MAQEDONIA - morm.gov.mkmorm.gov.mk/wp-content/uploads/2017/04/73-Shtit_alb.pdf · TERRORIZMI FUNDRINA KEQBËRËSE E NJERËZIMIT LIQENI I KOZJAKUT IDEL PËR VIZITË DHE PER FRESKI

Nr. 73 Çmimi: 50 den. Shtator 2015IS

SN

: 18

57-

671

0

MAQEDONIA E SIGURTË NË DUART E

ARMATËS

R E V I S T Ë E M I N I S T R I S Ë S Ë M B R O J T J E S S Ë R E P U B L I K Ë S S Ë M A Q E D O N I S Ë R E V I S T Ë E M I N I S T R I S Ë S Ë M B R O J T J E S S Ë R E P U B L I K Ë S S Ë M A Q E D O N I S Ë

URIME 2 GUSHTIN – DITA E ILINDENIT!Dy gushti është festë me të cilën të gjithë qyetarët e Maqedonisë duhet të ndjehen krenarë. Krenaria dhe vendosmëria për të arritur deri në një shtetet të pavarur është kujtimi të cilin e ndjejmë të gjithë ne ndaj atyre që dhanë jetën e tyre për atdheun.

Pikërisht, për këtë arsye qëllimi dhe obligimi ynë sot, duke i gëzuar të gjitha të drejtat dhe liritë në Maqedoninë sovrane dhe të pavarur, të kontribuojmë drejt një shteti edhe më të zhvilluar dhe më prosperitar.

18 AВГУСТ, ДЕНОТ НА АРМ

INFO

KRENARË ME PARTNERITETIN MES MAQEDONISË DHE SHBA-SË

KRENOHEMI ME ARMATËN TONË

rmata e Republikës së Maqedonisë kremtoi përvjetorin

e saj të 23-të. Tashmë janë tejkaluar të gjitha pengesat dhe pasiguritë. Ajo tashmë është në zenitin e forcës dhe potencialit të saj. Standardet janë arritur dhe vazhdohet me kontributin nëpër misionet ndërkombëtare paqësore. Eprorët dhe ushtarët tanë janë të edukuar dhe të përqëndruar për të mbrojtur atdheun, por edhe për të kontribuar në misionet ndërkombëtare paqësore dhe realiziomin e detyrave dhe operacioneve më komplekse të nivelit global.Në solemnitetin me rastin e Ditës së Armatës u promovuan gjeneral të rinj si dhe oficerë të lartë të ARM-së. Gjeneral-kolonel Metodija Veliçkovksi u emërua Shef i Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së, ndërsa zëvendës i tji u zgjodh, gjeneral-majori dr. Muhamet Rracaj. Detyra dhe qëllimi i tyre gjatë periudhës së ardhshme do të jetë të dëshmojnë se me të vërtetë janë liderë të kohës moderne dhe se me sukses do t’a drejtojnë dhe komandojnë armatën tonë. Ministri i Mbrojtjes dr. Zoran Jolevski në solemnitetin me rastin e shënimit të Ditës së Armatës, duke i theksuar arritjet dhe rezultatet e tyre pozitive, duke përfshirë këtu edhe kontributin e ushtarëve tanë, nuk harroi premtimin se gjatë periudhës së ardhshme, detyra dhe qëllimi kryesor do të jetë modernizimi armatës, të zhvillohet arsimi ushtarak, të pranohen kuadro të ri profesionale, të kemi sa më shumë pjesëmarrës nëpër operacionet dhe stërvitjet e përbashkëta dhe njëhrit të vazhdohet me reformat dhe rrugën drejt NATO-s.Kryetari i Republikës së Maqedonisë njëherit komandant suprem i forcave të armatosura, dr. Gjorge Ivanov në fjalën e tij me rastin e Ditës së Armatës theksoi se Armata me meritë fitoi besimin e qytetarëve dhe partnerëve, ndërsa ai si komandant suprem i saj, krenohet këtë armatë, të pranuar dhe të dekoruar në vend dhe jashtë vendit. Ai me krenari theksoi se Armata e Republikës së Maqedonisë u shëndrrua në një sinonim të vërtetë i disciplinës, patriotizmit dhe përgjegjësisë dhe njëherit shtoi se Maqedonia është e gatshme për anëtarsim në NATO. “Edhe pse mot ii plotësojmë kushtet dhe kriteret, jemi duke pritur një kohë të gjatë për të marrë vendin që na takon” – rikijtoi kreytari Ivanov.Edhe ne, të punësuarit në Ministrinë e Mbrojtjes, si edhe të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedonisë, i bashkangjitemi urimit dhe me të vërtetë jemi krenarë me armatën tonë – Armatën e Republikës së Maqedonisë.

Dr. Zhanet Ristoska

KARIKATOR SOLAR I BATERIVE

BASHKUDHËTAR EKSTREM

„RBS 70“

SISTEM RAKETOR SUEDEZ PËR MKA ME RREZE TË SHKURTËR

PËR FEMRAT, PAQEN DHE SIGURINË NË AFGANISTAN

NGA DITARI I NJË PAQËRUAJTËSE

NISMAT FILESTARE DHE PJESËMARRJA NË MISIONE

REPUBLIKA E MAQEDONISË NË RRUGËN DREJT NATO-S

TERRORIZMI

FUNDRINA KEQBËRËSE E NJERËZIMIT

LIQENI I KOZJAKUT

IDEL PËR VIZITË DHE PER FRESKI SHPIRTËRORE

8

15

24 10

32

34 28

40

58

Faqja

Faqja

FaqjaFaqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja Faqja

MBUROJA - Viti VI, numri 73, Shtator 2015, del një herë në muaj BOTUES – MINISTRIA E MBROJTJES SË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

BORDI BOTUES Dr. Zoran Jolevski (kryetar)Gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski, kolonel Lube Dukovski, kolonel Petre Velkovski, kolonel Mirçe Gjorgovski,kolonel Meri Rinxhova, Biljana Ivanova, Dr. Zhanet Ristoska

REDAKTOR PËRGJEGJËS Dr. Zhanet Ristoska

REDAKSIONIBiljana Ivanova (redaktor teknik, artistiko-grafik),Kristina Ilievska (gazetar), Mitko Vasilevski (gazetar), Asim Zaimi (redaktor gjuhësor), Aleksandar Atanasov (fotografi) Bujar Zylfiqari (perkthimi në gjuhën shqipe)

SHTYP: „BRANKO GAPO“ SHPK SHKUP

ADRESA E REDAKSIONIT MINISTRIA E MBROJTJES – REVISTA „MBUROJA“Rr. „Orce Nikolov“ 116, 1000 ShkupTelefon: 02 3128 276www.morm.gov.mk; E-mail: [email protected]

Përmbajtja:

3

ÇMIMI I NJË KOPJEJE ËSHTË 50 DENARËABONIM VJETOR 600 DENARË

Llog. Bankare 05001001 1678720(Numri i referencës: 725939-10)Numri taksativ: 4030990271748ТС 100000000063095

30

4Faqja

M B U R O J A

4

mëdha. Me gjithçka që bën Armata, patjetër se ka fituar besimin e qytetarëve dhe të partnerëve. Jam krenarë me këtë armatë, e dekoruar në vendin tonë dhe jashtë tij. Deri më tani ka pasur 9 rotacione në Irak dhe 27 në Afganistan. Paqëruajtësit tanë janë pjesë e misioneve ndërkombëtare “Resolutte Suport” në Afganistan, ALTEA në Bosnjë e Hercegovinë dhe UNIFIL në Liban.Në fjalën e tij, ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski potencoi se pikë kyçe në zhvillimin e mëtejmë të Armatës do të jetë moderinizimi i saj. Procesi zbatohet në përputhje me planin afatgjatë për zhvillimin e mbrojtjes 2014-2023. Të gjithë janë të përkushtuar në atë drejtim dhe përmes

hvillimi i vendit është i garantuar gjithmonë kur kemi edhe zhvillimin e strukturave ushtarake. Republika e Maqedonisë tashmë ka hyrë në

dekadën e tretë të suverenitetit të saj. ARM-ja më 18 gusht të këtij viti mbushi 23 vjet nga formimi i saj. Sot ne kemi një mbrojtës të sigurtë të integritetit tonë territorial, kemi një autoritet të renomuar ndërkombëtar dhe një partner të dëshumar të armatave të vendeve anëtare të NATO-s, si një përgjigje e përshtatshme ndaj të gjitha peripecive që po shfaqen në rajon. Republika e Maqedonisë është një vend i vogël dhe krenar në jug të Gadishullit Ballkanik. E drejtuar kah të gjitha sfidat, në botën e afirmimeve më të mëdha gjithmonë ka dalë me armatën e saj. Aty ku më shumë duhet kontribuar për vendin, aty është ARM-ja. Aty ku e njohin R. e Maqedonisë asocimi i parë është flamuri i vogël që gjendet në uniformën e ushtarëve tanë. Perceptimi për vendin dhe për armatën shtrihet nga Bejruti, Bagdadi, Kabuli, Brukseli dhe Uashingtoni e deri në të gjitha pikat ku është e nevojshme prania e pjesëtarrëve të armatës tonë.Armata e Republikës së Maqedonisë është pika e cila paraqet dritën e pavarësisë së R. së Maqedonisë. Nga kjo pozitë e famës dhe popullaritetit, armata shënoi ditën, ditëlindjen e saj.Më 18 gusht të vitit 2015 para platosë së Ministrisë së Mbrojtjes dhe Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së u mbajt manifestimi qëndror me rastin e shënimit të 23 vjetorit të ARM-së.Në praninë e funksionarëve dhe autoriteteve më të larta shtetërore, komandantit suprem të ARM-së dhe kryetarit të R. së Maqedonisë, Gjorge Ivanov, kryetarit të Kuvendit të R. së Maqedonisë, Trajko Veljanovskit, ministrave të Qeverisë së R. së Maqedonisë, shefit të Shtabit të Përgjithshëm, gjeneral-nënkolonelit Goranço Koteskit, në praninë e udhëheqësisë ushtarake dhe të mysafirëve tjerë të sektorit qenveritar dhe joqeveritar,

në një atmbient të bukur veror u mbajt manifestimi me rastin e Ditës së Armatës.Orkestra Ushtarake intonoi himnin e Republikës së Maqedonisë dhe himnin e Armatës së Republikës së Maqedonisë, duke paralajmëruar solemnisht ardhjen e komandantit suprem, kryetarit Ivanov.„Kaluan më se 7 dekada që kur fituam lirinë, shtetësinë, suverenitetin dhe pavarësinë. Në këtë punë, Armata gjithnjë i mbron benifitet e lartëpërmendura dhe interesat e përhershmë të R. së Maqedonisë. Esenca e Armatës është në disciplinë. Përgjatë historisë armatat e vogla e kanë arritur atë që nuk kanë mundur të arrijnë armatat e

MAQEDONIA E SIGURTË NË DUART E ARMATËS

ME RASTIN E 18 GUSHTIT, DITËS SË ARМ-SË

Në këtë manifestim u lexuan edhe shumë dekrete për avancime, emërime dhe shkarkime dhe penzionime lidhur me gradat dhe pozitat e larta në kuadër të ARM-së.Në manifestimin me rastin e 18 gushtit, Ditës së Armatës së Republikës së Maqedonisë, më 17 gusht për hirë të të punësuarve në Ministrinë e Mbrojtjes dhe të Shtabit të Përgjithëshëm të ARM-së, parapriu rreshtim solemn në platonë e njejtë, ku gjithashtu u lexuan vendime për avancime të shumë pjesëtarrëve të kuadrit të oficerëve dhe nënoficerëve të ARM-së. Me rastin e shënimit të 18 gushtit Ditës së Armatës së Republikës së Maqedonisë, u zhvilluan një sërë manifestimesh të ndryshme.Shumë gara sportive, aksione për dhurimin e gjakut, grumbullime taktiko-teknike, solemnitete të separuara në pothuaj se të gjitha garnizonet e Republikës së Maqedonisë. E gjithë kjo u mbajt me rastin e 18 gushtit, ditëlindjes së njëzet e tretë të Armatës së Republikës së Maqedonisë.Në të gjitha këto skenare dhe momente triumfale mbretëroi konstanca se me të vërtetë tashmë kemi një armatë e cila përshtatet me madhështinë dhe potencialin e Republikës së Maqedonisë, armatë adekuate për nevojat e veta mbrojtëse. Nëse bëjmë një analizë kronologjike, duke filluar që nga fillimi i formimit të ARM-së, e deri më sot, sinergjia e shumë faktorëve të cilët e projektojnë zhvillimin e Armatës deri më sot, është më se e dukshme. Dhe nuk mund të jetë ndryushe,

për faktin se mekanizmi i vetëm që në mënyrë parimore garanton mbijetesën, suverenitetin dhe pavarësinë e vendit është pikërisht Armata.Sot ARM-ja është një strukturë e ndërtuar mirë sipas formacionit, ndërsa NATO është familja në të cilën duhet të gjendemi sa më parë. Kjo në esencë është edhe pika e vazhdimësisë shtetërore për një suverenitet të garantuar të vendit.Në konstancat dhe ndryshimet rigoroze dhe të pamëshirshme gjeopolitike dhe të sigurisë sot, më mirë do të ishte që vetë të përcaktojmë rrugtimin tonë, gjithsesi edhe me mbështetjen e partnerëve. Të jemi në vijën e njejtë për të mirën e përgjithshme, sidomos pas rrugëtimeve dhe vuajtjeve për një të nesërme më të mirë.ARM-ja në këtë rrugëtim është ndoshta lokomotiva më avancuese e cila tërheq një kompozim të tërë të vendit tonë.Nuk janë të rastësishme përgëzimet e shumta nga establishment i fuqishëm, mbështetja e vendit dhe nga jashtë në kuadër të manifestimit në fjalë, për Armatën tonë. Nuk janë të rastësishme edhe apelet për një qasje edhe më serioze ndaj kërkesave ushtarake të armatës si dhe rrugës së hapur për realizimin e të njejtave, për faktin se institucioni më i respektuar në vend, institucioni me besimin më të madh tek qytetarët – Armata e Republikës së Maqedonisë, patjetër se e meriton një gjë të tillë.

Mitko Vasilevski

5

një shfrytëzimi aktiv dhe të mirëfilltë të përparsive të cilat i ofrojnë nismat ndërkombëtare të arrihen rezultate të dukshme. Ministri Jolevski njëherit theksoi se edhe procesi i përzgjedhjes së 160 ushtarëve të rinj profesional, shkon drejt fundit, ndërsa e paralajmëroi edhe ciklin e dytë të përzgjedhjes së 90 kandidatëve të rinj i cili do të fillojë këtë vjeshtë. Edhe ministri Jolevski njëlloj si kryetari Ivanov shprehu mirënjohjen e tij deri tek të gjithë që në mënyrë aktive morrën pjesë në zhvillimin e Armatës dhe të cilët dhanë kontribut të pashoq në krijimin e potencialeve të saj.Ish Shefi i Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski gjatë fjalimit emocionues të tij përmendi të gjitha projektet e realizuara gjatë mandatit të tij si shef i shtabit, njëherit duke cekur edhe faktin se të qenurit në krye të ARM-së paraqet një përgjegjësi të madhe dhe borxh ndaj të gjitha gjeneratave, ndaj të gjithë pjesëtarrëve të saj të cilët japin një pjesë të jetës së tyre që në të ardhmen të ndërtohet dhe të krijohet autoriteti i Armatës në vend dhe jashtë vendit.Ish shefi i Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së, gjenerali Koteski shprehu mirënjohje deri te të gjithë pjesëtarrët e ARM-së, komandantëve, njësive dhe komandave vartëse, por edhe pjesëtarëve të Shtabit të Përgjithshëm, pa përkushtimin e të cilëve ARM-ja nuk do të ishte ajo që është sot.Me dekretin e komandantit suprem të forcave të armatosura të ARM-së, kryetarit Gjorge Ivanov, për shef të ri të Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së u emërua gjeneral-nënkoloneli i avancuar Metodija Velickovski. Ndoshta moment më emotiv i manifestimit ishte marrja e flamurit të Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së nga ana e shefit të ri të SHP-së, gjeneralit Veliçkovski, i cili në mënyrë të veçantë valviti flamurin para mysafirëve të pranishëm. Pas duartrokitjeve të shumta, pasoi fjalimi vijues, fjalim emocionues me një dozë stabiliteti, fjalim i cili edhe paralajmëroi fillimin e mandantit të tij në krye të Armatës së Republikës së Maqedonisë. Gjenerali Veliçkovski u zotua se me dinjitet do t’i shërbej Armatës së Republikës së Maqedonisë dhe funksionit në të cilin shpreson se personalisht mund të kontribuojë dhe njëherit të arsyetojë besimin e dhënë nga ana e komandantit suprem.

e dekretin e komandantit suprem të forcave të armatosura të ARM-së,

kryetarit Gjorge Ivanov, për shef të ri të Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së u emërua gjeneral-nënkoloneli i avancuar Metodija VelickovskiShefi i SHP të ARM, gjeneral nënkolonel Metodija veliçkovski është lindur më 11.5.1966 në Shkup. Zhvillimi i tij profesional fillon në vitin 1980 kur regjistrohet në gjimnazin ushtarak, ndrsa statusin akademik e arrin pas diplomimit në Akademinë Ushtarake. Gjatë karierës së tij ka mbaruar Shkollën poër Komandantë Batalioni në vitin 1999 në Gjermani, Akademinë për Komandë dhe Shtab-Shkup në vitin 2000, Kurs për Liderë – Qendra Xhorxh Marshall, Gjermani, Shkollën për Mbrojtje dhe Siguri Kombëtare VA-FNSO Sofje, Bullgari (2005-2006). Kurrora e karrierës së tij akademike është titulli magjistër nga fusha e “menaxhimit strategjik me mbrojtjen dhe forcat e armatosura.” Në piramidën e karierës, ushtarake në mënyrë evolutive, ai i ka kaluar të gjitha nivelet nga komandant regjimenti, komandant i detashmentit të inxhinierisë, shef i brigads I gardiste inxhinierike, komandant i batalionit inxhinierik, shef i G7 (inxhinieri) pranë shtabit të SEEBRIG, shef i shtabit të regjimentit inxhinierik, komandant i regjimentit inxhinierik, zëvendës komandant i brigadës të parë të mekanizuar këmbësorike, komandant i brigadës së dytë të mekanizuar këmbësorike të KBO, shef i shtabit të përgjithshëm të ARM-së.

Në vijë të njëtë progresive ka lëvizur edhe në drejtim të avansimeve duke filluar nga grada e nëntogerit, togerit, kapetanit, kapetanit klasës parë, majorit nënkolonelit, kolonelit gjeneralit brigadës, gjeneral majorit, deri në gradën më të lartë gjeneral nënkolonel. Është dekoruar edhe nga Garda Kombëtare e Vermontit, në Bullgari ka marrë “medaljen për merita në shërbimin e ngyrave” dhe gjithashtu ka marrë edhe medaljen për arritje në kuadër të SEEBRIG-ut.

SHEF I RI I SHP TË ARM

6

e tyre për t’u nisur në betejën e shpëtimit për të shpëtuar më të shtrenjtën – Republikën e Krushevës njëherit duke e mbrojtur lirinë e vendlindjes.Ndjej guximin e tyre për të mos kursyer asgjë dhe për të luftuar deri në pikën e fundit të gja-kut, deri në frymën e fundit, për të mos qenë të nënshtruar, ndërsa me aktin e vdekjes të dëshmojnë që janë shumë më të fortë se armiqtë shumë më të mëdhenj në numër.Kam një ndjenjë të çuditshme, ndjehem e lartësuar, përnjëherë sikur po marr një guxim duke e kuptuar se çdo herë kur ankohem se e kam të vështirë në këto kohëra turbulente dhe se nuk mund t’ia dal, duhet të vi pikër-isht në këtë vend, në Meçkin Kamen. Mu bë e qartë se këtu vendi qenka si një burim i padukshëm i cili të lidh me një fuqi dhe të jep forcë dhe vullnet për të mbijetuar edhe

ër cdo 2 Gusht, në ditën e Ilindenit, të gjitha rrugët Për cdo 2 Gusht, në ditën e Ilindenit, të gjitha rrugët ço-

jnë në Krushevë dhe në Meçkin Kamen, aty ku beteja e përgjakshme për shpëtimin e Republikës së Krushevës e ka udhëhequr Pjetër Gurin. Çdo 2 Gusht manifestimi qën-dror për Ilindenin zhvillohet pikërisht këtu në këtë vend, në Krushevë, gjegjësisht më lartë, në vendin e quajtur Meçkin Kamen.Kështu ndodhi edhe në 2 gushtin e sivjemë të vitit 2015, pas 112 viteve të betejës së lavdishme. Nga të gjitha qytetet e vendit, të gjitha rrugët të dërgojnë në Krushevë, një lumë automobilësh dhe autobusësh, dikush në këmbë, dikush me biçikletë, ndërsa këtu është edhe Kalorësja e Ilindenit dhe të gjithë ngjiten lartë, në Meçkin Kamen.Zhvillohen edhe përgaditjet e fudnit rreth

manifestimit qëndror dhe arritjes së Gjorge Ivanovit, kryetarit të R. së Maqedonisë dhe komandantit suprem të forcave të armato-sura të ARM-së.

Meçkin Kameni, burimi që lidhet me mbijetesën e R. së Maqedonisë dhe me mbijetesën maqedonaseShpesh herë kam ardhur në Krushevë, por ja që rruga nuk më ka rastisur të ngjitem këtu lartë. Ndjej atmosferën, njëherit ndjej edhe ajrin e pastër malor dhe rrafshnaltën e pyllëzuar e cila jep një hije të freskët dhe oksigjen të pastër në këto ditë vere me diell përvëlues.Por, ajo që habit më së shumti, është fakti që pas secilit dru kinse po shiqoj komitët e Pjetër Gurit, po edhe atë vetë. Sikur po e vështroj shkëlqimin në sytë e tyre dhe vendosmërinë

M E Ç K I N K A M E NPOROSI PËR GJENERATAT E TASHME DHE TË ARDHSHME TË MAQEDONISË

7

para maqedonasve nga e tërë diaspora, dër-goi porosi të fuqishme se Republika e Maqe-donisë sot përsëri gjendet para një kthese vendimtare.Ivanov nga Meçkin Kameni porosity se nyja lidhëse që lidhë të gjitha manifestimet dhe Il-indenin është thirrja për bashkim, për arritjen e qëllimeve më të mëdha. Duke potencuar se sot Maqedonia përsëri gjendet para një sfide të madhe, Ivanov theksoi se vendi edhe pse tashmë i lirë, ai edhe më tej është vartës i më të mëdhenjëve, ai edhe pse i pavarur dhe sovran, vendimet për çështjet e brend-shme ende merren jashtë tij, ai edhe pse i bashkuar në diversitetin etnik dhe fetar, gjith-një edhe më tutje qëndron i ndarë politikisht.„Kjo ndarje vjen si pasojë e integrimeve të bllokuara europiane dhe euroatlantike. Bllo-kimi për shumë vite, solli deri tek ajo që vetëm për gjashtë vjet, të jemi dëshmitarë të tre krizave politike, secila më serioze dhe më e thellë se tjetra. Me çdo krizë të tillë, gjithnjë e më tepër vinte në pikpyetje realizimi i qël-limeve tona prioritare“, tha Ivanov.Ai njëherit rikujtoi se qëllimet prioritare strat-egjike të Republikës së Maqedonisë janë anëtarsimi në NATO dhe në Bashkimin Eu-ropian. Mbi 80% e qytetarëve pa mëdyshje mbështesin anëtarsimin e Maqedonisë në NATO dhe në Bashkimin Europian. Asnjëra nga partitë politike në Republikën e Maqedo-nisë nuk mund të fitojë numër të votave, në krahasim me faktin se sa NATO dhe BE-ja gëzojnë numrin e mbështetësve në vendin tonë. Sepse për qytetarët, NATO do të thotë siguri, ndërsa BE-ja do të thotë prosperitet. Këto dyja së bashku, kanë të bëjnë me paqe, theksoi Ivanov.Ai tha se qytatarët e Maqedonisë nga të zgjedhurit e tyre, nga shumica dhe nga opozita, presin që t’u mundësojnë jetë më të mirë në Maqedoninë europiane, njëherit duke potencuar se për shkak të mungesës së gjatë të dialogut politik, ekzistonte rrezik potencial, të lëmë shansin për integrimet dhe perspektivën europiane.„U jemi mirënjohës për angazhimin miqëve tanë nga Bashkimi Europian dhe nga SH-BA-të. Vëretjet e tyre duhet të kuptohen se-riozisht”, përfundoi kryetari Ivanov.

Kënga dhe vallja maqedonase për të ardhmen e MaqedonisëPër fund, në manifestimin qëndror në Meçkin Kamen në mënyrën më të mirë të mund-shme solemniteti përfundon me këngë dhe me valle.Le të këndojmë e le të vallëzojmë sot e sa të jetë jeta, vetëm me këngë e me valle le të përparojë atdheu ynë i dashur Republika e Maqedonisë për të cilën luftuan dhe dhanë jetën shumë të rinj dhe shumë heronjë e luftëtarë të njohur.Çdo maqedonas të paktën një herë, në qoftë se jo më shumë, le të vijë në këtë vend të shenjtë, në Meçkin Kamen dhe për hirë të Il-indenit le të këndojë një këngë maqedonase e lë të hedhë valle. Rroftë emri dhe pop-ulli maqedonas për sa të jetë jeta me mad-hështinë e porosisë së Pjetër Gurit dhe të të gjithë maqedonasve guximtar para dhe pas tij, të cilët dhanë jetën e tyre për Maqedoninë tonë.Çdo maqedonas le të udhëhiqet nga kënga dhe vallja për të arritur t’a ruajë më të shtren-jtën tonë, Republikën e Maqedonisë.

Antoanella Dimitrievska

në momentet më të vështira. Kjo forcë lid-het me qëndrueshmërinë e Pjetër Gurit dhe komitëve të tij të cilët nuk kanë dashur të dorëzohen dhe të lënë të pambrojtur Re-publikën e Krushevës, republikën që kanë e kanë fituar me gjak. Pikërisht në këtë vend, në Meçkin Kamen mund t’a kuptosh pse Pjetër Guri ka qenë i vendosur për të luftuar me guxim së bashku me bashkëluftëtarët e tij heronjë për Maqedoninë e tij të dashur dhe për çdo pëllëmbë të tokës së saj.

Мeçkin Kamen, shembull i mbijetesës së Maqedonisë, për gjeneratat e tanishme dhe për gjeneratat e ardhshme të MaqedonisëSecili maqedonas i cili deklarohet se e do Maqedoninë dhe i cili veten e tij e llogaritë për patriot, duhet të vizitojë Meçkin KameninMeçkin Kamenin është më së miri t’a vizitojë pikërisht më 2 Gusht, por nëse nuk mundet, le t’a vizitojë të njejtin në njërin nga 364 ditët e mbetura të vitit, të paktën një herë në vit.Nëse me të vërtetë e do atdheun tonë, Maqedoninë, patjetër që duhet të vizitojë këtë vend të shenjtë maqedonas. Askund nuk mund të ndihet dashuri dhe patriotizëm më i madh për atdheun se sa këtu në Meçkin Kamen. Por, askush nuk duhet askënd të detyrojë që të shkojë në këtë vend. Si maqe-donas, i tillë siç deklarohet, qytetari duhet ndjerë thellë në zemër shkuarjen, si nevojë, dhe të niset drejt rrugës që shpie në Meçkin Kamen.Është e kotë që dikujt t’i rrëfejmë për bete-jat e Pjetër Gurit dhe për Meçkin Kamenin, në qoftë se këtë nuk arrijmë të ndjejmë dhe të nises drejt rrugës që unë do t’a quaja të shenjtë sa i përket guximit dhe qëndruesh-mërisë.Meçkin Kameni është një rrugë dhe udhërë-fuyes i qëndrueshmërisë dhe tregon të ardh-men e atdheut tonë të stërvuajtur, ia tregon këtë atij që veten e llogaritë për patriot dhe atij që e do këtë vend. Për këtë gjë, historia na tregon shumë shembuj. Pjetër Guri dhe bashkëluftëtarët e tij janë ndër shembujt më të ndritur për secilin maqedonas dhe për çdo patriot të këtij vendi, nëse në të vërtetë ia do një të ardhme të ndritur vendit.Çdo maqedonas që ka fëmijë, që ka pas-ardhës, duhet të njejtët të paktën një herë t’i merr me vete në këtë vend. Në asnjë vend tjetër nuk do të mund që aq qartë t’u spjego-het rreth asaj se ku dhe si luftoi Pjetër Guri dhe sa sa ky i fundit e deshi Maqedoninë.

Për betejën e lavdishme në Meçkin Kamen Më 2 gusht kanë filluar luftimet për çlirimin e Krushevës, ndërsa një ditë më pas, më 3 gusht të vitit 1903 është shpallur Republika e Krushevës. Më 12 gusht ushtria e Bahtjar pashës që ka numëruar dhjetë mijë ushtarë e ka rrethuar Krushevën. Në mbledhjen e këshillit të vojvodëve është marrë vendim që të gjitha çetat të tërhiqen nga qyteti. Por vo-jvoda Pjetër Guri e ka lëshuar mbledhjen dhe ka vendosur të luftojë, kështu që nga 1200 luftëtarë në qytet, vetëm 370 luftëtarët e tij janë vënë në mbrojtje të qytetit. Luftëtarët e Pjetër Gurit janë vendosur në Meçkin Ka-men – rrafshnaltë në malin e Birinit rëzë malit Baba. Pjetër Guri para betejës ka mba-jtur fjalim duke dhënë urdhër që për shkak të municionit të kufizuar mos të qëllohet në drejtim të arimikut, përderisa ai nuk afrohet.Aradha është ndarë në 9 çeta, njëra nën ko-mandën e Pjetër Gurit, ndërsa tetë të tjerat

nën komandën e tetë vojvodëve tjerë të cilët kanë qenë në krye të “milicisë” së fshatit.Tuqit kanë filluar të sulmojnë nga të tre anët, nga fshatrat Birino, Zhurçe dhe Ostrillci. Lufti-met kanë filluar në orën 10 të mëngjesit, nga momenti kur luftëtarët kanë sulmuar armatën e rregullt osmane. Në ora 19 para mbrëmbjes turqit kanë rrethuar Meçkin Kamenin dhe kanë filluar sulme të ashpra.Gjatë sulmeve së pari janë vrarë Georgi Di-mev dhe zëvendësi i tij Nove Smugrev, e më vonë pas një lufte të ashpër edhe Pjetër Guri ka mbetur i vrarë. Beteja ka vazhduar ndërsa vojvodët Bllazhe dhe Grullka me një pjesë të luftëtarëve kanë mundur të shpëtojnë duke ikur dhe dule dalur përmes lumit në një mal. Në këtë betejë janë vrarë rreth 40 komitë.Përmendorja për nder të tyre, lartë në Meçkin Kamen na paraqitet me një kryengritës me një shkëmb gurr të ngritur lartë mbi kokë duke prezantuar edhe momentet e fundit dëshpruese të luftës së kryengritësve nga aradha e vojvodës legjendar Pjetër Guri, kry-engritës të cilët kanë dhënë jetën e tyre në mborjtje të Republikës së Krushevës. Meçkin Kameni legjendar është një epope e vërtetë.

Маqedonia para kthesës vendimtareNë momentet e mendimit për vitet e kaluara, përnjehërë në realitetin e sotëm më 2 gusht të vitit 2015, më kthen daullja, simboli maqe-donas që paralajmëronte luftën për fitore. Me këtë daulle edhe në Ilindenin e sivjemë, para-lajmërohet se në Meçkin Kamen vjen kryet-ari aktual dhe komandanti suprem i forcave të armatosura Gjorge Ivanov. Është gjithçka gati, ai po vjen dhe përulet para përmendores së Pjetër Gurit dhe të bashkëluftëtarëve të tij dhe në nderim të tyre vendos kurrorë me lule të freskëta.Kryetari i Maqedonisë Gjorgje Ivanov nga fja-limi pranë foltores solemne para qytetarëve të shumtë të Republikës së Maqedonisë dhe

ë 5 gusht në hapësirat e Ministrisë së Mbrojtjes u mbajt mbledhje mes delegacionit të Ministrisë së Mbrojtjes, Shtabit të Përgjithshëm të Armatës së Republikës së

Maqedonisë, i kryesuar nga ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski, si dhe mes delegacionit të përfaqësuesve të lartë ushtarak të SHBA-së, i kryesuar nga gjenrali Uilliam Frejzer III.Jolevski dhe Frejzer shprehën kënaqësinë e nivelit të bashkëpunimit mes Maqedonisë dhe SHBA-së. Gjatë bisedimeve u përmendën edhe aspiratat për anëtarsimin e Maqedonisë në strukturat euroatlantike. Ministri Jolevski me këtë rast deklaroi: “Republika e Maqedonisë sa më parë duhet të merr ftesën për anëtarsim në NATO, sepse ajo e meriton një gjë të tillë me anë të reformave në fushën e mbrojtjes. Anëtarsimi do të ndikojë në fuqizimin e stabilitetit jo vetëm të Republikës së Maqedonisë, por edhe të rajonit dhe të Europës në përgjithësi. Anëtarsimi i Republikës së Maqedonisë në NATO është mundësi e mirë që NATO-ja të dëshmojë se po zgjërohet dhe po përforcohet. ‘Status quo’ situata me ftesën për anëtarsim të Maqedonisë nuk është zgjidhja më e mirë.“

Gjatë takimit, shefi i Shtabit tëPërgjithshëm të ARM-së tha se Armata e Republikës së Maqedonisë vite me rradhë ka dëshmuar se është e gatshme të jetë pjesë e NATO-sGjenerali Frejzer, me këtë rast tha: “Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë një mbështetës i sinqertë iRepublikës së Maqedonisë që nga pavërsimi i saj. Jemi krenarë me partneritetin me Republikën e Maqedonisë dhe do të ngelim gjithnjë të përkushtuar në bashkëpunimin e nivelit rajonal dhe global.“Pjesëmarrësit e KAPSTON programit shfaqën interes në lidhje me arritjet e Republikës së Maqedonisë sa i përket afrimit drejt BE-së dhe NATO-s, kulturës dhe ekonomisë, ku veçanërisht impresive janë arritjet në fushën e mbrojtjes.KAPSTON- program është dizajnuar me qëllim që gjeneralët e posapromovuar të forcave ushtarake të SHBA-së për së afërmi të njihen me strukturën organizative të mbrojtjes, me sistemin politik dhe me institucionet tjera të shteteve të cilat i vizitojnë.

KRENARË ME PARTNERITETIN MES MAQEDONISË DHE SHBA-SË

8

inistri i mbrojtjes Zoran Jolevski më 23 gusht vizitoi punktin për regjistri-min e refugjatëve pranë kufirit jugor,

ku së bashku me djalin dhe bashkëshort-en e tij refugjatëve u ndanë pako me ujë dhe ushqim.„Bindem se këtu është gjithçka e organi-zuar dhe se pranimi i refugjatëve zhvil-lohet sipas planit. Qeveria e R.M-së bën gjithçka që është e mundur me të gjitha mjetet që posedon, t’ju ndihmojë refug-jatëve dhe t’i pranojë të njejtët.Shpreso-jmë se do të hartohet një strategji e përbashkët në nivel europian, sepse kjo

është një sfidë për të gjithë kontinentin”, u shpreh ministri Jolevski. Armata, shtoi ministri, me anë të meknizimit të saj, është e përfshirë në ndërtimin e qen-drës tranzitore dhe do të vazhdojë të ndihmojë aq sa është e mundur dhe e nevojshme. Ministri njëherit u njoftuae dhe me gjendjen dhe me pozicionet e ARM-së duke vizituar mjedisin përreth. Në këtë drjetim, ministri Jolevski vizitoi edhe qen-drën e ARM-së në Gjevgjeli, ndërsa më pas vizitoi edhe karaullën pranë kufirit maqedono-grek.

REFUGJATËVE IU NDANË PAKO ME UJË DHE USHQIM

INFO

PRANIM DORËZIM I DETYRËS SË KOMANDANTIT TË KBO-SË

AKSION NË ALPINIZËM Aktivitetet programore te OORRM-së nuk kanë të ndalur edhe gjatë periudhës së verës. Në këtë kontekst, përvoja pozitive dhe rezultate të dukshme arrinë NJKM e OORRM-së së Tetovës me të cilën ud-hëheq kapetani rezervë, Zoran Kirovski. Dëshmi më e mirë për këtë është ngjitja në majën e Lubotenit në malet e Sharrit, në 2499 m lartësi mbitedare. Ky aksion në alpinizëm në të cilën ishin të përfshirë 20 oficerë të rinj nga Tetova dhe nga rajoni i Vratnicës u organizua me rastin e 70 vje-torin e fitores ndaj fashizmit dhe për nder të oficerëve të rënë rezervë.Ngjitja deri tek maja e dytë më e lartë e malit Sharr u planifikua të realizohet në dy pjesë. Në pjesën e parë pjesëmarrësit u ngjitën deri shtëpia malore në 1640 m lartësi mbidetare, ku edhe qëndruan një natë, ndërsa të nesërmen u ngjitën në majën Luboten. Pas vendosjes së flamu-rit shtetëror dhe flamurit të OORRM-së, oficerët njëzëri brohoritën “Rroftë Maqe-donia“.

KONGRES I CIORNga data 5 deri në datën 9 gusht në Lozen, R. e Bullgarisë, u mbajt kongresi i 68 veror i Konfederatës Aleate të Oficerëve Rezervë (CIOR), në kuadër të NATO-s, konferencë kjo në të cilën bëjnë pjesë 24 organizata kombëtare të oficerëve rezervë të vendeve anëtare të NATO-s dhe të 6 vendeve anëtare të PpP-së me statusin e anëtarit shoqërues.Që nga formimi i saj në vitin 1948, në Bruksel, ajo promovon bashkëpunimin e organizatave kombëtare si dhe solidaritet në kuadër të Aleancës, ndërsa qëllimi i saj primar është përmirsimi dhe ruajtja e shpirtit aleat mes oficerëve rezervë, si dhe t’u mundësojë të njejtëve informata në lidhje me çështjet aktuale të NATO-s, zhvillimin dhe aktivitetet e saj.Në punën e konferecës, morri pjesë edhe një delegacion i OORRM-së e cila që nga viti 2005 ka statusin e anëtarit shqërues të CIOR-it, në përbërje: prof. dr. Gjorgji Mallkovski, kryetar i OORRM-së dhe ka-petani rezervë, Vllatko Koteski, kryetar i

Këshillit Ekzekutiv të NJKM-së së OORRM-së së Prilepit. Në qendër të vëmendjes së pjesëmarrësve në këtë konferencë ishin shumë tema aktuale, mes të cilave edhe nevoja e miratimit të një strategjie afatgjate të CIOR-it. Në kuadër të sesioneve punuese u organizuan edhe debate me temat vi-juese: “Lidership – simulime dhe stërvitje”, “Lidership – variable kulturore”, dhe “Strat-egjia e negocimit”. EDUKIM GJUHËSORNën organizimin e Konfederatë Aleate të Oficerëve Rezervë (CIOR), pranë trening qendrës të Kryqit të Kuq të R. së Bullgarisë, në Lozen, nga data 10 deri në datën 21 gusht u mbajt Akademia e 16 gjuhësore, si një formë ndërkombëtare institucionale për edukimin e oficerëve rezervë.Qëllimi kryesor i Akademisë është që përmes të mësuar të gjuhës angleze dhe asaj frënge të ngritet niveli i komunikimit në kuadër të CIOR-it dhe NATO-s.

ZhivkoTrajanovski

NGA AKTIVITETET E OORRM-SË

9

ë 21 gusht në gazermën e Kumanovës “BoroMen-

kov” u realizua pranim dorëzimi i detyrës së komandantit të KBO-së. “Detyra e komandan-tittë KBO-së paraqet sfiddë dhe motivim për secilin kom-andant që në vepër të dësh-mojë shkathtësitë dhe aftësitë e fituara ushtarake”. Kështu u shpreh ministri i mbrojtjes së RM-së Zoran Jolevski, me rastin e pranim dorëzimit të detyrës së komandantit të KBO-së në kazermën e Kumanovës.

Ministri Jolevski i u falenderua komandantit të deritanishëm, tashmë shefit të SHP të ARM-së, gjeneral-nënkolonelit Meto-dijaVeliçkovskit për kontributin profesional dhe të parezervë në avancimin e ndërveprimit dhe të gatishmërisë së Ar-matës. Për komandantin e posaemëruar, për gjeneralin Gjurçinovski, ministri theksoi se është i bindur në punën, integ-ritetin dhe kujdesin e tij, duke i pasur parasysh shkthtësitë e tij ushtarake.

arrëdhëniet bilaterale të mbro-jtjes mes R. së Maqedonisë dhe

R. së Italisë janë në nivel jashtëza-konisht të lartë. Detyrim i ynë është që të njejtat t’i avancojmë dhe t’i përforcojmë edhe në të ardhmen. Këtë e konkluduan ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski dhe ambasadori i R. së Italisë në Republikën e Maqe-donisë, Ernesto Masimino Beleli në takimin i cili u zhvillua më 12 gusht. Ky takim njëherit pati edhe karakterin lamtumirës për atashenë ushtarak të Italisë në Maqedoni, kolonelin Luçia-no Palkani dhe njëherit shërbeu edhe si një mundësi që ministri Jolevski të njihet me atashenë e posae-mëruar ushtarak Italian në Maqedoni, kolonelin Franko Galeti.Në këtë datë, ministri Jolevski zhvilloi takim lamtumirës edhe me atashenë ushtarak të RP së Kinës në vendin tonë, kolonelin Zhang Baogun. Në këtë takim bashkëbise-duesit konkluduan se bashkëpunimi mes dy vendeve shkon në drejtim të avancimit, duke i pasur parasysh kontaktet e nivelit të lartë, si dhe mundësinë e bashkëpunimit mes dy vendeve në fushën e arsimit dhe edukimit ushtarak. Ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski më 14 gusht në hapësirat e Ministrisë së Mbrojtjes, zhvilloi takim me ambasa-doren e R. së Francës, Lorens Oer si dhe me atashenë e deritanishëm dhe atashenë e posaemëruar ushtarak të R. së Francës në R. e Maqedonisë, nënkolonelët Stefan Loeshlejter dhe Aleksander Noel.Gjatë takimit, ministri Jolevski dhe ambasadorja Oer theksuan se bash-këpunimi bilateral është në një nivel të shkëlqyer dhe se zyra e atasheut ushtarak kontribuon në mënyrë plotë-suese për zhvillimin e bashkëpunimit të mëtejshëm.

TAKIME

TAKIM ME ISH MINISTRAT E MBROJTJES

ë 15 gusht, në shtëpinë e ARM-së ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski u takua me ish

ministrat e mbrojtjes, me ish shefat e Shtabit të Përgjithshëm dhe me disa gjeneral të penzionuar. Në këtë takim, u biesdua rreth planeve tëArmatës dhe Ministrisë së Mbrojtjes për vitin vijues, për reformat e deritanishme në ARM dhe në MM, si dhe për reformat që do të pasojnë, si dhe për hapat e mëtejshëm për arritjen e anëtarsimit të plotë të Maqedonisë në Aleancën Veriatlantike. Trajan Gocevski ministri i parë i mbrojtjes së RM-së, përshëndeti pjesëtarrët e Armatës, të cilët siç theksoi ai, me profesionalizmin dhe përkushtimin e tyre, arrijnë që të ngrejnë rejtingun jo vetëm të ARM-së, por edhe të shtetit dhe të shoqërisë së Maqedonisë në përgjithësi. Në këtë takim të pranishëm ishin edhe shefi i SHP të ARM-së, gjeneral-nënkoloneli Koteskisi dhe zëvendësmin-istri i mbrojtjes Ilmi Selami.

