Upload
vuongtram
View
230
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
VDuinc/i
M s.1 u4 T
;::y
>■ * /ofyjrfu Btra Cï-, 7J".
M iaMEs- ■» /»v “Z
4 s /E e m u es Bu-yten ^
Blokland«€
fM tm .Te~3s
SEJ. —ƒ Kcmtruo;i oift voor regionale geschiedenis__ V 1 c7huien£vrxrf y ., -J.* .
tfwvuU, *7,e; %rt'|G
k\ LarultBaren
TVE 19e jrg. nr. 1, m aart 2001
Tussen Vecht en Eem
■ • B u fsu in
y'E n G ) V ? - ;/> 7 ;"7»7 ' ^
, i i w / ö r7- A*N* » A ''■/' ’ 0
7j'" ' ; 7 ’ > r j ö ^ z j y v f / a> i £, 7/ ■ *, ^ > i A i **jr-i »;■■£’ ; ; » Laagten ƒ ■
/7■ >-i ' '* u %■ :<4i* ^- f - ./* / E / n ,/g ƒ | f \
Uu^'^y- I ■ ES? J
< m m / r 1^ •’* I" *
GOOIS MUSEUMStichting tot bevordering van de belangen van“H et G oois M useum ” te Hilversum.
Ontwikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig jaa r nog was, is dit jaar al verdwenen.Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen kunnen ons noglevendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor delagere schooljeugd van over tien jaa r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen associaties m eer bij hebben.
H et is één van de taken van het Goois Museum de karakteristieken van voorbije periodenvast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel morele als uw financiële steun hardnodig.
Als donateur van het Goois Museum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoogte gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal specifieke activiteiten en uitgaven van het museum.De m inimumbijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij het Goois Museum, telefoon 035-6292826.
U kunt het Goois Museum ook gedenken in uw testament. U kunt kiezen uit twee form uleringen:a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het
Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... ofb. ik benoem als mijn erfgenaam voor een ......gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan
gen van het Goois Museum te Hilversum.De Stichting is erkend als instelling van algem een nu t en betaalt daardoor m inder (slechts11%) of zelfs in het geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht.
Indien u voornemens bent een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking totƒ7.823,- (per 2 jaar) onbelast.M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan wordt u verzochtschriftelijk contact op te nem en met het bestuur van de Stichting, per adres GooisMuseum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum.
STEUN HET GOOIS MUSEUM
TVE 19e jrg . nr. 1, m aart 2001
Tussen Vecht en EemT ijdschrift voor reg ionale geschiedenis
-
Wmm
I igf
• 4'
MÊme:
Up- ; ia i»U' •
i’ i . -
, ' i l f i
• 53& V_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _~rx;
■ .-
U itgegeven d o o r de S tich ting Tussen V echt en Eem
Colofon Inhoud
H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave vande Stichting Tussen Vecht en Eem. H et tijdschrift verschijntvier maal perjaar. E lkjaar is een them anum m er aan éénvan de gem eenten binnen het werkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem. In 2000 is dit de gem eenteBussum.
De Stichting TVE is een samenwerkingsverband vanm eer dan 80 lokale en regionale organisaties op historisch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert enverbreidt de kennis op historisch gebied betreffende destreek. Voorts ijvert zij voor he t behoud van cultuur- historische en karakteristieke waarden. Donateurs van deStichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis.
D onatie/ab onnem entDonateurs kunnen zich aanm elden bij:Mw P.L.H.M. Perry-Vlasveld, Braam 34, 1273 EA Huizen, 035-5266848
Voor opgave als donateur kunt u gebruik maken vanhet Antw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum.De m inim um donatie bedraagt ƒ27,50 perjaar.G irorekeningnum m er Postbank 3892084.
Extra num m ers van het tijdschrift te bestellen onderAntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije enveloppe).
Redactiemw.drs I.B. Laarakkers (voorzitter), m w drs E.C. Schild-Schofaerts (secretaris), mw C.M. A braham se,m wdrs M. Visser-Ritsema, drJ.D.C. Branger, D. Dekemaen dr P.H.D. Leupen.
RedactieadresHuizerweg 9, 1401 GD Bussum, 035-6918978.e-mail schild@ worldonline.nl
ProduktieUitgeverij Verloren, Hilversum
DrukDrukkerij Wilco, Amersfoort
©TVE 2001. Gedeeltelijk overnem en van artikelen isslechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding.Geheel overnem en is pas mogelijk na schriftelijke toestemm ing van het redactiesecretariaat.
ISSN 0169-9334
In g eb o rg L aarakkersVoorwoord 3
J.A. BakkerO pm erkingen over Drakestein voor 1640 4
Max C ram erLieu de m emoire: een boom eneen bank voor professor Van R ees 11
Piet L eupenEen vergeten schilder? 14
H en k M ichielseH e t cu ltu re le b en u l van G o o ise g e m e e n te s isnul komma nul en TVE zou een goedtegenwicht kunnen bieden.Interview m et dr. G. Pikkemaat, oud-hoofdredacteur van De Gooi- en Eemlander 16
K arin A braham seArchie fnieuws 20
Ed van M enschNaar een nieuw G oois M useum 24
P.L.Een prijs voor Alice Geysel 28
In g eb o rg L aarakkersH et G ooise Leesplankje 29
J.S . van W ieringenDe voorstelling van Naarden en anderebuitenwerken van de Vesting 31
In g eb o rg L aarakkersActiviteitenagenda 46
Agenda uitgelicht:Eeuwige jeugd in het H uizer m useum 48
M ededelingen van het bestuur 49
Auteursinstructies 51
2 TVE 19e jrg. 2001
Voorwoord
V oor u ligt h e t eerste n u m m er van 2001. Jaren lange h e rk en b aa r aan de witte omslag, ise r n u eens gekozen voor een verfrissendkleurtje blauw. O ok b in n en de redactie is eenen a n d e r veranderd . M et ingang van 1 januari2001 h ee ft de h e e r Karei l.o eff wegens drukkew erkzaam heden zijn taak als h o o fd red ac teu rovergedragen aan o n d erge tekende . O ok is hijte ru g g e tred en u it h e t bestuur. U zult via TVEnog wel eens van hem h o ren , w ant hij blijft zon u en dan artike len schrijven voor ons hlad.Mevrouw Livia van Eijle hee ft eveneens de redactie verlaten, m aar zij blijft als bestuurslidnog altijd verb o n d en m et TVE. Wij willen beiden heel harte lijk dan k en voor h u n ja re n la n ge inzet.
V erder verw elkom en we A n to n Kos alsnieuw lid van de redactie. Zijn naam zult uw ellicht k en n en van een aan ta l artikelen vanzijn hand in voorgaande jaargangen van TVE.
Naast alle veranderingen is e r ook veel bij h e toude gebleven. We co n tin u e ren de vorig ja a rin h e t leven gero ep en rub rieken als h e t Ar-chiefnieuw s van de drie arch iefd iensten in hettussen V echt en Eem gebied, het ‘Lieu fie me-m o ire ’ over b ijzo n d e re g e d en k te k en s en-plaatsen, H et G ooise Leesplankje w aarin recen t verschenen boeken over de regio gesign a lee rd w orden en de A ctiviteitenagenda.
In de k om ende num m ers krijgt het in te rview ook een vaste plaats. In d it n u m m er o n dervraagt TVE-voorzitter H enk M ichielse devoorm alig h o o fd red ac teu r van de Gooi- en Eem-lander de h e e r G. P ikkem aat over zijn tijd bijde krant, m aar ook over zijn ideeën o m tren treg ionale geschiedschrijving. V erder in ditn u m m er een artikel van de h e e r J.A. Bakkerover de bouw geschiedenis van D rakestein teLage V uursche in de periode tot 1640. H e t isde periode voorafgaand aan h e t achtkantigelandhuis, zoals we dat nu kennen . De heerJ .S .van W ielingen vertelt over de bu itenw erkenvan de vesting N aarden en de geschiedenis
van h e t oorlogvoeren . P iet L eupen zet de vergeten sch ilder van de L arense school JacobD ooijew aard in h e t zonnetje n aar aan le id ingvan de over de sch ilder verschenen kunstka-lender. Ed van M ensch verhaalt over de nieuwte bouw en vleugel van h e t Goois M useum ene r is een im pressie van h e t m o m en t d a t depro jec tle ider van de S tichting O m gevingsedu-catie Gooi-, Vecht- en E em streek Alice Geyselde H olland-prijs krijgt toegekend om haarp e rm an en te pogen de b eoefen ing van lokaleen reg ionale geschiedenis in h e t Gooi te stim uleren . O n d e r de m edede lingen van h e t bestuu r k u n t u het jaarverslag 2000 v inden.
V erder willen wij u g raag u itnod igen eenseen a rtik e l(tje ) te schrijven voor TVE overeen onderw erp w aaraan nog n iet e e rd e r aan dach t is besteed o f aan een veelbesproken o n derw erp w aarop u nieuw licht w erpt. De rich tlijnen d ie wij voor de artikelen h an te ren vindtu ach te raan in d it num m er.
Wij w ensen u veel leesplezier!
N am ens de redactie,Ingeborg Laarakkers
IVF. 19e jrg. 2001 4
Opm erkingen over Drakestein voor 1640J.A. Bakker
In h e t m ooie boek Kastelen en ridderhofsteden inUtrecht' w ord t he t kasteeltje D rakestein teLage V uursche besp roken d o o r Ben O ldeM eierink .3 Ik wil h ie r en ige k an tteken ingenm aken bij d iens visie op de bouw geschiedenisvan D rakestein en Lage V uursche voor 1640,zoals ik die u it zijn ko rte tekst en de o n d e rschriften bij enkele afbeeld ingen m een tek u n n en opm aken .
