Mahzenul Ulum

8/14/2019 Mahzenul Ulum

1/231

MAHZEN-LULM

Seyyid Abdlzde Muhammed Thir

Serkiz Urplyn

1998STANBUL

1


2/231

NDEKLERMEVZLAR SAHFE

Takrizler:Ahmed Cevdet Pflann takrzi, Gelenbevzdenin takrzi.....5brhm Rflid bin Numnn takrzi, firai devlet resiSad bein takrzi .................................................................6Hamd Vehb bein takrzi......................................................7Muallim Ncnin takrzi, Mustaf Rifat efendinin takrzi ........8Slih Sabri efendinin takrzi ...................................................8Mahzen-l ulm (Girifl) ..........................................................9Kitbn tertbi hakknda malmt ........................................11

Birinci blm: lmlerin menflei [kayna] ..........................................12Dimgda bulunan befl kuvvet [Grnen ve grnmiyenhis organlar] .......................................................................13

kinci blm: lmin mhiyyeti (Mhiyyet ksmdr) ..........................18lmin mhiyyetinin limler arasnda meflhr tarfleri .............19

nc blm: lmin mhiyyeti ile alkal ihtilflar ............................23Drdnc blm: lm-i mdevven (Derlenen ilm) ..............................25Beflinci blm: lmlerin mevzu (ilmlerin mevzlarnn ana bafllklar) .27

lmin mevzu alt ksma ayrlr .............................................33Altnc blm: lmlerin meseleleri.....................................................34Yedinci blm: lmlerin gyesi..........................................................35Sekizinci blm: lmlerin taksmt ...................................................36

1) limlerin yapmfl olduklar taksimat befl blmdr ...........362) (Mifth-s-sede) de ilmlerin snflandrlfl ...................40Ulm-i hattiyye....................................................................40El-faz- mteallk- ulm.......................................................41Zihnde makult sniyeden bahs eden ilmler ......................42Ayna mteallk ilmler ........................................................42lm-i hikemiyye-i ameliyye ...................................................46

Dokuzuncu blm: lmin fazleti ve flerefi .........................................51Onuncu blm: lmin mertebeleri .....................................................53Onbirinci blm: slmiyyetin ilk zemnlar.......................................55Onikinci blm: lk islm musannifleri ..............................................56Onnc blm: slm ilmlerin nceki ilmler ile karflmas..............57Ondrdnc blm: Tedvn ve mdevventn ksmlar, telft

yedi ksma ayrlr .................................................................58Onbeflinci blm: Kitblarn flerhi. fierhlerin tertb ve yazlmas ksma ayrlr ....................................................................60

Onaltnc blm: slm mellflerinin ksmlar ve hlleri .....................62Onyedinci blm: slm ilmler .........................................................65Onsekizinci blm: lm melekesi......................................................68Ondokuzuncu blm: lm tahslinin mnileri [engelleri] ....................70Yirminci blm: lm tahslinin flartlar ................................................72Yirmibirinci blm: lm renmenin edebi ........................................76Yirmiikinci blm: lmlerin neflrinin flartlar .......................................78

2


3/231

Yirminc blm: lm-i kret ......................................................80

Yirmidrdnc blm: lm-i tecvd...................................................82Yirmibeflinci blm: lm-i tefsr-i flerf ..............................................84Tefsr ilmi iki ksma ayrlr.....................................................86Tabakt-l mfessirn..........................................................87Mfessir olmann flartlar ve db ilmi .................................89yet-i kermelerin Mekk ve Meden olufllarna gre tasnfi ..........89Kurn- kermin nzl .......................................................93Srelerin bafllanglar ilmi...................................................96Muhkem ve mteflbiht ilmi ...............................................96Vch ve Nezir ilmi ............................................................96Mtevtir ve meflhr kretler ilmi ........................................97Kurn- kermin icz ilmi ...................................................98Kurn- kermin fazletleri ilmi............................................100Kurn- kermin cemi ve tertbi.........................................102Kurn- kermin srelerinin cemi ve tertbi ........................103Kurn- kerm tilveti db ilmi ........................................106Mushafn yazlmas db ilmi ............................................107Kurn- kermin ve srelerinin ismleri ilmi ..........................107Kurn- kermin ismleri......................................................108

Yirmialtnc blm: Hads-i flerf ilmi...............................................117Hads-i flerflerin eflidleri ..................................................119Byk muhaddisler [byk hads limleri] ..........................125Hads limlerinin gyeleri...................................................131Hads-i flerflere dir mhim kide .....................................133Nsih ve mensh hads-i flerf ilmi .....................................134lm-i garbl hads..............................................................134Hads rvlerinin ahvli ilmi ................................................136

lm-i megz ......................................................................137Yirmiyedinci blm: lm-i mevze ..................................................138Yirmisekizinci blm: lm-i tesavvuf ..............................................139Yirmidokuzuncu blm: Dlar ve evrd ilmi .................................141Otuzuncu blm: lm-i tabr-i ry................................................142Otuzbirinci blm: lm-i kelm .......................................................149

Emli kasdesi ...................................................................151Otuzikinci blm: lm-i usl-i fkh ...................................................160

lm-i fkh ............................................................................164Farz- ayn olan ilmler. Farz- kifye olan ilmler ...................164Mendb ve harm olan ilmler ............................................165Hanef mezhebinin meflhr limleri ....................................175fifi mezhebinin meflhr limleri ......................................178

Tabakt-l-fukah.............................................................188Fkh limleri yedi tabakadr ................................................188Hanef mezhebinde meselelerin dereceleri vezhir-r-rivye kitblar (Hanef mezhebi mctehidlerininbildirdii meseleler tabaka zeredir.) ...........................190Fetv tabrleri ...................................................................191Fkh meselelerinin ana bafllklar .......................................192

1 Kitb-t-tahret, ...............................................................1932 Kitb-s-salt, ..................................................................1953 Kitb-z-zekt, .................................................................1994 Kitb-s-savm, .................................................................201

3


4/231

5 Kitb-l-hac, .....................................................................202

6 Kitb-n-nikh, (Nikhn fideleri, evlenmenin fetleri,nikh akdinin flartlar.) .......................................................2037 Kitb-t-talk,...................................................................2058 Kitb-l-tk,.......................................................................2089 Kitb-l-eymn, ................................................................208

10 Kitb-l-hudd,.................................................................20911 Kitb-s-sirkat, .................................................................21012 Kitb-l-cihd, ..................................................................21013 Kitb-l-lakt, ....................................................................21214 Kitb-l-lukta, .................................................................21215 Kitb-l-bk, ....................................................................21216 Kitb-l-mefkd, ...............................................................21217 Kitb-fl-flirket, .................................................................21318 Kitb-l-vakf, ....................................................................213

19 Kitb-l-byu,..................................................................21320 Kitb-l-keflet, ................................................................21521 Kitb-l-havle,.................................................................21622 Kitb-l-kaz, ...................................................................21623 Kitb-fl-flehdet, .............................................................21724 Kitb-l-veklet,................................................................21825 Kitb-d-dav..................................................................21826 Kitb-l-ikrr,....................................................................21927 Kitb-s-sulh, ...................................................................21928 Kitb-l-mudrebe,...........................................................22029 Kitb-l-d,.....................................................................22030 Kitb-l-riyet, ..................................................................22131 Kitb-l-hbe,....................................................................22132 Kitb-l-icre, ...................................................................222

33 Kitb-l-mektib, ..............................................................22234 Kitb-l-vel, ...................................................................22235 Kitb-l-ikrh,...................................................................22336 Kitb-l-hicr,.....................................................................22337 Kitb-l-mezn, ...............................................................22338 Kitb-l-gasb,...................................................................22339 Kitb-fl-flfa, ..................................................................22440 Kitb-l-ksmet, ................................................................22441 Kitb-l-mzrea, ............................................................22542 Kitb-l-mskt, .............................................................22543 Kitb-z-zebyh,..............................................................22644 Kitb-l-dhiyye,...............................................................22645 Kitb-l-hazar vel-ibha, ...................................................22646 Kitb-u ihy-il-mevt,........................................................226

47 Kitb-l-eflribe, .................................................................22748 Kitb-s-sayd, ..................................................................22749 Kitb-r-rehn, ...................................................................22750 Kitb-l-cinyt, ...............................................................22751 Kitb-d-diyt,..................................................................22852 Kitb-l-vesy,................................................................22853 Kitb-l-hns, .................................................................22854 Kitb-l-feriz. ..................................................................228

lm-i flurt ves-sicillt .....................................................228 lm-i cedel ......................................................................229 lm-i feriz ......................................................................230

4


5/231

5

TAKRZLER:Osmnl limlerinden ve devlet adamlarndan Ahmed Cevdet

Pflann lutf ederek yazd takrz:

Latf, kymetli eserlerin yazld Sultn Abdlhamd hnn gnlle-ri cezb eden feyzli devrinde, yeni yazlan eserlere katlan bu eser, ilmle-ri ve fenleri birbirinden ayrmak ve ksmlarn gstermek, melliflerinin ism-lerini bildirmek hussunda, gemiflde yazlan eserlere gzel bir ilvedir.Medin-i heyet-i fenniyyesi baflktibi Thir efendi ile Serkiz efendinin bir-likde (Mahzen-l-ulm) adyla bir kitb yazmaya teflebbs etdiklerine d-ir matbu ve uzun bir yaz ve kitbn bir blm dikkatle okundu. Para-dan btne istidll ile takdre flyan grld ve beenildi. nki, dah n-

ce bu konuda (Mevdat-l-ulm) ve (Keflf-z-znn) gibi ilmlerin ve fen-lerin mevzlar ve ismlerine dir kitblar yazlmfl ise de, sonra bu sha-lar terk olundu. Nice zemndan beri gelip geen melliflerin terceme-i hl-leri mehl kalmfl idi. Byle bir zemnda melliflerin ksaca haytlar veeserleri, yukarda ad geen kitblarn muhtevs ile birlefldirilerek hep-sinin, bu (Mahzen-l-ulm) kitbnda toplanaca, onlarda bulunmayanbilgiler de ilve edilecei iin, ulm-i islmiyyeyi [islm ilmleri] kendisin-de toplayan ok fideli bir eser olaca anlaflld. Eser temmlanp nce-ki kitblarla karfllafldrldnda, stnlk derecesi anlafllacak ve nce-kiler sonrakilere ne kadar ok fleyler brakmfl denilecekdir. Allah telbu eseri temmlamay nasb eylesin! Bu d, kendisine d etmemiz ze-rimize lzm olan pdiflhmza tekrr d etmeye vesle oldu.

Hakm ve kadr olan Rabbinin ltuflarna muht;Ahmed Cevdet.

_________

lim ve fdllardan Gelenbevzde muhterem Hayrullah Efen-dinin ihsn buyurduklar takrzleri:

limlerin asrlardan beri, dny ktbhnelerini ssleyen pekokeserlerinden, ilmlere ve fenlere dir bilgilerden bahs eden ve (Mahzen-l-ulm) ad verilen bu kitbn, pdiflhmzn terakkyi teflvk eden him-yelerinde yazlmas teflekkr mcibdir.

Bu kitbn ilm ve marifet shiblerine, arafldrma yapanlara, talebe-

lere byk fideler salayaca akl shiblerince gyet akdr.Kitblarla alkal ilmlerin ehemmiyyetini herkesden evvel takdr

eden islm limleri tarafndan, vaktiyle bu shada baz kymetli eserler ya-zlmfld. Ancak, bu eserlerin tertblerindeki fide snrl kalmfldr. Ayrcao zemndan flimdiye kadar yazlan kitblarn o eserlerde yer almad mey-dndadr. Bu bakmdan bu kitb, o hussdaki eksiklii gidereceinden,melliflerinin ortaya koyduklar bu hizmetleri gerekden takdre lykdr.

Gelenbevzde.


6/231

Saltnt- seniyyenin eski mensblarndan, fazlet ve keml s-

hibi Kastamonu ve Trablusgarb vilyetleri kap kethuds sedetli b-rhm Rflid Efendi hazretlerinin belgatl kaleminden kan takrzi:

(Mahzen-l-ulm) ismindeki bu kitb, takrz ve takdre, hazne-i h-mynda ve erbb- fnn nezdinde ktbhnelerin ss kabl edil-meye lykdr. Byle olduu, okuyarak istifde edecek olan akl ve anla-yfl shibleri iin flikrdr.

Mukaddimesinde bildirildii zere mellifler, bu kymetli kitb,byle gzel bir fleklde yazmakla, gemiflde ve gnmzdeki ilm vemarifet ehlinin fideli eserlerini herkese tantmfllardr. lm ehline gre, bueseri, lyk olduu fleklde medh etmek mmkin deildir.

Kullarna ok ihsnda bulunan Rabbinin ltuflarna en ok muhtcolan;

brhm Rflid bin Numn._________

Osmnl devlet adamlarnn meflhrlarndan, flr-y devlet-i bi-dyet mahkemesi resi Sad Be efendi hazretlerinin lutfetdikleri ky-metli takrz:

Zhir ve btn btn terakk vstalarn feyzli himyelerinde bulun-duran pdiflhmz efendimiz hazretlerinin merif asr olan devrlerinde,byle bir (Mahzen-l-ulm) neflr olunmas teflekkrlere lykdr.

lmlerin ve marifetlerin ksmlarn ve bunlarn kollarna id kitbla-r derli toplu olarak arafldrma erbbna takdm eden byle bir eserin ky-meti anlatlamaz.

Batda bu shada yazlan kitblar, her zemn limlerin ve dhlerinel kitbdr.

Marifet feyzini flarkdan almfl olan garbllarn, bu shadaki eserle-rine benzeyen yeni eserlerin bizde kmamfl olmas hi hofl olmayan birgecikmedir.

ncekilerin bu shada yazdklar baz eserleri mevcd ise de, on-

lar zemnmzda unutulmufldur.Kitblardan ve melliflerden bahs eden bu kitb, ilm ve marifetler

haznesi olduundan, ona (Mahzen-l-ulm) ismi verilmesi son dereceuygundur.

