-— lautiffimi
;);; 3 laudacijjimi
lO exiflem x 3 ^*"#^ II-— refpondifrem ;i(; 3 refpondijfet —1 me a
;t;I , ^]/ wti ^ 12—mehercules C T ?•. v 3 mehercule —
.
1 3 jam H d. 13
—. Imtro 4' ^^f^ (al. imoj 15
14 Tum quidam ^ 3 fa.« quidem ——qui C quijam'^
^
»5 nefcis -^ fcifne 16
inquit, hunc C cum ^ inquit? Nunc •~^
— Syracufis % Syracufi—quffiflorem ^ 3 quajiore"""
i8 omnes -^ d.•~"
'9 acres C acros pc 3 ^-
atque acutos H ^. % 3 flf«/c/ 18
zo deftiti r ^*?'»'//?/ % 3 deftitifii 19
21 feci viderent H «/. 21
22 forum C H r, Ai ' J 3 •4' ^<"'«« 22
23 janitor meus Cjain iter meum— fomnus C X "ifi""^ 24_ abfterruit f abjiernit ——Ecquid C Et quid 25
24 cui C cum —ne ctium C H r, z *» 3 "^ '^^.?'' 26
—unquam C nunquam —26 otiofus ij/ occifus 27
— ludis et feriis C r, ;^; 1, 3 rW/.» ^//^- —rus •]/ ra^/^ et fenii 28
27 otiofns %I/ ofr//«j- —28 fuarum H ^. 29
29 putavi <r puta^vit 30—atque T at ^—
30 rationem C raticne —Ita X 3
7^''' 3»
32 meaque x 3 ''^^^ w«
—quoque H que 32
33 refpublica C reip. —
4581 Laterenfi C H r, ;t 3i 4^ laterenfis —
* • T Laterenenffs 34
3 nixus X 3>/^" ——iftius
;c; ijufiius •—
^ adjuvabitur x 3 adjwvabatur 459 »
5 neceflitate 4^ necejfitaiis
iifdem C his •/ 3 hiis
at H^.obfervandis CHST T, %\t l ^
fervandis
valuit H at valuit ^ i va/uit in
m X i mihieaCHTr, % 1,3,]/^.ufus ratione T vifus Romeplurimi C plurimos
confecuti funt C confecutos
omnibus C hominibus
quod onmibus r, z '^ ^»
omnibus ^ 3 hominibus
etiam C d.
aliquid C H ^.
conturbare H contribuere r turhareoportet y^id.csteris
-^f^\ cateri
venerit ]' 'venerit fatisfacere
noinen H x ^ nomine ^ nomen dehi-
tcris
quod C U. T X "i > 1 \' q'io
cum petitur C H ;(; i, 3 4' compe-iitor
hab^t 5- haheret
aes T r zV p<; 3 d,
ego )c 3 entm
ei tl 4' ^/ ei r d. ^ l et
moleftiae C ^ i molefte
efTe S r, a; ' , 3 4^ »^^'^^'Ci^ T mihi
jucundius T jocundius
facio X J «^-
pofnm;>(; 3 ^.
,J/ /o^»?caritate C caritatem 4^ temporum ca-
ritasdefendendam x 3 defendamme, atque C meque, atque H «^fa^illis r /7//«/
defenfam C offenfam
efta; 3 #
per r a'.
hujufque C H S y, ;t i, 3 4^ hujus
meriti S T r, % : , 3 xneritum
recoider C recordare y^ 3 recordor
Opimium ^ 3 Opiniumipfum 4' ipjius
Calidiu*n x • CalUdumMetellus C Metelhcivitatem C
xZ^ civiiate
nec C «1^^«^
Opimius X 3 Opinius
nomine % 3 </.
tantum C xii non
vidi 4* y«<^'
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 615/623
VARIiE LECTIONES;p-
459
460
1.
3 populo Romano C populum R.
5 num ;<; 3 non
6 Plancii C -^ Plancio x 3 Plcntcium
8 fuifle ^fuijfet
11 eft C ^.
—etKd.1 2 patriae % 3 <a?.
1 3 infligere C infringere—quam H r, x ' '^*
— illum C d.
—qui liberarat T J.
I 5 facio f , % 1 . 3 ^^ ^.
1 6 exaggero C exagrego t aggero
18 jugulavit C T 'vigilavit
—jugulari C vigilari
19 tu;)(; 3 /«
20 meaeque C neque >]/ OT^^a#
21 Laterenfis T Z/fl/^rm»/?/
—plura H d.22 odium— —putes C T ;|/. i, 31/.
