T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MAKİNE TEKNOLOJİLERİ

EL İŞLEMLERİ 521MMI531

Ankara, 2011

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve

Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak

öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme

materyalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.

PARA İLE SATILMAZ.

i

AÇIKLAMALAR ....................................................................................................... iv GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 ........................................................................................ 3

1. DÜZLEM YÜZEY EĞELEMEK ............................................................................ 3 1.1. Mengene Başında Duruş ve Eğeleme Pozisyonu Alma .................................... 4 1.2. Eğe Çeşitleri ...................................................................................................... 5 1.3. Eğelerin Saplarının Takılması ........................................................................... 6 1.4. Eğelerin Tutulma Biçimi ................................................................................... 7

1.5. İşi Mengeneye Bağlama .................................................................................... 9 1.6. İşin Eğelenmesi ............................................................................................... 12

1.6.1. Geniş Yüzey Eğeleme .............................................................................. 12 1.6.2. Dar Yüzey Eğeleme ................................................................................. 12

1.6.3. Birleşik Dik Yüzeyleri Eğeleme .............................................................. 13 1.6.4. Uzun Kurslu Eğeleme .............................................................................. 13 1.6.5. Çapraz Eğeleme ........................................................................................ 13

1.7. Düzlem Yüzey Kontrol Aletleri ...................................................................... 13 1.7.1. Sabit Açı Gönyeleri .................................................................................. 13

1.8. Eğe Dişlerini Temizleme ................................................................................. 14 UYGULAMA FAALİYETLERİ ........................................................................... 16 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 17

ÖĞRENME FAALİYETİ–2 ...................................................................................... 21

2. PROFİL YÜZEY EĞELEMEK ............................................................................. 21 2.1. Diğer Eğeleme Yöntemleri .............................................................................. 21

2.1.1. İç ve Dış Yüzey Eğeleme ......................................................................... 21

2.1.2. Delik ve Kanal Eğeleme ........................................................................... 21 2.1.3. Pah Kırma ................................................................................................. 22

2.2. Yüzey Kontrol Aletleri .................................................................................... 22 2.2.1. Açı Gönyeleri ........................................................................................... 22

UYGULAMA FAALİYETLERİ ........................................................................... 27 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 28

ÖĞRENME FAALİYETİ–3 ...................................................................................... 31

3. ÖLÇME VE KONTROL ....................................................................................... 31 3.1. Ölçme ve Kontrolün Tanımı ve Önemi ........................................................... 31 3.2. Ölçme ve Kontrolü Etkileyen Faktörler .......................................................... 31

3.3. Ölçme Aletleri ................................................................................................. 31 3.3.1. Basit Bölüntülü Ölçü Aletleri ................................................................... 31

3.4. Kontrol Aletleri ............................................................................................... 36 3.5. Ölçme Kontrol İşlemlerinde Dikkat Edilecek Kurallar ................................... 36 UYGULAMA FAALİYETLERİ ........................................................................... 37

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 38 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 ....................................................................................... 40 4. MARKALAMA ..................................................................................................... 40

İÇİNDEKİLER

ii

4.1. Markalamanın Tanımı ve Amacı ..................................................................... 40 4.2. Markalama Aletleri ......................................................................................... 40

4.2.1. V Yatakları ............................................................................................... 40 4.2.2. Markalama Pleytleri ................................................................................. 41

4.2.3. Cetveller ve Tablalı Cetveller .................................................................. 41 4.2.4. Çizecekler ................................................................................................. 42 4.2.5. Mihengirler ............................................................................................... 42 4.2.6. Pergel ........................................................................................................ 42 4.2.7. Nokta ........................................................................................................ 43

4.2.8. Çekiçler .................................................................................................... 43 4.2.9. Merkezleme Gönyesi ................................................................................ 43

4.2.10. Merkezleme Çanı ................................................................................... 43 4.2.11. Markalama Boyaları ............................................................................... 44

