Upload
others
View
5
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
पात जलमहाभा यम ्
- 1 -
Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following details:-
I. Discipline : VYAKARANA
Name of the text : VYAKARANA MAHABHASYAM ii. Author : Sri RUDRADHARA JHA
MM. Pt. GIRIDHARA'S S'ARMA CHATURVEDA
File named “README_type_log.txt” containing the following details:-
i. Name of the institute : Jaipur Campus ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi
(b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu (c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee (d) Editor : Prof. Keswan K.P.
iii. Name of the typist : Rajesh Kumar Sharma iv. Completion date of data entry : 15.08.2011
Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi
v. Completion date of proof reading : 29.10.2012 vi. Name of the approval authority
from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary vii. Date of approval : 28.07.2011
पात जलमहाभा यम ्
- 2 -
ीम गव पत ज लमु न न मतं
याकरणमहाभा यम ् (नवाि नकम)्
अ टा यायी थमा याय थमपाद या यानम ्
महामहोपा याय ी ग रधरशमा चतुवदः
पात जलमहाभा यम ्
- 3 -
महाभा य वषयानु म णका
अथ नवाि वकसू पाठः
प पशाि नके
अथ श दानुशासनम ् (पा. भा.)
वतीयाि नके
( शवसू ा ण 1-14)
1. अइउण ्
2. ऋलृ क्
3. एओ
4. ऐऔच ्
5. हयवर
6. लण ्
7. ञमङणनम ्
8. झभञ ्
9. घढधष ्
10. जबगडदश ्
11. खफछठथचटतव ्
12. कपय ्
पात जलमहाभा यम ्
- 4 -
13. शषशर ्
14. हल ्
थमा याय थमपाद थपा ण नसू ा ण 1-15
तृतीयाि नके
1. वृ रादैच ्
2. अदे गुणः
3. इको गुणवृ ी
चतुथाि नके
1. न धातुलोप आधधातुके
2. ि ङ त च
3. द धीवेवीटाम ्
4. हलोऽन तराः संयोगः
5. मुखना सकावचनोऽनुना सकः
6. तु या य य नं सवणम ्
7. ना झलौ
प चमाि नके
8. ईदू दे ववचनं गृ यम ्
9. अदसो मात ्
पात जलमहाभा यम ्
- 5 -
10. शे
11. नपात एकाजना
12. ओत ्
13. स बु ौ शाक य येतावनाष
14. उञः
15. ऊ◌ँ
16. ईदूतौ च स त यथ
17. दा धा वदाप ्
18. आ य तवदेकि मन ्
19. तर तमपौ घः
20. बहुगणवतुड त सं या
21. णा ता ष
22. ड त च
23. त तवतू न ठा
ष ठाि नके
1. सवाद न सवनामा न
2. वभाषा द समासे बहु ीहौ
3. न बहु ीहौ
4. तृतीयासमासे
पात जलमहाभा यम ्
- 6 -
5. व वे च
6. वभाषा ज स
7. थमचरमतया पाधक तपयनेमा च
8. पूवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामसं ायाम ्
9. वम ा तधना यायाम ्
10. अ तरं ब हय गोपसं यानयोः
11. वरा द नपातम ययम ्
12. त त चासव वभि तः
13. कृ मेज तः
14. वातोसु कसुनः
15. अ ययीभाव च
16. श सवनाम थानम ्
17. सुडनपु ंसक य
18. न वे त वभाषा
स तमाि नके
1. इ यणः स सारणम ्
2. आ य तौ ट कतौ
3. मदचोऽ या परः
पात जलमहाभा यम ्
- 7 -
4. एच इ वादेश े
5. ष ठ थानेयोगा
6. थानेऽ तरतमः
7. उरण ् रपरः
8. अलो य य
9. ङ च
10. आदेः पर य
11. अनेकाल श सव य
अ ठमाि नके
1. था नवदादेशोऽनि वधौ
2. अचः परि मन ् पूव वधौ
3. न पदा त ववचनवरेयलोप वरसवणानु वारद घज च व धष ु
4. ववचनेऽ च
नवमाि नके
1. अदशनं लोपः
2. यय य लु लुलुपः
3. ययलोपे ययल णम ्
4. न लुमताऽ ग य
पात जलमहाभा यम ्
- 8 -
5. अचोऽ या पूव उपधा
6. ति मि न त न द टे पूव य
7. त मा द यु तर य
8. वं पं श द याश दसं ा
9. अणु द सवण य चा ययः
10. तपर त काल य
11. आ दर येन सहेता
12. येन व ध तद त य
13. वृ य याचामा द त वृ म ्
14. यादाद न च
15. ए ाचां देश े
पात जलमहाभा यम ्
- 9 -
ीम पत ज लमु न वर चत ं
महाभा यम ्
द पो योतत वालोकै वभू षतम ्
थमा याये थमपादे थममाि नकम ्
(शा ार भ त ाभा यम ्)
॥ अथ श दानुशासनम ्॥
अथे ययं श दोऽ धकाराथः यु यते।
श दानुशासनं नाम शा म धकृतं वे दत यम ् ॥
(अनुशासनीयश द नणया धकरणम ् ।)
(आ ेपभा यम ्)
केषां श दानाम ्?॥
(समाधानभा यम ्)
लौ ककानां वै दकाना ं च। त लौ कका ताव -गौर वः पु षो ह ती शकु नमृ गो ा मण
इ त॥ वै दकाः ख व प-शं नो देवीर भ टये। इषे वोज वा। अि नमीले पुरो हतम ् । अ न आ या ह
वीतय इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
अथ गौ र य कः श दः? ॥
(आ ेपोपपादकभा यम ् )
पात जलमहाभा यम ्
- 10 -
कं य त सा नाला गूलककुदखुर वषा यथ पं स श दः? ॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
ने याह। यं नाम तत ् ।
(आ पेोपपादकभा यम ् )
य त ह त द गतं चेि टतं न म षत म त स श दः? ॥
( नराकरणभा यम ्)
ने याह। या नाम सा ॥
(आ ेपोपपादकभा यम ्)
य त ह त छु लो नीलः क पलः कपोत इ त, स श दः? ॥
( नराकरणभा यम ्)
ने याह । गुणो नाम सः।
(आ ेपोपपादकभा यम ्)
य त ह त ने व भ नं छ ने वि छ नं सामा यभूतं स श दः?॥
( नराकरणभा यम ्)
ने याह । आकृ तनाम सा।
(आ ेपोपसंहारभा यम ्)
क त ह श दः?॥
(समाधानभा यम ्)
येनो चा रतेन सा नाला गूलककुदखुर वषा णनां सं ययो भव त स श दः॥
पात जलमहाभा यम ्
- 11 -
(समाधाना तरभा यम ्)
अथवा- तीतपदाथको लोके व नः श द इ यु यत े । त यथा श दं कु , मा श दं काष ः
श दकाययं माणवकः, इ त व न ंकुव नेवमु यते। त मा व नः श दः॥
(श दानुशासनशा योजना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
का न पुनः श दानुशासन य योजना न? ॥
(समाधानभा यम ्)
र ोहागमल वसंदेहाः योजनम ् ।
(र ापदाथ न पणभा यम ्)
र ाथ वेदानाम येयं याकरणम ् । लोपागमवण वकार ो ह स य वेदा प रपाल य- यती त॥
(ऊहपदाथ न पणभा यम ्)
ऊहः ख व प-न सवै ल गैन च सवा भ वभि त भवदे म ा नग दताः। त ेचाव यं य गतेन
