203

Krajobrazy rekreacyjne – kształtowanie, wykorzystanie, transformacja. Problemy Ekologii Krajobrazu t. XXVII. 203-207.

Mała architektura sakralna w krajobrazie kulturowym Ziemi Łosickiej

Chapels, wayside holly figures and crossess in cultural landscape of Łosice county

Beata Kozaczyńska

Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych im. F. Skarbka w WarszawieAl. Jerozolimskie 65/79, 00-697 Warszawa

beataakademia@o2.pl

___________________________________________________________________________________

Abstract. In different regions of Poland the wayside holly figures have their own speech and symbols. They tell about deeply rooted belief of the folk, manifest religious practices in everyday life and are signs worships. Despite outflow of time and different historical events, they make the characteristic element of cultural landscape of Łosice county. Standing in silence in fields, near cemetery chapels and country churches, they also show the spirit of their founders. In crossroads, on borders of villages and fields, in places of demolished church and chapels, skirmishes, battlefields, on unnamed the soldier's graves they are thankful vote or protect against plagues. In Łosice county the figures are connected with Holly Mary, Saint John Nepomucen.

Słowa kluczowe: mała architektura sakralna, kapliczka, krzyż przydrożny, krajobraz kulturowy, Ziemia ŁosickaKey words: small sacral architecture, chapel, wayside cross, cultural landscape, Łosice county

Wędrując traktami i gościńcami Ziemi Łosickiej napotkać możemy wiele interesujących obiektów małej architektury sakralnej. Od wieków wpisane w krajobraz tej części Polski stanowią nie tylko znaki wiary chrześcijańskiej, ale także świadectwa zbiorowej pamięci miejscowej społeczności. Fundowane były z pobożności, w dowód wdzięczności za doznane łaski, za ocalenie od ognia, powodzi, uratowanie życia lub też jako akt skruchy bądź zadośćuczynienia za popełnione zło oraz w celu upamiętnienia ważnych wydarzeń rodzinnych (np. przedwczesnej śmierci) czy miejscowej społeczności (zażegnanie epidemii). Stawiano je również na granicach wsi i pól, w miejscach wyburzonych kościołów i kaplic, potyczek, bitew, na bezimiennych grobach żołnierskich, w miejscach tragicznych wypadków (popełnionych zbrodni czy samobójstw). Fundowali je pobożni chrześcijanie wywodzący się z różnych warstw społecznych. Krzyże przydrożne stanowiły votum dziękczynne (za uzyskane łaski) lub błagalne. Wznoszono je także w celu ochrony przed klęskami żywiołowymi, pożarem, powodzią, zarazą. Pod koniec XVII w. Jakub Kazimierz Haur (cyt. za Seweryn 1958) odnotował: „[…] po gościńcach, po polach, przy miastach, miasteczkach i wsiach wystawianiem krzyża, to jest Bożej Męki, zdobią… dla otrzymania błogosławieństwa na urodzajne miejsce”. W tradycji ludowej, zwłaszcza folklorze, krzyż symbolizuje życiową drogę oraz walkę z przeciwnościami losu i cierpieniem (Ogrodowska 2001). Drzewo ze starego krzyża posiadało właściwości lecznicze, toteż niezbędne było przy sporządzaniu leków. Mech ze