4.3. Markalama Yöntemlerini Seçmek ................................................................... 44 4.3.1. Referans Yüzeyine Göre Mihengirle Paralel Çizgiler Çizmek ................ 44 4.3.2. Referans Yüzeyine Dik Çizgiler Çizmek ................................................. 45

4.3.3. Merkezi Belli Olmayan Bir Milin Merkezini Bulma ............................... 45 4.3.4. Merkezi Belli Olan Daireler Çizmek ....................................................... 45

4.3.5. Delik Merkezini ve Düz Çizgileri Noktalamak ........................................ 46 4.3.6. Kavisleri Noktalamak ............................................................................... 46 4.3.7. Çürütme İçin Çatal Nokta ile Çürütme Delik Merkezi Noktalamak ........ 47

UYGULAMA FAALİYETLERİ ........................................................................... 48

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 50 ÖĞRENME FAALİYETİ-5 ....................................................................................... 52 5. KESME İŞLEMLERİ ............................................................................................ 52

5.1. Testere Lamasını Testere Koluna Doğru Olarak Bağlama ............................. 52 5.2. Testere ile Kesme ............................................................................................ 52

5.3. Testere Kolları ................................................................................................. 53 5.4. Testere Lamaları .............................................................................................. 53

5.5. Testere Dişleri ................................................................................................. 54 5.5.1. Diş Biçimi ................................................................................................ 54 5.5.2. Açıları ....................................................................................................... 54

5.5.3. Dişlerin Çaprazlanması ............................................................................ 54 5.5.4. Testereleme Kuralları ............................................................................... 54 5.5.5. Testerelerin Bakımı .................................................................................. 55

5.5.6. Kazalardan Korunma ................................................................................ 55 5.6. Keski ile Kesme .............................................................................................. 56

5.6.1. Keskilemenin Gereği ve Önemi ............................................................... 56 5.6.2. Keski Çeşitleri .......................................................................................... 56 5.6.3. Keskilerin Açıları ve Bunlara Etki Eden Faktörler .................................. 57

5.6.4. Keski Gereçleri ......................................................................................... 57 5.6.5. Keskileme Kuralları ................................................................................. 57 5.6.6. Keskilerin Bakımı .................................................................................... 57

iii

5.6.7. Kazalardan Korunma ................................................................................ 58 5.7. El Makaslarıyla Kesmek ................................................................................. 58

5.7.1. El Makaslarının Çeşitleri .......................................................................... 58 5.7.2. Bakımları .................................................................................................. 59

5.7.3. Kazalardan Korunma ................................................................................ 59 5.8. Kol Makasları ile Kesmek ............................................................................... 59

5.8.1. Kol Makaslarının Çeşitleri ....................................................................... 59 5.8.2. Bakımları .................................................................................................. 60 5.8.3. Kazalardan Korunma ................................................................................ 61

UYGULAMA FAALİYETLERİ ........................................................................... 62 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 63

MODÜL DEĞERLENDİRME .................................................................................. 66 CEVAP ANAHTARLARI ......................................................................................... 67

KAYNAKLAR ........................................................................................................... 68

iv

AÇIKLAMALAR MODÜLÜN KODU 521MMI531

ALAN Makine Teknolojisi

MESLEK/DAL

Makine İmalatçılığı, Endüstriyel Kalıpçılık, Bilgisayar

Destekli Makine Ressamlığı, Makine Bakım Onarım,

Mermer İşleme ve Endüstriyel Modellemecilik

MODÜLÜN ADI El İşlemleri

MODÜLÜN TANIMI Talaşlı üretimin temelini oluşturan el işlemlerinin işlem

basamaklarını gösteren öğretim materyalidir.

SÜRE 40/32

ÖN KOŞUL

YETERLİK El işlemlerini yapmak

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç

Bu modül ile uygun ortam ve araç gereçler sağlandığında

istenilen yüzey kalitesinde temel el işlemlerini

yapabileceksiniz.