पु षेण यथायथ ं वप रणम यत याः। ता नावैयाकरणः श नो त यथायथ ं वप रणम यतुम ् ।
त माद येयं याकरणम ् ॥
(आगमपदाथ न पणभा यम ्)
आगमः ख व प-‘ ा मणेन न कारणो धमः षड गो वेदोऽ येयो ेय च’‘ इ त॥ धानं च
ष व गेष ु याकरणम ् । धान ेच कृतो य नः फलवा भव त॥
(लघुपदाथ न पणभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 12 -
ल वथ चा येयं याकरणम ् । ‘‘ ा मणेनाव यं श दा ेयाः’’इ त। न चा तेरण याकरणं
लघुनोपायेन श दा श या ातुम ् ॥
(असंदेहपदाथ न पणभा यम ्)
असंदेहाथ चा येयं याकरणम ् । या काः पठि त-‘‘ थूलपृ षतीमाि नवा णी-
मन वाह मालभेत’े’ त। त यां स देहः- थूला चासौ पृषती च थूलपृषती, थूला न पृषि त य याः
सेयं थूलपषृती त । तां नावैयाकरणः वरतोऽ यव य त-य द पूवपद कृ त वर वं ततो बहु ी हः,
अथ समासा तोदा त वं तत त पु ष इ त॥
( याकरणा ययनसाधकागम तीकभा यम ्)
इमा न च भूयः श दानुशासन य योजना न-तेऽसुराः। दु टः श दः। यदधीतम ् । य त ु
यु ते। अ व वांसः। वभि तं कुवि त । यो वा इमाम ् । च वा र। उत वः। स तु मव।
सार वतीम ् । दश यां पु य। सदेुवो अ स व ण इ त ॥
(भा यम ्)
तेऽसुराः-
‘‘तेऽसुरा हेलयो हेलय इ त कुव तः पराबभूवु ः। त मा ा मणेन न लेि छतवै
नापभा षतवै, ले छो ह वा एष यदपश दः’‘॥ ले छा मा भूमे य येयं याकरणम ् । तेऽसुराः॥
(भा यम ्)
दु टः श दः
‘‘दु टः श द: वरतो वणतो वा म या यु तो न तमथमाह।
स-वा व ो यजमानं हनि त यथे श ुः वरतोपराधा ॥’’ इ त॥
पात जलमहाभा यम ्
- 13 -
दु टा छ दा मा यु मह य येयं याकरणम ् ॥ दु टः श दः॥
(भा यम ्)
यदधीतम ् -
‘‘यदधीतम व ातं नगदेनैव श यते।
अन ना वव शु कैधो न त वल त क ह चत ् ॥’‘
त मादनथकं मा धगी मह य येयं याकरणम॥्
यदधीतम ् ॥
(भा यम ्)
य त ु यु त-े
‘‘य तु यु त ेकुशलो वशेष ेश दा यथाव यवहारकाले।
सोऽन तमा नो त जयं पर वा योग व दु य त चापश दैः॥’’
कः?॥
वा योग वदेव॥
कुत एतत ्?॥
यो ह श दा जाना यपश दान यसौ जाना त। यथैव ह श द ाने धमः,
एवमपश द ानेऽ यधमः। अथवा भूयानधमः नो त। भूयांसोऽपश दाः, अ पीयांसः श दा इ त।
एकैक य ह श द य बहवोऽप ंशाः। त यथा गौ र य य श द य गावी गोणी गोता
गोपोत लके यादयो बहवोऽप ंशाः। अथ योऽवा योग व , अ ानं त य शरणम ् ॥
(बाधकभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 14 -
वषम उप यासः। ना य ताया ानं शरणं भ वतुमह त ।
यो यजानन ् वै ा मणं ह या सुरा ंवा पबेत ् सोऽ प म य ेप ततः यात ् ॥
( स ा त या याभा यम ्)
एवं त ह-
‘‘सोऽन तमा नो त जयं पर
वा योग व दु य त चापश दैः॥’’
कः?॥
अवा योग वदेव। अथ यो वा योग व , व ानं त य शरणम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
व पुन रदं प ठतम ्?॥
(समाधानभा यम ्)
ाजा नाम लोकाः॥
(आ ेपभा यम ्)
कं च भोः लोका अ प माणम ्?॥
कं चातः?॥
य द लोका अ प माणम ्, अयम प लोकः माणं भ वतुमह त -
‘‘यदुदु बरवणानां घट नां म डलं महत ् ॥’’
पीतं न गमये वग कं तत ् तुगतं नयेत ्॥’‘ इ त॥
(समाधानभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 15 -
म तगीत एष त भवतः। य व म तगीत त माणम ् ॥ य त ु यु ते॥
(भा यम ्)
अ व वांसः-
‘‘अ व वांसः य भवादे ना नो ये न लु त ं वदुः।
कामं तेष ुत ु व ो य ीि ववायमहं वदेत ् ॥’’
अ भवादे ीव मा भूमे य येयं याकरणम ् ॥
अ व वांसः॥
(भा यम ्)
वभि तं कुवि त-
या काः पठि त-‘‘ याजाः स वभि तकाः कायाः’’ इ त। नचा तरेण याकरणं याजाः
स वभि तकाः श याः कतुम ् ॥ वभि तं कुवि त॥
(भा यम ्)
यो वा इमाम ्-
‘‘यो वा इमां पदशः वरशोऽ रश च वाचं वदधा त स आि वजीनो भव त’’ आि वजीना
यामे य येयं याकरणम ् ॥ यो वा इमाम ् ॥
(भा यम ्)
च वा र-
‘‘च वा र ृ गा यो अ य पादा व ेशीष स त ह तासो अ य।
धा ब ो वृषभो रोरवी त महो देवो म या आ ववेश’‘॥ इ त॥
पात जलमहाभा यम ्
- 16 -
च वा र ृ गा ण। च वा र पदजाता न नामा यातोपसग नपाता च॥ यो अ य पादाः॥ यः
काला भूतभ व य वतमानाः॥ वे शीष। वौ श दा मानौ न यः काय च॥ स त ह तासो अ य ।
स त वभ तयः। धा ब ः। ष ु थानेषु ब उर स क ठे शरसी त॥ वृषभो वषणात ् ॥ रोरवी त
श दं करो त॥ कुत एत ?।
रौ तः श दकमा ॥ महोदेवो म या आ ववेशे त। महा देवः श दः॥ म या मरणधमाणो
मनु या ताना ववेश । महता देवेन नः सा यं यथा या द य येयं याकरणम ् ॥
(भा यम ्)
अपर आह-
‘‘च वा र वा प र मता पदा न ता न वदु ा मणा ये मनी षणः।
गुहा ी ण न हता ने गयि त तुर यं वाचो मनु या वदि त॥’’
‘च वा र वा प र मता पदा न।’ च वा र पदजाता न नामा यातोपसग- नपाता च॥ ता न
वदु ा मणा ये मनी षणः।' मनस ई षणो मनी षणः। गुहा ी ण न हता ने गयि त।' गुहायां ी ण
न हता न ने गयि त। न चे ट ते। न न मष ती यथः॥ तुर यं वाचो मनु या वदि त।’ तुर यं वा
एत वाचो य मनु येष ुवतत ेचतुथ म यथः॥ च वा र॥
(भा यम ्)
उत वः-
‘‘उत वः प य न ददश वाचमुत वः ृ व न ृणो येनाम ् ।
उतो व मै त वं वस े जायेव प य उशती सुवासाः॥’‘
पात जलमहाभा यम ्
- 17 -
‘उत वः’ अ प ख वेकः प य न प न प य त वाचम ् । अ प ख वेकः ृ व न प न
ृणो येना म त। अ व वांसमाहाधम ् ॥ उतो व मै। त वं वस े तनु ं ववृ णुते॥ जायेव प य उशती
सुवासाः। त यथा जाया प ये कामयमाना सुवासाः वमा मानं ववृ णुते, एवं वाग ् वाि वदे वा मानं
ववृ णुते॥ वा नो ववृ णुयादा मान म य येयं याकरणम ् ॥
(भा यम ्)
स तु मव-
‘‘स तु मव ततउना पुन तो
य धीरा मनसा वाचम त।
अ ा सखायः स या न जानत े
भ ैषा ंल मी न हता धवा च॥’‘
स तुः- सचतेदुधावो भव त, कसतेवा वपर ता वक सतो भव त । ततउ-प रपवनं भव त-
ततव वा तु नव वा। धीरा यानव तः । मनसा ानेन। वाचम त वाचमकृषत।
अ ा सखायः स या न जानते। अ सखायः स तः स या न जानते।
व?