Byle fideli bir eseri yazmak himmetinde bulunan, Thir ve Serkizefendilerin gayretleri, ayrca takdre flyndr.

Bu kitbn her sahfesi umm ve huss bilgiler iin bir aynadr. y-le bir ayna ki kk byk herfleyi gstermekdedir.

6


7/231

Mflkillerin haznelerini aan, zorluklarn karanln aydnlatan akl

ve zek ziys var olsun.Allah tel, pdiflhmzn himyesinde mellflerini mkfta n-

il eylesin diye d etmek, her kadrflins insf ehlinin vazfesidir.

fiir:

Lyk- vasf ve sen bir eser oldu zhir,Yazdlar himmet ve ikdm ile Serkiz, Thir.

Kullarn en cizi;

Sad._________

Osmnl edblerinin byklerinden, meclis-i nfia baflktibi,Cerde-i bahriyye bafl muharriri, muhterem Hamd Vehb beefendi-nin iczl kaleminden kan, seilmifl hediyyesi olan takrz:

Vaktiyle garbn ilm terakklerine gbta nazaryla bakarak zlenler,hlen peflipefline yazlan eflsiz eserlerimizi grp sevindikce, flevke ge-liyorlar. Bu durum, asrmzdaki byk ilerlemenin hlen shib olduu de-recenin, gelecekde batllarn gzlerini kamafldracan gstermekdedir.

Mesel, memleketimizin fdllarnn bafltc merhm Ktib eleb(Keflf-z-znn) adndaki ok kymetli eseriyle, flarkn ktbhnelerinisslemifldir. Dier baz mellifler de bu shada birka eser yazmfllar-dr. Ancak, gnmz bat fenleri arasnda bibliyoraf denilen ve hus-s bir ehemmiyyet taflyan bu genifl ilmin, gnden gne itibrnn artma-

s, bu konudaki noksanmz idrk eden ve hakkati grenler yanndacidd bir gbda hissi dourmakda idi.

Son olarak, inceleme ve arafldrma ehlinin baflnda gelen iki mah-retli ve gayretli zt, bu noksanmz gidermeye nem vererek (Mahzen-l-ulm) adyla hakkaten ilmler haznesi denmeye lyk, gzel bir eseryazmfllardr. Btn Osmnl mearf ehli tarafndan, gerekden beenil-meye mazhr oldular.

Gayretleri bol, sayleri meflkr olsun.

Yalnz flarkn deil, garbn bile ktbhnelerini tantacak olan bu ky-metli eser, her ynden sekin kimselerin teflekkrlerine lykdr.

fiir:

Gelin ikdm- Serkiz ve Thir,tdi bir mahzen-i ulm infl.Oldu el-Hak mecmi-l-efdl,Dense ess-l-ess- ilm bec.

[Baknz! Serkiz ile Thir Mahzen-l-ulm kitbn yazd. Gerek-den bu kitb fazletlerin topland bir kitb oldu. Buna ilmin temelinin te-meli ad verilse yerindedir.]

Kullarn en aflas;

Hamd Vehb.

7


8/231

Osmnl edblerinin byklerinden Muallim Nc efendinin ih-

sn buyurduklar kymetli takrzleri:(Mahzen-l-ulm) mellifleri Efendiler hazertna:

Efendiler hazert:

(Mahzen-l-ulm) adyla yazdnz byk eser, insanlk leminiminnetdr edecek fideli eserlerdendir. Tebriklerimi arz etmekle berber,cizne bana dflen teflekkr takdm ile iftihr ederim.

Bu eser, muhterem nmnzn devm iin kfdir. Hatt zemngedikce ehemmiyyeti artacakdr. Bugn mesel (Ktib eleb) adn b-tn dny hrmetle yd ediyor. Muhtemeldir ki, Osmnl limlerinin d-hlerinden olan o byk ztn shib olduu yksek meziyyet, yaflad devr-de flimdiki kadar takdr edilmemifldir.

(Mahzen-l-ulm)un tertbinde ne kadar zahmet ekmifl olduu-nuz, az bir dflnmeyle anlafllyor. Bu kitbdan byk bir kolaylkla is-tifde edecek olanlar, size nasl teflekkr etmesinler.

Osmnl cemiyyetinin, belki dier btn milletlerin, manen muh-tc olduklar bir hizmeti, byle mkemmel bir fleklde yerine getirmekle,aramzda mmtz olarak, btn Osmnllarn iftihr veslesi oldunuz vekendinizi de pdiflhn yksek iltiftlarna lyk eylediniz.

Muallim Nc._________

Osmnl lim ve mderrislerinin byklerinden Amasyal ktib-zde el-Hc Mustaf Rifat Efendi merhmun veftndan evvel hedi-ye eyledii takrz:

lm ve marifete ok kymet veren pdiflhmzn himyesinde, budefa tertb edilen ve yazlan (Mahzen-l-ulm) adndaki kitb, ilm ve ke-ml erbb ile, ilme hevesli olanlar iin bir kitblar aynasdr. Bu aynadanlem zmresinin kalblerinin mahbbu olan ilm kitblar, ifltiykla bakangzlere grnerek, bundan hsl olacak fide ve gzelliklerin yksekderecesini anlatmak mmkin deildir.

Hele (Mahzen-l-ulm) kitbnn yazlfl ve tertbi, esere ayr bir g-zellik vermekdedir. Thir ve Serkiz efendilerin vatana hizmet yolunda by-le fideli bir eser iin yapdklar alflma her bakmdan takdr ve teflekk-re lykdr. Ktibzde Mustaf Rifat.

_________

Amasya eflrfndan ve mderrisn-i kirmndan Kengarav fa-

zletli Hce Slih Sabri Efendi hazretlerinin yksek takrzi:Pdiflhmzn ilm ve marifet devri olan zemnnda (Mahzen-l-

ulm) adl kitbn yazlmasnn ve tertbinin gyesi; lem-i kirmn ve f-dllarn eflidli ilmlere id yazdklar kitblara dir ksa ve fideli bilgiler ver-mekdedir. Bu eser, umm bir fihriste olan ihtiyc karfllayan yeni eser-lerden saylmakdadr. Byle mkemmel ve gzel bir sretle tertb edilenbir eserin neflr edilmesi teflekkr mcibdir. Bu kitb yazan ve tertb edenmerif erbbndan Thir ve Serkiz efendilerin bu konuda sarf etdikleri him-met ve gayret takdre flayndr.

El-Fakr Slih Sabri.

8


9/231

MAHZEN-L-ULM

Bismillhirrahmnirrahm.

Elhamdlillhi Rabbil lemn. Vessalt vesselm al reslinMuhammedin ve al lih ve sahbih ecman.

Yerin ve gklerin yaratcs olan Allah tel, hikmet ve kermetlershibi, vgye lyk, mstesn sultn, saltant tahtnn ss, g ve kud-ret shibi halfe Sultn bn-s-sultn Sultn Gz Abdlhamd Hn- S-n efendimiz hazretlerine il hir-i devern kuvvet ve flnla saltant tah-tn sslemeyi, nasb buyursun. mn.

Fazlet ve keml erbbnn malmu olduu zere, ilmler ve mari-fetler nakl ve akl olarak, iki yoldan akan hlis ve berrak bir ilm ve mari-fet suyudur. Dny ve hret sedetinin glistn, iflte bu ilm ve marifetsuyu ile geliflir ve tze kalr.

lmler ve marifetler, her flahs, her millet ve her kavm iin sedetve kurtulufl veslesi olur. lemin nizmnn devm ve insanolunun inti-zmnn beks, ilmin kidelerine uymakla hsl olur. Herfleyde fideyi el-de etmek, zarar uzaklafldrmak, ilm ve marifetle mmkin olur. Akl ayna-snn cils, ilm ve marifet, insann fleref ve meziyyeti fazletdir. Ahlk g-

zellefldirmek ve iyi terbiye, ancak ilm ve marifet ile elde edilir. nsano-lunun akllar hayrete dflren bunca bulufllar da, ilm ve marifet sebebiy-ledir. Hls, ilmlerin ve marifetlerin fazletini anlatmak hussunda, in-sann dili ve kalemi cizdir.

lmlerin ve marifetlerin uzun zemn zabt edilmesine ve korunma-sna ve her asrda umma yaylmasna hizmet eden en mhim vstalar-dan birincisinin, yazlan kitblar olduu meydndadr. Binyz bu ka-dar seneden beri ilm ve fazlet ehli tarafndan, ilm ve fenlere dir tertb vetelf buyurulan kitblar, gkdeki yldzlar gibi sayszdr.

Her asrda ve zemnda, limlerin dny ktbhnelerine ydigr b-

rakd kitblarn ismlerini, mertebelerini, melliflerinin ism ve knyele-rini, memleketlerini, veft trhlerini, haytlarn bilmek, limler iin tabibir arzdur. Bunun gibi bir ilmi renmek ve o ilmde ihtiss shibi olmakisteyenlerin, o ilmle alkal telf edilen eserlerden haberdr olmalar l-zmdr. Ayrca bir ilme dir kitb yazmak istenince, o ilmle alkal eser-lere vkf olmann da, yazlacak kitbn her bakmdan mkemmel olma-sn salayaca akdr.

Hl byle iken, bunca senelerden beri, islm memleketlerinde, ilmve fazlet ehlinin yazd ilm eserlerin temmn mtlea etmek flyle dur-

9


10/231

sun, sdece bir ilm dalyla alkal olarak yazlan eserleri tedkke bile in-

sann mr kfi gelmez. Belki sdece bir ilm dalnda yazlan eserlerin ok-luu, insann mr ile asl kys kabl etmeyecek derecede byk bir nis-betsizlik iinde olduu iddia edilse, mublea edilmifl olmaz. Bundan do-lay yazlmfl olan kitblarn, ismleri ile, bu kitblar hakknda malmt ii-ne alan, kitb fihristlerinin lzmu, vaktiyle limler tarafndan dflnlmflve takdr edilmifl ve bu mevzda eflidli ve muteber fihristler yazlmfl-dr. Ancak o fihristlerin yazlfl flekli ve tertbi huss olup, herkes istif-de edememekdedir.

Ayrca o fihristlerin yazld devrlerden bu zemna kadar geen biriki asr iinde ve bilhssa ilm asr olan Pdiflhmzn (Abdlhamd Hn- Snnin) zemnnda, gerek saltant merkezinde ve gerek taflrada yazl-

mfl olan eserler, o fihristlerin dflnda kalmfldr. Bu durum gz nnde bu-lundurulunca, gemiflde yazlan fihristlerin kf gelmedii dah ak birfleklde ortaya kar.

Yazlan eserler zerinde bilgi shibi olmak hussu, bir mddetdenberi Avrupada gyet mhim ve zerinde durulan bir ilm hlini almfldr. Bib-liyorafi adyla huss bir yer kazanmfl; bu ilmin ehemmiyyeti dah oktakdr edilmee bafllanp, bu hussda birok kitblar yazlmfl ve neflr edil-mifldir.

Hls, yazlan kitblardan bahs eden kitb fihristlerinin fideleri vegzellikleri flikrdr. Bu sebeble srf vatana cizne bir hizmetde bulun-

mak arzsu ile ve velnimetimiz, flevketli pdiflhmz hazretlerinin, ilminve marifetin ilerlemesi hussunda, yksek yardmlar ve devml teflvik-leri, bu umm fihristin hzrlanmasnda flevke ve gayrete sebeb oldu. Al-lah telnn yardmyla temmlanp, (Mahzen-l-ulm) ismi verildi. Bueserin bafllca kaynaklar; (Mifth-s-sede), (Keflf-z-znn) ve diereflidli muteber kitblar, saltanat merkezi stanbulda ile Msr ve Beyrtgibi byk yerlerde bulunan meflhr ktbhnelerdeki fihristlerdir.

Bu kitb yazmaya bafllamadan nce, tertbinin aflada belirtilenesslara gre yaplmas dflnld:

a Kitblarn ismleri yazlmadan evvel, ilm ve fenlere dir blmle-rin yazlmasnda, ilmlerin ve fenlerin aralarndaki mnsebetin gzetilme-

si.b Eserin tertbini gzellefltirecei iin, kitblarn ismleri ksmnda

her kitbn alkal olduu ilme id blmde gsterilmesi, kitblar vemelliflerin ismleri hakknda ksa ve fideli bilgiler verilmesi.

c Bir kitbn hangi ilmden bahsetdiine dir bilgileri kolayca eldeetmei salayaca iin, kitblarn harf srasna gre tertb edilmesi.

d Her asrdaki ilm geliflmelerin seviyesini kolaylkla tesbt etme-i salayaca iin, kitblarn trh srasna gre tertb edilmesi.

10


11/231

e Melliflerin ismlerinin harf srasna gre yazlmas ve her mel-

lifin ismi altnda eflidli ilmlere dir yazd kitblarn gsterilmesi.f Fideli olaca dflnlerek, melliflerin haytlar hakknda bil-

gi verilmesi.

g Ayrca pekok fideler salayaca iin, stanbulda ve diernemli flehrlerdeki meflhr ktbhnelerin yerleri, kitb mevcdlar ve Av-rupada kitb ismlerine dir yazlan kitblardan bahs edilmesi.

flte bunlardan dolay bu kitb, aflada yazlan alt ksm zere ter-tb olunmufldur.

Birinci ksm: lmlere ve fenlere dir blmleri iine almakdadr.

kinci ksm: lmlerin eflidleri itibriyle, kitblarn ismleri hakknda-dr. Her bir ilme dir yazlan eserler iin, ayr ayr blmler yaplmfldr. Herkitb, id olduu blmlerde gsterilmifldir. Yazlan eserlerden bahsedilirken, melliflerinin ismi, knyesi, nisbetleri, doum vey veft trh-leri ve eserlerine id ksa bilgiler verilmifldir.

nc ksm: Yazlmfl olan eserleri harf srasna gre gsteren fih-ristlerdir.

