MA’NAVIYAT ASOSLARI€™naviyati yuksak insonlarning ko‘payi-shi esa kuchli fuqarolik jamiyatining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Mustaqillikka erishgan O‘zbekiston xalqi va

V. QOCHQOROV, O. MAHMUDOV, Z. ZAMONOV

MANAVIYATASOSLARI

Orta talim maktablarining 10-11-sinfl ari va orta maxsus, kasb-hunar talimi muassasalari

uchun darslik

1-nashr

Ozbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi tomonidan tasdiqlangan

oshkent Yangiyol poligraf servis

2017

Masul muharrir:A. Xolbekov sotsiologiya fanlari doktori, professor.

Metodist:N. Ismatova Respublika Talim markazi, Ijtimoiy fanlar bolimi boshligi.

Taqrizchilar:Sh. Torayev Respublika Milliy goya va mafk ura ilmiy-amaliy markazi

direktori orinbosari, falsafa fanlari nomzodi;D. Bozorov OzMU Falsafa va mantiq kafedrasi dotsenti;A. Xolov Ozbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat bosh-

qaruv akademiyasi katta ilmiy xodimi;M. Xoliqova Toshkent shahar PXQTMOI kafedra mudiri, fi lologiya fanlari

nomzodi;D. Ergasheva Toshkent shahar Sergeli tumani 8-sonli umumtalim maktab-

ning Manaviyat asoslari fani oqituvchisi.

Respublika Talim markazining Milliy istiqlol goyasi va manaviyat asoslari fani boyicha ilmiy-metodik kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan.

UOK: 17=512.133(075.2)KBK: 71.04ya721

Q 97 Qochqorov, Vahob.Manaviyat asoslari 10-11-sinf: Orta talim maktablarining 10-11-sinf-l ari va orta maxsus, kasb-hunar talimi muassasalari uchun darslik / V. Qochqorov, O. Mahmudov, Z. Zamonov. - Birinchi nashr. - Tosh-kent.: Yangiyol poligraf servis, 2017. - 144 b.

UOK: 17=512.133(075.2) ISBN 978-9943-4936-1-2 KBK: 71.04ya721

Respublika maqsadli kitob jamgarmasi mablaglarihisobidan chop etildi.

V. Qochqorov, O. Mahmudov, Z. Zamonov. 2017. Yangiyol poligraf servis, 2017.ISBN 978-9943-4936-1-2

3

KirishAziz oquvchi! Dunyoda har bir narsaning ozagi, mohiyati boladi.

Odamzod mohiyatini uning yaratuvchanligi, mustahkam irodasi, din-u diyona-ti, boshqalarga xolis yordamga kelishi, boshiga ofat-gam tushganida hamdardlik bildirishi, shodligiga sherik bolishi, mehr-oqibati, bir soz bilan aytganda, gozal manaviy olami tashkil etadi.

Shunday ekan, manaviyat kishining xulq-u odobida qanday namoyon bola-di? Mana, masalan, Siz ozingizdan katta yoshdagilarga birinchi bolib salom berasiz, chunki ota-onangiz shunday tarbiya bergan. Alo baholarga oqishga in-tilasiz, chunki ustoz-murabbiylardan shunday talim olgansiz. Oquv dargohi-da, jamoat joylarida, umuman uyatli, qopol sozlarni ishlatmaysiz, chunki bun-ga ichki madaniyatingiz yol qoymaydi. Vatanni sotmaysiz, chunki u vijdonni, ozlikni sotgan bilan barobar! Bularning barchasi chiroyli xulq-atvoringiz, qal-bingiz manaviy gozalligi, ezgu etiqodingizning mustahkamligi tufaylidir. De-mak, manaviyat insoniyat ichki olamining nafi s va nodir boyligi bolib, kishilarni ul kan bunyodkorliklar sari yetaklaydi. Manaviyati yuksak insonlarning kopayi-shi esa kuchli fuqarolik jamiyatining rivojlanishiga sabab boladi.

Mustaqillikka erishgan Ozbekiston xalqi va davlati tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar insoniy olijanoblik fazilatlari va yuksak marifat tuygulari bilan uygunlikda olib borildi. Xususan, qadimiy obidalarimiz tub-dan qayta tamirlandi, qadimiy asarlar, bitiklar nashr etilib, keng jamoatchilik-ka taqdim etildi, urf-odatlar, qadriyatlarimiz qayta tiklandi. Mamlakatimizda yashayotgan turli millat va elatlarning milliy qadriyatlari va ananalariga nisbatan yuksak ehtirom va hurmat korsatildi va h. k.

Bugun mamlakatimizda millatlararo tinchlik, totuvlik, hamjihatlik barqaror. Darhaqiqat, Ozbekiston davlati uning hududida yashovchi barcha xalq, millat va elatlarning manfaatlarini birdek himoya qiladi, birdek qollab-quvvatlaydi.

Manaviy yuksalish, milliy ozlikni anglash tarixiy ong va tarixiy xotirasiz rivoj lanmaydi, mukammal shakllana olmaydi.

Yuksak manaviyat yengilmas kuch asarida, ...hozirgi kunda manaviya-timizni asrash uchun nima qilish lozim va unga tahdid soladigan xurujlarga ni-mani qarshi qoyish kerak, deb sorasa, men avvalambor shu yurtda yashayotgan har qaysi inson ozligini anglashi, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimiz, ulug ajdod larimizning merosini chuqurroq ozlashtirishni, bugungi tez ozgarayot-

4

gan hayot voqeligiga ongli qarab, mustaqil fi krlashi va diyorimizdagi barcha ozgarish larga daxldorlik tuygusi bilan yashashi zarur, deya takidlanadi.

Mana nima uchun yurtimizda Xotira va qadrlash kuni nishonlanadi, buyuk ajdodlarimiz ruhi poklariga nisbatan yuksak ehtirom korsatiladi. Shu manoda yurtimizda yangi oquv yilining birinchi kuni, yani 2-sentabr sanasi Mustaqil Ozbekiston davlatchiligining asoschisi Islom Karimovning yorqin xotirasiga bagishlanishi ham bejiz emas.

Maqsadli yashab otilgan hayot mazmunli va barakali boladi. Xuddi shu singari, oz oldiga buyuk maqsadlar qoyib yashayotgan davlat ham tarix zarva-raqlarida ochmas iz qoldiradi. Bugun Ozbekistonimiz taraqqiyotini yanada yuk-saltirish yolida qabul qilingan Harakatlar Strategiyasining asosiy maqsadi ham xalq manfaatlarini taminlashga, tinch va farovon turmush kechirish uchun zarur bolgan omillarni yaratishga qaratilgani bilan etiborlidir.

Ozbek xalqidagi bir-biriga bolgan mehr-oqibat, samimiylik, kattalarga hur-mat, ayniqsa, ota-onani qadrlash va ular keksayganda gamxorlik qilish kopgi-na dunyo xalqlari uchun ibrat sanaladi. Bizning bu qadriyatlarimiz aynan oilada shakllanib, song jamiyatning manaviy rivojiga hissa bolib qoshiladi.

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham manaviy yuksalishning samarasini yangi bosqichga kotarish xususida toxtalarkan, ...biz uchun muqaddas bolgan oila asoslarini yanada mustahkamlash, xonadonlarda tinchlik-xotirjamlik, ahil-lik va ozaro hurmat muhitini yaratish, manaviy-marifi y ishlarni aniq mazmun bilan toldirishdan iborat bolmogi zarur, deya uqtiradi.

Mazkur darslikda oquvchi-yoshlarning qalbida milliy tafakkur va soglom dun-yoqarash asoslarini singdirish, ularni manaviy tajovuzlarga qarshi sobit tura olish-ga qodir bolgan matonatli, fi doyi, vatanparvar insonlar etib tarbiyalash maqsadida manaviyatning tub mohiyatiga kirib borishga harakat qilindi. Har bitta mavzuning boshida faollashtirish uchun savol va topshiriqlar berilgan. Aksariyat vaziyat va mi-sollar Siz va tengdoshlaringiz hayotidan keltirilgan. Bular sizning quyi sinfl arda ol-gan bilimlaringizni yodga olishda oziga xos imtihon vazifasini otaydi.

Bundan tashqari, har bitta mavzu oxirida Dars sabogi va Chiston-topish-moq berilgan. Ularni diqqat bilan oqing, chiston-topishmoqlarning javobi-ni oila azolaringiz bilan birgalikda muhokama qiling. Ular dunyoqarashingiz, fi kr-mushohadangiz yanada kengayishiga xizmat qiladi, deb ishonamiz.

Aziz oquvchi! Muallifl ar jamoasi Manaviyat asoslari fanini puxta va chuqur ozlashtirishda muvaff aqiyatlar tilaydilar.

5

Manaviyat beqiyos kuch1-

FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:

1. Ushbu rasmlar asosida manaviyatga tarif bering va manaviyatga tasir etuvchi omillarni izohlang.

2. Manaviyat qachon yengilmas kuchga aylanadi?3. Tarixiy qadamjolarga borganingizda qalbingizda

nimalarni his etasiz? Qanday manaviy-ruhiy quv vat olasiz? Nima uchun bunday holat yuz be-rishini hech oylab korganmisiz?

anaviyat inson ongiga tasir korsatadigan, uning dunyoqarashi, tafakkur tarzini muayyan yonalishga soladigan yengilmas kuch.

Manaviyat asosini jamiyat, millatga xos manaviy, madaniy va moddiy asoslar, ananalar, qadriyatlar, tur-mush tarzi, goyalar va qarashlarni umumlashtiruvchi tushunchalar tashkil etadi.

Inson manaviyatining shakllanishida tarixiy xoti-ra alohida ahamiyatga ega. Ertalab uyqudan uygongan inson tasodifan ozining kim ekanligini, ismi, sharifi ni unutib qoysa, atrofi dagi yaqin insonlarini tanimay qolsa, bu holat osha inson, uning oilasi uchun katta fojia.

Agar millat ozining kim ekanligini unutsa, bu osha millat uchun ulkan halokatdir.

Dunyodagi zoravon va tajovuzkor kuchlar qaysi bir xalq yoki mamlakatni oziga tobe qilib, boysundir-moqchi, uning boyliklarini egallamoqchi bolsa, avva-lambor, uni qurolsizlantirishga, yani eng buyuk boyli-gi bolmish milliy qadriyatlari, tarixi va manaviyatidan judo qilishga urinadi. Ozligini yoqotgan millat esa, ha-misha qullikka mahkumdir.

M

6

Oz xalqi va yurti tarixini chuqur bilish, uni tinimsiz organish, ajdodlarining savobli ishlarini munosib davom ettirgan holda boy merosini asrab-avay-lash, otmishdan saboq chiqarish, tarixda roy bergan voqea-hodisalarni xolis baholash, ularning oqibatini togri tushunish aqli raso inson hayotining mazmunidir.

Inson ozining tarixiy xotirasiga ega bolmasdan tu-rib, hayotida sodir bolayotgan ijtimoiy ozgarishlarning mohiyatini tushunib yetolmaydi, kelajagini togri tasav-vur qila olmaydi. Shuning uchun ham jamiyatning har bir azosi oz otmishini yaxshi bilsa, bunday odamlar har xil aqidalar tasiriga tushub qolmaydi. Tarix saboqlari in-sonni hushyorlikka orgatadi, irodasini mustahkamlaydi.

Manaviyatning negizi va mano-mazmunini belgi-laydigan asosiy xususiyatlar insonning ruhiy poklani-shi va qalban ulgayishidir.

Tarixiy xotira masuliyatini chuqur his etish, jamiyat oldidagi daxldorlik, avlodlar oldida oz burchini bajarish majburiyatini shakl-lantiradigan tarbiya, Kecha kim edig-u, bugun kim boldik, degan tamoyildir.

MULOHAZA UCHUN1. Mazkur hikoyani oqing: Vatan oila sulola mazkur uch tushuncha

mohiyatini izohlang.2. Hech oylab korganmisiz? Nega aynan keksa yoshdagilar bilan suhbat-

lashganimizda kimning farzandisiz, ota-onangiz kim, shajarangizni, kat ta bobolaringizni bilasizmi? deb sorashadi?

SULOLALAR RAVNAQIXalqimizda Vatan ostonadan boshlanadi, deyi shadi. Ostona bu uy,

xonadon, oila, demak. Malum bir oilalar avlodi esa sulola hisoblanadi. Qay-siki, sulola azolari el-yurt manfaati yolida xizmat qilib, xalq orasida obro-eti-bor toparkan, bu yol qolganlar uchun ibratlidir. Lekin, har qanday oila, sulola ham oz-ozidan ana shunday mavqega ega bolishi mushkul. Buning uchun, ushbu sulolaga mansub bolgan kimdir uning ravnaqi uchun ilk marotaba yol ochadi, boshqa bir azosi esa, bu ananani mazmunan kengaytiradi.

Masalaning muhim tomoni sulolalar obrosini saqlab, ushbu sharafl i ishni davom ettiradigan zurriyotlarni voyaga yetkazishdan iboratdir...

BILIB OLING

7

Hayotimizda halol va pok yashash kabi olijanob fa-zilatlardan butunlay uzoq bolib yashaydigan, hayotning mano-mazmunini ozicha talqin qiladigan kimsalar ham bor. Ular ozlarini boshqalardan har tomonlama ustun qoyib, baxt qushi boshiga qongandek his qiladilar. Bun-day holatlarni kuzatsangiz qalbingizda hech qanday ik-kilanish va shubha paydo bolmasin. Chunki, muqaddas kitoblarimiz va qadriyatlarimiz, buyuk mutafakkir ajdo-dlarimiz merosi bizni doimo halol mehnat bilan yashash-ga, mardlik, saxovatpeshalik va kamtarlikka chaqiradi.

