Maciej Bernasiewicz, Monika Noszczyk-Bernasiewiczbazhum.muzhp.pl/media//files/Chowanna/Chowanna-r2015-t1/... · 2016. 7. 13. · 106 Maciej Bernasiewicz, Monika Noszczyk-Bernasiewicz

Maciej Bernasiewicz, MonikaNoszczyk-Bernasiewicz

Punkty zwrotne (turning points) wprzestępczej karierze : szansa dlaresocjalizacjiChowanna 1, 103-116

2015

Maciej BernasiewiczMonika Noszczyk-Bernasiewicz

UniwersytetŚląski

Punkty zwrotne (turning points) w przestępczej karierze Szansa dla resocjalizacji/rewitalizacji nieletnich przestępców

W nurcie teorii desistance

Przestępczośćnieletnichmapolietiologicznycharakter;wynikazesplotuczynnikówendo-i egzogennych,spośródktórychuwarunkowaniaśro-dowiskowe(zwłaszczarodzinnei rówieśnicze)pełnią–przynajmniejw myślteoriigruppierwotnychorazinterakcjonizmusymbolicznego1–rolęszczególnieznaczącą.Życierodzinnebywaobszaremprzejawia-niasięwielupatologiispołecznych(krzywdzenia,uzależnień,przestęp-czości).Torodzina,konstruktywnalubwieloproblemowa,stajesięalboczynnikiemchroniącym(protective factor)przedniebezpieczeństwamiwspółczesnejcywilizacjialboczynnikiemryzyka(risk factor).„Rodzinyo skumulowanychcechachpatogennychtworządestrukcyjnywpływnarozwójosobowości,tj.socjo-i psychopatia,degradacjarólzawodowych,towarzyskichitd.,prowadzącychdoizolacjipsychiczneji społecznej.Dotegorodzajuzachowańrodzinnychzaliczyćmożnaróżnesposobynało-gowychsposobówregulacjiwłasnegoi rodzinnegożycia;zorganizowanaprzestępczość,rozboje,kradzieże,wymuszanieokupu,przemoci mal-tretowanie,kazirodztwo,dzieciobójstwo,pedofilia[…],określonysplotnegatywnychcechstatusuekonomicznego”2.Udaneżycierodzinneoraz

1 Zob. M. Bernasiewicz: Interakcjonizm symboliczny w teorii i praktyce reso-cjalizacyjnej.Kraków:OficynaWydawnicza„Impuls”,2011,s.156.

2 S. Kawula: Pedagogika społeczna w początkach XXI wieku: perspektywa inte-gracji i społeczeństwa ryzyka. W: Pedagogika społeczna w Polsce po 1989 roku. Prze-miany w nauce, obecność międzynarodowa, kręgi tematyczne prac badawczych.Red.

MaciejBernasiewicz,MonikaNoszczyk-Bernasiewicz104

instytucja małżeństwa stanowią w rozważaniach kryminologicznychczynniksilniekonformizującyjednostkę.Jakośćżyciarodzinnegojestczęstodecydującadlalosówjednostek.

Nawstępiewartoodnotować,iżwięzirodzinne,a w szczególnościwięźmałżeńskajestczynnikiemchroniącymprzedróżnymizagrożeniamispo-łecznymi,takimijakalkoholizm,skłonnościsamobójczeczyprzestęp-czość.Pozostawaniew małżeństwiesamow sobiestanowiformęwspar-ciaspołecznego(zwłaszczaemocjonalnegoi finansowego).Dośćdobrzeugruntowanyempiryczniejestpogląd,iżmałżeństwosprzyjawycofaniusięz aktywnościprzestępczej(desistance from crime),przyczymniektórzywidzączynnikchroniącynietylew samymmałżeństwie,ilew więzispo-łecznej.Zatem„inwestycjaw relacjeinterpersonalnerealizowanakrokpokrokui kumulatywnieskutkujestopniowymwycofywaniemsięz prze-stępczego stylu życia”3. Udane małżeństwo z czasem powinno zwięk-szaćstabilnośćsocjalnąorazredukowaćantyspołecznezachowania,takiejakspożywaniealkoholuorazzażywanienarkotyków4.Więźmałżeńskajestczynnikiemchroniącym,ponieważwrazz niąrodzisięnowa,istotnarelacja,dlaktórejjednostkamusiz pewnychrzeczyzrezygnować,pojawiasięnowyrodzajkontrolispołecznej.Nawiązanierelacjimałżeńskiejozna-czatakżeograniczeniewolnegoczasuorazredukcjęliczbykontaktówrówieśniczych,cosamow sobierównieżjestczynnikiemchroniącym.Zawarciezwiązkumałżeńskiegoprzezosobęuprzedniokaranąz osobąniekaranąoznaczadlatejpierwszejswoistyawansspołeczny,częstopro-wadzidopozyskanianowychznajomości(wejściew nowąsiećznajomychmałżonka),coprzyzałożeniu,iżanimałżonek,anijegoznajominiesąspołecznymidewiantami,oznaczapoprawęspołecznegofunkcjonowaniaosobymającejprzeszłośćkryminalną.

Znaczenienowychrelacjiinterpersonalnychdlapojawieniasięnowejtożsamości widoczne jest na przykładzie terapii osób uzależnionych.Komunaterapeutyczna,zawiązanienowychrelacjispołecznychdlaosóbw terapiistanowiwłaśnieczynnikleczący,sposóbnazbudowanieod-mienionejtożsamości,dlaktórejalkohol,narkotykprzestajebyćważ-nymatrybutemjaźni.W badaniachGeorge’aEmanaVaillantaczynnikiem

B. Kromolicka,A. Radziewicz-Winnicki, M. Noszczyk-Bernasiewicz.Katowice Wydawnictwo Śląskiej Wyższej Szkoły Zarządzania im. gen. JerzegoZiętka,2007,s.74–75.