D rakestein, d a t v roeger ook W erners o fW arnaers H ofstede g enoem d w erd, is in 1359-60 gebouw d d o o r W arner van D rakenborg ,schepen van U trech t.3 O m streeks 1640 bouw tG erard van R eede h ie r h e t ach tkan tige landhuis, zoals we d it nog ken n en . V anaf d a t m om en t is de bouw geschiedenis goed gedocum en tee rd . M aar hoe die e r in de voorafgaande 280ja a r u itgezien h ee ft is slecht bekend .
O lde M eierink schrijft h ierover: “We kunnenons moeilijk een beeld vormen van de ‘hofstede Drakestein, die Warner opgetimmert heeft ’. In ieder geval wijst het achtervoegsel ‘stein ’ op een stenen gebouw, ongetwijfeld van enige betekenis. De oudsteafbeelding van het huis is een vogelvluchttekeningop de kaart van de grensscheiding tussen het Gooien het Sticht uit 1619 waarop ter plaatse van hethuidige Drakestein wordt afgebeeld met de aanduiding ‘Warnaers hofste ’. O f dit het in 1434 genoemde Drakestein betreft, o f een opvolger is niet duidelijk. Zoals gezegd verrees Drakestein op de plaatswaar in 1619 ‘Warnaers hofste’ staat aangegeven.B ij een bouwhistorisch onderzoek tijdens de restauratie van 1960-1962 bleek dat in het tegenwoordigehuis geen oudere delen dan uit 1640 zijn opgenomen.”1
Een belangrijk gegeven is dus d a t in 1960-62 bij de algehele restau ra tie ten behoeve vanPrinses B eatrix geen bouw resten van voor1640 zijn aangetro ffen in en o n d e r h e t hu id ige, d o o r een b rede , ro n d e g rach t om gevenD rakestein. Ik m erk h ierbij wel op d a t e r voorzover mij b ek en d geen o u d h e id k u n d ig b o d em o n d e rz o e k n a a r ev en tu e le g ro n d sp o re nhee ft p laatsgevonden, zodat n ie t zo n d er m eer
geco nc ludeerd m ag w orden da t e r voor 1640exact o p die plaats n o o it iets gestaan heeft.O ok zouden in 1640 eventuele g ro n d sp o renin de top van h e t e ilandje vern ietigd k u nnenzijn. B elangrijk is O lde M eierinks opm erk ingdat de in de veertiende eeuw o p d u ikendenaam D rakestein op een s tenen gebouw vanen ige betekenis wijst.
E en k roongetu ige is verder de kaart u it1619 van Lucas Sinck,5 die aangeeft hoe deoostgrens van h e t Gooi van E em nes via D rak en b u rg en de H oge V uursche n aa r D raken-stein zou m oeten lo p en om d a t hij d aar in dela tere M iddeleeuw en gelegen had . O p dezu idoosthoek van h e t Gooi (fig.1, h e t zuidenis boven!) is ‘w arnaers h o fs te ’ geschreven bijzes gestippelde concen trische cirkels naast ‘n"7', gedeeltelijk ook naast een d o o r bom enom geven L-vormige boerderij m e t hoo ibergen schuurtje aan de w estkant van ‘Die wechvande V uerst na U trech t’. Tegenover de boerderij is aan de oostkan t van deze weg nog eenklein hu isje in g e tek en d . O ld e M eierinkschrijft o n d e r dit kaartfragm en t (fig. 1): Detailvan een kaart uit 1619, opgemaakt in het kadervan een grenscorrectie tussen Holland en Utrecht,met de ronde heuvel die als grensmarkering diende.Rechts daarvan de toendertijd als boerderij gebruikte ‘Warnaers hofste’. Het huis Drakestein en hetdorp Lage Vuursche moesten nog worden gebouwd. ”
O p h e t in he t boek afgebeelde kadastralem in u u tp lan uit 1824 (fig. 2) is een padenp laningetekend." O pm erkelijk is h ie rin een cirkelvorm ig pad (B). 100 m ten oosten van h e t tegenw oordige huis D rakestein (A ), en m et vrijwel dezelfde d oo rsnee als de g rach t van A. Inh e t bijschrift bij deze figuur schrijft O lde Meierink: “De ronde heuvel (B) is een van de bakensvan de grens tussen Utrecht en Holland, die ook opde kaart uit 1619 voorkomt. ”
lo t zover O lde M eierink. n u m ijn com m entaar. D at B in fig. 2 volgens hem een heuvel iso f geweest is, is een belangrijk p u n t want opde luch tfo to in h e t boek (p laat 19) en op de
4 TVE 19e jrg. 2001
topografische kaarten (sinds ca. 1850) is geenheuvel te h e rk en n en . D oor de hekken van h e tlandgoed is p u n t B voor de b u iten staan d er oph e t m o m en t n ie t goed te zien.
H oewel de overige w egen op de kaart vanSinck7 (fig. 1) moeilijk op een m o d ern e kaartaan te wijzen zijn, is de als kaarsrech te dijkm et berm slo ten w eergegeven ‘wech vandeVuerst na U trech t’, in m ijn ogen de (voorganger van de) V uurse Steeg-D orpsstraat die nu,vanaf de befaam de S teen voor res tau ran t LageV uursche aan h e t begin van de D orpsstraat,m et w einig knikken n aar h e t zuiden loopt. Ditvergt enige discussie. H et boekje Baarn, geschiedenis en architectuur schrijft over de V uurse Steeg: “ Toen rond 1640 Drakenstein werd aangelegd en dertig jaar later Het Slot te Zeist, werd tussen beide buitens een rechte scheidslijn getrokken,waarvan de Vuurse Steeg deel uitmaakte. De wegwas in de zeventiende eeuw lemens onderdeel van degrens tussen ‘De Vrye Heerlykheyt van Seyst en Driebergen’ en ”t Gerecht van de B ilt’ en vormt nogsteeds de scheiding tussen de gemeenten Baam/Zeisten De Bilt.” H ierm ee w ord t enigszins gesuggeree rd da t de hu id ige V uurse Steeg pas ro n d1640-70 is aangelegd.
De Vuurse Steeg bestond w aarschijnlijk echte r al eerder, zoals de kaart van Sinck ook laatzien. Hoewel in een veenon tg inn ingsland-schap m et zijn opstrekkende slotenverkavelingde wegen tam elijk vast liggen, is ech te r n ie t helem aal u it te sluiten d a t de Vuurse Steeg tussen1619 en 1640/60 bij Lage V uursche gedeeltelijk verlegd is: e r zitten enige knikken in hettracé en eventueel kan hij eerst d ich ter naarD rakestein toe gelopen hebben , bijvoorbeeldvoorlangs beide tegenw oordige bouw huizen.O ok m erk ik op d a t de tegenw oordige grenstussen de gem een ten Baarn en De Bilt in d erdaad langs de Vuurse Steeg ligt," m aar dat tussen de M aartensdijkse Weg en Biltse Weg degem een teg rens van De B ilt/Zeist ongeveerh o n d e rd m eter ten oosten van de V uurscheSteeg en parallel daarm ee loopt. Hoewel ikn iet weet w anneer die grenslijn op deze plaatsgetrokken is, lijkt mij w aarschijnlijk dat ditvoor 1619 gebeu rd is. A lthans voor het g roo tste deel. E ventueel kan m en in deze verspringing van de gem een tegrens van De Bilt m etZeist ten opzichte van die m et Baarn een aanwijzing zien da t de V uursche Steeg oorsp ronkelijk inderdaad een h o n d erd m eter o f m eer
oostelijk gelopen heeft naar de plaats van delatere kerk en de bouw huizen van Drakestein,en dat bij een aanleg van de D orpsstraat in1640 de Vuurse Steeg en de grens n aar hetwesten verschoven zijn.
M aar d it is zo n d er n ad er archief- en kaart-onderzoek niet zeker. D aarom ga ik e r h ie rnaeerst van uit dat de V uurse Steeg sinds 1619n ie t m eer verschoven is ( 'op tie 1') en kom ikpas aan h e t slot op de an d e re m ogelijkheid terug ( 'o p tie 2 ’).
O p tie 1 . De L-vormige boerderij (fig. 1) ligtaan de w estkant en aan h e t begin van deD orpsstraa t, op de p laats van h e t la tereR echtshuis, nu res tau ran t De Lage V uursche.N et als tegenw oordig eind ig t de V uurse Steeger d irec t ten n o o rd en van. Van een g rach t o feen an d e re versterking ro n d de boerderij isniets te zien. O f h e t bijschrift ‘W arnaers hof-ste’ slaat op de concen trische cirkels o f op beide cirkels en boerderij is n iet duidelijk , m aaide p laatsing van de p laa tsnam en elders opdeze kaart lijkt uit te slu iten dat u itslu itend deL-vormige boerderij b ed o e ld is. Iets naast h e tcen trum van de gestippelde cirkels is eenboom getekend . H et cen tru m zelf is gedeeltelijk beschadigd (zodat de ruitjes van het linnen van de o n d e rg ro n d doo rsch em eren ),m aar e r lijkt d aar verder niets b ijzonders aangetekend geweest te zijn. H aar positie ten opzichte van de V uurse S teeg sluit uit d a t deboerderij op het te rre in b in n en het hek vanh e t tegenw oordige landgoed D rakestein gelegen heeft; d aaren teg en ligt de cirkelconfigu-ratie d aar wel in, b ijvoorbeeld op p u n t B o fp u n t A van lig. 2. Als m en de bepaling datW erners H ofstede een h o ek p u n t in de grensvan G ooiland m arkeerde letterlijk n eem t, geven de cirkels in d e rd aad de eigenlijke Werners H ofstede aan. E ventueel kan de L-vormi-ge hoeve tijdelijk als W arnaers H ofstede gefun g eerd heb b en , als bouw huis bij h e t n ie t alslandhu is op de kaart w eergegeven D rakestein,h e t steenhuis van zekere allure uit 1360. Wasdit s teenhuis in 1619 soms gesloopt? In d e rdaad zijn er enige, n ie t do o r O lde M eierinkverm elde, bevestigingen van de gedach te datW erners H ofstecle/D rakestein al voor 1619 en1640 d o o r g rach ten om geven is geweest.