Togrilik, halollik, tirishqoqlik, umidvorlik, tejam-korlik, mehnatsevarlik, shaxsiy ibrat kabi gozal fazilat-lar-u xususiyatlarga ega bolish, ularga doimo amal qilib yashash komil insonning manaviy boyligini belgilab beradigan asosiy mezonlar sanaladi.

Bugungi tezkor zamonda chinakam manaviyatli va marifatli odamgina oz milliy qadriyatlarini yuksaltirish orqali ozligini teran anglashi, erkin va ozod Ozbekis-tonning jahon hamjamiyatida munosib orin egallashi uchun fi doyilik korsata olishi mumkin. Mamlakatimiz-da halol va pok yashashni ozi uchun hayotiy etiqod, oliy maqsad deb biladigan yurtdoshlarimiz kopchilik-ni tashkil qiladi. Aynan shunday insonlar va ularning ezgu ishlari tufayli bu yorug olamda manaviyat hamisha barqaror bolib kelmoqda.

Insoniyat tarixi manaviyatsiz kishida hech qachon odamiylik, mehr-oqibat singari fazilatlar bolmasligini tasdiqlaydi.

Odamlar! Eng avvalo ezgu

axloqqa ega bolishga harakat

qiling, zero axloq qonunning

asosidir.Pifagor

Manaviyat insonni ruhan poklanish, qalban ulgayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-etiqodini butun qiladigan, vijdonini uygotadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir.

8

Manaviyatni tushunish, anglash uchun avvalo inson-ni tushunish, anglash kerak. Manaviyat insonning ongu shuuriga yillar davomida ona suti, oila tarbiyasi, ajdodlar ogiti, Vatan tuygusi, hayotning bazida achchiq, bazida quvonchli saboqlari bilan qatra-qatra bolib singib boradi. Ayniqsa, tabiatga, odamlarga yaqinlik, doimo yaxshilik-ni oylab yashash, halol mehnat qilish, dunyoning teng-siz nemat-u va gozalliklaridan bahramand bolish mana viyatga ruhiy ozuqa beradi, uni yanada kuchayti-radi.

Manaviyatni shakllantiradigan asosiy omillar mana-viy meros, madaniy boyliklar, kohna tarixiy yodgorliklar-dir. Shuning barobarida din odobi, ilm-fan taraqqiyoti va uning inson manaviyatini shakllantirishdagi orni muhim

IJODIY FAOLIYAT

1. Manaviyat qanday qilib odamning ichki dunyo-si va irodasini baquvvat, iymon-etiqodini bu-tun qilishida namoyon boladi? Fikringizni 1-, 2-, 3-rasmlar bilan boglab asoslang.

2. 4-rasmda berilgan tasvir sizda qanday fi kr uygotdi? Bunday holatni oldini olish mumkin-midi?

3. Bugungi kunda manaviyatga qanday tahdidlar mavjud?

4. Matnni oqing va undagi ijtimoiy, iqtisodiy, mada-niy qarashlar tushunchalari haqida fi kr bildiring. Manaviyat insonning ijtimoiy-iqtisodiy,

siyosiy va madaniy qarashlarini belgilab beruvchi muhim vosita.

1

2

3

4

9

hisoblanadi. Barkamol farzand tarbiyasini mahalla, oila, talim-tarbiya uygunligisiz tasavvur etib bolmaydi. Ay-nan shular inson manaviyatini shakllantirishda asosiy mezonlar hisoblanadi.

Bizning qadimiy va gozal diyorimiz nafaqat Sharq, balki jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biridir. Chunki bu tabarruk zaminimizda qanchadan-qancha buyuk zotlar, olim-u ulamolar, sohibqiron-u sarkardalar ye-tishib chiqqanlar. Ular umumbashariy sivilizatsiya va madaniyatning uzviy qismiga aylanib ketgan, dunyoviy, ayniqsa, diniy bilimlarni tarixan eng yuqori bosqichga kotarish gan.

Dars sabogi. Irodasi baquvvat, iymoni butun, ezgu etiqodi mustahkam, vijdoni uygoq, ruhan pokiza bolgan inson jamiyatimiz manaviy olamining gultoji, fa-zilatli insonlarning peshqadami sanaladi.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR

1. alqning eng buyuk boyligi deganda nimalar nazarda tutiladi?

2. Islom Karimovning Yuksak manaviyat yen-gilmas kuch kitobidan manaviyatga oid tushun-chalarni oqib mavzu bilan boglang.

3. Inson manaviyatining olchovi nimada deb oylaysiz?

Barchaga birdek xush yoqadi. U kim?

CHISTON-TOPISHMOQ

Manaviy hayotda ham amaliy

hayotdagidek, kimki bilimga tayansagina

kamol topadi va yutuqlarga erishaveradi.

Tafakkur gulshani

10


1. Abdulla Avloniyning quyida berilgan fi krini oqing: Mazkur fi krni ozlikni anglash, inson baxti, komillik kabi tushunchalar bilan boglab tushuntiring.

Inson javhari qobildir, agar yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanib, gozal xulqlarga odatlanib katta bolsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bolib chiqar.

2. Inson ozligini anglagani sari uning manaviyati ham yuksalib boradi deganda nimani tushunasiz?

3. Inson jamiyatda yashashdan qanday mana-viy manfaatdor? Uning barcha ezgu fazilatla-rini olchashni, chegaralashni imkoni bormi? Fikringizni asoslang.

4. 2-, 3- va 5-rasmlar asosida bani basharni ezgu-likka yetaklay digan mojizakor zot tushunchasi-ga izoh berib koring.

5. 1-, 2-, 4-, 6-rasmlardagi yigit va qizlar misolida ozlikni anglash tushunchasiga tarif bering.

nsoniyat bu yorug olamda, asosan, besh narsa-ga, yani biz kimmiz, qayerdan keldik, ne yumush bilan mashgul boldik, nima topdik,

qayerga ketamiz kabi hayotiy savollarga turlicha javob topishga harakat qiladi. Inson ozligini anglagan sari bu savollarning javobini topib boraveradi.

Inson manaviyati va ozlikni anglash

2-

I

1

2

3

4

5

6

11

Ozlikni anglash, bu urf-odat, anana va qadriyat-lar orqali yon atrofi dagilar, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar-ga bolgan munosabatini tushunish, anglash demakdir. Ozlikni anglash uch darajada boladi:

birinchisi, oilada va uning muhitida individning shaxs darajasi sari shakllanib borishi;

ikkinchisi, maktab va malum bir jamoalarda oqishi hamda faoliyat yuritishi orqali boshqalar bilan munosabatda bolishi;

uchinchisi, ozgalar tomonidan shaxsning baho-lanishi, nazorat qilinishi va boshqalar tomonidan qadrlanishida kuzatiladi.

Shu bilan birga ozlikni anglash milliy ong va ta-fakkurning ifodasi, avlodlar ortasidagi ruhiy-manaviy bogliqlik til orqali namoyon boladi.

Insonning insoniyligini belgilovchi muhim xusu-siyatlaridan biri madaniy-manaviy sifatlarga ega bolish-dir.

Inson jamiyatning gultoji. U jamiyatni obod etishi yoki aksincha barbod etishi mumkin. Inson oz mehna-ti orqali yashayotgan tabiiy muhitni ozgartiradi, moddiy va manaviy boyliklar yaratadi, oz-ozini takomillashtirib boradi.

Inson toki tirik ekan, niyati faqat ulugvor ezgu ishlar-ga yonaltirilgan bolsa, bundan eng birinchi navbatda uning

IJODIY FAOLIYATQuyidagi matnni oqing va matndagi vatanparvarlik tushunchasini oz

hayotingiz bilan boglab tushuntiring.Vatanparvarlik inson qusurlarini yashirib, hayotning qaltis

va murakkab damlarida masuliyatni zimmaga oldiradigan hamda jasoratga yetaklaydigan qudratli kuchdir.

Inson ozligini anglagani, nasl-nasabini chuqurroq bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat tuygusi ildiz otib, ulgaya boradi. Bu ildiz qancha teran bolsa, tugilib osgan yurtga muhabbat ham shu qadar yuksak boladi.

Islom Karimov

Har bir millatning dunyoda borligini korsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yoqotmak millatning ruhini yoqotmakdur.

Abdulla Avloniy

12

oilasiga va yaqin insonlariga manfaat yetadi, ozi esa mana-viy yuksalib, komillik darajasiga erishib boraveradi. Zero, komil insonning aql-tafakkuri faqat bunyodkorlik va oli-janoblikka xizmat qiladi, kozi faqat yaxshiliklarni koradi, qulogi faqat ibratli sozlarni eshitish ga moyil boladi.

Kishining ozligini anglashi jamiyatda mavjud bolgan obyektiv shart-sharoitlar va subyektiv omillar asosida shakllanadi. Bu jarayon jamiyat azolarining oza-ro munosabatlari, ularning hayotiy tajribalari davomida sayqallanib, rivojlanayotgan qadriyatlar tizimi sifatida kundalik hayotda muhim orin tutadi.

Bilim talim-tarbiyaning boshi, baxtli, saodatli yashash asosi. Odamiylikni uluglovchi qadriyat, sirlar ummoni-dagi dunyo mohiyatidan voqif etuvchi bebaho xazinadir. Har bir inson odob organishi, barcha zaruriy kasb-hunar hamda bilimlarni egallab, iqtidorini yuksaltirib borishi lo-zim. Umr deb atalmish hayot yolida uchraydigan turli sinov, qiyinchilik, muammolarni bartaraf etishda ozlashtirilgan bi-lim, konikma va malakalari unga doimo asqotadi.

Demak, odamzod nimagaki harakat qilsa xoh yaxshilik, xoh yomonlik bolsin, avvalo, uni ozining man-faati uchun qiladi. Bilim olish, foydali kasb organish dan boshqa gami bolmagan begubor yoshlik damlarini, iq-tidorli qobiliyat va otkir zehnini bolmagur va foydasiz

MULOHAZA UCHUN1. Inson ozligini angashida ilm-fanning orni nimadan iborat?2. Quyidagi matnni oqing: Gegelning bilish va ozlikni anglash haqidagi

fi krini mavzu bilan boglab tushuntiring.Bilishning haqligi ozini anglashdadir, ozini anglash esa bilishning

asosidir, chunki boshqa predmetni har qanday bilishning mavjudligi ozini anglashdadir. Men bilamanki, predmet meniki (u mening tasavvurim),

shuning uchun uni bilganimda ozimni anglayman.

Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi boshlangich asos insoniylikdir, shuning uchun ham odamlar insoniyat turkumiga kirganliklari tufayli ozaro tinchlikda yashamoqlari lozim.

Abu Nasr Forobiy

Bu dunyoda insonlarning dardu tashvishlarini oylab yashash odamiylikning eng oliy mezonidir.Shavkat Mirziyoyev

13

ishlarga sarfl ash har bir kishi uchun ozini-ozi kechira olmaydigan xatolardandir.

Ilmsizlik shunday razolat botqogiki, u kishi qalbida umidsizlik, ertangi kunga ishonchsizlikni keltirib chiqara-di. Razolat botqogiga botgan inson esa ozligini yoqotadi.

Dars sabogi. Inson dunyo mohiyatining durdo-nasi, manolar mezoni, pokiza qalb va muloyim tiynat sohibi, xushxulqlik egasi, bani-basharni ezgulikka ye-taklaydigan mojizakor zot. Bu betakror xilqat bir vaqt-ning ozida butun borliqni bogu bostonga aylantirish, farovon turmush tarzini bunyod etish va shu bilan bir-ga, kurrai zaminni qirginbarotlar maydoniga aylantiri-sh qudratiga ega. Odamzodning borligi va borligi ham mana shunda.


1. Ozlikni anglashda tarixiy xotira, ilm-fanning orni qanday ahamiyat kasb etadi?

2. Inson nima uchun ozligini anglashi lozim?3. Ozlikni anglash va inson manaviyati ortasida

qanday bogliqlik bor?4. Quyidagi hikmatlarni oqing, ularni maz mun-

mohiyatini ozlikni anglash tushunchasi bilan boglab koring:a) Ozingni majburlamasang, hech narsaga erish-maysan; b) Kitob otmishdan ham, kelajakdan ham xabar beruvchi; d) Birovni muhokama qi-lish oson, mard bolsang, ozingni-ozing tahlil qil.

TARIXGA NAZAR

5 yoshida savodi chiqqan, 10 yoshida arifmetika, algebra, mantiqni organgan buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino ozi haqida shun-day malumotlarni qoldirgan. Ertayu, kech men fandan bolak ish bilan shugullanmadim. Kechalari oldimga sham qoyib oqir-dim, yozardim. Qattiq uyqu bosib, pinakka ketganimda ham kunduzlari bosh qotirgan ma-salalarni oylardim. Kopgina muammo-larni men uyquda yechdim. Barcha fanlarni chuqur ozlashtirmagunim-cha shunday tarzda hayot kechirdim.

Hamdam Sodiqov, Rasmlarda tarixiy

lavhalar Har kimning ham qolidan kelavermaydi. Ular nimalar?

CHISTON-TOPISHMOQ

14


1. Rasmlardan foydalangan holda oila manaviyati haqida oz tushunchangizni ayting.

2. Oilaning muqaddasligi nima bilan olchanadi? 3. Oilaga tarif berilganida, Oila Vatan ichidagi

Vatandir, deyiladi. Siz bu fi krga qoshilasizmi, javobingizni asoslang.