Drdnc ksm: Yazlan kitblar trh itibriyle gsteren fihrist-lerin yer ald ksmdr.

Beflinci ksm: Melliflerin alfabetik ism listesi, herbir mellifin e-

flidli ilm kollarnda ne kadar eser yazd ve melliflerin ounun hay-tn bildiren ksmdr.

Altnc ksm: Merkez-i saltant- seniyyede [stanbulda] ve diermemleketlerde bulunan ou ktbhneden, bu ktbhnelerdeki kitbmevcdundan ve avrupada kitblara dir neflr olunan eserlerden ve bukonu ile alkal dier baz fideli bilgilerden bahs eden ksmdr.

Dah nce de bahs etdiimiz gibi, on asrdan beri, limler, fdl-lar, hkem, edbler, trhciler ve dier ilm ve fen erbb tarafndan ya-zlan kitblar, gkdeki yldzlar gibi saysz olup, haddi hesb yokdur. Busebeble bu kitbda onlarn hepsini anlatmak mmkin deildir. Ancak ok-ynusdan bir damla misli ve her taraf aydnlatan gneflden bir zerre k-

bilinden olmak zere, cizne arafldrmamz derecesinde yazlan bu ki-tb okuyuculara arz ve takdmle iftihr ederiz. Byle bir kitb yazmakhaddimizin ve gcmzn stnde olduu hlde, sdece vatana ciz-ne bir hizmetde bulunmak iin hlisne bir niyyet ile hzrland. Byle bireserde grlecek hat ve noksnlarn, fazlet ve irfn erbb katnda af-va mazhr olacan md ederiz. Muvaffkiyet Allah teldandr.

11


12/231

Birinci Blm

LMLERN MENfiE [KAYNAI]

Malm olduu zere insan, his, hareket, gd ve sir zarr ihtiyc-lar bakmndan, dier hayvanlar ile mflterek olduu hlde, shib bulun-duu fikr ve idrk ile dier hayvanlardan mmtzdr. Bunun gibi, insanndnyya ve hrete id ifllerinde, hem cinsi ile yardmlaflmaya ihtiyc ol-duunu bilmesi, Allah telya mn etmesi ve Enbiy- izmn [Peygam-

berlerin] Allah teldan teblg buyurduu emrleri ve nehyleri kabl ve tas-dk etmesi, fikr nru ile hsl olur.

Hayvanlarn hepsi, insana o fikr cevheri sebebiyle itat edip, em-rine girer. nsanolu bu sebeble dier mahlktn pek oundan stnve fazletlidir. Buna gre, insann fikri, ilmlerin ve sanatlarn menflei[kayna] olur.

Fikr, yle bir mutlak idrkdir ki, o idrk, ona shib olann, eflyy hisve flurundan [anlamasndan] ibretdir.

Mutlak idrk, btn varlklardan, hayvanlara mahss bir sfat olup,bu sfat, nebtt [bitkiler] ve cansz varlklarda mevcd deildir.

Allah tel, hayvanlarda his ve idrk iin, befl adet hass-i zhi-re [befl duyu organ] yaratmfldr. Fideli fleyleri elde etmek ve zararl fley-lerden uzak durmak yolunu, bu hssalarn kullanlmas ile tayn buyur-mufldur.

Havss- zhire [befl duyu organ], semi (iflitmek), basar (grmek),flemm (koklamak), zevk (tatmak), lems (dokunmak) hssalarndan ibret-dir.

Hiss-i semi (iflitme duyusu) ile ses ve sedlar iflitilir. Hiss-i basar(grme duyusu) ile efly grlr. Hiss-i flemm (koklama duyusu) ile ko-kular his edilir. Hiss-i zevk (tadma duyusu) ile yiyecek ve ieceklerin tat-

ll ve acl gibi zellikleri bilinir. Hiss-i lems (dokunma duyusu) ile deeflynn scaklk ve soukluk [yumuflaklk ve sertlik] gibi hlleri his edilir.

nsann havss- zhiresinden [grnen his organlarndan] baflka di-mgnda befl aded kuvve-i btnas [grnmiyen befl his organ] da var-dr. nki, insan kendi zhir bedeninde yerlefldirilmifl ve mevcd his uzv-laryla idrk etdii hlleri, btn kuvvetlerine teslm edip, bildirip, btnidrkleri vstasyla eflynn hakkatini tanma marifetini elde eder.

lem-i muhakkkne [hakkati aa karan limlere] ve hkem-ya gre, insann nefsi ve rhu, madde olmayan ve kemlt elde etmek-

12


13/231

de bedene ve bedende bulunan lt- hissiyyeye [his organlarna], muh-

tc olan rhn varlkdr. [Nefs ve rh ayr ayr varlklardr. Nefs, btn k-tlklerin menfleidir.]

Rh fermn shibi bir sultn derecesinde olup, beden bu sultnnmemleketi gibidir. Havss- zhire [grnen his organlar] ise, o memle-ketin ayn ve erkn gibidir. Havss- btna [grnmeyen his organla-r], o sultnn yaknlar gibidir. Sultn gibi olan rh, ayn ve erkn gzelbir fleklde kullanarak, dny ve hrete id ifllerini yrtp, sedet-idreyne [dny ve hret sedetine] vsl ve nil olur.

Havss- btna hakknda, baz islm limleri tarafndan beynbuyurulan malmtn hulss flyledir:

Havss- btnann [grnmeyen his organlarnn] temm mahr-t (elips) fleklinde olan dimgda bulunur.

Bafln uzunlamasna olan ksmnda aded bofl yer bulunur. Bu yer-lere butn- dimg denir.

Batn- evvel: Bafln en st tarafnda olup, dier btnlarn en by- ve en geniflidir.

Batn- sn: Batn- evvel ile batn- slisin [birinci batn ile nc bat-nn] arasnda dehlz [iki kap arasnda olan mahl] gibi ortadadr. Birincive nc batndan dah dardr.

Batn- slis: Bafln en afla tarafnda olup, birinci batndan dah k-

kdr.Bu batnn herbiri de ayrca tabaka olup, birinci tabakaya, mu-

kaddime, ikinci tabakaya, mutavasst, nc tabakaya, muahhardenir.

Dimgda sralanmfl olan batndan herbiri, kalbden dimga kanrh- nefsn ile dolu olup, herbirinde bir eflid his ve idrk bulunduun-dan, nefsin kuvve-i mdrikesi onlarda da mevcddur.

Dimgda bulunan [grnmiyen] befl kuvvetin birincisi, (hiss-i mfl-terek), ikincisi (hayl), ncs, (kuvve-i vhime), drdncs, (kuvve-i hfza), beflincisi, (kuvve-i mfekkire) [mutasarrfa]dr.

1 Hiss-i mflterek: Dimgda, batn- evvelin nnde bulunan birkuvvetdir. [Yan, bu duygunun yeri beynin nndedir.] nsan, befl duyuorganlarndan gz ile grd eflyy, kulak ile iflitdii sesleri ve szle-ri, dil ile tatd duygular, burun ile koklad kokular ve dokunma ile hisve idrk etdii eflynn hllerini bu kuvve-i hiss-i mflterek vstasyla id-rk eder. Zr bedenin zhirinde olan duyu organlarndan her biri, sde-ce bir duyuya mahss olan fleyin idrkine vsta olur. Bir hssa ile his o-lunan fley, dier bir hssa ile idrk edilmez. Mesel grme organ [gz]ile sdece [grme sahsndaki] fleyler [ziy yardm ile] grld gibi, iflit-

13


14/231

me kuvvetiyle [kulak ile] yalnz sesler, harfler ve kelimeler iflitilir. Yoksa

gz ile iflitilecek fleyler, kulak ile de grlecek fleyler idrk edilemez. Fe-kat batn- evvelin nnde bulunan kuvve-i hiss-i mflterekde bunlarn te-mm, bir nda ve bir defada hsl olup, idrk edilir. Havss- zhire [g-rnen his organlar], sanki hiss-i mflterek denilen kuvvetin dflardaki c-sslar durumundadr. Bunlar hriden aldklar, his edilen sretleri hiss-i mfltereke ulafldrp, teslm ederler.

2 Kuvve-i hayl: Dimgda, batn- evvelin son tarafnda [beynin bi-rinci boflluunda] bulunan bir kuvvetdir. Hiss-i mflterekde resm edilenhiss sretleri kaydederek korur. Hiss-i mflterekin haznesi durumunda-dr. [Grnen] Duyu organlar ile elde edilen ve zemnn gemesiyleunutulan bu sretleri insan, ihtiy duyduu zemn, kuvve-i hayl vs-

tasyla htrlar. [Hayl olmasayd, herkes birbirini unutur, kimse kimse-yi tanmazd.]

3 Kuvve-i vhime: Dimgdaki nc batnn nnde ve birinci ta-bakasnda bulunan bir kuvvetdir. Grnen his organlaryla his edilerek bi-linen eflynn hlleri, kendilerine mahss paralar ve sfatlar bu kuvvetvstasyla idrk edilir. Bir insann dier bir insandan kendine karfl mu-habbet vey dflmanlk his etmesi, annenin babann evldna ve evldnda anne babaya meylini ve muhabbetini idrk etmesi, koyunun karfllafl-d kurtdan kendisine dflmanl his ederek ondan saknmas, kuvve-ivhimeye misldir. Zr, kuvve-i vhime ile his olunanlar arasnda vkiolan ahvl-i cziyye idrk olunduundan, hayvanlarda da bu kuvvet

vardr. Fekat insan, kuvve-i vhime ile czi manlar his etdii, anlad- gibi, nefs-i ntkas ve kuvve-i akliyesi ile, kll manlar da idrkeder. Mesel mutlak dflmanlk ve muhabbet lafzlarnn kll manlar-n insan aklyla bilir. Hayvanlar ise, bundan gfil olup, belki rastlad e-flidli eflynn hlini grerek idrk ederler. Yoksa insan gibi kll manla-r ve mutlak hkmleri idrkden temmen cizdirler.

4 Kuvve-i hfza: Dimgdaki nc batnn sonunda bulunan birkuvvet olup, kuvve-i vhime ile idrk olunan czi manlar orada muh-faza edilir. Kuvve-i hfza, vehm sretlerin haznesi makmndadr. Bu se-beble hfzada resm ve nakfl edilen manlar, ihtiyc hlinde o hazne-den alnarak cb etdii fleklde kullanlr.

5 Kuvve-i mfekkre [mutasarrfa]: Dimgn batnlarnn ortasn-daki ikinci batnda bulunan bir kuvvetdir. Hiss-i mflterek ve kuvve-ivhime ile idrk olunan hiss sretlerde ve czi manlarda terkb ve tah-ll sretiyle tasarrfda bulunur. Bu sebeble bu kuvvet dimgda bulunankuvvetlerin en stndr.

nsana mahss hssalardan, zelliklerden olan fikr, mertebe olup,her mertebe bir netceyi hsl eder.

Fikrin birinci mertebesi, hricde tabi tertb vey sonradan yapl-

14


15/231

mfl bir tertb ile tertb edilmifl olan iflleri dflnmekdir. nsan nce bu ifl-

leri zihnen anlar ve dflnr, sonra yapmaya bafllar. Kuvve-i fikriyyeninbu mertebesi ekseriy tesavvurt, dflnceler hlidir. nsan iin fideli fley-leri elde etmeye ve zararl fleyleri uzaklafldrmaya yarayan (akl- temyz)bundan ibretdir.

Fikrin ikinci mertebesi, yle bir fikrdir ki insan, insanlarla olanmumelesine ve ifllerine id sl ve db o fikr ile yrtr. Kuvve-i fik-riyyenin bu ikinci mertebesi, ekseriy tasdki hkmler olup, tecrbe yo-luyla birer birer elde edilince, tam bir fideye ve herkesin menfetine ve-sle olunur. Fikrin bu mertebesine (akl- tecrb) denir.

Fikrin nc mertebesi yle bir fikr-i dakkdir ki [ince bir fikrdir ki],

bu da kll bir matlbu ya srf ilm vey sdece zann olarak ifde etmek-dir. Fikrin bu mertebesinin amel ile alkas yokdur. Fikrin bu mertebesi-ne (akl- nazar) denir. Eflynn hakkatleri ve hride bulunan madde-lerin hakkatde var olduu zere, bunlarn cinslerini, fasllarn ve sebeb-lerini ifde eden fikr kuvvet bu nc mertebe ile temm olur. nsannhakkatnn mans olan mcerred akl, nefs-i mdrkedir.

nsan ve dier hayvanlardan meydna gelen ifller ve eserler, ken-di kasd ve irdeleri ve Allah telnn onlarda yaratd kudret ile hsl olur.Bu ifllerin bazs muntazam ve tertbli, bazs ise, muntazam ve tertblideildir. Muntazam ve tertbli olan ifller, zellikle insana mahssdur.Muntazam olmayan ifller ise, dier hayvanlara mahssdur.

nsan, akln ve fikrini kullanarak, birfley yapmak isteyince, o fleyinyakn ve uzak sebeblerini, illetlerini, paralarn ve flartlarn ve dieresslarn dflnr. Sonra o fleyin bafllangcndan nihyetine kadar cbeden sebeb ve esslarn tertb ve takdr ederek, lyk olduu fleklde mak-sad olan ifli temmlar.