In 1527 vertelt de m onnik G ijsbert Lap inhet klooster Selwerd bij G roningen aan PieterAelm anszoon: “als men gaet van de Vueerssche tot
TVE 19e jrg. 21)01 5
Fig. 1. Detail van de kaart van L. Sinck van de grenzenvan Gooiland (1619). Het zuiden is boven. Wamaers dofste is Drakestein, zie verder de tekst. Gereproduceerd volgens L. Olde Meierink e.a. (red.) K astelen en rid d e rh o fs ted en in U trech t, Uitgeverij Matrijs, Utrecht (p. 179).
Wamaerts hofftstede - die begraven leyt nochtertijtmit schone grafften, die nyet bewassen noch gevolt enzijn - ende van Wamaerts hofftstede zuytwest neder-gaende opte heerlickheyt van Over die Vecht [...] zoeen vynt men dair nergent sulcken hofftstede, die metgrafften om begraven is geweest, dan desevoersjegdej. Het ging Pieter, die als secretarisvan Naarden bezig was met het vaststellen vande oorspronkelijke grenzen van Gooiland, omde locatie van de zogenaamde Hofstede van El-ten, een oud grenspunt, waarvan toen en nu deplaats onbekend gebleven is. Lap, die als voormalige ‘kelwaarder’ van het klooster Oost-broek (Maartensdijk) goed op de hoogte wasvan de historische topografie van Oostbroek enDe Bilt, vertelde hem dat men de wallen engrachten en de overige resten van een zwaarsteenhuis nog kon zien op de plaats van het tegenwoordige Park Arenberg bij De Bilt.11 Pietergaat er later kijken en geeft een beschrijvingvan de bouwvallen. Ongetwijfeld waren het dievan het huis Nieuw Overdevecht, en niet vande Hofstede van Elten zoals Lap en Aelmanszmeenden. Waar die Hofstede van Elten danwel gelegen heeft laat ik hier buiten beschouwing (de Ronde Kaart van Gooiland (ca. 1530)12en A. Perk13 situeerden hem in het dorp Maar-
Fig. 2. Kadastraal m inuutplan van Drakestein en Lage Vuursche in 1824/32. H et noorden is boven. Elementen van deparkaanleg en paden zijn gestippeld weergegeven. A is kasteel Drakestein, B wordt in de tekst besproken, C is de in 1956 gesloopte Hermitage, een folly die hier verder builen beschouwing blijft. Gereproduceerd volgens L. Olde Meierink e.a. (red.)K astelen en rid d e rh o fs ted e n in U trech t, Uitgeverij Matrijs, Utrecht (p. 179).
6 TVE 19e jrg. 2001
tensdijk); ons interesseert h ier de m ededelingd a t W arnaers hofstede “begraven leyt nochtertijtmit schone grafften, die nyet bewassen noch gevolt enzijn”, dus dat W arnaers H ofstede “nog steedsom geven is m et fraaie g rachten , die n iet d ich tgegroeid o f opgevuld zijn”. Dit werd gezegd alstegenstelling m et de 'H ofstede van E lten ’ waarvan alleen de grondslagen over waren en hoeftdus niet noodzakelijk te betekenen dat de staatvan o n d erh o u d van de grach ten van W ernersH ofstede in 1527 niet te best was. Aan de andere kant lijkt een dergelijke opm erk ing voor eenbew oond en goed o n d erh o u d en om grach t kasteel onzinnig, zodat we m oeten aannem en ditniet m eer het geval was en dat W erners H ofstede al sterk vervallen was.
In 1574 n o em t de gesch iedkundige Lam-bertus H ortensius de W erners H ofstede in zijnn ie t afgem aakte m anuscrip t De origine et intentie oppidi Nerdae liber (’’[Boek over] De opkom st en de o n d erg an g van de stad N aaid e n ”)." Hij schrijft ongeveer:15 “M aar in den beginne, toen de oude stad [N aarden] nog ongeschonden was [dus voor 1350/51 - B.], was hetland, gelijk de Gooiers beweren, schaars bewoond,en door roverijen onveilig. Men toont nog op eenveenachtige plek een eilandje"' dat oudtijds door eenzeer diepe gracht omgeven en schier ontoegankelijkwas, maar welke [gracht] thans door ouderdomdichtgeslibd is. Er wordt verteld dat twee broeders,Wer en Ner, adellijké7 geweldenaars en rovers, daareen hofstede gehad hebben, waarvan nog altijd deuit beide woorden samengestelde naam resteert. Indie streek is er geen ander nog ouder vertelsel.” Eenhalve eeuw na P ieter Aelmansz was de d iepegrach t (enkelvoud!) ro n d W erners H ofstededus d ich tgeslibd .18 De tekst geeft aan dat denaam W erners H ofstede nog wel bestondm aar - zelfs d o o r de h um an ist H ortensius! -n ie t m eer b eg repen w erd, zodat m en hemd o o r een verhaaltje over de rovers en broersW er en N er trach tte te verklaren. H ortensiuszelf leidde van N er de nam en N erda en Ner-d ingerland (N aarden en N aard ingerland) afen laste deze uitw ijding over D rakestein h ie rom in ." D at H o rtens iu s’ tekst im pliceert date r in 1574 geen huis m eer op d a t vroegereeilandje stond, lijkt waarschijnlijk.
De H ilversum se notaris en k en n e r van degeschiedenis van h e t Gooi, A lbertus Perk,geeft in 1866 uitvoerig com m en taar op dezepassage.20 Volgens hem kan alleen m aar W er
ners hofstede-D rakestein aan de la g e Vuur-sche bed o e ld zijn. B uitengew oon belangw ekkend is wat hij dan laat volgen: “De schets is nogvoorhanden van de gracht, zoo als die in 1598 aan-besteed werd, om te maken o f uit te diepen rondom deHuizinge, met bepaling van het slechten ‘van dieeert die vyt d ’oude en nyer.ee grafie gegraven was’. ”H elaas is deze kaart uit 1598, die de kaart u it1619 ongetw ijfeld en o rm zou verduidelijken,nergens afgebeeld .21 O lde M eierink (die Perkniet noem t) en an d e re recen te au teu rs verm elden hem niet, zodat ik niet weet o f hij nogte v inden is. D at Perk zich vergist heeft enstukken over een heel an d e r kasteel gezienhee ft is nauwelijks aan te n em en .22 De belen ing van Ja n van B ourgondië m et D rakesteinin 159723 zou de aan le id ing geweest k u n n enzijn om een plan voor nieuw bouw op te stellen. Gezien de kaart van 1619 (fig. 1) is e rto en w einig o f niets van gekom en. In eenkoopakte van 1625 is sprake van de heerlijkh e id van de V uursche “met alle ab- en dependenties als venen, vullingen en velden [...] alsmede 5pachthoeven en de oude hofstad Drakestein. ”24 Dat“oude ho fstad” suggereert da t de eigenlijkeridderhofstede e r ook toen n iet stond.
H e t voorafgaande geeft de in d ru k d a t de eigenlijke ridderho fs tede D rakestein al ja re nvoor 1527 (?) en 1574 tot ja re n na 1598, 1619en 1625 sterk vervallen o f zelfs verdw enenwas. M ogelijk is de L-vormige boerderij danzolang in de rech ten g e treden van de verdwen en ridderhofstad ; de in de n eg en tien d eeeuw wel voor h e t re s tau ran t gebezigde naam‘voorheen h e t R ech thu is’ kan d aar eventueelop wijzen. D aartegen p le it m isschien d a t Perkzegt d a t h e t bestek van 1598 h e t aanleggenvan een nieuw e g rach t rondom de Huizinge betreft. M en zou dit stuk m oeten zien om te weten welke zienswijze ju is t is.
Ik veronderste l dat de concen trische cirkelsop de kaart van Sinck u it 1619 (fig. 1) de resten van de blijkbaar v roeger m et d rie ro n d egrach ten om geven, in tussen verdw enen ridderhofstad w eergeven. Dit is he t d o o r een diepe g rach t om geven eilandje van “de hofstedevan W er en N er” (W erners H ofstede) bij H ortensius, m aar dan m et g rach ten in h e t m eervoud, zoals Lap die in 1527 beschreef. Eventueel w aren die volgens h e t bestek van 1598 nogwat gewijzigd zo n d er dat e r toen ech t gebouw d was. Dat de g rach ten dichtgeslibd wa-
TVE 19e jrg. 2001 7
ren en geen water m eer bevatten zou dan totde curieuze - en cartografisch unieke - weergave door de gestippelde cirkels geleid kunnen hebben.