Amaçlar 1. Tekniğe uygun düzlem yüzey eğeleme işlemlerini

yapabileceksiniz.

2. İşin tekniğine uygun değişik profildeki yüzey eğeleme

işlemlerini yapabileceksiniz.

3. İşin hassasiyetine ve tolerans değerlerine göre ölçme ve

kontrol işlemlerini yapabileceksiniz.

4. Tekniğine uygun markalama işlemleri yapabileceksiniz.

5. İşin özelliğine ve parçanın sertliğine uygun kesme

işlemleri yapabileceksiniz.

ÖĞRENME

ORTAMLARI VE

DONANIMLAR

Ortam: Sınıf, temel imalat işlemleri tesviye atölyesi,

sınıf kütüphanesi

Donanım: Televizyon, VCD, DVD oynatıcı, tepegöz,

projeksiyon cihazı, bilgisayar ve donanımları, dijital

kayıt cihazı, öğretim materyalleri, eğe çeşitleri, ders

kitapları, tesviyeci tezgâhları, iş parçaları; ölçme

markalama, kontrol ve kesme aletleri

ÖLÇME VE

DEĞERLENDİRME

Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen

ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz.

Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test,

doğru-yanlış testi, boşluk doldurma, eşleştirme vb.)

kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve

becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir.

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞ

Sevgili Öğrenci,

Bu modülün hazırlanmasında tesviyecilikteki beceriler hakkında yayınlanmış en son

dokümanlar, kataloglar ve internetten faydalanılmıştır.

Bu teknik eğitim yayımı, öğreticiye açıklamalar ihtiva edici, öğrenciye bilgi ve

beceriyi kolay kavratıcı mahiyette hazırlanmıştır.

Bütün bilgiler işlem sırasına göre verilmiştir. Bu işlem sırasını doğrudan doğruya bu

modülden izleyebilirsiniz. Yapacağınız işlemlerle yakın ilgisi olan geniş bilgileri, ilgisiz

işlemlerin detaylarından ayırarak daha çok işinize yarayacakları hatırda tutmalısınız.

Bu modül aracılığı ile düzlem ve profil yüzey eğeleme, gönye ile kontrol, kumpas ile

ölçme, markalama ve kesme işlemlerini öğrenmiş olacaksınız.

GİRİŞ

2

3

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

Tekniğine uygun düzlem yüzey eğeleme işlemleri yapabileceksiniz.

Eğe çeşitlerini araştırarak sınıflandırınız.

Tesviyeci mengenesinde çalışma prensipleri hakkında bilgi toplayınız.

1. DÜZLEM YÜZEY EĞELEMEK

Resim 1.1: Tesviyeci tezgâhı

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

AMAÇ

ARAŞTIRMA

4

1.1. Mengene Başında Duruş ve Eğeleme Pozisyonu Alma

Şek

il 1.1: Tesviyeci tezgâhında seviye tespiti Şekil 1.2: Tesviyeci tezgâhı başında

eğeleme pozisyonları

Öğrenci eğelemeye başlamadan önce, vücudun ağırlığından faydalanarak kuvvetli bir

baskıya ve canlı bir ritmik harekete ihtiyaç duyar. O hâlde, serbest ve faydalı hareketlerin

meydana gelebilmesi için vücudun işlenen parçaya göre uygun bir konumda bulunması

gerekir (Şekil 1.2).

5

1.2. Eğe Çeşitleri

Şekil 1.3: Tesviyeci eğe çeşitleri

6

Temel tesviye işlemlerinde kullanılan eğeler biçimlerine, dişlerinin kabalık ve incelik

durumlarına göre sınıflandırılır. 1 cm’deki diş sayısına göre eğeler, kaba, orta ve ince olmak

üzere genel olarak üç çeşittir.