ë 7 gusht në kazermën “Mirçe Acev” në Prilep, me ceremoni ushtarake u shënua katërmbëdh-

jetë vjetori i rënies së dhjetë pjesëtarëve të përbërjes rezerve të ARM-së nga garizioni i Prilepit, gjatë konflik-tit të vitit 2001.„Është e vështirë të jemi në këtë vend, por njëherit është edhe nder për mua si përfaqësues i Qeverisë dhe ARM-së të nderoj dhe të përulem para përmen-dores së luftëtarëve tanë. Ata u rreshtun për të mbroj-tur atdheun, për të mbrojtur pavarësinë, suverenitetitn dhe integritetin territorial të vendit” – thekosi ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski.„Nuk ka fjalë me të cilat mund të përshkruhet dëshprimi dhe nuk ekziston asnjë kohë që mund të shërrojë plagët dhe dhimbjen tonë. Humbja e her-onjëve tanë le të shërbejë si mësim për të ndërtuar një të ardhme më të sigurtë dhe më prosperitare për fëmi-jët tanë. Ne do të vazhdojmë të nderojmë jetën dhe veprën e luftëtarëve tanë. Do të mërzitemi, por edhe gjithmonë do të respektojmë dhe dhe vlerësojmë ve-prën e tyre, guximin dhe sakrificën” – shtoi ministri.Ministri Jolevski, si kryesues i delegacionit qeveritar, vendosi kurrora me lule edhe para pllakës përkujtimore në Karpallak, në vendin të cilin u vranë pjesëtarrët e ARM-së.

SHËNOHET AKTI TRAGJIK I KARPALLAKUT

I nderuari gjeneral, si udhëheqës i delegacionit të programit “CAPSTONE”, na thoni cili ishte qëllimi i vizitës suaj në Republikën e Maqedonisë?– Së pari më lejoni që në mënyrën më të sinqertë të shpreh falenderimet e mia për mikpritjen e ngrohtë gjatë vizitës sonë në Republikën e Maqedonisë. Njëra ndër komponentat kyçe të programit është pro-grami i të studiuarit praktik jashtë vendit, program që ofron mundësi për shfrytëzi-min e çështjeve rajoanle të sigurisë të miqve dhe partnerëve tanë. Ky udhëtim dhe kjo vizitë paraqet një mundësi të shkëlqyer për këtë grup të liderëve të lartë ushtarak amerikan si dhe për përfaqë-suesit e lartë civil të krijojnë një kuptim dhe një fotografi më të mirë për njerëzit, për kulturën e këtij vendi të bukur, si dhe për çështjet dhe për sfidat e shumta që kanë të bëjnë me këtë vend dhe me rajo-nin në përgjithësi.

Çfarë do të thotë në esencë programi i trajnimit “CAPSTONE” ?– Që nga vitet e 80’-ta, program “CAP-STONE” paraqet një themel të arsimit profesional ushtarak të liderëve tanë të lartë ushtarak amerikan. Më konkretisht, ky program avancon kuptimin e tyre të punëve të përbashkëta dhe të strategjisë kombëtare të sigurisë. Njëra ndër kom-ponentat kryesore të programit në fjalë është program i studimit praktik jashtë vendit, program i cili ofron mundësi për të hulumtuar çështjet e sigurisë rajonale dhe të kemi një qasje më kuptimplote për mundësië e vendeve partnere dhe mike.

INTERVISTË ME UILLIAM FREJZER III, GJENERAL I LARTË I PENSIONUAR I ARMATËS SË SHBA-VE

NJË KUPTIM MË TË QARTË TË MUNDËSIVE TË

PARTNERËVE TANË

10

Gjatë mbarëvajtjes së trajnimit në cilën pjesë më së tepërmi fokusohet “CAPSTONE”? – Arsimi i gjeneralëve/oficerëve të lartë është i përbashkët dhe i vetëm sipas natyrës dhe pikëpamjes. Fokusi i “CAPSTONE” është në nivelin më të lartë strategjik, gjithnjë përmes integrimit të elementeve të forcës kombëtare për arritjen e qëllimeve të sigurisë kombëtare. Konkretisht “CAPSTONE” kursi ngërthen mirëkuptim rreth çështjeve të përbashkëta dhe të strategjisë kombëtare, gjëra të nevo-jshme për vazhdën e mëtejshme të karrierës të oficerëve të cilët kanë marrë gradën e gjeneralit gjegjësisht të oficerëve të lartë.

Kush mund të participojë në kuadër të këtij trajnimi?– Në kuadër të trajnimit mund të participojnë të gjithë oficerët e larë dhe gjeneralët e posa zgjedhur të shërbimit aktiv. Këta janë të obl-iguar të ndjekin CAPSTONE kursin në afat prej dy vitesh që nga dita e emërimit të tyre. Përveç kësaj, mundësi për të qenë pjesë e progarmit kanë edhe anëtarët dhe pjesëtarrët e Gardës Kombëtare, Komponentës Rezerve duke përfshirë këtu edhe zyrtarët e shërbime-ve udhëheqëse.

NË FILLIM TË MUAJIT GUSHT, NJË DELEGACION I PËRFAQËSUESVE TË

LARTË CIVIL DHE USHTARAK TË SHBA-SË, NË KUADËR TË PROGRAMIT PËR

TRAJNIM “CAPSTONE”, ZHVILLOI VIZITË DY DITORE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË. DELEGACIONI NË FJALË UDHËHIQEJ NGA

GJENERALI I PENZIONUAR UILIAM FREJZER, GJENERAL I CILI ËSHTË PËRGJEGJËS

PËR ZBATIMIN E NJË PJESE TË TRAJNIMIT SIPAS PROGARMIT “CAPSTONE” PRANË

UNIVERSITETIT TË SIGURISË KOMBËTARE. ME QËLLIM QË LEXUESVE TË REVISTËS

“MBUROJA” T’UA BËJMË SA MË TË QARTË QËLLIMIN E VIZITËS DHE ATË SE SI

EDUKOHEN LIDERËT E LARTË USHTARAK TË SHBA-SË SIPAS PROGRAMIT “CAPSTONE”, PATËM NDERIN TË BASHKËBISEDOJMË ME

GJENERALIN UILIAM FREJZER

11

para pothuajse dy dekadash nëpërmjet pro-gramit shtetror për partneritet, vlen të për-menden, gjithnjë duke përfshirë këtu edhe spektrin e tërë të operacioneve ushtarake që u realizuan në bashkërendim mes Gardës së Vermontit dhe ushtarëve të ARM-së, në Af-ganistan në vitin 2010. SHBA-ja ka një sërë programesh me të cilat bashkëpunon me Maqedoninë me qëllim që të ndihmojë ARM-në në arritjen e qëllimeve të saj euroatlantike dhe të rritë nivelin e ndërve-primit të saj me NATO-n. Ne kemi investuar më shumë se 130 milion dollarë në ndihmë ushtarake, trajnime dhe programe, si që është Programi për Financimin e Huaj Ushtarak dhe Trajnimi dhe Arsimi Ndërkombëtar Ushtarak (IMET).

Çfarë do t’ju sugjëronit pjesëtarrëve të ARM-së?– Ju falenderoj për shërbimin e parezervë dhe për pjesëmarrjen e vendit tuaj në promovimin e paqes dhe stabilitetit këtu në Maqedoni dhe gjithandej në botë. Duhet të jeni krenarë me të arriturat e juaja. Ne jemi krenarë me pratne-ritetin e përhershëm me vendin tuaj, njëherit duke vazhduar edhe më tutje të trajnohemi dhe të stërvitemi së bashku. Ju inkurajoj të vazhdoni me përpjekjet tuaja për arritjen e qëllimeve të NATO-s, për arritjen e ndërve-primit dhe njëherit me padurim presim ditën kur Armata e Republikës së Maqedonisë do të jetë pjesë e Aleancës.

Dr. Zhanet Ristoska

Na thoni disa nga fushat më të rëndësishme në të cilat përgaditen pjesëmarrësit e trajnimit.– “CAPSTONE” program hulumton çështjet kryesore të cilat ndikojnë mbi vendimarrjen rreth sigurisë kombëtare, strategjisë ushta-rake, doktrinës së përbashkët dhe të kombin-uar, ndërveprimit, si dhe çështjet e vendeve aleate. Më saktësisht, program mësimor, ka për qëllim që të të sëndërtojë ekspertizën në fushat vijuese: analizimin e procesit të poli-tikës së sigurisë kombëtare, duke përfshirë këtu edhe integrimin e instrumenteve të forcës kombëtare për mbështetjen e sigurisë kom-bëtare dhe strategjive ushtarake kombëtare; avancimin e mirëkuptimit dhe koordinimit rreth doktrinave të përbashkëta dhe artit të bash-kuar operativ; kuptimin e shërbimit, aftësitë e përbashkëta multinacionale dhe aftësitë që kanë të bëjnë dhe që lidhen me agjencionet e ndryshme, si dhe mënyra përmes së cilës këto aftësi janë të integruara për arritjen e qël-limeve të sigurisë kombëtare; kuptimi i siste-meve të përbashkëta dhe multinacionale të të luftuarit, të integruara në shënjë mbështetjeje ndaj strategjive të fushbetejave; kuptimi i ndi-kimit të programeve dhe politikave të furnizim-it në mbrojtje dhe implikimet e tyre për avanci-min e aftësive tona të përbashkëta ushtarake; analizimi i marrëdhënies mes njësive të nivelit të ushtrisë dhe të kabinetit, kongresit, agjen-sioneve të NSB-së, agjensioneve që janë në kuadër të MM-së dhe publikut në përgjithësi. Në çfarë mënyre realizohet kursi ?– Kursi realizohet nëpërmjet seminareve shkol-lore, nëpërmjet vizitave lokale studiuese, CO-NUS dhe OCONUS-vizitave studiuese. Semi-naret në fjalë ndalen në pikën e të kuptuarit të bashkësisë që ka të bëjë me mbrojtjen, ndalen në çështjet kyçe të cilat ndikojnë në sigurinë kombëtare, si dhe në problemet aktuale me të cilat përballen liderët e sotëm. Ato realizo-hen në një hapësirë, përmes prezantimeve të liderëve aktual dhe liderëve të kaluar, ish komandantëve ushtarak, kritikëve ushtarak, liderëve civil, si dhe përmes diskutimeve dhe debateve të moderuara nga ana e studentëve.Vizitat lokale të studentëve realizohen me qëllim të përfitimit të njohurive bazike në lid-hje me agjensionet kombëtare të sigurisë në rrethinën e Uashingtonit. Vizitat realizohen në Këshillin e Sigurisë, Ministrinë e Punëve të Jashtme (Departament of State), CIA, në komandat e regjimenteve (duke përfshirë këtu edhe rojën detare të SHBA-së) dhe Shtabin e Përgjithëm. Vizitat studimore-CONUS realizohen me qël-lim të fitimit të njohurive në lidhje me koman-dat e bashkura të vendosura në SHBA. Kjo arrihet nëpërpjet diskutimeve dhe debateve me komandantët. Vizitat studimore përtej oqeanit ofrojnë mundësinë e hulumtimit të problemeve të sigurisë në zonat e operacioneve të rajon, aftësitë e SHBA-së dhe vendeve aleate, si dhe trajnimet e stërvitjet për operacione duke përfshirë këtu edhe përgaditjet për luftime. Kjo klasë ndahet në tre grupe udhëtimesh: Europë, Azi Jugperëndimore, Pacifiku, Afrika dhe Hemisfera Veriore. Diskutimet me liderët ushtarak, me ambasadorët dhe me liderët tjerë të huaj ushtarak për planifikim dhe opra-cione të përbashkëta, për aftësi luftarake dhe për çështje tjera kyçe me të cilat ballafaqohen komandantët duke përfshirë këtu edhe rajonet që gjithashtu janë pjesë e kësaj faze. Përveç

kësaj, janë planifikuar edhe një sërë ngjarjesh kulturore përmes të cilave dëgjuesit do të nji-hen me kulturën e vendit të cilit do t’a vizitojnë. Moduli i përbashkët operativ ka të bëjë me një kurs katër ditor i cili realizohet në kompleksin për trajnim të përbashkët në kuadër të shtabit të J7 në Safllok në Uashington. Qëllimi i kur-sit është që të rritet vetëdija dhe të shtohen njohuritë te dëgjuesit në lidhje me doktrinën e bashkuar dhe shkathtësive të bashkuara operative përmes një program të ligjëratave, program i cili përdorë ciklin jetësor të Forcave të Bashkuara Furnizuese (për formim, planifi-kim, vendosje, angazhim, tranzitim dhe kthim), si një instrument të kursit në fjalë. Strategjia e të mësuarit bazohet në seminare dhe ush-trime praktike interaktive në grupe të vogla, përmes së cilave shpalosen pyetjet kritike dhe mësimet e marra nga ana e komandntit të for-cave të bashkuara. Mentorët, hulumtuesit/tra-jnuesit dhe ekspertët e ndryshëm mbështesin dëgjuesit gjatë aktiviteteve të tyre.

Çfarë rëndësie ka bashkëpunimi rajonal në fushën e mbrojtjes?– Bashkëpunimi rajonal ka rëndësi të jashtëzakonshme sidomos në fushën e mbro-jtjes për secilin rajon, e sidomos në një rajon si që është Ballkani dhe Europa Juglindore, ku kemi të bëjmë me vende të vogla me një hapësirë të vogël gjeografike të cilat përbëjnë probleme dhe sfida të ngjajshme. Me anë të punës dhe komunikimit të përbashkët, part-nerët rajonal kanë mundësi që në mënyrë me efektive të ndërtojnë dhe të ruajnë paqen dhe sigurinë në këtë pjesë të rëndësishme të Eu-ropës. Forumet rajonale si që është SEDM-i dhe Karta e Adriatikut, sigurojnë mekanizma të rëndësishme për lehtësimin e këtij procesi dhe njëherit kanë për qëllim promovimin e fq-injësisë së mirë, avancimin e shkathtësive ra-jonale të mbrojtjes, si dhe vendosjen e lidhjeve për një proces më të lehtë integrues pranë in-stitucioneve dhe organizatave euroatlantike.

Si rrjedh bashkëpunimi me Armatën e Republikës së Maqedonisë dhe si realizohet i njejti?– SHBA-ja dhe Maqedonia kanë një program të gjatë dhe të suksesshëm të bashkëpunimit në fushën e mbrojtjes, bashkëpunim ky i cili daton që nga vitit 1995. Ushtarët amerikan dhe ata të ARM-së luftuan së bashku, krah për krah në misionet e kaluar, por edhe sot, të njejtët janë pjesë e misionit “Resolutte Sup-prot” në Afganistan. Marrëdhëniet e shkëlqyera ushtarake mes Maqedonisë dhe Gardës Kombëtare të Ver-montit, marrëdhënie këto të cilat u vendosën

DHUNTIA PËR TË QENË NJË FOLËS I MIRË DHE PËR TË POSEDUAR FUQI PËR TË QENË SUPERIOR KA PARAQITUR NJËRËN NDËR VLERAT E RRALLA DHE TË JASHTËZAKONSHME PËRGJATË HISTORISË. PARË NË KËNDVËSHTRIMIN HISTORIK, KJO VETI GJITHNJË KA PASUR ROL KYÇ EDHE NË ATË RAST KUR KEMI PASUR TË BËJMË ME PERSONAT QË JANË MARRË ME PËRKTHIM. ATA SHPESH HERË KANË PASUR ROL KYÇ GJATË LUFTES, POR EDHE NË PAQE EDHE PSE ZAKONSHT ROLI I TYRE KA QENË TË VEPRUARIT NË PRAPAVIJË. PIKËRISHT PËR KËTË ARSYE, NË MËNYRË QË TË NGRITET VETËDIJE DHE QË T’I JEPET VENDI DHE RESPEKTI I DUHUR KËTIJ PROFESIONI NË JETËN E PËRDITSHME, KY TEKST NË PIKA TË SHKURTËRA NDALET NË VEPRIMTARINË E DHJETË PËRKTHYESVE MË INTRIGANTË, TË CILËT NGA KËNDVËSHTRIMI DHE PERSPEKTIVA HISTORIKE KANË PASUR NDIKIM TË MADH NË BOTË

6. Sara Vinemuka (origjinal: Sarah Winnemucca) E lindur në vitin 1844 në fisin Paiute (në gj. angleze: Paiute) në pjesën lindore të Ne-vadës. Emri i vërtetë i Sara Vinemukës ëshë Thoc-me-Toni që do të thotë “lule-guace”. Gjyshi i saj, Truckee, ka besuar në një koeg-zitencë të qetë me racën e bardhë, përderisa Vinemuka ka qenë shumë e brengosur. Megjithatë, së bashku me nënën dhe gjyshin e saj, ajo niset në drejtim të Kalifornisë, ku do të fillojë të punojë tek një familje e racës së bardhë, e në këtë mënyrë do t’i mësojë

DHJETË PËRKTHYESIT MË INTRIGANTË BOTËROR (II)

HISTORIA E PËRKTHYESVE

12

gjuhën angleze dhe atë spanjolle, njëherit duke e mësuar edhe kulturën e të bardhëve. Ajo dhe motra e saj Elma shkonin në shkol-lën katolike përderisa prindërit e nxënësve tjerë nuk kanë kundërshtuar një gjë të tillë duke qenë kundër prezencës së tyre në këtë shkollë. Motrat kanë qenë të detyruara t’a lëshojnë shkollën, por edhe përkundë kësaj,

Sara ka vazhduar t’i avancojë shkathtësitë e saja gjuhësore.Në vitin Во 1866, me vëllaun e saj Naçezin (në gj. angleze: Natchez), niset drejt Fort Mek Dermit, ndërsa me kërkesë të fisit Pai-ute ajo orvatet të ndihmojë në parandalimin e diskriminimit të zezakëve nga ana e të bardhëve, apo sipas urdhërit të ushtrisë, ajo do t’i sqarojë trazirat brenda fisit në fjalë. Vinemuka do të jetë ndërmjetëse mes ush-trisë dhe fisit Paiute, duke e bindur fisin e babait të saj që të shpërngulet në një rezer-vat duke shërbyer edhe vetë si një person

për kontakt gjatë konfliktit të vitit 1878 në Banok (në gj. angleze: Bannock). Vinemuka gjatë punës, gjithnjë e më tepër do t’i besojë dhe do t’a favorizojë ushtrinë në krahasim me përfaqësuesit dhe misionarët qeveritarë, duke thënë:Vallë a nuk egziston arsye që ushtria të kujdeset për Indianët, në vend të përfaqë-suesve administrativ dhe njërëzve të tyre? Armata nuk bie pre e asaj që të fitojë para nga detyra e tyre, ndërsa Indianët e dinë se çfarë do të thotë ligji dhe disciplina për shkak se të njejtat ekzistojnë dhe respektohen nga ana e ushtrisë dhe brenda saj; por jo edhe nga përfaqësuesit qeveritar. Por sistemin nuk e bëjnë vetëm disa njerëz të mirë. Një përfaqësues i mirëfilltë qeveritar është i vetëdijshëm se shumë njerëz duan që të jenë në vend të tij…Pas përfundimit të luftës në Banok, Vinemu-ka ngeli e pakënaqur për shkak të maltreti-mit të të burgosurve nga ana e fisit Paiute dhe e njejta filloi një sërë ligjeratash në San Francisko, në Nevada dhe përgjatë bregut lindor, e deri në Uashington në mënyrë që të detyrojë qeverinë që t’a reformojë sistemin e agjentëve të koruptuar, të misionarëve të pasjellshëm dhe të njerëzve të politikës së shitur. Përveç takimit me sekretarin e pu-nëve të brendshme Shurz (në gj. anlgeze: Schurz) dhe me presidentitn Hejs, qeveria nuk arrinë që të dërgojë ndihma shtesë. Në vend të ksaj, qeveria fillon një proces të dis-kreditimit të saj edhe përkundër mbështetjes që ajo gëzonte nga ana e armatës, nga uni-tarët dhe nga ana e disa simpatizantëve që

13

Itza), me qëllim që të mos ndërmer vendime të gabuara. Edhe pse nga ana e rivalëve të tyre Nachi Cocum, u është dhënë premtimi se do të jenë të sigurtë, të njejtët do të masak-rohen.Disa vite më vonë Çi do të jetë dëshmitar i tmerreve të luftës, i thatësve dhe i sëmund-jeve të shumta, përderisa një ditë një forcë e përzier ushtarake e përbërë nga spanjoll, afrikanë dhe actekë do të hyjnë në Mani dhe do të pushtojnë qytetin. Së bashku me ta do të vinë edhe një grup priftërinjësh francez, të cilët do të orvaten që t’i rikryqëzojnë vendasit. Ata, Çiut do t’i japing emër krishter dhe do t’ia mësojnë gjuhën spanjolle, latine dhe gjuhën

nahuati. Shkathtësia e tij për gjuhët (si dhe talenti për të kënduar këngë spanjolle dhe të luajë me instrumente), e kanë veçuar, duke u avancuar më vonë në një përkthyes të suk-sesshëm. Ai merr pjesë në samitin mes Kokuit dhe Xiut në vitin 1557, ku si ndërmjetës do të jenë spanjollët. Spanjollët, e kanë vlerësuar atë, për shkak se i njejti ka pasur shkathtësi për gjuhët dhe për shkak të faktit se i nje-jti e ka njohur kulturën e Majëve, e në këtë mënyrë i njejti ka mundur që t’i mbrojë edhe në proceset gjyqësore dhe të shtrojë ankesa

në mënyrë që t’i përfaqësojë interesat e tyre.Çi do të gjendet në një situatë të palakm-ueshme, mes njerëzve të tij, mes majëve, dhe procesit të konvertimit të shpejtë nga ana e priftërinjëve francez dhe ekspanzionit e au-toriteteve sekulare spanjolle. Në vitin 1562 Çi do të punojë si përkthyes për kampanjën e priftit Landa. Kjo kampanjë është drejtuar kah asgjësimi dhe kah ç’rrënjosja e ideopëruljes në Mani, e ndjekur me arrestime dhe torrtura të mijëra Majëve e njejta duke kulminuar në sheshin e Manit, aty ku të akuzuarve u rruhet koka , duke i detyruar që njëkohesisht të vish-

bënin pjesë në mesin e zyrtarëve.Gjatë kësaj periudhe ajo fillon t’a shkruaj autobigrafinë e saj për jetën me Paiutët, për marrëdhëniet mes të bardhëve dhe fisit të lartëpërmendur. Vdes në vitin 1891, ndërsa vitet e fundit të jetës punon në një shkollë në Nevada, me fëmijët e Paiutëve duke i mësuar të njejtët që t’i respektojë traditat dhe gjuhën e të bardhëve. Ajo do të ngel në kujtesë si njëra ndër luftëtarëve më të njohura, për të drejtat e indianëve gjatë shekullit XIX.

7. Boubou Penda (origjinal: Boubou Penda)Në vitin 1897, administrator francez Ernest Noirot (në gj. angleze: Noirot) do të merr kon-trollin mbi rajonin Juta Fallon, një ish rajon i pavarur i Guinesë i rrimarë nga francezët përmes kombinimit të marrëveshjeve të pasigurta dhe përmes ndikimit politik. Er-nest Noirot do të merr me vete edhe të riun me emrin Boubou Penda, i cili më parë ka punuar si shërbetor i tij në Senegal dhe të cilin ka filluar t’a dojë shumë. Boubou nga një shërbetor i Noirotit avancon në punë duke u bërë bashkëpunëtori i tij afërt dhe besnik. Ashtu siç Noiroti do të përforcojë pozitat e tij, gjithashtu edhe Boubou fiton fuqi dhe ndikimi të madh, përderisa Noiroti është i bindur se ish shërbetori i tij ka gjak fisniku, duke si sjel-lur me të sikur të ishte djali i tij.Kjo marrëdhënie e afërt mes tyre i ka cënuar

bashkësitë europiane dhe afrikane, ndërsa një përfaqësues zyrtar francez për këtë më vonë do të thotë: “Besimi i Noirotit ndaj Bou-bous ishte i njohur, por jo në zë të mirë. Të gjithë europianët e lashtë e dinin këtë gjë…Nëse nuk jeni në marrëdhënie të mira me Bouboun, Noiroti nuk do t’ju tolerojë”. Boubou do të shfrytëzojë ndikimin e tij përmes Noirotit që të bëhet i pasur dhe i fuqishëm. Ai do të përfshihet në emërimin e liderit lokal të Almanut (në anglisht. Almamy), Umaru Bademba dhe do të ketë në fuqiz-imin e pushtetit të këtij të fundit, një fisniku të vogël, por poltroni të madh. Ai ka qenë i përf-shirë edhe në tregtinë me njerëz dhe ka qenë

i interesuar sidomos për gratë dhe femrat ar-sitokrate, kun ë një rast do të përdhunojë një grua fisnike për shkak se ajo do t’a refuzojë dashurinë e tij. Por, aktiviteteve të tij brutale u ka ardhur fundi, e në këtë mënyrë guvernatori reformator Frezouls, do t’i rregullojë gjërat për së mbari. Noiroti do të suspendohet nga të gjitha aktivitetet, ndërsa Boubou do të arresto-het. Ky i fundit më pas do të zhduket, ndërsa e gjithë kjo situatë në Francë do të hapë shumë debate duke krijuar skandal serioz në Francë.

8. Gaspar Çi (original: Gaspar Antonio Chi)

I lindur si djali i një prijësi fisnik të Xiu-Mait në vitin 1530, Gaspar Antonio Çi, do të jetë dëshmitar i ndryshimeve të shumta në botë. Ai brenda fisit të tij do të gjej një vend me ndikim për të. I ati i tij, Aks Kukel Çi, i cili paraprakisht do të takohet me një grup spanjollësh të cilët po hulumtonin në Jukatan, do të vritet gjatë kohës së pelegrinazhit në qytetin e tij të lindjes Mani të Çiçen Icës. (në anglisht: Chichen

14

Pas pranimit të fesë katolike dhe pas akuzës për korrupsion nga ana e anglezëve, Phaul-koni do të perpiqet të “shtyjë” Sijamin në një aleancë me Francën. Në një komplot me je-zuitët francez, ai përpiqet që të bind Narain t’a pranoi fene katolike, duke i bindur edhe francezët që t’a dërgojnë në një mision për përhapjen e fesë. Ai në ndërkohë do të arrijë që të realizojë disa koncesione tregtare, por

nuk do të arrijë që t’i bind sijamezët të heqin dorë nga budizmi. Në vend të kësaj, mbreti Narai do të dërgojë letër mbretit francez, duke theksuar se Zoti do diversitetin dhe do që njerëzit të luten në mënyra të ndryshme. Phaulkon karrierën e tij e ka përfunduar duke irrituar pjesën më të madhe të forcave të huaja të cilët kanë pasur interesat e tyre në Sijam, ndërsa ka qenë i njohur edhe si një njeri mosmirënjohës dhe i padëgjueshëm. Francezët do t’a përshkruajnë si njeri i cili ka pasur shumë zili e lakmi. Ai gjithashtu nuk ka qenë aq shumë i preferuar edhe nga au-toritetet sijameze, ndërsa kjo është sidomos karakteristike në periudhën kur mbreti Narai ka qenë i sëmurë. Pas vdekjes së mbretit, Phaulkoni do të arrestohet dhe do të vritet me shpatë, ndërsa sijamezët do të ndërrm-rin një sërë masash dhe qëndrime armiqë-sore kundër të huajve, gjë që do të vazhdojë deri në shekullin e XIX.

Mr. Biljana Popovska

en me ngjyrat verdhe-kuqe të turpit, e në fund duke qenë të detyruar që t’u shërbejnë spanjollëve në punët më të rënda. Librat e shenjtë të Majëve u dogjën nëpër rrugët e qytetit.Çi ka përfunduar si përkthyes për prif-tin e posa emëruar të Jukatenit në Merina. Ndoshta edhe si një pendim për rolin e tij në tmerret e vitit 1562, ai pjesën e mbetur të jetës së tij do t’a kalojë duke e eviden-tuar historinë e Jukatenit para sundimit të tij, duke u ndihmuar fisnikëve që të adapto-hen në sistemin kolonizues spanjoll, njëherit duke kritikuar ndikimin negativ të sistemit shoqëror dhe ekonomik spanjoll në raport me majët, duke i ndihmuar dhe duke i mbro-jtur të njejtët në proceset gjyqësore kundër tyre.

9. Felipe (origjinal: Felipe)I lindur në ishullin Puna në afërsi të brigjeve të Perandorisë së Inkëve, djali i ri i njohur nën emrin Felipe do të robërohet nga ana e spanjollëve, të cilët të njejtin do t’a angazho-jnë si përkthyes gjatë pushtimit të Perusë. Por, kjo do të rezultojë pa sukses sepse Fe-lipe nuk do të tregohet aq i suksesshëm në Keçua (anglisht: Qechua), gjuhë e inkëve, e as në gjuhën spanjolle edhe pse ai i kishte mësuar që të dyja edhe pa ndjekur mësim, gjegjësisht vetëm nga të dëgjuarit e njerëzve që flisnin gjuhët në fjalë. Ai bën gabime të shumta gjatë përkthimit, si për shembull, duke e përkthyer përshkrimin e Shën Troicës si “Zoti është tre në një”, në përkthim “Zoti tha se një dhe tre bëjnë katër”, gjë e vërtetë, e që nuk është ndonjë gjë e veçantë. Felipe, i cili është njohur si shumë përkthyes i dobët, e që më pas Atahallapa është dashur të flaës ngadalë dhe me fjali të shkurtëra në mënyrë që të kuptohet, për fak-tin se ai ka përdorur dialektin Chinchasuyu, e jo dialektin Cuzco, dialect të cilin Felipe e ka kuptuar shumë pak.Është thënë se Felipe ka ditur për vdekjen e Atahuallpës, që nga momenti kur është

dashuruar në njërën nga gratë e haremit, Cuxirimay, emri i së cilës do të thotë “shumë e bukur, me lëkur të bukur”. Në momentin që Atahuallpa është ankuar se nuk do të lirohet nga ana e spanjollëve edhe pas pag-esës nga ana e tij dhe se është dashur që të paktën t’i lejohet të hajë e të pijë me të bur-gosurit tjerë, Felipe u ka thënë spanjollëve se Atahuallpa planifikon të arratiset dhe së bashku me gjeneralin e tij t’i bashkojë forcat në Kito, duke filluar kështu një luftë kundër okupatorëve të huaj. Në atë moment, Piza-ro, duke pasur drojë nga një kryengritje, e ka ndezur Atahualpën, e më pas ka organizuar një ceremoni solemne me rastin e varrimit të tij. Se a ka mundur që Felipe të arratiset së bashku me të dashurën e tij Cuxirimay, ende nuk dihet dhe ende nuk është vërtetuar.

10. Konstantin Faulkon (origjinal: Constantine Phaulkon)Ka qenë djali i një greku i cili ka pasur gjell-tore. Konstantin Faulkoni ka arritur në Sijam në vitin 1678 së bashku me disa tregtarë anglez. Së pari do të punojë si përkthyes për kompaninë britanike “India Lindore” (në gjuhën angleze: British East India Compa-ny), duke ndihmuar në anashkalimin e inte-resave holandeze, e më pas ai do të punojë edhe në administratën shtetërore sijameze në kryeqytetin Ayutthaya. Shkathtësitë e tij të interpretimit, përkthimit dhe kontabilitetit do t’i mundësojnë një avancim të shpejtë në karrierë. Mes arritjeve të mëdha të tij, që e impresionuan gjyqin sijamez, janë redukti-met e shpenzimeve të transportit të ambasa-dës së Persisë si dhe çështja rreth borxheve angleze. Atij njëkohësisht do t’i ofrohet edhe pozita e phrakhlang, pozitë kjo që paraqet vendin më të lartë të punës për qytetarët, por ai do t’a refuzojë këtë në dobi të funk-sionit dhe pozitës tjetër këshilldhënëse për t’i kontrolluar financat mbretërore pa krijuar armiqësi të reja politike. Phaulkon do të për-fundojë si këshilltar i afërt i mbretit Narai, ku në fakt do të bëhet edhe njeriu i dytë më i fuqishëm në Sijam. Duke e marrë titullin e mbikqyrësit të politikës për tregti të jashtme, ai do të ketë ndikim të madh edhe mbi poli-tikën e jashtme të vendit në pëgjithësi.

15

BASHKUDHËTAR EKSTREM rezenca e elektronikës në përditsh-mërinë tonë është aq e madhe, që në shumë raste është rëndë të par-

amendohet jeta pa atë. Elektronika çdo ditë është më me rëndësi esenciale, për shembull në luftimin bashkëkohor, ose, është favorshme në situata të ndryshme, siç është gjatë qëndrimit në natyrë ose gjatë udhëtimit. Për fat të keq, të gjithë ato pajisje elektronike të nevojshme- ra-dio pajisje, GPS, optikë e avancuar, drita taktike, pajisje për mbikëqyrje, tabletë, «nout buk», foto aparate, pajisje mobile dhe tjera- kanë një kompensim të madh- ato pajisen me energji elektrike. Ajo nuk është aq problem i madh nëse ato janë standarde për përdorim të njëhershëm, bateri ose nëse shfrytëzuesi është në mundësi ta karikojë nga rrjeti elektrik. Por, ajo është problematike në situata të mbijetesës,edhe gjatë kohës së luftës,

kur karikimi nga rrjeti elektrik mund të ndodhë vetëm përkohësisht ose nga gjenerator i energjisë elektrike ose nga sistemi elektrik i automjetit. Furnizimi mobil me energji elektrike është prob-lem me të cilën shumë njerëz ballafaqo-hen. Për shkak linçimit masive të për-ditshme të pajisjeve të vogla elektrike, njeriu çdo ditë e më shumë ka nevojë edhe për mbushjen e tyre të rregullt me energji elektrike. Pronarët e telefonave bashkëkohor mobil janë të varur nga qasje e përditshme deri te burimi i en-ergjisë elektrike. Telefonat e mençur, GPS-pajisjet, kamerat dhe pajisje tjera shpejtë e harxhojnë energjinë elektrike dhe kërkojnë të mbushen vazhdimisht me energji elektrike, pa marrë parasysh vendin dhe kohën. Në jetën e përditshme, ushtari bashkëko-hor është shumë i varur nga furnizimi me

energji elektrike nga cili do person tjetër. Krahas pajisjeve të përmendura, janë kr-ijuar edhe më shumë pajisje, gjithashtu, harxhojnë energji elektrike Pajisja për mbikëqyrje natën, pajisje optike të ndry-shme, llamba baterie të dorës dhe radio pajisje janë vetëm pjesë nga pajisjet standarde, kurse detyra e ushtarit mund t’i shtohet edhe pajisje tjetër plotësuese. Veç më disa vite bateritë mobile për mbushjen e pajisjeve të vogla shfrytëzo-hen nga shumë shfrytëzues. Pjesa më e madhe nga këto furnizues me energji elektrike janë të volitshme vetëm për përdorim të jashtëm të kufizuar. Çka të bëni në rast se kini pajisje elektrike të cilin duhet ta shfrytëzoni, kurse nuk keni mundësi të ndërroni bateri, ose ato janë të papërdorshme. Prodhuesi bri-tanik „PowerTraveller“ me këtë pajisje „Powermonkey Extreme“ dëshiron ta

KARIKATOR SOLAR I

BATERIVEALEKSANDAR STOJÇEVSKI

PËR SHKAK TË PËRDITSHMËRISË DHE TE INKORPORIMIT MASIV I PAJISJEVE TË VOGLA ELEKTRIKE, NJERIU ÇDO DITË E MË SHUMË KA NEVOJË PËR MBUSHJEN E TYRE TË RREGULLT ME ENERGJI ELEKTRIKE.USHTARI BASHKËKOHOR ËSHTË EDHE MË I VARUR NGA FURNIZIMI ME ENERGJI ELEKTRIKE SE CILIDO PERSON TJETËR.PRODHUESI BRITANIK „POWERTRAVELLER“ ME PAJISJEN E TIJ „POWERMONKEY EXTREME“ SYNON TA ZGJIDHË KËTË PROBLEM BASHKËKOHOR.PAJISJA „POWERMONKEY EXTREME“ NË VERSIONIN „USHTARAK“ DALLON NGA PRODHIMI I RREGULLT ME ATË QË DEDIKUAR PËR PËRDORIM NË TEREN DHE NË KUSHTE TË RËNDA- AI QUHET „EKSTREM“ ME ARYSE, SEPSE ËSHTË PËRFORCUAR, SIGURUAR KUNDËR SHOKËVE DHE LAGËSHTISË

të rënda- ajo që quhet « ekstrem» me arsye, sepse është forcuar, siguruar kundër shokëve dhe lagështisë ( në pajtim me standardin «IP 67», ai është rezistent ndaj zhytjes në 1 m ujë për 30 minuta). Ajo, gjithashtu është taktike, për shkak të “Coyote” të saj me ngjyrë kafe ( ngjyra e cila shpesh shfrytëzohen në maskimin ushtarak) dhe dedikimi i saj për shfrytëzuesit ushtarak, kurse është paketuar në strajca nga kompania „Blue Force Gear“, i cili është prodhues i njo-hur i pajisjeve taktike. Pesha e përgjith-shme e tërë pajisje është 9000 mAh bateria polimer-litiumi, panel solar dhe strajcë që peshon rreth 500 gramë. Kjo peshë është adekuate me atë të cilën do ta kishin mbajtur të gjitha bateritë për-katëse dhe karikator të pajisjeve të cilat i shfrytëzojmë. Vetë multifunksionaliteti si karikator universal kursen hapësirë dhe peshë në bagazhin tuaj.Pajisja është robust dhe mund të përdo-ret në kushte të rënda dhe të ndryshme, pa u dëmtuar. Goditjet e rënda gjatë luftës urbane, si dhe kërcimet me para-shutë, balta dhe shiu gjatë luftërave në pyll nuk i dëmtojnë prodhimit. Sipas in-formacioneve të prodhuesit të qelive so-lar, nëse disa nga ato janë shkatërruar ose qëlluar nga plumbi, qelitë tjera so-lare dhe më tej do të punojnë. Edhe pan-eli solar dhe bateria janë absolutisht rez-istente ndaj ujit. Prodhuesi garanton se nuk lëshon ujë në pajisje prej 30 minuta në një metër thellësi, me çka e plotëson standardin «IP 67» (standard industrial për rezistencën e pluhurit dhe ujit të pa-jisjes elektronike). Kabllot e dorëzuara, gjithashtu janë rezistente. Gjithashtu, edhe karikatori është rezistent ndaj uji tërësisht, edhe gjatë kohës së karikimit. Kualiteti i lartë i strajcës së përfshirë të kompanisë „Blue Force Gear“ kon-tribuon për prodhim robus dhe mundë-son varjen e strajcave, çantave të shpi-nës ose sisteme taktike për bartje, pa problem. Përvoja tregon, se më shumë nga zgjidhja e arsyeshme është varja e çantës së shpinës. Në kushte luftarake dhe civile, kjo variant është më favor-shme. Sipërfaqja me gomë e baterisë dhe panelit solar siguron stabilitet, edhe kur është e lagur. Statusi i mbushjes mund të lexohet në çdo kohë në ekranin në të cilën shfaqet. Ekrani automatikisht ç’kyçet. Në esencë, karikimi i pajisjes në

16

plotësojë këtë zbrastirë. Në tekstin në vijim do të paraqesim përparësitë dhe mangësitë të kësaj pajisje të vogël, por të fuqishëm,Kompania „PowerTraveller“ nga faza fillestare e zhvillimit të prodhimit të tyre ngushtë ka bashkëpunuar me ush-trinë britanike, në veçanti me qendrat për trajnim të forcave specialeForcat speciale amerikane, gjithashtu janë të interesuar për prodhimin e tyre, ashtu që grupi i shfrytëzuesve në mënyrë të konsiderueshme është i madh edhe në SHBA. Veç më disa vite, disa qindra pa-jisje të „PowerTraveller“ shfrytëzohen nga ana e njësive speciale të më shumë vendeve. Kryqi i Kuq dhe shumë organi-zata tjera humanitare gjithashtu punojnë me këto sisteme. Prapëseprapë, pjesa më e madhe nga shfrytëzuesit civil janë turistë dhe të dashuruar pas natyrës. Kjo sigurisht është target grupi më i madh për këto pajisje. Në mënyrë përkatëse me atë, kompania ka sporte ekstreme të numërta, aventurier dhe hulumtues si promotor të prodhimeve të tyre dhe pajisje, kurse portofolin e tyre të prodhi-meve çdo herë e më shumë e harmoni-zojnë me kërkesat e tyre. Por, edhe kra-has grupit civil të fortë të shfrytëzuesve, testimi i prodhimeve elitare si pjesë e rëndësishme e zhvillimit të prodhimit, kryhet në bashkëpunim të ngushtë me forcat speciale amerikane dhe britanike.Pajisja „Powermonkey Extreme“ në ver-sionin “ushtarak” dallon prej prodhimeve të rregullta me atë që është dedikuar për përdorim në teren edhe në kushte

mënyrë direkte nga paneli solar është i mundshëm, por nuk është i rekoman-dueshëm. Më shumë ka kuptim nëse mbushet bateria në çdo mundësi, kurse më ajo të lidhet me pajisjen. Një karikim i baterisë në kushte normale zgjat rreth tre orë e gjysmë.Burimi i energjisë elektrike është ba-teria polimer-litium (Li-Po) me 9000 mAh kapacitet. Pajisja ka dimensione prej 155x60x28 milimetlra dhe peshë prej 254 gramë. Në anën e sipërme të pajisjes ka LCD-ekran (Liquid Crystal Display) dhe kontroll me prekje. Ekrani tregon status me përqindje të karikimit- gjatë karikimit të plotë është në gjelbër 99, kur bateria është e zbrazët do të shëndrohet në ngjyrë të kuqe dhe kur bateria është me status të ulët të kari-kimit, në mënyrë plotësuese ikona me bateri pulson. Krahas kësaj, në ekran shfaqet karikimi i baterisë- me linja të të cilat lëvizin rreth fundit të ekranit. Ekrani me prekje është njësia kontrolluese e pajisjes- me tërheqjen e gishtit në të djathtë nga pajisja ndizet, kurse majtas çkyçet. Me prekje në mesin e ekranit shfaqet niveli i karikimit, me prekje në pjesën e majtë aktivizohet çkyçja au-tomatike, kurse prekja në anën e djathtë funksioni ç’kyçet. Lidhja mes karikatorit me pajisjen, atë solar dhe elektrik, au-tomatikisht e inicon procesin e karikimit, por për ngarkim të pajisjes së kyçur, karikatori duhet të jetë i kyçur. Vetë me kyçjen e pajisjes të cilin dëshironi

të karikoni ai nuk do të fillojë të kariko-het- ajo është diçka qe duhet të mba-het mend, që të shmangen befasitë të padëshiruara.Karikimi i baterisë është e mundshme me konektorët të anës së majtë të pajises, derisa me kyçjen e pajisjeve të jashtme gjenden në anën e djathë. USB (5V, 700 mah) kyçjen dhe kyçjen elektro ( 12V, 800 mAh), mundësohet me set të kabll-ove dhe adapterë për kyçje të spektrit të gjerë të pajisjes. Kyçësit janë të mbro-jtur dhe sigurojnë rezistencë ndaj ujit. Vlen të theksohet se mbrojtja është e arritshme vetëm në regjimin e transportit me kapakë të mbyllur- nëse ka nevojë

17

pajisja të përdoret në mjedisin jetësor, atëherë është e nevojshme përdorimi i kompletit rezistent ndaj ujit të kyçësit „Аquastrap“, e cila blihet në mënyrë të veçantë. Ky set përbëhet nga dy USB-kabllo me kyçës të veçantë të rritur ( njëri për lidhje të baterisë me karikatorin solar dhe i dyti për lidhje të jashtme të pajisjes) dhe llastik i cili shfrytëzohet që të sigurohet lidhja e tyre e fortë me pa-jisjen. Ky set siguron rezistencë ndaj ujit sipas standardit „IP 65“ dhe mundëson shfrytëzimin e pajisjes në mjedis jetësor me lagështi (por pa u zhytur në ujë), pa frikë nga qarku i shkurtë.Ajo që ka të bëjë me sigurinë-bateria ka implementuar mbrojtje nga qarku i

shkurtë, stërmbushja dhe nuk ka efekt-memoria. Pajisjet e jashtme kyçen përmes kyçësit USB ose në kyçës 12 V përmes një nga 11 karikuesit – nga mini dhe mikro USB kyçëses, deri tek kyçësi i ndezësit tek automjeti. Bateria mund të karikohet me karikator të rrjetit plotësues me katër karikator regjional të ndryshëm ose përmes karikuesit so-lar. Paneli solar është me mbyllje. Kur është i mbyllur ka dimensione prej 170 x 91 x 18 milimetra dhe peshë prej 214 gramë. Pas hapjes, trashësia e tij për dy herë zvogëlohet, por gjatësia e tij zmad-hohet për dy herë. Kapaku i tij është i përpunuar nga materiali i njëjtë si dhe bateria dhe ai gjithashtu është kompati-bil me standardin „IP 67“ . Kur është i

hapur, shihen fotoqelitë të cilat gjenden në anën e brendshme të karikatorit dhe janë me dimensione 77 x 127 mm. Ato janë me fuqi dhe efikasitet maksimal. Në pjesën e poshtme të panelit ekziston kyçësi USB me dritë sinjalizuese. Kur është e gjelbër, niveli i ndriçimit është adekuat që të shfrytëzohet pajisja. Kari-kuesi ka mundësi për karikim të pajis-jeve të kyçura përmes USB dhe ka fuqi maksimale dalëse prej 3 Ë.Në esencë, një gjë është e qartë Gjithç-ka mund të karikohet. Karikuesi adekuat nga kompania „PowerTraveller“ ekziston për çfarëdo pajisje elektrike, mes tjerash edhe për prodhimet të „Apple“. Mundësi për karikim të baterisë, gjithashtu, janë

të pafundshme: Nga kyçësi për rrymë, USB-kyçës, panel solar ose nga kyçës për ndezëse në automjet. Një nga për-parësitë kryesore të pajisjes është fleksibiliteti në shfrytëzimin e karikuesve të pa numërt. Kualiteti për përpunim të adapterëve dhe kabllot është në nivel të lartë. Në praktikë, telefoni u dëshmua si sfidë më e madhe për karikimin me en-ergji elektrike, që ka të bëjë më përdori-min shumë të shpeshtë në jetën e përdit-shme. Për kërkesa më të mëdha siç janë «noutbuk” ose lap top, prapëseprapë duhet të shfrytëzohet modeli me bateri më të madhe dhe panel solar më të fuq-ishëm. Në përgjithësi, duhet të tregohet se prodhuesi nuk gënjen në reklamat e saja. Koha e deklaruar për karikim

përmes paneleve solar prej 18-22 orë në kushte të favorshme është afër realitetit. Nënkuptohet, shumë varet nga kushtet kohore, më shumë diell, më pak vërejte- karikim më të shpejtë. prapëseprapë, askush nuk duhet të konsiderojë se një ditë e mirë me diell do të jetë e mund-shme të karikohen numër më i madh i baterive me këtë panel solar relativisht të vogël.Përdorimi i diellit si burim të energjisë është e thjeshtë. Paneli solar mund lehtë të vendoset në çantën krahëve me ndihmën e strajcës së dërguar. Ashtu energjia mblidhet në lëvizje. Shfrytë-zuesi në atë mënyrë ai e mbledh en-ergjinë dhe e njëjtën e magazinon. Që të mbushet plotësisht bateria në ditë nor-male me diell me vranësira të vogla, për shembull në Evropën Qendrore, janë të nevojshme rreth 20 orë. Këtu mund të gjenden pika e vetme e dobët e vërtetë e pajisjes, kurse ajo është kur jeni larg nga cili do burim i energjisë, atëherë jeni të varur nga kushtet kohore. Prapëse-prapë, shfrytëzuesi i pajisjes është pjesë e madhe është më i pavarur në lidhje me përdorimin e baterive jokonvencionale ose akumulatorë. Karikimi i baterisë nga rrjeti elektrik do të mbarojë për 5 orë, që është më i shkurtë në masë të konside-rueshme, por nga ana tjetër, paneli solar mund të ngjitet në çantën e shpinës dhe bateria të mbushet në lëvizje. Pajisja e cila duhet të karikohet mund të kyçet di-rekt nga paneli solar.