4. Abdulla Qodiriyning Otkan kunlar romani-dan oilaviy qadriyatlar yoritilgan qanday matn-larni oqigansiz?

ila Vatan timsoli. Negaki, oila va vatan tushunchalari bir-biriga chambarchas bogliq. Vatan tuygusi oiladan, ona bagridan boshla-

nadi. Oila esa jamiyatning ijtimoiy-manaviy boyligi hi-soblanadi.

Oiladagi muhit insonning oziga xos manaviyati, du-nyoqarashi, tasavvur va etiqodining shakllanishida, yuk-salishida muhim omil. Inson qalbi va ongidagi eng sof, pokiza tuygulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari, aynan oila bagrida shakllanadi.

Xalqimizda kishining qanday ekanligi, uning ozini tutishi, tarbiyasi, fel-atvori oilasiga bolgan munosabat bilan baholanadi. Bu esa uning jamiyatda oz ornini to-pishida muhimdir.

Oilada yozilmagan shunday qonun-qoidalar bor-ki, ular necha asrlar davomida avloddan-avlodga otib,

Oila manaviyati3-

O

15

sayqal topib kelaveradi. Kattalarni hurmat qilish, ki-chiklarga nisbatan izzatda bolish, kelajak avlod haqi-da gamxorlik qilish hamisha oilaning asosiy qoidalari bolib kelgan.

Bu muqaddas dargohda nafaqat farzand dunyo-ga keladi, balki manan va axloqan gozal tarbiya ega-si bolgan inson voyaga yetadi. Oila shunday makonki, unda avlod lar kamol topadi. Ajdodlarimiz azaldan oila mustahkamligi, soglom avlodning yaralishi yolida doi-mo etiborda bolgan. Bunday goyalar avlodlar qalbi va ruhiyatiga singdirib borilgan.

Oila azolari ortasida ozaro hurmat, mehr-muruv-vat va oqibat omillari soglom muhitni yaratadi. Zero, soglom tarbiya tufayli oila azolari ortasida ozaro yak-dillik, fi krlar uygunligi, maqsadlar mushtarakligi yuzaga keladi.

MULOHAZA UCHUN1. Berilgan matnni oqing: Matndagi fayz-barokot, ibrat, tarbiya, tokin-so-

chinlik, shod-u xurramlik tushunchalariga oz munosabatingizni bildiring.2. Farzand gozal tarbiya merosxori deganda nimani tushundingiz?

Siz bu borada qanday merosga egasiz?

TOTUV OILA JAMIYAT TAYANCHIOilada ota fayz-barakot, ibrat timsoli, ona mehr-mu-

habbat, tarbiya ochogi, farzand esa, gozal tarbiya merosxoridir. Ayni shunday xonadonda to kin-sochinlik, shod-u xurramlik, ozaro hurmat va totuvlik mujassam. Bunday muhitda voyaga yetgan farzanddan barcha manfaat topadi. Bunday oilalar kamoli oxir-oqibat jamiyat farovonligiga munosib hissa qoshadi.

TARIXGA NAZAR

Temuriy shahzo-dalarning tarbiyasi

asosan ularning momolari zim-masida bolgan.

Saroymulkxonim Shohruh Mirzo,

suyukli nabiralari Muhammadsulton Mirzo, Halilsulton Mirzo va Ulugbek Mirzolar tarbiyasi

bilan shugullangan.

16

Farzand tarbiyasi! Qanchalik mukammal, sinoat-ga tola, insoniy muomala-munosabatlar umumlashgan ushbu kalomda. Yaxshi farzand ota-onaning bebaho mulki, qalb gavhari, muborak siri va ulkan kashfi yoti. Uning kamolidan ota-onaning kongli nurafshon boladi, hayoti zavq-shavqqa toladi. Bu sharafga ega bolganlar hurmat va izzat tojini kiyadilar, dunyo donishmandla-riga aylanadilar. Aksincha, noqobil farzandning nojoya xatti-harakatidan ota-onaning qaddi bukiladi, dili ozor chekadi, tarbiyada yol qoygan xatosi oqibatida pushay-monlik dardiga girift or boladi.

IJODIY FAOLIYAT1. Berilgan rasmlarda oilalarga xos bolgan qanday

qadriyatlar aks etgan?2. Sizning oilangizda ushbu qadriyatlarning qaysi-

lari mavjud? 3. Ushbu hikoyada qanday qadriyatlarimiz tilga olina-

di? Bu qadriyatlarning shakllanish makoni qayerda?

GIRGITTON BUVINING YAPON NVARASI... Xay-xay, girgitton, tgma, tgma, yongoqqa!

Shunday db ildam kldi-da, qolimdagi yongoqlarni olib, pastak dvor osha naryoqqa uloqtira boshladi.

Song xazon orasida yotgan boshqa yongoqlarni ham enkayib trgancha, dvor ortiga tashladi. Buvining bunday qizganchiqligiga xayron bolib turib qoldim. Nihoyat tokilgan yongoqlar qolmaganiga ishonch xosil qilgach, qolimdan ytakladi. Yuraqol, girgitton, sanga boshqa yongoq braman! Shunday db, pastak bostir-maga olib kirdi-da, savatda uyilib yotgan yongoqlardan xovuchlab olib, doppimni oldirib brdi...

Otkir Hoshimov, Daft ar hoshiyasidagi bitiklar

17

Darhaqiqat, kishining baxtsizligi, uning tarbiya-sizligida. Tarbiyasiz kishida manaviy yuksalish bolmay-di, fi krlash darajasi rivojlanmaydi. Unda vatanga, oila-ga xiyonatkorlikka moyillik tuygusi shakllanib boradi. Bunday inson mohiyatan yalongoch bolib, aynan gozal odob, ibratli axloqqa asoslangan talim-tarbiya uni kiyintiradi, zeb beradi, yuksaltiradi, manaviy barka-mollik sari eltadi.

Qayerda oila mustaqilligi kuchli intizom va tarbiya-ga tayansa, mamlakat va millat ham shuncha kuchli va barqaror boladi. Dunyoda yuz beradigan har qanday ozgarishlar, xoh u iqtisodiyotda, xoh manaviy-siyosiy sohalarda bolsin, oz tasirini avvalambor oila muhitida namoyon etadi.

Har bir millatning saodati va ravnaqi, albatta, shu xalqning ichki intizomi hamda totuvligiga bevosita bogliq. Tinchlik, totuvlik esa, shu millat oilalarining in-tizomiga tayanadi.

Ozbekistonda oila davlat muhofazasida. Zero, oilaga muntazam gamxorlik qilish, unga har tarafl ama mod-diy va manaviy komak berish insonparvar demokratik huquqiy davlatning muhim vazifalaridan sanaladi.

Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining Oila deb nomlangan XIV-bobining 63, 64, 65, 66-moddalarida oila jamiyatning asosiy negizi, bogini ekanligi, ota-onaning bola tarbiyasidagi masuliyati, ota-ona keksaygach, ularga moddiy va manaviy to-mondan gamxorlik qilish har bir farzandning burchi ekanligi kafolatlab qoyilgan.

Agar bir mamlakat aholisi axloqsizlik va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaifl ashtirib yuborsa va intizomsizlikka yol qoysa, shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi.

Abdurauf Fitrat

Dunyoda har yili 15-may Xalqaro oila kuni sifatida nishonlanadi.Mamlakatimizda 1998-yil Oila yili deb nomlangan, 2012-yil esa Mustahkam oila yili deb elon qilindi.

BILIB OLING

18

Dars sabogi. Ota-ona va farzand munosabatlaridagi asosiy maqsad quyi-dagicha: ota-ona mavqeyi farzandning komil inson sifatida shakllanishiga, jamiyatda munosib orin topishiga xizmat qiladi. Farzandning jamiyatda tutgan orni ota-onasi obro-etiborining yanada yuksalishiga sabab boladi. Shuning uchun ham ota-ona ibrat namunasi deyiladi.


Kunlarning birida men yaqin dostimning uyiga mehmonga bordim. Dostim bi-lan dasturxon atrofi da hol-ahvol sorashib ulgurmasimizdan birdaniga yomgir shar-ros quyib yubordi. Tarnovga xazon tiqilganmi yoki boshqa sababdanmi, uyning to-miga tushayotgan yomgir sachrab, darhol hammayoqni hol qildi. Bu holatni korgan dostim darrov oglini chaqirib, tarnovni tuzatib qoyish kerakligini buyurdi. Lekin dostimning ogli otasining gapini eshitib, yana uyga qaytib kirib ketdi. Bu holatni korgan dostim, menga yuring birpas tashqariga chiqaylik dedi. Biz hovliga chiqqan ham edik, dostimning ogli darhol tomga chiqib, tarnovni tuzatib tushdi.

1. Ushbu hikoyadan nima xulosa qilish mumkin? Mezbonning ogli otasining ga-pini ikki qildimi? Buning uchun unda qanday asos bor edi? Hikoyani Otasi bor uyning tomiga chiqilmaydi, degan maqol bilan boglab tushuntiring.

2. Bugungi kunda dunyoning ayrim hududlarida millatning asriy qad-riyatlari, milliy tafakkuri va turmush tarzini izdan chiqayotgani, axloq-odob, oila va jamiyat hayoti xavf ostida qolayotganini kuzatish mumkin, degan fi krga munosabatingizni bildiring.

3. Andisha deganda nimani tushunasiz? Oilada ota-ona, aka-uka, opa-sing-il munosabatlari qanday shakllanadi?

4. Oilaning davlat muhofazasida ekanligi aks etgan qonunlar va qonun osti hujjatlarini toping va munosabat bildiring.

5. Quyida qoldirib ketilgan joylarni kerakli sozlar bilan toldiring.Oila azolari ortasida ozaro ..., mehr-muruvvat va ... omillari soglom mu-hitni yaratadi.

Dori, ammo foydasiz. U kim?

CHISTON-TOPISHMOQ

19


Qoshni hovlida maraka bolib qoldi. Qoni-qoshnilar darrov chiqib, kocha-hovlilarni saramjonlab, odamlar kelishi uchun joy tayyorlay bosh ladilar. Kimdir uyidan korpacha olib chiq-sa, kimdir stol-stul tashish bilan ovora edi. Xud-di avvaldan tayyorlangan dasturdek, hamma bi-lib-bilib, oz ishini bajarmoqda edi.

Qoshnining qiziga sovchilar kelishdi. Bu payt-da qizning onasi uyda yoq edi. Bundan xabar topgan qoshni ayol zudlik bilan qoshni qizniki-ga chiqib, dasturxon yozdi va ochiq yuz bilan sovchilarni kutib oldi.

Mahalla oqsoqollari yiginidan qaytayotgan kek-salar kocha boshidagi novvoyxonadan tortta yangi pishgan nonni olib, bir necha haft adan beri betobligi sababli uyidan chiqa olmayotgan Sama-riddin otaning ahvolidan xabar olish uchun uyi-ga borishdi.

1. Mazkur etyudlarda qanday qadriyatlarimiz tilga olingan? Bu qadriyatlarni kim oylab topgan?

2. Sizning ham mahallangizda shunday ananalar bor-mi? Berilgan rasmlar orqali fi kringizni asoslang.

3. Siz ham mahalladagi hasharlarda ishtirok etasiz-mi, bunga sizni nima majbur qiladi?

4. Nima sababdan mahallaga qadriyatlar beshigi, demokratiya maktabi deb tarif berishganligi haqida oz fi kringizni ayting.

Jamiyat manaviyatining shakllanishida mahallaning orni

4-

20

ing yillar mobaynida Markaziy Osiyo hududi xilma-xil dinlar, ma-daniyatlar va turmush tarzlari tutashgan hamda turli millat, elatlar tinch-totuv yashagan makon bolib keldi. Bu davrda insonlar ortasida-

gi munosabatlar natijasida sabr-toqat, bagrikenglik, mehr-oqibat, halollik bilan kun kechirish kabi qad riyatlar shakllandi.

Vatanimiz tarixi guvohlik beradiki, ozbek xalqi uchun jamoa bolib yashash-ning sinalgan shakli mahalladir. Mahalla tumanlar ichidagi kichik hududiy birlik bolib, otmishdan meros bolib kelmoqda.

Malum bir mahallada istiqomat qiluvchi odamlar faqat qoni-qoshnichilik rishtalari bilangina emas, balki ichki tartib-qoida, urf-odatlar, ananalar, umumiy manfaatlar va majburiyatlar orqali ham bogliqdir. Mahalla hayotining jamoa bolib yashash tarzi jamoatchilik asosida faoliyat yuritadigan ozini-ozi boshqa-rish tizimini keltirib chiqardi. Mahallaga uning hududida yashaydigan aholi to-monidan saylab qoyiladigan oqsoqol bosh chilik qilgan.

M

IJODIY FAOLIYAT1. Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidan mahalla bilan bogliq

moddalarni toping. Mahallaning hayotimizdagi ornini tushuntirib be-ring.

2. Ozingizni mahalladan tashqarida tasavvur qila olasizmi? Fikringizni asoslang.

Anvar maktabdan qaytayotgan edi. Kochasining boshiga yetganida uning dimogiga gazning hidi urdi. Gazning hididan tezda boshi aylandi. Tezroq osha yerdan otib ketdi-da, uyga borib bobosiga bu haqida gapirdi. Bobosi shu zahotiyoq, qani qayerda bunday hid kelmoqda, deb Anvarni kocha boshiga bosh lab ketdi. Ular voqea joyiga yetib keldilar. Bobosi tezda 104 raqamiga sim qoqib, voqea haqida xabar berdi. Haqiqatdan ham gaz quvuri otgan joyda gaz chiqayotgan ekan. Mutaxassislar tezda quvurni tamirladilar.