1.3. Eğelerin Saplarının Takılması

Şekil 1.4: Eğe sapının takılması

Kullanılacak olan eğenin büyüklük ve küçüklük ölçüsüne göre sap da aynı oranda

büyük ve küçük olarak seçilir. Plastik veya ağaçtan uygun eğe sapı kademeli olarak delik

delinerek kurallara uygun ve dik olarak takılır (Şekil 1.4,1.5). Aksi hâlde bunun dışındaki

sap takma biçimleri kazalara yol açabilir. Eğe sapı delikleri uygun çaplarda kademeli olarak

delinmediğinde ve baskının fazla olduğu durumlarda çatlar. Çatlak eğe sapı kullanılmaya

elverişli değildir.

7

Şekil 1.5: Eğe sapının takılması ve sökülmesi

1.4. Eğelerin Tutulma Biçimi

Eğelerin tutulması sırasında sağ veya sol elin durumları, bazı şartlara bağlı olarak

değişir.

Eğe sapının ucu, sağ el avuç içine yerleşecek şekilde tutulur.

Sağ elin başparmak ve işaret parmakları sol elin durumuna bağlı olarak üst kısımda

yer alır.

Büyük eğelerle çalışırken sol elin avucu ile eğenin yüzeyine bastırılır. Geri çekerken

parmakların yaralanmaması için parmaklar hafifçe uzatılır.

Küçük veya orta büyüklükteki eğelerle çalışılırken sol elin birkaç parmağı eğe ucunun

altından tutarken başparmakla üstten bastırılır.

Bu esnada talaş kaldırmak istediğimiz taraf dikkate alınarak sol başparmak eğenin

ortasına, sağına veya soluna basar.

Başparmağın dışındaki diğer birkaç parmakla eğenin ekseninden bastırarak talaş

kaldırmak da mümkündür.

Eğer eğenin ucu işin içinde ise ve ucundan bastırmamız mümkün olmazsa bu hâllerde

sol elimiz de sağ elimizin önünde bastırmaya yardım eder (Şekil 1.6).

8

Şekil 1.6: Eğelerin tutulma biçimleri

9

1.5. İşi Mengeneye Bağlama

Resim 1.2: Tesviyeci mengenesi ve kısımları

Şekil 1.7: İşin mengeneye bağlanma çeşitleri

İşlenecek parçanın mengeneye düzgün bir şekilde bağlanması, onu istenildiği şekilde

işlemek için şarttır. O hâlde mümkün mertebe güvenilir ve mengenenin ortasına gelecek

durumda, bir bağlama yapmak gerekir (Şekil 1.7).

İş parçasını çenelerden tek taraflı sıkmak hem parça hem de mengene vidası ve

kızaklar için zararlıdır. Parçayı mengenenin tek tarafında sıkmak zorunda isek, bu takdirde

diğer tarafa yardımcı bir takoz sıkıştırmalıdır (Şekil 1.7).

Vidalı mil

Tabla

Gövde

Hareketli çene

Sıkma kolu

Örs

Sabit çene

10

Şekil 1.8: İşin mengeneye bağlanma çeşitleri

Şekil 1.9: İşin bağlanmasında kullanılan aparatlar

İş parçasının mengeneye bağlanması sırasında, mengeneye yapılan baskıdan dolayı

parçanın şekli ve yüzey kalitesi bozulabilir. Bu gibi durumlar göz önüne alınarak parçanın

bağlanmasında yardımcı bağlama araçları kullanılmalıdır (Şekil 1.9).

11

Şekil 1.10: İş parçasının bağlanma şekilleri

Not: Keski ve diğer ağır ve darbeli işler yapılırken mengenenin çeneleri değil

mengenenin örsü kullanılmalıdır. Bu tür darbeli işlemlerde parçayı sabitlemeniz gerekiyorsa

ayrı bir mengene kullanılması yoluna gidilmelidir.