Ajo do të thotë, nëse fokusi i dikujt është në karikimin e shpejtë- rekomandohet përdorimi i baterisë të fuqishme, ajo do të jetë më e shpejtë dhe më e sigurte nga paneli solar. Paneli solar duhet të shfrytëzohet kryesisht për karikim të baterisë, dhe ajo është mënyra më efi-kase e shfrytëzimit të këtij seti. Në për-dorim normal, civil, rëndë është që të shfrytëzohet moduli solar si burim i en-ergjisë elektrike. Por, nëse jeni të izoluar tërësisht më shumë se dy ose tre ditë nga civilizimi ose jenë në kushte kur ju duhet në veçanti pajisja robsten për furnizim me energjinë elektrike, atëherë kjo pajisja është ajo që ju nevojitet.

18

„MBURROJA” JU PARAQET

1. Frenë gazi2. Hapje3. Mbledhjen e gazrave të barotit4. Mbajtës të gypit gjatë transportit5. Gypi i Obusit 2A31, me kalibër

prej 122 mm6. Sistem për lyerjen e motorit dhe transmision kryesor7. Dorezë nga mekanizmi i armës për lëvizje sipas elevacionit 8. Dorezë nga mekanizmi i armës

për lëvizje sipas azimutit 9. Nishan optik primar OP5-3710. Nishan ndihmës PG-2 11. Mbrojta e përparshme e burimit12. Periskop tokësor TNPO-170A (për komandantin)13. Nishan i kombinuar panoramik

TKN-3B ( për komandantin)14. IC-dritë15. Antenë

OBUS VETË LËVIZËS “ 2C1 VDIZIKA”DEDIKIMI I OBUSIT VETË LËVIZËS „2C1 VDIZIKA“ ËSHTË SHKATËRRIMI DHE NEUTRALIZIMI I FUQISË TË GJALLË ARMIQËSORE NË TEREN TË HAPUR DHE NË STREHIMORE NGA LLOJI POLAK, MJETET E ZJARRIT ARMIQËSORE, SHKATËRRIMIN E PIKAVE TË REZISTENCËS, PENGESAT ME TEL DHE PENGESA TJERA, BËRJEN E KALIMIT NË FUSHA TË MINIMIT DHE SHKATËRRIMIN DHE NEUTRALIZIMIN E MJETEVE ARTILERIE, SISTEME ARMATIMI TEKNIKE- MOTORIKE DHE PAJISJE LUFTARAKE TË ARMIKUT.ZHVILLIMI I „2C1 VDIZIKA“ FILLOI MË 4.6.1967, KURSE MË PAS ENTI OKB-9 ISHTE PËRGJEGJËS PËR ZHVILLIMIN E OBUSIT, KURSE ENTI HARKOVIK PËR AUTOBLINDËN. PËR BAZË TË ARMËS SË RE ARTILERIE ISHTE MARRË OBUSI D-30, ME KALIBËR PREJ 122 MM DHE E NJËJTA ËSHTË MODIFIKUAR. OBUSI I MODIFIKUAR E MERR SHENJËN 2A31, DERISA SI BAZË PËR ZHVILLIM TË AUTOBLINDIT ËSHTË SHFRYTËZUAR AUTOBLINDI ME ZINXHIR MT-LB. TESTIMI I 4 PROTOTIPAVE TË PARA ËSHTË NXJERR NË GUSHT TË VITIT 1969. NË VITIN 1971 PROTOTIPAT E „2C1 VDOZIKA“ INKORPOROHEN NË ARMATËN E BRSS, KURSE NGA VITIN 1972 OFICIALISHT FILLON PRODHIMI SERIK I SISTEMIT TË ARTILERISË. PRODHIMI SERIK I „2C1 GVOZDIKA“ MBRON NË VITIN 1991. PAS LICENCËS „2C1 GVOZDIKA“ PRODHOHET NË POLONI DHE NË BULLGARI. GJATË PRODHIMIT ISHIN PËRPUNUAR 10.000 SISTEME ARTILERIE „2C1 GVOZDIKA“. KY SISTEM ARTILERIE E KANË SHFRYTËZUAR ARMATA TË MBI 30 SHTETE.NË BAZË OBUSI VETË LËVIZËS „2C1 VDOZDIKA“ ËSHTË AUTOBLIND AMFIB ME ZINXHIR I CILI NË UJË TË LËVIZË ME NDIHMËN E ZINXHIRËVE. TRUPI I AUTOMJETIT ËSHTË PËRPUNUAR NGA PLLAKA ÇELIKU TË KOLAUDUARA ME TRASHËSI MAKSIMALE PREJ 20 MM. MBUROJA SIGURON MBROJTJE NGA ARMË E LEHTË KËMBËSORIE ME KALIBËR PREJ 7,62 MM DHE SHRAPNEL TË GRANATAVE ME KALIBËR MË TË VOGËL. AUTOMJETI NGA SECILA ANË KA NGA 7 RROTA MBËSHTETËSE, PËRPARA I JANË VENDOSUR RROTA LËVIZËSE, KURSE MBRAPA PASIVE. AUTOMJETE NUK KA BARTËS TË ZINXHIRËVE. RROTAT MBËSHTETËSE JANË VENDOSUR NË BOSHTE TORZIONE, KURSE RROTA E

PARË DHE E SHTATË MBËSHTETËSE KANË EDHE VENDOSUR AMORTIZATOR HIDRAULIK. ZINXHIRËT STANDARD TË AUTOMJETIT JANË TË GJERA 400 MM, POR PËR LËVIZJE NË BORË OSE TEREN MOÇALIK MUND TË VENDOSEN ZINXHIR ME GJERËSI PREJ 670 MM.NË PJESËN E PËRPARME TË MAJTË NGA AUTOMJETI ËSHTË VENDOSUR VOZITËSI. PARA POZICIONIT TË TIJ ËSHTË VENDOSUR DRITARE E VOGËL (ME MBULESË), REZISTENTE NË VEPRIM NGA ARMA E LEHTË KËMBËSORIE. MBI POZICIONIN E AUTOMJETIT KA HAPËSIRË DHE 3 PERISKOP NË TOKË TNPO-170A, KURSE PËR VOZITJE NATËN MUND TË VENDOSET PERISKOP „TVN-2B“. DJATHTAS NGA VOZITËSI ËSHTË POZICION E MOTORIT DIZEL 8 CILINDRA „JAM3-238V“, ME FUQI PREJ 300 KF. KUPOLA LUFTARAKE ËSHTË VENDOSUR NË PJESËN E PASME TË AUTOMJETIT DHE NË ATË ËSHTË INKORPORUAR OBUS 2A31, ME KALIBËR PREJ 122 MM, E CILA SIPAS ELEVACIONIT MUND TË LËVIZË PREJ -3° DERI +70° KUPOLA SIPAS AZIMUTIT LËVIZ 360° ME NDIHMËN E PAJISJES ELEKTRIKE, POR ËSHTË INKORPORUAR EDHE SISTEM MEKANI9K MANUAL REZERVË PËR LËVIZJEN E KUPOLËS DHE OBUSIT. MBUSHJA E OBUSIT REALIZOHET NË MËNYRË GJYSMË AUTOMATIKE. NË PJESËN E PARME TË MAJTË NGA KUPOLA ËSHTË POZICIONI I GJUAJTËSIT, KURSE PAS TIJ ËSHTË POZICIONI I KOMANDANTIT TË AUTOMJETIT, DERISA NGA ANA E DJATHTË E KUPOLËS ËSHTË POZICIONI I MBUSHËSI I TOPIT. PËR NEVOJAT E GJUAJTËSIT ËSHTË INKORPORUAR NISHAN OPTIK KRYESOR OP5-37 DHE NISHAN PANORAMIK NDIHMËS PG-2. PËR KOMANDANTIN E AUTOMJETIT NË KUPOLË KA INKORPORUAR HAPJE KU JANË VENDOSUR 2 PERISKOP TOKËSOR TNPO-170A DHE NJË NISHAN PANORAMIK I KOMBINUAR TKN-3B. PËR MBUSHËSIN E TOPIT NË ÇATINË E KUPOLËS LUFTARAKE GJITHASHTU KA VENDOSUR HAPËSIRË. PËR KOMUNIKIM NË AUTOMJET ËSHTË INKORPORUAR RADIO STACION „R-123M“ PËR KOMUNIKIM DERI 28 KM, KURSE PËR KOMUNIKIM MES EKUIPAZHIT ËSHTË SISTEM I INKORPORUAR PËR LIDHJE R-124. PËR MBROJTJEN E EKUIPAZHIT

ËSHTË SISTEM I INKORPORUAR ABXO-MBROJTJA. NË FUNDIN E AUTOMJETIT ËSHTË INKORPORUAR DERË ME VEND PËR PUSHKA. STANDARD, NË AUTOMJET JANË VENDOSUR 40 GRANATA (35 FUGASE DHE 5 KUMULATIVE). NGA ATO 16 PREDHA JANË VENDOSUR VERTIKALISHT NGA ANA E DJATHTË E KUPOLËS, KURSE 24 PREDHA DHE GËZHOJAT ME MBUSHJE BAROTI JANË SHTRIRË NË QOSHE NË PJESËN E PRAPME TË AUTOMJETIT. NDRYSHE, OBUSI MUND TË SHFRYTËZOJË PREDHA ME SHUMË EKSPLOZIV (FUGASE), PREDHA ME LËVIZJE RAKETORE PLOTËSUESE, KUMULATIVE, PËR TYMOSJE, PËR NDRIÇIM, KIMIKE, PËR PENGESA ELEKTRONIKE DHE NAVIGIM LASERIK TË PREDHËS „KITOLOV2M0147. DIMENSIONE KOMPAKTE ME PESHË TË VOGËL LEJOJNË „2C1 GVOZDIKA“ TË TRANSPORTOHET ME AEROPLANËT „AH-12“, „AH-124“ DHE „IL-76“.

Ivica Dameski

19

OBUS VETË LËVIZËS “ 2C1 VDIZIKA”

16. Sistem për filtrim të ajrit17. Hapësirë për vendosjen e

mbushjeve të barotit (gëzhojat) të predhave

18. Derë me vend për pushka të inkorporuara

19. Pasiv20. Ulësja e komandantit 21. Pozicioni për vendosjen e

predhave luftarake22. Ulësja e gjuajtësit23. Rrota mbështetëse24. Ulësja e automjetit 25. Mbulues nga hapja për

mbikëqyrje të vozitësit26. Rrotat lëvizëse27. Transmisioni

12 3 4

56 7

8 9

1011

12 1314

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

2627

KARAKTERISTIKAT TEKNIKO-TAKTIKE TË „2C1 GVOZDIKA”

EKUIPAZH 4 persona

GJATËSIA E TRUPIT 7.265 mm

LARTËSIA 2.725 mmGJERËSIA 2.850 mm

KLIRENS 400 mmFORCË LËVIZËSE Dizel motor JAM3-238B, me fuqi 300 kf

SHPEJTËSIA MAKSIMALE NË RRUGË 60 km/hSHPEJTËSIA E LËVIZJES NË SHTRESË TOKËSORE 30 km/h

SHPEJTËSIA MAKSIMALE NË LUNDRIM 4,5 km/hAUTONOMIA E LËVIZJES 500 kmKAPACITETI I DERIVATIT 550 litra

GJERËSIA MAKSIMALE E PENGESAVE NË UJË 300 m

GJERËSIA E KANALIT 2,75 mPENGESA VERTIKALE 70 sm

PJERRTËSIA MAKSIMALE 77%LËVIZJE ANASH 55%

ARMË Obus 2A31, me kalibër prej 122 mmGJATËSIA E GYPIT 35,5 kalibri

VEPRIMI SIPAS AZIMUTIT 360°VEPRIMI SIPAS ELEVACIONIT Од -3 ° до +70°

SHPEJTËSIA E GJUAJTJES GJATË VEPRIMIT TË DREJTPËRDREJTË 4 deri 6 granata në minutë

SHPEJTËSIA E GJUAJTJES GJATË VEPRIMIT TË NDËRMJETSHËM 1 deri 2 granata në minutë

RREZJA MAKSIMALE E OBUSIT 15.200 m (me NE-granata)21.900 m (me NE/RAP granata)

20

uk ekziston asgjë kaq të ngjashme në tokë ose në ajër siç është ky mjet fluturues. „Antonov An-225“

(„Antonov An-225 Мрия“, që do të thotë „ëndërr“, emër njoftues për NATO „Cos-sack“, që do të thotë „kozak“), aeroplan strategjik kargo, i dizajnuar nga ana e By-rosë Sovjetike „Antonov Design Bureau“ në vitet e 1980, si zëvendësim për Myas-ishchev (Myasishchev Experimental Design Bureau - Soviet Aerospace Design Bureau). Më 21 dhjetor të vitit 1988 „Mriya“ e filloi udhëtimin e parë. Më vonë, për më pak se një vit, ra muri i Berlinit dhe erdhi deri tek shpërbërja e Bashkimit Sovjetik. Kompania „Antonov Design Bureau“ kompania e cila e ka krijuar „An-225“ ishte me seli në Ukrainë, shtet i cili u nda nga BRSS si republikë e pavarur. Dizajni ishte dedikuar për transport në or-bitën e kozmosit Буран dhe njëherit ka qenë version më i madh të aeroplanit „An-tonov An-124 RusIan“. „Mriya“ me „Buran“ (Буран) ka realizuar gjithsej 14 fluturime në kohëzgjatje prej 28 orëve dhe 27 minuta. Misioni i parë dhe qëllimet e „An-225“ poth-uajse kanë qenë identike me ato të pro-gramit të SHBA-së si bartësi i fluturakeve për në kozmos.Ekziton vetëm një ekzemplar i tij dhe shfrytëzohet nga ana e „Antonov Airlines“ ekskluzivisht për misione transporti. „An-225“ i pari dhe i vetmi aeroplan ka mbaruar me konstruksion në vitin 1988. Pasi që me sukses i realizoi misionet ushtarake sovje-tike, u fut në punë komerciale në kompaninë „Antonov Airlines“, holding, kompani me seli në Kiev, Ukrainë, për bartjen e ngarkesave të mëdha. Kompania ka filluar me punë me një flotë prej katër aeroplanëve „An-124“ dhe tre aeroplanë „An-12“, por nevoja për aeroplanë të mëdhenj nga „An-124“ është bërë në mënyrë imediate në vitet e vona të 90’-ve të shekullit të kaluar.

Në nëntor të vitit 2004, ФАИ (Fédération Aéronautique Internationale, FAI - World Air Sports Federation) e ka vendosur „Аn-225“ në Librin e Ginisit për shkak të arritjes së 240 rekordeve ( duke e përfshirë edhe trans-portin e ngarkesave më të rënda me peshë prej 253 tonë, ngarkesë, e rëndë individuale me peshë prej 186,7 tonë, si dhe më e gjatë me kargo me gjatësi prej 42,1m, transport të 50 automjeteve etj). Më tej, më 23 maj e vitit 2001 „An-225“ ka marrë certifikatë për ngar-kim rekord prej 253,82 tonë dhe ka fluturuar në lartësi mbidetare deri në 10.750 metra me shpejtësi prej 763,2 km/orë.Si rezultat i kapacitetit masiv dhe gjigant për fluturim, është dizajnuar me 32 rrota nga të cilat disa janë drejtuese, duke mundësuar kthimin e aeroplanit në suaza të pistës së gjerë në 60 metra. Për dallim nga „An-124“, “An-1225” posedon në mënyrë plotësuese katër rrota kryesore. Si paraardhësi i tij „An-124“, edhe „An-225“ ka hundë të dizajnuar në pjesën e përparme, me qëllim që të hapet dhe të lehtësohet shkarkimi i mallit të cilin e transporton. Kabina ngarkuese gjatë kohës së fluturimit të aeroplanit është nën pre-sion. Konfigurimi themelor i „An-225“ është gjithashtu i njejtë me atë të „An-124“, me përjashtim të asaj që „An-225“ është më i

AEROPLAN EKSKLUZ PËR MISIONE TRANSPORTUESE

„ANTONOV 225“

Karakteristikat Aeroplani më i madh i konstruktuar deri tani, me peshë të përgjithshme maksimale gjatë fluturimit prej 640 tonë të pabesueshëm, aeroplani më i gjatë në botë me 84 metra gjatësi, me lëvizje nga gjashtë motorë të in-korporuar, me gjatësi të krahëve prej rreth 90 metrave dhe me peshë prej 225 tonë pa ngarkesë (i zbrazët). Dimensionet e „An-225“ janë të pabesueshme, pothuajse sa një terren futbolli nga hunda, deri tek bishti. Ekuipazhi gjashtë anëtarësh ( 2 pilotë dhe 4 teknikë) e drejtojnë „Antonov An-225“ i cili, gjithashtu, ka shtrirje më të madhe të krahëve nga cilido aeroplan tjetër në shër-bim operativ. Mjeti fluturues është 50 përqind më i madh nga cilido aeroplan i konstruktuar para tij. Aeroplani ka rekord botëror absolut për ngarkesë të transportuar prej 200-250 tonë, respektivisht transport ajror me kapacitet për gjatësi maksimale të ngarkesës prej 70 metra. I dizajnuar të bartë dy herë më shumë ngarkesë sesa „Boing747“. „An-225“ është gjithashtu më i madh se sa aeroplani me udhëtarë „Ербас А380“ dhe është më i madh në masë se „Антонов Ан-124“, „Ц-5 Галакси“ dhe tjerë më të afërt, ekuiva-lentë, e aeroplanë me ngarkesa të rënda.

21

gjatë, respektivisht trupi i aeroplanit i është i vazhduar, nuk ka pjesë të prapme për de-dikime ngarkimi, respektivisht dyert e ngar-kimit nga pjesa e prapme janë larguar që të ulet pesha, që të rritet gjatësia e krahëve të shtritë, ku në mënyrë plotësuese posedon dy motorë, bisht të ridizajnuar me dy stabi-lizator vertikal- Split Tail, për mirëmbajtje të manovrimit të aeroplanit në rast të pësimit të ngarkesave të mëdha të jashtme etj.

Dizajni dhe përdorimi operativKy mjet fluturues unik është dizajnuar dhe konstruktuar në gjatë viteve 1984-1988. Si i tillë, është i krijuar t’i kryejë misionet në vijim:– Transport të spektrit të gjerë të ngarkesës

( të madh, të rëndë, të gjatë), me peshë të përgjithshme deri 250 tonë;

– Transport të ngarkesave të rënda dhe të mëdha individuale me peshë prej 200 to-nëve dhe

– Paraqet urë ajrore interkontinentale për ngarkesë me peshë prej 180-200 tona.

„An-225“ për herë të parë ka fluturuar më 21 dhjetor të vitit 1988 me fluturim 74 minutash në aeroportin në Kiev, Ukrainë. Aeroplani ishte i ekspozuar në mënyrë statike në shfaqen e aviacionit në Paris në vitin 1989, kurse më pas në aeromiting në Farnboro

në vitin 1990. Pas shpërbërjes së Bash-kimit Sovjetik në vitin 1991 dhe heqjen e programit hapësinor «Buran», në vitin 1994 i vetmi aeroplan operativ «An-225“ është lënë pezull. Gjashtë motorët e tij janë larguar për përdorim të „An-124“. Aeroplani ka qenë i stacionuar para hangarit të tij në afërsi të Kievit, deri në vitin 2000.Nga viti 2000 e këndej, nevoja për aeroplan plotësues „An-225“ është bërë evidente. Si përgjigje e nevojës për aeroplanë më të mëdhenj se „An-124“, të origjinalit dhe atij ekzistues „An-225“ sërish i janë vënë mo-torët, të modifikuara për transport të rëndë dhe vënë sërish në shërbim nën udhëheqë-sin e kompanisë „Antonov Airlines“. Me atë „An-225“ i parë dhe i vetëm është aktivizuar sërish dhe i vënë në përdorim. Vitin e njëjtë ka filluar modernizimi i „An-225“. Janë harx-huar 20 milion dollarë për mbindërtim me avi-onikë të re dhe pajisje tjera bashkëkohore. Aeroplani i modernizuar „An-225“ quhet „An-225-100“ dhe ka hyrë në përdorim opera-tiv në vitin 2001. I njëjti është modernizuar me: Pajisje naviguese, avionikë plotësuese, sistem për shmangie të goditjes dhe ngjah-sëm. Aeroplani është menaxhuar së bashku nga kompania „Antonov“ dhe firma britanike „Air Foyle“ deri në vitin 2006, pas që kompa-nia ka bashkëpunuar me „Volga-Dnepr“.Vendimi që të mbarojë ndërtimi i „An-225“ i dytë është sjellë në shtator të vitit 2006, me afat për mbarim deri në vitin 2008. Si-pas burimeve të ndryshme, aeroplani i dytë është mbaruar rreth 60-70%. Ka më shumë diskutime për mbarimin e aeroplanit të dytë. Edhe më tej mbeten në sallë deri në gjetjen e 300 milion dollarëve që të mbarohet (pro-jeksioni financiar vlente në vitin 2005). Ashtu siç aeroplani i dytë „An-225“ është pjesërisht i ndërtuar, në të ardhmen është e mundshme më shumë aeroplanë të këtij lloji të ndërto-hen në varshmëri nga kërkesa në treg.Ekziston propozim-varianti i aeroplanit të njohur si „An-325“, varianti i zgjeruar i „An-225“ me dy motor plotësues të aftë të bartin ngarkesë të rritur dhe do të paraqesë platfor-më për lansim të mundshëm të mjeteve flutu-ruese ruse dhe të huaja në kozmos. Varianti i njëjtë ende nuk është ndërtuar.Si do që të jetë, edhe pse ai është aeroplani më i madh në botë, „Mriya“ nuk është me të vërtetë profitabil dhe do të shfrytëzohet si barë është shumë i vëllimshëm që të vi-het në „An-124“. Në atë drejtim, në mënyrë më ekonomike te shfrytëzohen dy aeropla-nët „Russlan“ (An-124), sesa një aeroplan „Mriya“ ( në kushtet kur gabariti dhe pesha e lejojnë atë). Nga kompani e cila e menaxhon, deri tani nuk ka kërkuar askush që ta bjerë këtë aeroplan. Fluturimin e parë të aeroplanit në shërbime komerciale e ka kryer më 3 janar të vitit 2002, me fluturim në Shtutgard, Gjermani, me des-tinacion përfundimtar në Oman. Transporti kishte 216.000 shujta të përgatitur për per-sonelin ushtarak amerikan, janë vendosur në 375 paleta dhe peshë rreth 188 tonë. „An-225“ është shfrytëzuar edhe nga ana e qeverisë kanadeze dhe amerikane për trans-port të pajisjes ushtarake në Lindjen e Afërt, me qëllim përkrahje të forcave të koalicionit.Aeroplani është favorshëm për transport të lokomotivave, si dhe të gjeneratorëve 150 tonësh. Ai është shumë popullor tek organi-zatat ndërkombëtare për ndihmë për shkak të aftësisë së tij shpejtë të barten në sasi të mëdha të furnizimit për situata të jashtëza-konshme dhe për kohën e operacioneve për ndihmë gjatë katastrofave.

ГЕНЕРАЛНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА „АНТОНОВ 225“

EKUIPAZHI 6 anëtar

GJATËSIA 84 m

GJATËSIA E KRAHËVE TË SHTRIRË 88.4mLARTËSIA 18.1 m

PESHA E AEROPLANIT TË ZBRAZËT 285.000 kgPESHA MAKSIMALE E FLUTURIMIT 640.000 kg

KAPACITETI I DERIVATIT 300.000 kgSHPEJTËSIA MAKSIMALE 850 km/ orë

FLUTURIMI MAKSIMAL 15.400 kmPLAFONI I FLUTURIMIT 11.000 m

DRAGAN PAVLLOVSKI

22

anku „Leopard 2A4 Revolution” është mbindërtim modular të takut themelor ushtarak „Leopard 2A4”,

është prodhuar nga kompania gjermane „Rheinmetll Defence Technology AG”.Ky tank për herë të parë është shfaqur në panairin ndërkombëtar për Mbrojtje „Eurosatory 2010” në Paris, me mo-ton „Koncept Revolucionar“. Koncepti themelor i këtij tanku përmbahen në pako modulare me nivel më të lartë të mbrojtjes, sistem për mbikëqyrje dhe shënjim i integruar në një sistem informacioni-komunikues, hapësirë op-timale për zhvendosje të sistemit në tank, avancimin e fuqisë së zjarrit dhe mbajtjen e manovrimit të nevojshëm në tank. Me fjalë tjera, tanku është aftësu-ar më mirë për luftë në mjedise urbane dhe luftim në konflikte me intensitet të ulët.Tanku „Leopard 2А4 Revolution“ në përgjithësi ka mbrojtje të përmirësuar të hekurit . Ai është pajisur me të ashtu quajturën mbrojtje modulare (AMAP- Advanced Modular Armor Protection), respektivisht me pakon e mburojës kompozite. Si mburojë shfrytëzohet materiale nano-qeramike dhe legurat bashkëkohore titani dhe çeliku. Ky lloj i mburojës siguron nivel më të lartë të mbrojtjes nga spektri i gjerë i rreziqeve për tankun dhe ekipin e tij. Mburoja «AMAR» mund të bëhet me kombina-cione të ndryshme të materialeve, në varshmëri nga kërkesat e porositësit. Me konfiguracione të ndryshme arrihet shkallë e ndryshme e mbrojtjes. Disa nga ato shfrytëzohen për mbrojtjen nga sulmet me gjuajtësit e ndryshëm

unik siguron mbrojtje 360° nga predhat anti tanku të ujit nga ato televizive, ele-ktrooptike, infra të kuqe, IIR- (Imaging infrared), laserike dhe SCALOS (Semi-automatic command to line of sight)”.Gjithsej, tanku „Leopard 2A4 Revolu-tion“ është më pak i nënshtruar ndaj kurtheve dhe të sulmeve me hedhës të ndryshëm të dorës, predha kumulative, raketa anti tanku, pajisje eksplozive të improvizuara, mina anti tanku dhe granata artilerie 155mm, që është provë e sigurt se mburoja e tankut është e aftë të absorbojë sasi të mëdha të energjisë. Automjetin e shërbejnë ekip katër anëtarësh përbërë nga komandant, shënues, vozitës dhe shërbyes dhe e mban motorin bazik „MTU МB-837 Ka501” turbo dizel me fuqi prej 1500

KONCEPT REVOLUCIONAR I TANKUT LUFTARAK

„LEOPARD 2A4 REVOLUTION”

raketor, tjerat për mbrojtje nga sulmet me mjete eksplozive të improvizuara. Tanku gjithashtu, është pajisur edhe me pako për mbrojtje nga minat anti tank. Ky automjet luftarak i blinduar në përqindje të madhe është i mbrojtur me mburojë modulare, që mundëson mod-ulet e dëmtuara lehtë të zëvendësohen edhe në kushte tereni. Në raport të mbrojtjes, tanku në mënyrë plotësuese është pajisur me sistem të ri „Rheinmetall ROSY” për hedhjen e granatave të tymit, e cila për dallim të sistemeve konvencionale kanë mundë-si të gjenerojnë ndërprerje momentale multispektrale në linjën e mbikëqyrjes së tankut për më pak se 0,6 sekonda. Sistemi, gjithashtu, ka mundësi të prodhojë mur tymi dinamik i cili siguron mbrojtje të tankut në lëvizje. Ky sistem

23

kuaj fuqi. Në tank është inkorporuar burim ndihmës i energjisë, i cili në masë të madhe e optimizon bilancin energje-tik të automjetit. Në shumë raste, ka-paciteti i akumulatorëve në tank është i pamjaftueshëm për punë të sistemeve në regjim të ulët, dhe nëse fuqia a akumulatorit bien nën nivel të caktuar, është e nevojshme të ndizen motorët për plotësim të të njëjtave. Kjo rezulton me harxhim tej mas të derivatit, si dhe me prodhim të zhurmës dhe nxehtësisë së pa dëshiruar. Vendoset si burim ndi-hmës i energjisë mund të zgjidhet ky problem.Armatimi themelor i tankut është top i stabilizuar tërësisht „120mm/L44“ me gyp lëmushëm, i cili mbushet manu-alisht me standardet e NATO 120 mm predhë, si dhe me predhën me eksploziv të lartë DM11 me mundësi për programim (kjo predhë ka mundësi për gjuajtje të caqeve në strehim dhe caqe në objekte). Kompleti luftarak i topit arrin 42 predha, nga të cilat 15 janë vendosur më kupolën e tankut dhe janë përgatitur për përdorim, derisa predhat tjera janë vendosur në trupin e tankut.Në majën e kupolës së tankut është vendosur stacion drejtues në distancë „QUIMEK”, armatosur me mitraloz 12,7 mm, kurse majtas nga topi është ven-dosur mitraloz të vendosur 7,62 mm.

Frenë e komandantitShfrytëzimi i tankeve në zonat e kon-fliktit bashkëkohor imponon kërkesa të caktuara, disa nga ato tërësisht të reja. Sot operacionet ushtarake më së shpeshti realizohen, në vende urbane, vende me popullatë të dendur, ku duhet t’i kushtohet vëmendje e veçantë të shmanget shkaktimi i dëmit të civilëve të pafajshëm, shkaktimin e viktimave ose shkaktimin e formave tjera të dëmit kolateral. Për atë qëllim „Rheinmetall”, në bashkëpunim me kompaninë „RENK“ zhvilloi në frenë komandanti për tankun „Leopard 2A4 Revolution“, me çka u mundësua komandanti i tankut pjesër-isht ose tërësisht ta ndalojë tankun nga pozita e sajë.

Koncepti digjital Më shumë e tankeve të sotëm janë pa-jisur me sisteme analoge të cilat nuk arrin të sigurohen në mënyrë efikase si bazë i përmban sistemet analoge me shtimin e njëkohshëm të komponentëve progresive (larg matës laserik, peris-kop komandues, sistem për përpunim termik i fotografisë së shënuesit, etj), të cilat janë integruar përmes interfe-jsit. Kjo zgjidhje ekonomike mundëson digjitalizim të pjesshëm të sistemit i cili është i kufizuar për mbindërtim të më tejshëm. Në këtë tank është përdorur mënyra e dytë për përmirësimin e performancës në lidhje me mbikëqyrjen, kurse ajo është ndërruar tërësisht në sistemet analoge me koncept digjital global të vetëm „Rheinmetall”, i cili kërkon hapë-

sirë më të vogël dhe i integron të gjitha komponentët nga sistemi digjital për mbikëqyrje, sistemi për menaxhim me zjarr dhe sistemi C4l -Command, Con-trol, Communications, Computers, & In-telligence, në sistem të vetëm me rrjet digjital me kofecient të lartë, kombinuar me ergonomi të shkëlqyer, siguri dhe lehtësi për shfrytëzim, edhe në situ-ata me stres të lartë. Sistemi digjital në masë të konsiderueshme e ul kohën e reagimit, e rrit probabilitetin e shënimit të cakut me predhën e parë dhe ofron mundësi „hunter/killer”.

Sistemi për mbikëqyrje„Revolution” është pajisur me SEOSS – Stabilized Electro Optical Sensor Sys-tem, sistem digjital për menaxhim me zjarr, e cila bazohet në sensor-sistem elektro optik të stabilizuar dhe sigu-ron rritjen e aftësisë për mbikëqyrje të fushë betejës. Sistemi ofron stabilizim të plotë dhe i njëjti është pajisur me pajisje „Saphir“ (i cili kryen përpun-im termik të fotografisë), kamera për mbikëqyrje ditore dhe me larg matës laserik (i sigurt për syrin e njeriut). Të dhëna të nevojshme për vlerësimin e situatës, duke e përfshirë cakun, sta-tusin e sistemit, largësinë deri te caku dhe lloji i municionit të nevojshëm, paraqiten në ekranin e seksionit luf-

tarak. «SEOSS» mundëson gjuajtje ditore/nate të caqeve, edhe kur tanku është në lëvizje, duke përfshirë edhe në periudha të shikueshmërisë së ulur. Shënuesi mund të zgjedhë mes 360° shikim panoramik të fushës së betejës ose shikimit koaksial, i cili ofron pers-pektivë para armës së caktuar. Krahas kësaj, sistemi i integruar për mbikëqyrje mundëson mbikëqyrje pan-oramike të hapësirës së drejtpërdrejtë në afërsi të tankut, zbulim automatik dhe ndjekjen e caqeve potenciale, duke ndihmuar në uljen e presionit dhe ten-dosjes së ekipit. Ajo përbëhet prej dy deri në katër module (secila mbulon kënd prej 180°), edhe kamera me ngjyrë me rezolucion të lartë dhe komponentë me performanca të larta për mbikëqyrje natën. Interfejsi i sistemit për menax-him me zjarr mundëson bartjen e shpe-jtë të të dhënave për caqet e zbuluara, që mundëson veprim të shpejtë dhe të drejtpërdrejtë për caqet që paraqesin rrezik për tankun dhe ekipin, para se gjithash me armatimin e vendosur në stacionin drejtues në largësi.

Sistemi për klimatizim Në tank është inkorporuar sistem i cili ofron koncept tërësisht të ri për aklima-tizim dhe ventilim, koncept i cili siguron

rehati maksimale të ekipit në klimë eks-trem të ngrohtë dhe ekstrem të ftohtë. Procedura e thjeshtë për pastrim dhe mirëmbajtën e sistemit për klimatizim janë plotësuese. Klimatizimi dhe izo-limi i ngrohjes në seksionin luftarak, në kombinim janë me ventilim optimal me ftohje të veçantë të seksionit drejtues ku është vendosur vozitësi i tankut, re-zulton me nivel të lartë të efikasitetit të realizuar si asnjëherë më parë. Duke iu falënderuar kontrollit inteligjent, sistemi i ri për kontroll të klimatizimit automatikisht i përshtatet kushteve të ndryshueshme të ambientit dhe siguron përdorim optimal të energjisë.

Zoran Stojanovski

24

istemi raketor për mbrojtje kundëra-jrore me rreze të shkurtë nga prod-him suedez, i cili mban shenjën

„RBS 70“, gjendet në përdorim të forcave të armatosura suedeze. Por, me këtë sistem raketor janë armatosur edhe 18 vendet në tërë botën. Këtu bien: Austra-lia, Argjentina, Bahrejni, Brazili, Çekia, Finlanda, Gjermania, Indonezia, Irani, Irlanda, Letonia, Norvegjia, Pakistani, Singapori, Tajlanda, Tunizi dhe Emiratet e Bashkuara Arabe.Arsyeja kryesore për zgjedhje për për-dorim të këtij sistemi raketor me rreze të shkurtë në Suedi është çmimi dhe dok-trina e armatës suedeze e cila kërkonte sisteme të lehta dhe sisteme mobile, me mirëmbajtje të lirë dhe të thjeshtë.Sistemi raketor „RBS 70“ mund të për-doret në mënyrë të mëvetësishme, res-pektivisht mund të konfigurohet me më shumë njësi zjarri lidhur me mbikëqyr-jen me radar, duke formuar bateri rake-tore për mbrojtje kundërajrore. Për këtë sistem raketor shfrytëzohet radar mobil të llojit „Giraffe“, montuar në kamion, i cili është zhvilluar nga ana e kompanisë „Er-icsson“ (sot „Saab Microëave Systems“) dhe mund të lidhet me maksimum dhjetë njësi zjarri. Këto njësi zjarri, të shpërnda-ra në distancë të ndërsjellë prej 4 kilo-metrave të kryejnë mbrojtje kundëra-jrore në territorin me sipërfaqe prej 175 km2. Të dhënat për caqet ajrore, duke përfshirë largësinë, kurs dhe shpejtësi, barten deri në çdo njësi zjarri.

Ky sistem raketor menaxhohet nga ana e një presoni, kurse për bartje të tërë siste-mit janë të nevojshëm tre persona.Raketa për këtë sistem raketor është pa-jisur me motori raketor inicial (startues) me derivat të ngurtë, është zhvilluar nga kompania „Bofors“ dhe motor raketor marshevik me derivat të ngurtë zhvillu-ar nga ana e kompanive „BAE Systems Land Systems“ dhe „Imperial Metal In-dustries“. Kur operatori do ta lansojë ra-ketën, së pari aktivizohet motori raketor startues i cili jep energji fillestare për ra-keta që ta lëshojë gypin lansues. Krahët anët e raketës hapen në momentin e

SISTEM RAKETOR SUEDEZ PËR MKA ME RREZE TË SHKURTËR

„RBS 70“

Ky sistem raketor hyri në shërbim në vitin 1977 dhe paraqiste sistem i parë në këtë kategori, raketa e secilës është lehtë e navigueshme. Sistemi shfrytëzon raketa të llojit „Mk 0“, „Mk1“, kurse sot prodho-hen raketa të llojit „Mk2“. Zhvillimi i më tejshëm i raketës nga lloji „Mk2“ është quajtur „Bolide“. Kjo variant e raketës shfrytëzon motor të ri raketor, me çka rritet shpejtësia e raketave dhe manovri-mi i tyre. Sistemi raketor „RBS 70“, në bazë për-bëhet nga raketa e cila është inkorporuar në gypin lansues (kontejner), mbajtës trekëmbësh për lansim dhe nishan optik.

25

lëshimit nga pjesa e gypit, pas çka, në distancë të sigurt për gjuajtësin, aktivizo-het motori lëvizës. Pas lëshimit të gypit, nga raketa ndahet motori startues.Nishani i natës për sistem raketor „RBS 70“ është prodhuar nga ana e kompanisë „Saab Vectronics“ (tani „FLIR Systems“).Ky nishan siguron aftësi për gjuajtje të cakut në ajër, ditën dhe natën, duke punuar në rajonin infra të kuq në diapa-zonin prej 8 deri 12 mikron. Nishani sigu-ron fushë të dukshme prej 12 x 8°.Kompania „Saab Bofors Dynamics“ ka bërë urdhër nga kompania „FLIR Sys-tems Inc“ për nishan të ri nate për sistem raketor „RBS 70“, e quajtur „BORC“. Nishani i natës „BORC“ bazohet në teknologji për përpunim termik të foto-grafisë QWIP (Quantum Well Infrared Photodetector).Sistemi raketor „RBS 70“ shfrytëzohet principi i navigimit laserik të raketës drejt cakut ajror, duke e ndjekur rrezen laser-ike e cila emiton të pajisjes lansuese.Qëllimi armiqësor mund të shënohet në mënyrë vizuale nga ana e operatorit të sistemit raketor, respektivisht caku mund të zbulohet me ndihmën e radarit mbikëqyrës. Kur është kryer përfshirja e cakut, operatori e ndjek cakun, kurse pajisja për identifikimin e caqeve, „Ray-theon Cossor IFF880“, kryen identifi-kimin e mjetit fluturues. Nëse bëhet për cak miqësor, në nishanin pulson një dritë paralajmëruese dhe në mënyrë automa-tike ndërpritet procedura për lansim. Nëse bëhet fjalë për cak armiqësor, op-eratori e lason raketën dhe për tërë ko-hën e fluturimit raketa e ndjek cakun (e drejton rrezen laserike drejt cakut), deri në momentin e takimit të raketës me cakun. Raketa për sistem raketor „RBS 70“ ka detektor të rrezes laserike, monitoruar në pjesën e bishtit të raketës, e cila e de-tekton drejtimin laserik drejt cakut. Vlerat dalëse nga detektorët të rrezes laserike shfrytëzohet nga ana e procesorit për gjenerim të sinjalit për menaxhim dhe kontroll të raketës me ndihmë të krahëve të raketës. Fluturimi i raketës stabilizohet xhiroskopike.Kjo raketë nuk ka kokë për navigim në pjesën e parme të saj, kurse sistemi laserik është shumë më reziston në pengimit. Nëse raketa nga të cilat kanë qenë arsye e ka humbur rrezen laser-

ike ose, nëse për periudhën e caktuar nuk ka gjenerim të sinjalit të menaxhi-mit, atëherë gjatë fluturimit të raketës në mënyrë të mëvetësishme bartet në rrëgjimin e vetë shkatërrimit. Ajo është e armatosur me kokë luftarake fragmenta-rizuara me peshë prej 1,1 kg, e cila është pajisur me ndezëse kontaktuese dhe la-serike.