24 tam;t; 3 a/^a«
25 iis C ^/V
26 illo H -^fere
27 forteCH S T r, % i, 3 ^j' </.
28 de r </.
29 quemquam T quanquam—his C <^.
30 et C </.
— rediturum C -^ redditurum
3 1 debet C H r, Ai * ' ^^f^
32 modeftia 4' molejiia r modejliam x *
molejiiam
34 Refpondebo 4/ Refpondeo
—Laterenfis T Laterenenfts
3 dicerem ij/ ^/V^r^
4 viderer C ;{ 3 'viderem
5 beneficii;>; 3 benejiciis
6 parum multae ^ S d.
7 erant C f^«/—vicinitatis C /« cin/ifatis
—patris vererer T d.
8 vererer, credo r, ;i; 3 <vereori credo ^ i
vereor
9 hoc- dignitate C i.
10 videlicet % i -i^judices
1 2 gregarii 4' ^g^^^g"—civicam C <«/ eam ^ 3 cuniam
13fa.tcantaT
Cfateamur
—quo C f«0(i
14 eripix 3 <"'">'*
1 5 viro C d,
—pugnanti ^0//«^»««//;^ ' (ompugitanti
ToM. V.
p. !•'
460 151618
»9
20
21
2427
28
29
303»
32
33
461 I
12
>3
H»516
»718
cominus C i/ quo miHUt
idem x 3 ''^
vera H <viri ^,^ t </,
etiam C H */
obftridlum C injiru£lum
ementiar C amentior H mentior r, z1, 3 ementior
cui C fa/«J
ne 4/ mereferri r referre
videatur x l videant
ignoras C d,
corporey^ 3 coraV
meura x • '^*
honorem C H ;i(; 3 -vj/ honort
in me meritum C immeritumipfi 5-. % ' . 3 '^-
efl^e C f//fl^ «^
nihil temporis H ^/ Wttmporis x, 3temporis
teftis r /ny?//
perpaucis C /ro paucis
egiflem C egijfe H •vf/ egijfemus
omnes C eas
enumerari r enumerare
prasteriri Q xl prateriti
lolum H d.
nominare ^ nominari
cauf^e noftrae C ejfe nofros
Recitetur C H S T r, x »» 3 ^ ^'-citeturque
difta de fcripto C >}/ <//(ffa defcripta
dedebam C S T r, pg i -^ debeam Hdebebam
aftringebam r, >; i , 3 4' ajiringammandata H diSaillaCHTr, ;K l,Z^d.eo C ego
aptius C apertius
clamitas r, pc 3 calamitas
Laterenfis T Laterenenjis
in Cifpio C H S T p(j i, 3 ^/ Bcipri»
Cifpio C H T 4- 5a/r/oCifpio C H T r, X 1 , 3 4/ 5a)>mcontenderit r, ;>(; 1,31]/ contendtrim
Quoufque C d.
condonatus -^ condemnatus eji
et
C5-, ;)/
3<^.
idCT;^;3^.ita C ijia
et cum H r cum
Hhhh
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 616/623
Y A R 1 JE LECTIONES.p. 1.
461 18
2021
232425
26
27
28
3334
462 I
2
5
78
9
10
12
»3
'5
16
»7
»9
20
21
22
23
24
hos C ets
is C r, ^l^ H,s
a p^ 3 injudicio et aCifpiani C Scjprianam t, z ' > 3 4^
Crifpiani
modo % 3 (^-
fingultu Q. fingluSlu
mecum C d.
habebat % 3 habebammeaeque H r, % i ot^^
falutis Yifalutis et
non oppugnator C % 3 k/ -4/ oppug-
nator
putarant C H T ;^ 1, 3 pularent
in H<y.
nonj;; 3 A^ia»»
Laterenfis T Laterenenfis
Racilii T Laculki
ficut % 3 /f
prse me T ^.neque inimicitias C inimicitias
inirmicitias —dimicationes nec T d,
nec C neq^ue
nec pro me defugiendas putavit Cdiffugiendas putavi
utinam ^ 3 uter
gratus p^ 1 ingratus
vim j^ 3 'vita
exiftimare C afimarejam C d.
idcirco H non \ idcirco non
mea r, a; 3''« ^«
gratum;)(; 3 gratus
populus Romanus Yipopuli R.
omnium r, ;t;l, 3 4' omnibus
eft H -4/ (/7^/
enim ^ 3 «fuit H dmagiftratibus ^ 3 magijiralibus aut
pro magijiratibus
a me H >]/ »?/«f
eum cum H tum r, z ^> $ atque cumputas C putes
Laterenfis T L,aterenenfts
ullum H ;;;I 4' nidlum
defugerem C difugerem
mifer r» Ai ' » 3 ^U^"' «atura
nam hoc C H S 4' natura T nam
verbum C H S T r, ;%i i f^r^/leve r /e»^
me ;i(; 3 d'.
ipfos X, Z •^' ^pf'**
in omnes H d.
ego H </.
p- 1.