3 „because investment in social relationships is gradual and cumulative, re-sulting desistance will be gradual and cumulative”. J.H. Laub, R.J. Sampson:Understanding Desistance from Crime.„CrimeandJustice”2001,no.28,s.20.Jeśliniezaznaczonoinaczej,tłumaczenie–M.B.,M.N.B.

4 B.J. Knight, S.G. Osborn, D.J. West: Early Marriage and Criminal Tendency in Males.„BritishJournalofCriminology”1977,no.17,s.348–360.

Punktyzwrotne(turning points)wprzestępczejkarierze… 105

zdrowienia(desistance from alcohol abuse)okazałysięwłaśnie„nowerela-cjewewspólnocieludzizaangażowanychw grupęAnonimowychAlko-holików.Czynnikiemtymbyłatakżesuperwizjaprowadzonaprzezludzio formalnymautorytecie,alei pewienmonitoringzestronynieformal-nychautorytetów–pracodawcóworazmałżonków”5.Zawarciezwiązkumałżeńskiego,zmianagrupyodniesienia–towszystkosąwydarzeniażyciowe,którezmieniająprzebiegludzkiegożycia.Mechanizmzmianyuruchamianyprzeztewydarzeniaopisujądobrzetakieteorie,jak:teoriaracjonalnegowyboru,teoriakontrolispołecznej,teoriainterakcjonizmusymbolicznegoorazteoriaspołecznegouczeniasię.Ludziew nowychinterakcjachspołecznychucząsięnowychzachowań,dostosowująsię,pozyskująnoweźródłaspołecznegoi emocjonalnegouznania,zaczynająudzielaćsobieodmiennychwskazańżyciowych,poddająsięnowymspo-łecznymkonwenansomi presjio charakterzekontrolispołecznej,a takżepozyskująnowezasoby,któreobawiająsięutracićw wynikuprzekrocze-niagrupowychnormspołecznych.

Do innych czynników, oprócz małżeństwa, dzięki którym następu-jewycofaniesięz aktywnościprzestępczej,należą:stawaniesięcorazstarszym,niejakowyrastaniez przestępczości(wzrastającaświadomośćupływuczasu,lękprzedkarą),czylidojrzewanieontogenetyczne6,zdo-byciepracy,adekwatnegowynagrodzenia,posiadaniedzieciczyteżdo-rosłychprzyjaciół,wstąpieniedowojska,dalszekształcenie(osiągnięciaw nauce),uprawianiesportu,posiadaniehobby,konwersjareligijna7.Sątowydarzeniażyciowe8, którezmniejszająprawdopodobieństwozajściaw życiutejosobypowtórnegoprzestępstwa.WedługJohnaH.Laubai Ro-bertaJ.Sampsona,dokonanieprzestępstwa,jaki jegozaniechaniezwią-

5 „new relationships, enhanced hope resulting from increased involvementin religion or Alcoholics Anonymous, supervision and monitoring by formalauthorities or informal others”. G.E. Vail lant: The Natural History of Alcoho-lism Revisited.Cambridge,Mass.:HarvardUniversityPress,1995–podajemyza: J.H. Laub, R.J. Sampson: Understanding Desistance from Crime…,s.36.

6 „theratesofrecidivismdeclinewithincreasingage”.J.H. Laub, R.J. Samp-son: Understanding Desistance from Crime…,s.5.

7 G. Trasler: Delinquency, Recidivism, and Desistance.„BritishJournalofCri-minology”1979,no.19,s.314–322;T.G. Blomberg et al.:Incarceration, Education and Transition from Delinquency. „Journal of Criminal Justice” 2011, no. 39. Sze-rzejotymzjawiskutraktujeartykuł:M. Bernasiewicz: Doświadczenia religij-ne i konwersja jako potencjał w resocjalizacji.W:Tożsamość kulturowo-cywilizacyjna dewiantów a ich reintegracja społeczna.Red.M. Konopczyński, A. Kieszkow-ska. Kraków:OficynaWydawnicza„Impuls”,2013,s.361–389.

8 Wydarzenia życiowe – ang. life events; inne spotykane wliteraturze anglo-saskiejterminynaokreśleniepunktówzwrotnych,czynnikówleczącychzprze-stępczości,tosalient life events, turning points,epiphanies.


zanejestz konkretnymokresemżycia,z jegoetapowymprzebiegiem.Wbadaniachanglosaskichodnotowano,iżw przypadkumłodychkobietzerwaniez przestępczymżyciemokazujesiębardziejgwałtowne,wiążesięz wyraźnymmomentembiograficznym(ukończenieszkoły,opuszcze-niedomu,urodzeniedziecka,wstąpieniew związek),natomiastw przy-padkumłodychmężczyznjesttoraczejprocesniżwydarzeniei łączysięnajczęściejz „wydostawaniemsięspodwpływurówieśników”9.Wobuprzypadkachporzucenieprzestępstwajawisięjakosplotindywidualnejdecyzjipowiązanejz różnymikontekstamisytuacyjnymio charakterzestrukturalnym(oddziaływaniarodziny,pracy, instytucjispołecznych,takichjakKościółlubwojsko).Myśleniew kategoriachpunktuzwrotne-go(turning point)jestjednąz płodniejszychperspektyww teoriizmianytożsamościowej10.