Dat het huis oorspronkelijk rond of veelhoekig geweest is, en door een cirkelrondegracht omgeven, strookt dan m et de opm erking dat “deskundigen het niet onwaarschijnlijkachten dat bij die bouw gebruik gemaakt is vanaanwezige resten, gezien de achthoekige vorm vanhet huis, welke [in 1640] niet zo gebruikelijk was. ’®Deze opvatting wordt nu evenwel als verouderd beschouwd want de m ening overheerstm om enteel dat achthoekige grondplannenju ist toen erg geliefd waren.® Maar ronde wa-terburchten waren er ook lang voor 1640 -m en denke bijvoorbeeld aan de ronde burchten die de bisschoppen van U trecht te Kuinrein het Oversticht achtereenvolgens hebben laten aanleggen.27
Olde Meierink komt, zoals we zagen, m etde originele theorie dat deze cirkels (fig. 1)een grote ronde heuvel weergeven (B in fig.2) die als grensm arkering van de zuidoosthoek van Gooiland gediend heeft. Dat er inde vijftiende of zestiende eeuw zulke flinkeheuvels als grensbepaling opgeworpen zouden zijn is van andere plaatsen in het geheelniet bekend en lijkt mij daarom weinig waarschijnlijk. H et minstens zo belangrijke grens-punt de Leeuwenpaal bij E em nes/I luizen wasbijvoorbeeld een paal, eerst van hout, latervan steen, zonder heuveltje o f ronde sloten,die Sinck in 1619 dan ook niet op zijn kaart tekent.
Wat was ‘B’ dan? Een banale verklaring isdat he t slechts een vroeg negentiende-eeuwsbloem perk geweest is; het spannendste antwoord, dat hier het eerste, ronde kasteel Dra-kestein gelegen heeft. Maar om deze theorievan Olde Meierink te bevestigen is enig onderzoek ter plaatse vereist. Met behulp vanelektrische weerstandm etingen van de ondergrond, een non-destructieve m ethode waarbijin de loop van enkele dagen volgens eennauw keurig meetsysteem een m eettoestelover het oppervlak geschoven wordt, zou onderzocht kunnen worden of zich h ier inderdaad opgevulde grachten en andere grondsporen in de ondergrond aftekenen. Als dit zowas, zouden enige grondboringen dit verderkunnen bevestigen. Echte opgravingen, met
alle schade aan park en gazon vandien, zouden dan niet echt nodig zijn.
Nog een opm erking over het dorp LageVuursche ter weerszijden van de Dorpsstraat,nu een terecht bescherm d dorpsgezicht. OldeMeierink geeft de thans gangbare m eningover het ontstaan.' “Niet lang na de bouw vanDrakestein werd in dejaren veertig en vijftig van dezeventiende eeuw het dorpje Lage Vuursche gesticht.Dicht bij het huis verrees het kerkje [in 1657], LageVuursche is met het eveneens door een Van Reede gestichte Renswoude één van de weinige buitenplaatsdorpen van Nederland. ”m In hoofdzaak is dit natuurlijk juist, m aar indien de Vuurse Steeg-Dorpsstraat al in 1619 op dezelfde plaats gelegen heeft, lag daar reeds toen een grote boerderij op de plaats van het ‘Rechtshuis', nu restaurant De Lage Vuursche. Dit droeg in m uurankers het jaartal 1654®, zodat het inderdaadeen groot deel van zijn huidige vorm aan debouwactiviteiten van Gerard van Reede dankt.Maar blijkbaar was er hier in 1619 al een voorganger en ontstond de kern van de huizenrijlangs de Dorpsstraat niet uitsluitend na 1640.De kerkhistoricus L.G. Visscher, die predikantte Lage Vuursche geweest was, schrijft in 1838:“Onderscheidene gevels zijn toen [door Van Reede] vernieuwd, enige strodaken afgeworpen, enigeschaapstallen opgezet, enige keukens en woonkamersgeverfd, kortom de oude Vuursche kreeg toen een verjongd aanzien.’™ Hoewel 180 j aar na dato dedorpsverhalen hierover n ie t helem aal betrouwbaar hoeven te zijn geweest - denk aanhet sprookje van Wer en N er - , klopt dit bericht met het feit dat het Rechtshuis en hethuisje daar tegenover volgens de kaart van1619 (fig. 1) niet pas in 1640-70 gesticht, maarslechts vervangen of opgeknapt kunnen zijn.”
Optie 2. Indien het noordelijke eind van deVuurse Steeg in 1619 echter wel verder oostelijk gelegen heeft dan nu, kan de L-vormigehoeve inderdaad hetzij de oorspronkelijkeWerners Hofstede zelf geweest zijn - al wijstde los gegroepeerde bebouwing nu niet bepaald op de aanwezigheid van een (dichtgeslibde en n ie t getekende, rechthoekige)gracht er om heen hetzij een bouwhuis direct ten westen van het toen niet m eer aanwezige kasteeltje. De bebouwing langs de Dorpsstraat is dan inderdaad pas een twintig of dertig jaa r later aangelegd.
8 TVE 19ejrg. 2001
Hoe dan ook, om m eer klaarheid te krijgenzijn wenselijk: (a) het terugvinden van dedoor Perk genoem de kaart m et bestek voorde vernieuwing van de grachten uit 1598 en tebevestigen dat deze inderdaad Drakestein betreft, (b) verdere studie van de beschikbarearchiefstukken en oude kaarten, o.m. met hetoog op de wegen op de kaart van 1619 (fig. 1),en een onderzoek van cirkel of heuvel B’, alshierboven beschreven. Misschien kan dit artikel daartoe bijdragen, al is het behalve opOlde Meierinks stim ulerende opm erkingenslechts gebaseerd op de secundaire en tertiaire b ronnen in mijn boekenkast en niet op eennieuw onderzoek van de beschikbare archiefstukken.
Noten
1 B. Olde Meierink, G. van Baaren, R.G. Bosch van Drakestein, B.G.J. Elias, E. de Ligt, M.A. Kok, C.H. Staal, F.Vogelzang en C.C.S. Wilmer (red.) Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht (Matrijs) 1995.
2 ‘Drakestein’, ibidem, p. 175-179, noten p. 564, kleurplaat 19, p. XI.
3 In het huurcontract van 1359 schrijft Warner o.m. “datik die Vuursche bouwen, bruyken ende weyden mag, ende voortland dat ick daar in besayen wille, dat mach ik raden [= rooien] ende winnen, ende nyet anders uitgenomen die grootehoornen, die daerinne staan, bij der Oude Hofsteede, dier hoornen en zal ik mij nyet onderwinden [= toeeigenen], mer wathoute anders daar in staat, dat mach ik houden ende nemen,mede te lymmeren ende the tuynen, ende anders dat mij tot dierbouwinge ende huysinge nut is .. ” (geciteerd naar M.G.Schenk & J.B.Th. Spaan, Drakensteyn en zijn bewoners,Baarn (De Boekerij), 1967, p. 18). Er lag dus op dedoor veen omgeven zandbult van Hoge en Lage Vuursche al een oudere hofstede, waarvan Werner de grotebomen niet mocht gebruiken voor het bouwen van zijneigen, nieuwe hofstede, het omheinen van zijn akkersen weiden, of anderszins. Het kan zijn dat Werner zijnhuis tegen of naast aan een bestaande boerderij gebouwd heeft, al maakt de bepaling dat hij daar geengrote bomen kappen mocht dit minder waarschijnlijk.H. Stevens, De Lage Vuursche, Baarn (Bakker), 1982, p.23, meent dat het eerder om twee gebouwen gaat. Menkan dan denken aan een van de drie (kleine) huizendie de kaart van Sinck in 1619 oostelijk van ‘BueckenBoom gestaen’ te Hoge Vuursche afbeeldt (fig. la), aaneen als voor de grensbepaling minder relevant weggelaten herenhuis of grote hofstede op de Vuursche, ofzelfs aan de grote L-vormige boerderij. Ik laat hier de indit verband relevante, maar voorshands niet te beantwoorden vraag verder buiten beschouwing of er eenpraktisch verschil is geweest tussen ‘Werners Hofstede’en ‘Drakestein’, waartoe bovenstaande en andere teksten aanleiding kunnen geven, hoewel beide namendikwijls ook weer door elkaar gebruikt lijken te worden.Eveneens of met de Oude Hofstede de Hofstede van El-ten bedoeld geweest kan zijn.
4 Ibid. 177, naam ‘warnaers hofste’ verbeterd. Voor hetniet aantreffen van bouwresten van voor 1640 bij de verbouwing in 1960-62 wordt door Olde Meierink naareen ongepubliceerd rapport van R. Meischke verwezen.
5 Algemeen Rijksarchief Den Haag, kaart VTH 2582.6 Olde Meierink, p. 179. Ook op de kadastrale minuut uit
1832 lijken deze paden voor te komen (F. Gaasbeek, J.van ‘t Hof en M. Koenders, Baarn, geschiedenis en architectuur, Zeist (uitgeverij Kerckebosch) 1994, kaart enonderschrift op p. 315). Zijn de minuten uit 1824 en1832 in feite identiek?
7 Ook die in de wijdere, niet in fig. 1 afgebeelde omge-ving.
8 Gaasbeek e.a., 1994, p. 480.9 De eerste 500 m zuidwaarts vanaf de Koude Laan ligt de
gemeentegrens echter 100 m westelijk van de VuurseSteeg, wat mij een 20c-eeuwse uitbreiding van het dorps-gebied van Lage Vuursche schijnt.