य एष दुग मागः, एकग यो वाि वषयः॥
के पुन त?े।
वैयाकरणाः॥
कुत एतत ् ॥
‘भ ैषा ंल मी न हता धवा च।'
पात जलमहाभा यम ्
- 18 -
एषां वा च भ ा ल मी न हता भव त। ल मील णा ासना प रवृ ढा भव त। स तु मव॥
(भा यम ्)
सार वतीम ्-
या काः पठि त-‘‘ आ हताि नरपश दं यु य ायि च तीयां सार वती मि टं नवपेत’्’
इ त॥ ायि च तीया मा भूमे य येयं याकरणम ् ॥
सार वतीम ् ।
(भा यम ्)
दश यां पु य-
या काः पठि त- ‘‘दश यु तरकालं पु य जात य नाम वद या
घोषवदा य तर त थमवृ ं पु षानूकमन र ति ठतम ् । त ति ठततमं भव त। य रं
चतुर रं वा नाम कृतं कुया न त तम ्’’ इ त॥
नचा तरेण याकरणं कृत त ता वा श या व ातुम ् ॥ दश यां पु य॥
(भा यम ्)
सुदेवो अ स-
सुदेवो अ स व ण य य त ेस त स धवः।
अनु रि त काकुदं सू य सु षरा मव॥’’
सुदेवो अ स व ण स यदेवोऽ स। य य त े स त स धवः स त वभ तयः। अनु रि त
काकुदम ् । काकुदं ताल ु। काकुिज वा, साऽि म नु यत इ त काकुदम ् । सू य सु षरा मव। त यथा-
पात जलमहाभा यम ्
- 19 -
शोभनामू म सु षरामि नर तः व य दह त, एवं त ेस त स धवः स त वभ तय ता वनु रि त।
तेना स स यदेवः॥ स यदेवाः यामे ययेयं याकरणम ् ॥ सुदेवो अ स॥
(उ त योजन थोपपि त करणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पुन रदं याकरणमेवा धिजगांसमाने यः योजनम वा यायत,े न पुनर यद प कि चत ्-
ऊँ इ यु वा वृ ता तशः श म येवमाद न ् श दा पठि त? ॥
(समाधानभा यम ्)
पुराक प एतदासीत ् - सं कारो तरकालं ा मणा याकरणं माधीयते।
ते य त त थानकरणनादानु दान े यो वै दकाः श दा उप द य त े ॥ तद य वे न तथा।
वेदमधी य व रता व तारो भवि त- वेदा नो वै दकाः श दाः स ाः, लोका च लौ ककाः अनथकं
याकरणम ् इ त। ते य एव ं व तप नबु योऽ येतृ यः सु भू वा आचाय इदं शा म वाच टे
- इमा न योजना य येयं याकरणम ्-इ त॥’
(अनुब धचतु टयोपसंहारभा यम ्)
उ तः श दः। व पम यु तम ् । योजना य यु ता न॥
(अथ शा नमाणर त न पणभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
श दानुशासन मदानीं क त यम ् । त कथ ं कत यम ् । कं श दोपदेशः कत यः,
आहोि वदपश दोपदेशः, आहोि वदुभयोपदेश इ त?॥
(समाधानम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 20 -
अ यतरोपदेशेन कृतं यात ् । त यथा भ य नयमेनाभ य तषेधो ग यते। पञ ् च पञ ् चनखा
भ या इ यु त ेग यत एत - अतोऽ येऽभ या इ त॥ अभ य तषेधेन वा भ य नयमः। त यथा
‘‘अभ यो ा यकु कुटः अभ यो ा यसूकरः' इ यु त े ग यत एत - आर यो भ य-इ त।
एव महा प। य द ताव छ दोपदेशः यत,े गौ र येति म नुप द टे ग यत एत गा यादयोऽपश दा
इ त। अथा यपश दोपदेशः यत,े गा या दषूप द टेष ुग यत एत -गौ र येष श द इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
कं पुरर यायः?॥
(समाधानभा यम ्)
लघु वा छ दोपदेशः।
लघीया छ दोपदेशः। गर यानपश दोपदेशः। एकैक य श द य बहवोऽप ंशाः। त यथा-
गौ र य य श द य गावीगोणीगोतागोपोत लके येवमादयोऽप ंशाः। इ टा वा यानं ख व प भव त॥
(आ ेपभा यम ्)
अथैति म श दोपदेश े स त कं श दानां तप तौ तपदपाठः क त यः-गौर वः पु षो ह ती
शकु नमृगो ा मण इ येवमादयः श दाः प ठत याः?॥
(समाधानभा यम ्)
ने याह। अन युपाय एष श दानां तप तौ तपदपाठः॥ एवं ह ूयत-े ‘‘बृ ह प त-
र ाय द यं वषसह ं तपदो ताना ंश दाना ंश दपारायणं ोवाच ना तं जगाम’’॥ बृह प त च
व ता, इ चा येता, द यं वषसह म ययनकालो, न चा तं जगाम, कं पुनर य वे। यः सवथा
चरं जीव त वषशतं जीव त। चतु भ च कारै व योपयु ता भव त-आगमकालेन,
पात जलमहाभा यम ्
- 21 -
वा यायकालेन, वचनकालेन, यहारकालेने त। त चा यागम- कालेनैवायुः कृ नं पयुपयु तं
यात ् । त मादन युपायः श दानां तप तौ तपदपाठः॥
(आ ेपभा यम ्)
कथ ंतह म ेश दाः तप त याः?॥
(समाधानभा यम ्)
कं च सामा य वशेषव ल णं व यम ् । येना पेन य नेन महतो महतः श दौघान ् तप येरन ् ॥
कं पुन तत ्? ॥
उ सगापवादौ। कि चदु सगः कत यः, कि चदपवादः॥
(आ ेपभा यम ्)
कथ ंजातीयकः पुन सगः कत यः, कथंजातीयकोऽपवादः॥
(समाधानम ्)
सामा येनो सगः कत यः। त यथा ‘‘कम यण ् । त य वशेषेणापवादः। त यथा-’‘आतोऽनुपसग
कः॥’‘
(जा त यि तपदाथ नणया धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पुनराकृ तः पदाथः आहोि व यम ्?॥
(समाधानभा यम ्)
उभय म याह॥
कथ ं ायत?े।
पात जलमहाभा यम ्
- 22 -
उभयथा याचायण सू ा ण प ठता न। आकृ त ं पदाथ म वा- ‘‘जा या यायामे-
कि म बहु वचनम यतर याम ्’’ इ यु यते। यं पदाथ म वा ‘‘स पाणाम ्’’ इ येकशेष आर यते॥
(श द न य वा न य व वचारभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पुन न यः श दः, आहोि व कायः?॥
(समाधानभा यम ्)
सं ह एत ाधा येन पर तम ्- न यो वा या काय वे त। त ो ता दोषाः,
योजना य यु ता न। त वेष नणयः-य येव न यः, अथा प कायः, उभयथा प ल णं
व य म त॥
( न यश दवादे प शा य धमजनकता धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कथ ंपुन रदं भगवतः पा णनेराचाय य ल णं वृ तम ्-
(आ ेपसाधकवा तक थमख डम ्)
॥*॥ स े श दाथस ब धे॥*॥
( या याभा यम ्)
स े श देऽथ स ब ध ेचे त॥
(वा तकघटक स श दाथ न पणभा यम ्)
(आ ेपभा यम ्)
अथ स श द य कः पदाथः?॥
पात जलमहाभा यम ्
- 23 -
(समाधानम ्)
न यपयायवाची स श दः॥ कथ ं ायत े? ॥ य कूट थे व वचा लष ुभावेष ुवतते। त यथा-
स ा यौः, स ा पृ थवी, स माकाश म त॥
(आ ेपभा यम ्)
नन ुच भोः काय व प वतते। त यथा- स ओदनः, स ः सूपः, स ाः यवागू र त। यावता