Amerykańskiebadanianadutrzymywaniemsięw życiuprzestępczymi zrywaniemz nimmajądługietradycjeorazinteresującewyniki11.Nadalpojawiająsięw tymobszarzeciekawei rzadkoeksplorowanew polskiejli-teraturzewątki,jakchociażbykwestiaprzerwczasowychpomiędzykolej-nymiepizodamipopełnianiaprzezjednostkęprzestępstw;wątki,którychpodjęciemogłobyprzynieśćwynikiszczególnieprzydatnew zrozumie-niunaturyzjawiskawycofaniasięz aktywnościprzestępczej12.YvonneHaighwewnioskachz badańnadmłodzieżowąprzestępczościązaznaczy-ła,iżwycofaniesięz aktywnościprzestępczejmazupełnieinnycharakterw kategoriiwiekowej14–17lat,a innyw przypadkustarszejmłodzieży,w wieku18–24lat.Przeprowadzającwywiadypogłębione,stwierdziła,iżmłodzieżstarszajakogłównypowódzerwaniaz przestępczościpo-dajeswojąautonomicznąi świadomądecyzję,własnezmęczenieprze-stępczymstylemżycia.Tymczasemmłodzieżmłodszaczynnikzmianydostrzegaw presjirodzicóworazw uczestnictwiew różnychprogramachkorekcyjnych,tedziałaniazaśnastąpiłynaskutekujawnieniapierwszychprzestępstwlubzostaływymuszonezmianąszkołyczyteżlękiemprzedwyrokiemskazującymnazatrzymaniew zakładziedlanieletnich13.

9 „disengagementfromtheirdeviantpeers”.J.H. Laub, R.J. Sampson: Un-derstanding Desistance from Crime…,s.28.

10 „wayofthinkingaboutchangeprocesses”.Ibidem,s.49.11 Y. Haigh: Desistance from Crime: Reflections on the Transitional Experiences of

Young People with a History of Offending.„JournalofYouthStudies”2009,vol.12,no.3,s.307–322.

12 Zob.A.R. Piquero, R. Brame, D. Lynam: Studying Criminal Career Length through Adulthood among Serious Offenders. „Crime and Delinquency” 2004,no.50,s.421–435.

13 Haighcytujefragmentwywiaduz20-letniąkobietą:„Ijustmadethedeci-sionthatIdidn’twanttolivelikethatanymore,Ididn’tneedtodoallthatcrime,but no one could make me make the decision, it didn’t matter how many pro-


Istnieją też dowody na to, by sądzić, iż porzucenie przestępczegostylużyciaprzeznieletnich jestzwykłymetapemprzejściaz okresuadolescencjiw dorosłość,ponieważkażdymłodyczłowiekw którymśmomencieswojegożycianaruszyłjakąśnormęprawnąlubwykazałsiędemoralizacją(nabyłmarihuanę,wziąłudziałw libacjialkoholowej,do-puściłsięjednorazowegoaktuwandalizmuitd.)14.

JaktwierdząMichaelMassogliaorazChristopherUggen,zaniecha-nieprzestępczościjestwręczdefinicyjnymkryteriumdorosłości,oboktakichjejwskaźników,jakusamodzielnieniefinansowe,niezależnośćmieszkaniowa, podjęcie pracy, założenie rodziny, przyjście na światdzieckaorazukończenieedukacji.Przestępstwojawisiętutajjakoza-chowanienieadekwatnedlakategoriiwiekowej,którejzwykliśmyprzy-znawać status dorosłości. Wspomniani autorzy stawiają intrygującątezę,iżgwałtowniewzrastającaliczbamłodychprzestępców(25-latków)osadzanychw więzieniachstanowychi federalnychw StanachZjedno-czonychw latach1955–2000toefektopóźnionegodorastaniai usamo-dzielniania się młodych ludzi. Przy czym nie do końca wiadomo, naileodroczeniedorosłościgenerujewzrostliczbyosóbpopełniającychprzestępstwa,nailezaścorazbardziejrestrykcyjnyi punitywnysy-stemamerykański,częściejsięgającyponajbardziejradykalnąz sankcji,powoduje–cozdająsięsugerowaćautorzy–żecorazwiększarzeszamłodychludziniejestw stanienaskutekizolacjiwięziennej(czysze-rzej:izolacjirezydencjalnej)przejśćdokolejnejfazyżycia,czylidofazydorosłości(utrudnionydostępdoedukacji,udaremnionakarieraorazbrakmożliwościzałożeniarodzinyprzezosobępozbawionąwolności).Tymczasem–jaktwierdząMassogliai Uggen–towłaśniedziękimał-żeństwuorazniezależnościfinansowejludziepostrzegająsamychsiebiejakoosobydorosłe,a zatemjakotych,dlaktórychstatusupopełnianieprzestępstwjestczymśniestosownym.Iodwrotnie:przyjęciestygmatuprzestępcy,cojestnaturalnymefektemuwięzienia,powoduje,żejed-nostkasamaprzewiduje,iżw przyszłościbędziemiałaliczneproblemy

grammesIdid,Ihadtodecidetochange.[…].NowIamdoingsomecoursesandIwanttohelpotherkidslikemetochangetheir lives.[…](female,20years)”,orazfragmentwywiaduzprzedstawicielemmłodszejkategoriiwiekowej(14–17rokżycia):„Igetonbetterwithmyparentsnow.TheywantmetocomehomebutIcan’t,it’stoohard[…].I’vegothostelaccommodationnowandI’mfinishinghighschoolandwe’llseehowthingsgo.[…]Theyseemreallyhappytoseemeand I hope things keep going. […] (male, 17 years)”. Zob. Y. Haigh: Desistance from Crime: Reflections on the Transitional Experiences of Young People with a Histo-ry of Offending.„JournalofYouthStudies”2009,vol.12,no.3,s.313,317.

14 M. Massoglia, Ch. Uggen: Settling Down and Aging Out: Toward an Inte-ractionist Theory of Desistance and the Transition to Adulthood.„AmericanJournalofSociology”2010,vol.116,no.2,s.544.


z osiągnięciemstatusuosobyw pełnidorosłej,cooznacza,żemożesięjejnigdynieudaćzałożyćwłasnejrodzinyorazodnaleźćsięnarynkupracy15.Zatemkonsekwencjąuwięzieniamłodocianychprzestępcówjestzakłócenieichrozwojowegoprzejściadodorosłości,czylispołecznejfunkcjonalnościjednostki,orazuniemożliwieniejejosiągnięciastanużyciowegospełnienia16.