Her filin [iflin], meydna gelmesi, o iflin paralarnn ve esslarnntoplanp, tertb edilmesine baldr. Bu sebeble o iflin temmlanmas vesona ermesi illet ve esbbndan [sebeblerinden] sonra gelir. O iflin par-alar arasnda dah takdim ve tehre [ncelik ve sonrala] riyet lzmolduundan, nce olan sebebi sonraya brakmak, sonra gelmesi cb edensebebi ne almak mmkin olmaz. Bir filin [iflin] bafllangc ve sebebi debaflka bir bafllangc ile sebebe baldr. Bu hlde, birinci sebebin mey-dna gelmesi ikinci sebebin meydna gelmesinden sonra hsl olur. Ay-n fleklde ikinci sebeb nc sebebe, nc sebeb drdnc sebebebal olur. Sebebler silsilesi iki mertebe vey dah ok mertebelerleilletlerin ve sebeblerin fikr vstasyla sonuna varlp ve istenilen iflin ya-plmasna teflebbs edilir. Bylece fikrin sonu olan son sebeb ile bizzatifle bafllanr. Sonra son sebebin sebeb olduu ikinci sebebe ve ondan son-ra nc sebebe inilerek, iflin baflnda dflnlen ilk sebeb ile ifl son bu-lur. Mesel bir ev yapmak istenince, o evin meydna gelmesinin bal ol-

15


16/231

duu illet ve sebeblerden nce, duvarlar htra gelir. Sonra duvarlarn te-

meline geilerek dflnce sralamasnda o temel son illet ve sebeb olur.nsan fikri evi yapma ifline nce temelden, sonra duvardan bafllar. On-dan sonra evin yaplmas son ifl olur. flte bu man, (fil ve amelin evve-li, fikrin sonudur ve fikrin evveli amelin sonudur), diye lem arasnda mefl-hr olan szn doru mansdr.

nsann fil ve amelinin hride meydna gelmesi, birbirine bal olanilletler ve sebebler zerinde dflnmeye baldr. Dflndkden sonra ofil ve amele bafllanr. Fikrin evveli amelin sonudur. Amelin evveli ise, fikr-den sonra gelir. Bu sebeble insan rhu, ilm ve ameli kendisinde toplad-ndan ve ilhma mazhr olduundan, illetler ve sebebler arasnda ter-tbe ve lemin nizmna vkfdr. Bundan dolay insann filleri ve amel-

leri muntazm olur. Hayvanlarda his ve hareket mevcd ise de, dfln-ce yokdur. Bu sebeble kendilerinden meydna gelen filleri ve iflleri ter-tb ve tanzm etmediklerinden, iflleri keml zere olmaz. Zr hayvanlar,srf iflitmek, grmek ve dier hllerde, befl duyu organn kullanmakla yal-nz his edilebilen fleyleri idrk ederler. Akl ile anlafllabilen fleyleri tanzmve tertb etme gcne shib deildirler. Bu lemde muteber olan ifller,bir nizm iinde insann fillerine tahss edilmifldir. Bu nizmn dflnda ka-lan ifller, insann dzenli fillerine bal olduundan, hayvanlarn iflleri in-sanlarn ifllerinin altnda kalr. Bu sebeble hayvanlar, insanlarn hizmeti-ne ve emrine verildi.

Fikr ve dflnce, insana mahss bir srr- Rabbn ve nr-i ruhn-

dir. nsan his ve hareket bakmndan mflterek olduu hayvanlardan, fikrve dflnme zellii ile ayrlr. nsan, iflte bu fikr ve dflnme ile, sebebve netceler arasnda bulunan irtibta ve alkaya vkf olmas, temelprensibleri bilmesi ve anlamas nisbetinde kemle eriflir. Sebeblere v-kf olmak hussunda insanlar farkldr. Bazlar birfleyin iki vey mer-tebe illet ve sebebine vkf olup, dah fazlasn anlamakdan cizdir.Baz kimseler de befl vey alt mertebe illet ve sebebe vkf olup, insan-l, en yksek derecede olur.

flte yukarda beyn olunduu zere insan nefsi, kll hakkatleri id-rk etmesiyle dier hayvanlardan mmtaz olup, ifllerinde tedbr ve tesar-rfu ile flereflenmifldir. Fekat, insann eflynn hakkatlerini bilmesi ve an-lamas, meleklerdeki gibi dorudan hsl olmad gibi, yine insann ak-l, btn hdiselerin hakkatine de birdenbire ulaflamaz. Eflynn hakka-tini ilm-i husl ile bilmek, havss- zhire ve btna [grnen ve grn-miyen his organlar] vstasyla hriden elde edilen eflynn sretlerininve hllerinin tedrcen mflhedesine ve dflnlmesine baldr. Bu iti-brla insan, dimgn batnlarnn ortasnda bulunan kuvve-i mfekkiresi-ni, hriden grntleri elde edilen ve bilinen eflynn bazen terkb ve ter-tbi [sentezi], bazen tahll ve tefrki [analizi] hussunda kullanarak, elve-riflli olduu ilm kemlt elde eder. Amm, Resller ve Nebler aleyhi-

16


17/231

msselm hazretleri, ilm nrlaryla nrlanmfl, eflynn hakkatlerinin

kll sretleri, onlarn yaratlfl cevherlerinde flekllenmifl ve grntlenmifl-dir. Bu sebeble, Allah telnn zt ve sfatlarn, madde ve man lemin-de mevcd olan eflynn kll hakkatlerini ve hllerini rabbn bir feyzleve imdd- ilh ile bilirler. Bu itibrla Peygamberlerin ilmleri bahs edi-len duyu organlar, zhir ve btn his kuvvetleri gibi vstalara muhtcdeildir.

lm-i lednniyye shibi olan Evliy-i kirmn ilmleri de, yukarda ak-land gibidir. Bu ilh nimetin, mminlerin sadlerine lem-i berzhdahsl olduu, byk limler tarafndan bildirilmifldir.

Dier insanlar, rabbn ilme ve rhn idrke kendi tabiatlaryla ka-vuflmakdan cizdirler. Beden zulmetleri, ilh marifet nrlar ile onlarnarasnda perdedir. Bu sebeble insan, nefs ve rhun en afla taraf olancism ve beden tarafna meyl ve hareket eder. Duyu organlaryla kendi d-flndaki varlklara bakp, his ve idrk etdii sretden, haylinde ve hf-zasnda dah nceden muhfaza etdii bilgileri, kuvve-i mfekkiresi v-stasyla mantk kidelerine gre terkb ve tertb ederek, tasavvur vetasdk nevilerinden bilmediklerini tahsl eder. nsanlar iin bu sretle el-de edilen ilm ve merifin temm, his uzvlar yardmyla ve kuvve-i mu-tehayyile vstasyla hride bulunan varlklardan elde edilir. Bu bilgiler,huss kidelere ve belli kannlara bal olduundan, erevesi genifl de-ildir. Zr, mantk kitblarnda bildirildii zere, bir fleyin tasavvuru ve-y bir fley ile dier fley zerine hkm ve tasdk bilinmediinde, o bilinme-

yen fleyi bilmek iin zihnde dah nce bilinen ve muhfaza edilen ess-lara [temel bilgilere] mrceat olunur. Tedrcen dflnme ve sralama ilebilinmeyen fley bilinir. Buna gre insann ilmi, bilinmeyenleri bilmeeelveriflli olan fleyleri zihnen arafldrr. Elde etdii bilgileri uygun bir flekl-de tertb ve terkb edib, btn gcn harcayarak bilinen sebeblere veesslara ulaflr ve bunlar aflmaz. lmin sebeblerinden olan esslardavey bu esslarn tertb ve terkbinde hat olursa, o hat sebebiyle bili-nende de hat olur. limler arasnda ihtilflarn ve sllerin okluu,bundan meydna gelir.

17


18/231

kinci Blm

LMN MHYYET

lmin mhiyetini tarif etmeden ve aklamadan nce, mhiyet ke-limesinin tarfi ve zh yaplacakdr. Mhiyyet-i fley [bir fleyin mhiyye-ti], baflka bir ifde ile, fleyin kendisiyle var olduu fley; o, odur demek-dir. O odur demek ise, o fley o fleyin aynsdr demekdir. Mhiyyet keli-mesinin, m kelimesine mensb demek olduu da rivyet edilmifldir. Bu-

na gre, mhiyyet kelimesinin asl, miyyet olup, ad geen kelimenin mlafzndan alnan masdarla karflmamas iin, miyyet kelimesindeki hem-ze harfi he harfine evrilmifldir. Bu mhiyyet kelimesinde terch edilenflekl, mhve kelimesine nisbetden, yan mhve kelimesinin ismi men-sb hline evrilmesinden ibretdir. Mhve ifdesi m ve hve kelime-lerinden meydna gelmekdedir. Fekat bu iki kelime bir kelime gibi ka-bl edilmifldir.

Mhiyyet kelimesi ekseriy akl ile bilinen fleyler iin kullanlr. Ni-tekim, insan sznden, insann hrideki varln gz nne almadan,hayvn- ntk [konuflan, dflnen canl] diye dflnlmesi bunun mis-

lidir.Akl bir fleye, mhve [o nedir], sline cevb olmas itibriyle m-

hiyyet, hride bulunmas bakmndan hakkat, baflkalarndan farkl ol-mas itibriyle hviyyet, ona mahss zelliklerin kendisine nisbet edil-mesi itibriyle zt, lafzdan anlafllmas itibriyle medll, hdiselerinzerinde cereyn etmesi itibriyle cevher denir.

Mhiyyet ksmdr: Birincisi; mhiyyet-i neviyye, ikincisi; mhiy-yet-i cinsiyye, ncs; mhiyyet-i itibriyyedir.

Mhiyyet-i neviyye, kendini taflyan ferdlerde eflid olarak bulunur.Bu mhiyyet, ferdlerinden birinde neyi cb etdirirse, dierinde de ayn

fleyi cb etdirir. Mesel, insan sz, onun ferdlerinden olan Zeydde cbetdirdii fleyi Amrda da cb etdirir. Mhiyyet-i neviyye ile mhiyyet-i cin-siyye birbirinin zdddr.

Mhiyyet-i cinsiyye, ferdlerinde eflid olarak bulunmaz. Mesel,hayvan lafz, insann tarfinde ntk [dflnen] lafzyla birlikde bulunma-y cb etdirir. nsandan baflkasnda bunu cb etdirmez.

Mhiyyet-i itibriyye, bu yle bir mhiyyetdir ki, mevcd bir fley de-ildir. Ancak onun varln itibra alan kimsenin aklnda bu itibr de-

18


19/231

vm etdii mddetce vardr. Mesel, adedin [saynn] mhiyyetini yan

bir fleyin ka dne olduunu renmek iin kem [ka] ifdesiyle soru-lan sle kemiyyet [say] ile cevb verilir. Cevbda bildirilen say, mhiy-yet-i itibrden ibretdir.

lmin mhiyyeti mutlak olarak, zarr bir tasavvur mudur? Yhudtarfi ok zor olan bir nazr midir, yoksa zor olmayan bir nazr midir.Bu meselede limler arasnda ihtilf vardr.

mm- Fahrddn Rz hazretleri, ilmin mhiyyetinin zarr bir ta-savvur olduunu, mm-l Haremeyn ve mm- Eb Hmid MuhammedGazl hazretleri ise, tarfi zor olan nazar ksmndan olduunu sylemifl-lerdir. Ancak, ilmin mhiyyetinin tarfi zor olan nazar ksmndan oldu-

u limler arasnda terch edilmifldir.lmin mhiyyetinin tarfine dir, limler arasnda meflhr olan

tarflerden bazlar flunlardr:

1 lm, bir fleye olduu gibi itikddan [inanmakdan] ibretolup, o itikd ise, y zarr olarak, yhud da dell ile hsl olur di-ye tarf edilmifldir. Ancak, bir fleyin tarfi, o fleyin efrdn cmi agy-rn man olmak lzm gelir. Hlbuki, itikdn buradaki tarfine zarret-den yhud dellden hsl olan zan da dhil olmakdadr. Bu sebeble ilminmhiyyetinin bu tarfi yukarda geen kideye uygun olmadndan,limler arasnda kabl grmemifldir.

2 lm, malmu olduu gibi bilmekden ibretdir diye tarfolunmufl ise de, Allah telnn ilmine marifet demek ciz deildir. Busebeble Allah telnn ilmi bu tarfin dflnda kalmakdadr. Bununla be-rber bu tarfde ilm kelimesinden tremifl olan malm kelimesinin zikredilmesi devri cb etdirdiinden ve almhve [olduu gibi] kelimesi de,marifet mansndan ibret ve bu sebeble fazlalk olduundan, ncekitarf gibi bu tarf de limler arasnda kabl grmemifldir.

(Devr, devern, lgtde ark gibi dnmek dolanmak mansnadr.Istlh da ise devr, iki fleyden herbirinin dierine bal olmasndan ib-retdir. Devr birka ksma ayrlr: Devr-i izf, devr-i hkm, devr-i ms-

v, devr-i tekaddm.Devr-i izfi: ki fleyin var olmakda birbirine lzm olmasndan ib-

retdir. Bu sebeble iki fleyden biri ancak dieri ile mevcd olur.

Devr-i hkm: Bu devr, ikrr ile hsl olur. Mesel, veft eden birkimsenin birderi, onun olu bulunduunu ikrr edince, neseb sbit ol-duundan, bu birder vris olamaz. nki, olun vris olmas, birde-rin vrisliine mni olur.

Devr-i msv: Birbirine meyl eden iki fleyden herbirinin dierine

19


20/231

bal olmasndan ibretdir.

Devr-i tekaddm: Bir fleyin bir fleye bir vey birka mertebedebal olmasndan ibretdir. Bir mertebede hsl olan devre, devr-i mu-sarrah [ak devr], birka mertebede hsl olan devre, devr-i muzmer [ka-pal devr] denir. Gnefl, gndz grnen bir yldzdr, gndz de gne-flin ufuk zerinde domasdr diye tarf edilse, iflte bu tarf, devr-i mu-sarraha misldir. Devr-i muzmerin misli ise flyledir: Mannn anlafll-mas lafzn delletine, lafzn delleti ilm-i vada baldr. lm-i vadndelleti, lafzn delleti vstasyla mannn anlafllmasna baldr. Devr-i muzmer, devrin en makbl olmayandr.)