काय व प वतत,े त कुत एति न यपयायवा चनो हणम ्, न पुनः काय यः स श द इ त? ॥
(समाधानभा यम ्)
सं हे ताव काय त व वभावा म यामहे न यपयायवा चनो हण म त। इहा प तदेव॥
(समाधाना तरभा यम ्)
अथवा स येकपदा य यवधारणा न। त यथा-अ भ ो वायुभ इ त- अप एव भ य त,
वायुमेव भ यती त ग यते। एव महा प स एव, न सा य इ त॥
(समाधाना तरभा यम ्)
अथवा पूवपदलोपोऽ ट यः- अ य त स ः स इ त। त यथा - देवद तो द तः, स यभामा
भामे त।
(समाधाना तरभा यम ्)
अथवा ‘‘ या यानतो वशेष तपि तन ह संदेहादल णम ्’’ इ त न यपयाय-वा चनो
हण म त या या यामः॥
(समाधानभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 24 -
॥ म गलाथम ् ॥
मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ स श दमा दतः यु ते। म गलाद न
ह शा ा ण थ त ेवीरपु षा ण च भवि त, आयु म पु षा ण चा येतार च स ाथा यथा यु र त॥
(समाधानभा यशेषभा यम ्)
अयं खल ु न यश दो नाव यं कूट थे व वचा लष ुभावेष ुवतते॥
कं त ह? ॥
आभी ये प वतते। त यथा न य ह सतो न य जि पत इ त। यावताभी येऽ प वतत े
त ा यनेनैवाथः यात ्-‘‘ या यानतो वशेष तपि तन ह स देहादल णम ्’’ इ त। प य त वाचाय
म गलाथ चैव स श द आ दतः यु तो भ व य त, श या म चैनं न यपयायवा चनं
वण यतु म त। अतः स श द एवोपा तो न न यश दः॥
( न यतासाधकप न पणम ्)
(आ पेभा यम ्)
अथ कं पुनः पदाथ म वा एष व हः यते। स ेश देऽथ स ब धे चे त?॥
(समाधानाभा यम ्)
आकृ त म याह॥
कुत एतत ्? ॥
आकृ त ह न या यम न यम ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
अथ ये पदाथ कथ ं व हः क त यः? ॥
पात जलमहाभा यम ्
- 25 -
(समाधाना तरभा यम ्)
स े श दे अथस ब ध ेचे त। न यो यथवतामथर भस ब धः॥
( यपदाथा युपगमभा यम ्)
अथवा य एव पदाथ एष व हो या यः- स े श दे अथ स ब ध े चे त। यं ह
न यमाकृ तर न या॥
कथ ं ायत?े ॥
एवं ह यत ेलोके मृ कया चदाकृ या यु ता प डो भव त, प डाकृ तमुपमृ य घ टकाः
य त,े घ टकाकृ तमुपमृ य कुि डकाः य ते। तथा सुवण कया चदाकृ या यु तं प डो भव त,
प डाकृ तमुपमृ य चकाः य त,े चकाकृ तमुपमृ य कटकाः य त,े कटकाकृ तमुपमृ य
वि तकाः य ते। पुनरावृ तः सुवण प डः पुनरपरयाकृ या यु तः ख दरा गारसवण कु डले
भवतः। आकृ तर या चा या च भव त, यं पुन तदेव। आकृ युपमदन यमेवाव श यते॥
(आकृ तपदाथा युपगमभा यम ्)
आकृताव प पदाथ एष व हो या यः- स े श दे अथ स ब ध ेचे त॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
नन ुचो तम ्- आकृ तर न या-इ त॥
(समाधानभा यम ्)
नैतदि त। न याऽऽकृ तः॥
कथम ् ?॥
न व चदुपरते त कृ वा सव ोपरता भव त। या तर था तूपल यते॥
पात जलमहाभा यम ्
- 26 -
(समाधानसाधक न यल णभा यम ्)
अथवा नेदमेव न यल णम ्- व ं कूट थम वचा यनपायोपजन वकायनु प य-
वृ य यययो ग य ति न य म त। तद प न यं यि मं त वं न वह यते।
कं पुन त वम ्? ॥
त य भाव त वम ् ॥ आकृताव प त वं न वह यते।
( न या न य व वचार या कृत वबोधकभा यम ्)
अथवा कं न एतेन-इदं न य मदम न य म त। यि न यं तं पदाथ म वैष व हः यत-े
स े श देऽथ स ब ध ेचे त॥
( या ेपभा यम ्)
कथ ंपुन ायत-े स ः श दोऽथः स ब ध चे त ॥
(१ या ेपसमाधानवा तक वतीयख डम ्)
॥ ॥ लोकतः॥ ॥
(भा यम ्)
य लोकेऽथमथमुपादाय श दा यु जते, नैषां नवृ तौ य नं कुवि त। ये पुनः काया भावा
नवृ तौ तावतेषां य नः यते। त यथा-घटेन काय क र यन ् कु भकारकुलं ग वाह-कु घटं
कायमनेन क र यामी त। न त व छ दा युयु माणो वैयाकरणकुलं ग वाह- कु श दा यो य
इ त। ताव येवाथमुपादाय श दा यु जते॥
(आ ेपोपसंहारभा यम ्)
य द त ह लोक एष ु माणम ्, कं शा ेण यत?े
पात जलमहाभा यम ्
- 27 -
(१ समाधानभूतं तृतीयख डम ् ॥३॥)
॥ ॥ लोकतोऽथ यु त ेश द योगे शा ेण धम नयमः ॥ ॥
(भा यम ्)
लोकतोऽथ यु त ेश द योगे शा ेण धम नयमः यते॥
क मदं धम नयम इ त॥
धमाय नयमो धम नयमः,धमाथ वा नयमो धम नयमः, धम योजनो वा नयमो धम नयमः॥
(१ वा तकचतुथख डम ् ॥ ४॥)
॥*॥ यथा लौ ककवै दकेषु॥*॥
यत ता दा णा याः-‘‘यथा लोके वेदे च’े त यो त ये ‘‘यथा लौ ककवै दके’ि व त
यु जते॥ अथवा यु त एवा त ताथः। यथा लौ ककेष ुवै दकेष ुच कृता तेषु॥
लोके ताव ‘अभ यो ा यकु कुटः, अभ यो ा यसूकर’ इ यु यते। भ यं च नाम
ु तघाताथमुपाद यते। श यं चानेन वमांसा द भर प ु तह तुम ् । त नयमः यत े - इदं
भ य मदमभ य म त॥ तथा- खेदा ीषु वृ ि तभव त। सामान च खेद वगमो ग यायां चाग यायां
च । त नयमः यत-ेइयं ग येयमग ये त॥
(भा यम ्)
वेदे ख व प-‘‘पयो तो ा मणो यवागू तो राज य आ म ा तो वै यः’’ इ यु यते। तं च
नामा यवहाराथमुपाद यते। श यं चानेन शा लमांसाद य प त यतुम ् । त नयमः यते।
तथा- ‘‘बै वः खा दरो वा यूपः या ’’ इ यु यते। यूप च नाम प वनुब धाथमुपाद यते।
श यं चानेन यि कं चदेव का ठमुि यानुि य वा पशुरनुब धुम ् । त नयमः यते।
पात जलमहाभा यम ्
- 28 -
तथा ‘‘अ नौ कपाला य ध या भम यत-ेभृ गूणाम गरसां धम य तपसा त य वम ्’’ इ त
। अ तरेणा प म मि नदहनकमा कपाला न संतापय त। त च नयमः यत-े एवं
यमाणम युदयका र भवती त॥
(दा टाि तक उपसंहारभा यम ्)
एव महा प समानायामथावगतौ श देन चापशबदेन च धम नयमः यत-ेश देनैवाथ ऽ भधेयो
नापश देने त॥ एव ं यमाणम युदयका र भवती त॥
(अनुपल ध योगसाधुश दसाधकशा साथ या धकरणम ्)
(२ आ ेपवा तकम ् ॥१॥)
॥॥ अ य यु तः॥॥
(भा यम ्)
सि त वै श दा अ यु ताः। त यथा-ऊष, तेर,च , पेचे त॥
कमतो य स य यु ताः?॥
योगा भवा छ दानां साधु वम यव य त। य इदानीम यु ता नामी साधवः युः॥