Rodzinne oraz rówieśnicze predykatory przestępczego stylu życia

Badania,któreprezentujemy,przecząw pewnymzakresietwierdzeniu,żefiksacjarozwojowaorazkontynuowanieprzestępczegostylużyciawy-nikająz pierwotnejstygmatyzacji(reakcjisądowejw postaciuwięzienia).Okazujesiębowiem,iżw zdecydowanejwiększościprzebadanychprzeznasprzypadkówsytuacjanieletnichprzestępców(emocjonalna,społecz-nai kryminologiczna)jestnatyleniekorzystna,iżfaktumieszczeniaichw zakładziepoprawczymczyschroniskudlanieletnichzwiększa,a niezmniejszaszansenieletniegonarozwójosobistyoraznazaniechaniedal-szejdemoralizacji17.Wyprowadzićmożnajednaktakżewniosekpotwier-dzającyinną,stawianąw literaturzeangloamerykańskiejtezę,głoszącą,iżnaskutekwejściamłodychosóbw obszaroddziaływańrówieśniczychpogłębiasięichdemoralizacja.Wdalszejczęściartykułuprezentujemybadania,w którychdobrzeunaocznionyzostajemomentzaistnieniaprze-stępstwaw życiuosobynieletniej.

Stosunkowoczęstow biografiachnieletnichprzestępcówmamydoczy-nieniaz wejściemnadrogęwykroczeńw momencieprzejściazestrefywpływówrodzicielskichdosocjalizacjirówieśniczej,zaniechanieprze-stępstwazaświążesięz wyjściemzestrefywpływurówieśnikóww ob-szaroddziaływańżyciamałżeńskiego18.Wbadaniachwłasnychudałosięuchwycićwłaśnietenmoment.Okazałosię,żemaonswojąspecyfikę.Prezentowanew artykuledanepochodząz analizydokumentóww po-staciteczekosobopoznawczychnieletnichprzestępcówprzebywającychw okresiebadańnatereniezakładówpoprawczych(wtymgrupschroni-

15 Ibidem,s.551.16 Ibidem,s.574.17 O ważnej roli często krytykowanych wPolsce zakładów poprawczych pi-

szemy także wtekście: M. Bernasiewicz, M. Noszczyk-Bernasiewicz:Sytuacja szkolna nieletnich w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich – analiza jakościowa.„Chowanna”2012,T.1,s.121–131.

18 J.H. Laub, R.J. Sampson: Understanding Desistance from Crime…, s. 5;D.P. Farrington: Explaining the Beginning, Progress, and Ending of Antisocial Be-havior from Birth to Adulthood.In:Facts, Frameworks, and Forecasts.Ed.J.McCord.NewBrunswick:TransactionPublishers,1992.


skowych)w Raciborzu,PszczynieorazZawierciu19.Badaniazrealizowanow okresieodlistopadadogrudnia2010rokunapróbiedokumentówobra-zującychżyciorysy26chłopców(Racibórz,Pszczyna)oraz24dziewcząt(Zawiercie).

Wtokuanalizytreściżyciorysównieletnichprzestępców(dokumenta-cjapracownikówsocjalnych,kuratorówsądowych,personelupedagogicz-no-psychologicznegoplacówekresocjalizacyjnych)stwierdzono,iżprzej-ściebadanychodwpływudomurodzinnegokuwpływomdestrukcyjnymgruprówieśniczychniejestczymśprzypadkowym,leczstanowinatural-nąkonsekwencjęposiadaniadysfunkcyjnejrodziny.Wieloproblemowarodzina(karalnośći uzależnieniarodziców,stosowanieprzemocy,bez-radnośćwychowawczaorazczęsterekonstruowanierodziny,naskutekczegodziecitracąkontakti relacjez biologicznymojcem/matką)w sposóboczywistyorientujemłodychludzikupodobniepogubionym,sfrustrowa-nymrówieśnikom;członkowietakiejgrupyzaczynająwzajemniestymu-lowaćsiędozachowańprzestępczych(efektsynergii).Zależnośćtęwidaćw przykładowychfragmentachz dokumentacjinieletnichprzestępców:

Matka nieletniego zamieszkuje wraz z konkubentem w Katowicach. Nie interesuje się sprawami nieletniego, nie utrzymuje z nim kontaktu. Ojciec nie utrzymuje z nieletnim i jego siostrą kontaktu […]. Matka jest osobą uzależnioną od narkotyków i alkoholu […]. Nieletni we wczesnym dzieciń-stwie doświadczył poważnych zaniedbań opiekuńczo-wychowawczych. Był świadkiem przemocy wobec matki ze strony jej partnerów. Istnieje prawdo-podobieństwo, że był również świadkiem różnych aktów autoagresji matki i jej konkubentów oraz jej aktywności seksualnej. […] z relacji opiekunki wynika, że matka utrzymywała się z nierządu. Jako 9-miesięczne dziecko chłopiec trafił pod opiekę prababci. Dziecko było skrajnie zaniedbane: brud-ne, nie posiadało książeczki zdrowia, aktualnych szczepień. Jego rozwój psy-chofizyczny był opóźniony […]. Prawne usankcjonowanie prababci rodziną zastępczą nastąpiło w roku 2002. Z relacji opiekunki wynika, że problemy wychowawcze z prawnukiem pojawiły się po śmierci jej męża – pradziad-ka opiniowanego. Wcześniej chłopiec funkcjonował prawidłowo. Od dwóch lat funkcjonowanie nieletniego nosi znamiona demoralizacji. Przebywa w środowisku osób zdemoralizowanych, dopuszcza się czynów karalnych(ur.1994,ZPw Pszczynie)

Wychowanek wzrastał w głęboko patologicznych warunkach wychowaw-czych. Oboje rodzice nadużywali alkoholu, w domu dochodziło do przemocy.