10 D.Th. Enklaar, Zeuentiende-eeuwsche wandelingen door Nederland, ziuerftochten van Pieter Aelmanszoon, secretaris vanNaarden, 1525-1527, Hilversum (De Kroon) 1934, p. 55.
11 Uit de gedetailleerde plaatsbepaling van Aelmansz vandeze nep-Hofstede van Elten kwam ik op Arenberg uit,overeenkomstig de plaats van Nieuw Overdevecht volgens C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, een institutioneel-geograjïsche studie, Zwolle (StichtingHistorische Reeks 9), 1983, 417-419, afb. 68. Zie ook p.538 in Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht.
12 De Ronde Kaart (Algemeen Rijksarchief) is bijvoorbeeldgereproduceerd in de in een volgende noot genoemdepublicatie van Hortensius, en tal van andere werkenover de geschiedenis van het Gooi. In het Goois Museum hangt een goede kleurenreproductie van het origineel.
13 Van de “Kaart van Gooiland na de heide verdeeling van1843 .. op aanvrage met meedewerking van A. Perk ... vervaardigd door de landmeeters A. van Ooslerhout en N. Nele-mans" wordt een reproductie door het Goois Museumte Hilversum verkocht.
14 Hortensius over de opkomst en ondergang van Naarden, metvertalingen aanteekeningen van Prof. [P. Hofman] Peerlkampen nalezingen en bijvoegsels vanA. Perk, Utrecht (Kemink 8czoon) 1866 (Werken Historisch Genootschap Utrecht,n.r. 5). Latijnse tekst op p. 2. De vertaling van Peerlkamp(p. 60), is door mij vrij sterk veranderd.
15 Latijnse tekst op p. 2. De vertaling van Peerlkamp (p.60), is door mij vrij sterk veranderd.
16 Modieus kan volgens mijn woordenboek (K. van derHeyde) zowel ’(middel)matig, ’niet te groot en niet teklein, behoorlijk’ als ’bescheiden’ betekenen. Waar eenomgrachte kasteelplaats zonder bebouwing meestal ergklein lijkt de vertaling ’eilandje’ voor modica insula debeste.
17 Nobiles kan ‘adellijken, ridders’ betekenen zodat debroeders roofridders waren. Peerlkamp schreef ’vermaarde’, wat ook kan, evenals ’beruchte’.
18 Of stond hij droog doordat de veenwinning rondomLage Vuursche intussen de grondwaterstand verlaagdhad, zoals dat thans ook bij veel op overmatig ontwaterde gronden gelegen slotgrachten en vijvers op de Nederlandse zandgronden het geval is {04033} waarbijmen dan ten onrechte aanneemt dat ze dichtgeslibd zijn?
19 Zoals de plaats van deze alinea in de tekst suggereert(zie Perks toelichting, p. 210). H. Stevens heeft in DeLage Vuursche [Baarn (Bakker), 1982] opgemerkt dat de
TVE 19e jrg. 2001 9
rovende broers Wer en Ner lijken op de rovende reuzen Ellert en Brammert, vader en zoon, in het DrentseEllertsveld. Hun verhaal is pas 85 jaar later vastgelegd(J. Picardt, Antiquiteten, Amsterdam 1660) en je vraagt
je af of dit verhaal zoveel eerder elders al ‘in de luchtgezeten heeft’, en hoe de verbindingslijnen tussen beide plaatsen gelopen hebben.
20 Perk bij Hortensius, p. 208-210.21 Onder de brieven en afschriften uit de schriftelijke na
latenschap van A. Perk die ik in 1957-64 in het GooisMuseum onder ogen heb gehad kwam dit stuk nietvoor, evenmin vermeldt hij het in zijn correspondentiemet L.J.F. Janssen (M. Addink-Samplonius, Overzichten samenvatting van de correspondentie tussen Janssenen Perk, TVE1984, 217-219).
22 Verwisseling met Drakenburg (naast Groeneveld bijBaarn) is niet helemaal uit te sluiten want het werdsoms ook Drakestein genoemd (Olde Meierink, p.175). In zijn bespreking van Drakenburg noemt OldeMeierink zo’n kaart echter niet (Olde Meierink, p. 170-174).
23 Olde Meierink, p. 176.24 Olde Meierink, p. 176.25 Schenk & Spaan 1967, p. 26, zinsbouw veranderd.26 Volgens Gaasbeek e.a. (1994) is in 1640 “Deze vorm ...
waarschijnlijk gekozen als uitdrukking van perfectie. Symmetrische vormen verbeelden harmonie en orde, tzvee begrippen diein de zeventiende-eeuwse denkwereld synoniem zijn aan perfectie. De achtzijdige grondslag van Drakenstein benadert de volledige puntsymmetrische cirkel, die als geometrische vorm hetsymbool van de volmaaktheid was. ” (p. 107). “Vooral in debouw van nieuwe protestantse godshuizen werd die volledigesymmetrie nagestreefd. Een bekend en in verband met Drakenstein illustratief voorbeeld is de kerk van Renswoude uit 1639-1641. De kerk wordt toegeschreven aan Jacob van Campen enwerd gebouwd door Godard van Reede, een broer van ... Gerard van Reede [die Drakestein in 1640 had laten bouwen]”(p. 437).
27 P.J.R. Modderman, Over de wording en betekenis van hetZuiderzeegebied, Utrecht 1945, G.D. van der Heide (inKamper Almanak 1955) en recent onderzoek (door J.van Doesburg, ROB, en P. de Boer, publicatie in voorbereiding).
28 Olde Meierink, p. 179.29 ‘1654’: gravure naar tekening Jan Bulthuis in Het Ver
heerlijkt Nederland van C.F. Bendorp, 1780 (repro bijvoorbeeld: Stevens 1982, p. 51, of Schenk & Spaan1967, p. 28). Maar dat de muurankers juist zijn weergegeven is niet zeker. De prachtige tekening van voor1799 van Lage Vuursche door Jacob Cats (repro in Stevens en TVE 1984, p, 214) geeft 1565. De eerste ‘5’ isonduidelijk, het is geen 6, en een 3 zal het ook wel nietzijn. Aangezien het jaartal op een heel andere, voormuurankers onlogische plaats op de gevel is weergegeven dan bij Bulthuis, moet men hier niet te veel waardeaan hechten. Een tekening vanjurriaan Andriessen uitaugustus 1800 (Rijksprentenkabinet A3942, repro inWesterheemb, 1957, pi. VIII) toont geen muurankers. Deovervloedig voorhanden afbeeldingen van Lage Vuursche zouden overigens toelaten vanaf 1775 een gedetailleerde verbouwingsgeschiedenis van de herberg teschrijven.
30 Geciteerd door Stevens 1982, p. 29.31 Blijkbaar heeft de molen eerst direct ten noordwesten
van Drakenstein gestaan (tekening ca. 1665 op p. 175
in Olde Meierink, ibid.) maar is hij later, bijv. vanwegehet wegnemen van de wind door het opgroeiende park,naar de latere plaats (tuin Kloosterlaan 5) verplaatst.
Biografie auteurDr. J.A. Bakker (1935) was van 1957-1970 aanhet Goois Museum verbonden als parttimeconservator archeologische afdeling. Publiceerde in Westerheem en elders over archeologische zaken in het Gooi en Baarn. Was van1959-2000 verbonden aan het Instituut voorPre- en Protohistorie, Universiteit van Amsterdam, tenslotte als universitair hoofddocent.Promoveerde en concentreerde zich op hetaardewerk van de Hunebedbouwers (TRB-cul-tuur). Groef in hunebedden en grafheuvels,en in nederzettingen te Vlaardingen (Vlaar-d ingen-cultuur), Vogelenzang (Hilversum-cultuur), Laren (TRB), Elspeet (TRB), Hoog-karspel (Midden en Late Bronstijd), Schok-land-P14 (Swifterbant, TRB, bekerculturen).
10 TVE 19e jrg. 2001
Lieu de MemoireEen boom en een bank in Hilversum voor professor Van Rees *
M ax Cramer
In h e t p lan tsoen op de hoek van Insulinde-laan en H oge N aarderw eg staat een m onum en t m et zitbank als e e rb e to o n aan professorJacobus van Rees. Van Rees (1854-1928) vestigde zich in 1891, na een 3-jarig b ijzonderhoog leraarschap te A m sterdam , als arts te Hilversum aan de H oge N aarderw eg 16.
In die tijd raakte hij geboeid d o o r nieuw em aatschappelijke strom ingen . Hij w erd eenferven t aan h an g er van h e t vegetarism e enm ede-op rich te r van de A lgem eene N eder-landsche G eheelo n th o u d ersb o n d . O ok tradhij toe to t de In te rn a tio n a l O rd e r o f G oodTem plars, ook een organisatie die zich tegenh e t gebru ik van alcohol keerde.
De Kolonie
O n d er invloed van de christen-anarchistischeideeën van de Russische schrijver Tolstoj on twierp Van Rees een p lan voor een landbouw kolonie. H ier m oesten m ensen in een ideale sam enlevingsvorm alle ontplooiingskansen krijgen. Ter verwezenlijking van d it zogenaam de‘H e idep lan ’ kocht Van Rees in 1899 veertienhec ta ren g rond in Blaricum. D aar richtte hijm et enkele m edestanders de Tolstoiaanse Kolonie d e r In ternationale B roederschap op. Gezamenlijk bew erkte m en de grond , bew oonde
y ' V
M A
WèA
L inks: Jacobus v a n Rees (coll. Goois M useum )Rechts: Close-up va n zijkan t va n bank met het gebeeldhouwde portret v a n de professor (coll. Goois M useum )
TV E 19e jrg. 2001
fcuFJR- Q wjV Ü E RC-3ISCrtb- uacÖT-LOOti~
Bouwtekening van de monumentale zitbank (coll. SAGV)
één gemeenschappelijk huis en leefde volgensprincipes van het communisme. H et wonen inhet gemeenschapshuis werd al snel verlaten.Op het terrein bouwde m en een aantal kleinere woningen (koloniehuisjes) waar de bewoners afzonderlijk hun intrek namen.