204

B. Kozaczyńska

starych krzyży cmentarnych, po uprzednim zaparzeniu, służył jako środek zapobiegający chorobom. Ziemię spod krzyży wykorzystywano do różnych praktyk magicznych. Odrębną grupę wśród obiektów małej architektury sakralnej stanowią zabytkowe kapliczki przydrożne z różnorodnym bogactwem architektonicznym, charakterystycznym dla ich twórców, często anonimowych tworzących nie z chęci zysku, lecz z pobudek religijnych i artystycznych. Forma kapliczek wyrosła z podłoża kultury chrześcijańskiej. Nazwa łacińska „cappella” pochodzi od „cappa”, tj. płaszczyk (Gloger 1972). „Cappa S. Martini”, a więc płaszcz św. Marcina, biskupa z Tours, wdziewany był jako tarcza ochronna przez królów francuskich podczas wypraw wojennych. Według legendy święty ten uratował od śmierci z zimna i głodu przygodnie napotkanego żebraka, rozcinając swym mieczem własny płaszcz żołnierski i podając go biedakowi u bram francuskiego miasta Amiens. Cela, w której przechowywano ową „cappę S. Martini”, zwała się kaplicą, a jej dozorcy kapelanami. Na wzór tych cel budowano niewielkie świątynie, które potem przekształcano w kościoły (Seweryn 1958). Natomiast w „Kodeksie prawa kanonicznego” (1984) kościoła rzymsko-katolickiego określono „kaplicę” jako: „[…] miejsce przeznaczone, za zezwoleniem ordynariusza, do sprawowania kultu Bożego, dla pożytku jakiejś wspólnoty lub grupy wiernych, którzy się w nim zbierają, do którego za zgodą kompetentnego przełożonego mogą przychodzić także inni wierni”.Na Ziemi Łosickiej dominują kapliczki przydrożne poświęcone Matce Bożej. Do najstarszych należy zaliczyć kapliczkę słupową w Toporowie, gm. Łosice, z figurą Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej (z datą 1790), wykonaną z piaskowca, usytuowaną u zbiegu czterech dróg i alei wjazdowej do dworu. Kapliczka została odrestaurowana w 2009 r. staraniem Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łosickiej.Występujące na terenie założeń rezydencjonalnych Ziemi Łosickiej obiekty małej architektury sakralnej pełniły, w zależności od usytuowania, określone funkcje (Kozaczyńska, 2005). Do ewenementów w skali kraju należy neogotycka, murowana z cegły, tynkowana studnia w formie kapliczki w Korczewie, pochodząca z 2 ćw. XIX w., wykonana prawdopodobnie wg projektu architekta Franciszka Jaszczołda. Blaszany dach zwieńczono obeliskiem, z rzeźbą św. Jana Nepomucena (wykonaną z piaskowca) z 1 poł. XIX w. We wnętrzu znajduje się studnia z kamiennym ocembrowaniem, stanowiąca ujęcie źródła. Niegdyś zaopatrywała w wodę mieszkańców Korczewa.

Fot. 1. Korczew. Obudowa studni z rzeźbą św. Jana Nepomucena z 1 poł. XIX w. w północnej części założenia pałacowo-parkowego (fot. autorki).Fot. 1. Korczew. Brick structure housing a well with sculpture of Saint John Nepomucene at the top/peak of the structure, from the first half of the XIX century. Located in the northern part of the palace-park (autor's photo).

205

Mała architektura...