19 Wdalszejczęściprezentujemyfragmentyzdokumentacjibadanych,ozna-czamyjenastępującymidanymi:dataurodzenianieletniego/nieletniej orazza-kładpoprawczy(ZP),wktórymprzebywanieletni/nieletnia.


Ojciec znęcał się nad chłopcem. W wyniku notorycznych awantur rodzice rozwiedli się. Nieletni obecnie nie ma żadnych informacji o ojcu, [rodzi-ce–M.B.,M.N.B.] są pozbawieni władzy rodzicielskiej. Nieletni często pozostawał pod opieką starszej o 9 lat siostry. Gdy miał 10 lat, matka po-rzuciła syna, trafił na krótko do placówki opiekuńczo-wychowawczej. […] Z ośrodków notorycznie uciekał, był skreślany z listy (ewidencji) wycho-wanków. W czasie ucieczek przebywał poza kontrolą osób dorosłych. Sypiał u kolegów, na klatkach schodowych, utrzymywał się z żebraniny, trochę pracował na czarno przy układaniu kostki brukowej, obracał się w zdemo-ralizowanym towarzystwie.(ur.1992,ZPw Pszczynie)

Środowisko rodzinne nosi symptomy niewydolności wychowawczej. Nieletni porzucony przez rodziców, wychowywany w rodzinie zastępczej, w której miał realizowane ogólnie bieżące potrzeby egzystencjalne. […] Opiniowany na terenie szkoły dopuszczał się drobnych kradzieży, zastraszeń, wszczynał bójki, groził nawet pobiciem nauczycielki, jawnie deklarował swą przyna-leżność do grupy przestępczej. […] Aktualnie grupą odniesienia dla niego są zdemoralizowani koledzy, wśród których czuje się ważny i lubiany. Nieletni łatwo ulega wpływom otoczenia, jest naiwny i łatwowierny, imponuje mu świat przestępczy, identyfikuje się z nim. Chłopiec przyjął zasady akcepto-wane w środowisku przestępczym, którymi kieruje się w swoim postępowa-niu.(ur.1995,ZPw Pszczynie)

Początkowodopuszczającysiędrobnychwykroczeń,częściowozde-moralizowanimłodziludziezaczynająpopełniaćw grupierówieśniczejpoważneprzestępstwai wstępująnawyższepoziomydemoralizacji:

Matka, jak wynika z wywiadu, już podczas nauki nieletniego w szkole pod-stawowej nie radziła sobie z narastającymi problemami, jakich przysparzał jej syn. Nie miała większego wpływu na niego; mimo tego, iż konkubent matki uczestniczył w procesie wychowawczym – zaspokajał on tylko po-trzeby materialno-bytowe nieletniego. Opiniowany wolny czas spędzał z kolegami, których matka nie akceptowała, lekceważył wszelkie zasa-dy współżycia społecznego, często uciekał z domu. Podczas ucieczek spał w melinach, wąchał klej, uprawiał żebractwo i dokonywał kradzieży, palił papierosy. Bardzo zły wpływ na niego miał jego brat Daniel.(ur.1992,ZPw Pszczynie)

Nieletni jest dzieckiem pochodzącym ze związku konkubenckiego, rodzice nie mieszkają razem od 15 lat. Nieletni podaje, że miał około 3 lat, gdy ro-dzice się rozstali. Ojciec nie uczestniczył w jego wychowaniu, gdyż odbywał wieloletnie wyroki kary pozbawienia wolności […]. Trudności wychowaw-cze nieletni zaczął sprawiać w 2004 roku. Przebywał w towarzystwie zde-


moralizowanych osób, palił papierosy, spożywał alkohol, wraz z kolegami dokonał włamania do domku letniskowego, w związku z czym został za-stosowany wobec niego środek wychowawczy w postaci nadzoru kuratora.(ur.1990,ZPw Raciborzu)

Nieletni jest wychowywany w rodzinie zrekonstruowanej. Ojciec nieletniego nie żyje od 1999 roku. Matka w grudniu 2007 ponownie wyszła za mąż. Nieletni posiada starszego przyrodniego brata ze strony matki i młodszą siostrę. Rodzina nieletniego wielokrotnie zmieniała miejsce zamieszkania, w związku z tym nieletni kilkakrotnie zmieniał szkołę […]. Od momentu rozpoczęcia nauki w gimnazjum dało się ponownie dostrzec narastające problemy wychowawcze. Nieletni przebywał w towarzystwie starszych, zdemoralizowanych osób. W grupie często zajmował pozycję agresywnego przywódcy. Nadal wchodził w konflikty z prawem. Jego matka pozostawała bezradna wobec niewłaściwego postępowania syna […]. Matka niechętnie współpracuje ze szkołą, jest roszczeniowa, nie ma pomysłu na wychowanie syna. Jej jedyny sposób oddziaływania to zakaz wychodzenia z domu. Nie-letni dostaje szału w ciasnym mieszkaniu. Sławek20 jest chłopcem pełnym uroku osobistego, ma na swoim koncie wiele czynów karalnych, wiele bójek tzw. ustawianych, dokonuje rozbojów, wymuszeń, kradzieży szczyci się, że jego ojciec był żołnierzem mafii. […] w relacjach indywidualnych Sławek jest bez zarzutu, natomiast w grupie staje się agresywnym przywódcą. Przejawia też agresywne zachowania kibicowskie. Jest kibicem Cracovi.(ur.1993,ZPw Raciborzu)