Van Rees woonde zelf nooit op de Koloniemaar betrok vlakbij een eigen huis. Daar werdin 1903 de H um anitaire School gevestigd, gebaseerd op dezelfde uitgangspunten als deKolonie.
In 1915 keerde Van Rees terug naar Hilversum en vestigde zich aan de Godelindeweg 20.Zijn activiteiten voor de Kolonie en zijn propaganda tegen misbruik van alcohol en tabakzette hij tot het eind van zijn leven voort. Indertig jaa r hield hij m eer dan 3000 lezingen,vooral voor jongeren . Ook deelde hij zelf folders uit op straat en stelde hij zijn huis openvoor iedereen die m aar een bezoek wildebrengen.
Een opvallende verschijning
Van Rees was een opvallende verschijning. Hij
kleedde zich onconventioneel en droeg eenforse baard w aardoor alle Hilversummershem op straat herkenden. Een tijdgenootschreef over hem: ‘H et zich los maken van hetconventioneele was duidelijk de uiting vaneen geestelijke gesteldheid, die hem in hetgroote leven deed handelen en werken,zooals hij m eende dat goed was. Daarbij wasgeen spoor te vinden van een gevoel van zelfverheffing, waartoe het bewust afwijken vanhet gewone en banale zo dikwijls voert. Juisthet bescheidene en eenvoudige in zijn optreden bestem pelde hem tot zulk een bem innelijk en goed mens.'
Lieu de memoire
In 1925 trad Van Rees af als voorzitter van deafdeling Hilversum van de Algemeene Neder-landsche G eheelonthoudersbond. H et bestuur wenste hem het ja a r daarop te erendoor een boom te planten en verzocht de gem eente een lokatie aan te wijzen. Pas in 1931,drie jaar na het overlijden van Van Rees, konde gem eente een geschikte plek aanwijzen: de
12 TVE 19e jrg. 2001
ê M
mm *s8P*“r■
% -r
-Lm3 "v. - ..» --Gsa
- « i t
"~4aé 5 * + -,
De Van Reesbank kort na de onthulling in 1933 (coll. Goois Museum)
hoek van de Godelindeweg en de Hoge Naar-derweg, tegenover het huis waar Van Rees 12jaar woonde. In hetzelfde jaa r wilde ook TheInternational O rder of Good Templars deprofessor eren, ditmaal door een bank teplaatsen hij de boom. Dit verzoek werd snellerafgehandeld en al op 8 juli 1933 werd de bankonthuld in aanwezigheid van burgem eesterLambooy.
Het m onum entje bestaat uit een stenen sokkel met daarop een houten bank. Achter debank bevindt zich een bloembak en naast debank een waterbekken. Tussen bank en waterbekken bevindt zich een kubusvormige opbouw waarop het gebeeldhouwde portre t vanVan Rees met aan de keerzijde een In M eraoriam. Architect H.A. van Anrooij ontwierp hetm onum ent en Johannes Gustaaf W ertheimvervaardigde het portret. In de bloembak waren ten tijde van de onthulling blauwe bloem en geplant, als verwijzing naar de geheel-onthoudersbeweging waarvoor Van Rees zichzo buitengewoon had ingespannen.
P.S.
Het Van Rees-monumentje staat er niet ergflorissant bij op dit moment. Wel heeft de gem eente Hilversum het voorgedragen om alsRijksmonument te worden aangewezen. Naarverw achting zal deze aanwijzing in 2001plaatsvinden. H ierdoor krijgt één van de aardigste gedenktekens in Hilversum een kansop herstel in volle luister. (CMA)
* Dit artikel is een sterk ingekorte versie van het artikel ‘DeVan Reesbank’ in Eigen Perk, tijdschrift van de Hilversumsehistorische kring ‘Albertus Perk’, jrg. 9 (1989), nr. 1, pp. 16-23.
TVE 19e jrg. 2001 13
1u iv -lfo js * { '
1 9 6 9
r Z ^
■ * W ? è \
wam
stss
, »
• t , -
wmm
14 74® 79ejrg. 2001
Een vergeten schilder?Piet Leupen
In hel zo onderhoudende hoek van Lien Heyting over Schilders, schrijvers en wereldverbeteraarsin Laren en Blaricum, zoals de ondertitel luidt',komt de uit Amsterdam afkomstige schilderJacob Dooijewaard maar sporadisch voor. Hijwordt eenmaal genoem d in een rijtje van vakbroeders (Heyting, p. 101) en eenmaal in nogzo’n rijtje, maar dan op rijm in een poppenkastspel van Hein Duvel (pseudoniem voorJoop Siedenburg) en bestem d voor de zeventigste verjaardag van de schilder Evert Pieters(Heyting, p. 111), dat is alles.
O f de artistieke merites van Dooijewaardten grondslag lagen aan deze summiere vermelding in het jongste overzicht van de ‘La-rense school’ - die zoals wij allen weten geenschool was - zou de schrijfster gevraagd moeten worden. Toch vonden de vormgever VDO-advertising B.V. (Eemnes) en de drukkerijenVan Wijland BV (Laren) en Van Mechelen BV(Utrecht) aanleiding om een hele kalenderaan deze productieve schilder van vele landschappen, stadsgezichten, interieurs, stillevens, figuurstukken en portretten te wijden.En het m oet maar direct gezegd: dit is eenprachtige kalender geworden, die de naamkunstkalender met recht verdient. Op handzaam formaat, niet te klein, maar zeker ookniet te groot, wordt per m aand een reproductie van een van Dooijewaards schilderijen afgedrukt (overigens zonder verdere inform atie). Interessanter nog zijn de bladen in devorm van een schilderspalet die aan elkem aand voorafgaan. Zij bevatten welwee 1 informatie: over de opleiding (onderwijsakte tekenen) en het werk als docent aan de Avondschool voor Kunstambachten, zodat hij overdag volop de gelegenheid had om te schilderen, over zijn loopbaan m et een eerste bezoekaan Parijs (M ontmartre, 1899), en over deaantrekkingskracht van het Hollandse Barbizon (Laren), waar hij ging wonen aan de Zijtak.
Dooijewaard beleefde de hoogtijdagen van
de Larense schilders in het legendarischekroegje van I lam dorff actief mee; hij exposeerde op verschillende tentoonstellingen enwon er soms een prijs (1904, 1910, 1913). Ondertussen verhuisde hij naar Nunspeet, waarhij tien jaa r verbleef, maar hij keerde terugnaar Laren (atelier op het Zevenend achterde boerderij van Van de Brink). Het Baskenland trok hem, evenals Noorwegen (op uitnodiging van de Singers). Toen de oorlog uitbrak zat hij in Noorwegen en moest daar totde bevrijding blijven. Ook daarna schilderdeen exposeerde hij rustig door. H et hoogtepunt in zijn carrière was de aan hem toegekende gouden eremedaille van de International Fine Arts Council in mei 1955; een onderscheiding die hij deelde met acht anderekunstenaars, onder wie Zadkine en Dali. Hijhad veel bem oeienis m et de oprichting van deSinger Memorial Foundation, was lid van deCommissie van Beheer en van de Museum-commissie. Naarmate hij onder werd vielenhem eretentoonstellingen ten deel: in 1951(75jaar), in 1961 (85jaar), in 1966 (90jaar).De laatste tentoonstelling m et nieuw werk hadplaats in 1968 in de kunstzaal van Hamdorff.Hij stierf een jaa r later.
Kortom, uit de kalender komt een uiterstsuccesvolle schilder te voorschijn; eens tem eer welt de vraag naar boven waarom Heyting zo weinig aandacht aan hem besteedde.Was hij niet kleurrijk genoeg, niet spraakmakend, te gewoon? Uit de in deze kalender gerep roduceerde werken kom t Dooyewaardnaar voren als een vakman en rasschilder. Eenvorm van eerherstel?
TVE 19e jrg. 2001 15
‘H et culturele benu l van Gooise gem eentes is nul kom m a nul en TVE zou eengoed tegenw icht ku n n en b iedenInterview met Dr G. Pikkemaat, oud-hoofdredacteur van De Gooi- enEemlander Henk Michielse
Van 1963 to t 1991 was d r G uus P ikkem aath o o fd red ac teu r van De Gooi- en E em lander.E en kleurrijk figuur in de regio , een bo e ien dspreker bek en d om zijn m eeslepende verteltra n t en naast zijn d rukke w erkkring au teu rvan een aan ta l vlotgeschreven h istorische boeken. Hij p rom oveerde in 1963 bij zijn lee rm eester en vriend L.J. R ogier op ‘De Bataafsevrijheid in N ijm egen’ en w erd in datzelfdeja a r w aa rn em en d h o o fd re d a c te u r van DeGooi- en E em lander. Twee ja a r la te r volgdezijn ben o em in g to t hoofd redacteu r. O n d e rzijn bew ind g roeide De Gooi- en E em landeru it van een trad itioneel streekgerich t b lad to teen m o d e rn e reg ionale kran t.