462 24 hoc \ d.
25 etiam;tj 3 ^.
quid C y«fli/— cujufque r, Ai l cumque
27 exiftimatio C extimatio
28 sedilitas falus T </.
fortunae T fortuna
29 hlc C hoc
Diftineor C difrtthor (in marg, ** veidijlineor")
31 citius r cujus
33 cum ^ 3 d'.
' cupiam T r, a^ 3 cupio
34 tamen C T ^I/ tum—malim y^ 3 Wis//
463 1 enim C d.— una T d.
2 voluntasy^ 3 ^oluptas
4 qui % 3 ^.
S mentam C merita6 ttQ d.—mente C mentem
9 efl: r f«/»»
noftrum p^ 3 'vejirum
10 cui non locus C c^i/aJ /tffw^ «e»
1 cum C d.
12 verfetur C 'verjatur— tantae C lanto—aut unquam fuerunt x Z ^'
13 quse pofTunt C ^ 3 '''•
1516
17
18
19
20
21
23
24
2530
3334
hominis x 3 homini
fignificatione 4' omni fignifcationt
ferum Cferreumcommittere x, 3 omittere
dicam X 3 '^^^o
jam C ^/.
Laterenfis T Laterenenfis
tuas orationi C H S T r, j(;l , 3 '4'
tuo ori
in eo C S -^ nimioque in eo H nimi»
in eo
quoniam— —'niraium me C d.
tu ;)/ 3 a/
mep(; 3 ^.
f % 3 ^-
in eo reprehendit C d.
gratum C gratiamad negligendam H r, 4 ^^ ''' «^^/?-
gentiamlitigiofos x I religiofos
meque r izeque
quomodo ^ 3 y'^^
in ludos C in locis H defcit illufos ST r, % 1 , 3 >!/ illufos
caufam T tum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 617/623
V ARI JE LECTIONES.p-
464
465
1. p.
1 conjlcere H S n}/ convincere T conficere 465— noluifie T noluifii
—mea H in mea
4 Deridcbor H derideor
—thenfarum C thenfeum ^ l-^thefaurum
5 fine Q fed fine
— thenfis X 3 ' «/ •f
—autem C d.
6 mea y^ i ea
— ifto C HS;)C
I, 3 4/ illo
y miferabiliores H \> miferabiles
8 cum C T;t; 3 4^ caufa
—difcipulo C H S T r, X I. 3 '1' '»'.
9 inquit H S r, % i </•
10 fui T fuit—• putabam % l </.
—Vaccaeis C il/ -vaccis H «/V«V T ;^ 3njacreis y^ xvacciis
—Bithynia C Bithimiam T Bithimia1 anfam C r , ;(j 3 %J/ caujamI 2 Nicseam C /« /frra •v|/ Ficeam r ^i?<r-
— fpedtanda H expetenda
1 5 Nam, quod;^; 3 Nanique
1 6 defenderim H defenderem—qui potes -4/ quid potes
17 vellent % 3 w//(f/ 466—hoc H ifto—diligentia 4' negligentia
19 qui C y?//' Ko/
—negare x ^ '^' denegare
21 aliquod in H S ;>(;i, 3 aliquid in T
2 2 tua H a'.
—me id perdidifle T ;^ 3 </.
-— Uter C Utinam— noflrum C T nofier
24 TeC HT r,4'7'«
25 nullas X 3 «//«•f
26 mihi T ?W«28 funt H d.
29 meum ^ • '» ^«^— fape Qfemper30 fubaccufare C ;;/ 3 accufare
31 me C mehercule
—mehercule H S T r, % 3 «f
32 meT;^i 3 d'.
33 Qui T ;t; 3$ra?x
34 nefcit C nefcis
—me ;^;i a^
2 ego C d.
4 ficut Q fic
6 a republica Ai 3 *•/•
7 exercitibus H exerdt»
ToM. V.
7
9
10
12
«3J?