Raketa nga lloji „Mk 1“ Raketa nga lloji „Mk 1“ është zhvilluar për nevojat e armatës suedeze dhe posedon aftësi të përmirësuar për na-vigim laserik me fushë të zgjeruara të shikueshmërisë. Ajo ka përmirësim për rreth 30% tek rezultati nga rënia e cakut në ajër, për shkak të fushës së shikuesh-mërisë prej 57° ( në krahasim me fushën e dukshme prej 40° tek raketa paraprake „Mk 0“). Gjatë gjuajtjes së caqeve të cilat fluturojnë në defile, është fusha më e gjerë e dukshme mundëson kënd më të gjerë mes trajektores të fluturimit të ra-ketës dhe dengut laserik.

Raketa nga lloji „Mk 2“Raketa nga lloji „Mk 2“ ka 100 % rritje në sferën e mbulimit të lidhje me raketën nga lloji „Mk 1“. Ky lloj i raketës posedon njësi kontrolluese më të vogël digjitale, motor më të madh lëvizës dhe kokë luftarake më të rëndë. Këto përmirësime mundë-sojnë rritje të shpejtësisë së fluturimit prej 560 m/s (rreth 1,6 Mah) dhe rreze maksimale deri në 7 km, me karakter-istika të përmirësuara për penetrim, që është në veçanti me rëndësi gjatë gjua-jtjes së helikopterëve të blinduar. Koka luftarake është më e rëndë për 50% dhe siguron fragmentarizim.

Raketa e llojit „Bolide“Raketa nga lloji „Bolide“ është zhvilluar në bazë të paraprakut „Mk 2“. Ajo ar-rin shpejtësi maksimale prej 680 m/s (2 Mah), që paraqet përmirësim të rëndë-sishëm në lidhje të „Mk2“.Dizajni i raketës nga lloji «Bolide» përf-shin numër të madh të sistemit të ri, duke e përfshirë: Xhiroskop optik, ndezëse e afërt e aftësuar e cila siguron aftësinë për goditjen e cakut dhe probabilitet të madh për shkatërrimin e caqeve të vo-gla, motor lëvizin raketor i ri me perfor-maca të përmirësuara dhe elektronike të re. Motori i ri lëvizës siguron kohë më të

shkurtë të fluturimit të raketës dhe aftësi më të mëdha manovruese në raport me „Mk 1“ paraprak.Pako e re kompakte dhe reprogramuese i instaluar në raketë, mundëson lehtë të mbindërtohet sistemi me softuer të ri. Kjo raketë, para se gjithash, është dedikuar për mbrojtje kundërajrore nga caqet të cilat fluturojnë në lartësi maksimale deri në 5.000 metra dhe largësi prej 250 deri 8.000 metra. Gjithashtu, kjo raketë sigu-ron gjuajtjen e caqeve në tokë në largësi më të mëdha se 5000 metra. Porosi dhe dërgesaNë vitin 2003, raketat të llojit «Bolide» ishin porositur nga ana e forcave të ar-matosura të Australisë.Në nëntor 2004 forcat e aviacionit të

Letonisë nënshkruan marrëveshje për furnizim të sistemit raketor „RBS 70“, kurse dërgesa ishte bërë gjatë vitit 2006 dhe 2007. Në vitin e njëjtë Norvegjia pa pagesë i dorëzoi Lituanisë numër të madh të sistemit raketor të llojit „RBS 70“. Në dhjetor të vitin 2004, Çekia bëri poro-si për furnizimin e sistemit raketor „RBS 70“ me raketa të llojit „Bolide“.Në janar 2007, Finlanda porositi nga ky sistem raketor, kurse dërgesa e parë filloi në vitin 2008. Vitin e njëjta Finlanda lidhi marrëveshje me „Ericsson“ të vlefshëm 35,5 milion dollar amerikan për dërgesë plotësuese të sistemit raketor „RBS 70“.

T.D.

26

jatë zhvillimit të hetimeve në vendin e ng-jarjes, mblidhen gjurmët nga në mënyrë që të njejtat t’i nënshtrohen ekzamin-

imit dhe hetimeve të detajizuara duke krijuar informatë fornzike. Për këtë qëllim si material dëshmues më shpesh merren për hetim qimet (flokët, qime nga tekstili), qelq, dhe, ngjyrë, etj. .

Flokë dhe qime të tjeraSecili objekt i gjatë, i hollë, fleksibil dhe i fortë me një gjatësi që tejkalon shkallën e kryqit sek-sional quhet qime. (Andreë, Jackson & Moun-tain, 2008a:49) Qimet sipas interesit forenzik mund të kualifikohen në bazë të prejardhjes dhe përbërjes së tyre (foto nr.1)Qimet, për shkak të natyrës së jetëgjatësisë së tyre shërbejnë si një dëshmi jashtzakonisht e rëndësishme gjatë procesuimit të hetimeve. Më shpesh, prania e qimeve tek viktima vjen si rezultat i dhunës nga ana e kryerësit të ve-prës. Gjatë këtij akti vjen deri te transferimi dhe shkëmbimi i qimeve të ndërsjella. Varësisht se sa qime janë shkulur ose kanë rënë nga trupi, në mënyrë të mjaftueshme ekziston DNK që më pas të mund të identifikohet personi. Përveç si dëshmi, qimet mund të përdoren edhe si transfer të qimeve në mes të viktimës dhe kryerësit të veprës. Si teknikë për marrjen e qimeve përdoret pinceta, thithësi special, kre-hëri special ose lenta ngjitëse (foto nr. 2).Teknika e marrjes së qimeve varet nga ajo se a kemi të bëjmë me qime tekstili ose me qime floku. Në qoftë se bëhet fjalë për qime të tek-stilit, në atë rast ato merren nga hapësira për të cilat besohet se janë më pak të ndotura dhe të përziera më qime të tjera. Gjatë marrjes së qimeve të plota nga flokët që dallojnë prej njërit në njeriun tjetër, por edhe nga lokacioni i skalpit të individit nga ku janë marrë qimet. Për këtë qëllim, merren (nëse është e mundur), qime nga pjesë të ndryshme të skalpit dhe numri i shembujve të marra sillet mesatarisht nga 30 deri në 50 qime. Hulumtimi gjegjësisht hetimi

në një shtresë të hollë të glazurës e cila nga moment i tharrjes së saj, qimja tërhiqet dhe në atë mënyrë ngel vetëm kallëpi i glazurës në formë lëvoreje. (foto nr.3). Më pas në mënyrë morfologjike trajtohet tërësia e qimes me anë të nxjerrjes së specificiteteve nga monstra dhe me anë të krahasimit të tyre, arrihet deri te informacioni forenzik. Për shembull, që nga

realizohet me mikroskop me anë të përdorimit të dritës pamëse UV, për shkak të rritjes së nivelit të stereomikroskopisë. Gjatë kësaj, seci-la qime vendoset në një kallëp të mesëm, mes mikroskopit dhe xhamit të hollë mbështjellës. Më pas me anë të mikroskopit ndriçues formo-hen kallëpe në formë lëvoreje, ku paraprakisht qimja përpos në pjesën e rrënjës mbështjellet

GJURMËT SI MATERIALE TË GJETURA NË VENDIN E NGJARJES

FORENZIKA

plumbave apo predhave në drejtim të qelqit, në atë rast me anë të analizës mund të vërtetohet se cila ka qenë e shtëna apo gjuajtja e parë, e cila e dytë. Kjo vërtetohet në atë mënyrë ku gjithmonë frakturat që ndodhin gjatë gjuajtjes së dytë, prehen, gjegjësisht përfundojnë në frakturat e gjuajtjes apo të shtënave të para. (foto nr.4).

DheuDheu paraqet material i cili krijohet me anë të

një sërë proceseve kimiko-biologjike mes kor-res së tokës dhe atmosferës. Shpesh herë gjatë hetimeve forenzike, dheu merret për hetim për faktin se i njejti mund të shërbejë si dëshmi e rëndësishme gjatë procesit gjyqësor. Në raste e kushte të caktuara ai është ngjitës ose i shkrifët dhe lehtë bartet nga një vend, në vendin tjetër përmes hapësirë së shkelur (me gjon ose gomë), ose veshmbathje. Karakteris-tikë e veçantë është edhe bartja e tij nga vend ii ngjarjes deri te automjeti ose mjetet tjera. Me anë të testeve të shumta mund të vërtetojmë se a kemi të bëjmë me dheun e njejtë i cili është transportuar nga një vend, në vendin tjetër me anë të transferimit dytësor. Këto teste përmba-jnë përdorimin e instrumenteve dhe teknikave vijuese:- Mikroskopi e fuqisë më të lehtë ndriçuese me

anë të së cilës zbulohen vetitë e strukturës së dheut dhe prania e materieve të pazakon-ta nga bota bimore ose shtazore;

- Mikroskopi e ndriçuar dhe e polarizuar me fuqi për gjetjen e materialeve hetimore;

- zbulimi i distribuimit të gricave nga dheu përmes kalimit nëpër sita të mbivendosura dhe kuantifikimit të fraksioneve të prodhuara;

- difraksion rentgenologjik të pluhurit;- analizë terminale.Veti kryesore e analizës së dheut, në esencë, ka të bëjë me përcaktimin dhe dëshminë e lid-hjes së kryerësit të veprës (kriminelit) me ven-din e ngjarjes dhe krimit.

Materia bimoreKur bëjmë analizë të materies bimore, në fakt ne lidhim vendin e ngjarjes me kryerësin e

veprës përmes analizës së prezencës së ma-terialeve të ndryshme bimore të cilat mund të gjenden në dhe ose në vendin e krimit. Në këtë mënyrë, shpesh kryerësi i veprës vihet në kon-takt me dheun i cili përmban fragmente bimore, sidomos nëse kemi të bëjmë me vegjetacion, ose në qoftë se kryerësi shpon, pret ose çanë dru gjatë hyrjes me dhunë në ndonjë objekt të caktuar banesor. Në këtë mënyrë, nëse te viktima gjenden frag-mente të bimëve, në atë rast, është i natyrshëm ngushtimi i rrethit kërkimor e hetimor sipas analogjisë së vegjetacionit (prezenca në mje-dis, etj.). Shembull tjetër, është edhe ai kur në veshjen e viktimës do të hasim në pjesë druri të cilat përputhen ose janë pjesë e materies drurore të derës apo dritares së thyer. NgjyraNgjyra paraqet materie kimike duke e shtuar të njejtën si një lloj shtrese mbi ndonjë objekt për shkak të mbrojtjes apo dekorimit. E njejta mund të shtohet edhe në hapësira dhe gjësende nga më të ndryshmet (gjësende prej druri, metaki, mëndafshi, etj), ku e njejta mund të jenë në më shumë rradhë dhe shtresa. Ngjyra e fortë, gjegjësisht e thatë, mund të fshihet nga sipër-faqja vetëm nën ndikimin e fuqisë mekanike të ndonjë hapësire tjetër, kështu që shpesh shumë gdhendje nga ngjyra, lyerje ose mbetje të tilla, nëpër sipërfaqet dhe hapësirat e metal-ta, mund të shërbejnë si dëshmi fizike të ndonjë krimi. Kjo sidomos ka të bëjë me fatkeqësitë e komunikacionit ose me thyerjen e dhunshme të objekteve të ndryshme. Si shembull eklatant mund të na shërbejë zbulimi i vrasësit serik, falë analizës së ngjyrës. Në vitin 1984 në Bak-inghemshir janë realizuar shumë sulme nga ana e një njeriu të maskuar me kapelë në kokë, i njohur nga policia nën nofkën Foks. Faktet e vetme të njohura rreth tij kanë qenë se per-soni në fjalë ka folur në theksin e verior dhe se në dorën e tij të majtë ka pasur orë gjë që ka vulosur dyshimet se kemi pasur të bëjmë me majtak. Gjatë veprës së tij të fundit, ku ka përd-hunuar grua në shtëpinë e saj (paraprakisht duke e ndjekur të njejtën përderisa është kthyer nga puna), ai pas veprës, ka arritur t’i asgjë-sojë të gjitha gjurmët, si pjesë të veshmbathjes së tij, material ii qepur rreth këpucëve të tij, e më pas shumë lehtë dhe pa ndonjë vështirësi është larguar nga vendi i krimit. Por, ashtu si çdo krim, ai ka lënë gjurmë shumë të vogla por tejet të rëndësishme, si që janë gjurmë të kë-pucëve shumë afër shtëpisë së viktimës, mate-rial mëndafshi të hedhur në pyllin më të afërt, kapelë të improvizuar me disa shtresa, ndërsa policia gjatë hetimit ka arritur të zbulojë edhe njolla me ngjyrë të verdhë, degë të djegura të një druri të lartë rreth 1 metër nga toka, etj. Poli-cia e cila ka punuar në zbulimin dhe gjetjen e kryerësit të veprës kriminale, një pjesë të ma-terialeve i ka dorëzuar për analizë forenzike, ku është konstatuar se njollat e verdha kanë rrjedhur nga ngjyra e automjetit, ngjyrë e njo-hur si “ngjyrë ari”, ngjyrë e cila është përdorur vetëm nga kompania britanike “Leyland”, edhe atë vetëm për një lloj të automjeteve “Ostin Al-legro”. Falë kësaj, policia ka arritur që grupin e të akuzuarve për rastin t’a reduktojë në 11 persona, por me kontrolle plotësuese përmes deduksionit dhe induksionit, si dhe përmes detajeve tjera, kryerësi i veprës është zbuluar dhe njëkohësisht është dënuar me burgim të përjetshëm. (Andrew, Jackson & Mountain, 2008б:77)

Dr. Igor Gelev

27

momenti i hulumtimit dhe hetimit morfologjik të qimes, vërehet kutikula (shtresa e jashtme e qimes), korteksti (trupi i qelizave mikrone) si dhe medula (gropat e vogla inercelulare dhe intracelulare të mbushura me ajër). Me anë të morfologjisë vërtetohet se nga cila pjesë e tru-pit ka rënë qimja, lloji i racës, pjesërisht mosha e personit, mënyra e rënies së qimes (nëse qimja është në fazën katagjene qimja, një fazë kur qimet nuk bien, kjo do të thotë se qimja është shkulur), vërtetimi i alteracionit kozmetik

të qimeve, ose vërtetimi i sëmundjes së diabetit dhe infekcioneve tjera tek personi. Me anë të teknikës forenzike nuk mund të vërtetohet indi-vidualizimi i personit, por kjo në masë të madhe ndihmon në krahasimin e qimeve të plota dhe vërtetimin e të qenurit identike.

QelqiQelqi është term që përdoret për material që fitohet nga silicium dioksidi dhe nga oksidet tjera. Gjatë përdorimit të dhunës shpesh herë për shkak të natyrës dhe karakteristikave të materialeve në fjalë, vjen deri te thyerja e tyre, ku edhe shërbejnë për hetime të mëtejshme. Qelqi shërben edhe si piknisje për vërtetimin e gjendjes faktike. Me anë të analizës së qelqit mund të vërtetojnë (nëse ka pasur të shtëna në drejtim të tij), vërtetojmë vendndodhjen e personit që ka përodur armën, ka qenë në njërën apo në anën tjetër, ose të caktohet dre-jtimi i se nga ka ardhur dhe ka lëvizur plumbi. E tërë kjo, vërtetohet me analizën e tërheqjes së qelqit (lloj qelqi që mund të lakohet në anën e shtresës së kundërt nga goditja në të), para se të thehet. Kjo shkakton një sërë plasjesh ose frakturash që quhen fraktura radiale (ose thy-erje) që më pas formohen copëza qelqi duke formuar njëkohësisht shkronjën “V”. Frakturat dytësore formohen rreth frakturës V janë në formën e rrathëve koncentrik. Kthesat apo thy-erjet e shkaktuara nga gjuajtja dhe plumbi, në njërën anë formojnë kënd të drejtë, më saktë-sisht në frakturat radiale në anën e kundër të anës në të cilën kanë kaluar të shtënat. Në këtë mënyrë vërtetohet se nga cila anë kanë ardhur të shtënat. Në qoftë se ndodhur gjuajtja e dy

28

ërfundoi edhe një projekt për tra-jnimin e pilotëve nga Maqedonia, gjegjësisht nga Brigada Ajrore e

Armatës së Republikës së Maqedonisë pranë Brigadës Ajrore të Armatës së Malit të Zi dhe i njejti u realizua gjatë gjysmës së parë të vitit 2015, falë bashkëpunimit të suksesshëm bilateral me dy vendeve. Nga bashkëpunimi aktiv i deritanishëm mes dy armatave, i cili është i suksesshëm sidomos në sferën e edukimit dhe trajnim-it, kemi një sërë shembujsh të shkollimit të kadetëve malazias në Maqedoni, si dhe të pilotëve maqedonas në Mal të Zi.Në fakt, në vitin 2010, kadetë për nevo-jat e Armatës së Malit të Zi, u shkolluan pranë Akademisë Ushtarake në Maqe-doni, nga të cilët një pjesë e tyre tashmë diplomuan, ndërsa pjesa tjetër, gjithnjë

Falë rolit aktiv të atashesë ushtarake të Republikës së Maqedonisë për Malin e Zi, BeH dhe Republikën e Kosovës, kolonelit Donçe Kuzmanov, në përputhje me pro-gramin e bashkëpunimit bilateral mes ARM-së dhe AMZ-së për vitin 2015, nga data 2 mars deri në 17 korrik u realizua kurs për instruktorë të fluturimit për katër pilotë nga Brigada Ajrore e ARM-së: ma-jor Igorço Stoimenovski dhe major Kire Bogdanovski nga skuadroni i helikopter-ëve transportues, si dhe major Vanço Du-brovski dhe Boris Nastevski nga skuadroni i helikopterëve luftarak.Kursi në fjalë u realizua pranë bazës ajrore “Gollubovci”, e cila gjendet pranë aeroportit “Gollubovci” të Podgodicës, e që njëherit është e vetmja bazë e llojit të tillë në Mal të Zi, ku është e vendosur eskuadrila e përzier ajrore e cila njëko-hësisht përfaqëson edhe njësinë opera-tive dhe njësinë për trajnimin e personelit ajror. Eskuadrila disponon me helikopterë “Gazella H-42”, “Gazella H-45”, “Gama H-45M” dhe “Mi-8”, si dhe me avionë “Utva-75” dhe “G-4 super galeb”. Nga personeli ekskuadrila e përzier disponon me numër të mjaftueshëm të pikotëve profesional, si mësues dhe instrkutorë të fluturimit dhe pi-lotë provues, gjë që paraqet parakusht për realizimin e niveleve më të larta të trajnimit për fluturim, si që është trajnimi ose kursi i instruktorëve të fluturimit.Kursi në fjalë u realizua në dy pjesë: 1. Ritrajnim për fluturim të helikopterit të

tipit “Gazella H42/45”. 2. Kurs për instruktor të fluturimit.Ritrajnimi për fluturim me helikopter “Ga-zella H-42/45” ishte parakusht për realiz-imin e kursit për instruktorë të fluturimit,

vijojnë mësimin pranë akademisë sonë ushtarake.Gjithashtu, kadetë nga Akademia Ushta-rake e Maqedonisë disa vite me rradhë realizojnë trajnime në kushte dimërore dhe skijim në Mal të Zi, duke i shfrytëzuar kapacitetet e ushtrisë malaziase në malin Kollashin. Në sferën ajrore gjatë periudhës së kaluar tre pilotë maqedonas nga Brigada Ajrore e ARM-së përfunduan trajnimin e tërë-sishëm për pilotë të helikopterëve (trajnim bazik dhe i avancuar të helikopterit “Gaz-ela” H42/45) në kuadër të forcave ajrore të Armatës së Malit të Zi, ndërsa një kadet malazias i cili diplomoi pranë Akademisë Ushtarake në Shkup, momentalisht ndjek trajnimin për pilotë pranë Qendrës për Tra-jnimin e Pilotëve në Petrovec të Shkupit.

KATËR PILOTË NGA MAQEDONIA PËRFUNDUAN KURSIN E INSTRUKTORËVE TË FLUTURIMIT

BASHKËPUNIM I SUKSESSHËM BILATERAL

29

ishin të përfshirë në realizimin e kursit dhe që kontribuan në realizimin e kursit dhe në mikëpritjen e ngrohtë të pjesëmar-rësve nga Maqedonia, të cilët ndoqën tra-jnimin për instruktorë të fluturimit në Mal të Zi.Kursi për instruktorë të fluturimit u reali-zua për gjithsej nëntë pilotë, nga të cilët katër nga Maqedonia dhe pesë të tillë nga Mali i Zi. Edhe përkundër dallimee gjuhë-sore të pjesëmarrësve nga dy vendet, ra në sy niveli i duhur dhe i kënaqshëm i bashkëpunimit të ndërsjellë, shkëmbimit të përvojave dhe njohurive të shumta, gjë që ishte edhe një përfitim shtesë nga re-alizimi i kursit në fjalë. Zhvillimi i lidhjeve personale dhe profesionale është para-kusht për bashkëpunimin e mëtejshëm mes forcave ajrore të dy vendeve, gjë që në të ardhmen do të mund të rezul-tojë edhe me realizimin e stërvitjeve të përbashkëta ajrore, me pjesëmarrje të përbashkët në misione paqëruajtëse dhe misione për parandalimin e fatkeqësive të ndryshme në rajon dhe më gjërë, për trajnime të mëtejshme dhe përsosshmëri plotësuese të personelit të forcave ajrore.Gjatë kursit u realizuan fluturime në ko-hëzgjatje prej 170 orëve me helikopter “Gazella H-42/45”, gjegjësisht rreth 42:30 orë për pilot individualisht. Programi i kur-sit sa i përket pjesës teorike dhe praktike ishte e përgaditur dhe u realizua në për-puthje me programin dhe me standardet

EASA (Europian Aviation Safety Agency), ndërsa i njejti program u plotësua dhe u shtua në pjesën e specifikave të cilat da-lin nga fluturimet e forcave ajrore. Ky lloj i konceptimit të programit është realizuar me qëllim që të lehtësimit të procedurës gjatë licencimit të mëtejshëm të instruk-torëve të fluturimit dhe të pilotëve, gjith-një në përputhje me standardet të cilat dalin nga NATO, ICAO (International Civ-il Aviation Organization), JAR-FCL(Joint Aviation Requirements Flight Creë Li-cense ) dhe EASA.Edhe pse një kurs i llojit të këtill, u re-alizua për herë të parë bashkarisht, nga pilotë maqedonas dhe malezias, rezultati përfundimtar i arsyetoi mjetet dhe mun-din gjatë stërvitjeve që pjesëmarrësit e dhanë për realizimin e suksesshëm të kursit, e gjithashtu arsyeshmërinë e bashkëpunimit bilateral gjegjësisht ndërkombëtar gjatë trajnimit të personalit të forcave ajrore. Qëndrim i përbashkët i pjesëtarrëve të forcave ajrore të vendeve në fjalë, edhe i asaj maqedonase edhe i asaj malaziase ishte se lloji i bashkëpun-imit të këtillë, është më se i arsyeshëm dhe produktiv, njëherit duke potencuar se patjetër se i njejti duhet të vazhdojë dhe duhet të zgjërohet edhe në shumë fusha tjera, por i njejti të zgjërohet edhe me pjesëmarrjen e më shumë vendeve.

Kire Bogdanoski

ndërsa përbëhej prej një klase teknike e helikopterit të tipit që përbën (konstruk-sion, motor, transmission, komanda, elektropajisje, pajisje navigacioni), për-gaditje tokësore (procedura të rregullta dhe të ç’rregullta gjatë eksploatimit të helikopterit, instruksione për përdori-min e aeroportit, rregulla për përdorimin e hapësirës ajrore të Malit të Zi) si dhe trajnim në ajër, të helikopterit “Gazella H42/45” në kohëzgjatje prej 12:30 orë me nga një pilot. Për të gjitha pjesët e ritrajnimit për llojet e helikopterëve të lartëcekur u realizuan provime, provime këto në të cilat pilotët nga Maqedonia treguan njohuri të kënaqshme, gjë që u potencua edhe nga ana e skuadrës malaziase, përgjegjëse për realizimin e ritrajnimit.Kursi për instruktorë të fluturmit përbëhej nga pjesa teorike dhe ajo praktike. Në pjesën teorike u zhvillua mësimi në pesë lëndë:

– Psikologji arore; – Pedagogji ajrore; – Medotikë e trajnimit të fluturimit; – Organizimi i trajnimit të fluturimit dhe; – Rregullat dhe siguria e fluturimit.

Ligjëratat u mbajtën nga ana e instruk-torëve mësimdhënësve pilotë nga forcat ajrore malaziase, pilotë të specializuar të fushës për të cilën ligjëronin, si dhe persona civil të angazhuar për nevojat e forcave ajrore malaziase. Në kuadër të lëndës Metodika e trajnimit të fluturimit, të gjithë kandidatët për instruktorë të fluturimit, praktikisht realizuan përgaditje teorike të fluturimit, gjë që ishte një për-fitim për marrjen e shkathtësive të reja dhe stërvitjeve praktike të asaj që do të vijojë më tej dhe që do të jetë pjesë e pu-nës së tyre në të ardhmen. Pas kalimit të suksesshëm të pesë provimeve teorike, vioji trajnimi në ajër, gjegjësisht fluturi-mi metodik në kohëzgjatje prej 30:00 orëve për pilot në kushte të ndryshme të fluturimit (ditën, natën dhe fluturim sipas instrumenteve), gjë që gjithashtu real-izohet me helikopter “Gazella H-42/45”. Fluturimi metodik kandidatët e realizuan në rolin e instruktorit, ku përfituan dhe morrën njohuri të pazëvendësueshme praktike në kushte reale të njejtëve duke iu dhënë mundësia që të ushtrojnë rolin e mësimdhënësit, instruktorit të fluturimit.Më 17 korrik pas përfudnimit të suk-sesshëm të fluturimit të fundit në kuadër të kursit, u mbajt manifestim rasti ku u ndanë certifikatat dhe vërtetimet për mësimdhënësit e fluturimit, manifestim në të cilin fjalë rasti mbajtën koman-danti i eskuadrilës së përzier, nënkol-oneli Jovan Radeta, zëvendës koman-danti i forcave ajrore të armatës së Malit të Zi, koloneli Namik Arifoviq, atasheu ushtarak i Republikës së Maqedonisë për Malin e Zi, BeH edhe Republikën e Kosovës, koloneli Donçe Kuzmanovski. Në fund, në emër të pjesëmarrësve nga Maqedonia si dhe në emër të Brigadës Ajrore të ARM-së, u drejtua majori Igorço Stoimenvoski i cili shprehu mirënjohet e tij deri te të gjithë të cilët në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe në mënyrë indirekte

30

ë 3 gusht Tetova dhe fshatrat për-reth u goditën nga moti ligë me shirra të rëmbyeshëm. Për një kohë shumë

të shkurtër rrugët e Tetovës dhe rrethinës u vërshuan me ujë, prurje balte, rërë, drunj dhe gurrë. Gjendja më kritike paraqitej në Shipkov-icë dhe në Reçicë të Vogël. Vërshimet lanë një gjendje kaotike, ndërsa fatkeqësisht të njejtat paguan edhe koston e tyre duke ua marrë jetën disa njerëzve. Autoritetet lokale të Tetovës urgjentisht në një seancë të jashtëzakonshme ndërmorën masa dhe aktivitete për parandalimin dhe ballafaqi-min me pasojat e fatkeqësisë natyrore që erdhi si rezultat i vërshimeve të shumta. Komuna e

ARM NDIHMOI INTENSIVISHT GJATË VËRSHIMEVE NË TETOVË

GJITHMONË NË SHËRBIM TË POPULLIT

Tetovës formoi shtab urgjent me përfaqësues të vetëqeverisjes lokale, Drejtorisë për Mbro-jtje dhe Shpëtim, Armatës, Sektorit të Punëve të Brendshme të Tetovës si dhe nga përfaqë-sues të vetqeverisjes lokale të rajoneve të prekura nga vërshimet. Këshilli i Komunës së Tetovës në mbledhjen e jashtëzakonshme shpalli gjendjen e krizës. Drejtoria për Mbrojtje dhe Shpëtim angazhoi pjesëtarrët e forcave shtetërore, si dhe 15 es-kavatorë, 14 kamionë dhe 17 pompa të ujit në ballafaqimin me pasojat nga vërshimet. Deri në vendet kritike dërgoheshin sasi të konisde-rueshme të ujit të pijëshëm. Edhe nga Qyteti i Shkupit u dërguan njerëz, mekanizim dhe ndihmë teknike për ballafaim me pasojat e vërshimeve. Gjendja pas vërshimeve që erd-hën si pasojë e rreshjeve të dendura dhe të njëpasnjëshme në rajonin e Pollogut dhe të

PJESËTARRËT E ARMATËS SË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË, NË TETOVË E RRETHINË NË MËNYRË

TË PAREZERVË, ME SAKRIFICË DHE DINJITET I PËRMBUSHËN DHE

REALIZUAN DETYRAT TË CILAT DALIN NGA PËRGJEGJËSITË E TYRE. NË

KËTË RAJON TË RREZIKUAR, ARM-JA NË AFATIN MË TË SHKURTËR KOHOR

ISHTE E GATSHME DUKE U PËRFSHIRË NË NDIHMËN E POPULLATËS SË

KAPLUAR NGA FATKEQËSIA NATYRORE

gjërë se njësia inxhinerike e Armatës së Re-publikës së Maqedonisë ndërmer aktivtete shtesë dhe është e gatshme të rrindërtojë dy urat e fshatit Poroj, ura këto të cilat u shkatër-ruan si pasojë e ujërave të ardhura. „Posa të përfundojë gërmimi dhe pastrami i terrenit, ne do të fillojmë me vendosjen e fundamenteve në dy urat e rënuara, të cilat me kërkesë të banorëve dhe të vetëqëverisjes lokale, përsëri do të ripërpunohen dhe rindërtohen prej druri. Posa të pastrohet shtrati, për 5 deri në 7 ditë do të rindërtohen urat me anë të së cilave dukshëm do të përmirësohet komunikimi dhe lëvizja e banorëve”, theksoi me këtë rast min-istri i mbrojtjes Zoran Jolevski.Ministri i mbrojtjes Jolevski nënvizoi se Min-istria e Mbrojtjes është në koordinim të vazh-dueshëm me Qeverinë e Republikës së Maqedonsië si dhe Vetëqeverisjen Lokale dhe se nëse nevojitet, Armata është gjithnjë në gjendje gatishmërie për angazhim plotësuese për pastrimin e terrenit dhe për shmangjen e pasojave.

Ndihmë familjeve të dëmtuaraQeveria e RM-së, në një seancë të jashtëza-konshme vendosi që banorëve lokal të prekur nga vërshimet t’u ndajë ndihmë financiare me vlerë prej 30.000 denarë. Njëherit u formua edhe një komision special për vlerësimin e dëmeve dhe rishikimin e gjendjes me pro-nat e dëmtuara në terren. Në këtë fatkeqësi natyrore, sipas vlerësimeve të para, dëme të konsiderueshme pësuan më se 200 objekte. Gjithashtu, u hap edhe një llogari bankare për donacion dhe ndihmë duke u formuar edhe një këshill koordinativ për menaxhimin e ak-tiviteteve për ballafaqim me pasojat e vërshi-meve në rajonin e Tetovës. Kryetarja e komu-nës së Tetovës, Teuta Arifi, e cila morri pjesë në seancën e jashtëzakonshme qeveritare, theksoi se nuk i shmanget përgjegjësisë për ngjarjet e fundit, por njëherit është e mendimit se si shkas për vërshimet dhe ujërat e ardhura janë faktorët natyrore dhe jo papërgjegjësia e komunës për mospastrimin e shtratit të lumit Pena dhe kanalizimi i zënë. Ajo gjithashtu, njëherit shprehu mirënjohje deri te të gjitha insititucionet të cilat u angazhuan në ndihmë të banorëve të prekur nga vërshimet dhe fat-keqësia natyrore në rajonin e Tetovës.

R.M

31

Pellagonisë, u shqyrtua edhe në mbledhjen e jashtëzakonshme të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë.Sipas vlerësimeve të para, dëmet që u shkak-tuan si pasojë e vërshimeve më së tepërmi u vënë re dhe u ndjenë në Shipkovicë. Gjendja nuk paraqitej aspak më e kënqshme as në Reçicë të Vogël ku erdhi edhe deri tek dalja e lumit nga shtrati. Pesë viktimat që humbën jetën si pasojë e vërshimeve, janë nga fshatrat e lartëpërmendur.Sipas raportit të Drejtorisë për Mbrojtje dhe Shpëtim nga Tetova, në këtë rajon, përveç daljes nga shtrati të lumit Pena, ishim dëshmi-tar edhe të shumë shkarje dheu dhe rrëshqitjet e tokës. Skuadrat e Drejtorisë për Mbrojtje dhe Shpëtim menjëherë dolën në terren, ndërsa u angazhuan edhe 8 makina ndërtimore të cilat ndihmuan gjatë pastrimit të terrenit nga ujërat e vërshuara.Megjithatë, për ballafaqim me pasojat nga vër-shimet e nivelit të tillë, ishte e domosdoshme që të angazhohen edhe njësitë ushtarake të Armatës së Republikës së Maqedonisë.

Armata e Republikës së Maqedonisë u angazhua në tejkalimin e pasojaveShefi i Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së, gjeneral-nënkoloneli Goranço Koteski, zëvendës ministri i mbrojtjes i Republikës së Maqedonisë, Ilmi Selami, komandanti i Ko-mandës së Bashkuar Operative, gjenerali i brigadës, Muhamet Racaj si dhe zëvendës ko-mandanti i brigadës së 1. të mekanizuar këm-bësorike, koloneli Velin Stojanovski, vizituan të rajonet e prekura të Tetovës dhe rrethinës në Reçicë të Vogël dhe Shipkovicë, me qëllim të njoftimit me situatën në vendet në fjalë dhe në këtë mënyrë të shqyrtohet nevoja e angazhim-it të forcave plotësuese të ARM-së për sanimin e dëmeve nga vërshimet.Në mënyrë imediate u angazhuan pjesëtarrët e Armatës nga garnizoni i Tetovës, të cilët së bashku me banorët lokal punuan në shman-gjen e pasojave nga vërshimet në rrethin e Tetovës dhe në rajonet më të rrezikuara të qytetit. Në Shipkovicë, pjesëtarrë të ARM-së, me qenë zyrtarë u angazhuan në kuadër të ak-sioneve për hulumtimin e terrenit, për gjetjen e viktimave që ngelën nën gërmadha gjatë vërshimeve. Përveç kësaj, për banorët lokal në zonat e rrezikuara nga ana e ARM-së, u angazhuan edhe makina inxhirike dhe cisterna me ujë të pijshëm.

Pjesëtarrët e ARM-së si dhe mekanizimi inx-hinerik u angazhuan edhe në fshatin Poroj, ura e të cilit ishte rrënuar nga ujërat e ardhura.Ministri i Mbrojtjes Zoran Jolevski gjatë vizitës së rajonit, theksoi se Armata e Republikës së Maqedonisë që nga fillimi është e përfshirë më anë të pjesëtarrëve dhe mekanizimit të saj, në pastrimin e terrenit të vërshuar, njëherit duke informuar se tridhjetë e nëntë ushtarë në Ship-kovicë, si dhe njësia inxhinerike së bashku me eskavatorët dhe me mjetet tjera të mekani-zuara specifike në Reçicë, për çdp ditë ishin të angazhuar në ndihmë të banorëve lokal të rajonit të prekur nga pasojat e vërshimeve të mëdha nga shirrat e rëmbyeshëm dhe nga prurjet e dheut dhe gurrëve. Në mënyrë plotë-suese, ministri Jolevski informoi opinionin e

32

ah fundi i vitit të kaluar Republika e Maqedonisë morri vendim të vazhdojë me kontributin e saj në RI të Afganistan-

it. Republika e Maqedonisë vazhdoi pjesëmar-rjen e e saj në kuadër të misionit të ri të Ale-ancës në Afganistan – në misionin për trajnim dhe mentorim të quajtur “Resolutte Supprot”. Në përputhje me vendimin e Qeverisë dhe Kuvendit të Republikës së Maqedonisë, vendi ynë merr pjesë me gjithsej 38 pjesëtarrë të Ar-matës së Republikës së Maqedonisë edhe atë me 5 oficerë në kuadër të kontingjentit gjer-man pranë komandës “Veri”, 12 oficerë dhe 1 nënoficer në kuadër të kontingjentit turk pranë komandës në Kabul dhe me 20 paqëruajtës tjerë si sigurim i komandës “Resolutte Suport”. Mes ofircerëve të zgjedhur të Armatës së Re-publikës së Maqedonisë u gjenda edhe unë, si

NGA DITARI I NJË PAQËRUAJTËSE

PËR FEMRAT, PAQEN DHE SIGURINË NË

AFGANISTAN

me të gjitha sfidat dhe detyrat që na ishin dhë-në në Afganistanin e largët. Në fillim, unë ushtroja detyrën e oficeres për buxhet në kuadër të KOSA-GG, e udhëhequr nga forcat ushtarake turke. Në këtë vend punova në mënyrën më profesionale dhe të përkushtuar, duke i realizuar të gjitha detyrat e dhëna. Pas tre muajve të misionit në fjalë, ko-mandanti i KOSA-GG, gjenerali turk i brigadës Shafak Gok, urdhëroi të vendosem në vendin eprore e sekcionit J-8, sekcion për financa dhe buxhet. Emërimi im në këtë vend, njëherit një pozitë më e lartë në kuadër të komandës ishte një sfidë shtesë, e njëkohësisht më shër-beu edhe për përforcimin e vetëbesimit dhe profesionalizmit në përmbushjen e obligime-ve si pjesëtare e Armatës së Republikës së Maqedonisë.

femra e vetme mes dymbëdhjetë meshkujve, të cilët u përzgjodhëm të jemi pjesë në kuadër të misionit pranë kontingjentit turk në Kabul. Kontingjenti nga Maqedonia i kryesuar nga koloneli Tome Trajkov, i cili u emërua për zëvendës komandant në kuadër të koman-dës multinacionale të trajnimit, këshillimit dhe asistencës në kryeqytet (KOSA-GG), vendosi në të vërtetë kritere të larta të punës, për të cilat edhe morëm velrësimet më të larta nga ana e udhëheqësve të misionit, ndërsa ko-legët e forcave tjera të koalicionit me respekt përuleshin para vendosmërisë dhe përgjegjë-sisë së oficerëve nga Maqedonia.Nga fillimi, e deri në fund të misionit tonë, në asnjë moment nuk u ndava nga kolektivi – të gjithë ishim njësoj të guximshëm, të vendosur dhe profesional, të gatshëm të ballfaqohemi

33

Përshtypjet e AfganistanitKur përmendim Afganistanin, ky vend na kuj-ton një territor me luftë të vazhdueshme , me konflikte, me pasiguri dhe me ngecje në zh-villimin e shoqërisë. Afganistani është vend me histori dhe me traditë, por edhe vend në të cilin në dy dekadat e fundit, pas invazionit të Bashkimit Sovjetik e deri në ditët e sotme, u shënrrua në vend ku zhvillohen luftime, ku mbertëron terrori, droja, varfëria dhe ku vështirë dikush që qeverisë vendin ashtu si duhet. Me qëllim të përmirsimit të gjendjes, bashkësia ndërkombëtare me të gjitha forcat përpiqet t’a ndihmojë zhvillimin e Afganistanit. Në Afganistan gjatë periudhës së fundit hyri një shumë e madhe e parave dhe e dona-cioneve me qëllim të rehabilitimit të shoqërisë dhe me qëllim të funksionimit të institucioneve të sistemit. Afganistani është vend i cili ka humbur shumë si pasojë e luftrave dhe kon-flikteve, duke filluar nga shtëpitë e rënuara, rrugëve, shkollave, etj, e deri te mijëra viktima në njerëz. Afganistani është vend në të cilin ndjeni se pikërisht aty mund të identifikohen dhe të mësohen mësimet më të vështira të jetës. Jehona e Afganistanit që u ndje në tërë botën na tërhoqi thellë vëretjen se kërcënimet dhe rreziqet si dhe të gjitha ngjarjet e pahi-jëshme që ndodhin atje, vetëm se vërtetojnë se të gjitha luftrat dallojnë nga njëra tjetra, por se pasojat e luftimeve janë identike, dësh-pruese dhe fatkeqe. Të gjithë në Afganistan shpresojnë në paqen e shumëpritur.

Femra në AfganistanTë gjithë afganët kanë vuajtur sidomos gjatë 30 viteve të fundit, por mund të themi se ajo që ka vuajtur më së shumti është femra afgane edhe atë në të gjitha segmentet e jetës së saj. Ende janë prezente gjurmët e thella të regjimit represiv, të ekstremizmit fetar dhe të brutalitetit, gjëra këto që shke-lin të drejtat themelore të njeriut, që më së shumti mund të vërehet sidomos në trajtimin ndaj femrës. Femra afgane lufton në shumë fronte, jo vetëm me kushtet jashtëzakonisht të rënduara të shoqërisë në konflikt, por edhe me keqtrajtimet e përditshme fizike, me pasigurinë, me dhunimet, me martesat e hershme të vajzave afgane, me bindjet se bashkëshorti nuk guxon të humb kontrollin ndaj gruas, me moslejimin e emancipimit dhe edukimit, me zakonet konzervative, me qasjen e eliminuar të drejtësisë dhe me qa-sjen e sigurimit të rregullt shëndetsor duke përfshirë këtu edhe të drejtën e vetëven-dosjes. Edhe përkundër faktit se gjatë viteve të fundit pjesa më e madhe e të lartpërmen-durës sa i përket femrës, është e garantuar dhe e mbrojtur me ligj dhe me kushtetutën e Afganistnit duke përfshirë edhe rregullati-vat ligjore, megjithatë Afganistani vazhdon të mbetet edhe më tutje njëri ndër vendet më të rrezikshme sa i përket femrave, për faktin se edhe më tej ato ballafaqohen me rreziqe të terrorit dhe dhunës, të diskrimin-imit ekonomik e shoqëror. Kjo vjen si pasojë e zakoneve tradicionale afgane si “jirgas”, ku meshkujt janë totalisht dominant dhe aq më shumë e diktojnë margjinalizimin e fem-rës afgane në shqoëri. Pas të gjithë kësa që përmenda, e pas të gjithë asaj situate me të cilën u ballafaqova sa i përket pozitës së femrave në shoqërinë afgane, më lindi py-tja se mos vallë në këto shoqëri është më vështirë të jesh femër ose ushtar në vijën e frontit.