3 lm, yle bir fleydir ki, kendisinde bulunduu kimsenin

lim olmasn gerekdirir. Bu tarfde lim kelimesinin zikr edilmesi, ikin-ci tarf gibi devri cb etdirdiinden, limler arasnda kabl grmemifl-dir.

4 lm, malmu olduu gibi idrk etmekden ibretdir. Butarfde de devr ve haflv [fazlalk] vardr. Ayrca idrk kelimesi de bura-da mecz olarak ilm mansna kullanldndan, limler tarafndan be-enilmemifldir.

5 lm, malmu olduu gibi tebyndir, yan aklamakdr. Butarfde de devr ve haflv [fazlalk] vardr. Ayrca tebyn kelimesi, kapal-lkdan sonra akl ifde eder. Buna gre, Allah telnn ilmi, tarfin

dflnda kalr. Onun iin bu tarf de makbl deildir.(Haflv kelimesi lgatda, yastk iine doldurulan pamuk vey ben-

zeri fleyler mansnadr. Istlh mans ise, zikri, sylenmesi fidesiz olanfazlalkdan ibretdir. Haflv, lafz ve manev olmak zere iki ksmdr.Lafz haflv fazlaln belli olmasndan ibretdir. Manev haflv, many bo-zabilir de bozmayabilir de.

Tadvl [uzatma] da lafz ve manev olmak zere iki ksma ayrlr. Laf-z tadvlde fazlalk belli deildir. Manev tadvl many bozmaz. Buna g-re, haflv ile tadvl arasnda iki bakmdan fark vardr.)

6 lm, malmu olduu gibi isbtdr. Bu tarfde de devr ve haflv

bulunduundan ve ayrca isbt kelimesi mecz olarak ilm mansna kul-lanldndan, bir fleyin kendisiyle tarfi yaplmfl olduundan, bu da di-er tarfler kabilindendir.

7 lm, malma olduu gibi itimddr. Bu tarfde de devr vehaflv vardr. Ayrca Allah telnn kendi ilmine itimd etmesini syle-mek gibi bir mahzr da bulunmakdadr. Allah tel iin byle sylemekciz deildir. Onun iin bu tarf de makbl deildir.

8 lm, bir fleyin sretinin zihnde meydna gelmesidir. Bu

20


21/231

tarf, zann, cehl-i mrekkebi, takldi ve vehmi iine aldndan, muhak-

kkn-i hkemya ve baz mtekellimin indinde [yan kelm limlerinegre], en sahh tarfdir. Byle olduu bni Sadrddn hazretlerinden ri-vyet edilmifldir.

(Zan, zdd muhtemel olmakla berber, inanma taraf kuvvetlimansnadr. Yakn ve flek manlarnda da kullanlr. fiek ile zan arasn-da fark vardr. Zanda inanma taraf kuvvetlidir. fiek, birbirine zt olan ikifleyden birini dierine terch etmeyip, flek eden kimsede meydna ge-len tereddd ve flbheden ibretdir.

Yine flek, iki taraf msv tutulan iki fley arasnda durmakdanibret olup, insan kalbi o iki fleyden birinin terchine meyl etmez. Eer

o iki fleyden birisi, dierinin zerine terch edilmekle berber, tercholunan taraf da terk olunmazsa, ona zan denir. ki fleyden biri dierineterch olunmakla berber, terch olunan taraf da terk olunursa, ona(zann- glib) denir. Zann- glib yakn mertebesindedir.

(Cehl), mutlak olarak bir fleyi bilmemekden ibretdir. Cehl, bazenmevcd olmaz. Bu durumda, (fley) olmamas lzm gelir diye, cehlin butarfine itirz edilmifldir. Ancak bu itirza, (fley) zihnde dflnlen birvarlkdr diye cevb verilmifldir.

(Cehl-i mrekkeb), hakkate uygun olmad hlde, bir fleye kesinbir fleklde inanmakdr. Bir fleyi bilmemek ve o fleyi bilmedii hlde bili-

yorum iddiasnda bulunmak olup, cehl-i mrekkebin mislidir.(Cehl-i bast), cehl-i mrekkeb mefhmunun hilfna olarak, [yan

cehl-i mrekkebin zdd olup,] bilmemek demekdir. Mesel, bir kimse bir-fleyi bilmez. O fleyi bilmediini de bilir. Bu, cehl-i bastdir.

(Takld), hccet ve dellsiz olarak, baflkasnn szn kabl et-mekdir.

(Vehm), hkmn terch olunmayan tarafna denir. Terch olunan ta-rafna ise, zan denir. Hkemya gre vehm, dimgda bulunan idrkedici bir kuvvetdir. Bu kuvvet vstasyla huss manlar anlafllr. Zey-

din doruluu, Amrn dflmanl gibi.)9 lm, idrk olunan fleyin mhiyyetinin, idrk eden kimsenin

zihninde flekllenmesidir. Bu tarfin hkm, bundan nce zikr edilensekizinci tarfin hkm gibidir. Bu iki tarf hkemnn tarfi olup, ilminzihnde dflnlen bir varlk olmas itibra alnarak yaplmfldr. nki, h-kem indinde ilm, zihnde var olmakdan ibretdir. Bu iki tarfden birin-cisi, kll ve czi olan fleylerin idrkini, bilinmesini iine alr. kinci tarf,zhiren ilmin sdece kll fleylerin idrkine, bilinmesine mahss olduu-nu ifde eder.

21


22/231

10 lm, manlar arasnda zddna ihtiml brakmayacak

fleklde, yerini ayrd etmeyi, salayan bir sfatdr. Bu tarf, ilmi (ilm,malm ile alkas bulunan bir sfatdr) diye tarf edene gre, terchedilmifl bir tarfdir. Ancak ulm-i diyye denilen herkesin bildii bilgiler,bu tarfin dflnda kalmakdadr. Mesel, dah nce grlmfl olan bir da,flimdi altna dnflmfl deilse de, hrikulde bir hdise olarak bu ifl c-iz olduundan, o dan altna dnflmesi muhtemeldir.

11 lm, zddna ihtiml brakmayacak fleklde manlar birbi-rinden ayrmakdan ibretdir. Bu tarf, (ilm, lim ile malm arasnda-ki huss alkann kendisidir) diye tarf eden kelm limleri tarafndanterch edilmifldir.

12 lm, yle bir sfatdr ki, onunla kendisinden bahs edilen fley,bu sfata shib olan kimseye, flbhe ve tereddt bulunmayacakfleklde tam olarak ak olur. Bu tarfin, ilmin mhiyyetinin en gzeltarfi olduunu, allme Seyyid fierf Crcn hazretleri bildirmifldir.

13 lm, bir mannn zihnde baflka bir manya ihtiml brak-mayacak fleklde meydna gelmesidir. Bu tarf, kelm limlerinden

midye iddir.

22


23/231

nc Blm

LMN MHYYET LE ALKALI HTLFLAR

Felsefecilere ve baz kelm limlerine gre, bir fleyi bilmek, o fle-yin zihnde varln cb etdirir mi? Yhud kelm limlerinin ouna g-re, bir fleyi bilmek, bilen ile bilinen arasnda zihnde bir alkadan m ib-retdir? Bu meselede ihtilf olundu.

Birinci grfle gre, bir fley hakknda ilm yan bilgi hsl olunca, o

ilmden huss ortaya kar. O husslardan birincisi, hsl olan sretinzihnde hakkat olmasdr. kincisi, o sretin zihnde flekllenmesidir. n-cs, o sret sebebi ile nefsin tesr almasdr [yan etkilenmesidir]. Buaklamalara gre, ilmin, bu sretin hangisinden ibret olduu hakkn-da ihtilf vardr.

lem ve hkemdan bir ksm, ilmin, ancak yukarda bahs edilen sretden ibret olduunu sylemifllerdir. Bu sebeble ilmin keyfiyyetvey infil vey izfe cinsinden olduuna dir ihtilf edilmifldir. (Keyfiy-yet, bir fleyde yerleflmifl olan hldir. nfil, baflka fleyden tesr sebebiy-le mteessrde [tesr alanda] meydna gelen durumdur. zfe, iki fleydenbirinin dflnlmesi, ancak dier fleyin dflnlmesiyle hsl olan, birbi-rine bal olarak tekrr eden hldir. Babalk ve oulluk gibi, yan baba d-flnlnce ocuk da htra gelir. ocuk dflnlnce baba da htragelir.)

Alkal kitblarda beyn olunduu zere, en dorusu, ilmin keyfiy-yet cinsinden olduudur.

lmin zihne id bir varlk olduunu kabl edenlerden bazlarnagre, zihnde meydna gelen sret, malmun (bilinenin) flekli ve glge-sidir. Dier bazlarna gre ise, zihnde hsl olan fley, malmun mhiy-yetinin kendisidir. Lkin o fley zill yan asl olmayan varl ile zihnde mev-cd olup, bu varl bakmndan ona sret (flekl) denilir. Bu sebeble asl

varlk zerinde meydna gelen eserler, asl olmayan varlkda meydna gel-mez. Asl varla ayn [yan madde] denir. Onun zerinde eserler meyd-na gelir. Zihne id olan bu sret, zihnin dflna gre, ayn-l-ayn, yan mad-denin kendisi olur. Zihne nisbetle ayn-us-sret, yan sretin kendisidir.Bu sret, o ilme shib olann zihninde bulunan, zll ve flekldir. Bununlamalm belli olduu iin, buna ilm denir.

lm shibinin renerek elde etdii ve zihninde mevcd olan, m-hiyyete malm (bilgi) denir. lm ile malm, mhiyyet bakmndan birbi-rinden ayrdr. lmin zihnde malma id bir zl ve sret olduunu syle-

23


24/231

yenlere gre, malmun cevher [z] vey baflka bir cinsden, ilmin ise, key-

fiyyet cinsinden olduundan flbhe ve tereddt yokdur. nki, ilm ilemalm, mhiyyet bakmndan farkldrlar. Fekat mhiyyetin bizzat zihn-de meydna geldiini syleyenlere gre, cevher [z] ve arazn [sfatn, zel-liin] ayn fley ve ilmin ise keyfiyyet cinsinden olduunda kapallk vardr.

Mdekkk limlerden bazs, mhiyyetin deiflebileceini ciz gr-mfller. Bu sebeble, bir fleyin hrideki varl itibriyle cevher olduu-nu, zihndeki varl itibriyle o cevherin keyfiyyete dnfldn bildir-mifllerdir. Misl olarak da tuz kaynanda bulunan fleyin tuza dnfld-n sylemifllerdir. Bu bahsin muhkemesi alkal kitblarda byk lim-ler tarafndan genifl olarak aklanmfl olduundan, burada bu kadary-la iktifa edilmifldir.

24


25/231

Drdnc Blm

LM- MDEVVEN (Derlenen ilm)

lm lafz, dah nce zikr olunan fleyler iin sylendii gibi, nahv vefkh gibi, sonradan derlenip toplanmfl olan ilmler iin de sylenir. Ayn flekl-de, ilm lafz, huss meseleler iin de sylenir. Falan nahv bilir denildi-inde, o kimsenin, nahv ilmine dir meseleleri bilir mans kasd edilir.

lm, bazen delllerle meselelerin doruluunu ortaya karmaya

denir. Bazen de birok meselenin doruluunu ortaya koymakla hsl olanmelekeye denir. Bu melekeye meleke-i isdihdr [htra getirme meleke-si] denir. Meleke ise, teheyy-i tm demekdir. Teheyy-i tm da, murdolunan birfley hakknda bilgi istendiinde, tam cevb olacak fleklde, bil-gi sermyesine shib olmakdan ibretdir.

lm lafznn hakki mans, sdece idrk, anlamak demekdir. Bu id-rkin alkal bir fley vardr ki, o da malm yan bilgidir. drkden sonrameydna gelen ve devml kalmasna sebeb olan fley, melekedir.

lm lafz, yukarda zikr olunan fleylerin herbiri iin, ya hakkat-i rfiy-ye veyhud hakkat-i stlhiyye vey mecz- meflhr olarak sylenir.

lm, bazen meselelerin temmna, tasavvur ve tasdkle alkal asl-

lara ve mevzlara denir. Bu sebeble limler tarafndan ilmlerin, bu un-srdan ibret olduu beyn buyurulmufldur.

Hakkat ve mecz kelimeleri hakknda baz malmt:

Hakkat, fele veznindedir. Hakkafl fley: fiey sbit (mevcd) ol-du, cmlesinden alnmfl olup, sbit olmak, var olmak mansndadr.Fele vezni file mansnda olup, Hakk demekdir. Hakk ise, mev-cd olan mansnadr. Hakkat kelimesinin sonundaki (ta) harfi ise, all-me kelimesinde bulunan (ta) harfi gibidir. Bu (ta) harfi kelimenin sfatlk-dan ismlie nakli iin olup, t-i tenis (menneslik) (ta)s dei ldir.

Hakkaflfley: fiey mevcd oldu, dier bir ifde ile Mbihiflfley:

Bir fleyin kendisi ile var olduu fley. Hve, hve: O odur demekdir. n-sana nisbetle hayvan- ntk [dflnen hayvan] gibi.

(Hak), Allah telnn ism-i flerflerindendir. Sbit ve mevcd man-sna da kullanlr. O zemn mans eflfleyl-hakku: Hakkaten sbit, mev-cd olan fley demekdir.

(Hak), sdk ve savb kelimeleri mansna da kullanlr. Nitekim,(kavl-i hak: Hak sz) ve (kavl-i savb: Doru sz) denir.

(Hak), lgatda, inkrna ihtiml ve rhsat [izn] olmayan sbit, var olanfley mansnadr.