Resim 1.3: İşin eğelenmesi Şekil 1.11: İşin eğelenmesi

12

1.6. İşin Eğelenmesi

Eğeleme yapmaya başlamadan önce resimdeki pozisyonu alınız (Resim 1.3). İş

parçasını boyutlarına göre uygun şekilde mengeneye bağladıktan sonra resimdeki gibi eğeyi

ileri geri hareket ettiriniz (Şekil 1.11).

Sol ayağınızı sağ ayağınıza 90° açı yapacak şekilde birleştiriniz. Sol ayağınızı omuz

genişliği kadar bir adım ileri alınız. Eğeyi şekildeki gibi tutunuz, sol dizinizin üzerinde

vücudunuzu esnetiniz. Parça üzerinden ileri giderken baskı uygulayarak talaş kaldırılmasını

sağlayınız. Geri dönüşte baskı uygulamayınız. Bu hareketi parçanın bütün yüzeyine eşit

uygulayınız.

Eğenin dişleri talaşla dolduğunda fırça ile temizleyiniz. Kesinlikle eğeyi iş parçasının

üzerine ve mengene ağızlarına vurmayınız.

1.6.1. Geniş Yüzey Eğeleme

Sağ elinizle mengene vida kolunu sola

çevirerek mengene ağızlarını bağlayacağınız iş

parçasının genişliğinden biraz fazla açınız. İşinizi sol

elinizin başparmağı üstten, diğer dört parmağı alttan

gelecek şekilde tutup açık mengene ağızları arasına

yatay konuma getiriniz. İş parçası yüzeyi mengene

ağızlarına 3-5 mm yukarıda kalacak şekilde sağ el ile

mengene kolunu sağa çevirerek el ağırlığında sıkınız

(Resim 1.4).

Resim 1.4: Geniş yüzey eğeleme

1.6.2. Dar Yüzey Eğeleme

Parça Resim 1.5’teki gibi bağlanır. Parçadan daha

geniş eğe kullanılarak ya boyuna ya da şekildeki gibi

çapraz işlenerek dar yüzey eğelemesi gerçekleştirilir.

Resim 1.5: Dar yüzey eğeleme

13

1.6.3. Birleşik Dik Yüzeyleri Eğeleme

Parça mengeneye Resim 1.6’daki gibi bağlanır.

Eğe her iki yüzeyden eşit talaş kaldıracak şekilde

çapraz ve düz olarak sürülerek parça işlenir (Resim

1.6).

Resim 1.6: Birleşik dik yüzey eğeleme

1.6.4. Uzun Kurslu Eğeleme

Boyları uzun parçaların

şekildeki gibi mengeneye

bağlanarak boyuna eğelenmesi

işlemidir (Resim1.7).

Resim 1.7: Uzun kurslu eğeleme

1.6.5. Çapraz Eğeleme

Küp ve prizma gibi

parçaların geniş yüzeyleri

işlenirken eğe çapraz olarak

sürülerek eğeleme işlemi yapılır

(Resim 1.8).

Resim 1.8: Çapraz Eğeleme

1.7. Düzlem Yüzey Kontrol Aletleri

1.7.1. Sabit Açı Gönyeleri

Resim 1.9: 90˚lik gönye Resim 1.10: Kıl gönye

14

Sabit açı gönyeleri ile yüzeylerin düzlemlikleri kontrol edildikleri gibi (Resim 1.9,

1.10), yüzeylerin aralarındaki açılar da gönyelerin kendi sabit açıları ile kontrol

edilebilmektedir (Resim 1.9).

1.8. Eğe Dişlerini Temizleme

Tel fırça ile temizleme: Seri temizlemede kullanılır (Şekil 1.12).

Şekil 1.12: Tel fırça ile temizleme

Yumuşak metalle temizleme: Sıkışmış madenî talaşları çıkartmak için kullanılır

(Şekil 1.13).

15

Şekil 1.13: Yumuşak metalle temizleme

Kimyasal madde ile temizleme: Madenî olmayan pislikler için değişik eritkenler

kullanılarak temizleme işlemi yapılır.