3. Gaz quvuri ularning uy oldidan emas, balki kochaning narigi boshidan otgan va ularga ziyoni yoq edi-ku. Anvarning bobosi nima uchun xavotir-ga tushdi? Bu voqeani Anvar va uning bobosiga qanday daxli bor?

4. Mahalla aholisini nima birlashtiradi?

21

Mahalla manaviy qadriyatlarning yana bir qudrat-li manbayi ananaviy oila va qarindoshlik munosabatlari odobi shakllangan maskan. Bugun jahon hamjamiyati to-monidan bizdagi mahalla boshqaruvi tizimi fuqarolik ja-miyatining muhim instituti sifatida etirof etilmoqda.

Mahalladagi hamjihatlik, turmush tarzi, bir-biriga xolis yordam berish, shuningdek qoshnisining taqdiriga daxldorlik tuygusi shu darajada xalqimiz ongu shuuriga singib ketganki, hatto ular sanat, adabiyot, ijodiy asarla-rimizdan ham mustahkam orin olgan. Mana, masalan, Mahallada duv-duv gap, Suyunchi kinofi lmlaridagi epizodlarda mahalladagi qadriyatlar yaqqol namoyon bolganini koramiz.

Mahalliy ozini-ozi boshqarish organlari bevosita fuqarolar tomonidan saylanadigan organlardir. Fuqarolar yigini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim orin tutadi. Bu saylov demokratizm, oshkoralik va teng saylov huquqi asosida otkaziladi.

Bizning mahallalarda boquvchisini yoqotgan qa-riya yoki bemor kishining qarovsiz qolishi mumkin emasligi ham yuksak insoniy qadriyatlardan biridir.

Mahalla arabcha sozdan kelib chiqib, shahar ichidagi shahar manosini anglatadi.

TARIXGA NAZARTarixchi olim Narshaxiy Buxoro tarixi asarida bundan 1100 yil ilgari mahalla xalqning boshqaruv uslubi ekanligini yozgan edi. Qadimda mahalla nafaqat ijtimoiy, balki mamuriy-hududiy tuzilma tarzida ham etirof etilgan. Alisher Navoiyning Hay-rat ul-abror (Yaxshi kishilarning hayratlanishi) asarida quyidagi bayt uchraydi:

Shaharlar otini mahalot etib, Boldi chu yuz shahar Hiri ot etib.

Mahallaning shahar ichidagi shaharcha degan mazmuni yuqoridagi tashbehdan korinib turibdiki, orta asrlarda Hiri deb atalgan Hirot shahri yuzta kichik shahar-cha mahallalardan tashkil topgan ekan.

BILIB OLING

2017-yil 13-iyulda Ozbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori bilan Mahalla ift ixori kokrak nishoni joriy etildi.

22

Bu misollar jamiyatimizdagi serqirra negizga ega bolgan qonuniyat bolib, unga asosan kishilar hashar uyushtiradi, mahalladagi ommaviy marosimlar birgalikda olib boriladi. Eng muhim ijtimoiy hodisalardan biri bolgan dafn marosimining tahlili orqali insonlarning ozaro munosabatlariga yanada aniqroq baho berish mumkin. Bunday paytda mahalla shu qadar jipslashadiki, har bir ish jamoa azo-lari tomonidan hech bir tamasiz, bajonidil mukammal tarzda bajariladi.

Darhaqiqat, mahalla xalqimizning turmush tarzi, ruhiy-manaviy ehtiyoji-dan kelib chiqib, mafk uraviy ongi va tafakkuri, insonlarning ozaro aloqalari, oi-laviy munosabatlarni shakllantiruvchi, qoni-qoshnichilik, quda-andachilik kabi masalalarni hal etuvchi nodavlat tashkilot ham hisoblanadi.

Dars sabogi. Mahalla bugungi kunda manaviy-tarbiyaviy maskan sifatida jamiyat va davlatning demokratik rivojlanishiga ozining munosib hissasini qoshmoqda.

Ozbekning toy-marakasi millat tanlamaydi. Bayram tadbirlarida turli millat vakillari yelka ma-yelka turib bir-biriga yordam qolini chozishadi. Yaxshi kun-larida hamroh, yomon kunlarida hassakash boladilar. Mahallaga kuchli tasirga ega bolgan jamoatchilik fi kri mahalla ahlining xulq-atvori, ozaro munosabatla-rini adolat va manaviy mezonlar asosida tartibga solib turadi.


1. Oila, mahalla, talim muassasasi hamkorligi konsepsiyasida nima uchun mahallaga alohida urgu berilgan?

2. Harbiy kasb egasi bolishni istagan insonlarga hujjat topshirish uchun nima sababdan mahalladan tavsifnoma olish talab etiladi? Fikringizni asoslashga harakat qiling.

3. Nima uchun unashtirish oldidan qiz yoki yigitning xulqi-yu odobi mahalladan surishtiriladi?

4. Oz uyingni ozing asra, Mahalla vatan ichra vatan shiorlarining jamoat xavfsizligini taminlashdagi orni qanday?

Sen haqingda, sensiz gapirishadi. Ular nimalar?

CHISTON-TOPISHMOQ

23


1. Siz inson, jamiyat deganda nimani tushuna-siz? Ozingizni jamiyat azosi deb hisoblaysizmi?

2. Rasmlardagi barcha shaxslarni birlashtirib, jamiyat degan sozga tarif berib koring.

3. Jamiyat qachon paydo bolgan, deb oylaysiz? Jamiyat tarixi bilan qiziqqanmisiz?

nson (arab. unutmoq) olamdagi boshqa bio-logik mavjudotlardan ajralib turadigan muhim xususiyatlarga, yani aql, manaviyat, madaniyat,

axloq, tafakkur, til va boshqa jihatlarga ega bolgan ijti-moiy mavjudotdir.

Insonning oziga xos bolgan asosiy fazilatlari, bu uning axloq-odobi, talim-tarbiyasi, yurtiga nisbatan muhabbati, uning tinchligi va ravnaqi yolidagi shaxsiy javobgarligi hisoblanadi.

Inson nasliga xos bolgan xususiyat uning ongliligi, tafakkur qila olishi, axloqiy normalar-ni aqlan va jismonan bajara olishidir. Boshqa tirik mavjudotlardan hech biri insondek oz faoliyatini tar-tibga sola olmaydi. Darhaqiqat, faqat insongagina ato etilgan bunyodkorlik, yaratuvchanlik fazilatlari uni ja-miyat gultojiga aylantiradi.

Jamiyat odamlarning ozaro munosabatlari, aloqa-lari amalga oshiriladigan guruhlar majmuyi va jamoasi hamdir.

Har qanday jamoa ham jamiyat bolavermaydi. Lekin istalgan jamiyat jamoa hisoblanadi. Inson jamiyat

I

Inson va jamiyat5-

24

azosi ekan, shu ijtimoiy shart-sharoit muhitida yashay-di. Demak, inson va jamiyat bir-biri bilan uzviy bogliq: inson jamiyatdan tashqarida ozining haqiqiy mohiyati-ni yoqotadi.

Jamiyatdagi munosabatlar qanchalik boy, xilma-xil bolsa, uning manaviy-madaniy sifatlari ham shuncha-lik mustahkam boladi. Jamiyat asta-sekin taraqqiy etib, fuqarolik jamiyatiga aylanadi.

Insonlarning bu jamiyatda yashashdan maqsadi farovon turmush kechirishdan iborat. Vatanimizdan yetishib chiqqan qomusiy allomalar Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy singari ulug mutafakkirlar jamiyatning paydo boli-shi, mohiyati va istiqbollari togrisida ilgor ilmiy qa-rashlarni ilgari surganlar. Xususan, Alisher Navoiy ijo-dida dunyodagi eng katta boylik hazrati inson deyilgan. Uning fi kricha, butun mavjudot, borliq inson uchun, uning baxtu saodati uchun xizmat qilishi lozim. Boboka-lonimizning ushbu fi krlari hozirda ham dolzarb sanaladi.

IJODIY FAOLIYAT1. Mazkur rasmlarda tasvirlangan fuqarolarning ja-

miyat bilan qanday bogliqligi bor? Jamiyatning faol azosi bolish uchun qanday sifatlarga ega bolish kerak?

2. Siz kelajakda qanday kasb egallamoqchisiz? Siz tanlaydigan kasb sizni jamiyatning tolaqonli azosi bolishingizga qanchalik aloqadorligi bor?

3. Faol fuqaro deb qanday insonlarni ataymiz?

25

Ozbekistonda jamiyat taraqqiyotining aso-siy vazifalaridan biri, bu fuqarolarning, ayniqsa, yosh avlodning manaviy dunyosini shakllantirish va boyitish, ularni milliy goya asosida tarbiyalash, xalqimizning madaniy va manaviy merosi va qa-driyatlarini egallashlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratish hisoblanadi.

Buzrugmehrdan sorabdilar: Siz bir vaqtlar Sosoniylar davlatining oqil vaziri bolgansiz. Hozir ham

sizdan haqiqatgoy va dono odamni topib bolmaydi. Aytingchi, Sosoniylar davla-ti nima sababdan inqirozga uchradi?

Buning sabablari: birinchidan, podshohlar oz atrofi dan dono va fozil ki-shilarni uzoqlashtirib, davlat ishlarini besavod va salohiyatsiz odamlarning qoli-ga topshirib qoydilar. Ikkinchidan, podshohlar oz farovonliklarini xalq farovonli-gidan ustun qoydilar. Xalqni oylamadilar, adolatsizliklarni avj oldirdi lar. Buning natijasida xalq podshohni qollamadi, bosh-boshdoq bolgan davlat esa dushman tomonidan osonlik bilan bosib olindi.

Hikmatlar hazinasi1. Fozil insonlar, deganda kimlarni tushunasiz? 2. Davlat va jamiyatning mustah kamligi uchun qanday omillar zarur deb

hisoblaysiz? 3. Ilm-fanning rivojlanishi jamiyat farovonligiga qanday tasir korsatadi?

MULOHAZA UCHUNMULOHAZA UCHUN

Inson oz shaxsiy talablari jihatidan boshqalardan ajralgan holda yashay olmaydi, chunki u insoniyatning boshqa vakillari bilan munosabatdagina ularni qondira olishi mumkin. Jamoa azolarining barchasi uchun majburiy-huquqiy qonunlar zarur boladi. Jamoaning barcha azolari mehnat bilan shugullanmoqlari zarur.

Abu Ali ibn Sino

Jamiyat muayyan hududda yashovchi, oz ehtiyoj va man-faatlariga kora bir-lashgan kishilardan iborat jamoa.

BILIB OLING

26

Dars sabogi. Insonlar bir-birlariga nisbatan mehr-oqibatli, xushmuomalali, ahil-inoq, iltifotli bolish-lari tufayli turmush farovonlashadi. Oila, mahalla-koyda ozaro totuvlik yuzaga keladi. Shunday ekan, jamiyatning ravnaq topishi, oz navbatida, insonlarning faqat ezgu maqsadlar yolida yashashlariga bevosita bogliq.


1. Ilk poleolit davrida odamlar toda-toda bolib gorlarda yashaganlar, tabiatdagi tayyor narsalar-ni daraxtlarning mevalarini, osimlik ildizlari-ni kavlab yeb, tirikchilik qilganlar. Songgi poleo-lit oxirida yuz bergan tub ozgarish ibtidoiy toda orniga ibtidoiy jamoa-urugchilik tuzumining vujudga kelishiga sabab boldi. Qon-qarindosh-lik ona urugi doirasida rasmiylashdi, u tarixda matriarxat deb nom oldi. Bir urugdan tarqalgan odamlar jamoasi katta bir gorda yoki bir necha kulbadan iborat joyda birgalikda yashab, birga-likda mehnat qilishib, kichik bir mulkka egalik qilishgan.Etibor bering. Bu odamlarni nima birlashtirgan?Bunday birgalikda yashashni fuqarolik jamiyati, deb atash mumkinmi? Fikringizni asoslang.

2. Nima uchun fuqarolik jamiyati insoniyat ta-raqqiyotining mahsuli hisoblanadi?

Mojizakor mojiza. U kim?

CHISTON-TOPISHMOQ

Dostlikning haqiqiy zamini tenglikdir; dostlik hech qachon ortaga mansabni aralashtirmaydi, hamma vaqt tenglikni talab qiladi.

Etyen de la Boesi

27


1. Tafakkur deganda nimani tushunasiz? 2. Ozingizni yaxshi fi krlaydigan inson sifatida

baholaysizmi? 3. Jamiyat rivojida inson tafakkurining orni qan-

day? Fikr yuriting.4. Ushbu rasmlar bilan fuqarolik jamiyati tushun-

chasi ortasida qanday bogliqlik mavjud?

nsonning tafakkuri, turmush tarzi, manaviy qarashlari oz-ozidan, bosh joyda shakllanib qolmaydi. Ularning vujudga kelishi va rivoj-

lanishida aniq tarixiy, tabiiy va ijtimoiy omillar asos boladi.

Tafakkur jarayoni faqat insonning ongi bilan emas, balki qalbi va ruhiyati bilan ham uzviy bogliqlikda kechadi. Fikrlovchining ichki dunyosi qanchalik boy bolsa, uning fi krlash saviyasi ham, xatti-harakati ham shunga yarasha boladi. Undagi fi kr-mushohada til orqa-li bayon etiladi, boshqalar bevosita qabul qila oladigan, his etadigan shaklga kiradi va odamlarning ozaro fi kr almashish vositasiga aylanadi. Qomusiy allomalar inson tafakkur qilish orqali talim-tarbiyani rivojlantirishi, ozi-ni kamolot sari yetaklashini takidlaganlar. Zero, tafak-kur va manaviyat ozaro bogliq hamda bir-birini toldi-radi.