Kapliczki i krzyże sytuowane na skrzyżowaniach dróg, biegnących w pobliżu zespołów dworskich i pałacowych, m. in. wspomniana kapliczka w Toporowie, wskazywały drogę, pełniąc niejako funkcję drogowskazów przy wjazdach do założeń. Metalowy krzyż na białym postumencie ustawiony przy asfaltowej drodze, prowadzącej do Hruszniewa, na południowy wschód od założenia dworskiego, wskazuje zjazd z drogi głównej do dworu w Puczycach, gm. Platerów. Kiedyś przy tym krzyżu biegła droga z Łosic do Sarnak, a dziś oddalona jest od tego obiektu o kilkadziesiąt metrów.Do założenia dworskiego w Hruszniewie, gm. Platerów wyznaczał kierunek żeliwny krzyż ustawiony przy ogrodzeniu parku, przy skrzyżowaniu drogi do wsi z brukowaną drogą wjazdową. Ufundowany został w czasie I wojny światowej jako wotum dziękczynne za odżegnanie zarazy. Jak podaje Z. Gloger „Lud nasz stawiał krzyże z Bożą-męką na podziękowanie Bogu za podźwignięcie z ciężkiej niemocy, na pamiątkę jubileuszu, na intencję uśmierzenia zarazy morowej, cholery, a nawet pomorku bydła, jako klęski, uważanej za karę bożą” (Gloger 1972). Podobny cel przyświecał mieszkańcom Starej Kornicy, gm. Stara Kornica, gdzie w 1835 r. wybudowano kapliczkę przydrożną jako dar dziękczynny za opuszczenie epidemii (Powiat łosicki b. r. w.). Obiekty małej architektury sakralnej stawiano też na granicach zespołów dworskich jako znaki graniczne czy też orientacyjne. Doskonałym przykładem może być kapliczka słupowa w Chotyczach, ustawiona na południowy wschód od wsi. Zbudowana została z cegieł w 2 poł. XIX w., w pobliżu drogi do wsi Ławy, w miejscu dawnej granicy pól dworskich i chłopskich. Geometrzy jeszcze w XIX w. oznaczali położenie pól w zależności od usytuowania w pobliżu krzyża lub kapliczki (Bojanowska-Ziemska 1978). W latach 90. XX w. kapliczka w Chotyczach została odrestaurowana z inicjatywy Środowiska Oddziału Partyzanckiego „Zenona” 34 pp 9 Podlaskiej Dywizji Piechoty AK. Umieszczona na ścianie tablica upamiętnia dwie ważne bitwy mające miejsce w tej okolicy (7 września 1863 r. i 30 czerwca 1944 r.).Wiele obiektów wkomponowanych w założenia rezydencjonalne stanowi do dziś symbol wiary chrześcijańskiej ziemian, będąc jednocześnie jedną z cenniejszych wartości w spuściźnie historyczno-kulturowej kraju. Wspomnieć należy też o ich dodatkowej funkcji polegającej na upiększaniu i urozmaicaniu kompozycji parkowych. Warto wspomnieć o cennej, zabytkowej rzeźbie Chrystusa Frasobliwego z 1 poł. XIX w. patronującej kapliczce w Ruskowie, gm. Platerów. Te osobliwe figury należą dziś do rzadkości nie tylko na omawianym terenie. W Polsce znane są pod nazwą: „Bolejącego”, „Boleściwego” czy „Miłosiernego”. Natomiast na ziemi krakowskiej dawniej określane były „Chrystusem Dumającym” lub „Świętą Turbacyją”, na Podhalu i w Beskidach zwane „Poniezusickiem”, na Litwie zaś jako „Smutkielis” (Lam 1995; „Orli Lot” 1924). Figury Chrystusa Frasobliwego znane były na terenie całego kraju już w XVI w. i występowały częściej niż na przykład św. Nepomucen, św. Roch czy św. Florian. Przyczyną tego zjawiska było upodobanie wiernych w motywie Frasobliwego, a także przeniesienie pod koniec renesansu cechowych warsztatów rzeźbiarskich z dużych miast na prowincję, gdzie rzemiosło artystyczne ulegało stopniowo prymitywizacji. (Smosarski 1996). W całym kraju uważano Chrystusa Frasobliwego za Boga szczególnie bliskiego człowiekowi, znającego ból i nędzę, rozumiejącego i serdecznie współczującego. W jego osobie lud widział z jednej strony Boga wędrującego po świecie, rozmyślającego nad niedolą ludu, a z drugiej – samego siebie – wieśniaka, który dzięki ciężkiej pracy, pokorze i modlitwie znajduje się na najlepszej drodze do triumfu pośmiertnego. „Nie znają go nasi sąsiedzi – odnotował T. Seweryn – Jest to twór cierpiącej duszy ludu polskiego” (Seweryn 1958). Drewniana figura z kapliczki w Ruskowie przedstawiająca Chrystusa z zatroskaną, wyrażająca smutek twarzą, w postaci siedzącej, z głową wspartą na lewej dłoni, znajduje się w narożniku ogrodzenia zespołu dworskiego, przy skrzyżowaniu z drogą biegnącą po granicy parku. Na szczególną uwagę zasługują spotykane na omawianym terenie figury św. Jana Nepomucena (1348-1393), czeskiego kanonika, patrona tonących, flisaków, żeglarzy i budowniczych mostów, orędownika w czasie powodzi, gradobicia, suszy (bronił też dobrej sławy) (Wielgus 1997). W Polsce kult tego świętego należy do najpospolitszych (Zaleski 1996). Według legendy Nepomucen odmówił ujawnienia tajemnicy spowiedzi królowi Wacławowi IV, podejrzewającemu królową o zdradę. Zginął męczeńską śmiercią w otchłani Wełtawy, utopiony z kamieniem młyńskim u szyi. W ikonografii przedstawia się św. Jana Nepomucena najczęściej w szatach duchownego, w sutannie, rokiecie, birecie na głowie, z palmą męczeńską w dłoni. Jego atrybutami są m.in. książka, klucz, kłódka, krzyż w ręce, wieniec z gwiazd (Niewęgłowski 2005). Figury św. Jana Nepomucena