(आ ेपासंग तभा यम ्)
इदं ताव व त ष म ्-यदु यत-े ‘‘सि त वै श दा अ यु ता’’ इ त । य द सि त ना यु ताः,
अथा यु ता न सि त, सि त चा यु ता चे त व त ष म ् । यु जान एव खल ु भवानाह-सि त
श दा अ यु ता इ त। क चेदानीम यो भव जातीयकः पु षः श दानां योग ेसाधुः यात ्? ॥
(आ ेपासंग तबाधकभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 29 -
नैत व त ष म ् । स ती त ताव मूः। यदेता शा वदः शा ेणानु वदधते॥ अ यु ता
इ त ूमः। य लोकेऽ यु ता इ त॥ यद यु यत-ेक चेदानीम यो भव जातीयकः पु षः श दानां
योग साधुः या द त। न ूमोऽ मा भर यु ता इ त॥
कं त ह?॥
लोकेऽ यु ता इ त॥
(आ पेभा यम ्)
नन ुच भवान य य तरो लोके॥
(समाधानभा यम ्)
अ य तरोऽहं लोके, न वहं लोकः॥
(३ आ ेपबाधकवा तकम ् ॥२॥)
॥*॥ अ य यु त इ त चे नाथ श द योगात ् ॥*॥
(भा यम ्)
अ य यु त इ त चेत ् । त न ॥ कं कारणम ्? ॥ अथ श दाः यु य ते। सि त चैषां
श दानामथा ये वथष ु यु य ते॥
(५ आ ेपसाधकवा तकम ्)
॥*॥ अ योगः योगा य वात ् ॥*॥
(भा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 30 -
अ योगः ख व येषां श दानां या यः॥ कुतः?॥ योगा य वा । यदेषां
श दानामथऽ या छ दा यु जते। त यथा-ऊषे य य श द याथ- व यूयमू षताः, तेरे य याथ- व
यूय ंतीणाः, च े य याथ- व यूयं कृतव तं। पेचे य याथ व यूयं प वव त इ त॥
(१ स ा तसमाधानवा तकम ्)
॥*॥ अ यु त ेद घस वत ् ॥*॥
(भा यम ्)
य य य यु ताः, अव यं द घस व ल णेनानु वघेयाः। त यथा द घस ा ण वाषश तका न
वाषसह का ण च। न चा य वे कि चद याहर त। केवलमृ षसं दायो धम इ त कृ वा या काः
शा ेणानु वदधते॥
(६ स ा तसमाधानवा तकम ् ॥५॥)
॥*॥ सव देशा तरे॥*॥
(भा यम ्)
सव ख व येत ेश दा देशा तरेषु यु य ते॥
(आ ेपभा यम ्)
न चैवोपल य ते॥
उपल धौ य नः यताम ् ॥ महान ् श द य योग वषयः। स त वीपा वसुमती यो लोकाः,
च वारो वेदाः सा गाः सरह या बहु धा भ ना एकशत वयुशाखाः सह व मा सामवेदः, एक वंश तधा
बाहवृ यं नवधाथवणो वेदः वाकोवा य म तहासः पुराणं वै यक म येतावा छ द य योग वषयः।
एताव तं श द य योग वषयमननु नश य ‘स य यु ता’ इ त वचनं केवलं साहसमा मेव॥
पात जलमहाभा यम ्
- 31 -
एति मं चा तमह त श द य योग वषय े त े त े श दा त त नयत वषया य ते।
त यथा शव तग तकमा क बोजे वेव भा षतो भव त, वकार एवैनमाया भाष त ेशव इ त। ह म तः
सुरा ेष ु रंह तः ा यम येष,ु ग ममेव वायाः यु जते। दा तलवनाथ ा येष,ु दा मुद येषु॥ ये
चा येत ेभवतोऽ यु ता अ भमताः श दा एतेषाम प योगो यते॥ व? ॥ वेदे। त यथा-
‘‘स ता ये रेवतीरेवदूष, य वो रेवतीरेव यां तमषृ, य मे नरः ु यं म च , य ा न च ा जरसं
तनूनाम ्’’ इ त॥
(अथ श द ान य धमजनकता धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
कं पुनः श द य ान ेधमः आहोि व योगे? ॥
( या ेपभा यम ्)
क चा ? वशेषः?
(७ ानप दूषणवा तकम ्)
॥*॥ ान ेधम इ त चे तथाऽधमः॥ *॥
(भा यम ्)
ान ेधम इ त चे तथाऽधम प ा नो त। यो ह श दान ् जाना यपश दान यसौ जाना त।
यथैव श द ान ेधम एवमपश द ानऽे यधमः॥
(अधमा ध यभा यम ्)
अथवा भूयानधमः ा नो त। भूयांसो यपश दा अ पीयांसः श दाः। एकैक य श द य
बहवोऽप ंशाः। त यथा गौ र य य गावीगोणीगोतागोपोत लके येवमादयो-ऽप ंशाः॥
पात जलमहाभा यम ्
- 32 -
॥*॥ आचारे नयमः॥*॥
(८ ानप ेदूषणा तरवा तकम ्)
(भा यम ्)
आचारे पुनऋ ष नयम ंवेदयत-े‘‘ तऽेसुरा हेलयो हेलय इ त कुव तः पराबभूवु ः’’॥ इ त॥
(अथ योगप ा गीकारभा यम ्)
अ त ुत ह योगे॥
(९ योगप ेदूषणवा तकम ्)
॥ ॥ योग ेसवलोक य। । ॥
(भा यम ्)
य द योग ेधमः, सव लोकोऽ युदयेन यु येत॥
(आ ेपभा यम ्)
क चेदानीं भवतो म सरो, य द सव लोकोऽ युदयेन यु येत? ।
(समाधानभा यम ्)
न खल ुकि च म सरः। य नानथ यं त ुभव त। फलवता च नाम य नेन भ वत यम ् । न
च य नः फला व तरे यः॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
नन ुच ये कृत य ना त ेसाधीयः श दा यो य त,े त एव साधीयोऽ युदयेन यो य ते॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 33 -
य तरेकोऽ प वै ल यते। य त े ह कृत य ना चा वीणाः। अकृत य ना च वीणाः। त
फल य तरेकोऽ प यात ् ॥
(प वय नराकरणोपसंहारभा यम ्)
एवं त ह-ना प ान एव धम ना प योग एव॥
कं त ह?॥
(१० स ा तसमाधानवा तकम ् ॥)
॥*॥ शा पूवके योगेऽ युदय त तु यं वेदश देन॥*॥
(भा यम ्)
शा पूवकं यः श दा यु त े सोऽ युदयेन यु यते। त तु यं वेदश देन। वेदश दा
अ येवम भवदि त ‘‘योऽि न टोमेन यजत े य उ चैनमेव ं वेद’’ ‘‘योऽि नं ना चकेतं चनुत े य उ
चैनमेवं वेद’’॥
( या या तरभा यम ्)
अपर आह- त तु यं वेदश देने त। यथा वेदश दा नयमपूवमधीताः फलव तो भव येवं यः
शा पूवकं श दा यु त ेसोऽ युदयेन यु यत इ त।
( थमप ा यपुगमभा यम ्)
अथ वा पनुर तु- ान एव धम इ त॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
नन ुचो तम ् ान ेधम इ त चे तथाऽधम इ त॥
(आ ेप नराकरणभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 34 -
नैष दोषः, श द माणका वयम ्, य छ द आह तद माकं माणम ् । श द च श द ाने
धममाह, नापश द ानऽेधमम ् ॥ य च पुनर श टा त ष म ्, नैव त ोषाय भव त, ना युदयाय।
त यथा हि कतह सतक डू यता न नैव दोषाय भवि त, ना युदयाय॥
(समाधाना तरभा यम ्)
अथवा युपाय एवापश द ानं श द ाने । यो यपश दा जाना त श दान यसौ जाना त।
तदेवं ‘‘ ान ेधमः’’ इ त वुतोऽथादाप नं भव त- ‘‘अपश द ानपूवके श द ाने धमः’’ इ त॥