16
17
18
1922
24
2528
3032
I
2
45
7
91012
13
»5
16
>7
18
1920
21
2425
26
27
plurimum p^ 3 pluribus
et confulcs C H S T r, ;^ 1,3 <««fules
acerbifiime S acerhifpmos
in locupletes 4/ illocupletes
hoininuni x. 'i^-
publico Vijcim puhlico
parere 1}/ d,
patribus confcriptis >]/ patres a«-fcripfit
indicia C T judtcia
ademerint H ademerunt
cunftus X 3 cuniius fenatusconcionibus C T r,;ii 3 contentionihus
profcriptionis r perfcriptionis ^ prcg'fcriptionis
terrebat ^ 3 terrebatur
Laterenfis T Laterenenfis
nunquam C nufquamquo C que
abundarunt 4^ abundareipfi C ^. H r, ;k; I > 3 ^ ipfummeum H d.
eum C ;i; 3 tumfuiffet ^fuijjent
vicit r -vidit
cuv, X 3 «/
ampiius C 4^ aliudnolui C a/o/«/
fatebor T x },fateor
hoc)(^ 3 ,^/ i<^
potes;|; 3 piiles
invitiflimis r,x «> 3 4" inviSlifimis
non cum C «0«
fenatus % 3 ^.
cum X l et
tamen H d.
quod C H S T ;ti! ^|/ ^«0
accepit C acaperit
juftiffimos;^; ijuftijfimus \ Jufiifftmi)laude C f/ laude
iilosp/ 3 /noluit C r 'voluit
quis 4^ aliquis
ego dicis r </.
i\ vicifl^em C et fi 'vicifiem
idem C ipfe
ncminarer C ncminarem H nomina-retur
pro republica H porro reip,
dediderunt C S 4/ dederunt
dicatls r dicitis
aflecutos H >)/ confecutos
putavi;\j 3 puta^vit
Hhhh 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 618/623
VARI^ LECTIONES.p. 1.
466 27
293031
32
33467 I
2
4
10II
12
1416
18
20
21
22
2628
29303»32
33
34468 I
2
S
tum C ra« ^ 3 /flAw
ac >!/ aut
me ^ 2)^'
imminuta C immunlta ^ immutataeflet H c/;^ % 3 ^.
in C d.
fi Cy? memenfe C menji
jugulum % i> 3 4' 'vigiliam
recidi/Tent % 3 recidijjet
turpis C turpe
republica \ remp.
te C T r, ;ii I # /^
efTe C d.
in hoc C d.
gratulor ^ congratulor
libertate mea deminutum C \ dig'
nitate mea diminutum2iC d.
antea 4' anteprimum C primus
in H 4^ etiam
memoris x 3 tneroris
etiam H d.
ne ;(j I non
fruftus X Z ^-
autem H d.
permixtos C permixtos fuij/et
confulerem C con/ulem
tum W. d. S r. X I cuma me T ;i(^ ^ d.
Quid H T ^odego :c 3 ^-
tuCHS Tr,xi, 3''-
requires H requiras
deligere C H Jiligere
Pompeium H Pompeio
ducem r d.
quaerunt H quarit
pertinet republica x"^ d,
republica \ remp.
defim C de/um
quas C X i f«^populi Romani H populus Romanusnunc— ——femper C «0« me cui/tmper
/enatus
addixix 3
'^'^'^^
celebratas C celebratum
hominibus x 3 omnibut
-eum T, x^ *^ ''"'*
p. 1.
468 78
10
1
12
'3
16
17
»9
20
21
22
25
26
2728
29
30
3'
32
33
34
469 I
falute C/alutempropofita C propo/tampaream C pereamNeque moderari. C H S Tr,
1,3^^-haec C hoc
didici X 3 '^ifi
hac C hoc
haec fcripta legi C d.
aliis C aliis multis
eafdem •4' per ea/dem
iifdem C H ei/dem
inclinatio C H T r, ;!j i, 3 >)/ indig-
natio
temporum T temporis
libertatemque C H libertattm
ego r d.
unquam x l d.
dixifti C dixi
meritum C mtritisme j^ 3 d.
lapidemque H r, x\ •\' lapidem
ullum X 3 ^ullum
mea C H r, % i 4' ^^^ celebratione
(inC"is"/up. "e"Jcelebratum H S commemoratum j^ 3
celebratur
Laterenfis T Laterenenjis
cum C tumurbi C urbis
quieviflem x ^ ^uesjijfem
ipfa C d.
erat r d.
obtinebatur T obtinebam •»}/ opprimt"
baturquocum C H quo tumcum vetufta C S r, % i , 3 4' ttm ve-
tujiaium H cum 'vetujiatum
collegia x 3 collega
fociarat CJociaret ^ ^ d.