25


26/231

Hak, man ehli stlhna gre, vka [hakkate] uygun olan hkm

demekdir. Buna gre, hkm ifde eden szler, itikd, din ve mezhebleriin, hak sz, hak itikd, hak din, hak mezhebler iin sylenir. Hakkn zd-d btldr. Fekat sdk [doruluk] kelimesinin ise, bilhssa hkm ifdeeden szler iin kullanlmas yaygndr. Sdkn zdd kizb, yalan demekdir.Bazen hak kelimesinde vka uygunluk bakmndan ve sdk kelimesin-de de hkme uygunluk bakmndan hak ile sdk arasnda fark bulunduusylenmifldir. Bu hlde, (sdk-ul-hkm) yan, hkmn doruluu, hkmnvka uygunluundan ibretdir. Hkmn hak olmas da vkn hkme uy-gunluu demekdir.

Hakkat, kendisi ile asl konulduu man murd olunan lafzn ismi-dir. Istlhda hakkat ise, asl konulduu manda kullanlan kelimedir.

Bir stlha gre de hakkat, konuflmada kullanlan kelimedir. Bir stlhagre de, karfllkl konuflmada kullanlan kelimedir. Bu stlhdaki karfllk-l konuflma ifdesi ile baflka stlhdaki asl konulduu manda kullanlanmecz, tarfin dflnda tutuldu. Salt lafz gibi. Salt lafz rf flerded mansna kullanlmakdadr. Hlbuki flerat stlhnda nemz man-sndadr. Eer flerat stlhnda d mansnda kullanl rsa, o zemn sa-lt kelimesi mecz olur. nki, salt kelimesi lgatda d mansnda ol-makla berber, flerat stlhnda belli rknler, huss zikrlerden ibret olannemz mansna konulmufldur.

Hakkat, konulduu man zere kalan lafzlardr. Hakkat, kat ve ya-knen sbit olan fley demekdir.

Bu kelime, yerinde, asl mansnda bir fleyin ismi olarak kullanld-nda, onunla bu fleyin kendisi kasd edilir. nki, lgat koyan, o kelime-yi asl olarak o fley iin koymufldur. Mesel aslan lafz bilinen hayvan iinkonulmufldur. Bu durumda hakkatde kelime, asl mansnda kullanl-mfldr. Mecz olarak sylenildiinde ise, asl yerinde kullanlmamfl olur.

Mecz, asl mansndan baflka bir man kasd edilen lafzn ismidir.Bununla berber, hakkat ile mecz arasnda bir mnsebet bulunmas l-zmdr. Cesr bir kimseye aslan demek gibi. Bu mislde bahs edilen m-nsebet mevcddur.

Mecz, cze: Ciz oldu lafzndan alnmfldr. Mefal vezninde ism-i fil mansna olup, mteadddir, yan geifllidir. Vl mansna olan

Mevl kelimesi gibi.Mecz denilmesinin sebebi, kelimenin hakkat mahllinden mecz

mahlline gemesi sebebiyledir.

Hakkat mans ile mecz mans arasnda mnsebet olmaldr if-desi ile, asl konulduu mannn dflnda kullanlan, fekat aralarnda m-nsebet olmayan kelimeler, meczn tarfi dflnda brakld. nki, hak-kat ile mecz arasnda mnsebet olmad takdrde, buna mecz den-mez. Bu irticlen dflnmeden sylenmifl vey hatl bir sz olur.

26


27/231

Beflinci Blm

LMN MEVZU

lmlerin birbirinden ayrlmas, mevzlarnn birbirinden ayrlmas ilehsl olur. Herbir ilmin mevzu, o ilmde araz-i ztiyyesinden bahs olu-nan fleylerden ibretdir. Araz kelimesi araz kelimesinin ouludur. Araz,bir mahalle, yere muhtc olan fleydir. Renk gibi. nki renk, cismle be-rber bulunur.

Araz, ya bir ztda [mahlde] yerleflmifl olur vey yerleflmifl olmaz.Ztda yerleflmifl vaziyyetde olan araz, paralar bulunduu yerde yerlefl-mifl olur. Beyz ile siyh renkler gibi.

Ztda [mahlde] yerleflmemifl olan arazn paralar mahllinde bu-lunmaz. Hareket ile skn [hareketsizlik] gibi.

Araz- lzm, mahllinden ayrlmas mmkin olmayan arazdr. Kit-betin [yaz yazma zelliinin] insann mhiyetinden [dflnen bir varlk ol-masndan] ayrlmasnn mmkin olmamas gibi.

Araz- mfrk, mahllinden ayrlmas mmkin olan arazdr. Buaraz, ya sratle vey yavafl olarak mahllinden ayrlr.

Sratli ayrlan araz, insanda utanmak sebebi ile meydna gelen kr-mzlk [yz kzarmas] ve korkudan meydna gelen beniz sararmas gi-bi.

Mahllinden ayrlmas yavafl olan araz ise, ihtiyrlk ve genlik gi-bi olan arazdr.

Araz- zt, baflka bir fleye katlan, ilve olan bir fleydir. Bu katlma,araz- ztnin katld fleyin zt vey czi ummsi vey czi msvsivey hride o fleye msv olan bir fley sebebleriyledir.

Bir fleye o fleyin zt sebebiyle katlan araz, insanda flafllacak ifl-

lerin idrknn hsl olmas gibidir. nki, insanda bu idrkn meydna gel-mesi insann zt vstasyla olmufldur.

Czi umm olmak sebebi ile bir fleye katlmfl olan araz, insann biryerde yerleflmesi gibidir. Bu da cism olmas sebebi iledir.

Mhiyetin czi msvsi olmak sebebiyle, bir fleye katlan araz, in-sanda konuflma hli gibidir. Bunun hsl olmas da, insann ntk olma-s, dflnen bir varlk olmas sebebiyledir.

Katld fleyin, hrideki msvsi sebebiyle hsl olan araz, insan-

27


28/231

da teaccbn hsl olmas gibidir. Bu da insann flafllacak fleyleri idrk

etmek vstas ile olur.Bu kitbn gelecek blmlerinde, ilmlerden ayr ayr bahs olunacak-

dr. O blmlerde, her ilmin mevzu ile, her ilme id bilgiler mmkin ol-duu kadar beyn olunmufl ise de, flimdi burada yeri geldii iin, ilmle-rin eksersinin mevzt zikr ve tadad olunmufldur [yan yazlmfldr].

lm-i Tefsr-i flerfin tefsr ilminin mevzu, Kelmullahdr. [Allah te-lnn kelmdr, yan Kurn- kermdir.]

lm-i kretin mevzu, Kurn- kermin nazmn okuma fleklleridir.

lm-i hads-i flerfin mevzu, akvl ve efl-i nebeviyyedir. [Res-lullahn sallallah aleyhi ve sellem mbrek szleri ve iflleridir.]

lm-i emrat- nbvvetin mevzu, emrt- nbvvetdir. [Nbv-vetin almet ve dellleridir.]

lm-i usl-i fkhn mevzu, edille-i fleriyye-i klliyyedir. [fier hkm-lerin, Kitb, snnet, icm ve kys- fkahdan karlfldr.]

lm-i flurt ve sicilltn mevzu, yaz ile tesbt edilmifl olan hkm-lerdir.

lm-i ferizin mevzu, tereke ve vrisdir. [Meyyitin brakd maln,vrislerine taksmidir.]

lm-i hurf ve esmnn mevzu, hurf-u hiciyedir. [Hic harfleri-

dir.]lm-i Tesavvufun mevzu, tehliyye-i zhir ve tehliyye-i btndr. [Z-

hir islmiyyete uydurmak, btn da masivdan kurtarmakdr.]

lm-i btnn mevzu, insann kalbidir.

lm-i ahlkn mevzu, insann nefsidir.

lm-i corafyann mevzu, arzdr. [Yer kresidir.]

lm-i trhin mevzu, mem ve tavfdir. [Milletler ve tifelerdir.]

lm-i ensbn mevzu, ensb- nsdr. [nsanlarn nesebleridir.]

lm-i edebin mevzu, talm ve tellmdr. [retmek ve ren-mekdir.]

lm-i tasrfin mevzu, sga-i mahssadr. [Huss sgalardr.]

lm-i ifltikkn mevzu, mfredt- kelimtdr. [Kelimelerdir.]

lm-i ehc ve ulttn mevzu, zhiren arab kidelere uymayanlafzlardr.

lm-i lgatn mevzu, medllt- mfredtdr. [Kelimelerin man-lardr.]

28


29/231

lm-i edebin [edebiyyt ilminin] mevzu, sz ve yazda hatdan sa-

knmak bakmndan arab kelmdr.lm-i beynn mevzu, vdh- dellet-i haysiyyeti ile [delletinin

akl bakmndan] arab lafzdr.

lm-i bedin mevzu, mehsin-i kelm- arabdir [arab kelm g-zellefldiren fleylerdir].

lm-i muhdaratn mevzu, man ve terkbde hle ve makma uy-gun olarak sz sylemekdir.

lm-i tashfin mevzu, belgat ehlinin syledii, kelimt- musah-hafedir. Yan harflerin noktalarnn deifldirilmesiyle mans temmendeiflmifl olan kelimeler ve szlerdir.

lm-i mebdiflflirin mevzu, tergb ve terhb hsl eden mukedde-mt- tahyliyye ile [insan teflvk eden ve sakndran] flirlerdir.

lm-i kard- flirin mevzu, flirin gzellii ve irkinlii bakmndanflirdeki kelimelerdir.

lm-i kitbetin mevzu, harflerin yazlfllardr.

lm-i inflnn mevzu, belg ve fash olmas, makma uygun gzelifdelerin seilmesi, cb eden kidelere taflmas bakmndan nesir sz-lerdir.

lm-i teressln mevzu, her cemiyyetin tabiatna uygun olan

stlhlar ve saknlmas cb eden ibreler bakmndan ktib [yazan],mektb [yazlmfl] ve kendisine yazlandr.

lm-i urdun mevzu, vezn bakmndan veznli szlerdir.

lm-i iml-y hattn mevzu, arab yazlar yazlrken ortaya kan du-rumlar bakmndan harfler ve yazlfl fleklleridir.

lm-i hattn mevzu, tasvr-i hurf- hiciyyedir [harflerin yazlflla-rdr].

lm-i terkb-i eflklin mevzu, eflkl-i besd- hurfdur [harflerinfleklleridir].

lm-i mantkn mevzu, bilinmeyen bir fleye ulafldrmas bakmn-dan maklt- sniyedir. Yan anlafllmas baflkasna muht olan fley-lerdir.

lm-i mnzarann mevzu, iddi edilen fleyin delller ile, baflkasiin isbt edilmesi bakmndan delllerdir.

lm-i hikmetin mevzu, zihnde ve zihnin hricinde mevcd olan efl-ydr.

lm-i ilhnin mevzu, hdiselerin mevcd olmas bakmndan mev-

29


30/231

cddur [varlkdr].

lm-i tabr-i rynn mevzu, tehayylt- nefsniyye ile umr-ugaybiyye arasndaki [hayller ile gayba dir ifller arasndaki] mnsebet-dir.

lm-i riydiyyenin mevzu, maddeden tecrdi, ayrlmas mmkin olanmadd fleylerdir.

lm-i aritmetikin mevzu, havass- adediyyedir [saylara id hus-siyyetlerdir].

lm-i hisbn mevzu, adeddir [saylardr].

lm-i hendesenin mevzu, mikdrdr, ldr.

lm-i tadlin mevzu, tedhul satdir [zemnn i ie oluflu, vakt-lerdir].

lm-i tabyyenin mevzu, cismdir.

lm-i hayevnn mevzu, hayvanlardr.

lm-i nebttn mevzu, nebttdr [bitkilerdir].

lm-i tbbn mevzu, insan bedenidir.

lm-i etmmenin mevzu, tamdr [yiyeceklerdir].

lm-i teflrhn mevzu, ecz- bedendir [bedeni meydna getiren par-

alardr, yan organlardr].lm-i kehlenin mevzu, eflm-i insandr [insan gzdr].

lm-i evznn mevzu, dirhemler, kyye ve rtldr.

lm-i riyfenin mevzu, su aktmak, su getirmekdir.

lm-i kyfetin mevzu, kyfet-i insandr [insann kyfetidir].

lm-i ihtilcn mevzu, insan bedeninin alflmas, hareketidir.

lm-i yfenin mevzu, kaan hayvann izidir.

lm-i milhann mevzu, gemi ve denizdir.

lm-i firsenin mevzu, azlarn fleklleridir.lm-i lt- zlliyenin mevzu, glgelerin mikdrlardr.

lm-i tedbr-i menzlin mevzu, mflterek hllerde, birlikde yaflamak-da itidldir.

lm-i tebnin mevzu, askerlerin eitimidir.

lm-i ihtisbn mevzu, flehr halknn idresidir.

lm-i msknin mevzu, nmelerdir.

30


31/231

lmlerin mevzlarnn temel kideleri konusuna gelince, insanlarn

sedeti, her fleyin hakkatini ve hllerini, befler tkatn elverdii [insangcnn yetdii] kadar anlamaya ve renmeye baldr. Eflynn, hak-katleri ve hlleri ise, pekok ve eflidlidir. Bu sebeble, ilk zemnlarda lim-ler tarafndan eflynn hakkatlerinin ve hllerinin tesbtine ve bunlarn ko-layca retilmesine ehemmiyyet verilmifldir. Bu bakmdan bir vey bir-ka fleye uygun olan hller gurub gurub tedvn olunarak [derlenerek] her-biri ayr bir ilm kabl edilmifldir. Bu ilmlerin her birinde ahvl-i ztiyesin-den [zelliklerinden] bahs edilen fleyler, o ilmin mevzu kabl edilmifl-dir. nki, bir ilmin meseleleri o ilmin mevzu ile alkaldr. Bu durum-da ilmin mevzu demek, ilmin meseleleri demekdir.

limler, ilmin mevzunu, kendisinde ilmin mhiyetine id zellik-

lerden bahs edilen fley diye tarf etmifllerdir. Bundan maksad, ilminmevzunun, ilmin meselelerinin ilmin asl olmasdr. Buna gre, ayn mev-za id olan hller, ayr bir ilm dal teflkl eder. Bu ilm, ortak ynleri bu-lunan, dier ilmlerden mevz bakmndan ayrlr.