G uus P ikkem aat w erd in 1929 g e b o re n inU lft als zoon van e e n k a th o liek e h o o fd o n derw ijzer. Hij s tu d e e rd e in N ijm egen , e e rs tn e d e rla n d s en la te r g esch ieden is . Als s tu d e n t g e n o o t hij g ro te faam als redactie-se-c re ta ris (1954-1958) van h e t Nijmeegs Universiteitsblad (N U B ). In e e n re c e n te stu d ie overd e gesch ied en is van d a t b lad ‘Van preek totporno - de ontwikkeling van het Nijmeegs Universiteitsblad 1951-1968’ w o rd t b esch rev enh o e hij van e e n b ra a f b laad je m e t een w ekelijkse p re e k van de p a te r een le e sb aa r enkritisch u n iv e rs ita ir w eekb lad m aak te m e tp o lem isch e en s tu d en tik o ze a rtik e len . V ooral am u san t was zijn ru b r ie k ‘Mengelingen voorkattelijken’ (k a th o lie k e n ), vol ‘p aap se sto u t ig h e d e n ’. V olgens d e g esch ied sch rijv e rsvan h e t NUB lag h ie r in een a lle ree rs te aan zet to t d e cu ltu re le v e ra n d e r in g e n van de ja -re n zestig.
Hoe ben je eigenlijk in de journalistiek terechtgekomen ? Ik weet wel, dat je redactiesecretaris van het
NUB was, maar niet elke redacteur van dat bladwerd later journalist, laat staan hoofdredacteur.
‘Als k ind al was ik bezig m et k lan tjes m akenen ook la ter op de m iddelbare school en zelfsin m ilitaire dienst. In m ijn s tu den ten tijd wasik universitair co rresp o n d en t van h e t katho lieke dagblad De Tijd en h e t was de bedoeling ,da t ik red ac teu r w etenschappen van die k ran tzou w orden. D at g ing u ite indelijk om o n d u idelijke re d en en n iet door. Ik w erd leraar enw erkte in tussen aan m ijn proefschrift. Tussend o o r w erkte ik nog een jaar bij h e t BrabantsDagblad en w erd tenslo tte in 1963 kort voorm ijn p ro m o tie b en o em d to t w aarnem endh o o fd red ac teu r van De Gooi- en E em lander.’
Wat was dat eigenlijk voor een krant ? Was het deenige regionale krant in het Gooi of waren er nogconcurrenten ? Ik dacht, dat het vroeger een katholiek blad was. Is dat zo ?
‘De T ijd had een kopblad in h e t Gooi, m aarDe Gooi- en E em lander was vanouds dé regionale k ran t hier. H et was geen katholieke k ran ten stond van h e t beg in a f aan op een algem een s tandpun t. M aar h e t b lad was in h an d en van de katholieke fam ilie K iene en d ie benoem de altijd een katholiek to t hoo fd redacteur. De pastoors s to n d en daarom ach te r h e tb lad en m isschien ook wel om dat h e t u itgeb re id aan d ach t besteedde aan ju b ile a van pastoors en dom inees. Jonge kapelaans die in deregio kw am en w erken vonden wel, d a t ka tholieken een ech te room se k ran t m oesten lezen,m aar zij w erden d o o r de zittende pastoors terech tgew ezen .’
16 TVE 19e jrg. 2001
Ifli 111
Toen ik in 1974 in hel Gooi kwam wonen, hoorde ikhet gerucht dat De Gooi- en Eemlander onder de oorlog ‘fo u t’ was geweest, Hoe zit dat?
'Dat is geen “gerucht”. De krant bleef onderde Duitse bezetting verschijnen en kreeg NSB-hoofdredacteuren. Vlak na de oorlog werddat als ‘fout’ gezien en de krant kreeg eveneen verschijningsverbod. Maar decennia laterzijn we de oorlogsperiode wat anders gaan bekijken. Door het werk van Prof. Blom, nu directeur van het Nederlands Instituut voorO orlogsdocum entatie’ en andere historici ishet beeld goed/fout, zwart/wit aanmerkelijkgenuanceerd. We hebben oog gekregen voorhet vele grijs dat er was. De historicus P. Luykxgeeft aan, dat “schikkingsbereidheid” tijdensde bezetting wel de meest verbreide houding
onder de nederlandse bevolking was. Datgeldt ook voor De Gooi- en Eemlander.
Na mijn vertrek als hoofdredacteur heb ikin 1991 op verzoek van de directie van dekrant een studie geschreven over De Gooi- enEem lander in oorlogstijd en de eerste ja renna de bevrijding (1940-1950). Het kranten-ar-chief was er niet meer; dat was door de toenmalige eigenaar bij zijn vertrek in 1977 vernietigd. Ik volgde de m ethode van de “oral history” en heb alle nog levende betrokkenen geïnterviewd, voorzover mogelijk natuurlijk gecontroleerd via literatuur en andere kranten.Ik vroeg de oude heer Kiene, waarom hij onder de oorlog was doorgegaan. Hij zei: wij waren rijk genoeg om het zelf zonder de inkomsten van de krant uit te houden, maar dat goldniet voor de redacteuren en het andere perso-
TVE 19ejrg. 2001 17
neel; om hen niet brodeloos te maken en omhen te behoeden voor dwangarbeid in Duitsland hebben we de krant in stand gehoudenen ook om te voorkomen, dat er nazi-publika-ties op onze persen zouden worden gedrukt.’
Dr Pikkemaat eindigt het betreffende boekm et de constatering, ‘dat de geschiedenis vande krant tijdens de bezettingsjaren geen reden to t trots geeft, m aar ook weinig aanleiding biedt tot schaam te’. Dat boek is overigens nooit officieel uitgegeven. H et werd ineen beperkte oplage gedrukt en slechts verspreid onder de betrokkenen en onder redacteuren en relaties van de krant en enkele bibliotheken, zoals die van het Naardense stadsarchief. O p de vraag waarom? antwoordt Pikkemaat: ‘de nieuwe hoofdredactie was bang,dat uitgave van het boek slecht zou zijn voorhet abonnee-bestand’.
Hoe zou je je hoofdredactionele beleid willen karakteriseren ?
‘Ik wilde allereerst he t algem ene beeld van dekrant ophalen. H et uiterlijk was verouderd.Langzaamaan hebben we de opmaak veranderd. Er kwamen m eer tussenkopjes en andere opmaaktechnische verbeteringen. Inhoudelijk moesten we een algem een blad blijven,zonder een politieke keuze te maken. Welstreefde ik er na om landelijke kwesties ook inhun regionale betekenis te bezien. Haddenwe een bericht over een bejaarden-tehuis inbijvoorbeeld Rijswijk, dan vroegen we ons ookaf: hoe zit dat in het Gooi?
Daarnaast wilde ik het eigen werk van redacteuren bevorderen. Er werden ook veelm eer redacteuren aangetrokken. Toen ik erkwam waren er 22, toen ik wegging 63. Heelbelangrijk vond ik een goed personeelsbeleid.Als hoofdredacteur m o e tje dicht bij je m ensen staan. Dat waarderen ze en als je eensgoed kwaad wordt - wat wel gebeurde - kunnen ze dat dan beter accepteren.’
Hoe groot wasje ‘macht’ als hoofdredacteur?
‘De hoofdredacteur is verantwoordelijk voorde inhoud van de krant. Maar die m acht beperkte zich in feite to t het beslissen in moeilijke situaties, bijvoorbeeld als de redacteuren
het onderling niet eens waren, o f bij heel deli-kate kwesties. Ik was geen Lücker (de n a o o rlogse hoofdredacteur van de Volkskrant dienogal hardhandig de baas speelde. -HM). Welvond ik, dat redacteuren ook een zekere verantwoordelijkheid hadden ten opzichte vanmensen die ze interviewden. In bepaalde situaties m oet je als journalist m ensen tegenzich zelf in bescherm ing nem en. Zo’n verhaalin de Volkskrant over Huybrechtsen (voorzitter van het NOC, die zijn functie verloor doorheftige kritiek op de kroonprins. -HM) harl ikin die vorm nooit geaccepteerd. Ik ben weleens bang, dat de ethiek uit het vak verdwijnt.’
Je noemde je betrokkenheid bij De Tijd. Wasje lieverhoofdredacteur van een landelijke krant geworden ?
‘Nee, eigenlijk niet. Je had dan wellicht eenbredere actieradius. Vroeger waren regionalebladen bijna uitsluitend plaatselijk gericht.Maar kwalitatief is er steeds m inder verschilgekomen. Door samenwerkingsverbanden alsde GPD (Gemeenschappelijke Pers Dienst)m et een uitgebreid netwerk aan buitenlandsecorrespondenten waren de regionale bladenzelfs beter in staat dan de landelijke om degrote persbureaus te controleren en zonodigte corrigeren. Dank zij een internationaal correspondent als André Spoor (later de eerstehoofdredacteur van NRC-Handelsblad) warenwij bij de eersten die de Vietnamoorlog kritisch gingen bekijken, wat ons aanvankelijkzo’n driehonderd abonnees koste. Wat hetGooi betreft, waar heel veel kunstenaarswoonden, hadden wij uitstekende kunstredacteuren, zoals Pieter van de Bos.’
Hoeveel abonnees had de krant in jouw tijd? En weten jullie iets over de samenstelling van het abonneebestand ?