Vide X 3 ^idi
prastor C H T r, j^ i pater
ejufdem C ejus dt
tribuni x ^ tribus
eandem ^ \ eamnifi H d.
in x\ d.
pietatem C d,
Judices
HS T r,
jcI,
34/ mdelicti
nos X 3 "^"^
vobifcum C 4^ nobijcum
ut C utique CJup. lin. a man, rt(,)
ipfe C ipjam H ipje non
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 619/623
VARIiE LECTIONES.p. 1.
469 7 poflet r,xl, l -^ ron pojfet
8 Vibone C S Dibone x Lubone— terra maritinaos ;^ 3 </.
—petere C patere
9 prscludebat Yi praclu/erat
10 ViboneC Dibone
1 Judices H d.—iter mihi C ;t;l 4' '^um iter H S tunc
iter T ;(; 3 iunc michi
14 quam e r qua eji
»5 Lenii C Leni
16 proponeretur Q praponerttur
17 ^xx Zfihac18 ego, et Ai 3 ^^g° «'
21 Dyrrachium ^ %l Durachium
23 Graeciam C Graciamhominum -v}/ 'virorum
25 extorferat H extorferit
26 tum C tamen
—abefTent \ abejfet
28 aliquot r, ;k *» 3 aliquorum—Laterenfis T Laterenenjis
29 quid ^ I qui
confiteareque C confideraque T con.
fiteare
30 quod C T quid
3' fint C ejfent 7 Junt
33 liftoribus C Utoribus
abjeftis 4' adjeSlis—profeftus T profeda
470 I Oxid.Judices C d.
2 hic -^i mihi
—complexus C H S T 4* '"«*' ^*^"plexus
3 nec X 3 «^
nefariam % 3 </.—cum C H tum
4 reliquos x • reliquas—omnes 4^ d.
s inHd'.quseftoriumque C qnafiorium
6 perduxit T perduxi ^ produxit-— Macedoni£e ;)£ 3 Macedone8 fuiffe H d.— fed fuifieT ^ 3 </.
9 non ;(j I d.
10 fubire Q Jubiret y^Jentire
II ad me C a «rf et
12 quas V I rf'.
13 conjuratis audierat H conjurationis 4»
conjurationis audertt
ToM. V.
p. 1.
470 14 mecum C H S T «^ /«« r, ;^ 1, 3metum
—etT d.
ij abjefta r abjecit
—- quaeftoria C d.
1 comitifque r comitiifque
19 tuas C ^.
20 etiam C T;),; 3 <^.
21 ego -mortuus C d.
—vivus X 3 minus
22 profuiflem H 4^ defuiffem T fuijfem—oblivifcar H r, z ^ olliwfcor
23 noftis r, % I 4^ '«<^ noSlit ^ 3 «f/<e
noSlis
—vigilanti C migilatim—moerenti 4^ merxti—vana H 'varia
24 mifer C 4" mifera— inania C H inani
zii patriani ^ i -^ patria— fin Tfiz6-autem C mihi—vitam r d.
—mihi C d.
— fors r, X •» 3 -^Jors
27 enim H d.
— alios C T ;(; 3 aliquos H alie
28 omnia H et omnia— pro me C ;(j I per me29 mea promifTa x. 3 ^te infidem30 tibi H d.
31 horum C H T r, ;; i «r«;w
32 hos gemere r, ;>(;1 </.
33 vila; -^jure— defiderio C confidero
47 1 I prater 4^ propter
3 aliud;t; 3 aliquid
5 mihi C me—Huc X 3 ^<?f
6 tuarum C </. p^ i mearum"] ViX.-^ d.
8 nec H «^^«^— tam r d.
—immemor H mgmor10 capuis H «'.
1 j udices X 3 Judicibus1 3 niecumque C H mecum14 hicr, x I, 3 4'<^«
15 duo X 3 «'aoj
»7 vos r, X I </.
1 8 falut ifque C H S T pc 3 faktis20 etiam metu C vefie
H hhh 3
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 620/623
Y ARl M LECTIONES.p. I.
471 20 metu -^/ d.
—veftra C meiu—" voluntatis 4- 'voluntates
23 confulatu ^ 1 fenatu
26 hos C eos-- et C <^.—confervatum r confulatum \fer<vatum
471
1.
27 vides C ^ «y/Vw
— tuas me etiam C tuatne et
29 eofdem C ineofdem
30 fueritis Cfuturis
31 et C a'.
32 profudiftis ^ i frofudifii •)(, 3 /ri^*
CORRIGENDA.118 24 apparitoribus
227 15 Calpurnia135 18 venderet
422 34 praterquam172 19 ominibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 621/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 622/623
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 5
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-5 623/623