Ayn fleklde, her ilm, gyesi bakmndan birbirinden ayrlr.

Her ilmin yukarda bahs edildii gibi, birbirinden ayrlmas gzel g-rlmfldr. Yoksa her meseleyi ayr bir ilm dal sayarak, derleyip topla-mak ve bunlar retmek akl olarak uygundur. Yine mevzda ortak ol-masalar bile, ayn ilm kabl edilmesinde de akl bir mni yokdur.

Birden fazla meselenin, mevzda ortak olmasnn baflka bir mis-

li, baz husslarn dier baz husslara isnd edilmesidir.Yukardaki zhlardan anlaflldna gre, mflterek meseleleri der-

lenen her ilmin hakkati ayn mevzda olduu gibi, her ilm iin ayr bir mev-z ve gye de vardr.

Mevz ve gye bakmndan her ilm iin bir ok meseleyi bir ara-ya getiren ortak bir huss vardr. Buna cihet-i vahde denir. Bir okmesele bu cihet-i vahde sebebi ile tek bir ilm saylr. lmlerin mevzla-rna id ve gyelerine id ortak noktalar vardr.

Bu sebeble ilmler bazen mevzu ve bazen gyesi itibriyle tarfolunur.

Mevz itibriyle olan tarf, ilm-i mantn: Mantk kendisindemalmtn hllerinden bahs olunan bir ilmdir diye tarfi gibidir. Yanmantk bir ilmdir ki, o ilmde malmtn ahvlinden bahs olunur, demekolup, bu hlde ilm-i mantkn mevzu malmt olur.

Gye bakmndan olan tarf: Mantk ilmi, zihni dflnrken hat-ya dflmekden koruyan bir kanndur. Buna gre, mantk ilminin gyesi,zihni hatya dflmekden korumakdr.

Bir vey birka fleye id ve muteber bir uygunluk ile, birbirine uy-

31


32/231

gun olan hller, o bir vey birka fleyin mhiyetinde ortak iseler, zt olur-

lar. Ortak deil iseler, araz olurlar.Zt olan hller, mutlak mikdrda ortakl olan hat, sath ve cism-

i talmdir. Bu hat, sath ve cism talm-i ztiyyeden olan mikdr- mut-lak ile ortak olduundan, hendese ilminin mevzu olan mutlak olarak, mik-drn zt hllerinden olur.

Araz hllerin misli ise, ahkm- fleriyyeyi elde etdirme hussun-da, usl-i fkh ilmi ile mflterek olan kitb, snnet, icma ve kysdr. n-ki bu hller yabanc, hric bir fley vsta olmadan dorudan mhiyyetedhil olan zt hllerdir. Yan usl fkhn mevzu olan ahkm- fleriy-yenin ztna id hllerdendir.

lmin btn mevzlarna id hller ya nefs-lemre [hakkate] idolur. Yhud nefs-lemrin altnda czi, [ona id bir para] olur. Yhud danefs-lemrin araz-i ztsi [kendisine id bir hl] olur.

Nefs-lemre id olan hllerin beyn iin, hesb ilminde say, y ifty tek olur diye ilm-i hesbdan bir misl verildiinde, iftlik ve teklik sa-ynn ztna, kendisine id hllerinden olur. Burada zt olan fleyin, yansaynn ift ve tek olmas adedin ahvli olur [hllerindendir].

Nefs-lemrin altnda czi olan ahvlin beyn iin, says tek-dir diye bir misl verildikde, n tek olmas adedin ahvli olur. Teklik desaynn altndaki ferdlerindendir. Buna gre say kll olur.

Nefs-lemrin araz-i ztsini beyn etmek [aklamak] iin, mfredy evveldir y mrekkebdir diye bir misl getirilince, mfredin evvel ve-y mrekkeb olmas hlleri araz-i ztdir.

Araz-i garb denilen araza gelince, bu flafllacak bir fley vstasy-la mhiyete dhil olan arazdan [hlden] ibretdir. O araz ya mhiyyetindflnda ve mhiyetden dah umm olur. Yhud mhiyyetden dah hu-ss olur ki, ilmlerde bu arazlardan bahs olunmaz. Misli fludur ki: mhen-dis, yuvarlak olan izgi mi gzeldir, vey dz olan izgi mi dah gzel-dir, yhud dire dz izginin benzeri midir, yoksa dire dz izginin zd-d mdr diye bakmaz. nki, gzellik ve zdlk hendesenin mevzu olanmikdrdan ayr bir fleydir. Yan mikdrn araz-i bididir (uzak hlidir). O

araz yan gzellik ve zdlk mikdra dhil olan bir arazdr. Lkin bu ara-zn mikdra araz (hl) olmas, mikdr olmasndan dolay deildir. Belki buaraz, yan gzellik ve zdlk mikdrn umm olan vasfdr ki, mikdrda bu-lunduu gibi dier ztytda da bulunur. Bunun dier bir misli de, tabbtarafndan yarann yuvarlak olup olmamasna baklmamas gibidir. n-ki, cismde yuvarlakln meydna gelmesi, o cismde yara bulunmassebebiyle deildir. Bilkis yuvarlaklk yaradan umm olup, yarada bulun-duu gibi, yaradan baflka fleyde de bulunur.

Bir ilmin mevzu baflka bir ilme de mevz olabildii gibi, bir ilmin

32


33/231

mevzu dier ilmin mevzundan dah huss vey dah umm olabi-

lir. Ayn fleklde, bir ilmin mevzu dier ilmin mevzuna zd olabilir venc bir fleye dhil olur vey bunun tersi de olabilir. Lkin, iki ayr il-min mevzlar birbirine mutlak olarak zd, fekat bir bakmdan ortak yn-leri olabilir.

Bu aklamalara gre, ilmin mevzu alt ksma ayrlr.

Birinci ksm: Bir ilmin mevzu dier ilmin mevzu ile ayn olur. An-cak, mevzlardan herbiri farkl kaydlarla kaydlanmas cb eder. lem gi-bi. lem flekl bakmndan heyet ilminin [astronominin] mevzudur. Ta-biat bakmndan ilm-i sem ve ilm-i lemin mevzudur. Bahs edilen kayd-larla bu ilmler birbirinden ayrlmakdadr.

kinci ve nc ksm: Bir ilmin mevzu dier bir ilmin mev-zundan ya dah huss yhud dah ummdir. Mevzlar arasndaummlik ve husslik, ya emr-i ztdir vey emr-i arazdir. Yan ya ztaid ya da o ztn hline id bir hussdur. Emr-i zt, umm olann hus-s olana cins olmasndan ibretdir. Bunun misl, mikdr ile cism-i tal-midir ki, cism talm dah huss olup, mikdr da cism talminin cinsi veilm-i hendesenin mevzudur. Cism-i talm, cismi olan varlklarn mev-zudur. Baflka bir misl de, tbbn mevzu gsterilir. Tbbn mevzu in-san bedenidir. nsan bedeni ise ilm-i tabnin mevzundan bir efliddir.nki ilm-i tabnin mevzu mutlak cismdir.

Emr-i araznin misli, mevcd [varlk] ile mikdrdr. Mevcd, ilm-i

ilhnin mevzu olup, mikdr da ilm-i hendesenin mevzudur. Mikdrmevcddan dah huss, mevcd ise mikdrdan dah ummdir. Mikd-rn mevcddan dah huss olmas, mevcdun mikdra araz-i mm ol-mas [umm hl] olmas sebebiyledir.

Drdnc ksm: Mevzlarn birbirlerine zd olup, lkin ncbir fleye dhil olmasndan ibretdir. lm-i hendese ile ilm-i hesbn mev-zlar byledir. Bu mevzlarn ikisi de mikdrn iine dhil olarak, bir-birine eflid mevzlar diye ism verilir.

Beflinci ksm: Mevzlarn bir bakmdan ortak olmalarndan ibret-dir. lm-i tb ile ilm-i ahlkn mevzlar gibi. Bu ilmlerin mevzlar, insan-da bulunan kuvvetler, kabiliyyetler hussunda ortakdrlar.

Altnc ksm: Mevzlar arasnda zdlk bulunmasdr. Hesb ilmi iletb ilminin mevzlar gibi. Say ile insan bedeni arasnda ortaklk olma-d gibi, berberlik de yokdur.

Tenbh: Bir ilmde mevz olan fley burhn [dell] ile taleb ve tahslolunmaz [elde edilmez]. nki, her ilmde matlb olan [ele geirilmek is-tenen] fley, mevzun ztna id hllerden ibretdir. Bir fley kendisine araz[hl] olamaz. Bilkis ztda grnr. Yhud kendisinin stnde olan bafl-ka bir ilm iin dell olur.

33


34/231

Altnc Blm

LMLERN MESELELER

lmlerin meseleleri, hkmlerden ibretdir. Her bir ilmde o hkmle-rin mahmlt [yklemleri] dell ile mevzatna nisbet etmekle meydnagelir. Ortak meseleleri mdevvin [derlenmifl] olan btn ilmlerin mevzla-r ayndr. Bu hlde ilmin mevzu meselelerdir. O meseleler ise, ilminheyet-i bastasndan [en sde fleklinden] ibretdir.

Meselenin mevzu baz defa bizzat ilmin mevzu olur.Kelmn kllsi, yan btn szler iki ismden veyhud bir ismle bir

filden meydna gelir denildiinde, bu sz nahv ilminin mevzu olur.

Baz meselenin mevzu, o meselenin araz-i ztsi ile ilme mev-z olur. lm-i hendesede, bir fleye zd olan mikdr, o fleye ortak olan b-tn mikdrlara zddr diye bir misl sylenildiinde, meselenin mevzuzd olan mikdrdr. Zd olan mikdr da meselenin araz-i ztsidir, yanztna id bir hldir.

Bazan ilmin mevzu, nevi olur ve meselenin mevzu olur. Sarfilminde; sm ya slsdir, yhud da sls meziddir [ harfli vey harf-

den fazla olur] diye bir misl sylenildikde, burada sarf ilminin mevzukelime olup, ism ise, kelimenin nevidir. Bazan de meselenin mevzuilme araz-i ztsi ile mevz olur. Hendese ilminde, doru zerine izilenherbir doru izgi ile meydna gelen alar, ya dik olur vey dik aya denkolurlar, diye bir misl sylenildikde, buradaki izgi, mikdrn nevi, do-ru ise, onun araz-i ztsi olur.

Bazan meselenin mevzu ilmin mevzunun araz-i ztsidir. lm-i hendesede, her genin alar iki dik aya efliddir denildiinde, genmikdrn araz-i ztiyesinden olur.

34


35/231

Yedinci Blm

LMLERN GYES

Bir filden [iflden] bir eser meydna gelirse, o eser o filin [iflin] ne-tce ve semeresi olur. Bu esere fide denildii gibi, filin [iflin] sonunda ol-mas bakmndan da gye denir.

Filin [flin] fidesi ve gyesi ayn fley olmakla berber, itibr bak-mndan farkldr. Filin [flin] netcesinde ortaya kan eser, filin [ifli ya-

pann] o ifle ynelmesine sebeb olursa, buna, o fil [ifli yapan] iin garazve maksd denir. Filin Filine [ifli yapann ifline] nisbetle ise illet-i giy-ye denir.

Garaz ve illet-i giyye ayn fley iseler de, itibr bakmndan farkl-drlar.

Filin [flin] netcesinde ortaya kan eser, filin [ifli yapann] o ifle y-nelmesine sebeb olmazsa, yalnz fide ve gye olur. Bu hlde gye, il-let-i giyyeden dah ummdir. Buna gre ilmin gyesi, ilmin renilme-sine sebeb olan fleydir.

let ilmlerinin dflndaki ilmlerin gyesi, bu ilmlerin bizzat kendile-

rinin elde edilmesinden ibretdir. nki let ilmlerinin dflndaki ilmlerden,baflka fideler de elde edilse bile, bu ilmlerin bizzat kendilerinin elde edil-mesi maksaddr. Fekat, let ilmlerinin gyesi ise, kendileri deil, kendi-lerinden baflka ilmlerin elde edilmesidir. nki, let ilmlerinin keyfiyye-ti, amele mteallkdr, yan amel ile alkaldr. Bundan maksad ise iflinmeydna gelmesidir. O amel [ifl] ister kendisi maksad olsun, ister mak-sad olmayp baflka bir ifl iin olsun, ilmlerin son gyesi olur.

35


36/231

Sekizinci Blm

LMLERN TAKSMTI

lm, tek man ve hakkatden ibret ise de, eflidli bakmlardan birok ksma ayrlr.

lm, bir bakmdan kadm ve muhdes [bafllangc olmyan ve sonra-dan yaratlan] ve bir bakmdan tasavvur ve tasdk [hkm ifde etmiyen vehkm ifde eden] ksmlarna ayrlr.

lm, bir bakmdan da ksma ayrlr. Bu ksm flunlardr: Bir ks-m bizzat sbitdir, vardr. Bir ksm his ile idrk olunur, bilinir. Bir ksm dakys ile bilinir.

lm-i kadm, Allah telnn zt ile bulunup, kullarn sonradan -rendikleri ilmlerine benzemez.

lm-i muhdes ksma ayrlr. Birinci ksm, ilm-i bedh, ikinci ksm,ilm-i zarr, nc ksm, ilm-i istidlldir.

lm-i bedh, takdm-i mukaddemeye [delle] muht olmayan ilm-dir. nsann kendi varln bilmesi, btnn parasndan dah byk

olduunu bilmek gibi ki, bunlar ilm-i bedhinin mislidir.lm-i zarr, takdm-i mukaddemeye muhtc olmayan ilmdir [bu

ilmde de delle ihtiy yokdur]. Befl duyu organ ile elde edilen ilmden ib-retdir.

lm-i istidll, takdm-i mukaddemeye muhtc olan ilmdir [dell ile bi-linen ilmdir]. Bir yaratcnn varln ve dier varlklarn ise sonradan ya-ratldklarn delllerle bilmek gibi.