Wświetleprzytoczonychfragmentówdokumentacjigruparówieśniczajawisięniejakopierwotnaprzyczynazaburzeńw zachowaniu,leczide-alnykatalizatorzachowańprzestępczych,którychgotowośćpopełnianiakształtujesięw procesiezwichniętejsocjalizacjirodzinnej.Towłaśniedysfunkcyjneśrodowiskorodzinnejestpierwotnąprzyczynązaburzeńw zachowaniu.Brakprawidłowychrelacjirodzinnychprowadzidoróż-nychproblemówemocjonalnych,dobuntuoraznegatywnegoustosunko-waniasiędoświataludzidorosłych(nauczycieli,wychowawców,w końcusamychrodzicówjakoosób,którezawiodłypokładanew nichoczekiwa-nia),wreszciedoagresjiwobecrówieśników(zwłaszczasłabszych).Rzad-kojednaknatymetapie(frustracjirodzinnej)dochodzidopopełnianiapoważnychprzestępstw;częściejpojawiająsiękonfliktyz otoczeniem(z nauczycielami,zeszkolnymikolegami),eksperymentowanieześrod-kamipsychoaktywnymi(alkoholem,narkotykami),zaniedbaniaobowiąz-kuszkolnego,drobneprzestępstwa(kradzieże,groźby).Dopopełnianiapoważniejszychprzestępstwdochodziwrazz wejściemnieletniegow po-

20 Imięzostałozmienione.


dobniezdemoralizowanegronorówieśników.Popełnianieprzestępstww grupiejestznacznieczęstszymzjawiskiemniżdziałaniew pojedyn-kę.WbadaniachPrzemysławaPiotrowskiegodotyczącychrozbojuzde-cydowanawiększośćnieletnich(63%)dopuściłasięrozbojuw grupachdwuosobowych.Tylkoniecałe10%działałosamodzielnie.Resztaczynówpopełnionazostaław grupachtrzyosobowychi większych21.

Paradygmatycznąhistoriężyciadlapokrótcezarysowanejtrajektoriilosówżyciowychoddajenastępującyfragmentz teczkiosobopoznawczejwychowankiZakładuPoprawczegow Zawierciu:

Od urodzenia do 4. roku życia przebywała w domu dziecka. W wieku 4 lat została adoptowana przez rodzinę – Ewę i Daniela B.22 […]. Adop-cyjni rodzice nie potrafili radzić sobie z problemami emocjonalnymi córki, jak i trudnościami pojawiającymi się na bieżąco. Ponadto relacje małżeń-skie rodziców zaczęły się psuć ze względu na nadużywanie alkoholu przez ojca. W domu pojawiły się konflikty, kłótnie, awantury, co niekorzystnie wpłynęło na stan psychiczny i emocjonalny nieletniej […]. Dziewczynka miała trudności adaptacyjne w szkole. Czuła się izolowana, zaczęła popa-dać w konflikty z rówieśnikami. Nauka niewiele ją interesowała. Pojawiły się wagary i ucieczki z domu. Początkowo jedno-, dwudniowe. Gdy miała 11 lat, dochodziły do 3 miesięcy. Przebywała wówczas w środowisku moc-no patologicznym, co bardzo przyspieszyło jej demoralizację. Zaczęła palić papierosy, pić alkohol, kłamać, kraść, zarówno w szkole, jak i w domu. Lek-ceważyła wymagania rodziców, polecenia nauczycieli. Przebywając poza domem, nawiązywała kontakty z dziećmi starszymi od siebie, zdemorali-zowanymi, ulegała ich wpływom. W wielu 9 lat zaczęła palić papierosy, pić alkohol, a w 11. roku życia narkotyzować się. Paliła haszysz, marihuanę, zażywała amfetaminę, ekstazy. Nieustannie była poszukiwana przez poli-cję […]. Weronika23 ma bardzo sporadyczny kontakt z matką. Wychowan-ka wypowiada się bardzo źle o swojej mamie. Uważa, że stawiała jej zbyt duże wymagania. […] Kobieta ta ma poczucie całkowitego niepowodzenia wychowawczego, chce wystąpić o rozwiązanie adopcji. […] [Ostatecznienieletnia–M.B.,M.N.B.], gdy miała 17 lat, została wymeldowana z domu rodzinnego przez rodziców. Matka nie interesuje się w ogóle jej losem. Dom rodzinny kojarzy się jej z awanturami, pijanym ojcem. Uczuciowo nie jest związana z żadnym z rodziców. Z jej pisemnej wypowiedzi wynika, że: „Moja rodzina uważa mnie za czarną owcę. A najgorsza rzecz, jaka mogła mi się przydarzyć, to bycie w tej rodzinie”.(ur.1991,ZPw Zawierciu)

21 P. Piotrowski: Rozbój. Uwarunkowania psychospołeczne, motywacja i racjo-nalność sprawców.Warszawa:WydawnictwoAkademickie„Żak”,2011,s.240.

22 Imionazostałyzmienione.23 Imięzostałozmienione.


Wartozwrócićuwagęnasytuacjęspołeczno-moralną(fiksacjanapier-wotnympoziomierozwojumoralnego),edukacyjną(opóźnieniaszkolne)i zdrowotną(uzależnienia),w jakiejznaleźlisięnieletniprzestępcy,któ-rychfragmentyhistoriiżyciaprzytoczyliśmy.Gdybynieumieszczeniew placówceresocjalizacyjnej, tosytuacjamłodocianychbysięniepo-prawiła,a raczejsymptomydemoralizacjiuległybyeskalacji.Todziękizdecydowanejinterwencjisąduprzestępczakarieranieletnichzostałazłamana,dorosłośćzaś–rozumianajakozerwaniez przestępcząaktyw-nością–stałasięmożliwa.Prawiepołowaz przebywającychw zakładachpoprawczychnieletnich(takiesąstatystykiefektywnościresocjalizacji)staniesiępowyjściuz zakładuprawowitymiczłonkamispołeczeństwa.Bezresocjalizacjiinstytucjonalnejprawdopodobnieżadnaz tychosóbniemiałabyszansnanormalnądorosłość.