(समाधाना तरभा यम ्)
अथ वा कूपखानकवदेत व य त। त यथा कूपखानकः कूप ं खन य य प मृदा
पांसु भ चावक ण भव त। सोऽ स ुसंजातास ुतत एव तं गुणमासादय त। येन च स दोषो नह यत,े
भूयसा चा युदयेन योगो भव त। एव महा प य य यपश द ानेऽधम तथा प य वसौ श द ाने
धम तेन च स दोषो नघा न यत ेभूयसा चा युदयेन योगो भ व य त॥
( वतीयदूषण नरासभा यम ्)
यद यु यत-ेआचारे नयम इ त॥
या ेकम ण स नयमोऽ य ा नयमः। एवं ह ूयते-‘‘यवाण तवाणो नाम ऋषयो बभूवु ः
य धमाणः परापर ा व दतवे दत या अ धगतयाथात याः।' त ेत भव तो य वा न ता वा न
इ त यो त ये यवाण तवाण इ त यु यत,े या े पुनः कम ण नापभाष ते॥ तैः पुनरसु रैया े
कम यपभा षतम ्, तत ते पराभूताः॥
(अथ याकरणपदाथ न पण आ ेपभा यम ्)
अथ याकरण म य य श द य कः पदाथः॥
(समाधानभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 35 -
॥सू म ् ॥
(११ सू प ेआ ेपवा तकम ्)
॥*॥ सू े याकरणे ष यथ ऽनुपप नः॥*॥
(भा यम ्)
सू े याकरणे प यथ नोपप यत-े‘‘ याकरण य सू म ्’’ इ त ॥ कं ह तद य सू ा
याकरणम ्, य यादः सू ं यात ् ॥
(१२ आ ेपा तरवा तकम ्)
॥*॥ श दा तपि तः॥*॥
(भा यम ्)
श दाना ं चा तपि तः ा नो त-‘‘ याकरणा छ दा तप यामहे’’ इ त । न ह सू त एव
श दा तप य ते॥
कं त ह?॥
या यानत च॥
(आ ेपबाधकभा यम ्)
नन ुच तदेव सू ं वगृ ह तं या यानं भव त॥
(आ ेपसाधकभा यम ्)
न केवला न चचापदा न या यानम ्-‘‘वृ ः,आत ्’’ ऐज ्’’ इ त॥
कं त ह? ॥
उदाहरण ं युदाहरणं वा या याहार इ येत समु दतं या यानं भव त॥
पात जलमहाभा यम ्
- 36 -
(प ा तरभा यम ्)
एवं त ह श दः।
(१३ आ ेपवा तकम ्)
॥*॥ श दे युडथः॥*॥
(भा यम ्)
य द श दो याकरणं युडथ नोप यत-े या य त े श दा अनेने त याकरणम ् । न ह
श देन कि च या यते॥
केन त ह?॥
सू ेण॥
(१४ आ ेपा तरवा तकम ्)
॥*॥ भवे च त तः॥*॥
(भा यम ्)
भव ेच त तो नोपप यत-े‘‘ याकरणे भवो योगो वैयाकरणः’’ इ त। न ह श दे भवो योगः॥
व त ह? ॥
सू े॥
(१५ आ ेपा तरवा तकम ्)
॥*॥ ो तादय च त ताः॥*॥
(भा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 37 -
यो तादय च त ता नोपप य ते। पा ण नना ो तं पा णनीयम ् । आ पशलं
काशकृ न म त। न ह पा ण नना श दाः ो ताः।
कं त ह? ॥
सू म ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
कमथ मदमुभयमु यत े भवे ो तादय च त ता इ त। न ो तादय च त ता इ येव
भवऽे प त त चो दतः यात ्?॥
(प रहारभा यम ्)
पुर ता ददमाचायण टम ् भव े च त त इ त, त प ठतम ् । तत उ तरकाल मदं टम ्
ो तादय च त ताः इ त, तद प प ठतम ् । न चेदानीमाचायाः सू ा ण कृ वा नवतयि त॥
( थमा ेपकबाधकभा यम ्)
अयं तावददोषः-यदु यत ेश दे युडथः इ त। नाव यं करणा धकरणयोरेव यु वधीयते॥
कं त ह? ॥
अ ये व प कारकेष-ु‘‘कृ य युटो बहु लम ्’’ इ त। त यथा क दनं पतन म त॥
(करण यु समथनभा यम ्)
अथ वा श दैर प श दा या य ते। त यथा गौ र यु त ेसव स देहा नवत त,े ना वो न गदभ
इ त॥
(अनु ृतदोष दशकभा यम ्)
अयं त ह दोषः-भवे ो तादय च त ताः इ त॥
पात जलमहाभा यम ्
- 38 -
(समाधानभा यम ्)
एवं त ह-
(१९ स ा तवा तकम ् ॥१६॥)
॥*॥ ल यल णे याकरणम ् ॥*॥
(भा यम ्)
ल यं च ल णं चैत समु दतं याकरणं भव त॥ कं पुनल यम ्, कं वा ल णम ्? ॥
श दो ल यः, सू ंल णम ्?॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
एवम ययं दोषः-समुदाये याकरणश दः वृ तोऽवयवे नोप यते। सू ा ण चा यधीयान
इ यते-वैयाकरण इ त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
नैषं दोषः। समुदायेष ु ह श दाः वृ वा अवयवे व प वत ते। त यथा पूव प चालाः, उ तरे
प चालाः,तैलं भु तम ्, घृ तं भु तम ्, शु लो नीलः क पलः कृ ण इ त॥ एवमयं समुदाये
याकरणश दः वृतोऽवयवे व प वतते॥
( थमप ा युपगमभा यम ्)
अथ वा पुनर त ुसू म ् ॥
( थमा ेप मारणभा यम ्)
नन ुचो तम ् सू े याकरणे ष यथ ऽनुपप न इ त॥
( थमा ेप नरासभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 39 -
नैष दोषः, यपदे शव ावेन भ व य त॥
( वतीया ेप मारणभा यम ्)
यद यु यत ेश दा तपि तः इ त। न ह सू त एव श दा तप य ते॥ कं त ह? ॥
या यानत चे त॥ प र तमेतत ्-तदेव सू ं वगृ ह तं या यानं भवती त॥
(प रहारबाधक मारणभा यम ्)
नन ुचो तम ्- न केवला न चचापदा न या यानम ्- वृ ःआत ् ऐिज त॥
कं त ह? ॥
‘‘उदाहरणं युदाहरणं वा या याहार इ येत समु दतं या यानं भव त’’इ त॥
(प रहारसाधकभा यम ्)
अ वजानत एतदेवं भव त। सू त एव ह श दान ् पप य ते॥ आत च सू त एव। यो यु सू ं
कथये नादो गृ येत॥
(इ त याकरणपदाथ न पणम ्)
(अथ वण पदेश योजना धकरणम ्)
(आ ेपभा यम ्)
अथ कमथ वणानामुपदेशः? ॥
(१७ समाधानवा तकम ्)
॥*॥ वृ ि तसमवायाथ उपदेशः॥*॥
वृ ि तसमवायाथ वणानामुपदेशः॥
क मदं वृ ि तसमवायाथ इ त? ॥
पात जलमहाभा यम ्
- 40 -
वृ तये समवायो विृ तसमवायः। वृ यथ वा समवायो वृ ि तसमवायः। वृ ि त योजनो वा
समवायो वृ ि तसमवायः॥
का पुनवृ ि तः? ॥
शा वृ ि तः॥
अथ कः समवायः? ॥
वणनामानुपू यण सं नवेशः॥
अथ क उपदेशः? ॥
उ चारणम ् ॥
कुत एतत ् ॥
द श चारण यः। उ चाय ह वणानाह-उप द टा इमे वणा इ त॥
(१८ वण पदेश योजना तरवा तकम ्)
॥*॥ अनुब धकरणाथ च॥*॥
(भा यम ्)
अनुब धकरणाथ च वणानामुपदेशः कत यः। अनुब धानास यामी त। न यनुप द य
वणाननुब धाः श या आस तुम ् । स एष वणानामुपदेशो वृ ि तसमवायाथ चानुब ध-करणाथ च।
वृ ि तसमवाय चानुब धकरणं च याहाराथम ् । याहारो वृ यथः॥
(१९ वण पदेश योजना तरवा तकम)