206

B. Kozaczyńska

spotkać można najczęściej w pobliżu mostów, rzek, mokradeł, strumieni itp. Zdarzało się, iż obok figury św. Nepomucena wmurowywano czasem młyński kamień („Polska Sztuka Ludowa” 1977). Na Ziemi Łosickiej św. Jana Nepomucen patronuje kapliczkom m. in. w Starych Mierzwicach, gmina Sarnaki, Mężeninie (gm. Platerów) i Sarnakach. W Sarnakach kamienna figura św. Jana Nepomucena posadowiona jest na masywnym postumencie w kształcie walca, w pobliżu kościoła. Rzeźba została tam przeniesiona po II wojnie światowej, z miejsca zwanego „Górką Św. Jana” (na północ od Sarnak), gdzie ustawiono ją 18 czerwca 1874 r. Od tej pory miejsce stało się ulubionym celem spacerów sarnaczan. W latach 60. XX w. św. Jan musiał opuścić górkę ze względu na wydobywanie piasku i żwiru (Nepomuki na Podlasiu i Polesiu, za: http://nepomuki.pl/nepomuk/podlasie.htm, 1 V 2010). Natomiast drewniana figura św. Jana Nepomucena w Mężeninie, gm. Platerów, pochodząca z 2 poł. XIX w., usytuowana jest na środku wsi, przy drodze wiodącej do dworu. Współcześnie w wielu miejscowościach Ziemi Łosickiej zachowała się tradycja strojenia kapliczek, figur i krzyży przydrożnych na Wielkanoc i Zielone Świątki oraz w okresie oktawy Bożego Ciała. Kultywowany jest też zwyczaj gromadzenia się mieszkańców przy kapliczkach i figurach (rzadziej przy krzyżach) w majowe wieczory (tzw. majówki), związany z kultem maryjnym. Kapliczki, figury i krzyże przydrożne wrosły w polski krajobraz stając się jego nieodłącznym elementem. Niszczejące z zaniedbania w okresie międzywojennym, niszczone bezlitośnie w czasie drugiej wojny światowej, zdają się być dziś niezastąpione poprzez swą oryginalność i swoistość. Prezentacja wybranych zabytkowych obiektów małej architektury sakralnej występujących na obszarze Ziemi Łosickiej miała na celu zasygnalizowanie ich istnienia jako ciekawych architektonicznie zabytków, wkomponowanych harmonijnie w krajobraz kulturowy tej części Polski.

W artykule uwzględniono wybrane zabytkowe obiekty małej architektury sakralnej występujące na terenie powiatu łosickiego (z wyjątkiem Korczewa, należącego administracyjnie do powiatu siedleckiego).

Fot. 2 Rusków, gm. Platerów. Kapliczka z figurą Chrystusa Frasobliwego z 1 poł. XIX w. (fot. autorki).Fot. 2 Rusków, gm. Platerów. Shrine with the figure of the Sorrowful Christ from the first half of the XIX century (autor's photo).

207

Mała architektura...

Literatura

Bojanowska-Ziemska B., 1978. Kapliczki i krzyże przydrożne na Mazowszu z XIX wieku. „Prace Naukowe. Budownictwo”. Warszawa 1978, 58, p. 5.„Polska Sztuka Ludowa”. 1977, nr 1, p. 45. Gloger Z., 1972. Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. III, Warszawa, p. 2, 190.Kodeks prawa kanonicznego. 1984. Poznań, p. 483.Kozaczyńska B., Mała architektura sakralna elementem założeń rezydencjonalnych na Ziemi Łosickiej. In: Indraszczyk A. (ed.), „Mozaika Ziemi Łosickiej. Religia-kultura-polityka”, Warszawa-Łosice 2005, p. 135-144.Lam S. (ed.), 1995. Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego. Poznań. t. II, p. 130.Ogrodowska B., 2001. Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Warszawa, p. 22, 72.Powiat łosicki. [b.r.w.]. Stowarzyszenie Animatorów Kultury w Łosicach. Łosice.Nepomuki na Podlasiu i Polesiu, za: http://nepomuki.pl/nepomuk/podlasie.htm (1 V 2010).Niewęgłowski W., 2005. Leksykon Świętych. Warszawa, p. 81.Seweryn T., 1958. Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa, p. 11, 12.„Orli Lot” 1924, nr 1-2, p. 10.Smosarski J., 1996. Świętowanie doroczne w Polsce. Warszawa, p. 45.Wielgus S., 1997. Encyklopedia katolicka. Lublin. t. VII, p. 812-814.Zaleski W., 1996. Święci na każdy dzień. Warszawa, p. 263-264.