Implementimi i Rezolutës 1325Femrat afgane në kuadër të sektorit të sig-urisë janë të prekura nga gjendja momentale për shkak të restriksionit të mobilitetit dhe fleksibilitetit të shoqërisë, për shkak të vendi-meve dhe mospasjes së qasjes, e aq më pak në kontrollin ndaj resurseve. Ato gjithashtu, kanë qasje jashtëzakonisht të vështirë deri te informatat e ndryshme, e sidomos kur kjo lidhet edhe me realizimin e të drejtave të tyre elementare. Për këtë arsye, implementimi i Rezolutës së OKB-së 1325 do të ishte një lidhshmëri e përvojës së femrave në konflikt në mënyrë që të ndikojnë dhe të kontribuo-jnë në ndërtimin e paqes në nivel botëror dhë për krijimin e agjendës së sigurisë. Në këtë kontekst, nuk mund të mos përmendet se viteve të fundit vëhet theks sidomos në bara-zinë gjinore, ku njëherit është formuar edhe Ministria e Çështjeve Gjinore, është miratuar konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit të femrës, rritjen e numrit të fem-rave në të gjitha “sektorët që dominohen nga meshkujt” si që janë Armata dhe Policia Kom-bëtare e Afganistanit, ndërsa në kuadër të Ministrisë së Punëve të Jashtme është theme-luar njësi për ngritjen e vetëdijes për pozitën e femrës afgane në shoqëri, njësi e cila vepron nëpërmjet organizimeve të punëtorive dhe seminareve për përfaqësim dhe perspektivë gjinore. Ekziston ende shpresë se të gjitha hapat e ndërmara nga ana e institucioneve në fjalë do të kenë rol vendimtar në promovimin, mbrojtjen dhe zbatimin dhe realizimin e para se gjithash të drejtave themelore të njeriut, jo vetëm në kuadër të armatës dhe policisë afgane, por edhe më gjerë, në të gjitha seg-mentet tjera të sistemit.

Buzëqeshje në fytyrën e femrës afganeGjatë realizimit të misionit në Kabul të Afgani-stanit, pata nderin të jem pjesë e një mbled-hjeje solemne me rastin e 8 Marsit – Ditës ndërkombëtare të gruas, në prani e kryetarit afgan z. Ashraf Gani, zonjës së parë Rulla Gani, si dhe në praninë e ish kryetarit të Af-ganistanit Hamit Karzai. Mbledhja solemne u mbajt në njërën nga shkollat fillore në afërsi të Pallatit Presidencial në Kabul, ku morën pjesë mbi një mijë femra nga institucione të ndryshme të vendit, femra të profileve të ndry-shme në shoqëri, femra të grupmoshave dhe nivelit të ndryshëm të edukimit. Përveç fem-rave të institucioneve afgane, në këtë mani-festim ishte i pranisëhm edhe kori diplomatik, një pjesë e forcave ushtarake të koalicionit si

dhe shumë përfaqësues tjerë civil në Afgani-stan. Para fillimit të ceremonisë, përfaqësues të kontingjentit ushtarak turk për të gjitha fem-rat e pranishme në manifestim, ndau dhurata në shenjë respekti për hirë të festës, ndërsa nën organizimin e Zyrës së Kombeve të Bash-kuara në Kabul u ndanë rreth një mijë mindila portokalli në shenjë revolucioni për të dretat e grave në rajonet e tilla. Gjatë mbledhjes solemne lehtë mund të vëre-heshin buzëqeshjet në fytyrat e femrave të shumta afgane të cilat dukeshin të kënaqura nga ngjarja në fjalë. Kënaqësia në sytë dhe fytyrat e tyre zëvendësohej me mijëra fjalë, e njëherit ato ndjenin kënaqësi që dikush u kushton vëmendje për të cilën kanë aq shumë nevojë. Thënë ndryshe, sa pak nevojitet, që këto femra të diskrimuara deri më tani, të ndi-hen të lumtura. Një segment i ngjarjes festive të 8 Marsit u transmetua edhe një nërin nga televizionet lo-kale afgane, gjë që shkaktoi reagime pozitive nga ana e opinionit afgan. Kjo është shumë e rëndësishme dhe karakteristike për Afgani-stanin sepse 85% e femrave afgane balla-faqohen me diskriminim dhe dhunë familjare. Promovimi medial mund të jetë njëra ndër armët më të fuqishme në mënyrë që të dëgjo-het zëri i femrës afgane gjithandej nëpër botë. Krahasuar me faktin se sa burime mediale gjenden dhe operojnë në Afganistan – diku rreth 25 tv kanale, mbi 100 radio kanale dhe rreth 400 gazeta e revista, çështja e barazisë gjinore është edhe më tej mjaft e kufizuar.Ne si Armatë e Republikës së Maqedonisë duhet të krenohemi me pjesëtarrët tanë në kuadër të misonit “Resolutte Suport” në Af-ganistan, si dhe nëpër misionet tjera paqërua-

jtëse në Liban dhe në Bosnje e Hercegovinë, për arsye se misionet jashtë vendit, janë njëra ndër mënyrat më të mira përmes të cilave mund t’i prezantojmë reformat tona si dhe aspiratat momentale, anëtarsimin në NATO dhe në BE. Përveç faktit që misionet në fjalë paraqesin një “derë hyrëse” për në NATO dhe në BE, ato janë edhe si një lloj testi i qën-drueshmërisë, vetëbesimit dhe gatishmërisë për punë në mjedise multinacionale dhe njëherit një përvojë ndryshe nga të tjerat. Për këtë shkak, dua të bëj një apel inkurajues deri te të gjithë pjesëtarrët e ARM-së, sidomos deri te pjesëtaret e gjinisë më të bukur, të provojnë rrugën misionare jashtë Republikës së Maqe-donisë, në mënyrë që të mund lehtësisht t’u përgjigjen sfidave të kohës së re.

Antoanella Stankovska

34

ga pavarësia e këndej, Republika e Maqedonisë synon anëtarësimin e plotë të saj në Aleancën Veri-Atlantike.

Hapat fillestarë u bënë gjatë pjesës së parë të vitit 1992. Letrën me synimet, të cilën si ministër i mbrojtjes deri te NATO-ja, e dërgoi prof.dr. Trajan Gocevski, ishte dokumenti i parë zyrtar. Më 23.12.1993 Kuvendi i Republikës së Maqedonisë miratoi vendim për anëtarsim të plotë të vendit në NATO. Pas miratimit të vendimit me konsenzusin e të gjitha partive politike, në Kuvend dhe jashtë tij, si dhe me mbështetje të madhe nga masa e gjerë e popullit, institucionet e vendit filluan me marrjen e masave dhe aktiviteteve në drejtim të realizimit të qëllimit përfundimtar, anëtarsimin në NATO. Në rrugën drejt anëtarsimit të plotë në NATO, katërcipërisht u vlerësua se ARM-ja duhet të jetë pjesë e misioneve paqësore të Aleancës.

REPUBLIKA E MAQEDONISË NË RRUGËN DREJT NATO-S

NISMAT FILESTARE DHE PJESËMARRJA NË MISIONE

“Vilinus”, i përbërë nga nëntë aspirantet: Shqipëria, Bullgaria, Estonia, Letonia, Lituania, Rumania, Sllovenia, Sllovakia dhe Maqedonia, të vërtetuara në Samitin jubilar të Uashingtonit në vitin 1999, grup këtij të cilit në vitin 2001 do t’i bashkohet edhe Kroacia. Pas pranimit të shtatë nga gjithsej dhjetë aspirant, u bëmë pjesë e grupit joformal tripartid, Karta e Adriatikut (Shqipëria, Kroacia, Maqedonia), vende me të cilat me SHBA-në nënshkruan Kartën e Adriatikut në Tiranë (nga ana e ministrave të jashtëm të katër vendeve në fjalë). Pas krizës së 2001 dhe nënshkrimit të Marrëveshjes së Ohrit, në vitin 2005 Maqedonia u imponua si lidere mes tre aspiranteve për pranim në Aleancë gjatë ciklit vijues të zgjërimit. Nismat e para konkrete për një pjesëmarrje aktive në luftën globale kundër terrorizmit, si dhe në realizimin e misioneve paqëruajtëse

Nisma “Partneriteti për Paqe”, e inicuar nga Storut Talbot, zëvendës sekretar shtetëror i mbrojtjes së SHBA-së, u përshendet nga ana e Republikës së Maqedonisë njëherit duke shprehur dëshirë për t’ju bashkangjitur të njejtës. Më 15.11.1995 R. e Maqedonisë edhe zyrtarisht u bë anëtarja e 27 e kësaj nisme. Me këtë, në fakt R. e Maqedonisë ndërrmori një sërë masash drejt integrimit në NATO. Nga marsi i vitit 1996 e deri në janar të vitit 1997 R. e Maqedonisë ndërrmori hapat vijues:– U bë anëtare e plotfuqishme e Këshillit

Veriatl-Atlantik për Bashkëpunim;– Aftësoi një njësi në nivel batalioni, tërësisht

kombatibile me njësitë e armatave të vendeve anëtare të NATO-s;

– U dërguan delegacione në konferencat në Bruksel si dhe kishte pjesëmarrës në stërvitjet e organizuara në kuadër të nismës “Partneriteti për Paqe”;

– Filloi dialogu me NATO-n në bazë të studimit për zgjerim;

– U nënshkrua SOFA-marrëveshja me anë të së cilës rregullohet status ii forcave të vendeve anëtare të NATO-s dhe të vendeve të “Partneritetit për Paqe”;

– Kuvendi i R. së Maqedonisë ratifikoi SOFA-marrëveshjen;

– U dërguan oficerë të ARM-së si përfqësues të përhershëm në NATO;

– R. e Maqedonisë u bë anëtare e Procesit të Analizës dhe Planifikimit të NATO-PARP-it.

Gjatë periudhës së shkuar R. e Maqedonisë së pari ishte anëtare e grupit joformal

35

në kuadër të NATO-s, ARM-ja i morri në kuadër të Samitit të Pragës në vitin 2002.Me dërgimin e dy oficerëve si pjesë e kontingjentit turk, Republika e Maqedonisë filloi pjesëmarrjen e saj në operacionin përgaditor të NATO-s, ISAF në gusht të vitit 2002. Nga viti 2002 e këndej, ARM-ja është pjesëmarrëse e vazhdueshme me anë të kapaciteteve të konsiderueshme, në misionet paqëruajtëse krah për krah me armatat e vendeve anëtare të NATO-s.

Kapacitetet dhe përvojat e deritanishme në kuadër të misioneve paqeruajtëse Edhe përkundër faktit se nuk është anëtare e NATO-s, Republika e Maqedonisë është njëra ndër vendet kryesore e cila kontribuon për paqen botërore, duke pasur parasysh numrin e banorëve të saj. Armata e Republikës së Maqedonisë deri tani në NATO, në OKB dhe në misionet e BE-së participon me rreth 3200 ushtarë në tre kontinente: Evropë, Azi dhe Afrikë. Pjesëtarrët e ARM-së misionet i realizojnë me pajisje të tërësishme luftarake vetanake, ndërsa që nga viti 2006 për misionin ISAF në Afganistan janë angazhuar në mënyrë plotësuese edhe transportuesit hermelinë, pronë e ARM-së.Pjesëmarrësit tanë në kuadër të misioneve deri më tani janë dekoruar me 1.828 medalje, më së shumti gjer më sot, në kuadër të misioneve të udhëhequra nga NATO – 1.666 medalje, pesë medalje në misionet e OKB-së dhe 157 medalje në misionin ALTEA.Kapacitetet e para pranë operacioneve paqësore, ARM-ja i dërgoi më 7 gusht të vitit 2002 në Afganistan. Hapat e para i bënë dy oficerë shtabi, ndërsa nga dhjetori i vitit 2002 edhe dy të tjerë iu bashkangjitën rotacionit të dytë. Njësia e parë e cila u nis për të realizuar misionin ISAF ishte një njësi nga 10 pjesëtarrë të Brigadës së Dytë të Mekanizuar Këmbësorike “Leopardët”. Me këtë përbërje formacioni ARM-ja morri pjesë deri në gushtin e vitit 2004, ku më pas një formacion përbërës i një regjimenti (19 pjesëtarrët të ARM-së) vazhdoi misionin deri në shkurt të vitit 2007. Gjatë kësaj periudhe, pjesëtarrët dhe njësitë e ARM-së me pajisje vetanake luftarake dhe armatim vetanak, realizonin detyrat në kuadër të kontingjentit gjerman të brigadës multinacionale në Kabul. Forcat ndërkombëtare për mbështetje të sigurisë në Afganistan (ISAF) – Brigada Multinacionale Kabul, realizuan detyra komplekse në kryeqytet dhe rrethinë. Si pjesë e brigadës, detyra të elemeteve të formacionit tonë ishin: – Mbështetja ndaj institucioneve qeveritare

në ruajtjen e sigurisë dhe stabilitetit në Kabul dhe rrethinë;

– Ruajtje dhe asistencë gjatë ndarjes së ndihmës humanitare në zonat e përgjegjësisë;

– Ndihmë, trajnim dhe asistencë gjatë realizimit të detyrave të rregullta të policisë;

– Ndihmë gjatë sigurimit të personelit dhe ekipeve mjekësore në terren;

– Ndihmë gjatë realizimit të projekteve të CIMIC, së bashku me kontingjentet ushtarake dhe civile.

Vlen të përmendet edhe pjesëmarrja e 11 oficerëve të shtabit në kuadër të misionit SEEBRIG në Kabul.

Nga qershori i vitit 2006 deri në vitin 2014, ARM-ja në kuadër të misionit ISAF në Afganistan participoi me çetë të mekanizuar këmbësorike dhe me një numër të caktuar të personelit, duke filluar nga 90 deri në 151 pjesëtarrë të uniformuar. Çeta në fjalë ka realizuar misionin “Sigurim i Komandës Kryesore të ISAF në Kabul”, në kuadër të kontingjentit britanik. Të gjitha kapacitetet dhe elementet e formacioneve të cekura ishin të mbështetura nga kontingjenti gjerman, gjegjësisht nga ai britanik, të vendosura në Kabul.Në kuadër të bashkëpunimit bilateral me forcat e armatosura të SHBA, në mars të vitit 2010 u vendosën 79 pjesëtarë të ARM-së, në një mision të përbashkët me Gardën Kombëtare të Vermontit. Kapacitete tjera të angazhuara në kuadër të misionit ISAF :– Personeli mjeksor në A-3 (vendet e Kartës

së Adriatikut);– Personeli i ekipit operativ i mentorimit dhe

lidhjeve (OMLT-1 и ОМLТ-3);– Personel i ekipit provincial për rikonstruim

(PRT);– Personel i ekipit operativ të mentorimit dhe

lidhjeve (OMLT-2);– Personel i shkollës së Policisë Ushtarake

të Armatës Kombëtare Afgane.Parë nga aspekti i organizimit ndërkombëtar, si bartës i misionit, duhet thënë se në fillim forcat e ARM-së ishin pjesë e forcave shumëkombëshe të NATO-s të kryesuara nga OKB-ja, e më pas edhe pjesë e forcave të NATO-s të kryesuara nga SHBA-ja.

Nga ana tjetër, pothuajse në të njejtën kohë nuk mungoi edhe pjesëmarrja në kuadër të misionit dhe opracioneve në Irak, misione dhe operacione këto të udhëhequra nga forcat e koalicionit. ARM-ja gjatë periudhës nga maji i vitit 2003 deri në dhjetor të vitit 2008, morri pjesë me gjithsej 13 rotacione nga 6 muaj, ose me një personel të përgjithshëm nga 490 persona.Në kuadër të misionit paqësor të BE-së në Bosnje e Hercegovinë, ARM-ja morri pjesë me detachment helikopteristik gjatë periudhës nga korriku i vitit 2006 deri në korrik të vitit 2008, gjegjësisht me ekip mjeksor dhe me këshilltar juiridk nga nëntori

i vitit 2006 deri në nëntor të vitit 2014.Në kuadër të misionit paqësor të OKB-së – UNIFIL në Liban, ARM-ja participoi me një oficer në rotacione 12 mujorëshe gjatë periudhës nga maji i vitit 2007 deri në majin e vitit 2014.

Përvojat nga tereniNë lidhje me përvojat konkrete nga terreni, do t’a citojmë komandantin e formacionit të parë të përgjithshmë në kuadër të misionit ISAF, i cili deklaroi: “Kur kontingjenti nga Maqedonia u nis për herë të parë në Afganistan në mars të vitit 2003, detyrat e dhëna i realizoi vetëm në Kabul dhe rrethinë, ndërsa në misionin e dytë në korrik të vitit 2007 edhe në tërë territorin e Afganistanit, në kohën kur sulmet talebane u shpeshtuan shumë. Sa për krahasim, gjatë kohës së misionit të parë, me automjete kemi patrolluar në Kabul, ndërsa gjatë kohës së misionit të dytë, me vete kishim edhe veshje vetanake mbrojtëse duke patrulluar me automjete të blinduara “hermelin” të cilët i kishim sjellur në Afganistan nga viti 2006. Më pas, vlen të përmendet edhe përvoja e një pjese të kontigjentit të ISAF nga korriku i vitit 2008, kur përpos realizimit të misionit të rregullt në kuadër të detyrave të përbashkëta në bazë, është urdhëruar të aktivizohen forcat për intervenim të shpejtë. Gjatë realizimit të detyrës, në gjendje gatishmërie kanë qenë 5 pjesëtarrë nga kontigjenti i ARM-së. Të njejtët, në një afat sa më të shkurtër kohor, në mënyrë tejet profesionale, me dy transportues të bilnduar, kanë dalë në vendin

e ngjarjes dhe kanë vepruar në përputhje me proceduarat operative standarde. Në fakt, në afërsi të ambasadës së SHBA-së në Kabul ka shpërthyer automobile bombë. Pjesëtarrët e ARM-së të parët kanë arritur në vendin e ngjarjes duke i lënë të dhënat e duhura deri në qendrën operative të misionit ISAF. Në këtë ngjarje të rëndë kanë humbur jetën 6 persona dhe disa qytetarë tjerë civil, qytetar të Kabulit kanë mbetur të lënduar.Në një shkrim të gazetës “Veçer”, më 16 gusht të vitit 2009, thuhej: “Në shpërthimin e automobilit bombë, i aktivizuar nga sulmues vetëvrasës para hyrjes kryesore të Komandës së ISAF në Kabul, gjatë fundjavës,

36

katër pjesëtarrë të ARM-së morrën lëndime gërvishtje të lehta në fytyrë”. Më pas në këtë shkrim thuhet: “Sipas të dhënave të fundit zyrtare, nga ana e përfaqësuesit më të vjetër të ARM-së pranë misionit ISAF, mund të themi se bëhet fjalë për shpërthim i lëshuar nga një sulmues vetëvrasës e montuar në automobil, në të cilën mendohet të ketë pasur rreth 300 kg materie shpërthyese. Nga Ministria e Mbrojtjes është vërtetuar informata në lidhje me pjesëtarrët e lënduar të ARM-së, të cilët menjëherë pas ndihmës së parë, i janë kthyer detyrave të rregullta. Do të veçonim edhe rastin i cili ndodhi më 13.09.2011 dhe që përshkoi mediat botërore, kur shtabi i ISAF-it ishte cak i sulmeve të sinkronizuara nga ana e talebanëve. Kontingjenti i ARM-së ishte në krye të

detyrës, duke realizuar me sukses detyrat e dhëna në mbrojtje të shtabit. Sulmi u realizuar me anë të armatimit të lehtë këmbësorik nga ana e sulmuesve vetëvrasës, ndërsa caku kryesor ka qenë shërbimi sekret afgan dhe disa ministri të Qeverisë së Afganistanit.Misioni “Feniks”, ka të bëjë me njërën ndër detyrat më komplekse operative të cilën e kanë realizuar pjesëtarrët e armatës sonë. Dy grupe me nga 16 vetë të vendosur në Bagram kanë realizuar detyrat në mjedise urbane, duke e ruajtur bazën, duke patrulluar dhe kontrolluar pikat, duke realizuar desante ajrore, duke dhënë ndihma humanitare për banorët lokal, duke kërkuar persona në kërkim fletareseti, duke vënë prita, duke ruajtur dhe siguruar objekte jashtë bazës, etj. Ky misionë është llogaritur si një mision tejet i rrezikshëm në të cilin secili nga pjesëtarrët e kontigjentit ka pasur mbi njëqind e pesëdhjetë jashtë bëzës. Pjesëtarrët e këtij misioni janë fitues të medaljes NATO/ISAF, si dhe fitues të shenjës ushtarake për luftime të drejtpërdrejta “SAF”. Me anë të operacioneve të tyre të suksesshme, pjesëtarrët e armatës sonë kanë arritur që sulmet ndaj Kabulit t’i reduktojnë për njëzet për qind. Me rritjen e numrit të ushtarëve nga Maqedonia, krahasuar me numrin e banorëve, sipas përqindjes së kontributit, Maqedonia u rradhit në vendin e katërt mes vendeve pjesëmarrëse në misionet paqëruajtëse në Afganistan. Jo më pak të rëndësishme janë edhe përvojat nga operacionet e kontigjentëve të ARM-së në Irak. Duke filluar që nga maji i 2003, e deri në fund të vitit 2008, ARM-ja me forcat e saj ishte pjesëmarrëse në mbështetjen e koalicionit anti terrorist të kryesuar nga SHBA-ja, forca këto me detyrë për të rëzuar regjimin e Sadam Huseinit.

Profesori Haxhi-Janev, atëbotë komandant i kontigjentit të parë, kujton ngjarjen kur gjatë udhëtimit nga aeroporti i Bagdadit drejt bazës në Taxhi, kanë vërejtur se forcat e SHBA-së kanë qenë në veprime luftarake, ndërsa përshtypjet e para nga ajo që kanë parë pjesëtarrët, kanë qenë të tmerrshme. Në momentin që komandanti ka pyetur amerikanin se kush ka udhëhequr me komvojin dhe se pse nuk janë ndalur për ndihmë, ai i është përgjigjur: “Kjo nuk është kriter për ne, pragu i angazhimit të tillë është shumë më i lartë, mësohu, do të mësohesh me këtë, sa më parë, aq më mirë”. Nga ana tjetër, kushtet kanë qenë tejet të rënduara. Me vetëm 3 litra ujë në dite, në temperatura të larta ekstreme, me ushqim të konzervuar para katër muajsh, etj. Por, ekipi, përgaditje e duhura si dhe përvojat paraprake të njësisë, kanë ndikuar në sukses gjatë misionit. Vlen të përmenden përvojat vijuese të kontigjentit të parë: Në kuadër të operacionit “Qumështorja”, planifikimi i shkëlqyeshëm i kuadrit komandues si dhe befasitë e shumta, kanë qenë çelësi i suksesit të operacionit në fjalë, por edhe koordinimi i komandirëve të grupit dhe sulmi gjatë operacionit “Shtëpia e Bardhë”. Operacioni “Gjahu i Ujqërve” rezultoi me robërimin e vrasësve me pagesë të ardhur nga Siria. Në këtë operacion vendimtar ka qenë vendimi i komandantit të operacionit, që aksioni të ndërrmeret gjatë

ditës edhe pse të njejtit i është thënë që të realizohet natën. Rreziku është shpaguar, ndërsa befasia ka rezultuar e suksesshme, gjegjësisht me robërimin e personave të duhur pa gjuajtur as edhe një plumb të vetëm ndaj tyre. Vlen të theksohet edhe ajo se komandantët e lartë të armatës amerikane dinë dhe duan të pranojnë sugjerime në qoftë se arrini t’i bindni në suksesin e të njejtave. Në fund të kësaj pjese, me keqardhje do të nënvizojmë se 11 pjesëtarrë të ARM-së humbën jetën në një aksident helikopterisitk që ndodhi më 12 janar të vitit 2008 në vendin e quajtur Katlanovsko Bllace. Pjesëtarrët e ARM-së ktheheshin nga misioni i përfunduar me sukses, i kryesuar nga BE-ja në Bosnjë e Hercegovinë.

Mr. Dragan Markovski

Njësia e parë u dërgua në përbërje prej 28 pjesëtarrëve të “ujqërve”, në atë kohë Regjiment për Operacione Speciale në krye me kapetanin Metodi Haxhi-Janev si komandant i kontigjentit. Në atë periudhë primati i operacioneve në Irak ishte vënë në njësi të vogla, mobile dhe njësi të larta profesionale speciale, të afta për realizimin e detyrave në bashkëpunim me forcat dhe njësitë e SHBA-së. Kontigjenti i ARM-së ka realizuar qindra misione speciale të domenit të të luftuarit jokonvencional, në mënyrë të pavarur dhe me bashkërendim me divizionin e 4 këmbësorik të armatës së SHBA-së. Nga viti 2005, bartës i misionit ishte batalioni i renxherëve në përbërje edhe të batalionit të 70 inxhinerik pranë divizionit të 3 këmbësorik me detyrat vijuese: sigurimin e komunikimit, lidhjeve dhe urave, gjetjen e pozicioneve nga të cilat forcat kundërshtare veprojnë me raketa dhe minahedhës mbi forcat e koalicionit dhe ndaj banorëve lokal, zbulimin e vendeve apo depove me armatim dhe granatave artilerike, gjetjen e vendeve të konstruktimit dhe riparimit të automjeteve, bombave dhe mjeteve të improvizuara shpërthyese, gjetjen dhe privimin nga liria të personave ndaj të cilëve është lëshuar fletarrest, etj. Dy rotacionet e fundit të ARM-së kanë qenë të përbëra nga “leopardët” e brigadës së 2 këmbësorike.

Një kapetan nga batalioni i renxherëve, i cili ka qenë pjesëmarrës në misionin “Liri për Irakun” në vitet 2004 dhe 2007, është i mendimit se ekziston një distinkcion serioz mes dy misioneve edhe pse të dyja zhvillohen në të njejtin vend, Taxhi. Në fakt, misioni i vitit 2007 ka qënë shumë më i lehtë nga ai i vitit 2004. Demokracia irakene ka qenë shumë më e avancuar, ndërsa edhe vetë jeta ushtarake ka qenë shumë më e organizaur. Një përvojë tjetër nga një oficer i lartë ushtarak i ARM-së na tregon se është marrë shumë nga kultura amerikane, nga logjika e jashtëzakonshme dhe nga implementimi i “mësimeve të mësuara”. Ai potencon se në kushte tejet të vështira dhe komplekse atmosferike, ku temperaturat arrijnë edhe deri në 70 gradë celsiuz me diell përvëlues, ku njësitë e ARM-së kanë demonstuar dhe kanë treguar rezultate në të gjitha aktivitetet.

37

ermi „komunikimi strategjik“ ose shkurtimisht „stratkom“ zbatimin më të gjerë fillon t’a gjejë duke u përdorur

më së shpeshti gjatë dy dekadave të fundit si mënyrë për të arritur qëllimet përmes ka-naleve të komunikimit në pothuajse të gjitha sferat e veprimit shoqëror. Shumica këtë term edhe më tej e lidhin me komunikimet të cilat janë tejet specifike dhe janë të një niveli strategjik, karakteristike vetëm për organizatat ushtarake ose për institucionet shtetërore në të cilat do të shohim se termi në fjalë gjen një zbatim më të gjerë.Për këtë arsye në këtë tekst do të ndalemi në përgjithësi në esencën e komunikimit strategjik në kuptim më të gjerë dhe aty se ku i njejti gjen zbatimin e tij në sferat e ve-primit shoqëror, e më tej do të flasim edhe për rëndësinë e tij në kuadër të organizat-ave ushtarake, në veçanti në organizatën e NATO-s, si dhe mënyrën e zbatimit të tij në kuadër të operacioneve të deritanishme të udhëhequra nga Aleanca, para se gjithash në kuadër të misionit ISAF.Me definicion duke shfletuar literaturën e kësaj fushe, mund të hasim në disa defini-cione më të rëndësishme dhe domethënëse, por ajo esencialja është se komunikimi strategjik ka të bëjë krijimin e aktiviteteve specifike në një plan dhe agjendë konkrete në komunikim mes subjekteve të përfshira në kuptimin më të gjerë të fjalës, në mënyrë që të arrihet qëllim i caktuar, gjegjësisht përmes aktiviteteve dhe planeve të orga-nizuara konkrete të realizohet dhe të ud-hëhiqet një komunikim për një target grup të caktuar në mënyrë që të arrihet qëllimi. Sot gjithnjë e më shumë liderë botëror dhe liderë të korporatave politike e ushtarake ,

ÇKA PARAQET DHE KU E GJEN ZBATIMIN E TIJ ”STRATKOM“

KOMUNIKIMI STRATEGJIK

drejtorë të korporatave private, e kanë të njohur rëndësinë e komunikimit strategjik, pa pasur parasysh se a ka të bëjë kjo me arritjen e qëllimeve politike, ekonomike ose qëllimeve tjera, ka të bëjë me nevojën e transparencës ose avancimit të shër-bimit brenda organizatave, sigurimin e pro-grameve të konsoliduara për integrim të suksesshëm, ose për propozim të zgjidhjes të cilën duhet gjetur. Sidomos burrështetasit dhe udhëheqësit e lartë gjithnjë e më shumë bëjnë promovimin e suksesit të programeve të tyre në mënyrë që të shfaqin kontributin e tyre në kuadër të misionit gjithpërfshirës së organizatës që ata e udhëheqin.Liderët e organizatave angazhojnë persona ose grupe të specializuara të kësaj fushe në mënyrë të përmirsimit të efikasitetit dhe të arritjes së qëllimeve në organizatat e tyre, pa marrë parasysh a janë ato politike, ush-tarake, ekonomike, shëndetsore, sociale, të marketingut, etj.

Gjithnjë e më tepër subjekte njihen me fak-tin se për arritjen e suksesit brenda organi-zatës së tyre nuk mjafton vetëm promovimi. Ky sukses tashmë nuk mund të arrihet vetëm me planifikim, plasim dhe shkëmbim të informacioneve, por nëse duam të kemi rezultate, është e domosdoshme që të ndi-hmohet nga të gjitha anët e involvuara në process në mënyrë që të kuptohet mënyra se si masat e ndërmara ndikojnë në sukse-sin e organizatës. Arritja e qëllimeve strategjike Në të gjitha shembujt e “stratkom”-it, komu-nikimi është ai i cili duhet të arrijë qëllimin strategjik me anë të arritjeve të rezultateve të pritura përmes kuptimit dhe perceptimit të target grupit të caktuar, përmes mënyrës më efikase dhe më të pranueshme, ku ata (pala tjetër) në tërësi (ose të paktën pjesër-isht) do të pranojë atë që ne ofrojmë. Për këtë qëllim nevojitet integrimi i komu-nikimit në të gjitha subjektet e përfshira, në mënyrë që i njejti të udhëhiqet nga njerëz profesionist që janë vazhdimisht në rrjedhë e sipër me çdo situatë, gjegjësisht që mund të përshtaten në situata të ndryshme. Ky proces i komunikimit duhet të udhëhiqet në mënyrë të pandalshme dhe të vazh-dueshme në mënyrë që të gjenden zgjid-hje për çështjet e thjeshta, si për shembull, çfarë duam të arrijmë, cilat mendime dhe veprime duhet të ndërmeren dhe të ndry-shohën në mënyrë që të arrijmë qëllimin, çfarë do t’a detyroi opinionin ose target grupin që të pranojë ofertën, etj. Si do të definohen këto çështje dhe si do të prezan-tohen të njejtat para opinionit, varet nga efi-kasiteti i organizatës, e pikërisht nga ky fak-

38

tor do të varet edhe rezultati përfundimtar.Angazhimet në këtë proces të komunikimit kanë të bëjnë me bindjen në vazhdimësi të target grupit, por njëkohësisht të bindin edhe anëtarët e organizatës së tyre të veprojnë dhe të mendojnë në mënyrë që organizata të arrijë misionin e saj, gjegjësisht përderisa komunikimi paraqet qëllimet e tij duke kri-juar opinionin publik, pjesëmarrësit e mbetur të organizatës vërtetojnë dhe kontrollojnë resurset e nevojshme që nevojiten për real-izimin e misionit.

Mekanizmi për arritjen e ndikimitNë literaturën e caktuar “stratkom” paraqitet si mekanizëm për arritjen e ndikimit përmes spektrit të veprimeve të cilat lëvizmin nëpër-mjet formave indirekte të infromimit të publi-

kut deri tek format e drejtpërdrejta të bindjes për të pranuar atë që ofrohet.Ndoshta në pamje të parë duket se ky është pikërisht edhe roli i komunikimit klasik me audiencën, gjegjësisht prezantimi i rolit, qël-limit ose prodhimit deri tek audienca, por në rast se komunikimi strategjik përfaqëson vetëm një segment nga segmentet e shumta.Të vepruarit në mënyrë strategjike do të thotë të zgjedhësh dhe të drejtohesh me anë të mesazhit më të mirë (i cili mund të evaluo-jë) në kanalet më të mira të komunikimit dhe deri te një audiencë më e gjerë përmes rishi-kimit të vazhdueshëm dhe përmes evaluimit të qëllimeve organizative dhe të komunikimit të cilat duam që t’i arrijmë. Ajo është dallimi mes realizimit të aktiviteteve të komunikimit për informim dhe të qëllimit të arritur të ko-munikimit strategjik.Sot si asnjëherë më parë, fusha e komuni-kimit është mjaft e gjerë dhe përfshinë pro-fesionistë të cilët bëjnë lajme dhe insistojnë të ngjallin interes tek audienca më e gjerë në lidhje me informatat e ofruara përmes formave të njohura (marrëdhënieve me pub-likun, informimit të audiencës, marketingut, etj) dhe subjekteve të cilat kanë të bëjnë me marrëdhëniet mes mediave dhe shoqërisë (edukatorë, ekspertë të dëshmuar të fush-ës).Dallimi nga komunikimi i zakonshëm qën-dron edhe në atë se me anë të planit strat-egjik të komunikimit parashtrohen qëllimet, vërtetohen indikatorët e suksesit, identi-fikohet target grupi, mesazhet janë në zh-

të cilët ushtrojnë edhe një funksion të cak-tuar të menaxhimit, janë vartës të drejtpër-drejtë të drejtorit të përgjithshëm, gjegjë-sisht të njeriut të parë të kompanisë dhe të njejtët kanë një ndikim të konsoliduar ndaj më shumë sektorëve siç janë sektori për resurse njerëzore, prodhim dhe sektori i marketingut.Një numër i madh (67%) e menaxherëve të komunikimit strategjik nëpër kompanitë e mëdha botërore, janë pjesë e komitetit ekzekutiv, ndërsa sipas disa anketave 61% të tyre janë deklaruar se propozimet e tyre gjithnjë merren parasysh për shqyrtim se-rioz nga ana e kreut të menaxhmentit të kompanisë. Edhe pse në të shumtën e rasteve nëpër organizatat nuk ekziston një department i

veçantë i komunikimit, megjithatë këto të dhëna tregojnë se pjesa më e madhe e menaxherëve të komunikimit strategjik janë të përfshirë në vendimarrjen strategjike dhe se të njejtët kontribuojnë në krijimin e strat-egjisë (strategji të korporatës, ato konkur-ente dhe funksionale), duke pasur parasysh edhe politikat korporative në faza të ndry-shme administrative.Të hedhim një sy ndaj elementeve bazike të mezashit efektiv të komunikimit strategjik i cili përdoret në kuadër të organizatave (mezashe ku pjesa më e madhe e tyre me anë të modifikimeve përdoren edhe nëpër organizatat ushtarake):– Përdorim të misionit të organizatës si një

plan për përcaktimin e llojit të komunikim-it dhe të kanaleve të tij;

– Identifikimin e temave bazike;– Përçimi i mesazhit për strategjitë organi-

zative të qëllimeve të biznesit;– Përmbledhje dhe përmbushje e vazh-

dueshme me mesazhe të thjeshta dhe të qarta.

Plan për aktivitete të komunikimitMe qëllim që programi i komunikimit të jetë sa më i kapshëm dhe më efikas, së pari liderët dhe menaxherët më të lartë të orga-nizatës duhet t’a kuptojnë dhe t’a pranojnë komunikimin strategjik, arsyeshmërinë dhe mesazhet bazë. Së bashku me drejtorin e përgjithshëm, me përfaqësuesit e lartë të kryesisë, duhet të të jenë promotorë të rëndësishëm në transmetimin e mesazhit

villim të vazhdueshëm dhe në vazhdimësi kërkohet se cilat nga kanalet më efikase dhe më të përshtatshme të komunikimit do të përdoren në mënyrë që mesazhi të arrijë në vendin e duhur.Është një punë, kur kemi të bëjmë me diza-jnim të ueb-faqes, por një sfidë krejtësisht tjetër është që të guxojmë të bindim një masë sa më të madhe që të hapin të njejtën faqe në vazhdimësi dhe me kalimin e kohës të shkohet edhe një hap më tej në mënyrë që të inkurajojmë masën për të pranuar atë që ofrohet.Në përgjithësi, komunikimi efikas strategjik, i planifikuar për të realizuar komunikim sa më të mirë, do të rezultojë me një kuptim më të qartë e më të plotë ndaj audiencës në lidhje me vlerën dhe rëndësinë e prod-

himit (qoftë ai i natyrës materiale apo ide-ologjike), prodhim i cili ofrohet, edhe për rëndësinë e organizatës ose për rëndësinë e nismës së dhënë. Kjo në mënyrë meto-dike, do të realizohet me anë të përdorimit të kanaleve të duhura të komunikimit dhe nëpermjet mesazheve dhe nënmesazheve të përshtatshme ( mesazhe të cilat u janë të njohura atyre që janë të përfshirë në këtë sferë), me qëllim të mobilizimit të masës dhe të mbështetjes së nevojshme, për t’u shmangur paqartësive potenciale rreth asaj që ofrohet dhe në këtë mënyrë të jemi më kuptim plotë.

Zbatueshmëri gjithëpërfshirëseTë shohim pse komunikimi strategjik sipas përshkrimit të mësipërm gjithnjë gjen për-dorimin e tij në kuadër të shoqërisë bash-këkohore globale.Është pothuajse e pamundur që një orga-nizatë e cila vepron në nivel global të mos integrojë strukturë apo sektor për realizimin e komunikimit strategjik, ose mos të ketë të paktën një grup këshilldhënës të komuni-kimit qëllimi i të cilit nuk janë vetëm klientët, por edhe pjesëtarrët e vetë organizatës, në mënyrë që të gjithë t’i kuptojnë nevojat e or-ganizatës, si dhe rëndësinë e komunikimit.Gjatë 15 viteve të fundit numri i menax-herëve të komunikimit strategjik nëpër kompanitë më të mëdha botërore është në rritje e sipër: nga 22% në 1994, 55% në vi-tin 2004, 78% në 2008, e deri në 92% në vitin 2014. Në të gjitha rastet, këto eksperët

39

me një autetnticitet, autoritet dhe përgjegjë-si. Gjithashtu, të njejtët duhet të jenë të njoftuar edhe me brengat e audiencës, për të cilën edhe dedikohet mesazhi, oferta po-tenciale dhe kërkesat e tyre që dalin ndaj organizatës.Zakonisht, plani për aktivitetet e komunikim-it përfshin promovimin e një aktiviteti të cak-tuar ose të një brendi të ndonjë organizate përmes aksioneve konkrete, ku subjekte të caktuara inkurajohen duke përfshirë këtu edhe opinionin e gjerë, gjegjësisht target grupin, në mënyrë që të njejtët të ndërmar-rin aktivitetet specifike ose të përfaqësojnë qëndrimet e ofruara të cilat do të ishin në ndihmë të arritjes së qëllimit përfundimtar.Plani është pozitiv në qoftë se te audienca krijojmë reputacion dhe nëse përmirsohet kredibiliteti i oganizatës. Plani i komunikimit strategjik duhet të për-bëhet nga faktorët e brendshëm, të para-shikojë edhe problemet të cilat lidhen me menaxhimin. Nevojitet që sa më qartë dhe sa më lehtë të orvatet që të parashikojë problemet dhe krizat, para se të njejtat të mbizotërojnë. Për shembull, në planin e brendshëm, tek organizatat prodhuese, në kuadër të planit strategjik mund të përfshi-het planifikim për një ndërprerje potenciale të prodhimit ose të parashikohet greva e të punësuarve. Sa i përket kërcënimeve të jashtme, për shembull, nëse ndodhin havari eventuale gjatë përdorimit të gabuar ose gjatë parregullsive apo dhunës në vendin e punës, plani duhet t’u përgjigjet të gjitha skenareve, me qëllim që të menaxhojnë perceptimet te mendimi publik dhe në masë të madhe të ndikojë që mos të ndrshyshojë

e mjeteve financiare, etj, dhe për këtë shkak është e nevojshme që në aspe-ktin organizativ të vendoset një baraz-peshë mes plasimit të mesazheve të rëndësishme dhe tërheqjes së lexuesve përmes kanaleve në fjalë.

3. Një profesionalizëm më i madh në këtë fushë. Gjithnjë paraqitet problematike mënyrë për t’u shmangur ndaj qasjes amatoreske ndaj realizimit të qëllimit përmes të ashtuquajturës “desktop pub-likimit” ku secili që posedon kompjuter personal dhe internet i mundësohet që të bëjë një bulletin ose revistë, por nga ana tjetër, me mungesë profesionalizmi shumë lehtë ka mundësi që të depro-filizohet komunikimi.

Duhet gjithnjë të ndjekim se me marrjen e sa më tepër “Like” dhe shpërndarjeve të materialeve të ndryshme arrihet deri tek rezultati Kjo mund të paraqitet edhe si problem, sidomos te gjeneratat më të reja, por edhe tek njerëzit të cilët tashmë kanë një “back-ground” në fushën e reklamimit, për faktin se të njejtët mund të jenë shumë të kon-centruar vetëm ndaj përshtypjeve media-tike (për shembull, sa njerëz e kanë parë ose lexuar reklamën) në vend se të kon-centrohen në rezultatet konkrete. Menaxherët e përgjithshëm, megjithatë edhe përkundër rrezikut, parapëlqejnë këtë lloj të komunikimit. Për këtë shkak nevojitet që të posedojmë kuadër të mirfilltë i cili do të mund të njohë dhe të përdorë potencia-lin e të gjithëve që ofrojnë shërbime të tilla.Varësisht nga lloji i organizatës, komuniki-mi strategjik mund të variojë nga marketing deri tek politika. Ky shërbim, në organizatat joprofitabile (ose joqeveritare) paraqet një përdorim orkerstral të kanaleve të komu-nikmit me qëllim të ndikimit ndaj politikave publike ose promovimit të agjendës veta-nake. Për krahasim, komunikimi strategjik i planifikuar në korporatat tregtare është i orientuar kryesisht ndaj promovimit dhe brendimit të prodhimeve. Për arritjen e qëllimit përfundimtar nevojitet ndërrmarja e hapave konkretë, kështu që fotografia e aktiviteteve tona (ose prodhi-meve tona), tek audienca bëhet gjithnjë e më i frytshëm, sidomos përmes pozicion-imit tonë në të gjitha materialet dhe mediat e mundshme, ku insistohet që të arrijmë atë që dëshirojmë nga audience dhe deri tek e njejta, jo vetëm këtë muaj, por edhe vitin që vjen dhe shumë vite më pas.Një numër i madh i profesionistëve të cilët kanë më shumë se 20 vjet përvojë në fush-ën e komunikimit, por edhe personeli që tashmë njihet me fushën në fjalë, kërkohet në vazhdimësi dhe me insistim nga ana e organizatave të mëdha dhe të vogla, për involvimin e ekipeve dhe gjithnjë e më tepër veprimtaria e kësaj fushe paguhet me kosto të lartë.Sa për krahasim, sipas të dhënave nga mu-aji qershor i këtij viti në agjensionet „Simply Hirred” ose „PayScale.com”, rroga mesa-tare e një drejtori të komunikimit në SHBA sillet diku rreth 58.000$. Por, për një drej-tor të komunikimit strategjik, e njejta rritet për pothuajse 10%, deri në 62.000$ (duke përfshirë të gjitha departamentet).