॥*॥ इ टबु थ च॥*॥
(भा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 41 -
इ टबु थ च वणानाममुपदेशः-‘इ टा वणान ् भो यामहे’ इ त। न यनुप द य वणा न टा वणाः श या
व ातुम ् ॥
(२० आ ेपवा तकम ्॥४॥)
॥*॥ इ टबु थ चे त चेदुदा तानुदा त व रतानुना सकद घ लुतानाम युपदेशः॥*॥
(भा यम ्)
इ टबु यथ चे त चेदुदा तानुदा त व रतानुना सकद घ लुतानाम युपदेशः क त यः। एवंगुणा
अ प ह वणा इ य ते॥
(२१ स ा तवा तकम ्॥५॥)
॥*॥ आकृ युपदेशाि स म ् ॥*॥
(भा यम ्)
अवणाकृ त प द टा सवमवणकुलं ह य त। तथेवणाकृ तः। तथोवणाकृ तः॥
(२२ आ ेपवा तकम ् ॥६॥)
॥*॥ आकृ युपदेशाि स म त चेत ् संवृताद ना ं तषेधः॥*॥
(भा यम ्)
आकृ युपदेशाि स म त चेत ् संवृताद नां तषेधो व त यः॥
के पुनः संवृतादयः?॥
संवृतः, कलो मात, एणीकृतोऽ बूकृतोऽधको, तो, नर तः, गीत, उपगीतः, ि व णो, रोमश,
इ त॥ अपर आह-
‘‘ तं नर तमवलि बतं नहतम बूकृतं मातमथो वकि पतम ् ।
पात जलमहाभा यम ्
- 42 -
संद टमेणीकृतमधकं ु तं वक णमेताः वरदोषभावनाः’’ इ त ॥
अतोऽ ये य जनदोषाः॥
( स ाि तभा यम ्)
नैष दोषः॥
(२३ समाधानवा तकम ् ॥ ७ ॥)
॥*॥ गगा द बदा दपाठा संवृताद नां नवृ ि तः॥*॥
(भा यम ्)
गगा द बदा दपाठा संवृताद नां नवृ ि तभ व य त॥
(आ ेपभा यम ्)
अ य य गगा द बदा दपाठे योजनम ् ॥ कम ्? ॥
समुदायाना ंसाधु वं यथा या द त॥
(समाधानैकदे शभा यम ्)
एवं त य टादशधा भ नां नवृ कला दकामवण य यापि तं व या म॥
(आ ेपभा यम ्)
सा त ह व त या॥
(२४ एकदे शसमाधानवा तकम ्)
॥*॥ ल गाथा त ु यापि तः॥*॥
(भा यम ्)
ल गाथा सा त ह भव त॥
पात जलमहाभा यम ्
- 43 -
(आ ेपभा यम ्)
त त ह व त यम ् ॥
(समाधानभा यम ्)
य य येतदु यते। अथवैत ह अनेकमनुब धशतं नो चाय म सं ा च न व त या, लोप च न
व त यः। यदनुब धैः यत ेत कला द भः क र यते॥
(आ ेपभा यम ्)
स येवम ् । अपा णनीयं त ुभव त॥
( स ाि तभा यम ्)
यथा यासमेवा तु॥
(आ ेप मारणभा यम ्)
नन ुचो तम ् आकृ युपदेशाि स म त चे संवृताद ना ं तषेध इ त॥
(समाधानभा यम ्)
प र तमेतत ् - गगा द बदा दपाठात ् संवृताद नां नवृ तभ व य त इ त॥
(समाधानबाधकभा यम ्)
नन ुचा य गगा द बदा दपाठे योजनमु तम ् । कम ्? । समुदायाना ंसाधु वं यथा या द त॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
एवं त युभयमनेन यत-ेपाठ चैव वशे यत,े कलादय च नव य ते॥
कथ ंपुनरेकेन य नेनोभयं ल यम ्? ॥
ल य म याह॥
पात जलमहाभा यम ्
- 44 -
कथम ्? ॥
वगता अ प हेतवो भवि त। त यथा-आ ा च स ताः पतर च ी णता इ त॥ तथा
वा या य प व ठा न भवि त- वेतो धाव त, अल बुसाना ंयाते त॥
(भा यम ्)
अथ वा इदं तावदयं ट यः- वेमे संवृतादयः ू येरि न त? ॥
आगमेषु॥
आगमाः शु ाः प य ते॥
वकारेष ुत ह॥
वकारा अ प शु ा: प य ते॥
ययेष ुत ह॥
यया अ प शु ाः प य ते॥
धातुष ुत ह॥
धातवोऽ प शु ाः प य ते॥
ा तप दकेष ुत ह॥
ा तप दका य प शु ा न प य ते॥
या न त य हणा न ा तप दका न॥
एतेषाम प वरवणानुपूव ानाथ उपदेशः कत यः। शशः षष इ त मा भूत ् । पलाशः पलाष
इ त मा भूत ् । म चको म जक इ त मा भूत ् ॥
पात जलमहाभा यम ्
- 45 -
‘आगमा च वकारा च ययाः सह धातु भः।
उ चाय त ेतत तेष ुनेमे ा ताः कलादयः’॥१॥
॥इ त ीम गव पत ज ल वर चतं महाभा ये थमं प पशाि नकम ् ॥
------------------------
पात जलमहाभा यम ्
- 46 -
अथ वतीयं याहाराि नकम ् ।
( शवसू म ्)
अइउण ् ॥१॥
(२५ ववृतोपदेश त ावा तकम ् ॥१॥)
॥ *॥ अकार य ववृतोपदेश आकार हणाथः॥*॥
(भा यम ्)
अकार य ववृतोपदेशः क त यः।
कं योजनम ्? ॥
आकार हणाथः। अकारः सवण हणेनाऽऽकारम प यथा गृ णीयात ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
कं च कारणं न गृ णीयात ्? ॥
(समाधानभा यम ्)
ववारभेदात ् ॥
(आ ेपभा यम ्)
कमु यत-े ववारभेदा द त, न पुनः कालभेदाद प। यथैव ययं ववार भ नः, एवं काल भ नोऽ प? ॥
(समाधानभा यम ्)
स यमेवमेतत ् । व य त ‘‘तु या य य नं सवणम ् ’’ इ य ा य हण य योजनम ्-आ ये
येषां तु यो देशः य न च त े सवणसं ा भव ती त। बा य च पुनरा या कालः तेन यादेव
काल भ न य हणम ्, न पुन ववार भ न य॥?
पात जलमहाभा यम ्
- 47 -
(आ पेभा यम ्)
कं पुन रदं ववृत योप द यमान य योजनम वा यायत,े आहोि वत ्
संवृत योप द यमान य ववृतोपदेश चो यत े?॥
(समाधानभा यम ्)
ववृत योप द यमान य योजनम वा यायते॥
कथ ं ायते॥
यदयम ्-‘‘अ अ’’-इ यकार य ववृत य संवृतता यापि तं शाि त॥
(समाधानबाधकभा यम)्
नैतदि त ापकम ् । अि त य यदेत य वचन े योजनम ् ॥
कम ्? ॥
अ तख वः अ तमालः इ य ा तयतो ववृत य ववृतः ा नो त, संव ृतः या द येवमथा यापि तः॥
(समाधानसाधकभा यम ्)
नैतदि त। नैव लोके न च वेदेऽकारो ववृतोऽि त॥
क त ह।
संवृतः, योऽि त स भ व य त॥ तदेत यापि तवचनं ापकमेव भ व य त
‘‘ ववृत योप द यमान य योजनम वा यायत’े’ इ त॥
(आ ेपभा यम ्)
कः पुनर वशेषः- ववृत योप द यमान य योजनम वा यायेत,संवृत यो-प द यमान य वा
ववृतोपदेश चो येतेत? ॥
पात जलमहाभा यम ्
- 48 -
(समाधानभा यम ्)
न खल ु कि च वशेषः। आहोपु षकामा ं त ु भवानाह-संव ृत योप द यमान य
ववृतोपदेश चो यत इ त। वयं तु मूो ववृत योप द यमान य योजनम वा यायत इ त॥
(॥२६॥ धा वा दष ु ववृत व त ावा तकम ् ॥२॥)
॥*॥ त य ववृतोपदेशाद य ाप ववृतोपदेशः सवण हणाथः॥*॥
(भा यम ्)
त यैत या रसमा ना यक य ववृतोपदेशाद य ा प ववृतोपदेशः कत यः॥ वा य ?
धातु ा तप दक यय नपात थ य॥
कं योजनम ्,। सवण हणाथः। आ रसमा ना यकेना य हणं यथा यात ् ।
कं च कारणं न यात ्?