Zakończenie

Zakreślonyw niniejszymartykuleobszarprzestępczejdysfunkcjonal-nościjednostkiorazjejśrodowiska,alei szansnajejresocjalizację/re-witalizację(umieszczeniew placówceresocjalizacyjnejjakoprzerwanieprocesudemoralizacji,pojawieniesięszansynazaistnienie„punktówzwrotnych”w życiuprzestępczejjednostkiorazzmianawarunkówży-cia) każe postawić pytanie o możliwość zaprojektowania stosownychstrategiimoralnej,społeczneji emocjonalnejodnowyjednostekwykole-jonych.O iletrudnosobiewyobrazićmożliwośćaranżacjimałżeństwa/partnerstwa dla nieletnich przestępców (w Polsce kategoria osób do21.rokużycia),dziękiktóremumoglibyoni–zgodniez opisywanąw tek-ścieteoriądesistance–uwolnićsięodwpływudestrukcyjnychrówieś-ników na rzecz nowych, korzystnych interakcji społecznych24, o tyleumożliwienienieletnimzdobyciawykształceniaorazkwalifikacjizawo-dowych należydorozwiązańwdrażanychw polskichplacówkachreso-cjalizacyjnychodwielulat.Tymczasemnadalw praktyceresocjalizacyj-nej(realizowanejw środowiskuzarównootwartym,jaki zamkniętym)niepoświęcasięnależytejuwagi tworzeniuodpowiedniegootoczeniaspołecznego, optymalnego dla jednostek, które wzrastały dotychczas

24 Pewnemożliwościzorganizowaniawplacówceizolacyjnejzajęć,którepro-wadziłyby do normalizowania interakcji społecznych iotwarcia się podopiecz-nychplacówkinarówieśnikówposiadającychnormalneaspiracjeiplanyżycio-we,sąmożliwe(międzyinnymidziękiInternetowi)iwielcepożądanezpunktuwidzenia inkluzji społecznej. Zob. M. Bernasiewicz: Media w zakładzie po-prawczym – wróg czy sprzymierzeniec w procesie resocjalizacji. „Opieka, Wychowa-nie,Terapia”2010,nr3–4,s.65–71.


w zdegradowanym środowisku życia, otoczenia, które, po pierwsze,eliminowałobyprocesywzajemnejdemoralizacjiwychowanków(brakobecniew Polsceprofilizacjiośrodkówkuratorskich,w MłodzieżowychOśrodkachWychowawczych,MłodzieżowychOśrodkachSocjoterapiiczyplacówkachopiekuńczo-wychowawczychwychowankowieniezde-moralizowanistykająsięz tymio wysokimstopniudemoralizacji),podrugie,uwzględniałobykoniecznośćzapewnieniabyłymwychowankomplacówekresocjalizacyjnychopiekinastępczej(brakhostelii przejścio-wychplacówek dlanieletnichprzestępców,którzyniechcąwracaćdoswoichwieloproblemowychrodzinpochodzenia),czynapoziomiebar-dziejszczegółowym–uwzględniającteorięturning points–otoczenia,w którymistniałobycośnakształtduszpasterstwawięziennegostwa-rzającegoszansędoświadczeniakonwersjireligijnej(jedenz punktówzwrotnychw przebieguludzkiegożycia).

Wszystkieopisaneczynniki(punktyzwrotne)sprzyjająceporzuceniuprzestępczejkarieryodnosząsięnietyledozmianyosobowościjednostkiniedostosowanejspołecznie,iledozmianyjejsytuacjispołecznejwykre-owanejw dużejmierzeprzezwięzispołeczne,jakiejednostkatanawią-zujew tokuswegożycia.Wtymsensietermin„resocjalizacja”pokrywasięz pojęciemrewitalizacjispołecznejrozumianejjako„procesdziałańzmierzającydoodnowyfunkcjonalnejkogoślubczegoś,znajdującegosięw złymstanie,poprzedzonydiagnozązaniedbańi degradacji,opartynaodpowiedniodobranymdodanegoprzypadku,kompleksowymprogramienaprawczymi usprawniającym,a polegającympoczątkowonastworzeniuwarunkówdowznowieniaaktywnościnawyższymniżdotychczaspozio-mienapodstawieodnowionychzasobów,a następniewykorzystaniuichdowyraźnegoożywieniafunkcjonowaniadanegopodmiotu”25.

Wartykuleskupiliśmysięnaempirycznymopisierodzinno-rówieś-niczychpredykatorówprzestępczości,którychwystąpieniunależyza-pobiegać.Wtymzakresiestrategiaprzerwaniaprocesupogłębiającejsiędemoralizacjii poczuciabezkarności,mającapostaćumieszczeniajed-nostkiw placówceresocjalizacyjnej,jawisięjakogłównyczynnikrewi-talizacji(odnowyzachowania)nieletniego.Gdyważymynaszaliwpływzdegradowanegośrodowiskadomowegoi rówieśniczegoorazrezultatyumieszczenianieletniegow placówceresocjalizacyjnej,zauważamy,iżpomimopewnychniekorzystnychprocesówzachodzącychw placówkachtyputotalnegoumieszczeniew placówceresocjalizacyjneji takprzeważaciężaremkorzyściw postacinowychzasobów(powrótdoszkoły,zapo-czątkowanieponownejsocjalizacji,nierzadkoinicjacjaterapii,przerwa-nieszkodliwegodlazdrowiastylużycia,przerwaniemoralnejdegradacji

25 D. Kubinowski: Rewitalizacja. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku.Red.T. Pi lch. Warszawa:OficynaNaukowa,2006,s.298.


i przestępczejtrajektorii)nadpozostawieniemjednostkiw jejwłasnymśrodowisku.Wartykulezarysowaliśmyteoretycznetłopredykatorówza-niechaniaprzestępczości,którymw polskiejliteraturzeprzedmiotuniepoświęconojeszczenależytejuwagi.