Toni Janevski

baza, fotografia dhe reputacioni i organiza-tës.Në mënyrë që komunikimi strategjik të real-izohet dhe të zbatohet me sukses mbi tar-get grupin, në bazë të planit të komunikimit strategjik, paraprakisht të hartuar, e që të mos ketë të bëjë vetëm me “marketing”, duhet të funksionojnë faktorët vijues:1. Duhet të kemi metoda të reja të arritjeve

të qëllimit – sot si asnjëherë më parë kemi forma të plasimit të ideve tona deri tek audienca jo vetëm nëpërmjet imperive të lartëcekura mediale të shtëpive mediale e gazetareske (të cilat sponzorizohen nga shpalljet dhe cilët vazhdimisht janë në rënie). Sot ekziston mundësia për pl-anifikim të mesazhit të caktuar në mënyrë simultane, jo vetëm përmes mediave lo-kale e rajonale, por edhe përmes “hapë-sirës së askujt” – internetit me programe të mira partneristike (affiliate programs ) në të cilat të gjithëve që marrin pjesë, u ofrohet të plasojnë mesazhet dhe reklam-at në ueb faqet, blogjet dhe rrjetet sociale të cilat më pas shpërndahen me shpejtësi virtuale në nivel global.

2. Konsistencë dhe koordinim – nevoja e konsistencës në strategjinë mes subjek-teve të angazhuara është e madhe për arsye se audienca ka mundësi që nëpër-mjet makinave kërkuese si Google të kuptojë se a është në të vërtetë reale ajo që ne u ofrojmë atyre. Gjithashtu, nevo-jitet koordinim më i madh, për faktin se kanale të caktuara të komunikimit (për shembull rrjetet sociale) mund të jetë të dobishme edhe për arimin, marketingun, edukimin, përfaqësimin, grumbullimin

Grafikoni tregon se sa shpesh termi “komunikimi strategjik” paraqitet në të gjitha librat me kapakë të trashë si dhe në librat e skenuar të projektit Google nga viti 1900.

Kornizë kohore e numrit të paraqitjeve të “komunikimit strategjik” në ueb faqet e indeksuara nga Google të cilat kanë të bëjnë me periudhën e saktë kohore në kontekst të shembullit: “i themeluar në vitin 1908, shkolla e gazetarisë në Misuri, vendosi standar-det e gazetarisë dhe trajnimit të komunikimit strategjik” shohim në grafikonin për 1908:

40

errorizmi paraqet akt të dhunshëm ose akt frikësimi në mënyrë që të krijojë gjendje frige, për shkak të

realizimit të qëllimeve politike, fetare, ekonomike ose ideologjike. Kombet e bashkuara edhe përkundër orvatjeve gjatë viteve të tetëdhjeta të shekullit të kaluar, prap se prap nuk arritën të gjejnë një sqarim të përbashkët për të definuar më së miri terrorizmin.Dhe kjo, aspak nuk ështëpër t’u habitur. Fjala “terrorist” më se shpeshti është interpretuar në konotacion negativ, gjë që paraqet njeriun i cili kryen akte terroriste, akte këto të cilat merren si akte ç’njerëzore, jonormale, johumane dhe akte të shëmtuara. Por, nga ana tjetër, ata njerëz që kryejnë aktet në fjalë, veten e llogarisin si luftëtar të lirisë, çlirimitarë, hakmarrës, kryengritës, guerilës, patriotë, etj. Ku qëndron e vërteta?Për t’ju përgjigjur kësaj pyetjeje duhet hyrë thellë thelbin e terrorizmit dhe t’i vendosim nën mikroskop llojet, tiparet si dhe „rregullat e lojës”.

Llojet e terrorizmitTerrorizmi është organizëm i cili evaluon, ndjek ndryshimet e njerëzimit, vetitë, shkathtësitë, sistemin dhe mekanizmat e mbrojtjes dhe i njejti pëson ndryshime të vazhdueshme duke u aftësuar. Për këtë arsye sot ekzistojnë shumë lloje të terrorizmit, por si më kryesore dallohen: terrorizmi shtetëror, terrorizmi politik, terrorizmi fetar, narkoterrorizmi, bioterrorizmi, kiberterrorizmi, terrorizmi separatist-nacionalist dhe terrorizmi patologjik. Nga këto lloje dalin edhe nëntiparet e terrorizmit, nëntipare këto të cilat sulmojnë një segment të caktuar të njetëzimit.Ato ndryshe njihen edhe si subterrorizëm.Terrorizmi shtetëror ka të bëjë me përdorimin sistematik dhe të planifikuar të

FUNDRINA KEQBËRËSE E NJERËZIMIT

TERRORIZMItë sponzorizuarpër faktin se ky i fundit paraqet diçka kretësisht tjetër, qëllimi i të cilit nuk janë banorët e atij shteti dhe bën pjesë në grupin e llojeve të terrozimit tjetër si që është ai politik dhe terrorizmi separatisto-nacionalist.Terrorizmi fetar paraqet akt të frikësimit ose dhunës, i motivuar nën ndëkimin, besimin apo ideologjinë fetare. Ky lloj i terrorizmit më së shumti është i drejtuar kundër religjioneve ose grupeve tjera fatare, por shpesh paraqitet edhe në rradhët e veta si një akt i përhapjes së frikës për shkak të përforcimit të ideologjisë fetare dhe organizatave të cilat e proklamojnë të njejtën. Terrorizmi fetar paraqet njërin ndër sfidat më të mëdha të sigurisë në ditët e sotme. Ky lloj i terrorizmit përbëhet prej tre karakteristikave kryesore. E para: përdorimi i materialeve të shkruara fetare si që janë librat fetardhe skriptet që merren si një arsyetim ose sqarim ndaj veprës së kryer ose ndaj frikësimit, e njëherit të njejtat përdoren edhe si „pamfleta promotive“ për regrutimin e pasuesve të ri. Shumë shpesh këto libra “modifikohen“nga ana e organizatave terroriste dhe nga nga porositë aktuale universal që kanë të bëjnë me paqen, dashurinë dhe mirësjelljen njerëzore, gjëra të cilat mund të lexohen në të gjitha librat fetar, të njejtat ndryshohen apo zëvendësohen me jotolerancë, thirrje për asgjësim, konvertim në religjionet, fetë e sektet tjera, imponim i dhunshëm i fesë imponim i rregullave jetësore sipas doktrinës fetare, thirrje për luftë të shenjtë, etj. E dyta: klerikët e nivelit të lartë, klerikë dhe figurta të larta fetare të cilët gjenden në krye të organizatave të cilat ushtrojnë terrorizmin fetar, gjë që duhet t’u garantojë një peshë “spirituale” dhe “intelektuale”, një peshë të “drejtësisë” që do t’i arsyetonte aktet e dhunës E treta: vetë aktet e terrorizmit

dhunës nga ana e shtetit dhe institucioneve të tij, para se gjithash nga aparati i ndëshkimit dhe ai represiv, por edhe nga të gjitha aparatet tjera për shkak të kontrollit të vazhdueshëm ndaj popullatës. Zakonisht një gjë të tillë e bën elita e caktuar e cila është në pushtet, e cila përmes keqpërdorimit të mekanizmave të shtetit ushtron terror e dhunë mbi popullatën e atij vendi me qëllim të frikësimit, kontrollit, nënshtrimit, për shkak të qëndrimit sa më të gjatë në pushtet dhe për shkak të demonstrimit të forcës. Është interesant edhe fakti se pikërisht terrorizmi shtetëror është themelues i terrorizmit të sotëm bashkëkohor, përmes paraqitjes së tij masive gjatë revolucionit borgjez francez dhe pas tij, ku mijëra qytetarëu ekzekutuan si mënyrë për përforcimin e pushtetit të ri shtetëror. Që nga ajo periudhë, e deri më sot, terrorizmi shtetëror paraqet elementin bazik të secilit diktator dhe të secilës fuqi ushtarake, ku demokracia dhe të drejtat themelore të njeriut suspendohen nga një grup relativisht i vogël i pushtet mbajtësve të fuqishëm. Shembuj klasik i terrorizmit shtetëror paraqesin qeverisjet e Stalinit në BRSS, i Pol Potit në Kamboxhë, i Sadam Huseinit në Irak, i Nikullae Çausheskut në Rumani, i gjeneralit Idi Amin në Uganda, si dhe regjimi në Korenë Veriore duke mos i harruar këtu edhe regjimet e shumta diktatoriale në Afrikë. Terrorizmi shtetëror ka shkaktuar një sërë subterrorizma tjerë, si që është terrorizmi social, terrorizmi i diskriminimit gjinor, etj.Lloje të ngjajshme të terrorizmit shtetëror janë terrorizmi politik dhe ai fetar, mu për shkak të nevojës së frikësimit ose të shtypjes së opcionit e elitës “tjetër” politike ose fetare e cila administron me shtetin dhe zbaton terrorizmin shtetëror. Për në fund, terrorizmi shtetëror nuk duhet të përzihet me terrorizmin shtetëror

41

fetar janë tejet të dhunshme në mënyrën më ekstreme me një fuqi asgjësuese dhe shkatërruese, gjë që do të shkaktonte një fotografi „аpokaliptike“ për fuqinë e fesë e cila është prirëse dhe një udhërëfim për një grup të caktuar terrorist. Edhe ky lloj i terrorizmit, si dhe llojet tjera, ka lidhshmëritë dhe nëntiparet e tij. Еkstremizmi dhe radikalizmi janë format më të shpeshtë të secilit, e sidomos të këtij lloji të terrorizmit. Por njëra ndër format më të disterzuara dhe më vdejkjeprurëse të terrorizmit fetar është vetëflijmi, terrorizmi vetëvrasës, i njohur ndryshe edhe si „viktimizim“. Ky fenomen ka dy qëllime themelore, edhe atë se si së pari të ngjallet friga tek ata kundër të cilëve është vënë qëllimi dhe e dyta të shkaktojë glorifikim dhe tërheqjen e kandidatëve tjerë për të realizuar akte të tilla. Viktimizimi është një enigmë që antiterrorizmi si pjesë e aparatit të cilën e kanë para vetes. Pse? Sepse terrorizmi vetëvrasës kushton më pak, është efikas, i lehtë për t’a organizuar, shkakton dëme maksimale dhe shkakton shumë vështirsi për t’iu kundërvënë të njejtit. Në opinion këto forma të terrorizmit kanë efektin e një shoku shoqëror dhe psikologjik, ndërsa te kandidatët për të kryer këso aktesh të mbështetura nga skriptet dhe librat e “modifikuara” fetare si dhe me fjalimet e “përshtatura” të

„prijësve fetar“ me shumë premtime për një të ashtuquajtur “legje parajse” dhe për kënaqësi të përhershme në botën tjetër të përjetshme, ku e gjitha kjo ka një efekt të një opiati në të cilin përgjatë historisë janë nënshtruar me miliona njerëz. Për të qenë e lartëpërmendura një gjë e realizueshme, nevojiten njerëz dhe të mira materiale, duke nënkuptuar këtu edhe paratë. Financimi i terrorizmit fetar ka të bëjë me një simbiozë të më shumë burimeve financiare, mes të cilave më të rëndësishme janë donacionet vullnetare, të cilat merren si pjesë e rrjetit të implementuar operativ për grumbullimin e të ardhurave dhe donacioneve nëpër organizatat fetare, nëpër organizatat e caktuara joqeveritare të cilat pëdoren si pikënisje për grupet dhe lëvizjet, aktivitetet e quajtura „vullnetare“, por edhe grumbullim të mjeteve përmes prodhimit të mjeteve dhe materieve ilegale, përmes trafikimit, si dhe përmes haraçit të detyruar tek banorët. Njëri ndër burimet e financimit mund te jetë edhe

terrorizmi i limituar politik i cili përsëri ka të bëjë me akte të dhunshme ose me kërcënime për realizimin e qëllimeve politike, por që realizuesi i një akti të tillë nuk është pjesë e ndonjë organizate më të madhe ose e ndonjë kampanje të organizuar për ndërmarrjen e kontrollit ose për ndërrimin e sistemit shtetëror. Ky nëntip i terrorizmit realizohet nga ana e individëve ose grupeve minore, por më shpesh nga ana e ekstremistëve idividë të cilët qëndrimet personale politike i artikulojnë nëpërmjet dhunës dhe akteve të dhunshme. Dy nëntipe tjera janë më meritoret për epitetin e përgjakshëm të terrorizmit politik. Ata janë terrorizmi majtist dhe terrorizmi djathtist ose ndryshe të njohura edhe si “emërtimet korrekte politike” si anarkistë ose radikalë varësisht se për cilin nëntip bëhet fjajë. Terrorizmi djathtistë ose terrorizmi i krahut të majtë paraqet akt dhunë ose kërcënim i drejtuar kundër sistemeve liberale, si dhe kundrejt sistemeve me model të theksuar socialist, kundër vendeve, qeverive, me qëllim të ruajtjes, kthimit ose instalimit, të një rregullimi social tradicional konzervativ, e më rrallë edhe etablim të sistemit monarkist. Terrorizmi djathtistë shpesh herë përfaqësohet nga milicitë radikale, roje kombëtare, garda vullnetare, por edhe nga banda të organizuara të

cilat parimisht janë me motive raciste me qëllim të margjinalizimit dhe opresionit mbi grupeve pakicë dhe mbi kategoritë tjera të popullatës. Shembull për këtë lloj, ka pasur dhe do të ketë edhe në të ardhmen, duke filluar nga organizatat evropiane naziste dhe fashiste djathtiste, përmes organizatës raciste Kju Kluks Klan në SHBA, e deri tek grupacionet neofashiste që janë prezente dhe veprojnë në ditët e sotme. Terrorizmi majtist ose ndryshe i quajtur edhe si anarkizëm, në esencë ka për qëllim luftën kundër demokracive kapitaliste, por edhe kundër monarkive, me qëllim të instalimit të shoqërive socialiste dhe komuniste. Si më parë, poashtu edhe sot ekzistojnë shembuj për këtë lloj të terrorizmit, si rasti i Frontit Revolucionar të Kolumbisë FARK, Organizata Revolucionare “17 Nëntori” në Greqi, Bader-Majnhov grupi nga Gjermania si pjesë e fraksionit të Armatës së Kuqe, etj.

Vlladimir Jovanovski

aparati shtetëror, sidomos te terrorizmi i sponzorizuar nga shteti, ku përmes procesit të larjes së parave apo përdorimit ilegal të resurseve, shtetet financojnë terrorizmin fetar. Karakteristike te ky lloj i terrorizmit është ajo se lloji në fjalë ka vendet e veta të cilat paraqesin një sublimat të institucioneve shtetërore dhe fetare ose posedon një sistem paralel të qeverisjes dhe mbizotërimit të fesë në shtet. Shpesh herë kjo paraqet edhe një lloj “martese interesi” mes elitës politike dhe asaj fetare duke u quajtur edhe josekulare ose vend në te cilën feja nuk është e ndarë dhe është në nivelin e shtetit apo aq më lartë. Në vendet e tilla klerikët zotërojnë autoritet dhe fuqi më të madhe edhe sa vetë shteti, ose të paktën janë në nivelin e njejtë me të. Si karakteristikë kryesore e vendeve të tilla janë sistemet gjyqësore paralele, ku më shpesh aparati fetar është më i fuqishëm se ai shtetëror. Gjithashtu karakteristike është edhe e ashtuquajtura “polici fetare” e cila përmes masave represive zbaton një mënyrë të sjelljes, ose thjeshtë thënë “vulos” për fatet e jetës së banorëve ndaj doktrinave fetare. Në vendet e këtilla, diskriminimi gjinor është i garantuar me ligj, përderisa të liritë dhe të drejtat e njeriut janë të kufizuara duke u bazuar në librat fetar, në librat për të cilën folëm më lartë. Më pas, është korrekte të ceket se pothuajse nuk ekziston asnjë religjion në botë i cili mund të mos ketë pasur pikë të përbashkët me terrorizmit si mjet i tij. Religjioni në vetëvete nuk është i dhunshëm dhe nuk predikon dhunë, por në momente të caktuara historike, politike, sociale dhe ekonomike, ku religjioni përdor dhunën si mjet për arritjen e ndryshimeve, qëllimeve ose për etablim vetanak. Terrorizmi politik paraqet përdorimin e jashtëligjshëm të forcës, të akteve të dhunës ose këcënimit për shkak të drejtimit të gabuar ose kundërshtimit të politikës shtetërore si dhe shkaktimit të frigës te popullata ose te grupe të caktuara të interesit për shkak të arritjes së qëllimeve sociale ose politike. Në esencë, terrorizmi politik ka një vijë revolucionare sepse si karakteristikë bazë ka të bëjë me insistimin për të marrë kontrollin mbi shtetin, për të rrëzuar ndonjë regjim të caktuar ose ndryshimin e rregullimit shtetëror. Shembuj të terrorizmit shtetëror kemi që nga e kaluara e deri më sot. Lufta për liri dhe pavarësi të vendeve që kanë qënë nën robërinë e huaj, shpesh herë hasë në karakteristika të terrorizmit politik, si një pabarazi e forcave të “okupatorit” dhe të “okupuarit. Konjuktura të terrorizmit politik ka pasur në veprimet e organizatës çlirimtare palestineze – PLO, organizatë kjo e Jaser Arafatit, në Kongresin Kombëtar Afrikan të Nelson Mandelas, etj. Një shembull i ngjajshëm i karakteristikës revolucionare të këtij fenomeni është edhe lufta e popullit maqedonas nën robërinë osmane, e më pas edhe nën robërinë serbe, ku akte të dhunës si një dorë e zgjatur e veprimit politik kanë qenë të ndërmara kundër bartësve të aparatit shtetëror të qeverisjes së atëherëshme okupatore në Maqedoni. Sado që të tingëllojë fisnike, ky lloj i terrorizmit nuk mund të merret edhe si aq “naiv” ashtu siç duket duke pasur edhe nëntiparet e tij më radikal si që është

42

AFTËSI DHE KAPACITETE TË REJA eracione të vogla për mbrojtje kolektive dhe për përgjigje ndaj krizave, duke përfshirë këtu edhe distancën strategjike;

– Zhvillimin dhe ruajtjen e forcave stabile, mo-bile dhe forca të vendosjes duke përfshirë edhe ato konvencionale dhe forcat për përgjigje të shpejtë;

– Realizimin e trajnimit të nevojshëm, stër-vitjeve, planeve dhe shkëmbimit të infor-macioneve për të siguruar mbrojtje kundër spektrit të tërë të sfidave të reja dhe kon-vencionale të sigurisë;

– Zhvillimi i aftësisë për mbrojtjen e kombeve, territoreve dhe forcave të Evropës nga ndonjë sulm eventual raketor;

– Zhvillimin e kapaciteteve për mbrojtjen nga rreziqet dhe kërcënimet nga armët kimike, biologjike dhe bërthamore;

– Zhvillimin e aftësive për parandalimin, zbu-limin dhe mbrojtjen nga sulmet kibernetike;

– Përmirsimin e kapacitetit për zbulimin dhe për mbrojtjen ndaj terrorizmit ndërkombëtar dhe

– Përmirsimin e sigurisë energjetike, duke përfshirë këtu edhe mbrojtjen e infrastruk-turës kritike energjetike.

„Mbrojtja e mençur“ Në kuadër të Samitit të NATO-s në maj të vitit 2012 në Çikago, liderët aleatë vërtetuan vendosmërinë e tyre për t’u siguruar se NA-TO-ja do të ruan dhe zhvillon aftësitë e nevo-jshme për realizimin e detyrave bazike dhe esenciale: mbrojtjen kolektive, menaxhimin me kriza dhe sigurinë kooperative. Në kuadër të Samitit të Uellsit në vitin 2014, vendet aleate miratuan masat vijuese: poli-tikën e reviduar të NATO-s për arsim, trajnim,

Koncepti strategjik i NATO-sNATO merr pjesë në shumë transformime të politikave, kapaciteteve dhe strukturave të saj, të nevojshme për t’u ballafaquar me sfidat e tashme dhe të ardhshme, duke përfshirë këtu edhe mbrojtjen kolektive të anëtareve të saj. Me forcat aleate Aleanca duhet të sigu-rojë që forcat e armatosura të saj të ngelim të qëndrueshme dhe të jenë të lehta për t’u vendosur gjithandej. Koncepti strategjik nga viti 2010 vendosi pri-oritetet strategjike të NATO-s dhe njëherit de-finoi edhe vizionin e organizatës së sigurisë euroatlantike për dekadën vijuese. Koncepti në fjalë ofron analizën e mjedisit strategjik

dhe kornizë për të gjitha disciplinat, planifi-kimin e zhvillimit të Aleancës, shkathtësinë, intelegjencën dhe identifikimin e llojeve të operacioneve të cilat Aleanca duhet të jetë e aftë t’i realizojë. Liderët e Aleancës duan të jenë të sigurtë se NATO-ja ka një spektër të tërësishëm të shkathtësive të nevojshme për parandalimin dhe për mbrojtjen nga secili rrezik ndaj sigurisë së aleatëve. Në këtë drej-tim, Aleanca do të vazhdojë me:– Ruajtjen e forcave të përshtatshme

bërthamore dhe konvencionale;– Ruajtjen e shkathtësisë për të realizuar në

një kohë opeeacione të përbashkëta dhe të mëdha duke përfshirë këtu edhe disa op-

NATO

43

dra të kontrollit të NATO-s në Bullgari, Es-toni, Letoni, Lituani, Poloni dhe Rumani, në mënyrë që të lehtësohet vendosja e shpejtë e VJTF-së.

Nga muaji maj i vitit 2014, NATO rriti numrin e avionëve luftarak për patrullë ajrore - Air-Po-licing Patrol në hapsirën ajrore mbi vendeve balistike dhe vendosi avionë luftarak në Ru-amni dhe Poloni. Aleanca filloi me fluturime të rregullta hulumtuese (AËACS) mbi territorin e aleatëve lindor si dhe me patrollë detare në kufirin lindor të territoreve aleate.

Forcat për përgjigje të shpejtëForcat në fjalë janë formuar në vitin 2002, ndërsa në samitin e Uellsit në vitin 2014, aleatët vendosën për përforcimin e mbrojtjes kolektive të Aleancës me qëllim të sigurimit se NATO ka të drejtë në forca të veta në vend dhe në kohë të duhur (NATO Response Force - NRF). Komponenta vetanake të forcave në fjalë janë: Initial Folloë-On Forces Group (IFFG), Maritime Component, Combat Air and Air-Support Component, Special Operations Forces како и Chemical, Biological, Radio-logical and Nuclear (CBRN) Defence Task Force.Komandanti suprem aleat i Evropës (SA-CEUR) i ka nën kontroll të plotë këto forca. Komanda operative e forcave në fjalë mo-mentalisht varion mes forcave të bashkuara të komandave të NATO-s në Brunsum të Holandës dhe në Napoli të Italisë. Gjatë vitit 2015, JFC në Napoli do të ketë kontrollin dhe do të komandojë këto forca. Vendimi për ven-

dosjen e forcave në fjalë merret nga ana e Këshillit Veriatlantik, trupit më të lartë politik vendimarrës të NATO-s.Këto forca në të ardhmen për nga numri i tyre do të rriten, nga 13.000 deri në 30.000 pjesëtarrë, varësisht nga detyra që do të re-alozjnë. NRF së bashku me “forcën e tyre kryesore”, forcat e gatishmërisë së lartë – VJTF (me rreth 5.000 ushtarë dhe me ven-dosje në një periudhë kohore deri në 48 orë), do të jenë të stacionuara në vendet e tyre amë, me mundësi potenciale për vendos-jen e mbrojtjes kolektive ose për operacione tjera me përgjigje ndaj krizave përmes stër-vitjeve të ndryshme. Lidershipi dhe anëtarsia e VJTF-së dhe NRF-së do të kenë rotacione në bazë vjetore. Danimarka, Gjermania, Hol-anda dhe Norvegjia tashmë kanë forcat e tyre të përkohëshme e cila ka filluar me stërvitje dhe me përgaditje për në terren.

Dragan Pavllovski

stërvitje dhe vlersim, koncept më të gjërë të NATO-s për trajnim në periudhën nga viti 2015-2020, stërvitjen “Trident Juncture 2015” (nikoqir të kësaj stërvitje janë: Portugalia, Spanja dhe Italia, me pjesëmarrjen e 25.000 ushtarëve dhe me sertifikimin e forcave të NATO-s për përgjigje të shpejtë për vitin 2016), programin për stërvitje nga viti 2016 e më tutje si dhe komandë të komponentës për operacione speciale në kuadër të kom-andës operative të komandantit suprem të Evropës (SACEUR). Në të njejtin samit, ale-atët avancuan në mënyrë plotësuese aftësinë dhe vendosmërinë e tyre për të realizuar tre detyrat e lartëpërmendura nga Samiti i Çika-gos, njëkohësisht duke pasur parasysh krizën financiare dhe përgjigjen ndaj sfidave gjeo-strategjike. Si pasojë e uljes së buxheteve të mbrojtjes, liderët e NATO-s u pajtuan që t’i shpërndajnë shpenzimet e armëve dhe pajisjeve si pjesë e të ashtuquajturës “Mbrojtja e Mençur”. Me anë të këtyre projekteve realizohet krijimi i një baze të avionëve, patrollës detare nga një numër i madh vendesh, blerje e përbashkët, ruajtjen dhe përdorimin e municionit, ruajtjen e automjeteve blinduese, shpërndarjen e in-stitucioneve mjekësore, menaxhimin e për-bashkët me furnizim të karburantit, gjegjë-sisht “Smart Defence”, qasjen e NATO-s për bashkëpunim multinacional të aleatëve. Që nga formimi formal i këtij samiti, “mbro-jtja e mençur”, filloi të promovohet si kulturë e bashkëpunimit multinacional, e cila do të mundësoi që NATO të përgjigjet ndaj sfidave me të cilat do të ballafaqohet që nga viti 2020 e këndej. Në këto kohëra të kursimit, secili euro ose dollar është shumë i rëndësishëm për Ale-ancën. Aleatët inkurajohen për të punuar së bashku në zhvillimin, krijimin, menaxhimin dhe ruajtjen e kapaciteteve ushtarake për shkak të mbajtjes dhe ruajtjes së detyrave bazike e esenciale të Aleancës në përputhje me konceptin strategjik të NATO-s. Aleatët tashmë me sukses kanë përfunduar një sërë projektesh konkrete nga “Mbrojtja e Mençur”, përmes formulës së kryerjes së detyrave së bashku, në vend se të njejtat të realizohen individualisht.

Forcat e përbashkëta kimike, radiologjike dhe bërthamoreNë kontekst të mbrojtjes nga zgjerimi i ar-mëve të shkatërrimit masiv dhe të sistemeve të furnizimit, NATO tashmë po zbaton pro-gramin e mbrojtjes raketore nga viti 2005, me qëllim të mbrojtjes së aleatëve kundër kër-cënimeve dhe rreziqeve nga raketat balistike deri në 3.000 kilogram. Në kuadër të Samitit të Lisbonës në vitin 2010, liderët e NATO-s vendosën që të zgjërojnë këtë program në mënyrë që të mbrohet popullata dhe territory evropian, njëkohësisht duke ftuar Rusinë që të bashkëpunojë në fushën e mbrojtes rake-tore. Dialogu me Rusinë për bashkëpunim në këtë fushë, momentalisht është i pezulluar.Rreziqet aktuale përfshijnë zgjërimin e ar-mëve të shkatërrimit masiv dhe sistemeve të tyre të furnizimit. Me avancimin e përshpejtuar të teknologjisë dhe të shkencave biologjike, gjithashtu vazhdoi të rritet niveli i rrezikut të bioterrorizmit kundër forcave të NATO-s dhe kundër popullatës në përgjithësi. Koncepti strategjik i NATO-s dhe Samiti i Lisbonës në

vitin 2010 vërtetuan përkushtimin e Aleancës që edhe më tutje të zhvillojë kapacitetin e saj për mbrojtjen nga kërcënimet e CBRN-së – armët e shkatërrimit masiv dhe të mbrojë popullatën e vendeve anëtare, duke përfshirë këtu forcat ushtarake dhe territorin. Forcat e përbashkëta të NATO-s - Combined Joint CBRN Defence Task Force janë shkathtësitë kyçe të NATO-s kundër ngjarjeve të CBRN-së. Këto forca përbëhen prej një skuadre dhe prej një batalioni - Joint Assessment Team и CBRN Defence Battalion, të formuara në vitin 2003. Ky battalion është i pranishëm jo vetëm në konfliktet e armatosura, por gjithashtu edhe gjatë vendosjes së forcave në vatrat e krizës dhe në situata si që janë fatkeqsitë natyrore dhe industrial, duke i përfshirë edhe ato në të cilat janë prezente materialet e rrezikshme.Misioni i forcave është që të sigurojnë shkath-tësi të shpejtë, shpërndarëse dhe të be-sueshme të mbrojtjes nga armët e shkatër-rimit masiv, me qëllim të ruajtjes së paqes dhe lirisë së veprimit dhe efikasitetit operativ të NATO-s gjatë rrezikut nga CBRN-ja. Batalioni mund të përdoret edhe për sigurimin e ndi-hmës ushtarake për autoritetet civile, si për shembull në rastin kur ky batalion kishte rolin kryesor gjatë planifikimit të sigurisë për lojërat olimpike verore në Athinë në vitin 2004, dhe në kuadër të Samitit të Stambollit po atë vit.

Plani për gatishmërinë e aleancësNë Samitin e Uellsit në vitin 2014, anëtaret e NATO-s u pajtuan për planin për përgaditjen e aksionit - Readiness Action Plan (RAP), me

qëllim që Aleanca të jetë e gatshme të përgjig-jet shpejt dhe fuqishëm ndaj sfidave të reja të sigurisë. Kjo është përforcimi më i rëndë-sishëm i mbrojtjes kolektive të NATO-s që nga fundi i Luftës së Ftohtë. Masat sigurisë për-bëhen nga një sërë aktivitetesh në toëk, në detë dhe në ajër. Mes tyre bëjnë pjesë:– Forcat e NATO-s për përgjigje të shpejtë

në forca multinacionale me njësi tokësore, ajrore dhe detare për operacione speciale, gjegjësisht forca të afta për vendsoje të shpejtë aty ku është e nevojshme - NATO Response Force (NRF);

– Vendosje të forcave me gatishmëri të lartë si që janë: Very High Readiness Joint Task Force (VJTF) me nivel të lartë të gatish-mërisë të mbi 5.000 ushtarëve dhe me një vendosje në afat prej 48 orëve;

– Forca të avancuara detare me disa lloje të ndryshme të anijeve dhe

– Gjashtë komanda multinacionale dhe qen-

etodologjia e dizajnit operativ planifi-kuesit operativ i ofron përparsi unikale. Njëra ndër ato është edhe definimi i

kornizës së problemit, gjë që nënkupton iden-tifikim të drejt të problemeve, e njëkohë-sisht kontroll mbi atë se a është identifikuar problem i duhur. Ekziston dallim esencial në mënyrën në të cilën definohet korniza e prob-lemit në raport me çështjen e problemit. Ko-rniza e problemit kufizon lidhjen mes elemn-teve të sistemit kompleks. Kjo nuk ka të bëjë me një çështje të thjeshtë, por me një çështje komplekse, duke hyrë thellësisht në arsyet e problemit. Shpesh ndodhë që gjatë diskutimit përgjatë analizës së misionit ndonjë planifi-kues, shkurtimisht të shtrojë problemin, ku pa-son komenti kritik nga ana e ndonjë planifikue-si tjetër se “ajo nuk është edhe aq e thjeshtë edhe pse në fakt duket si e tillë”. Problemet e sotme padyshim se janë tejet komplekse, për faktin se shoqëria në të cilën bëjmë pjesë si dhe të luftuarit modern janë komplekse. Prob-lemet gjithnjë kanë më shumë se një zgjidhje dhe asnjëra prej tyre nuk është e thjeshtë. Profeti i luftës Klauzevitzi ka vërejtur që “në luftë gjithçka është e thjeshtë, por edhe gjërat më të thjeshta janë të komplikuara”. Korniza e problemit përdoret për sqarimin e situatave komplekse ushtrake e luftarake me anë të teorisë relative të doktrinës. Në defini-min e kornizës së problemit i paraprinë hu-lumtim, analizë dhe konstruksion narativiteti. Planifikuesit ushtarak duhet t’i përmbahen narativitetit të lartëpërmendur që nga moment i miratimit të tij. Shkurtimisht, korniza e prob-lemit sqaron problemin përmes një fjalie të gjatë në të cilën përfshihen kufijtë përfundim-tarë në të cilat planifikuesit dhe komandantët duhet të mendojnë, duke përfshirë këtu edhe lidhjen mes të gjitha elementeve dhe aktorëve të mjedisit operativ. Korzina e problemit nevo-jitet që të inkuarojë procesin e planifikimit ose

IDENTIFIKIMI DHE ZGJIDHJA E TË GJITHA PROBLEMEVE

se frikcioni varet nga perceptimi i të gjithë të përfshirëve në kornizën e problemit, ajo që nga fillimi paraqitet problematike, gjë që do të thotë se korniza e problemit paraqet definimin e problemit më të madh përmes identifikimit të shumë problemeve më të vogla. Duke u nisur nga më e përgjithshmja deri tek më e veçanta, zbulojmë se çka në të vërtetë duhet bërë që problem të zgjidhet në mënyrë sistematike. Këtu hasim në gjë të dobishme nga korniza e problemit: që nga fillimi i procesit të plani-fikimit, korniza u mundëson kreatorëve të politikës dhe liderëve ushtarak që të shohin qartazi fotografinë e “problemve në prob-leme”, gjë që do të shërbejë që nga korniza të kemi formulën e duhur të fitores. Gjetja e problemit esencial paraqet në fakt pjesën më të vështirë të planit, sepse në qoftë se nuk de-finohet problem në mënyrën e duhur, çfardo që të bëhet më vonë, mund të jetë e gabuar dhe e kotë. Vetë shtrimi i çështjes së proble-mit paraqet çelësin kyç të zgjidhjes së proble-mit. Gabojmë kur kemi emocione duke hyrë në mënyrë të menjëhershme në konkluzë për problemin, pa bërë një analizë kritike të tij. Kjo është e njejtë sikur një nxënës nga banka e fundit mundohet që me shpejtësi të përshkruaj detyrën që i është dhënë. Edhe në rast se bën zgjidhjen e duhur, prap se prap ajo nuk do të jetë e saktë për faktin se nxënësi ka zgjidhur një detyrë krejtësisht tjetër.Korniza e problemit që shtrohet nga ana e planifikuesit operativ, i ndihmon komandan-tit të transformojë gjendjen momentale në gjendjen e dëshiruar, para se kundërshtari ta bëjë të njëjtën. Korniza duhet të duket në këtë mënyrë, me qëllim që të definojë ndryshimet e pritura dhe njëkohësisht të përshkuraj se çfarë nevojitet të bëhet në mënyrë që të fitojmë një transformim të kohës dhe vendit. Në mënyrë që të kuptohet koncepti i kornizës së proble-mit, mund të përdoren shembuj të panumërt

të gjejë përgjigje në pyëtjen: Cili është prob-lem që duhet zgjidhur? Dallimi mes pyetjes së thjeshtë është kompleksiviteti i strukturës, që i dedikohet nivelit më të lartë operativ të të luftuarit, aty ku kemi edhe pjesë më të mëd-ha ndërvarëse. Me vendosjen e kornizës së problemit, shtrohet pyetja në atë mënyrë që të ofrojë kuptim dhe sqarim të arsyeve esen-ciale të problemit në sisteme të cilat janë kom-plekse dhe që janë të strukturuara gabimisht. Korniza e problemit zakonisht më së miri u sqarohet udhëheqësve në një formë më të kapshme me anë të përdorimit të grafikës dhe tekstit, më shpesh përmes metaforës. Për t’u kuptuar problemi në kuadër të kornizës, nevojitet të vlerësohet situata në mjedis dhe të definohen të gjithë aktorët e rëndësishëm për arritjen e qëllimit përfundimtar. Më pas duhet kuptuar se si pritet të reeagojnë ndryshuesh-mëritë në mjedis, apo elementet të cilat janë në lojë dhe se si më saktësisht duhet ndikuar në mjedisin operativ në mënyrë që të arrihet deri në situatën e dëshiruar. Për shembull, si do të reagojnë banorët lokal në veprimin e for-cave në një zonë të caktuar të operacioneve dhe çfarë duhet bërë në mënyrë që ai reagim të jetë i tillë si që ka parashikuar planifikuesi. Korniza e problemit njëkohësisht zbulon fraksionin mes elementeve të rrafshit dhe mes mundësisë për tejkalimin e tyre. Nga gjendja ekzistuese deri në atë të dëshiruar ar-rihet me uljen e frinksionit, e në mënyrë që të punohet drejtpërsëdrejti në të, korniza e prob-lemit zgjeron kufijtë e saj me saktësi dhe me përpikmëri, kufij në të cilat duhet të planifikohet kursi i përshtatshëm i aksionit. Secili problem përmban disa pika të frikcionit, ndërsa prob-lemet komplekse ushtarake karakterizohen me atë se pikat e lartëpërmendura janë në varësi të ndërsjellë dhe për këtë shkak nevo-jitet që në mënyrë simultane ose në mënyrë sukcesive të ulet niveli i frikcionit. Për faktin

KORNIZA E PROBLEMIT

44

britanike, admirali Xhon Forster Vudvord ka qënë i detyruar të bëjë tranzicion të grupit luf-tues nga kushte të paqes në kushte të luftës, me qëllim të kthimit të Ishujve të Foklnandës nën kontrollin britanik. Shkathtësia e tij e pl-anifikimit operativ vërehet pikërisht aty se në ato momente ai nuk ka pasur urdhëra e drej-time konkrete nga Londra dhe nuk ka qenë aq i sigurtë se sa Qeveria britanike është serioze për të nisur luftë kundër Argjentinës, e as, sa serioz kanë qenë argjentinasit për t’i mbrojtur ishujt me forca ushtarake. Edhe pse besimi për një luftë eventuale ka qenë i pakët, admi-rali ka qenë tejet i vetëdijshëm për mundësinë e humbjes së njerëzve dhe anijeve në rast lufte.Për shkak të mungesës së të dhënave sekrete dhe të intelegjencës, Vuvdvordi nuk ka pasur njohuri të mjaftueshme në lidhje me kapac-itetet dhe mundësitë e Argjentinës, për forcat e tyre të vendsura përgjatë ishullit, e as për mjedisin e përgjithshëm operativ. Ai ka vler-suar se operacioni eventual rreth ishujve do të jetë i kufizuar me kohë, me një mbështetje të kufizuar logjistike për shkak të distancës së theksuar dhe për shkak të rrezikut të lartë në rast se forcat ajrore argjentinase tentojnë të asgjësojnë një ose dy bartës të avionëve, gjë që do të ishte katastrofë kombëtare për Britaninë e Madhe. Një detaj shumë i rëndë-sishëm është edhe fakti që Vudvordi e ka kuptuar se operacioni duhet të përfundojë para përkeqësimit të motit dhe kushteve at-mosferike në hemisferën jugore, në atë kohë kur do të jetë e pamundur për të intervenuar (duke pasur parasysh se dimri në atë vend është nga qershori deri në gusht), kështu që plani ka filluar të realizohet duke numëruar dhe llogaritur datën për së mbarpmi.Korniza e problemit të Vudvordit ka pasur të bëjë me: organizimin dhe koordinimin e forcave të cilat kanë qenë në disponim në mënyrë që të arrihet ose të befasohet nga hapësira detare, nga toka dhe ajri rreth ishu-jve të Folklandës, me qëllim që të krijohen kushte për sulm amfib, njëkohësisht duke e ruajtur sigurinë operative, duke iu shmangur humbjeve nga zjarri, duke iu shmangur humb-jeve nga pika e ndërprerjes së operacioneve, kundër një armiku i cili është i pajisur me forca të sofistikuara ajrore dhe ka një sjellje të papri-tur dhe të panjohur taktike e operative. Në es-encë, lufta për ishujt e Folklandës ka qenë një luftë komplekse dhe kaotike dhe shumë anal-istë ende nuk janë të sigurtë se shkathtësia operative, kombinatorike ose fati, u ka mundë-suar britanikëve që të ngadhnjejnë këtë luftë.Gjatë operacioneve ushtarake komandirët dhe komadnantët e njësive taktike, në fakt zgjidhin një sërë problemesh më të vogla të cilat në fotografinë më të madhe do të duhej të zgjidhnin problemin madhor, ose përmes zgjidhjes së një sërë qëllimesh tak-tike, ku niveli operativ i drejton operacionet në mënyrë që të arrihet qëllimi kryesor strategjik. I kemi të njohura shembujt ku fitoret e nivelit taktik nuk kanë sjellur edhe fitoren përfundi-tare të luftës , gjë që do të thotës e pas sink-ronizimin e tyre të mirfilltë dhe në mungesë të shkathtësisë operative, ato në fund mund të jenë tejet të pavlefshme. Sfida gjatë plani-fikimit operativ është ajo se duhet identifikuar dhe duhet zgjidhur problemet, edhe ato më madhoret.