Abu Nasr Forobiy (Fozil odamlar shahri), Abu Ali ibn Sino (Tib qonunlari), Gazzoliy (Kimyoi saodat),

I

Fuqarolik jamiyatida inson tafakkuri

6-

28

Alisher Navoiy (Mahbub ul-qulub) inson tafakkurini ri-vojlantirishda faqat nazariy bilim, tajriba orqaligina emas, balki mashq qilish orqali xotirani charxlash, ogzaki va yozma nutqni ostirib borish lozimligini uqtirganlar.

Inson aqli qanchalik otkir va teran bolmasin, fi kr-lash doirasi tor va tuban bolsa, bu aql va zakovat vay-ronkor kuchga aylanadi. Shu manoda, manaviyat inson tafakkuri, aql-zakovati, butun faoliyatini tizginlab tura-di. Bunda manaviyatning orni ustunlik qiladi. Mana-viyat bor joyda faqat umuminsoniy qadriyatlar inson aql-zakovati, kuch-qudratini bunyodkorlik sari yonalti-rishi mumkin. Shuning uchun ham qayerda hushyorlik va jonkuyarlik, yuksak aql-idrok va tafakkur hukmron bolsa, osha yerda manaviyat qudratli kuchga aylanadi.

Mamlakatimizda barkamol avlodni voyaga yetkazi-sh maqsadida talim tizimini isloh qilish borasida keng kolamli ishlar amalga oshirilmoqda. Zero, erkin fi krga ega bolgan komil insonlarni tarbiyalash fuqarolik ja-miyati rivojlanishining ozagini tashkil etadi.

Jamiyat hayotidagi ozgarishlar, eng avvalo, inson ta-fakkuri orqali amalga oshadi. Insonning qanday tafak-kur tarzi shakllangan bolsa, shunga mos tarzda uning borligi hayot tarzi yolga qoyiladi. Inson tafakkuri

Tafakkur arab. fi kr sozidan kelib chiqqan bolib, oylash, muhokama, mushohada va fi kr yuritish manolarini bildiradi.

IJODIY FAOLIYATMaktabdan qaytayotgan Bahromjon, simyogochda elektr simini uzilib

yotganini korib qoldi. Aylanib otib ketmoqchi boldi. Lekin bu yerdan otishi mumkin bolgan yosh bolalar va qariyalar koz oldiga keldi-yu, qol telefonidan 1050 avariya xizmatiga telefon qilib muammoni aytdi. Muammo tezlikda bartaraf etildi.

1. Bahromjon etiborsiz bolganida, uning oqibati nima bolardi?2. Siz bu vaziyatda qanday yol tutgan bolar edingiz?3. Oylab koringchi, bu voqea bilan fuqarolik jamiyati va inson tafakkuriga

qanday bogliqlik tomoni bor?

Har ne ishni qilmish odamzod, tafakkur birla qilmish odamzod.

Alisher Navoiy

29

Fuqarolik jamiyati komil fuqarolardan, yani uzviy bogliqlikda bolgan hamda manaviy-axloqiy, huquqiy va siyosiy madaniyatga ega odamlardan iborat jamiyatdir.

inson manaviyatinining tarkibiy qismi, deb atalishi ham bejiz emas. Tafakkuri yuksak inson jamiyatning gultoji, mustahkam tayanchi bola oladi.

Fuqarolik jamiyatini taraqqiy ettirishning muhim sharti ham insonlar ongini, manaviyatini ozgartirish va rivoj lantirish tafakkurni yuksaltirishdan iboratdir.

Inson borki, u fi kr yuritish qobiliyatiga ega. Inson fi krining teranligi, tiniqligi, mantiqiyligi, er-

kinligi, mustaqilligi, badiiyligi, ijodiyligi tafakkurning sifat va mezonlari hisoblanadi. Inson tafakkurning ay-nan shu shakllari orqali dunyoni anglaydi, uni oziga xos tarzda tasvirlaydi, xulosalar chiqaradi. Tafakkur tar-zining ozgarishi fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga yol ochadi. Shuningdek, jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma-daniy, manaviy hayotida ijobiy ozgarishlar yasaydi.

Matndagi boshqaruv muddati, ezgu ishlar, davlatni idora qilish kabi tushuncha-larni bugungi kundagi xalq hokimiyatchiligi bilan qanday oxshashlik tomonlari bor?

Olis magribdagi shaharlardan birining aholisi haqida naql qiladilarkim, zodagonlar va yer egalari mazkur shaharni navbat-ma-navbat boshqarar ekanlar. U yerda olkani idora qilish ayonlar va yer egalari ortasida navbatma-navbat bir-biriga otib turarmish, kimga navbat kelsa, osha uch oy hukm yuritarmish. Muddat tu-gashi bilan har qaysi hukmdor oz-ozidan olkani idora qilish ama-

lidan tushib, minnatdorlik uchun sadaqa beradi va oz ahli orasiga qaytadi. U goyo kishandan boshagandek xursand bolar va oz ishi bilan mashgul bolar emish. Bu shuning uchunki, davlatni idora qilish rohatdan mahrum bolish, degan sozdir. Bunda u osha joydagi ezuvchilarni eziluvchilarga nisbatan adolatli qilaman, deb tinkasini quritish deganidir. Bu esa ozini va qol ostidagilarini himoya qilish uchun tadbir tayyorlash borasida oz jonini qiynashdir.

Abu Rayhon Beruniy, Mineralogiya


BILIB OLING

30

Demak, shu jamiyatning faol fuqarosi bolgan har bir inson oz tafakkur tarzini yuksaltirishi lozim. Bu orqali u nafaqat ozini, balki millatni, mamlakatni jahonga tani-tib, tenglar ichra teng bolib boraveradi.


1. Fuqarolik jamiyatida inson manaviyati qanday boladi?

2. Adabiyot darsida olgan bilimlaringizga tayanib, quyidagi savollarga javob bering.

Alisher Navoiyning qaysi asarlarini oqigansiz? Alisher Navoiy asarlarida mamlakat tinchligi, farovonligi bilan bogliq fuqarolik jamiyatiga oid qanday goyalar ilgari surilgan?

Alisher Navoiyning Jamiyatning asosini marifi ylik tashkil etadi, degan fi krlariga munosabat bildiring.

3. Nima uchun mamlakatimizda manaviyatga katta etibor berilmoqda? Jamiyat hayotini, manaviy yan-gilanishini aniq hayotiy misollar bilan asoslang.

Niyatingizni asrang, u barcha ishlar muqaddimasidir. Har kimning niyati durust bolsa, uning amallari ham durust boladi.

Abu Turob Naxshabiy

QOSHIMCHA OQISH UCHUNBir odam suvga qarmoq tashlab turgan ekan. Yonidan otayotgan kishi sorab-

di: Ey, birodar! Baliq tutyapsanmi? Men nafaqat baliq tutyapman, balki bir vaqtning ozida otgan umrimni sarhisob qilyapman, quyoshning zarrin nurlari-dan bahra olayapman, suvning oqishidan lazzatlanyapman, ayni paytda sen bilan muloqot qilyapman. Xullas, bir soz bilan aytganda, tafakkur qilib yashayapman, deya javob bergan ekan, ul donishmand...

Farzandnoma

Begaraz va beminnat, sodiq dost. U nima?

CHISTON-TOPISHMOQ

31


1. Moddiy va manaviy hayot deganda nimani tushunasiz? Mazkur rasmlar orqali fi kringizni asoslang.

2. Manaviy hayot, moddiy nemat, halol in-son tushunchalarini solishtirib oxshash jihatla-rini ayting.

3. Bugungi kunda davlatimizda moddiy va mana-viy hayotni birdek olib borish uchun qanday ishlar amalga oshirilmoqda.

4. Nima deb oylaysiz? Moddiy hayotning ozi bilan yashab boladimi?

Moddiy va manaviy hayot inson ziynati

7-

nsonning kundalik hayoti va faoliyatida moddiy va manaviy asoslar bir-biriga nisbatan qanday orin tutishi, ularning qaysi biri ustuvorlik kasb

etishi haqida turli-tuman, bazan esa ziddiyatli fi kr va qa-rashlar mavjud. Antik davr faylasufl ari bolmish Suqrot va Afl otun, Epikur va Demokrit, xitoy donishmandi Konfutsiy va boshqa allomalarning ayrimlari bu borada-gi nazariy qarashlarida ruhiy olamni birlamchi deb bil-sa, boshqalari moddiy olamni asosiy oringa qoyadi. Bu kohna dunyo, biz yashayotgan hayot yagona, yaxlit bir voqelikdir. Insonning ichki dunyosi, unga ato etilgan fa-zilat va xislatlarni oxirigacha anglash, tushunishning ozi ota murakkab masala bolsa-da, uni anglashga harakat qilib koramiz.

I

32

Biz har kuni uch yoki tort mahal ovqatlanamiz. Fasllarga qarab ozimizga mos bolgan kiyimlarni kiyamiz. Shuningdek, ozimizga qiziqarli bolgan fi lmlarni, korsatuv-larni tomosha qilamiz va musiqalarni tinglaymiz. Yana bir narsa borki, uydami, mak-tab kutubxonasidami ozimizga qiziq bolgan, biror bir badiiy asarni oqishni boshlasak, kitob qahramonlari ruhiyatiga kiramiz. Asardagi voqealar ichiga xayolan tushib qolib, uni qolimizdan qoymaymiz. Hatto qornimiz ochgani ham esimizdan chiqib keta-di, och qolganimizni sezsak ham vaqtni qizganib kitobdan boshimizni kotarmaymiz. Voqealar jadallashishini, yakuni qanday bolishini bilishga oshiqamiz.

Bu orinda moddiy va manaviy jarayonlar ozaro toqnash kelmoqda. Har ikkisi ham inson uchun kerak. Inson bu hayotda yashar ekan, ham moddiy, ham manaviy xususiyat va alomatlarni ozida mujassam etadi. Inson yashashi va faoliyat korsatishi uchun yeb-ichish, kiyinish kabi moddiy va mazmunli hayot kechirishi uchun manaviy ehtiyojlarga muhtoj boladi. Shu bois, har ikki jihatga birdek ahamiyat berish lozim.

Moddiy va manaviy hayotning uygunligi inson va jamiyat hayotida mod-diy hamda manaviy asoslarning bir-biriga nisbatan mosligi, ozaro aloqadorligi va bogliq ligini ifodalaydi.

IJODIY FAOLIYAT1. 1- va 3-rasmlar asosida moddiy hayotning

manaviy jihatlari nimadan iborat, degan savolga javob berib koring.

2. Jamiyatni inqirozga olib kelishi mumkin bolgan holatlar yuzasidan asosli misollar keltiring.

Gulnoza mahalla guzaridagi dokonga kirib, uni-buni xarid qildi, ammo andisha qilib, olgan mahsulotlari-ning chekini soramadi.

3. Gulnoza fuqarolik qoidalariga rioya qildimi?4. Uning bu harakati qanday muammolarga sabab

bolishi mumkin?5. Siz dokondan xarid qilganingizda olgan mah-

sulotlaringiz chekini soraysizmi? Nima uchun? Fikringizni asoslang.

1

2

3

33

Moddiy va manaviy hayot bir-birini inkor etmaydi. Ular ozaro boglanib, bir-birini toldiradi. Inson bor ekan, oz orzu istaklarini amalga oshirish, baxt-li-saodatli yashashi uchun hayotini shu ikki mezonga boglaydi.

Mamlakatimizda insonlarning yaxshi yashashi, jamiyatning faol azosi bolishi uchun moddiy va manaviy hayot masalalariga katta etibor qaratilgan. Chunki, ja-miyatning moddiy va manaviy hayoti kishilarning moddiy va manaviy ehtiyojlari bilan uzviy bogliq holda vujudga kelgan.

Jamiyat hayoti moddiy va manaviy korinishga ega. Shunday ekan, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga erishishda manaviyatga, xususan, insonning haq-huquqla-riga hurmat bilan qarash lozim. Bu manaviyatning ishlab chiqarish, iqtisodiy rivo-jlanish bilan uzviy bogliqligini korsatadi. Aks holda, jamiyatda manaviy-axloqiy munosabatlar tanazzulga uchraydi, insonning shani, qadr-qimmati poymol etiladi.

Tarixdan isbotki, ozining xususiy mulkiga ega bolgan shaxs va bunday shaxslar-dan tashkil topgan jamoa ozini va oilasini boqishga, shu bilan birga, orttirgan daro-madi hisobidan oz yaqinlari va muhtoj insonlarga begaraz yordam korsa tish, yurti, millatining tinchlik-osoyishtaligini saqlash va himoyalashda astoydil jon kuydirib mehnat qiladi. Korinib turibdiki, moddiy va manaviy hayot bir-birini toldiradi, mushtaraklikda insonlarning ezgu fazilatlarini amalga oshirishga undaydi.

Bugun mamlakatimizda moddiy va manaviy hayotning uygun holda rivoj-lanib borishiga alohida ahamiyat berilmoqda. Xususan, iqtisodiy va manaviy ja-rayonlarning ozaro mutanosib tarzda rivojlantirishga erishilayotgani mamlaka-timizda hukm surayotgan siyosiy-ijtimoiy, madaniy-marifi y barqarorlik dalilidir. Manaviyat va moddiy hayot bir-birini inkor etmagani, balki bir-birini quvvatlab kelayotgani uchun ham bugun fuqarolarning ongi ozgarmoqda, jamiyat rivoj-lanmoqda.

...insonga xos orzu-intilishlarni royobga chiqarish, uning ongli hayot kechirishi uchun zarur bolgan moddiy va manaviy olamni bamisoli parvoz qilayotgan qushning ikki qanotiga qiyoslasak, oylaymanki, orinli boladi.Qachonki ana shu ikki muhim omil ozaro uygunlashsa, tom mano-dagi qosh qanotga aylansa, shundagina inson, davlat va jamiyat hayotida osish-ozgarish, yuksalish jarayonlari sodir boladi.