Ayn fleklde ilm, mevzlarn ihtilflar cihetinden [konularnn fark-ll bakmndan] da birok ksma ayrlr. Bu ksmlarn bazsna ilm,bazsna sanat denir. Byk limlerin yapmfl olduklar bu taksmtflyledir:

1 Allme Hafd hazretlerinin taksmi olup, o da ulm-u m-devvenenin [derlenip toplanmfl olan ilmlerin] iki ksma ayrlmasndan ib-retdir.

Birinci ksm: Kurn- kermin lafzlar, lafz ve isnd bakmndan sn-net-i nebeviyyenin beyn, Kurn- kermin tefsr ve tevli, Kurn- ke-rm ile snnet-i nebeviyyeden elde edilen ahkm- asliyye-i itikdiyye [te-mel itikd bilgileri] ile, ahkm- friyye-i ameliyyenin [fkh bilgilerinin] is-bt, veyhud uslden [edille-i fleriyyeden], frun [fkh bilgilerinin] is-

36


37/231

tinbtna [karlmasna] ess olan kll kideler, usl ve fr bilgilerini

kitb ve snnetden karmaya yardmc olan edeb ilmlere dir lem-ikirm hazretleri [limler] tarafndan derlenen ilmlerdir.

kinci ksm: Eflynn mhiyyetini ve nasl kullanlacaklarn kendi akl-larna gre arafldrmak iin, felsefecilerin derledikleri ilmdir.

Allme Hafd hazretleri tarafndan, ilm-i kret, ilm-i hads-i flerf, ilm-i usl-i hads, ilm-i tefsr-i flerf, ilm-i kelm, ilm-i fkh, ilm-i usl-i fkh, ilm-i edeb, fler ilmler olarak saylmfldr. lm-i tasavvuf ise, tife-i sfiyyedenseilmifller iin, huss bir ilmdir diye beyn edilmifldir. lm-i mnzara,ilm-i hilf, ilm-i cedel, fler ilmler arasnda saylmad gibi, felsefecile-rin ilmleri arasnda da gsterilmemifldir. Mnzaradan maksad, doru-yu ortaya karmak olduu gibi, cedel ve hilfdan maksad da, muhta-b ilzm etmek, yan ikn edici delller ile susdurmakdr. Bu sebeble fkhlimleri tarafndan hilf ilmine dir kitblar yazlmfl ve fkh meselelerin-de bu ilmden fidelenilmifldir. Hkemnn ilm-i hilfa dir kitb yazdk-lar malm olmadndan [bilinmediinden] ilm-i hilf, fler ilmlerden say-mak mnsib grlmfldr. Hkem, hikmete dir bahsleri ilm-i mn-zara zerine bin etmifller ise de, aralarnda ilm-i mnzaray tedvn et-memifllerdir.

2 (Fevid-i hkniyye) ad ile malm olan kitbda beyn edildi-ine gre, ilm, iki meflhr ksmdan ibretdir.

Birinci ksm: lmlerin, nazar ve amel olmasndan ibretdir. Naza-

r, amelin keyfiyyeti ile alkal deildir. Amel ise, amelin keyfiyyeti ile al-kaldr.

kinci ksm:let ilmi olan ve olmayan ilmlerden ibretdir. Baflka birfleyin elde edilmesine let olmayp, kendisi maksad olan ilmlere, (let ol-mayan) ilmler denir. Baflka bir fleyin elde edilmesine let olan ve kendi-si maksad olmayan ilmlere, (let ilmleri) denir.

Kendisi baflka fleyin elde edilmesine let olan ilmin, iflin keyfiyye-ti ile alkal olmas ve iflin keyfiyyeti ile alkal olan ilmin de bizzat bafl-ka fleyin elde edilmesine let olmas lzmdr. let olmak demek, biriflin yaplmasna yardmc olmak mansnadr. Yine bizzat baflka fleyin

elde edilmesine let, yan yardmc olmayan ilm, amelin keyfiyyeti ile al-kal deildir. Bizzat amelin keyfiyyetine id olmayan ilm, baflka fleyin el-de edilmesine let olamaz. Buna gre, nazar ve let olmamak ifdeleriayn mandadr.

Nazar ve amel kelimeleri manda kullanlr.

Birincisi, ilmlerin mutlak taksminde zikr olunan fleklden, mandanibretdir. Mantk, hikmet-i ameliyye ve tbb- amel ve ilm-i hyta [terzi-lik ilmi] temmen iflin keyfiyyeti ile alkal uygulamaya bal, olduundan,ilmlerin amel ksmna dhildir. lmin amel ksm, y zihne id yhud da

37


38/231

zihnin dflna id olur. Mesel, ilm-i mantk zihndir ve ilm-i tb ise, zihnin

dflnda uygulamaya bal bir ilmdir.kinci ksm, hikmetin taksminde kullanlan mandan ibretdir.

Hkem, ilm-i hikmeti, cismlerin hllerini olduu gibi, befler tkti nisbe-tinde bilmekdir, diye tarf etmifllerdir. Sonra bu cismlerin, ifl ve amel cin-sinden olup, zikr olunan efal ve amelin [ifl ve amelin] befler kudreti ve ih-tiyryla meydna geldiini vey gelmediini beyn etmifller. Birincisine,hikmet-i ameliye, ikincisine, hikmet-i nazariye demifllerdir. Hikmet-iameliye denmesi dny ve hiretin nizmna ve salhna sebeb olmasn-dan dolaydr.

nc ksm, sanatn taksminde kullanlan mandr. Yan amelile alkal olan ilm, y amel vey nazardir. Amel olan ilm, ifl yapmaya vealflmaya baldr. Nazar ilm ise byle deildir. Buna gre fkh, nahv,mantk, hikmet-i ameliyye ve tbb- amel ilmleri, ilmlerin ameli ksmndandeildir. nki, bunlarn meydna gelmesi, ifl yapmaya bal deildir. lm-i hyta [terzilik], ilm-i hyke [dokumaclk] ve ilm-i hacamt ise, ifl yap-maya bal olduundan, ilmin amel ksmndandr.

3 (Fevid-i hkniyye)de beyn edildii zere, ilm, hkm vegayr-i hkm olarak iki ksma ayrlr.

Gayr-i hkm olan ilmler, dn ilmler ve dn olmayan diye iki ksmaayrlr. Dn ilmler de mahmd, mezmm ve mbh ksmlarna ayrlr.

lmin bu fleklde taksm edilmesinin sebebine gelince, ilm, zemn-larn ve meknlarn deiflmesi vey devletlerin ve milletlerin deiflmesi iledeiflmez. Yhud zikr olunan deiflikliklerle deiflir.

Bahs edilen deiflikliklerden etkilenmeyen ilmlere ulm-i hikemiy-ye denildii gibi, zemnn gemesiyle aynen devm etmeleri bakmndanda ulm-i hakkyye denir.

Zemnlarn ve meknlarn, devletlerin ve milletlerin deiflmesi ile de-iflen ilmler, y tecribeye ve ifliterek renmeye ve bunlardan baflkas-na bal olmakszn, vahy-i ilhye id ve Peygamberlerden aleyhims-selm renilir ki, byle ilmlere, ulm-i dniyye denildii gibi, ulm-i fleriy-ye de denilir. Yhud ilmler, tecribe ve ifliterek renmeye ve bunlardan

baflkasna baldr. Byle ilmler, ilm-i tb ve hesb gibi ulm-i gayr-i d-niyyeden saylr.

lm-i tb, bedenlerin shhati iin ve ilm-i hesb da mumeleler,vasiyyetlerin yerine getirilmesi ve mrslarn taksmi iin zarr olduun-dan mahmddur [vlmfldr]. Eer ilm netcesi medh edilmeyen bir ilmolursa, mezmm [zemmedilen] ilm olur. Sihr, tlsmt, flabeze [hokkabaz-lk] ilmleri gibi ilmler, byledir. Ulm-i gayr-i dniyyeden mbh olan ilm-ler ise, yalan bulunmayan ilmlerdir. Bunlar flir ve peygamberler trhi vebenzeri ilmlerdir.

38


39/231

lmlerde bahs edilen bu farkllklar, ilmlerin gyeleri bakmndandr.

Yoksa ilm, aslnda ilm olmas bakmndan zem ve inkr edilmez. nki birfleyi bilmek, o fleyi bilmemekden evldr.

4 (fiif-i mteellim) shibinin zikr ve beyn etdiine gre, her birilm y dorudan maksaddr veyhud dorudan maksad deildir.

Bizzat [dorudan] maksad olan ilm, ulm-i hikemiyyedir. Bu da yitikd y da amel ile alkaldr. tikd ile alkal olan ilm, hikmet-i naza-riyyedir. Amel ile alkal olan ilm ise, hikmet-i ameliyyedir.

(Hikmet-i nazariyye), al ve edn ve evsat olmak zere ksmaayrlr.

Birinci ksm, ilm-i ilh, ikinci ksm, ilm-i tab, nc ksm, ilm-iryddir. Nazar [dflnme, inceleme], y maddesiz olan fleylerle vey zihn-de ve hricde madd olan fleylerle alkaldr. Buna ilm-i tab denir. Y-hud nazar, sdece zihnde maddelerden ayrlabilen fleylerle alkaldr. Bu-na da ilm-i riyd denir. lm-i riyd drt ksma ayrlr. nki, nazar- riy-dde ortak noktada birleflen bir takm paralarn takdri, y mmkin olury mmkin olmaz. Bunlardan herbirisi de, y o fleyde yerleflmifl olur y-hud da olmaz.

lm-i riydnin bahs edilen drt ksmndan birincisi, hendese, ikin-cisi, heyet, ncs, aded, drdncs msk ilmleridir.

(Hikmet-i ameliyye) iki ksmdr. Birisi ilm-i siys, dieri ilm-i ah-

lkdr. nki nazar, y insann hline mahss olur, y da olmaz. nsannhline mahss olmayan nazar, ilm-i siysdir. Bu ilm y dny ve hretifllerinde herkesin slh ile alkaldr. Bu da ilm-i flerat ile alkaldr. Yda insanlarn ifllerinin yrtlmesi ve herkesin szbirliidir ki, bu da ah-km- siysiyyeden ve dier bir tabirle, ahkm- sultniyyeden ibretdir.

Nazar, belli bir toplulua mahss olur ise, buna (tedbr-i menzl)denir.

Kendisi maksad olmayan ilm, dier ilmlerde hatdan korunmaya vedoruya ulaflmaya bir letdir. Bu let ile y manlarda hatdan korun-mak istenir, yhud da lafz (sz) vey yaz bakmndan mannn idrki el-

de edilir. Birincisi, ilm-i mantkdr. kincisi, ilm-i edeb ile kendisinde de-llet-i lisniyye ile dellet-i beyniyyeden bahs olunan ilmdir. Dellet-i li-sniyye y dellet-i ifrdiyye ile dellet-i terkbiyyeye mahss olur. Ve-yhud ifrd (kelime) ve terkb (cmle) arasnda mflterek olur. Dellet-i if-rdiyye y kelimelerden bahs eder ise, ilm-i lgatdr. Yhud da kelime-lerin sgalarndan bahs eder, bu da ilm-i sarfdr.

Dellt-i terkbiyye, y veznli sze mahssdur y da veznli szemahss deildir. Veznli sze id olan ilm, eer beytlerin sonlarnamahss olursa, ilm-i kfiye, eer beytlerin sonlarna mahss olmazsa,

39


40/231

ilm-i arz ad verilir.

Veznli [ll] sze mahss olmayan ilm, mannn asln ifde et-me hussunda, y hatdan korunmay cb etdirir ki, bu (ilm-i nahv)dir.Yhud da asl mannn ifdesinde hatdan korunmaya tesri olmaz ki,bu da (ilm-i belgat)dr. Zikri geen ifrd (kelime) ve terkb (cmle) ara-snda mflterek olan ilme, (ilm-i feshat) denir. Szn, hlin cb etdir-dii duruma tatbkinde hatdan korunmaya vsta olan ilme (ilm-i men)denir. Delletin eflidleriyle szn ak ve kapal olduundan bahs edenilme (ilm-i beyn) denir. Fekat ilm-i feshat, kelimeler bir araya getirilir-ken, gzellik bakmndan hatdan korunma maksadn da taflrsa, o ze-mn buna (ilm-i bedi) denir.

5 (Mifth-s-sede) shibinin zikr ve beyn etdii taksmdir:fiyle ki, efly iin drt mertebede yan kitbet (yazmak), bre (sz,ifde), ezhn (zihnler), ayn (gzle grlen maddeler)de mevcdolup, bu drt mertebeden hepsi birbirine vesle olur. nki hat (yaz) lafz-lara, lafzlar, zihnlerdeki manya, zihndeki manlar da eflyya dellet eder.Vcd ayn ise [Varlk gzle grlr ise], asl ve hakkdir. Zihndeki var-ln hakk vey mecz olduunda ihtilf olunmufl ise de, vcd-i lafzve vcd-i zihn kat olarak meczdir. O hlde kitbet, elfz ve ezhna[yaz, sz ve zihne] id olan ilmler, let ilmleridir. Efly [zihnin dflndakifleyler] ile alkal olan ilm, y amel ve yhud nazardir. Amel olan ilm, ken-disinin elde edilmesi maksad olmayan baflka bir ilmin elde edilmesimaksad edilen ilmdir. Nazar olan ilm ise, kendisinin elde edilmesi mak-sad olunan ilmdir. lmin am

Documents

Mahzenul Ulum