Gjorgji Veljovski

të historisë më të re, në të cilën vërehen el-emente të dukshme të praktikimit të shkahtë-sisë operative. Shembulli i parë për një kornizë të suksessh-më të problemit është ajo e Lorensit nga Ara-bia Saudite gjatë Luftës së Parë Botërore. Kjo situatë është interesante për t’a analizuar sepse tregon një shembull të shkathtësisë operative e cila është zbatuar vetëm nga ana e një njeriu. Tomas Eduard Lorens ka qenë oficer britanik i dërguar në Lindjen e Afërt me qëllim që kryengritjen arabe t’a orientojë në drejtim dhe në të mirë të Antantës gjatë viteve 1916-1918, kundër Perandorisë Osmane. Lo-rensi sot njihet si pioneer i forcave speciale. Prania dhe puna e tij me kryengritësit arab është fillimi i misionit të të lufuarit jokonvencio-nal – infiltrim mes kryengritësve, tejkalim i bar-rierës kulturore dhe gjuhësore, këshillim dhe orientim të luftës kundër Perandorisë Osmane për shkak të dobësimit të saj dhe tërheqjes nga frontet kundër Antantës. Si e ka definuar ai problemin me të cilin është ballafaquar?Në mënyrë që Antanta të mund të arrijë më lehtë qëllimin e saj strategjik – fitoren ndaj Forcave Qëndrore, si qëllim përfundimtar në atë pjesë të frontit është përcaktuar që Perandoria Osmane të detyrohet të tërhiqet nga lufta. Njëkohësisht, qëllimi përfundimtar i kryengritjes arabe ka qënë që osmanlinjtë të nxiren jashtë nga tokat arabe. Atyre nuk u ka interesuar lufta në Evropë, por Lorensi ka parë potencial mu në qëllimin e përbash-kët përfundimtar. Korniza e problemit të Lo-rensit ka qenë se si t’a detyrojë perandorinë e fuqishme dhe të organizuar mirë, të humb kontrollin ndaj territorit dhe popullatës arabe, në kohë kur kryengritësit arab kanë qenë të përçarë dhe kanë pasur mungesë serioze or-ganizimi për një luftë të përbashkët për shkak të sistemit fisnor dhe nuk kanë dashur që të ndërrmarin një rrezik më të madh për shkak të drojës nga humbjet e mëdha? Osmanët kanë disponuar me një ushtri shumë më të fuq-ishme dhe më të organizuar, e në këtë mënyrë Lorensi ka qenë i detyruar që të gjejë një qa-sje të mirfilltë operative. Duke jetuar në mesin e tyre, ai ka filluar të identifikojë fotografinë e mjedisit operativ: popullata arabe ka shfaqur shenja urretjeje ndaj perandorisë duke qenë jokompatibile edhe në rrafshin kulturor me osmanët, terreni për ta ka qenë i njohur dhe kanë pasur traditë të të lufuarit gueril. Në mënyrë që të arrijë qëllimin përfundimtar, Lo-rensi i ka këshilluar arabët që të mbrohën në mënyrë tradicionale. Ai ka orientuar aksionet e tyre kundrejt arrijtes të një sërë qëllimesh

operative, duke përdorur qasjen indirekte: së pari osmanlinjëve ua kanë kufizuar lirinë e manovrimit, i kanë izoluar nëpër fortesa e kala, u kanë ndërprerë dhe paralizuar të gjitha komunikimet e mundshme, duke mos mundur që të fundit të arrijë të përmirsojnë dhe rip-arojnë infrastrukturën e shkatërruar dhe duke mos mundur të qëndrojnë stabil në aspektin logjistik. Suksesi i tij, njihet edhe sipas emrit të tij “Lorensi i Arabisë”.Shembulli i dytë për identifikimin e kornizës së problemit, përsëri ka të bëjë me shkathtësinë operative britanike, kësa rradhe në sferën e të lufutarit konvencional. Ashtu si Jom Kipuri në vitin 1974 edhe Lufta e Foklandës në vitin 1982 merret si shembull i shkathtësisë mod-erne operative me përdorim masiv të forcave të bashkuara dhe të kombinuara. Shembulli i foklandëve është interesant për faktin që pas kësaj lufte të shkurtër britanikët kanë bërë rev-olucion total të doktrinës dhe taktikës së tyre. Kjo merret edhe si shembull shkollor i ndryshi-mit të paradigmës ushtarake të një ushtrie si rezultat i mësimeve të marra nga lufta.Gjatë negociatave mes Buenos Airesit dhe Londrës, negociata këto të cilat nuk kanë dhë-në asnjë rezultat pozitiv, komandanti i forcave

45

ronti maqedonas në qëndrimet e for-cave të Antantës në këtë periudhë çdo ditë e më shumë është bërë si një

vend luftim i izoluar. Në fillim të majit të vitit 1917, katër muaj para Revolucionit të tetorit në Petrograd, veç më ishte e qartë se Rusia mund të pësojë kolaps dhe mund të tërhiqet nga lufta. Nëse Rusia do ta kishte bërë atë, ishte e qartë se as Rumunia nuk do të mun-det edhe shumë gjatë të qëndrojë në luftë. Furnizimi i forcave të Antantës në Maqe-doni ishte intensifikuar shumë gjatë kësaj periudhe. Dërgesat e armëve dhe pajisjeve ushtarake kryesisht kanë shkuar përmes anijeve britanike të cilat kanë pasuar humbje serioze nga nëndetëset gjermane në detin Egje. Shtatmadhëria Britanike asnjëherë nuk ka besuar në mundësinë e realizimit të ofen-zivës të suksesshme në frontin maqedonas, kurse edhe më shumë ka qenë pesimiste pas disfatës së pozicioneve në Dojran në prill dhe në maj të vitit 1917. Këto disfata e kanë rritur kundërshtimin e qëndrimeve tek aleatët, ku kanë ndodhur edhe dyshime se-rioze në lidhje me kualitetin e udhëheqësisë luftarake me forcat e Antantës në Maqedoni.Pas mossuksesit të ofensivës së majit bri-tanezët kanë vendosur çështjen e ndërrimit të komandantit të forcave të Antantës në Maqedoni (ref XHE „Maqedonia“). Në mbled-hjen e kabinetit ushtarak britanik, e mbajtur më 6 qershor të vitit 1917, u vendos që kry-eministri britanik të dërgojë kërkesë deri tek kryeministri Ribo për ndërrimin e gjeneralit Saraj nga pozita komandantit Suprem i for-cave aleate në Maqedoni. Britanezët e kanë

mundësi për realizimin e dëshirës të shumë kohshme për tërheqjen e forcave britanike nga Maqedonia.Forcat e Antantës të cilat janë shpërndarë në Forntin Maqedonas, verën e vitit 1917 e kanë shfrytëzuar për riorganizim, trajnim plotësues dhe pushim. Detyra e parë e ko-mandantit kryesor të forcave britanike në Maqedoni (ref XHE „Maqedonia“), gjenerali Xhorxh Miln, ishte të zbatohet urdhri u Shtat-madhorisë Britanike për reduktim të forcave në Maqedoni. Me atë qëllim divizioni britanik i 60 nga korpusi i 12 dhe brigada e 7 kalorëse

SITUATA E FRONTIT MAQEDONAS NË VITIN 1917

FRONTI I DOJRANIT

pranuar përgjigjen e Qeverisë së Francës (ref XHE „Franca“) se komandanti suprem, gjeneral Saraj, do mund të ndërrohet vetëm pas stabilizimit të krizave të brendshme poli-tike në Greqi, respektivisht në momentin kur mbreti grek pro gjerman Konstantini do të bjerë nga pushteti. Greqia në këto mo-mente ende ka qenë neutrale dhe hyrja e saj në luftë në anën e forcave Qendrore të cilat në mënyrë të drejtpërdrejt do t’i kishte rrezi-kuar forcat e Antantës në Maqedoni. Hyrja e Greqisë në luftë në anën e Antantës, pl-anifikuesit ushtarak britanik e kanë parë si

46

47

në fund të qershorit të vitit 1917 ishin dërguar në Egjipt, si përforcim të gjeneralit Arçibald Murej për luftërat në Palestinën e jugut. Të riorganizuara ishin edhe forcat britanike të cilat gjendeshin në pjesët malarike e luginës së Strumës dhe Liqenin e Butkovës. Kryesia e korrpusit të 16 është tërhequr nga pozicionet në bregun e majtë të lumit Stru-ma, duke e kaluar lumin drejt zonave kodri-nore dhe malore, ku më pak janë ndier paso-jat nga nxehtësia verore. Forcat e brigadës britanike 78 nga korpusi i 12 që gjendet në pjesën lindore në liqenin e Dojranit ishin tërhequr në shpatet e malit Krusha. Që të ushtrohen, pushojnë dhe rikrijojnë forcat, gjenerali Miln ka vendosur t’i reogranizojë pozicionet duke i lënë në linjën e përparme sa më të dobët që është e mundshme me formimin e rezervës të armatës. Korpusi i 16 britanik, respektivisht divizioni britanik i 27 dhe 10 ishin përgjegjës në pjesën nga fronti nga dredhja e lumit Struma deri në f. Kran Max, 6 km juglindje nga Butkova. Nga këtu, deri në f. Surlovo , në lindje nga stacioni Dojran gjendeshe rezerva ushtarake, respe-ktivisht divizioni britanik 28 dhe brigada 228, me komandë të gjeneral major Kroker. Kor-pusi i 12 Britanik i kish marrë pozicionet nga f. Surllovo deri tek lumi Vardar. Komandantët të korpusit kanë pasur detyrë të mbajnë nga një brigadë nga çdo divizion në rezervë, ash-tu që në çdo moment nga gjithsej 16 brigada, 6 ishin në rezervë. Metoda kryesore e mbro-jtjes të këtillë të vendosur ishte lehtë të mbro-hen pikat esenciale, me rezervë të përgatitur t’i hedh pikat armiqësore nëse ato i kalojnë pozicionet e para. Në këtë mënyrë viktimat e mundshme nga zjarri i artilerisë armiqësore sillet në minimum.Gjeneral Miln me riorganizimin tillë nuk ka pasur për qëllim mbrojtjen e këtyre pozi-cioneve të jetë tërësisht pasive. Ai ka orga-nizuar sulme të përhershme të papritura dhe demonstrative mbi pozicionet bullgare. Qël-limi i gjeneralit Miln ka qenë në këtë periudhë të zbatojë trajnim për të gjitha detyra në të ar-dhmen, duke u fokusuar në bashkëpunimin e afërt të të gjitha llojeve të armëve. Vëmendje e veçantë i është dedikuar në trajnimin in-dividual të kombinuar, ashtu që edhe artile-risti ishin të trajnuar për luftë ballë për ballë. Trajnimi është zbatuar brenda çdo divizioni në veçanti, nën kontroll të komandantëve të divizioneve. Gjeneral Miln në marrëveshje me Shtatmadhorinë Britanike ka kryer reo-granizim të kuadrit komandues në njësitë e tyre. Oficerët më të mirë si avancim kanë marrë rirreshtim në frontet në Mesopotami, në Egjipt dhe në Francë (ref XHE „Franca“) ku në vazhdimësi është luftuar dhe ku kihen ato mundësi që të mund të theksohen dhe të avancohen. Lufta kundër malaries në MaqedoniIshin ndërmarrë masa të forcuara për luftë kundër malaries nga të cilat më të rëndë-sishme ishin rritja e dozave të kininë, pre-rje ose ndezje të barit të madh në afërsi të kampeve, ndërtimin e shtëpizave të pak-alueshme për mushkonjat. Gardianët ishin të mbrojtur me doreza dhe maska, kurse ishin të vendosura edhe rrjeta speciale për fjetje. Në lidhje me malarien, gjeneral Miln ka deklaruar se « të kihet rrjet për mushkonja në ato momente është njësoj sikur të kihet pushkë». Numri i ushtarëve britanik të sëm-urur nga malaria në vazhdimësi rriteshe. Në fund të qershorit të vitit 1917 ka pasur rreth 11.000 të sëmurë, kurse numri i të sëmurëve

Maqedoni . Janë bërë edhe disa përpjekje të pasuksesshme të sillen zagarë nga Gji-braltari, India, Egjipti dhe Qipro. Diçka më vonë nënkoloneli Plejdel-Reilston ka arritur të blejë ose të huazojë nga fshatarët maqe-donas 12 palë zagarë dhe të organizojë gjueti të dhelprave dhe lepujve. Në kushte të sëmundjeve ngjitëse, mos pasjen e daljes dhe monotonisë së përgjithshme dhe mërz-itshëm, këto sporte të shëndetësore dhe eksituese kanë pasur ndikim të madh për ngritjen e moralit të forcave britaneze në Maqedoni.Përveç se me sport, kohën për pushim e kanë kaluar në teatro të improvizuara. Në rajonin e korpusit të 12 britanik janë ndër-tuar tre teatro, dy me tulla dhe një nga druri. Më shpesh është realizuar kënga e panto-mimës „Boris Bullgari“ që Bullgarët vetë e kanë shkruar dhe e kanë lënë para llogor-

eve britanike, duke kërkuar nga Britanezët të bëjnë muzike për të njëjtën. Derisa forcat britanike kanë luajtur futboll, artileria bull-gare ka pushuar, edhe pse i kanë pasur në kapshmëri këto fusha futbolliNëse ndodhte loja e futbollit të kalonte në trajnim dhe ush-trim, ato gjuanin granata paralajmëruese, kurse në një rast ka dërguar edhe mesazh se sporti është i lejuar kurse trajnimi i nda-luar.Këshilli ushtarak i Antantës në konferencën e mbajtur më 25 dhe 26 korrik 1917 në Pariz shumë seriozisht ka debatuar për kërkesën e Britanezëve të tërhiqen nga Maqedonia . Kërkesën e tillë Britanezët e kanë arsyetuar me mobilizimin e ushtrisë greke sipas të cilës është dashur të merret vendi i forcave britanike në Maqedoni. Me përfaqësuesit tjera në Antantë në Këshillin Ushtarak më ashpër është kundërvënë në rezolutën bri-tanike, kurse në veçanti përfaqësuesi serb

nga malaria në fund të korrikut 1917 ka arrirë 12.500 të sëmurë. Në fund të gushtit 1917 ka pasur rreth 18.000 ushtar britanik të sëmurë nga malaria. Deri në 16 tetor të vitit 1917, kur koha në Maqedonia koha është ftohur (ref XHE „Maqedonia“) numri i ushtarëve britanik të sëmurë nga malaria arrin 21.434.

Organizimi i garave sportive dhe gjueti të egërsirave Detyra kryesore e komandantit britanik në Maqedoni (ref XHE „Maqedonia“ vera e vitit 1917 është ngritur morali i forcave. Koha për pushim dhe relaksim të forcave britanike në Maqedonia e ka kaluar në organizim të ga-rave sportive dhe shfaqe teartale. Kryesisht ka luajtur futboll dhe janë mbajtur gara në vrapim dhe në boks. Në veçanti interesante ishte shou me kuaj e organizuar nga divizioni i 27 britanik prej 23 deri 25 korrik të vitit 1917.

Me interes të madh e kanë vizituar edhe për-faqësues të armatave tjera të forcave të An-tantës në Maqedonisë, motra medicinale nga spitalet, oficeri nga marina dhe tjerat. Dita e fundit, që në shou ka marrë pjesë edhe ko-mandantin suprem te forcave në Antantë në Maqedoni, gjeneral Saraj, shoqëruar nga gjeneral Miln. Shou u mbajt në Shtabin e di-vizionin e 27 britanik në f. Xhuma Mahale, në punë nga fusha Strumës në rreth 6 kilome-tra nga rruga drejt Seres. Mbajtjen e shout e kanë siguruar edhe disa aeroplanë të cilët në vazhdimësi e kanë fluturuar mbi shtabin e divizionit të 27 britanik.Duke përgatitur për kohën e ftohet, nënkol-oneli Plejdel- Reilston, nga divizioni britanik i 27-të është munduar të organizojë qen gjuetari që të inkorporojë gjuetinë si sport dhe relaksim. Ai ka marrë si dhurata disa zagarë nga gjuetarët në Angli, por nuk ka ar-ritur të nxjerr leje për transportin e tyre në

ishte reduktuar me largimin e njësive gjer-mane dhe turke nga Maqedonia, me çka ulet mundësia për kryerjen e realizimit të ofen-sivës. Është interesante të përmendet si ku-riozitet se divizioni i 10 britanik dhe divizioni i 46 turk të kundërvënë të Frontit Maqedo-nas në luginën e lumit Struma gjatë shtatorit 1917 ishin bartur në Azinë e Vogël dhe sërish janë gjetur kundrejt njëra tjetrës në frontin e Palestinës pranverë të vitit 1918.

Përfshirja e Greqisë në aleancën e Antantës pas ultimatumit nga aleatët më 11 qershor 1917Neutraliteti i Greqisë në fillim të viti 1917 paraqiste problem serioz për mbijetesën dhe veprimet e më tejshme të forcave të Antantës në Maqedoni. Qeveria monarkiste e mbretit Konstatin {he „Konstatini: mbret i Greqisë“} në Athinë e përfaqësonte neutralitetin grek, derisa qeveria e përkohshme e Elefterios Venizelos {he „Venizelos, Elefterios: politi-kan dhe kryeministër i Greqisë“} në Selanik ka qenë për përfshirjen e Greqisë në luftë si aleat të Antantës. Për shkak të seriozitetit të çështjes rreth statusit të ardhshëm të An-tantës në Maqedoni, respektivisht Greqia, më 28 dhe 29 maj 1917 ishte mbajtur konfer-enca britaniko-franceze në Londër. Britania e Madhe dhe Franca janë marrë vesh të bëjnë presion diplomatik dhe ushtarak mbi mbretin Konstatin {he „Konstatini: mbret i Greqisë“} që të ndërrohet politika e tyre. Nën arsyetimin se mbreti Konstatin {he „Konstatini: mbret

i Greqisë“} nuk e respekton kushtetutën dhe se e ka përçarë vendin e konferencës së Londrës ishte marrë vesh të kërkohet nga mbreti Konstatin {he „Konstatini: mbret i Greqisë»} të abdikojë në favor të një nga fëmijëve tij, kurse për kryeministrin e ri grek të jetë i emëruar Elefterios Venizelos {he „Venizelos, Elefterios: politikan dhe kryemi-nistër i Greqisë“} . Si garanci për plotësimin e kërkesës së njëjtë ishte marrë vesh forcat britaneze ta okupojnë Gjirin e Korintit, kurse forcat franceze dhe ruse të stacionohen në portin Pirej dhe në Athinë.Në konferencën e Londrës nga 28-29 maj 1917 u vendos Franca, Britania e Madhe dhe Rusia si forca-mbrojtëse të Greqisë, të emërojnë Komisar të lartë i cili do t’i për-faqësojë interesant e Antantës në Greqi. Për Komisar të lartë të forcave mbrojtëse të Greqisë ishte vendosur Sharl Zhonar {he „Zhonar Sharl:komisar i lartë i forcave mbro-jtëse të Greqisë negociues për ultimatumin

e mbretit Konstatin“} i cili ka arritur në Selan-ik më 9 qershor të vitit 1917. Sipas vendimit të Konferencës së Londrës, Sharl Zhonar {he „Zhonar Sharl:komisar i lartë i forcave mbrojtëse të Greqisë negociues për ultima-tumin e mbretit Konstatin“} më 11 qershor të vitit 1917 ia ka dorëzuar kryeministrit grek Zaimis {he „Zaimis: kryeministër i Greqisë} ultimatum për abdikim të mbretit Konstatin {he „Konstatin :mbret i Greqisë“} Në ulti-matumin ishte potencuar se Franca, Brita-nia e Madhe dhe Rusia nuk kanë besim në princin Georgios {he „Gerogios: princ grek“} dhe se mund të përkrahin vetëm nominimin e djalit të dytë të mbretit Konstantin {he „Konstatin :mbret i Greqisë“}, princi Alek-sandër {he „Aleksandër : princ grek“}. Në të njëjtën kohë kur ishte dorëzuar ultimatumi i forcave të Antantës e kanë okupuar Gjirin Koritian, kurse forcat ruse janë ndalur në portin Pirej duke u kërcënuar Greqisë se do ta okupojë Athinën. Mbrëmjen e 11 qershorit të vitit 1917 mbreti Konstatin {he „Konstatin :mbret i Greqisë“} e ka pranuar ultimatumin, kurse më 12 qershor së bashku me familjen mbretërore me jahtin mbretëror „Sfakte-ria“ nga porti Oropos tek Kanali i Evbejian, shoqëruar nga dy zbulues francez, është larguar për Itali, kurse nga aty në Zvicër. Pas pranimit të ultimatumit qeveria Greke ka urdhëruar që nga Greqia të dëbohen rreth 160 politikan elitar, komandant ush-tarak dhe persona tjerë me ndikim, të afërt me regjimin e mbretit Konstatin {he „Kon-statin :mbret i Greqisë“} mes tjerash edhe kryeministrin e mëparshëm Gunaris {he „Gunaris :kryeministër i Greqisë“}, Skulun-dis {he „Skulundis : kryeministër i Greqisë“} dhe Lambros {he „Lambros :kryeministër i Greqisë“}, gjashtë ministra tjera, gjenerali Dusmanis {he „Dumanis :gjeneral grek“}, koloneli Metaksas {he „Metaksas :kolonel grek“} dhe tjerë. Deri në kthimin e Venizelos {he „Venizelos, Elefterios :politikan grek dhe kryeministër i Greqisë“} të pushtetit në Greqi Athinë ishin nën okupim ushtarak të forcave franceze dhe ruse.Më 27 qershor 1917 për kryeministër të Greqisë sërish ishte emëruar Venizelos {he „Venizelos, Elefterios: politikan dhe kryemi-nistër i Greqisë“ Me ardhjen e Venizelos {he „Venizelos, Elefterios: politikan dhe kryemi-nistër i Greqisë“ në pushtet oficialisht hyri në fuqi edhe Deklarata me të cilën Qeveria e përkohshme e Venizelos {he „Venizelos, Elefterios: politikan dhe kryeministër i Greq-isë“ në Selanik më 23 nëntor 1916 i shpalli luftë forcave Qendrore. Më 28 qershor 1918 ambasadori grek në Berlin, Vjenë, Cari-grad dhe Sofja kanë marrë instruksione të kthehen në Greqi, me çka edhe oficialisht u vërtetua se Greqia është në luftë kundër for-cave Qendrore. Pas hyrjes së Greqisë në luftë në anën e Antantës është me shpejtësi janë bërë përgatitjet për mobilizim të forcave greke. U planifikua që divizioni i 2 dhe i 3 i Armatës Nacionale (“venizeliste”), divizioni i Kretës dhe Arqipelake që t’i bashkohen di-vizionit të Serës për operacione të përbash-këta në Maqedoni. Mobilizimi i përgjithshëm i forcave greke ishte prolongimi për shkak të obstruksioneve të oficerëve- lidhtarët të regjimit monarkik dhe për shkak të mung-esës së pajisjes ushtarake dhe materiale që Greqia ka pritur t’i marrë nga aleatët. Qeve-ria greke ka shpallur mobilizim të përgjith-shëm në tetor të vitit 1917.

Dr Aleksandar Stojçev

i cili ka dërguar notë deri tek Ministria e Pu-nëve të Jashtme e Britanisë së Madhe, e cila ka theksuar se në Maqedoni mund të fitohet më lehtë sesa në cilin do front tjetër dhe ajo do të mundësojë forcimin e rreth 100.000 ushtarëve derisa dobësimi i frontit Maqedonas do të ndikojë që qeveria serbe të humbë besimin në aleatët. Në konferencën e Këshillit Ushtarak të Antantës është mbajtur më 7 gusht 1917 në ndërtesën e Qeverisë Britanike në Londër, Britanezët janë pajtuar se nuk do të tërhiqen forca britaneze nga Maqedonia.Në gusht të vitit 1917 forcat britanike në Maqedoni {ref XhE “Maqedonia” } ishin në përbërje prej 4 divizioneve dhe një brigadë e shpërndarë në fron nga derdhja e lumit Var-dar gjatësia e secilës ka arrin rreth 135 Km. Gjatë gushtit 1917 të gjitha forcat aleate që gjenden në brendësinë e Greqisë ishin kthyer në Frontin Maqedonas dhe janë shpërndarë në pozicionet në perëndim me lumin Vardar. Gjeneral Saraj ka pasur në dispozicion gjith-sej 22 divizione të përbëra nga Franca, Ser-bia, Greqi, Italia, Rusia dhe Forca Britanike.Gjeneral Miln në gusht të vitit 1917 ka bërë edhe një riorganizim të forcave. Ai e ka mashtruar rezervën e armatës duke i trans-feruar brigadën 228 nga pozicionet e para të frontit. Në rezervën e korpusit të 12 gjen-deshe një brigadë, kurse korrpusi i 16. ka pa-sur vetëm 2 batalione në rezervë. Shkuarja e divizionit të 10-të britanik nga Maqedonia {ref XhE „Maqedonia” } për Palestinën ka filluar në 19 gusht, kurse ka mbaruar gjatë shtatorit të vitit 1917.Gjatë verës të vitit 1917 forcat britanike në pozicionet e dojranit ka kryer disa sulme të vogla të papritura mbi forcat bullgare. Në 9 gusht të vitit 1917 janë kryer disa sulme mbi pozicionet bullgare të pikës P.4½. Grupi prej 20-të gjuajtës nga 65 brigada britanike ka dalë nga patrulla të shohin çfarë dëme ka bërë artileria bullgare e cila ka vepruar mbi pozicionet e tyre. Gjatë secilës britanikët u ndeshëm me forcat bullgare dhe në luftë të drejtpërdrejtë kanë vrarë 14 ushtar bullgar, një kanë robëruar, kurse një ushtar britanik është zhdukur. Më 11 gusht të vitit 1917, gjenerali Saraj ka urdhëruar Britanikët në pozicionet e dojranit të simulojnë sulme me përgatitje artilerie të fuqishme, të vijuara me sulme të papritura lokale, derisa ai duhet të kryente sulme kryesore në pozicionet tjera të frontit Maqedonas. Korpusi britanik i 12-të ka filluar bombardime të rënda më 27 gusht, kryesisht nga pozicionet e divizionit të 22 bri-tanik ku është gjendur artileria e rëndë krye-sore. Më 30 gusht njësitë e divizionit të 22-të kanë kryen sulme të papritura të pozicioneve mes liqenit të Dojranit dhe Kreshtës P. Bri-tanezët në këto sulme kanë pësuar humbje 0.1 dhe 0.6, kurse nuk kanë pasur sukses të madh as në sulmet e realizuara të P.4¼. Numri i përgjithshëm i humbjeve britaneze janë 2 të vdekur, 40 të lënduar dhe dy të zh-dukur.Gjatë verës dhe vjeshtës së vitit 1917 janë zgjeruar zëra se Forcat qendrore të Frontit Maqedonas kanë përgatitur ofensivë. Pas tërheqjes të një pjesë nga divizioni i 4 bull-gar nga Romania dhe shpërndarja e tyre në Frontin Maqedonas, supozohen se sulmi eventual i forcave qendrore do të kryhet para forcave greke që t’i përforcojnë aleatët në Maqedoni {ref XhE “Maqedonia” }. Mirë po, gjendjet e numërta në Forcat Qendrore në Maqedoni në masë të konsiderueshme

48

donase pranë Parlamentit turk (Mexhlisit). Gjatë viteve 1875-1876 ka jetuar dhe ka vepruar në Selanik ku njëherit do të formojë komitetin sekret revolucionar, me detyrë që të përgadisë kryengritje çlirimtare në Maqe-doni. Sipas planit, Dimitar Pop Georgiev-Bervoski dhe prifti Stojan nga Razllovci i janë drejtuar rrethimit të fshatrave, së pari në anën e Malishevës duke përfshirë këtu edhe agjitacionin në fshatrat tjerë të rrethi-nës.Më 19.5.1876 (sipas stilit të vjetër) kur është mbajtur mbledhja e tretë këshill-dhënëse në të cilën ka pasur rreth 30 pjesëmarrës, pa pritmas kanë arritur disa fshatarë të Razllovcit duke treguar se si disa turq-spahinjë kanë arritur në fshatë dhe i kanë detyruar banorët që të marrin tapitë. Për këtë shkak Berovski me bash-këveprimtarët e tij kanë vendosur që atë natë të shpallin kryengritjen duke dhënë betimin. Deri në mesnatë janë mbedhur më se 60 vetë në fshatin Kallaçerçevë, duke bërë një plan të shpejtë për paralajmërim të kryengritjes në Razllovc, duke planifikuar zënien e spahinjëve turq, lirimin e shokëve nga zgjedha e tyre, si dhe dërgimin e disa kurirëve në Berovë dhe nëpër fshatra tjerë të Malishevës për t’ju kumtuar banorëve që të jenë të gatshëm për kryengritje. Të nesërmen më 20.5.1876 (më 8 maj sipas kohës së vjetër, data e cila qëndron në fl-amurin e kryengritjes), ka filluar kryengritja e parë e organizuar e popullit maqedonas.Pas djegjes së tefterëve të spahinjëve, të rabushëve dhe çatallëve të koçbashin-

rocesi i fillimit të shpërbërjes së feudalizmit turk ka marrë hov të përshpejtuar sidomos me Luftën

e Krimesë gjatë viteve 1853-1856 si një konflikt i armatosur ndërkombëtar mes Rusisë në njërën dhe Perandorisë Os-mane, Francës, Britanisë së Madhe dhe Mbretërisë së Sardenës nga ana tjetër. Pas kësaj, edhe më shumë janë shfaqur pakënaqsi tek masat popullore që kanë qenë nën okupimin e Perandorisë Osmane gajtë viteve të 60’-ta e sidomos edhe gjatë viteve të 70’-ta të shekullit 19, pikërisht në vitet kur Perandorinë Osmane e dridh e ashtuquajtura krizë lindore. Në atë kohë masat popullore dhe fshatare maqedonase fillojnë luftën e tyre gjithëpopullore duke fil-luar njëherit edhe Kryengritjen e Razllovcit në vitin 1876 nën udhëheqjen e Dimitar Pop Georgiev-Berovskit. Prijësi ushta-rak Berovski është shkolluar në qytetin e lindjes, në Berovë, më pas në Selanik dhe në seminarinë shpirtërore të Odesës në Rusi (1858-1861), ndërsa më vonë (1861-1863) përfundon shkollën ushtarake në Beograd. Ai ka marrë pjesë aktive në të ashtuquajturën Beogradska Buna më 05.06.1862 kur formacionet e armatosura serbe me anë të legisë bullgare të Georgi Rakovskit dhe me leginë e Ilisë kanë marrë pjesë në dëbimin e ushtrisë turke nga Kale-megdani. Më pas Berovski i bashkangjitet shërbimit të ushtrisë serbe si nënoficer. Në vitin 1865 do të kthehet në Berovë për t’u bërë mësues komunal. Ka qenë përfaqë-sues popullor (millet vekil) i pakicës maqe-

PRIJËS USHTARAK DHE KOMANDANTË MAQEDONAS

49

DIMITAR POP GEORGIEV-BEROVSKI

REVOLUCIONAR, VOJVODË DHE UDHËHEQËS I ARDHSHËM I

KRYENGRITJES SË RAZLLOVCIT NË VITIN 1876 SI DHE EPROR I SHTABIT TË

KRYENGRITJES SË KRESNJËS NË VITET 1878-1879

50

ku edhe kanë zhvilluar luftimet e para afër fshatit Mitrashincë. Luftimet kanë zgjatur 5 orë të tëra dhe në të njejtat ka mbetur i plagosur udhëheqësi i kryengritjes Dimitar Pop Georgiev Berovski, ndërsa turqit më pas janë tërhequr. Të gjithë gratë, fëmijët dhe pleqtë së bashku me bagëtinë, si në Razllovc ashtu edhe në anët tjera, i janë drejtuar pyllit. Plagosja e udhëheqësit Ber-voski ka ndikuar negativisht në rrjedhën e mëtejshme të kryengritjes, për faktin se kry-engritja kishte fillimet e saj të suksesshme. Po atë ditë, në orët e pasdites, bashibozu-ku turk nga fshatrat përreth ka me të kup-tuar për kryengrijten, me të gjitha forcat e mundshme i ka sulmuar kryengritësit. Në malet e Malishevës në momentin e sulmit nga bashibozuku turk, kanë ngelur vetëm 2 çeta kryengritëse,çeta e Dimitar Pop Geor-giev Berovskit dhe e Cone Donçevit.Në mënyrë që t’i zbrapsin dhe t’i thyejnë kryengritësit, autoritetet osmane kanë dhë-në urdhër që në të gjitha fshatrat e anës së Koçanit, Shtipit, Radovishit e e Strumicës, që kanë lëshuar bagëtinë për të kullotur jashta zonave ku është zhvilluar kryengrit-ja, që t’a kthejnë bagëtinë nga pyjet, që mos t’u lejojnë barrinjëve lëvizje të shumta, në mënyrë që kryengritësve mos t’u dër-gohet ushqim e veshmbathje, e si pasojë e kësaj, të njejtët të dorëzohen. Më pas, me 28 maj, ushtria turke ka arritur në Stru-micë dhe në Radovish me 500 ushtarë të rregullt, duke kaluar edhe në anën e Mellni-kut dhe Petriçit me 1000, dhe në Xhumanë e Epërme me poashtu 1000 ushtarë.Në anën e Malishevës është nisur edhe Kel Hasani i cili paraprakisht ka arritur të shuaj kryengritjen e Panagjurit në Thraki me anë të një tabori të tërë ushtarësh. Në të gjitha pjesët e ushtrisë së rregullt janë bashkangjitur edhe shumë bashibozukë nga të cilët më tepër kanë vuajtur gratë, fëmijët dhe bagëtia. Qëllimi dhe caku krye-sor i njësive ushtarake turke ka qenë sh-uarja e kryengritjes në fshatin Razllovc, si dhe asgjësimi i çetës së Dimitar Pop Geor-giev Berovskit. Për herë të dytë brenda një periudhe të shkurtër, fshati Razllovc i është nënshtruar represioneve të shumta. Pas disa luftiemve të armatosura, duke pë-suar humbje të mëdha dhe duke mos pa-sur asnjë ndihmë, kryengritja është shuar me gjak. Pas shuarjes së kryengritjes gjatë periudhës së viteve 1876-1878, Berovski me çetën e tij ka qëndruar dhe ka vepruar në Maqedoninë lindore. Për faktin se fuqitë e mëdha në Kongresin e Berlinit në vitin 1878 e lanë Maqedoni-në edhe më tutje nën zgjedhën osmane, duke propozuar një lloj autonomie për të, sipas shembullit të Kretës (neni 23 i mar-rëveshjes), fshatarët e revoltuar dhe të pak-ënaqur, organizojnë kryengritjen e Kresn-jës (1878). Kështu kah mesi i vitit 1878 në Maqedoni kanë filluar edhe përgatitjet për një kryengritje më të madhe, kryengritje e cila ka paralajmëruar një lëvizje më masive të çetave në terren. Gjatë kësaj përgaditje, është llogaritur edhe në ndihmën e vull-netarëve maqedonas që kanë qenë pjesë e luftërave serbo-turke dhe e atyre ruso-turke. Berovski ka pasur për detyrë që t’i mbledh, t’i organizojë dhe t’i armatosë çetat

jëve turq, që atë ditë nga fshatin Razllovc kryengritësit kanë vendosur që të nisen për në Berovë, ku janë pritur nga 300 per-sona. Vojvoda Cone Spasov me një çetë në Razllovc ka arritur që t’i evakuojë ple-qtë, gratë dhe fëmijët duke përfshirë këtu edhe bagëtinë sipas planit parimor, e më pas edhe vetë së bashku me kryengritësit është nisur drejt Berovës. Ushtria kryengritëse maqedonase ka qenë e përbërë nga forca të rregullta kry-engritëse në të gjitha territoret e çliruara dhe të pushtuara dhe secili banor është llogaritur si pjesë e ushtrisë kryengritëse. Ushtria kryegnritëse nuk ka pasur veshje të posaçme ushtarake (uniformë), e as depo ushtarake e cila do të furnizonte kry-engritësit me veshmbathje. Për këtë arsye kryengritësit gjithnjë janë mbështetur te populli duke veshur veshjen popullore. Për këtë arsye kryengritësit e kanë pasur të vështirë të dallohen nga banorët lokal dhe kanë mundur që lehtësisht të manevrojnë në luftën kundër armikut. Për këtë shkak ushtria turke shpesh herë ka eshtë anukar deri te vendet evropiane, sidomos për sjel-ljet e tilla, sepse nuk ka mundur të bëj dalli-min mes banorëve lokal dhe kryengritësve. Veshja për kryengritësit ka qenë e punuar nga ana e banorëve të cilët kanë qenë të organizauar në vende të banuara në grupe të ndryshme: ka pasur robaqepës, thurrës, tirës të cilët me dorë kanë tirur e thurrur (zakonisht gratë të cilat kanë pasur për detyrë të kryejnë një gjë të tillë).Edhe përkundër planit të përshpejtuar të realizimit të aksioneve, të gjithë kry-engritësit, të armatosur, me armë, me

thika, me sëpata, me shatë, për shkak të mungesës së armëve tjera, kanë qenë të vendosur në vendet e caktuara. Përmes parimit të “vetëarmatimit” është arritur një masovitet te popullata edhe sa i përket ar-matimit vetanak edhe sa i përket armatimit të çetave kryengritëse në përgjithësi (duke mbledhur edhe para për të blerë armë). Vetëarmatimi kryesisht është realizuar përmes parimeve vijuese: marrja e armëve

si pjesë e ndihmës nga banorët, blerja e ar-mëve me para vetanake, marrja e armëve nga armiku dhe nga aleatët, si dhe për-punimi (riparimi i armëve) dhe i pajisjeve tjera luftarake nga mjeshtrit dhe teknikët nëpër punëtoritë që i kanë organizuar ud-hëheqësitë e kryengritjes. Në momentin që kryengritësit janë thirrur për të qenë pjesë e kryengritjes, ata me armët e tyre, janë nisur vullnetarisht në rradhët e ushtrisë kryengritëse, ose nëse nuk kanë mundur t’a bëjnë këtë, armët e veta ua kanë ndarë luftëtarëve të tjerë.Gjatë kryengritjes së Kresnjës kjo çështje ka qenë e rregulluar me nenin 10 nga rregullorja e ushtrisë: “kryengritësi kur u bashkangjitet rradhëve të ushtrisë kry-engritëse ka për obligim që me vete të ketë pushkë, jatagan dhe 100 fishekë”. Përveç kësaj, në këtë kryengritje me armë perso-nale janë përfshirë edhe 500 deri në 1.000 maqedonas vullnetarë në ushtrinë ruse që në atë kohë ka luftuar në Ballkan, gjegjë-sisht në Bullgari kundër Turqisë. Gjithashtu edhe maqedonasit që kanë qenë vullnetarë në ushtrinë bullgare dhe serbe, me armët e tyre i janë bashkangjitur kryengritësve maqedonas. Në këtë ushtri kryengritëse me armët e tyre personale janë përfshirë edhe çetat e hajdutëve nga rajoni i Mali-shevës, Pijanecit dhe nga rrethina e Pirinit.Kryengritja e përgaditur në këtë mënyrë ka filluar nën flamurin e kryëngritjes, në krye me Dimitar Berovskin, në momentin kur diku rreth 30-40 vetë i janë drejtuar Berovës

51

kryengritëse, të formojë dhe të vendosë roje kufitare në anën e Xhumajës dhe Qos-tendilit në mënyrë që t’i mbrojë banorët nga sulmet e dezerterëve dhe hajdutëve turq.Për realizimin e këtij plani, Dimitar Berovski ka filluar të punojë me të gjitha forcat. Ka vendosur mbrojtje në fshatrat përgjatë lu-mit Struma, ka filluar takime me vojvodët dhe nënvojvodët në mënyrë që kryengrit-ja të ketë suksesin e saj. Pas disa mar-rëveshjeve dhe përgaditjeve të shkurtëra, në mëngjesin e 17 tetorit të vitit 1878 ka filluar kryengritja e Kresnjës. Berovski dhe vojvoda Stojan Karastoillov gjithashtu edhe me pjesëmarrjen e vojvodëve tjerë, me rreth 400 kryengritës kanë arritur të çlirojnë Kresnjën, ndërsa më pas kanë çliruar edhe 35 fshatra tjerë. Pas luftimeve të përfunduara me sukses dhe pas shpalljes së territorit të lirë, është caktuar mbajtja e një mbledhjeje në të cilën janë konstituar trupat udhëheqës së pjesë-marrësve në kryengritje. Është formuar shtabi i kryengritjes maqedonase në krye me vojvodën Dimitar Pop Georgiev Berovs-ki. Njëkohësisht, ai njëzëri është zgjedhur edhe si shef i shtabit të kryengritjes maqe-donase dhe ka poseduar vulë vetanake me titull “peçat naçalnik shtaba na makedons-koto vostanie 1878 godina”.Shtabi i kryengritjes maqedonase me seli në Vllahi, i udhëhequr nga Dimitar Pop Geor-giev Berovski i cili ka vepruar si përfaqë-sues i vetëm dhe legjitim i kryengritësve, ku përpos çeshtjeve politiko-administrative, është marrë edhe me detyra ushtarake. Shefi Dimitar Pop Georgiev Bervoski dhe shtabi i kryengritjes maqedonase, me suk-ses i kanë koordinuar aksionet kryengritëse

dhe janë kujdesur për ruajtjen e disicplinës kryengritëse. Kryengritja është zgjeruar në anët e Mlenicës, Serit, Gornoxhumajskos dhe Strumicës, ndërsa kryengritësit kanë ar-ritur deri në fshatin Sushica dhe në tërë rajonin e Karshiakës. Në këtë mënyrë, dhjetë ditë pas ofenzivës së suksesshme janë formuar edhe organet më të larta të autoriteteve civile – shtabi policor, këshillat e eprorëve, policia e fshatit, roje policore lokale, etj. Këto organe Georgiev-Berovski i ka formuar në bazë të përvojës së tij nga më herët, së bashku me vojvodën Iljo Male-shevski, në fillim të vitit 1978 në rajonin e Pijaneçkos.Përpjekja e udhëheqësisë që me anë të miratimit të rregullave të lidhë forcat kry-engritëse maqedonase, e ato të jenë vartëse të një udhëheqësie të vetme kryengritëse, për shumë arsye, e sidomos për shkak

Markov-Maleshevski, Konstantin Pop Geor-giev, Konstantin Pop Stojanov, Konstantin Karçovski, Hristo Kiseliçki, etj.Migracioni maqedonas ka filluar të formojë çeta vullnetare. Pop Georgiev ka arritur t’a formojë shoqërinë vullnetare maqedonase të Qostendilit, e cila ka qenë pjesëmarrëse në luftimet e fshatit Dollna Lubeta. Kjo bete-jë është zhvilluar më 12.09.1885. Dimitar Berovski gjatë periudhës nga viti 1892 deri në vitin 1903 ka qenë anëtar i komisionit shoqëror të qarkut të Qostendilit, më pas është emëruar kryetar i komisionit tre anëtarësh të Qostendilit, e më pas anëtar i shoqatës së maqedonasve të Qostendilit, e udhëhequr nga Efrem Karanovi nga Kra-tova (1852-1927), e në një periudhë deri në vitin 1899 përsëri është zgjedhur për admin-istrues i qytetit të Qostendilit. Gjatë aferës së Vinicës në vitin 1897, refugjatët e shumtë maqedonas kanë gjetur strehim pikërisht në

qytetin e Qostendilit.Dimitar Pop Georgiev Berovski në rolin e eprorit, ndërron jetë në datën 19.12.1907, në moshën 67 vjeçare në fshatin Dolna Grashnica në afërsi të Qostendilit. Mbetjet mortore të tij gjenden edhe sot e kësaj dite në këtë fshat. Në këtë mënyrë është ndarë nga jeta Dimitar Pop Georgiev Berovski, or-ganizatori dhe udhëheqësi i Kryengritjes së Razllovcit të vitit 1876 dhe Kryengritjes së Kresnjës në vitet 1878-1879. Duke i anali-zuar rreshtat e mësipërëm, konkludojmë se Dimitar Pop Georgiev Berovski, sidomos gjatë periudhës së krizës lindore, formohet si personalitet i lartë dhe në një udhëheqës i kryengritjes, i cili me armë në dorë mbron popullin e tij, duke e udhëhequr atë drejt çlirimit përfundimtar nga robëria disa shek-ullore osamane.

Prof. Dr. Marjan DimitrievskiGjeneral Boris Stojanovski

të opstruksioneve të shumta nga ana e Komitetit Qëndror, nuk ka pasur sukses. Për këtë shkak edhe kryengritja në krahasim me vendet tjera, Maqedoninë lindore ka ngelur e izoluar. Rrethanat e jashtme së bashku me ato të brendshmet, duke përfshirë këtu edhe rrethana tjera të karakterit objektiv dhe subjektiv, kanë qenë arsyet për përfudnimin tragjik të kryengritjes së Kresnjës.