2 Manaviyat asoslari, 10-11-sinfl ar

34

Dars sabogi: Inson faoliyatida ikki muhim omil moddiy va manaviy olam ozaro uygunlashib, qosh qanotga aylangan taqdirda inson, davlat va ja-miyat hayotida osish-ozgarish, yuksalish jarayonlari sodir boladi.

Pul ezgulikni tugdirmaydi, aksincha, ezgulik tufayli odamlar shaxsiy hayotda ham, jamiyatda ham pul va boshqa boyliklarga ega boladilar.

Suqrot


1. Agar inson boy bolsa-yu, bilimi, foydali kasb-hunari bolmasa, yiqqan katta boyligi qan-chaga yetishi mumkin?

2. Manaviyatli insonning topgan boyligidan kimlar manfaat topadi?

3. Bir inson ham boy va ham oqil, ham dono, ham saxiy bola oladimi?

Boylik bilan kambagallik et ila tirnoq kabi... Faqat ular vaqti-vaqti bilan orin almashishadi, xolos. Shu bois, boy bolganingdan judayam quvonma u otkinchidir. Yoqlikda kopam qaygurma, bu ham otmay qolmas... Agar kishi oqil bolsa, har bir yaxshi-yomon voqea, ta-sodifl ardan oziga kerakli xulosalarni chiqarib oladi...

Noyob matohdir. Ular nimalar?

CHISTON-TOPISHMOQ

JamiyatModdiy hayot Manaviy hayot

Kishilarning yashashi, shaxs sifatida ka-mol topishi uchun zarur bolgan iqtisodiy shart-sharoitlar; oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, yoqilgi, kommunikatsiya vosi-talari; moddiy nematlar ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va istemol qilish; moddiy boyliklar, tabiiy zaxiralar va hokazo.

Olamni tushunish, jamiyat va inson togrisidagi qarashlar, talimot-lar, goyalar, mafk ura, ong shakllari, talim-tarbiya, axborot vositalari, madaniyat, ilm-fan. Kohna tarixiy yodgorliklar, noyob asarlar, nomod-diy madaniy meros va hokazo.

35


1. Fuqarolik jamiyatining faol azosi sifatida biz ni-maga daxldor bolishimiz kerak?

2. Bizning masuliyatimiz nimalardan iborat? 3. Daxldorlik nima? U qachon vujudga keladi?

Burch, majburiyat va daxldorlik bir-biridan nima bilan farq qiladi?

4. Fuqarolik daxldorligi, fuqarolik masuliyati ibora-si bilan ushbu rasmlar ortasida qanday bogliqlik mavjud?

5. 1, 4- va 5-rasmlarda tasvirlangan insonlar ortasi-da qanday daxldorlik mavjud?

6. 2, 3- va 6-rasmlarda tasvirlangan insonlarning 1-rasmda tasvirlangan insonlar oldidagi burchla-ri va masuliyatlarini etiborga olib, ular ortasida-gi daxldorlik munosabatlarini izohlang.

adbirkor sharbat ishlab chiqaradi. U masuliyat-ni his qilgan holda odamlarning sogligiga ziyon yetkazmaydigan, sara mahsulotlardan

foydalanadi. Insonlar sogligini oylab barcha sanita-riya gigiyena va boshqa tartib-qoidalarga rioya qiladi. Yaroqlilik muddatini ham qoyadi. Togri, bu vazifalari-ni nazorat qilib turadigan davlat tashkilotlari ham bor, ammo tadbirkor ozining jamiyat oldidagi masuliyatini his qilgan holda oz ishiga sidqidildan, vijdonan yon-dashadi.

Fuqarolik masuliyati va daxldorlik8-

1

2

3

4

5

6

36

Fuqaro masuliyati jamiyatning axloqiy talablarini kundalik faoliyatida qollay bilish, ularga rioya etish yoki etmaslik tushuniladi. Bu tushuncha fuqarolar huquq va majburiyatlarining ozaro uygunligini ifodalaydi.

Inson oz burchini anglagani sari uning zimmasida masuliyat hissi ortib boradi. Qachonki inson oilasi oldi-dagi burchni anglab yetsa, u jamiyat oldida masulligini tushunadi. Qachon inson jamiyat oldidagi burchini ang-lasa, unda shaxsiy daxldorlik hissi paydo boladi.

Fuqaro daxldorligi biror-bir faoliyatga, ja-rayonga aloqadorlik, sheriklikdir. Har bir fuqaro Va-tan taqdiriga shaxsiy daxldorlik tuygusi bilan yashasa, uning jamiyat oldidagi burchi va masuliyati ham ku-chayib boradi. Daxldorlik hissi insonlarni birlashtiradi.

Qayerdaki fuqarolar jamiyat oldidagi masuliyat va burchni his qilar ekanlar, osha joyda daxldorlik va faol fuqarolik pozitsiyasi kuchli boladi.

IJODIY FAOLIYATFuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yigimlarni tolashga

majburdirlar.1. Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 51-moddasida belgilan-

gan ushbu qoidani daxldorlik tushunchasi bilan boglab tushintiring. Fikringizni misollar bilan asoslang.

2. Soliqlarni oz vaqtida tolamaslik jamiyat rivojiga qanday tasir korsatadi?3. Iqtisodiy bilim asoslari fanidan olgan bilimlaringizga tayangan holda

quyidagi savollarga javob bering: Soliqlar nima uchun yigiladi? Soliqlardan tushgan daromad qanday maqsadlarga sarfl anadi? Davlat va jamiyatning rivojiga, tinchlik va xavfsizlikni taminlashga, ij-timoiy muhofazani amalga oshirishga soliqlarning qanday daxli bor? Bu jarayonlarning taminlanishi Sizning hayotingizga tasir korsatadimi?

BILIB OLING

37

Shuning uchun daxldorlik va masuliyatni kundalik faoliyati-ga aylantirgan inson haqiqiy manaviyatli inson hisoblanadi.

Ota-bobolarimizdan qolgan boy moddiy va manaviy merosni asrab-avaylab kelgusi avlodlarga yetkazish uchun shu yurtda yashovchi har bir fuqaro masuldir.

Bugun mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar samarasining oshirilishi, davlat va jamiyatning har to-monlama hamda jadal rivojlanishida har bir fuqaroning shaxsiy masuliyati va daxldorligi yotadi.

Yol chetida yoshi chamasi 60 lar atrofi dagi bir kishi daraxtga suyanib turib-di. Yonidan otayotgan odamlar beparvo otib borar, hech kimning bu kishi bilan ishi yoq edi.

1) Siz ana shunday vaziyatda qanday yol tutgan bolardingiz?a) Daraxtga suyanib turgan odamning oldiga borib, undan yordam kerakmi,

deb soragan bolardim;b) Etibor bermasdim;d) Vaqtimga qarardim. Vaqtim bemalol bolsa, yordam berardim. (davomi) Akbarjon maktabdan qaytayotgan edi. U: Balki osha kishining

mazasi bolmayotgandir? Balki yordam kerakdir? deb oyladi-da, boya-gi odamning oldiga borib, uning ahvolini soradi. Daraxtga suyanib turgan odam, yuragi bezovta qilayotganini aytdi. Akbarjon bekatda turgan odamlar oldiga borib, vaziyatni bayon qildi. Kimdir qol telefonidan tez yordamga qongiroq qilgan bolsa, yana kimdir boyagi odamning oldiga kelib, uni qulay-roq joyga otqizishga intildi. Yoshi 40 lardan oshgan bir opa uning kaft ini uqa-lab, chontagidan olgan dorisini ichirmoqchi boldi. Kop otmay Tez yordam mashinasi ham yetib keldi.

2) Akbarjonning harakatiga munosabat bildiring. Siz bunday holatda qanday yol tutgan bolardingiz?

Odamzod qayerda tugilgan bolsa, shu joyga nisbatan sadoqat, sulolasiga munosiblik tuygusi, aka-uka, opa-singillariga mehr-oqibat ramzi ruhida yashashi kerak.


38

Shu nuqtai nazardan qaraganda, Ozbekistonda 2017-2021-yillarga moljallangan Mamlakatimizni rivoj-lantirishning Harakatlar strategiyasida beshta ustuvor yonalish belgilab berildi. Bular:

Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish; Qonun ustuvorligini taminlash va sud-huquq ti-

zimini yanada isloh qilish; Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallash-

tirish; Ijtimoiy sohani rivojlantirish; Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy

bagrikenglikni taminlash, chuqur oylangan, ozaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish kabi masalalarni qamrab olgan.

Dars sabogi. Idrok eting! Dunyo faqat togu-tosh lar, qir-u dalalar, bepoyon chol-u sahrolardan tashkil topib, uning buyuk ijodkori odamzod yaratilmaganida, olam bunchalar gozal, hayot bunchalar zavqli bolmas edi. Shunday ekan, biz yashayotgan kurrai zaminning yanada taraqqiy etib, gullab-yashnashi faqat ozimizga, har biri-mizning oz maqomimizdagi bunyodkorlik ishlarimizga bevosita bogliqdir.


1. Nima deb oylaysiz? Harakatlar strategiyasini oz vaqtida va samarali amalga oshirish uchun mamlakatimiz fuqarolarining shaxsiy daxdorligi qanday bolishi kerak?

2. Mamlakatimizni yanada rivojlantirishda nima uchun fuqarolar masuliyatiga tayaniladi?

Kimiki befoyda umrin otkazdi, hech narsa olmasdan oltin ketkazdi.

Sadiy Sheroziy

39

3. Oila, mahalla va davlat, jamiyat ortasidagi daxl-dorlik masuliyati royxatini tuzing.

Daxldorlik masuliyati

Oila Mahalla Davlat Jamiyat

4. Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolarining burchlarini belgilab qoyilishidan qanday maqsadlar nazarda tutilgan, deb oylay-siz?

5. Fuqarolarda daxldorlik tuygusi shakllanmagan taqdirda jamiyatning taraqqiyotida qanday oqi-batlar vujudga kelishi mumkin?

Ushbu vaziyatni baholang. Oquvchilar kelajagining oqituvchiga qanday daxli bor?

N. ismli oquvchi darsga tayyorgarliksiz keldi. Oqi-tuvchi uni sinf oldida izza qildi. N. esa: Sizning nima haqingiz bor menga tanbeh bergani, mening ota-onam bor, xohlasam darsga qatnashaman, xohlamasam yoq, deb javob berdi.

6. Qadriyatlar va daxldorlik tushunchalarining qanday bogliqligi bor?

Ozbekiston Res-publikasini himoya qilish Ozbekis-ton Respublikasi har bir fuqarosining burchidir. Fuqarolar qonunda belgilan-gan tartibda har-biy yoki muqobil xizmatni otashga majburdirlar.

Ozbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi, 52-modda

Ogirdan ogir... U nima?

CHISTON-TOPISHMOQ

40


1. Manaviy xavfsizlik tushunchasiga tarif bering.2. Manaviy xavfsizlikning manaviyat taraqqiyotiga

tasirini qanday baholaysiz?3. Tili, madaniyatini mustahkam egallagan insonga

manaviy tahdidlar tasir korsata oladimi?4. Rasmlarga qarab bugungi kun yoshlarining

manaviy qiyofasiga baho bering.

anaviy xavfsizlik jamiyat azolarini manaviy xurujlar, goyaviy tahdidlardan himoyalanish tizimini ifodalovchi tushuncha. Manaviy xavf-

sizlik milliy xavfsizlikning tarkibiy qismi sifatida umum-milliy manfaatlarning himoya qilinishiga yonaltirilgan faoliyatdir. Shuningdek, manaviy xavfsizlik deganda milliy manfaatlarni taminlash ehtiyoji bois vujudga kela-digan va jamiyat azolari manaviy, goyaviy-ruhiy hayoti-ning barqarorligi va xavfsizligini taminlashga qaratilgan faoliyat va uzluksiz jarayon tushuniladi.

Malumki, inson manaviyatiga qarshi qilingan tah-did qurolli xurujlarga nisbatan koproq tasir kuchiga ega bolib bormoqda.

Tarixiy tajribadan malumki, muayyan mamlakat-ni zabt etmoqchi bolgan istilochilar, avvalo xalqning ruhiyati, manaviyati va qadriyatlariga bolta urishga ha-rakat qiladi. Milliy manaviyati va qadriyati parokan-da etilgan millat va elatlar ozligini yoqotadi, hukmron mafk ura tasiriga tushib, uning manfaatlariga xizmat qi-lishga majbur boladi.

M

Manaviy xavfsizlik9-

41

Davlatlar va xalqlar ortasidagi integratsiya va hamkorlik aloqalarining ku-chayishini, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalarining, ilm-fan yutuqlarining tezlik bilan tarqalishi natijasida ilgari kuzatilmagan, noananaviy tahdidlar yuzaga kela boshladi.

Hozirda ayrim garb davlatlari tomonidan oz milliy manfaatlarini kengaytirish da demokratiya eksporti, rangli inqiloblar va axborot xuru-ji kabilar asosiy vositaga aylanmoqda. Garazli maqsadga ega bolgan kuchlar ozlarining goyalarini turli xil nodavlat tashkilotlar, loyihalar, fondlar vositasida amalga oshirishga urinadilar. Bunday siyosatni amalga oshirishda ular axbo-rotning eng qulay va eng tezkor, eng samarali vosita va usullaridan foydalan-moqdalar. Axborot ayrim garb davlatlari hamda xalqaro terroristik tashkilotlar qolida asosiy va dahshatli qurol vositasiga aylanib bormoqda. Globallashuv ja-rayoni bevosita axborot bilan bogliq. Shu nuqtai nazardan qaraganda, bugungi kunda axborot omili ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan ayrim kuchlar manfaa-tiga aylanib bormoqda.