Bibliografia

BernasiewiczM.:Doświadczenia religijne i konwersja jako potencjał w re-socjalizacji.W: Tożsamość kulturowo-cywilizacyjna dewiantów a ich reinte-gracja społeczna.Red.M.Konopczyński,A.Kieszkowska.Kraków:OficynaWydawnicza„Impuls”,2013.

BernasiewiczM.:Interakcjonizm symboliczny w teorii i praktyce resocja-lizacyjnej.Kraków:OficynaWydawnicza„Impuls”,2011.

Bernasiewicz M.:Media w zakładzie poprawczym – wróg czy sprzymie-rzeniec w procesie resocjalizacji.„Opieka,Wychowanie,Terapia”2010,nr3–4.

B e r n a s i ew i c z M., No s z c z yk- B e r n a s i ew i c z M.: Sytuacja szkolna nieletnich w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich – analiza jakościowa.„Chowanna”2012,T.1.

BlombergT.G. et al.:Incarceration, Education and Transition from Delin-quency.„JournalofCriminalJustice”2011,No.39.

FarringtonD.P.:Explaining the Beginning, Progress, and Ending of Antiso-cial Behavior from Birth to Adulthood.In:Facts, Frameworks, and Forecasts.Ed.J. McCord. NewBrunswick:TransactionPublishers,1992.

HaighY.:Desistance from Crime: Reflections on the Transitional Experiences of Young People with a History of Offending.„JournalofYouthStudies”2009,vol.12,no.3.

KawulaS.:Pedagogika społeczna w początkach XXI wieku: perspektywa in-tegracji i społeczeństwa ryzyka.W:Pedagogika społeczna w Polsce po 1989 roku. Przemiany w nauce, obecność międzynarodowa, kręgi tematyczne prac badawczych.Red.B. Kromolicka, A. Radziewicz-Winnicki,M.Noszczyk-Bernasiewicz.KatowiceWydawnictwoŚląskiejWyż-szejSzkołyZarządzaniaim.gen.JerzegoZiętka,2007.

Knight B.J.,OsbornS.G.,West D.J.:Early Marriage and Criminal Tenden-cy in Males.„BritishJournalofCriminology”1977,no.17.

Kubinowski D.:Rewitalizacja.W:Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku.Red.T. Pi lch. Warszawa:OficynaNaukowa,2006.

LaubJ.H., SampsonR.J.:Understanding Desistance from Crime.„CrimeandJustice”2001,no.28.

Massoglia M., UggenCh.:Settling Down and Aging Out: Toward an Inte-ractionist Theory of Desistance and the Transition to Adulthood.„AmericanJournalofSociology”2010,vol.116,no.2.


Piotrowski P.:Rozbój.Uwarunkowania psychospołeczne, motywacja i racjo-nalność sprawców.Warszawa:WydawnictwoAkademickie„Żak”,2011.

Piquero A.R., BrameR., LynamD.:Studying Criminal Career Length Through Adulthood Among Serious Offenders.„CrimeandDelinquency”2004,no.50.

Tra sl er G.:Delinquency, Recidivism, and Desistance.„BritishJournalofCriminology”1979,no.19.

Va i l l a n t G.E.: The Natural History of Alcoholism Revisited. Cambridge,Mass.:HarvardUniversityPress,1995.

Maciej Bernasiewicz, Monika Noszczyk-Bernasiewicz

Turning Points in the Criminal Career A Chance for Rehabilitation / Revitalization of Juvenile Offenders

Summary:Thetextconsistsoftwoparts.Inthefirstpartofthearticle,theau-thorsdiscussthetheoryofdesistance,thatis,a trendinAnglo-Saxoncriminol-ogydealingwiththeexplanationoftheprocessofwithdrawal(desistance)fromcriminalactivity.Totheso-called“turningspoints,”i.e.lifeeventswhichbringabout the abandonment of further breaching of rules of law are, inter alia,entering into marriage, getting a job and adequate remuneration, the birth ofa child,joiningthearmy,startingeducation,orreligiousconversion.Inthesec-ondpartofthearticle,theauthorspresentresearcheswhichillustratethemostimportantfamilyandpeerpredictorsofbecominginvolvedincriminalactivity.

Key words:thetheoryofdesistance(desistancefromcrime),juvenileoffenders,predictorsofcrime,resocializationcenters

Maciej Bernasiewicz, Monika Noszczyk-Bernasiewicz

Wendepunkte (turning points) in krimineller KarriereEine Chance für Resozialisierung / Revitalisierung von minderjährigen Verbrechern

Zusammenfassung: Der Text besteht aus zwei Teilen. In dem ersten von ih-nen erörtern die Verfasser die desistance-Theorie, d.h. die in der angelsächsi-schenKriminologiegeltendeRichtung,diesichmitErläuterungdesProzesses,mit verbrecherischer Tätigkeit aufzuhören, befasst. Zu den sog. turning points,d.h. Lebensereignissen, in deren Folge auf weitere Verletzung der Rechtsord-nung verzichtet wird, gehören u.a. Eheschließung, Arbeitsaufnahme, Gehalts-zahlung, Geburt des Kindes, Einberufung zum Militärdienst, Ausbildung oderGlaubenswechsel.ImzweitenTeildesArtikelswerdenForschungenpräsentiert,die die wichtigsten familien-gleichaltrigen Verkünder der Aufnahme von ver-brecherischerTätigkeitdarstellen.

Schlüsselwörter: desistance-Theorie (Verzicht auf Kriminalität), minderjährigeVerbrecher,Kriminalität,Resozialisierungseinrichtungen

Documents

Maciej Bernasiewicz, Monika Noszczyk-Bernasiewiczbazhum.muzhp.pl/media//files/Chowanna/Chowanna-r2015-t1/... · 2016. 7. 13. · 106 Maciej Bernasiewicz, Monika Noszczyk-Bernasiewicz