Megjithatë, pa marrë parasysh dështimin, rezultatet nga kjo kryengritje nuk kanë qenë edhe aq negative. Pasojat e kry-engritjes tek banorët kanë qenë të rënda, Mbi dhjetra fshatra të djegura, rreth 25.000 të larguar nga shtëpitë e tyre, urri, mizeri dhe tmerr të shoqëruara nga një terror i pa-durueshëm.Tërheqja e Berovskit nga kryengritja ka pasur të bëjë edhe me shpërbërjen e men-jëhershme të organizatë, organizatë të cilën ai arriti t’a themelojë me shumë zell e përkushtim. Megjithatë, kjo nuk ka pasur të bëjë edhe me rënien e tërësishme të ter-ritorit të lirë. Por më vonë kjo gjendje ka fil-luar të keqësohet, sidomos me ardhjen e pranverës. Në fillim të shkurtit, komandanti i ushtrisë osmane në Petriç e ka ritheksu-ar kërkesën e tij me theks të veçantë që banorët vullnetarisht t’u dorëzohen osma-nëve, ose në të kundërt të njejtët të përga-diten për luftë..I kompromituar para autoriteteve osmane, si një prijës ushtarak i kryengritjes së Ra-zllovcit e më pas edhe i asaj të Kresnjës, Dimitar Pop Georgiev Berovski me familjen e tij ka migruar në Bullgari ku është emëruar si zyrtar policor në Qostendil. Në vitin 1880 Dimitar Berovski është emëruar në pozicion të ri më të lartë si administrues komunal në Qostendil. Aty ai ka bërë një jetë modeste, ku shpesh herë është gjendur në shoqërinë e bashkëluftëtarëve të tij nga ditët e kry-engritjeve të Razllovcit dhe Kresnjës si: Iljo

52

ot fjala hapësirë kibernetike përdoret çdo ditë e më shumë. Ashtu siç fuq-itë botore lëvizin përpara me vizionin

e tyre ashtu në rrugën e tyre pengohet hapësira kibernetike si vend që paraqet sfidë. Në varshmëri nga ajo se si defino-het, sajber hapësira kibenetike është në korrelacion direkt me shfrytëzimin e tyre, ose, mosshfrytëzimin e të njejtave.Definimi i hapësirës kibernetike mund të jetë shumë e rëndë, në varshmëri nga perspektiva e pikëpamjes së saj. Si denifi-min i pranuar në përgjithësi për hapësirën kibernetike (engl.cyberspace) është ajo, që paraqet rrjetin më të madh kompjuterik të mjeteve të lidhura informatike.Edhe pse definimi është pranuar në përgjithësi, mund të ndahen edhe disa definicione për hapësirën kibernetike si-pas që sipas pikëpamjes time janë të plota. Së pari, për hapësirën kibernetike do ta kisha theksuar se është pranuar si definicion nga Kongresi i SHBA, që paraqet kombinim të strukturave virtuale dhe komponenta fizike, si dhe informa-cione të cilat janë në kombinim me të njëjtat, njëherit edhe rrjedhën e informa-cionit në suaza të strukturave të tyre. E dyta, termi hapësirë kibernetike që fjalori i Universitetit në Oksfod e definon si rr-jet ndërkombëtar të kompjuterëve të lid-hur e cila mundëson transfer të informa-cioneve nga kompjuteri të institucione të ndryshme qeveritare dhe joqeveritare dhe persona me mundësi për arritshmërinë e tyre përmes modemit. Në bazë të definicioneve të lartpërmen-dura, mund të konkludohet se hapësira kibernetike paraqet sistem i cili me për-dorimin e etnitetit virtual dhe fizik (ele-

ktronika dhe spektri elektromagnetik) mundëson krijimin, modifikimin, ruajtjen, ndarjen dhe eksploatimin e informacione-ve nga ana e mjeteve informatike të lid-hura mes veti.Sipas këtij definimi, hapësira kibernetike është shumë reale, domen fizik, i cili është përbërë nga elektronika dhe sisteme rrjeti të cilat shfrytëzojnë energji elektromag-netike. Duke u shfrytëzuar me këtë pikë-pamje të hapësirës, në vazhdim do kishim shqyrtuar perceptime të gabuara të hapë-sirës kibernetike.Nëse parashtrohet pyetja çka nënkupto-jmë hapësirë kibernetike, më së shpeshti përgjigjja do të përmbajë ndonjë nga fjalët e lartpërmendura në formulime të ndry-shme, respektivisht do merret përgjigje e cila do të ketë lidhje kompjuterike ose internet. Me intencë për definim të drejtë dhe të saktë të hapësirës kibernetike, mund të konstatohet se zhvillimi i shpejtë i teknologjisë gjithsesi e ka obstruar kon-statimin dhe definimin e hapësirës kiber-netike Përkatësisht, ndoshta këto defini-cione i përfshin nocioni në tërësi, por duke pasur parasysh dinamikën e deritan-ishme të zhvillimit, e njëjta sigurisht do të pësojë ndryshime në të ardhmen.Internet (engl. Internet) në përkthim buk-fal do të ketë kuptimin e «mes rrjetit”, ose “krejt rrjetet”, sistem i arritshëm publik të kompjuterëve personal të lidhur në rrjet nga tërë bota të cilat bartin dhe ruajnë të dhëna në formë të pakove me shfrytëzi-min e protokolleve të shumtë standard të shënuara si TCP/IP. Interneti përbëhet nga numër i madh rrjeteve të vogla dhe të mëdha, vendase, afarsite qeveritare dhe joqeveritare, të cilat së bashku bartin in-formacione dhe shërbime të ndryshme si postë elektronike, biseda të drejtpërdre-jta, si dhe vende të rrjeteve të lidhura mes vete (engl.websites) si dhe dokumente tjera nga web, respektivisht “rrjeti” (rrjeti botëror- World Wide Web, WWW).Kundrejt shfrytëzimit të pranuar të përgjithshëm të termit internet dhe rr-jet (engl.web) për sinonimet identike, të njëjtat nuk janë sinonime: Interneti paraqet përmbledhje të lidhura mes veti të kompjuterëve personal në rrjet, derisa rrjeti është përmbledhje të dokumenteve të lidhura mes veti me shfrytëzimin e

hiper lidhjeve dhe adresa (engl.Uniform Resource Locator / URL ), deri ku mund të qaset nëpërmjet shfrytëzimit të internetit. Fillesat e internetit paraqesin ARPAnet, mirëpo kur do flitej për TCP/IP rrjetin sipas të dhënave të disponushme, që janë bërë më 1 janar 1983, datë këtë të cilën shumë shkencëtarë e konsiderojnë si datë të kri-jimit të internetit. Në atë periudhë interneti ka qenë i kufizuar dhe ka qenë në dispozi-cion për përdorim në universitete, armata dhe në disa organizata të tjera shtetërore ne SHBA dhe është quajtur Fondacioni Shkencor Nacional (engl. National Sci-ence Fondation - NSF).Në mesin e vitit 1989 Tim Berners Lee nga CERN (e cila faktikisht përfaqëson orga-nizatën evropiane për studime nukleare) dhe e ka dorëzuar projektin World Wide Web për përpunim të hiperit të vetëm të programeve tekstuale për distribuim të të dhënave mes njerëzve, kurse dy vite më pas janë prezantuar edhe HTTP -pro-tokollet dhe HTML- kodin. Me këtë është krijuar vendimi i parë i rrjetit. Disa orë më vonë, në nëntor të 1993, ishte krijuar edhe kërkuesi i parë i quajtur Mosaic web browser 1.0. Gjatë vitit 1996 interneti pop-ullarizohet dhe i njëjti ka filluar shfrytëzo-het për nevoja private dhe komerciale. Emrin internet e ka marrë si shkurtesë nga fjala angleze INTERnational NETwork – INTERNET, që në përkthim do të thotë rrjet ndërkombëtar. Rrjeti botëror është sistem i lidhshmërisë së ndërsjellë të dokumenteve të cilat qa-sen përmes internetit. Me shfletues mund të qaset deri tek resurset e Internetit të cilat mund të përmbajë tekst, fotografi, videoincizim ose përmbajtje tjera multi-mediale dhe të barten nga njëri në resurs tjetër me ndihmë të lidhjeve. Komponentët e rrjetit shërbehen, URL (gjetjen e resursit), klient rrjeti, HTML (gju-ha e shënimit të hipertekstit), HTTP (proto-kol për bartjen e hipertekstit).Interneti, respektivisht internet-rrjeti, paraqet rrjet të gjerë dhe gjithëpërfshirës në sajber - internetin e cila njëherit paraqet edhe rrjet më të madh të ndjekur botëror nga mjetet informatike. Interneti, në es-encë është sistemi i cili lidh njerëzit dhe informacionet përmes kompjuterit dhe sis-temeve kompjuterike. Shkurtesa www në esencë paraqet shkur-

NOCIONE THEMELORE DHE KËSHILLA PRAKTIKE

HAPËSIRA KIBERNETIKE DHE INTERNETI

– Domain paraqet link identifikues e cila e definon autonominë administrative, auto-ritete, ose kontroll të internetit. Domenin-emrat formohen sipas rregullave dhe procedurave të të Domain Name System (DNS).

Shkurtimisht i determinon edhe domenin themelor (domain) emri;– Тop-level domains (TLDs) ose top-

domen ka bëjë me domenin, që sugjeron në natyrën e sistemit kompjuterik. Top-domenet në vijim më shpesh përdoret në internet:- Com paraqet ueb-faqe e cila është lid-

hur në biznes dhe interesa komerciale;- Edu paraqet ueb faqe e cila është e

lidhur me universitete dhe institucione tjera arsimore;

- Gov paraqet ueb faqen e cila është e lidhur me qeverinë e shtetit të caktuar;

- Mil paraqet ueb faqe e cila është e lid-hur me mbrojtjen;

- Net paraqet ueb-faqen e cila është de-dikuar për internet-sistemet;

- Org paraqet ueb-faqen e cila është e lidhur me organizata joprofitabile dhe organizata tjera.

Forcat e armatosura çdo herë kanë parapëlqyer lëvizjen e lirisë së veprimit në hapësirë, duke përfshirë edhe hapë-sirën kibernetike, kurse në të njëjtën kohë mundësohet liria e njëjtë e veprimit edhe nga ana e kundërshtarit. Kjo inkorporon deri te në konstatim të forcave të arma-tosura botërore, ku në të ardhmen do të fokusohen në operacionalizimin e lirisë së lëvizjes në këtë hapësirë.Me anë të këtij punimi është bërë përpjekje për definim të përgjithshëm të hapësirës kibernetike, në disa rrjete interneti dhe në disa nocione themelore me të cilat shfrytë-zuesit aplikativ takohen gjatë shfrytëzimit të të njëjtës.

Mr Bojan Nikollovski

53

tesë nga emri amerikan World Wide Web dhe paraqet pjesë të internetit i cili përf-shin fotografi, tinguj dhe tekste.Në vazhdim do të theksohen disa këshilla themelore për punë të internetit, të cilat në zbatimin e tyre do ta kishin gjetur tek shfrytëzuesit fillestar të mjeteve informa-tike të cilat janë aplikative dhe që ekskluz-ivisht e shfrytëzojnë internetin:– në internet nuk ekziston privatësi në

masë të shprehur, respektivisht informa-cione të cilat publikohen dhe paraqiten „onlajn“, në parim nuk mbeten private;

– Mundësia për krijim të identitetit të ri (sa-jber identiteti) është paraqitje e shpeshtë e internetit, respektivisht njerëzit të cilët i takojnë onlajn nuk janë çdo herë ashtu siç që paraqiten në internet

– Transparenca e internetit global- rrjeti për ndarjen e përmbajtjes ende është mjaft e kufizuar, respektivisht e cila mund të publikojë çdo informacion në internet.

– Plasim i informacioneve sensacionale janë „trejdmark” informacionet në in-ternet faqet të caktuara sepse duhet të kemi parasysh se jo çdo herë duhet t’i besohet të gjitha informacioneve.

Në kontekst të lartpërmendurës, të rëndë-sishme janë nocionet themelore në të cilat internet-shfrytëzuesit takohen më shpesh gjatë shfrytëzimit të internetit:

– Kërkues- paraqet softuer bazik përmes të cilit ekziston mundësia ku shfrytëzu-esit të mund ta marrin, të shikojnë dhe të dërgojnë informacione përmes inter-netit;

– Download respektivisht marrje- mar-rjen e të dhënave nga kompjuteri në dis-tancë në kompjuterin personal;

– “Upload” respektivisht futjen e të dhënave – dërgimi i të dhënave nga

kompjuteri lokal deri tek kompjuteri në distancë;

– E-mail- E-posta (posta elektroni-ke) paraqet këmbimin e mesazheve kompjuterike të ruajtura nga telekomu-nikacioni. E-posta mund të jetë e dis-tribuuar deri tek individë dhe grupe të personave. Mirëpo, gjithashtu, mund të kryhet dërgimi i datotekave jotekstuale, siç janë fotografi grafike dhe datoteka të njohura, si shtesa të dërguara në rrjedha binare.

– Faqja kryesore-Faqja kryesore e cilës do faqe

– HTML (HyperText Markup Language) – gjuha e kodeve e cila shfrytëzohet për krijimin e dokumenteve për përdorimin e World Wide Web;

– HTTP (HyperText protokoll i transpor-tit) – shkëmbim i datotekave (tekst, foto grafike, zë, video dhe datoteka të tjera multimedijale) në World Wide Web. Krahasuar me TCP/IP pako të protokol-lit (të cilat janë bazë për këmbim e in-formacioneve në internet), HTTP është protokol për zbatim ;

– „Hypertext“ respektivisht hipertekst – tekst që përmban „lidhje“ me tekst tjetër;

– Kërkues – ueb- server që mbledh të dhëna nga ueb-serverë tjerë dhe i vë në bazën e të dhënave, dhe me atë siguron linqe deri tek faqet që kanë përmbajtje të kërkimit tuaj;

– TCP / IP (engl.Transmission Control Protocol/Internet Protocol) është gjuha komunikuese bazike ose protokoll i in-ternetit. TCP/IP, gjithashtu mund të shfrytëzohet si protokoll - komunikim në rrjet privat ( internet ose ekstanet). Në rast të vendosjes së qasjes direkt deri tek interneti, kompjuteri lokal është sigu-ruar me kopje të TCP/IP programi i cili është si çdo kompjuter tjetër i cili mund të dërgojë mesazh ose të marrë informa-cione përmes TCP/IP;

– URL (engl. Uniform Resource Locator) – internet -adresa. Prefiksi URL tregon në cilën do sferë të internetit qaset. Ad-resat duken ndryshe në varshmëri nga internet-resursi që kërkohet;

– WWW (World Wide Web) - definimi teknik i World Wide Web janë të gjitha resurset dhe shfrytëzuesi të internetit të cilat shfrytëzohen si hipertekst transfer protokoll (HTTP);

54

ë këtë pjesë përmes shembujve praktikë do të përpiqemi që të sqarojmë kripto-grafinë si një model për mbrojtjen e të

dhënave dhe informatave të transmetuara përmes internetit. Në fakt, do t’i elaborojmë modelet dhe teknikat e enkripcionit dhe krip-timit të internet rrjetit. Parë në këndvështrimin historik, kriptografia është llogaritur si një shkathtësi ushtarake edhe pse e njejta është zbuluar nga ana e civilëve në kushte lufte, për nevoja të luftës dhe gjithsesi, në kushte për mbështetjen e forcave ushtarake vetanake. Termi kriptografi është përdorur që në kohën e Greqisë Antike, Mbretërisë Romake, gjatë qeverisjes së Napo-lon Bonapartës në Francë, gjatë rivalitetit ush-tarak mes Anglisë dhe Gjermanisë ndërmjet dy luftërave botërore në kushte kur ka qenë i nevojshëm transmetimi i informacioneve të rëndësishme në kohë reale me anë të aktiv-iteteve të spiunimit. E gjitha kjo flet, se fillimet e enkriptimit dhe dekriptimit kanë qenë një lloj lidhëse dhe mjeti në luftën e spiunimit. Edhe sot e kësaj dite ka reagime ndaj dekrikptimit të kacafytjeve të njëpasnjëshme diplomatike mes diplomatëve në botë (rasti i Uikiliksit) ose publikimi i informatave të kriptuara të NSA-së amerikane nga ana e Eduard Snoudenit. Parë në këndvështrimin historik, njëra ndër kripti-met më të njohura është realizuar me anë të makinës kirptografike gjermane “Enigma”, e cila në atë kohë paraqiste një sistem pothu-ajse të përkryer të kriptimit dhe enkriptimit të informacioneve që i ka përdorur ushtria gjer-mane, ndërsa dekodimi i informatave të tilla si dhe hasja në informacionet e këtilla të rëndë-sishme ka shënuar fillimin e fundit të Luftës së Dytë Botërore.

Bazat e kriptografisë Fillet e kriptografisë kanë qenë të bazuara në dy teknika të krimtimit edhe atë në atë sub-stancimit (tokësores) dhe atë të traspozicion-imit (lëvizëses). Substancimi bazohet në pari-min e zëvendësimit të secilës shkronjë nga porosia të cilën doni t’a enkriptoni me ndonjë porosi tjetër. Për shembull shifra “operacioni” zëvendëson shkronjën O, me shkronjën A zëvendësohet shkronja P, me shkronjën D zëvendësohet shkronja V, etj. Do të thotë që substancioni ka të bëjë me një skemë të ndry-shme të zëvendësimit të shkronjave ose tin-gujve me qëllim të defokusimit të atij që bartë esencën e porosisë. Trasnpozicionimi ka të bëjë me lëvizjen përm-bajtësore të porosisë edhe atë në strukturën horizontale ose vertikale. Kjo do të thotë se

porosia mund të shkruhet në ndonjë tabelë rresht pas rreshti me një përmbajtje të pak-uptimtë, përderisa enkriptimi do të lexohej kolonë pas kolone në një rradhitje më logjike. Shifrat Transpozicionuese mund të jenë të dy-fishta ose të trefishta me anë të përsëritjes së teknikës, dy ose tre herë. Sot sistemet bashkëkohore kriptografike përbëhen nga dy procese komplementare, nga enkripcioni dhe dekripcioni. Enkripcioni paraqet proces në të cilën teksti i porosisë transformohet në një porosi të dytë me anë të kompleksit të funksionit (algoritmeve en-kriptike) dhe çelësit special të enkripcionit. Dekripcioni paraqet teknikë me anë të së cilit teksti në shifra përsëri transformohet në tekst origjinal e të thjeshtë me anë të përdorimit të funksionit të dytë kompleks dhe me anë të çelësit për dekripcionit. (Garfinkel & Spafford, 2010a:188).Me anë të kriptografisë mundësohet transme-tim të sigurtë të të dhënave dhe informatave, gjegjësisht për gjasje të lirë ndaj të njejtave nevojitet çelësi përkatës. Edhe pse sistemet bashkëkohore të algoritmeve sipas parimit të besueshmërisë mund të deshifrojnë secilën porosi të kriptuar, megjithatë përparsia e krip-timit ka nevojë për një kohë të caktuar që e njejta të ketë edhe dekripcionin e saj.

Funksione dhe algoritme kriptografikeEkzistojnë dy lloje të algoritmeve enkriptike edhe atë algoritme me çelës simetrik ku një çelës i njejtë përdoret për shifrim dhe për de-shifrim të porosisë si që është algoritmi DES. Algoritmi tjetër, është algoritëm i çelësit pub-lik. Te ky lloj algoritmi një çelës përdoret për shifrimin e porosisë, ndërsa tjetëri për deshi-frimin e saj. Çelësi i enkriptimit quhet ndryshe edhe si çelës publik, për faktin se i njejti ka qasje dhe është në dispozicion në mënyrë publike e në të njejtën kohë mos t’a cënojë fshehtësinë e porosisë. Çelësi i dekripcionit quhet edhe çelës publik ose ka raste kur të njejtin mund t’a quajmë edhe çelës sekret. (foto nr.1). Përparsia e algoritmeve me çelës

simetrik është ajo se për dallim nga algoritmet me çelës publik, janë shumë të të shpejta dhe të njejtat kanë zbatueshmëri dhe qasje më të lehtë, por mangësia kryesore e tyre është ajo se sa i përket informatës e cila duhet të arrijë nga një vend në një vend tjetër, nevojitet që në mënyrë më të sigurtë të vendoset në funksion çelësi enkriptik, gjë që në kushte reale është tejet jopraktike. Te algoritmet me çelës publik personat që komunikojnë mes vete, përbëjnë dhe krijojnë çelësin sekret por edhe atë publik. Gjatë gjithë kësaj, çelësi publik është në dis-pozicion edhe për ndonjë ueb faqe, me anë të së cilit mundësohet kriptimi i informacionit, ndërsa vetëm personi i cili posedon çelësin mund t’a enkriptojë (deshifrojë) porosinë. Gjatë krimtimit me çelësin publik mund të kri-johen edhe nënshrime digjitale. Gjatë kësaj, me anë të çelësit sekret kriptohet (krijohet) nënshkrimi digjital, ndërsa me çelësin pub-lik realizohet verifikimi gjegjësisht vërtetimi i autenticitetit të nënshkrimit digjital. Magësia e vetme e algoritmeve me çelës publik është ajo që të njejtat implementohen ngadalë dhe për këtë qëllim janë vënë në përdorim disa sisteme tjera siç është apo kriptosistemi hibrid dhe hed-funksionet.

Algoritmet me çelës simetrikAlgoritmet me çelës simetrik përdoren për shifrimin e një numri të madh të të dhënave. Algoritmet në fjalë janë mjaftë të shpejtë dhe sekretë (të sigurtë). Këto algoritme mund të jenë edhe algoritme të blogjeve, ose algoritme të cilat i shifrojnë të dhënat blog pas blogu, al-goritme të sakta të cilat shifrohen bajt pas ba-jti. Algoritme më të shpeshta të çelësit simetrik janë DES (Data Encryption Standard), që ka të bëjë me një shifër blogu e cila përdor një çelës 65 bajtësh. Një algoritëm tjetër është edhe ai i Triple-DES që përdor një algoritëm të trefishtë enkriptik me tre çelësa të ndryshëm dhe më shpesh përdoret nga insititucionet fi-nanciare për shkak të sigurisë dhe stabilitetit të tyre. Algoritmi vijues është algoritmi IDEA (International Data Encription Algorithm), i cili

SIGURIA E TRANSMETIMIT TËINFORMACIONEVE DHE TË DHËNAVE

KRIPTOGRAFIA

55

me anë të zbulimit të çelësit sekret përmes çelësit të tij publik përkatës. Në fakt factoring-sulmi ka të bëjë me zbërthimin e numrave të mëdhenj deh me përdorimin e opracioneve matematikore të numrave. Një lloj tjetër i sulmeve mbi algoritmet me çelës publik janë edhe sulmet algoritme, gjë që paraqet identifikimin e gabimeve gjatë problemit matematikor, gjë mbi të cilin bazohet edhe sistemi i enkripcionit. Më lartë i cekëm edhe hesh-algoritmet, algoritme këto të cilat përdoren për krijimin e nënshkrimeve digjitale dhe çelësave enkriptik nga ana e fjalëkalimeve. Kur kemi të bëjmë me nënshrkime digjitale me anë të hesh funksioneve, mund të themi se të

njejtat mundësojnë që në vend se të nënshk-ruhet një dokument i tërë, thjeshtë nënshkruhet ose vetëm përshkruhet shkurtimisht përmbajtja e dokumentit. Përshkrimi i shkurtër përdoret për kode për autenticitetin e porosive të cilat shtohen në fund të porosisë me atë që porosia të mund të vërtetohet, ndërsa kodet e auten-ticitetit të posorisë të kenë siguri kriptografike të ruting-protokoleve të internetit. Gjithashtu edhe hash-funksionet nuk janë aspak imune ndaj sulmeve nga ana e hakerëve. Sulmet mbi hesh-funksioneve mund të dobësojnë në mënyrë të konsiderueshme sigurinë e kripto-sistemit të tërë, për shkak të vendsojes së tyre funksionale në kuadër të sistemit të integruar të sigurisë. Për këto shkaqe, algoritmi MD5 u hoq nga përdroimi, ndërsa sot sistemet bash-këkohore përdorin HMAC-in si hesh-funksion, gjegjësisht si një algoritëm më të sigurtë.Si konkluzë sa u përket algoritmave me çelës publik mund nisemi nga fakti se secili përdorues i algoritmeve në fjalë duhet të krijojë dhe të për-dorë dy çelësa, edhe atë çelës publik i cili do të përdoret për dërgimin e porosive enkriptike deri te subjekti përdorues dhe njëkohësisht do të vërtetojë nënshkrimin e tij digjital. Gjithashtu duhet përdorur edhe çelësi sekret në mënyrë të dekriptimit të porosive të ardhura, duke mos lënë pas edhe verifikimin e nënshkrimit digjital.

Маја Rezharova

përdoret për enkriptimin e datotekave dhe për postën elektronike. Në kohën më të re përdo-ret edhe seriali i algoritmeve RC2,RC4,RC5, algoritme të cilat përdorin çelësa nga 1 deri në 2048 bajt. Këto algoritme ndahen në bazë të fuqisë së tyre kriptografike e cila determinohet nga kushtet e enkripcionit të saj, edhe atë në kra-hasim me sekretin e çelësit dhe në raport me kompleksivitetin e tij, pamundësimin e inverzi-onit të algoritmit, pa pasur njohuri për alulimin e dyerve të pasme për kalimin e çelësit duke përfshirë këtu edhe kriptimin e përbërjes së tekstit (disa pjesë me enkripcion të një pjese të njohur nën përfundimin e tekstit që deshifrojnë kodin enigmatik të së famshmes ENIGMA).Në momentin që realizohen sulme nga ana e hakerëve për shkak të qasjes në informata të ndryshme, më shpesh sulmet realizohen me kërkim të çelësave (me anë të sulmit të dhun-shëm) me anë të kriptoanalizës dhe me anë të sulmit ndaj sistemeve.Sulmet me anë të kërkimit të çelësave ose sul-meve të dhunshme, shkojnë sipas parimit të kontrollit ndaj të gjithë kombinimeve të mund-shme për shkak të enkriptimit të tekstit. Këto sulme shpesh kërkojnë më tepër kohë nga koha që realisht kemi në disponim. Kriptoanaliza për dallim nga sulmet e kërkimit të çelësave është shumë më komplekse dhe teknikë më e vështirë, ku kriptoanalisti mund të deshifrojë tekst të shifruar edhe pa e ditur algoritmin e deshifrimit. Gjatë kësaj, kriptoa-nalisti mund të realizojë sulm ndaj algoritmit të sigurtë në mënurë që të zbulojë tekstin e duhur, gjegjësisht tekstin e thjeshtë, pa për-dorur çelës për shifrim ose pa pasur nevojë të zbulojë çelësin me anë të së cilit është shi-fruar teksti. Në rastin e parë bëhet analizë e postës elektronike duke u realizuar sulm ndaj hard diskut për shkak të gjetjes së çelësit krip-tografik ose, cak i sulmit mund të jetë radio lid-hja e cila enkripton dhe ritransmeton porositë. Në rastin e dytë bëhet shifrimi i një numri të madh të teksteve të ngjajshme duke u dhënë rezultatet konkrete. Sulmet ndaj sistemve në fakt paraqesin sulme ndaj sistemit kriptografik i cili përdor algoritme, por pa u sulmuar algoritmet. I tillë është shem-bulli me VC-I, disa lloje të algoritmeve enkrip-tike, algoritme të fuqishme, por nga ana tjetër sistemi i dobët pamundësoi videokontrollin.

Algoritmet me çelës publikShifrimi dhe deshifrimi sipas nevojave të tre-gut dhe sigurisë së transmetimit të informat-ave kanë evalouar në sisteme enkriptike të

çelësit publik. Algoritmet e çelësit publik në fakt përdorin teorinë e numrave përmes kom-binimit të problemeve matematikore me anë të vetive të ndryshme. Në këtë mënyrë sot, sis-teme që përdorin çelësin publik janë: DIFFIE-HELLMAN, shkëmbim i çelësave të cilat në fakt paraqesin model për shkëmbimin e çelësit privat përmes kanalit të komunikimit pub-lik. Në fakt, dy palët në bazë të parametrave paraprake numerike krijojnë çelës vetanak, ndërsa identifikimin e tyre e realizojnë me anë të shëkmbimit të transformimit matematikor të çelësave. (foto nr.2).Sistem tjetër me çelës publik është edhe siste-mi RSA (shkurtesa ka të bëjë me krijuesit e

këtij sistemi), një sistemi kriptografik i nënsh-krimeve digjitale për autenticitetin e informat-ave digjitale. Sisteme tjera janë edhe sistemet ELGAMAL, i ngjajshëm me sistemet RSA dhe DSS (Digital Signature Standard), sistem i cili paraqet standard për përpunimin e informat-ave shtetërore, i zhvilluar nga ana e Agjensioni Kombëtar i Sigurisë Amerikane – NSA (foto nr.3).

Sulmet mbi algoritme me çelës publikAlgoritmet me çelës publik më shpesh janë cak i sulmeve nga persona të tjerë (apo subjekte tjera) se sa nga algoritmet me çelës simetrik. Sulmet më të theksuara janë factoring-sulmet

56

otërinj, jam 25 vjeçe dhe kam vrarë më se 300 fashistë. A nuk mendoni se është koha të ndaleni së fsheuri pas shpinës

sime?”. Me këto fjalë të thëna në Çikago të SHBA-së, në fund të vitit 1942, Ljudmilla Pav-liçenko fton amerikanët të marrin një rol më ak-tiv dhe të hapin një front të ri në Evropë, front i cili do t’a ndryshonte rrjedhojën e Luftës së Dytë Botërore, në dobi të aleatëve. Snapjer-istja e re, e njohur ndryshe edhe si “zonjusha vdekjeprurëse”, me rezultatin e saj fantastik të caqeve të qëlluara, bart titullin e femrës snaj-periste më të suksesshme që njeh historia dhe njëherit edhe mirënjohjen më të lartë ruse – heroinë e Bashkimit Sovjetik. Filmi “Beteja për Sevastopolin” paraqet një kthesë të limituar autobiografike të jetës së kësaj ikone ushta-rake, duke i ndjekur vitet e angazhimit të saj aktiv në Luftën e Dytë Botërore dhe në rrugën e të qenurit “yll ushtarak”.

Nga bankat studentore në drejtim të frontitShumëkush do të pyetej se si një studente e re e historisë, pranë universitetit shtetëror të Ki-evit, një bukuroshe e vërtetë, do të transformo-het në një qitëse vdekjeprurëse, duke qëlluar përmes shënjestrës së snajperit 309 fashistë. Ajo rrjedh nga një familje me traditë ushtarake. Ajo është e bija e majorit ushtarak dhe e profe-soreshës së gjuhës angleze. Është dëshmuar se përdorimi i armëve për të është krejtësisht e natyrshme, kur në një ndeshje miqësore në qitje, ajo dallohet si një gjuajtëse e qitëse e shkëlqyer, duke ngadhënjyer ndaj shokëve të saj. Duke e vërejtur këtë gjë, nga ana e shumë

BIOGRAFIA E FEMRËS MË TË SUKSESSHME SNAJPERISTE

„BETEJA PËR SEVASTOPOLIN“

instruktorëve të qitjes, ajo ftohet në një trajnim gjashtë mujor në kuadër të ushtrisë së Bash-kimit Sovjetik, në këtë mënyrë duke qenë e detyruar t’i braktisë studimet, për të filluar kar-rierë të re, karrierë ushtarake. Kaplimi i papritur i Luftës së Dytë Botërore, do t’i prish planet e saja të martesës me mjekun Boris, pasi që ajo do të ftohet menjëherë për t’ju drejtuar vijave të frontit. Ajo në këtë mënyrë do të detyrohet që të ndërpresë çdo lidhje me feminizmin duke u shëndrruar në një ushtare e vërtetë. Duke hyrë në botën e luftës, vajza e re do të arrijë të zbu-lojë vrazhdësinë e natyrës së njeriut, vrazh-dësinë e njerëzve përreth dhe vrazhdësinë e saj. Ajo do të kalojë përmes një procesi ku veten e saj do t’a identifikojë si vrasëse, por edhe si një femër të fuqishme. Katër herë do të plagoset rëndë, por ajo është si një mace me nëntë jetë e cila arrinë t’i del mbanë se-cilës situatë të rënduar, ku në pikëpyetje vihet edhe jeta e saj. Fatkeqësisht këto situate do të jenë fatale për shumë burra të cilët do të jenë pjesë e rinisë së saj, por që të gjithë nuk

do të arrijnë të mbijetojnë. I pari do të jetë ko-mandanti Makarov, një i ve, në moshë më të shtyrë, i cili edhe pse kundërshton dashurinë e saj, duke e refuzuar atë, megjithatë nuk do t’ia dalë që të rezistojë deri në fund. Zëvendësimi i tij më vonë, Leonidh Kishenko, në fakt do të jetë edhe dashuria e parë reale e Ljudmillës. Ajo në të do të gjejë ngushëllim dhe dalje nga fronti, do të shkojë aq larg sa që do të shprehë edhe dëshirën për t’i lindur fëmijë. Që dashuria

e tyre të jetë edhe më e bujshme, si një rreze drite, në mes të errësirës së luftës, ai dha jetën duke e mbrojtur atë nga një minë të aktivizuar, një situatë e cila Ljudmillës në të ardhmen do t’i shkaktojë një traumë të thellë psikologjike. Në fund, kur do të duket se sado pak ka nge-lur shpresë që në jetën e saj përsëri t’i kthehet mjeku Boris, i dashuri i saj i mëparshëm, në ato momente edhe ai do të viktimizohet, njël-loj si paraardhësit e tij, vetëm për t’a shpëtuar Ljudmillën, gjithnjë duke ndrruar vendin e tij dhe duke mos ikur, para rrethimit të Sevasto-polit. Shoqja e Ljudmillës, Sonja, një optimiste në dashuri, i bashkohet frontit në mënyrë që të shoqërojë të dashurin e saj Grishën. Por edhe kjo është një tregim romantik i cili do të përfundojë në mënyrën më tragjike, një ditë

para dasmës së tyre, si një rikujtim se dashuria gjatë luftës, nuk zgjatë dhe nuk mbijeton.

Simbol ndërkombëtar i trimërisë dhe guximitPavliçenko duke minimizuar edhe shpresat më të vogla për mbijetesë dhe njëherit duke iu shmangur situat-ave të rrezikshme, arrinë të bëhet një symbol i vërtetë ndërkombëtar dhe një ikonë e ushtrisë sovjetike, e keqpër-dorur edhe në propagandën ushtarake ruse. E ardhur në SHBA, si pjseë e një delegacioni disa anëtarësh rus, ajo duhet të motivojë dhe të inspirojë, t’i drejtohet audiencës amerikane duke e bërë thirrje të njejtës që të përfshihet në mënyrë më aktive në asgjësimin e fashizmit, i cili në atë kohë avanconte jo vetëm drejt Rusisë, por edhe drejt Evropës. Paraqitja dhe dalja e saj në mënyrë të menjëhershme tërheq vë-mendjen e zonjës së parë të SHBA-së, Elenor Ruzveltit, e cila e fton Ljudmil-lën si miken e saj në Shtëpinë e Bard-hë, duke i dhënë statusin e ruses së parë që viziton këtë rezidencë. Zonja e parë, e impresionuar nga paraq-itja e ruses, por njëkohësisht edhe e interesuar për personalitetin e saj, përpiqet t’a njoftojë por njëkohësisht edhe t’a mbrojë nga kthetrat e audi-encës dhe medias. Elenor jo vetëm që bëhet mike e saj, por ajo shëndrrohet edhe në një tutore e cila përpiqet t’a rehabilitojë nga traumat e luftës dhe t’ia kthejë lumturinë e paraluftës. Për të, Ljudmilla bëhet aq e rëndësishme, që edhe gjatë vizitës që presidenti Ruzvelt i bën Rusisë shumë vite pas përfundimit të luftës, lë që presidenti sovjetik të presë, duke e emëruar dhe shpallur Ljudmillën si personalitetin më të rëndësishëm të Rusisë në atë kohë. Ljudmilla Pavliçnko, si që do të shprehet Elenor Ruzvelt në këtë film, ngjadhnjeu ndaj të gjitha luftërave, si ushtare, si dilettante dhe si një grua e fuqishme. Dhe pikërisht kjo, atë e bënë një heroinë të vërtetë.

Dominim total i aktores ruse„Beteja për Sevastopolin“ paraqet një koproduksion ruso-ukrainas, realizimi

filmi është realizuar në mënyrën më të mirë të mundshme, gjë që nuk është për asnjë habi, duke e njohur produk-sionin rus të filmit gjatë viteve të fundit, produksion i cili nuk ngel shumë pas atij holivudian. Në disa raste jemi dësh-mitar të efekteve impresive vizuele të betejave, sulmeve ajrore, gjirimeve dhe lëvizjeve të ngadalsuara të plum-bave që arrijnë cakun, idilën dimërore

për festat e fundvitit, kuadrove të ash-pra në sytë dhe në fytyrën e “femrës vdejkeprurëse”… E gjithë kjo, krijon një pasuri viziuele të veprës në fjalë, me një dozë të një përvoje mbireale dhe mahnitëse. I privuar nga një ten-sion dhe aksion i vazhdueshëm, filmi nuk bën pjesë në ata monotonë dhe të njëanshëm, tregimi i të cilit sillet në një tempo të matur dhe të përmbajtur në vëmendjen e shikuesit. Nga ana tjetër, muzika e filmit për një kohë të shkurtër do të gjendet në top listat muzikore ruse, duke i dhënë filmit pop-ullaritet të plotë. Në kinematë ruse filmi “Beteja për Sevastopolin” filloi të inter-pretohet para disa muajve, kështu që me kohë do të fillojë të zë vendin e tij nëpër festivalet më prestigjoze filmike në të cilët, sipas vlersimeve tona, të njejtin e presin rezultate shumë të suk-sesshme.

Elena Gjorgjievska

57

i të cilit është vënë në dyshim, sido-mos pas tensioneve politike mes dy vendeve gjatë vitit të kaluar. Duke pa-sur parasysh se pjesa më e madhe e skenave janë të gjiruara në Krime, për-fundimi i projektit në tërësi, paraqiste një sfidë të vërtetë për producentët. Edhe përkundër të gjitha lëkundjeve dhe mëdyshjeve, filmi megjithatë, pa dritë në fund të tunelit. Aktorja ruse

Julia Peresild lë një një përshtypje im-perative gjatë interpretimit të saj, duke treguar një plejadë emocionesh dhe vështirësishë të një gruaje të gjujatur dhe të harruar në një botë të vrazhdë mashkullore. Poashtu, në të njëjtën mënyrë tejet të suksesshme, aktorja në fjalë, prezanton një grua vrasëse gjakftohtë, të mbushur me mllef dhe urretje ndaj fashistëve e cila nuk do që t’i quaj njerëz, por njëkohësisht shfaq edhe tiparet e një gruaje dhe një qe-nie me një krenari të lartë dhe afinitet për t’i realizuar dëshirat e saj të dashu-risë, për të realizuar dëshirat tjera dhe nevojën për të pasur një mashkull afër saj. Dominante, ajo hedh në hije rolet tjera, sidomos ato mashkullore, gjë që aspak nuk mund të merret si mangësi e filmit, duke pasur parasysh se kemi të bëjmë me një prodhim audiovizuel me gjurmë autobiografike të një femre. Sa i përket aspektit të produksionit,

Regjia: Sergey MokritskiyRolet: Yuliya Peresild, Evgeniy Tsyganov, Joan Blackham, Natella Abeleva-TaganovaSkenari: Maksim Budarin, Maksim DankevichMuzika: Evgueni GalperineEfektet speciale: Oleg GodickijVendi: Rusia/ UkrainaKohëzgjatja: 110 minutaViti: 2015Çmimet: Çmim për rolin kryesor të aktores më të mirë dhe nominim për filmin më të mirë në Festivalin e Filmit në Pekin

Këtë rubrikë ja përkushtojme USHTARIT – NJERIU është i pari i cili sulmohet nga stuhija e quajtur luftë – NJERIU është ai i cili është tejet i motivuar për ta mbrojtur atdheun dhe idetë – NJERIU është ai i cili është fizikisht dhe psikikisht i përgatitur në nivel më te lartë – NJERIU është ai i cili la pjesë të shpirtit të tij në shtëpi te familja e vet – NJERIU i cili në fund, është vetem NJERI.Edhe për këtë ai është inspirim për shumë filma dhe vepra artistike të cilat lanë përshtypje të fortë në publikun e gjërë neutral, na bënë ta kuptojme ashpërsinë tonë emocionuse dhe na treguan se sa e dëmshme dhe se si ajo ndikon tek njerëzit.Në numrat vijuese të Shtitit do të veshtrojmë disa prej atyre filmave pa ndonjë ambicie te veçantë për tu bëre kritik filmi. Duam vetem të ju përcjellim pjesë të ndjenjave tona, të ju tregojmë se një ushtare, fati njerëzor mund t’i ndryshojë qëndrimet tona për vlerat në jetë,në veçanti ta theksojmë se sa ajo jetë e rëndë e ushtarit me mund, me baltë, me djersë meriton RESPEKT.

iqenet e shumta artificiale në territorin e Maqedonisë me bukurinë dhe me natyrën e magjishme përreth tyre janë

vende ideale për pushim dhe rekreacion.Liqeni më i madh artificial në Republikën e Maqedonisë sipas sipërfaqes së përgjithshme ujore në Republikën e Maqedonisë ëshë Liqeni i Kozjakut. Pas tij rradhiten Liqeni i Mavrovës, i Tikveshit dhe Liqeni i Kalimancit.Liqeni i Kozjakut gjendet në pjesën perëndimore të Maqedonisë, gjegjësisht në rajonin e Rrethit të Poreçit. Gjendet në lumin Treska, përkatësisht në Grykën e Madhe të saj, 15 kilometra përballë tendës së lumit Treska.

Liqeni i Kozjakut është i rrethuar me shkëmbinj dhe shpate që liqenit në fjalë i japin një bukuri të rrallë në të gjitha stinët e vitit, ndërsa ujërat e lumit Treska të që derdhen në të, njihen si ujërat më të pastra në Ballkan.Liqeni i Kozjakut është i gjatë 32 kilometra, i thellë diku rreth 130 metra, ndërsa distanca maksimale nga njëri deri te bregu tjetër

është diku rreth 400 metra. Liqeni gjendet në një lartësi mbidetare ideale rreth pothuaj se më pak se 300 metra. Liqeni disponon një fond tejet të pasur të peshqve. Baza e tendës tejkalon 500 metra, ndërsa maja arrinë 310 metra. Liqeni ka një sipërfaqe prej 13.5 km², ndërsa akumulon 570 milion m³ ujë.Funksionalitetit dhe atraktivitetit të liqenit i shtohet edhe ndërtimi i të ashtuquajturit lift ujor, me anë të së cilit rregullohet dhe përshtatet niveli i ujit të liqenit. Tenda nga fatkeqësi të ndryshme natyrore Shkupin, fushëgropën e Shkupit dhe pothuajse të gjitha hapësirat e gjelbëruara përgjatë lumit Vardar. Njëherit mendohet se Kozjaku në të ardhmen do të sigurojë edhe ujin e pijshëm dhe ujin e industrisë edhe për 100 vitet vijuese.Akumulimi i Kozjakut bën botën e peshqve, ndër më të pasurit në Maqedoni. Shpesh ndodhë që liqeni të fitojë dhe të ketë një sasi plotësuese peshqish. Nga llojet e peshqive të liqenit në fjalë mund të hasim: krapin, klenin, skobustin, mrenën, plashkën, karasin dhe ngjalën. Kozjaku paraqet një zonë atraktive edhe për sportin rekreativ të peshkimit përgjatë tërë vitit. Përgjatë liqenit gjenden edhe një numër i madh i shtigjeve të egra, shtigje këto të cilat janë më se të volitshme për avanturierët të cilët duan të zbulojnë

LIQENI I KOZJAKUT – IDEAL PËR VIZITË DHE PËR FRESKI SHPIRTËRORE

bukuri të shumta natyrore. Gjatë periudhës së verës liqeni përshtatet edhe për vendqëndrim në kampe. Disa nga brigjet e tij shëndrrohen në plazhe atraktive për vizitorët, përdersisa në pjesët anësore janë të vendosura disa ndërtime lundruese në të cilat ndodhen restorante atraktive. Rezervati natyror Jasen është njëri ndër shpatet më pak të njohura të vendit. Që nga momenti i hapjes për vizitorët, ky vend u shëndrrua në një pjesë shumë atraktive për ndërtimin e një lagjeje me vila fundjave, ndërsa njëra ndër më të njohurat është edhe lagja Blizansko. Këtu edhe më tej nuk kemi rrugë të asfaltuar, gjë që lehtëson transportin dhe të njejtin e bën edhe më atraktiv. Vizitorët makinat e tyre i parkojnë pas brigjeve, tek tenda, aty ku qëndrojnë edhe taksistët e shumtë, të cilët me barka i dërgojnë të njejtat deri te vilat e tyre. Njëherit në një rreth prej 1 km, mbi liqen gjendet edhe fshati Trebojvë, aty ku janë edhe vilat më luksoze. Në qoftë se jeni në kërkim të një natyre të virgjër dhe jashtëzakonisht të bukur, ua propozojmë fshatin Belicë, aty ku uji lumor është i pastër dhe i pijshëm.Liqeni i bukur i Kozjakut paraqet një mundësi të mirë për vizitë, për pushim dhe për relaksim e freski shpritërore.

Kristina Ilievska

BU

KU

RIT

Ë

E

MA

QE

DO

NIS

Ë

Documents

MAQEDONIA - morm.gov.mkmorm.gov.mk/wp-content/uploads/2017/04/73-Shtit_alb.pdf · TERRORIZMI FUNDRINA KEQBËRËSE E NJERËZIMIT LIQENI I KOZJAKUT IDEL PËR VIZITË DHE PER FRESKI