Shiddat bilan ozgarib borayotgan dunyoda millatlar oz qadryatlarini saqlab qolishlari va kelgusi avlodlarga yetkazishi bilan bogliq masuliyat dolzarb masa-laga aylanib boldi.

IJODIY FAOLIYAT1. Nima uchun yoshlar tashqi muhit tasiriga tez tushib qolishi mumkin? 2. Nima sababdan internet yoshlarning ovunchoq maskaniga aylangan?3. Berilgan matnni oqing. Matndagi fi kr va mulohazalarni bugungi kunda-

gi jahon siyosiy maydonida sodir bolayotgan ozgarishlar, tinchlik va in-son ongi, tafakkuriga qaratilayotgan tah didlar bilan izohlab koring.

Bugungi kunda ham ayrim qudratli davlatlar tomonidan muayyan mamlakatlarga, avvalambor, yerosti, yerusti boylikla-riga ega bolgan hududlarga nisbatan olib borilayotgan ana shunday garazli siyosatni dunyoning ayrim mintaqalarida tinch hayotning izdan chiqishi, hokimiyat tepasiga aynan osha davlat-larning manfaatlariga xizmat qiladigan kuchlarning kelishi bi-lan bogliq misollarda korish qiyin emas.

42

Misol uchun, internetga bolgan ehtiyoj kun sayin ortmoqda, lekin ayrim garaz niyatli kimsalar uchun internet qurol vazifasini bajarmoqda. Bu kimsa-lar jahon axborot tarmogi orqali inson manaviyati hamda milliy va umumin-soniy qadriyatlarga oz tasirini otkazishga qattiq harakat qilishmoqda. Inson manaviyatiga qarshi yonaltirilgan, bir qarashda arzimas bolib tuyuladigan kich-kina xabar ham axborot olamidagi globallashuv suratlaridan kuch olib, kozga korinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab bolmaydigan ulkan ziyon yetkazadi. Mafk uraviy tahdidlar inson omili orqali, davlatlarning mustaqilligiga daxl qiladi.

Xosh, ushbu tahdid nimasi bilan xavfl i? Bu: jozibali shiorlar va davatlar orqali yoshlarni garazli maqsadlarga goyaviy qaram qilishga qaratilganlik;

insonlar, ayniqsa yoshlar tafakkuriga davlat va jamiyat manfaatiga nisba-tan loqaydlik, pisandsizlik ruhini olib kirishga yonaltirilganlik;

yoshlarning ongi va shuurini egallash.Mafk uraviy tahdidlar oxir-oqibat, mamlakat xavfsizligi va milliy manfaat-

lariga tahdid solib, jamiyatning manaviy tanazzulga uchrashini muqarrar qilib qoyadi. Bunday tahdidlar har qanday yol bilan yoshlarning ongi va qalbini egal-lab, ularni manqurtga aylantirishni maqsad qilib qoygani bilan izohlanadi.

Osmirlik bolalikdan kattalarning hali Sizga notanish, sirli hayotiga otish, moslashishning qiyin pallasi. Sizga Yosh bolamisan?, deyishsa, Yoq. Men yosh bola emasman, deb javob bergingiz keladi. Kattalarning ayrim tanbehla-ri sizni asabiylashtiradi. Ozingiz sezmagan holda ichingizda: Namuncha meni tergayverasiz? Nima, men sizga yosh bolamanmi? deb goldirab ham qoya-siz. Lekin kattaman, deyishga sal tortinasiz. Ota-onangizning, kattalarning oz maj buriyatlari va burchlari borki, ular sizni turli tahdidlardan himoya qilishga harakat qiladilar. Bu borada ularning orniga ozingizni qoyib koring. Ukala-ringizning notogri harakatlariga ozingizning munosabatingizni eslang. Yana sizga juda katta manaviy yaqinlik, maslahatchi zarur. Bu borada Siz kitobga mu-rojaat qiling. Jahon mumtoz adabiyoti, milliy manaviy xazinamizning durdona-lari bolmish Qobusnoma, Hamsa, Boburnoma, Humoyun va Akbar, Fozil odamlar shahri, Temur tuzuklari, Qissasi Rabguziy, Jaloliddin

43

Manguberdi, Ulugbek xazinasi va boshqa noyob asarlar hayotiy hamrohingiz bolsin.

Turli millatlarning hayotiga ommaviy madaniyat niqobi ostida kirib kelayotgan tahdidlarning asosiy maq-sadi quyidagilarga qaratilgan:

1) axloqiy buzuqlik va zoravonlik, individualizm va egotsentrizm goyalarini tarqatish va shuning hisobidan boylik orttirish;

2) boshqa xalqlarning necha mingyillik anana va qad riyatlari, turmush tarzining manaviy negizlariga be-pisandlik;

3) ularni qoporishga qaratilgan xatarli tahdidlar. Bazan hayotda uchrab turgan, axloqsizlikni mada-

niyat deb, va aksincha, asl manaviy qadriyatlarni men-simasdan, eskilik sarqiti deb qarash bilan bogliq ho-latlar taraqqiyotga, tinch hayotga, ayniqsa, sizlarning taqdiring izga xavf solishi mumkin.

Bunday xurujlardan himoyalanish uchun ulug ajdod larimiz oz davrida qoldirgan komil inson haqidagi axloqiy mezonlar majmuyini, zamonaviy tilda aytganda, sharqona axloq kodeksini avlodlar qalbiga singdirish, xalqimiz ongida or-nomus, uyat va andisha, sharm-u hayo kabi yuksak axloqiy tuygu va tushunchalarni shakllantirish muhimdir.

Mutaxassislarning fi kricha, hozirda axborot iqtisodiyotni eng daromad keltiruv-chi manbayiga aylanib bormoqda. Masalan, AQSh strategik tadqiqotlar institutining malumotlariga kora, axborot mahsulotiga sarfl angan har bir dollar, yoqilgi-ener-getika sohasiga sarmoya qilingan 1 dollardan kora bir necha on barobar kop foyda berar ekan. Bu faqat uning iqtisodiy jihati, uning siyosiy jihati esa oz shaxsiy man-faatlariga ota arzon, ota qulay yollar bilan erishish quroli sifatida qaralmoqda.


Oxirgi on yil ichida yuz berayot-gan bir tomondan etnik va diniy ni-zolar, ikkinchi to-mondan islom va m u s u l m o n l a r g a nisbatan adovat (is-lamofobiya, diff ar-matsiya), tabiiyki, ijtimoiy-iqtisodiy nomutanosiblikka olib keladi, tinch ta-raqqiyot jarayonini izdan chiqaradi, in-soniyat xavfsizligi va xalqaro barqarorlik-ka tah did soladi.

TARIXGA TARIXGA NAZARNAZAR

44

Abdulla Qahhor oz xotiralarida ozi osha vaqtda yashab turgan qishloq aholisi 1914-yilning sentabrida boshlangan Birinchi jahon urushi togrisidagi xabar-ni tort oydan song, 1914 yilning dekabrida eshitganini yozadi. Bugun esa kishilar dunyoning istalgan nuqtasida sodir bolayotgan hodisalardan tezkor xabardor bolish imkoniyatiga ega.

Dars sabogi. Inson oz mustaqil fi kriga, sobit etiqodiga, ozi tayanadigan hayotiy milliy qadriyatlar-ga, bunyodkor dunyoqarashga, mustahkam irodaga ega bolmasa, turli garaz niyatli mafk uralarning bosimiga, tazyiqiga dosh berishi mushkul boladi. Bu kabi ochiq yoki pinhona xurujlarga nisbatan yuksak manaviyat-li insonlargina ziyraklik bilan, fi krga qarshi fi kr, goya-ga qarshi goya, jaholatga qarshi marifat bilan kurasha oladi. Bu toifa insonlarning butun vujudi, manaviy ola-mi oz xalqining urf odatlariga, ananalariga, til va ma-daniyatiga cheksiz mehr va muhabbat tuygusi bilan sugorilgan boladi.


1. Bugungi kunda manaviy xavfsizlikni taminlash borasida yurtimizda qanday islohotlar amalga oshirilmoqda?

2. Siz ozingizni manaviy xavf-xatardan xoli inson deb baholaysizmi? Fikringizni asoslang.

AQShda otkazilgan milliy sorovlarning korsatishicha, 2005-2014-yillar 12-17 yoshli osmirlar orasida depressiya (tushkunlik) eng kuchaygan davr bolgan.

Th e New York Times

Yolgonligi avval-dan malum gapni haqiqat deyishdan ham ortiq xayosizlik yoq!

QobusnomaDostni bilmaydi, ganimning farqiga bormaydi, ozi

birovga yaxshilik qila olmaydi. U kim?

CHISTON-TOPISHMOQ

BILIB OLING

45

Mustahkam iroda kuchli manaviyat kafolati

10-


1. Mustahkam iroda tushunchalariga izoh bering.2. Mustahkam iroda va ishonchga ega bolish

uchun insonda qanday fazilatlar mujassam boli-shi kerak, deb oylaysiz?

3. Mustahkam irodaga erishishda insonlarning ja-miyatdagi orni qanday bolishi kerak?

4. Qanday insonlar mustahkam irodali insonlar deyiladi?

roda odamning ichki va tashqi intilishlari, imkoniyat va salohiyatini maqsad yolida sa-farbar etish, qatiyat bilan harakat qilish, sinov

va mashaqqatlarni yengib otishga, har qanday sharoit-da ham ruhiy muvozanatni saqlashga asos boladigan manaviy fazilat.

Inson mustahkam iroda tufayli keraksiz hoyu ha-vaslardan voz kechadi, turli manaviy va moddiy qiyinchiliklarga bardosh beradi, oz hayot yolini belgilab oladi. Insonning manaviyati yuksalishi bilan uning iro-dasi ham kuchayib boradi. Iroda bu aslida mustah-kam ishonch demakdir. Irodasi baquvvat odam oziga ishonadi va har qanday murakkab vazifani ham oz zim-masiga olishdan qorqmaydi. Har qanday sharoitda bun-day insonga suyanish mumkin. U boshingizga biror-bir tashvish yoki muammo tushgudek bolsa, hech ikkilan-

I

46

masdan, yoningizda turib, qolidan kelgancha yordam berishga, qiyinchiliklarni siz bilan birgalikda yengishga harakat qiladi.

Irodasi mustahkam, imon-etiqodli insonni har qan-day yengil-yelpi xatti-harakatlar va buzgunchi goya-lar bilan yoldan ozdirib bolmaydi. Mustahkam iroda mafk uraviy immunitetning asosidir.

Mafk uraviy immunitetni shakllantirish uchun in-sonda kuchli, mustahkam iroda bolishi lozim. Mafk ura-viy immunitet esa ilmga tayanadi. Ilmli inson oz faoliya-tini kor-korona emas, balki chuqur oylab, mushohada bilan boshqaradi.

Irodali inson muqaddas ananalarimiz, milliy qad-riyatlarimiz, moddiy va manaviy merosni asrab-avaylash-ni oliy maqsadiga aylantiradi. Shuning barobarida tarixni, Vatanining tarixini bilgan yoshlarni chalgitib bolmay-di, ular irodali yoshlardir. Mustahkam iroda orqaligina manaviyatni anglash mumkin. Manaviyatning asosiy me-zonlari ham kuchli, mustahkam irodaga tayanadi.

Qayerdaki mafk uraviy boshliq vujudga kelsa, osha yerda begona mafk ura hukmronlik qilishi tayin. Milliy goya, milliy mafk uraga ega bolmagan inson oziga va yon-atrofi dagilarga nisbatan befarq boladi.

Bizning zaminimizda yashab otgan buyuk ajdodla-rimiz, xususan, Muhammad Muso Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad Fargoniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Zamaxshariy, Mirzo Ulugbek va boshqa allomalarimizning olmas bebaho asarlari, il-miy merosida insonlarning irodali va kengfellik bolishi, faqat oqib-organish orqaligina yuksak manaviyat egasi bolish mumkin degan fi krlar qayd etib otiladi.

Yuksak manaviyat qaror topgan jamiyatda fuqaro-larning faolligi ham, vatanparvarligi ham yuksak boladi. Haqiqiy iroda shunda korinadi.

Mafk uraviy immunitet shaxs, ijtimoiy guruh, millat, jamiyatni turli zararli goyaviy tasirlardan himoya qilishga xizmat qiladigan goyaviy-nazariy qarashlar va qadriyatlar tizimi hisoblanadi.

Fransiyada jamiyatni demokratlashtirish jarayoni 200 yillarga chozilgan bolsa, Angliyada esa 500-600 yillarni oz ichiga olgan.

BILIB BILIB OLINGOLING

47

2016-yilning 718-sentabr kunlari Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida bolib otgan XV-yozgi Para-limpiya oyinlarida sportchilarimiz erishgan yuksak galabalar xalqimizga cheksiz gurur-ift ixor bagishladi. Ozbekiston sportchilari mazkur nufuzli musobaqada 8 oltin, 6 kumush va 17 bronza medalni qolga kiritib, Vatanimiz obro-etiborining xalqaro maydonlarda yana-da yuksalishiga munosib hissa qoshdi.

Jismoniy imkoniyatlari cheklanganligiga qaramas-dan, mustahkam irodali vatandoshlarimiz jasorat va ma-tonat korsatib, yuksak natijalarga erishganligi va dun-yoning eng kuchli sportchilari qatoridan munosib orin egallaganligi haqiqiy manaviy yuksalish namunasidir. Demak, mustahkam iroda galabaga yetaklaydi.