ववारभेदादेव॥
(धा वा दषु ापकेन ववृत वसाधक ापक वघटनभा यम ्)
आचाय वृ त ापय त भव या रसमा ना यकेन धा वा द थ य हण म त। यदयम ् ‘‘अकः सवण
द घ’’ इ त याहारेऽको हणं करो त॥
कथ ंकृ वा ापकम ्?।
न ह वयोरा रसमा ना यकयोयुगप समव थानमि त॥
(धा वा दषु ववृत व त ासाधकभा यम ्)
नैतदि त ापकम ् । अि त य यदेत य वचन े योजनम ् ॥
कम ्?॥
पात जलमहाभा यम ्
- 49 -
य या रसमा ना यकेन हणमि त, तदथमेत यात ् ख वाढकं, मालाढक म त। स त
योजने न ापकं भव त । त मा ववतृोपदेशः कत यः॥
(आ ेपभा यम ्)
क एष य न चो यत,े ववृतोपदेशो नाम। ववृतो वोप द येत, संवृतो वा। को व वशेषः?॥
(समाधानभा यम ्)
स एष सव एवमथ य नः यते। या येता न ा तप दका य हणा न
तेषामेतेना युपायेनोपदेश चो यते, त गु भव त। त मा व त यम ्-‘धा वा द थ च ववृत’ इ त॥
(॥२७॥ योजना तरवा तकम ्)
॥*॥ द ध लुतवचन ेच संवृत नवृ यथः॥*॥
(भा यम ्)
द घ लुतवचन ेच संवृत नवृ यथ ववृतोपदेशः कत यः, द घ लुतौ संवृतौ मा भूता म त।
वृ ा याम,् देवद ता इ त॥
( नराकरणभा यम ्)
नैव लोके न च वेदे द ध लुतौ संवृतौ तः। कौ त ह?॥ ववृतौ ॥ यौ त तौ भ व यतः।
(एकदे श योजनसाधकभा यम ्)
‘ थानी क पयेदेतावनु वारो यथा यणम ्’।
संवृतः थानी संवृतौ द ध लुतौ क पये । अनु वारो यथा यणम ् । त यथा- सँ य ता, सँ व सरः,
यँ लोकं, तँ लोक म त-अनु वारः थानी यणमनुना सकं क पय त॥
( नराकरणभा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 50 -
वषम उप यासः। यु तं य सत त लृ ि तभव त। सि त ह यणः सानुना सका
नरनुना सका च। द ध लुतौ पुननव लोके नैव च वेदे संवृतौ तः॥ कौ त ह? । ववृतौ, यौ त तौ
भ व यतः॥
(आ ेपभा यम ्)
एवम प कुत एतत ्-तु य थानौ य न भ नौ भ व यतः न पुन तु य य नौ थान भ नौ
याताम ् ईकार ऊकारो वे त?॥
(समाधानभा यम ्)
व य त- ‘ थानेऽ तरतमः’ इ य ‘ थान’े इ त वतमान े पुनः ‘ थान’े हण य योजनम ् ।
‘य ानेक वधमा तय त थानत आ तय बल यो भव त' इ त॥
(इ त ववृत व त ा न पणम ्)
------------------------
पात जलमहाभा यम ्
- 51 -
(वणसमा नाये जा तप ा धकरणम ्)
(२८ पूवप या ेपवा तकम ्॥१॥)
॥*॥ त ानुविृ त नदश ेसवणा हणमन वात ् ॥*॥
(भा यम ्)
त ानुविृ त नदश ेसवणानां हणं न ा नो त – ‘‘अ य वौ’’ ‘‘य ये त च’’॥ कं कारणम ्?
।
अन वात ् । न येतऽेणः येऽनुवृ तौ॥ के त ह?। येऽ रसमा नाये उप द य ते।
(२९ एकदे शसमाधानवा तकम ्॥२॥)
॥ *॥ एक वादकार य स म ् ॥*॥
(भा यम ्)
एकोऽयमकारो य चा रसमा नाये, य चानुवृ तौ, य च धा वा द थः॥
(३० आ ेपवा तकम ् ॥ ३॥)
॥*॥ अनुब धस कर तु॥*॥
(भा यम ्)
अनुब धस कर त ु ा नो त । ‘‘कम यण’्’ ‘‘आतोऽनुपसग कः’’ इ त केऽ प ण कृतं ा नो त॥
(३१ वतीया ेपवा तकम ् ॥ ४॥)
॥*॥ एकाजनेका हणेष ुचानुपपि तः॥*॥
(भा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 52 -
एकाजनेका हणेष ु चानुपपि तभव त। त को दोषः?॥ क रणा ग रणे येका-
ल णम तोदा त वं ा नो त। इह च घटेन तर त घ टक इ त व ल णः ठन ् न ा नो त॥
(३२ तृतीया ेपवातकम ् ॥५॥)
॥*॥ यव चोपचाराः॥*॥
(भा यम ्)
यव चोपचाराः ा नुवि त। त यथा- येष ु नैकेन घटेनानेको युगप काय करो त।
एव मममकारं नानेको युगपदु चारयेत॥्
(३३ थमा ेप नराकरणवा तकम ् ॥ ६॥)
॥*॥ वषयेण त ुनाना ल गकरणाि स म ् ॥*॥
यदयं वषये वषये नाना ल गमकारं करो त- ‘‘कम यण ्’’ ‘‘आतोऽनुपसग कः’’ इ त । तेन
ायत-ेनानुब धस करोऽ ती त। य द ह यात ् नाना ल गकरणमनथकं यात,् एकमेवायं
सवगुणमु चारयेत ् ॥
( ापक नराकरणभा यम ्)
नैतदि त ापकम ् । इ सं ा लृ यथमेत यात ् । न ययमनुब धैः श यकव छ य
उपचेतुम ् । इ सं ायां ह दोषः यात ्। आय य ह वयो र सं ा यात ् ॥
कयोः?॥
आ य तयोः॥
( यासा तरेण या याभा यम)्
एवं त ह-
पात जलमहाभा यम ्
- 53 -
( वषयेण त ुपुन ल गकरणाि स म ् ।)
यदयं वषये वषये पुन ल गमकारं करो त- ‘‘ ा द यतोऽण ्’’ ‘‘ शवा द योऽण ्’’ इ त तेन
ायत-े नानुब धस करोऽ ती त। य द ह या पुन ल गकरणमनथकं यात ् ॥
( थम या या युपगमभा यम ्)
अथवा पुनर त-ु
वषयेण तु नाना ल गकरणाि स म ् इ येव।
( ापक नराकरण मारणभा यम ्)
नन ुचो तम ् इ सं ा लृ यथमेतत ् या द त।
(साधकभा यम ्)
नैष दोषः लोकत एति स म ् । त यथा लोके कि चदेवं देवद तमाह - इह मु डो भव, इह
ज टलो भव, इह शखी भवे त यि ल गो य ो यते। ति ल ग त ोप त ठत।े एवमयमकारो
यि ल गो य ो यत ेति ल ग त ोप था यते॥
( वतीया ेपानुवादभा यम ्)
यद यु यत ेएकाजनेका हणेष ुचानुपपि तः इ त॥
(३४ वतीया ेप नराकरणवा तकम)्
॥*॥ एकाजनेका हणेष ुचावृ ि तसं यानात ् ॥*॥
(भा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 54 -
एकाजनेका हणेष ुचावृ तेः सं यानादनेका वं भ व य त। त यथा- ‘‘स तदश सा मधे यो
भवि त’’ इ त ‘‘ ः थमाम वाह तमाम ्’’ इ यावृ ि ततः स तदश वं भव त। एव महा या-
वृ त ततोऽनेका वं भ व य त॥
(आ ेपभा यम ्)
भवेदावृ ि ततः काय प र तम ् । इह तु खलु क रणा ग रणे येका ल णम तो-दा त वं
ा नो येव॥
(समाधानभा यम ्)
एतद प स म ् ॥
कथम ्?॥
लोकतः। त यथा-ऋ षसह मेकां क पलामेकैकशः सह कृ वो द वा तया सव त े सह द णाः
संप नाः॥
एव महा यनेका वं भ व य त॥
(तृतीया ेप नराकरणभा यम ्)
यद यु यत-े यव चोपचाराः ा नुव ती त। भवे यदसंभ व काय त नानेको युगप कुया ।
य त ुखल ु संभ व कायमनेकोऽ प त युगप करो त। त यथा घट य दशनं पशनं च। संभ व चेदं
कायमकार यो चारण ंनाम। अनेकोऽ प त युगप क र य त॥
(३५ पूवप संमतनाना वसाधकवा तकम ्)
॥*॥ आ यभा यं तु कालश द यवायात ् ॥*॥
(भा यम ्)
पात जलमहाभा यम ्
- 55 -
आ यभा य ं वकार य॥ कुतः? कालश द यवायात ् । काल यवाया छ द य-वाया च
काल यवायात ् द ड अ म।् श द यवाया -द डः। नचैक या मनो यवायेन भ व