1. Inson irodali bolishi uchun nima qilishi kerak?2. Irodali insonda barcha ezgu fazilatlar mujassam boladi, degan fi krga

qanday qaraysiz?3. Quyidagi matnni oqing va oz fi kringiz bilan izohlang.Inson irodaviy harakatini amalga oshirarkan, oziga hukmron ehtiyoj va

xohish lariga qarshi turadi: Iroda uchun men xohlayman degan kechinma emas, balki kerak, bajarishim shart degan kechinma xosdir.

Inson faoliyatining barcha turlari va har qanday mehnat kishidan mustah-kam irodani talab qiladi. Iroda mehnatda paydo boladi va toblanadi. Irodaning ongdagi faoliyati harakat maqsadini belgilashda, maqsadga erishish vositalari va yol-yoriqlarini oldindan aniqlab, malum qarorga kelishda hamda bu qaror-ni ijro etishda namoyon boladi. Odamda irodaning qay darajada ekanligi maq-sadni qanday royobga chiqarishida korinadi.

Ozbekiston Milliy ensiklopediyasi

IJODIY FAOLIYAT

48

Mustahkam irodali inson manaviyatli insondir. Manaviyatli inson har bir masala va muammoga aql-idrok, insof va adolat nuqtai nazaridan yondashadi. Yuk-sak manaviyat egasi vijdon, insof, imon, or-nomus, togri-lik, halollik kabi fazilatlarni oz hayotida doimo qollab yashaydi. Ona Vatani, millati va xalqini sevadi va uni as-rab-avaylashni muqaddas fuqarolik burchi deb biladi.

Aql, soglom fi kr, yaxshi xulq, insof va adolat tantana qilib, turli salbiy illatlar barham topgan davlatda mana-viyat yuqori choqqiga olib chiqiladi. Bunday davlatning fuqarolari ham mustahkam iroda egalari boladi.

Dars sabogi. Manaviyatli inson mustahkam iro-daga tayanadi. Jamiyatning ravnaqi ham ezgu maqsadli insonlarning mustahkam irodasiga bogliq. Zero, mana-viyat, insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. U yoq joyda hech qachon baxt-saodat bolmaydi.

Gozal sabr javhardan qimmatSabrli insonning javhari shundaki, ozi gurbat va gam ayvonida turib ham bor-yogi biroz omadi yurishmagani bois, tushkunlik jariga qulayotgan kishiga muruvvat va saxiylikka yogrilgan mehri la toqat va chidam qolini uzatadi.

Umr hikmati... saodati

Quyidagi matnni oqing. El-ulus va yurt ravnaqiga manfaat keltiradigan ishlar bilan shugullanmoq, deganda qanday ishlar nazarda tutilgan, deb oylay-siz? Fikringizni asoslang.

MAROQLI SUHBATKunlarning birida, farzand dedi: Otajon menga nasihat qilsangiz...Ota: Oglim, agarki, umrimni munosib yashab otayin desang, oz hayoting-

ni asosan tort qismga bolgin. Ularning birinchisi ota-ona va fozil kishilardan ezgu amallar sir-asrorini organmoq; ikkinchisi ilm olish va hunar egallash bi-lan band bolmoq; uchinchisi el-ulus va yurt ravnaqiga manfaat keltiradigan ishlar bilan shugullanmoq; tortinchisi zurriyotlarga ezgulik va adolat ruhi bi-lan sugorilgan talim-tarbiya hamda hayotiy zarur kasbni orgatmoq.

Farzandnoma


49

1989-yilning 19-oktabr kuni Oliy Kengash sessiyasida ozbek tiliga davlat tili maqomini berish asosiy masala sifatida muhokamaga qoyilib, ozbek tili davlat tili deb elon qilindi.

necha asrlik qadriyatlarimiz hisobga olinib, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustuvorligini taminlash maqsadida kirill grafi kasidan lotin alifb osiga otildi.

Yurtdoshlarimizda ozlikni anglash, nasl-nasabini chuqurroq bilish, qal-bida Vatanga muhabbat tuygularini shakllantirish maqsadida tarixiy joy nomlari tiklandi.

2001-yildan boshlab, mamlakatimizda har yili 31-avgust kuni Qa-tagon qurbonlarini yod etish kuni sifatida tan olindi.

Musulmonlarning Iydi qurbon va Iydi ramazon bayramlari nishon-lanadi. Shuningdek, 1989-yil 28-fevralda Ozbekistonda Navroz bayra-mini tiklash togrisida qaror qabul qilinib, Navroz bayrami umumxalq bayrami deb elon qilindi.


1. Sizning fuqarolik burchingiz nimalardan iborat?2. Agar sozingizga biroz yolgon qoshilsa, bu irodangizga qanday tasir qiladi?3. Sabr-qanoat kabi tushunchalarning iroda bilan qanday bogliqligi bor?4. Irodasi mustahkam insonlarning ibratli hayot yollari haqida hikoyalar

toplang.

QOSHIMCHA OQISH UCHUN

Hamisha yoningda, ilojsiz vaziyatda senga dalda, baxtli onlaringda nasihat-goy. Ular nimalar?

CHISTON-TOPISHMOQ

50

Manaviyat komillikka yetaklaydi11-


1. Rasmlardan foydalangan holda mamlakatimizda yoshlarga berilayotgan imkoniyatlar haqida hi-koya qiling.

2. Talimni-tarbiyadan, tarbiyani esa talimdan ajra-tib bolmaydi, deganda Siz nimani tushunasiz?

3. Komil inson qanday sifatlarga ega bolishi kerak? Javobingizni asoslang.

4. Bugun Ravshan uchun ajoyib kun. Matematika fanidan otkazilgan respublika olimpiadasida bi-rinchi orinni egallab, xalqaro miqyosda otka-ziladigan olimpiadaga yollanma oldi. U haqida respublika televideniyesida korsatuv berilgani-da ota-onasi bilan bir qatorda sinfdoshlari va mahalladoshlari ham xursand boldilar. Ravshanning bunday muvaff aqiyatga erishishi-da kimlarning xizmati bor? Uning bu yutugi ja-miyatimizga qanday foyda keltiradi?

5. Yurtdoshlarimiz xalqaro musobaqalarda golib bolib, ularning yutuqlari sharafi ga mamlakatimizning madhiyasi ijro etilganida nimani his etasiz?

ugungi ota tezkor rivojlanish va taraqqiyot sha-roitida mustaqil Ozbekiston ozining buyuk kelajagini bilimli, aqlli, mehnatsevar, jasur,

manaviyati yuksak, jismonan kuchli bolgan yosh avlod timsolida koradi. Bunday har tomonlama barkamol avlodni ostirib, voyaga yetkazish davlatimizning ustuvor vazifalaridan sanaladi.

B

51

Qaysiki jamiyatda ilmsizlik, jaholat mavjud bolsa, u yerda muqaddas qadriyatlar zavol topadi, odamiylikning mazmun-mohiyatiga putur yetadi. Oqibatda bu jamiyat tanazzulga yuz tutadi. Shunday ekan, har bir odam, fur-satni ganimat bilib, barkamol avlod tarbiyasi yolida ter tokmoqligi hayotiy zaruriyatdir. Zulmatni ilm nuri yorita-di. Tafakkur nuri, oz navbatida, jamiyat gullab-yashnashi-ga asos bolib xizmat qiladi. Faqat tafakkurgina oz ortidan ham moddiy, ham manaviy boylikni ergashtira oladi. U poklik, marifat bulogi. Xushxulqlik, gozal odob manbayi.

Ilm-fan rivoji tufayli talim-tarbiya, odob-axloq tu-fayli fozil insonlar, bilimli, zukko zurriyotlar voyaga yetadigan marifatli jamiyat vujudga keladi. Bunday ja-miyat ravnaq topadi, yuksaladi. Fuqarolik jamiyati rivoj-lanishida har bir insonning vatanparvarligi lozim bola-di. Vatanparvarlik, burchga sodiqlik, tinchlikni saqlash, tabiatni asrash kabi oliy qadriyatlar inson ongiga singib borishi maqsadga muvofi qdir.

Ajdodlarimizning oltin meroslarini qalbga joylamas-dan turib inson kamoloti haqida fi kr yuritish qiyin. Inson-ning hayotiga mazmun kiritadigan, ozligini anglatadigan buyuk qadriyat, bu xalqimizning moddiy-manaviy merosi, hikmatlari, maqol-matallari va topishmoqlaridir. Bular manan yetuk, jismonan baquvvat etib, el-yurt man-faati va ravnaqi yolida fi doyilarcha mehnat qiladigan yosh avlodni voyaga yetkazishda manaviy asos bolib xizmat qiladi. Otmish allomalarimiz hikmatlarida insonning ka-molga yetishi haqida qimmatli fi krlar oz ifodasini topgan. Inson ilmu marifatga qalbini yuksaltirish, uni manaviy oziqlantirish orqali erishadi.

Ajdodlarimiz yaratgan noyob tarixiy obidalar, ozi-mizning bunyodkorligimiz hisobiga qad kotarayotgan muhtasham bino va inshootlar, obod mahallalar, fayz-u barakali oilalarning kun sayin kopayishi Vatan kaft idagi javohir sanaladi. Muhimi, bu javohir ota-bobolarimiz

Buyuk Sharqda shunday yozib-yo-zilmagan anana mavjud, yani odamzodning hayot yolida unga togri yol korsatuvchi, oz duo va tilaklari bilan unga zafar va omadlar tilovchi ota-ona va ustozlar hisoblanishgan. Shu boisdan jamiyatda bunday hazrati in-sonlar toifasi alohi-da ezozga ega bolib, ularga hamisha ehtiyoj (muhtojlik) sezilgan. Bu hodi-sa Buyuk Sharq hayot tarzining, kerak bolsa, uning muqaddas insoniy qadriyatlarining tamal toshini tash-kil etgan va hozirda ham shunday.

BILIB BILIB OLINGOLING

52

qalb taft i, kelajakka bolgan ishonch-irodasi, mustahkam imon-etiqodining mah-suli va albatta biz hamda farzandlarimiz samarali mehnatining hosilasi hisoblana-di. Aynan shuning uchun ham bu xilqat nodir, sevimli va qadrlidir.

Ozbeklarga xos bolgan manaviy merosimizda ona allasi muqaddas hisoblana-di. Chunki, allada ona dardi, millat dardi uygunlashib ketgan. Uning tub mohiya-tida manaviyatni anglash, kamol topish, yurt ravnaqi kabi ezgu maqsadlar yotadi.

Ozbek xalqining butun vujudida azaldan yangilikka intilish, bilim sirlarini chuqur ozlashtirish, teran fi krlash, oz oldiga ezgu maqsad qoyish va bu yolda samarali mehnat qilish kabi olijanob sifatlari mustahkam ornashgan. Bunday insonlar keng qamrovli bilimi hamda sevimli kasbining samarasidan jamiyat-da alohida obro-etibor topgan bolishsa, ibratli xulq-atvori tufayli hurmat-izzat qozonib, baxtli hayot kechirishgan. Inson kamolotining yuksalishida rostgoylik, halollik, kechirimlilik, sabrli bolish va isrofga yol qoymaslik, dostga sodiqlik va sir saqlash, sozlashish odobi va xushxulqlik singari fazilatlarni uluglaydi-

IJODIY FAOLIYAT1. Siz onangizning ukalaringizga aytgan allasini eshitganmisiz?2. Nima uchun bu qoshiqni har kuni eshitsak ham yana eshitgimiz kelave-

radi, unga monand erkalanamiz, shirin orzularga berilamiz?3. Befarqlik, dangasalik, loqaydlik, birovning haqqidan qorqmaslik,

yolgonchilik kabi illatlar insonlar kelajagiga qanday tasir korsatadi? 4. Siz bu kabi illatlarga qarshi kurasha olasizmi? Bunday illatlarning oldini

olish uchun qanday yol tutish kerak?5. Quyidagi hikoyaning jamiyat rivoji uchun qanday tasiri bor, deb oylaysiz? Kochada mazza qilib top tepayotgan Adhamni onasi chaqirib qoldi. Adham

onasining bu chaqirigidan norozi bolsa-da, onasining oldiga borib, ular mahalla-ga-mahalla futbol oynayotganliklarini, agar u ketsa, mahallasi yutqazib qoyishini aytdi. Onasi: Mayli mana bu chiqindilarni tashlab kelib, oyiningni davom ettirar-san, deb ish buyurdi. Adham onasidan javob tekkanidan xursand bolib, chiqin-di solingan chelakni olib yugurib ketdi-yu, lekin chiqindilarni yol chetidagi ariqqa tokib yubordi.

6. Adhamning qilmishini baholang.

53

Inson tabiatini tozalovchi sehrli kuch hikmatdir.

Abdurahmon Jomiy

gan maqol, naql va tafakkurni charxlaydigan hikmatli sozlarning orni beqiyos.

Dars sabogi. Ezgu maqsad sari oldinga intilish, vaqt-ni zoe ketkazmaslik, mehnatdan qochmaslik, ilm olish va albatta teran fi krlash jamiyat azolari umr mazmunini tashkil etgan. Bilimli va hunarli kishi, zukko aql va gozal odob egalari bu dunyoda mazmunli va barakali hayot tar-zini yashab boshqalarga ibrat namunasi bolishgan.


1. Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bolmasligi, farzandlarimizning bizdan kora kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bolib ya

Documents

MA’NAVIYAT ASOSLARI€™naviyati yuksak insonlarning ko‘payi-shi esa kuchli fuqarolik jamiyatining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Mustaqillikka erishgan O‘zbekiston xalqi va