'Er waren toen 57.000 abonees. Er was geengeld om onderzoek naar ons abonnee-be-stand te doen. Maar we hadden wel enig inzicht. Bij verkiezingen keken we in wijkenwaar we veel abonnees hadden, hoe daar gestemd werd. We bleken lezers te hebben inpolitiek heel uiteenlopend wijken, zowel in’’rechtse” als “linkse” , “arm e” als “rijke”. Wekregen op redactionele com m entaren ookheel tegenstrijdige reacties. De een zegde zijn
18 TVE 19e jrg. 2001
abonnem ent op om dat we een “rooie krant"zonden zijn, terwijl een ander vanwege hetzelfde com m entaar opzegde omdat we een“rechtse doedel” waren.’
Mijn ouders waren heel verdeeld over welke krant zezouden lezen. Mijn moeder zeilde de regionale krant,mijn vader een landelijke; hij hoefde niet te zoeten,‘dat er weer een koe in de sloot had gezeten We lazen dus een landelijk blad! Herken je dan
'Dat klopt wel een beetje. Vrouwen zijn vaakm eer geïnteresseerd in hun directe leefomgeving. Veel vrouwen willen vooral ook een regionaal blad vanwege de advertenties; kunnenze bijvoorbeeld zien waar de koopjes zijn.Overigens hebben wij tegenwoordig veel lezers die ook op een landelijk blad geabonneerd zijn.'
Hoe was je verhouding tot de politiek ? Probeerden lo-kale politici zoel eens je beleid te beinvloeden?
‘Van directe beïnvloeding was geen sprake. Ikpersoonlijk wil rechts noch links zijn. Ik was nooitlid van een politieke partij of van clubs als de Rotan , juist om beïnvloeding te voorkomen. Omdie reden heb ik ook in weinig besturen gezeten;eigenlijk alleen als die absoluut geen politiekestrekking hadden, zoals de Gooise Stichting voorJeugd en Gezin en het Vesting Museum. Wel probeerden politici indirect invloed uit te oefenendoor te zeggen, dat we te rechts ofte links waren.Dat kwam meestal om dat ze jaloers op anderenwaren die vaker de krant haalden dan zij en daarklaagden zedan over. Maar ons antwoord was altijd: zorg m aar datje m et echt nieuws komt, danbesteden we er ongetwijfeld aandacht aan. Maarwe publiceren niet elke keutel van een (regionaal) politicus.’
Je hebt boeken geschreven over Nijmeegse geschiedenis en over Naarden Vesting. Heb je wat met regionale geschiedenis ?
‘Nee, dat is toeval. Ik zat in het bestuur vanhet Vesting Museum en dat vroeg mij eennieuw boek over de geschiedenis van Naardenals vestingstad te schrijven. Maar ik vond hetwel leuk. Namens het Vesting Museum zat ikook in het Algemeen bestuur van TVE, alkwam ik daar eerlijk gezegd nooit.
H et blad van TVE vind ik overigens welgoed, er staan verdomd leuke dingen in. Zo’nblad is ook belangrijk. H et culturele benulvan de Gooise gem eentes is nul komma nul.En TVE zou daar een goed tegenwicht tegenkunnen bieden.’
Heb je nog suggesties?
‘Ik vind het jammer dat er zo'n versnipperingoptreedt. K unnen al die lokale historischeblaadjes niet integreren in één blad, in TVE?’
Vind je het dan niet verheugend, dat er zoveel historische kringen in het Gooi zijn? H un interesse ligtdicht bij huis, dat willen ze ook publiceren.
‘Ja, op zich zelf vind ik die belangstelling voorde geschiedenis van de eigen leefomgevinguitstekend. Dit draagt bij aan het - overigensnog al gebrekkige — historische besef onderde Nederlanders. Die amateur-historici zijnook van levensbelang. Zij dragen de bouwstenen aan voor verdere geschiedschrijving. TVEzou die mensen een goeie opleiding moetengeven. Maar ik blijf bij mijn voorkeur voor éénblad.’
In verschillende lokale bladen worden uitgebreidestukken uit oude Gooi- en Eemlanders geciteerd. Datmoetje toch mooi vinden?
‘Vind ik ook wel. Regionale kranten zijn vaakde meest belangrijke bron om het dagelijkseleven in de 19’ en 20‘ eeuw te reconstrueren.Ze roepen een helder beeld op van de lokalesamenleving toen, ook van de spanningen entegenstellingen daarin. O ude kranten warenheel uitvoerig in hun beschrijvingen van allerlei gebeurtenissen. Ik vrees, dat de huidige regionale kranten die functie niet m eer vervullen; nu zijn de beschrijvingen vaak kort en zakelijk. Soms tref je in de zgn. Huis-aan-huis-bladen tegenwoordig veel uitgebreider lokaalnieuws aan dan bij ons; ik was daar wel eens jaloers op.
Wat ik ook heel belangrijk vind, is dat m ensen in de regio die persoonlijke archieven hebben dat materiaal tijdig afstaan aan de regionale archief-instellingen voordat hun erfgenamen de boel bij de vuilophaaldienst zetten.’
TVE 19e jrg. 2001 19
Archieven tussen Vecht en EemKerkarchieven als ‘spiegel’ van de samenleving
Karin Abrahamse
Al e e rd e r is in deze ru b riek g em em o reerd datook archieven van p articu liere instellingen enorganisaties te v inden zijn bij de arch ie fd ien sten. N aast de overheidsarchieven geven dieeen aanvulling op h e t bee ld van de sam enleving in v roegere tijden.
Een goed voorbeeld van dergelijke arch ieven zijn de archieven van kerken en kerkelijkeinstellingen. O n d e r invloed van de secularisering in de tw eede helft van de vorige eeuw isde invloed van de kerken op de m aatschappijsteeds m in d e r gew orden. H oe verder m en inh e t verleden duikt, des te sterker kom t n aarvoren h o e bep a len d de kerken to en w arenvoor h e t leven van alledag.
Se
i
.mm
!ig>.-ium ;.-U- .
De hervormde kerk van ’s-Graveland. In deze gemeente bestond een bijzondere situatie: de kerkvoogdij werd gevormddoor het college van hoofdingelanden dat ook belast wasmet het beheer van de polder en het plaatselijk dorpsbestuurvormde. (coll. SAGV)
Vooral archieven van de N ederlands H ervorm de g em een ten zijn op g ro te schaal in beh e e r overgedragen aan de arch iefd iensten .K atholieke p a roch iebestu ren zijn nog langn ie t alle to t inbew aringgeving overgegaan. Dearchieven van joodse gem een ten in deze regiozijn gro tendeels verlo ren gegaan. De arch ievenoverzichten van de a rch iefd iensten gevenuitsluitsel over de aanw ezigheid ervan.
Archieven Nederlands Hervormde gemeenten
De hervorm de g em een ten zijn altijd in hogem ate georgan iseerd geweest n aa r functie. Ing ro te lijnen was de taakverdeling b in n en deg em een te als volgt:
De kerkeraad was verantw oordelijk voor deverkond ig ing van h e t geloof, de bed ien ingvan sacram en ten , le id ing geven aan de gem een te en hu isbezoek bij de lidm aten . Dekerkeraad bestond vanouds u it p red ik an t enouderlingen .
De kerkvoogdij was verantw oordelijk voorh e t b e h e e r van de ro e ren d e en o n ro e ren d ekerkelijke g o ed eren (kerkgebouw, kerkbanken , graven, etc.) en b eh ee r van de inkom sten (co llecten). H et toezicht op de kerkvoogdij kon beru s ten bij de plaatselijke overheid.
De diaconie was belast m e t arm enzorg . Definanciële m idde len daarvoor w erden vaakverkregen uit h e t b eh ee r van zogenaam de diaconale goed eren (g rond , hu izen , ook welgraf- en s to e len v e rh u u r). Bij k le inere gem eenten m aakten d iakenen vaak deel u it van dekerkeraad.
Deze scheid ing in functies resu ltee rde ook ingescheiden archieven m et elk een specifiekein h o u d . H ie ro n d e r w orden slechts voorbeeld en g enoem d u it en ige van de plaatselijke archieven die ook in de archieven van an d e rehervorm de gem een ten aanwezig zullen zijn.
20 TVE 19e jrg. 2001
De datering van de archieven van de hervorm de gem eenten is zeer verschillend. Veel is verloren gegaan door ram pen of onoordeelkundig beheer in het verleden. Ook over de precieze datering van de archieven zal het archievenoverzicht per archiefdienst ophelderinggeven. Voor alle archieven van hervorm de gem eenten geldt dat ze pas openbaar worden alsde stukken ouder zijn dan 75 jaar. Dit in verband m et de bescherm ing van de privacy vanin de archieven genoem de personen.
Kerkeraadsarchief
In het archief van de hervorm de gem eenteN ederhorst den Berg bevinden zich de lidmaten registers daterend van 1639 - 1953. In dezeregisters werd een soort bevolkingsregistratievan de kerkelijke gem eente bijgehouden. Nazijn beroeping maakte een predikant gewoonlijk een geheel nieuwe lijst van lidmaten op.Vervolgens werden veranderingen door vestiging en vertrek bijgehouden. Lidmaten kregen bij vertrek naar elders een verklaring meevan lidmaatschap (attestatie) zodat zij zichzonder problem en bij een andere hervorm degem eente konden aansluiten. Deze attestatieszijn, na verwerking in het lidmatenregister,meestal vernietigd. Na het doen van belijdeniswerd de nieuwe lidmaat ook ingeschreven. Zowist de predikant dus te allen tijde wie er totzijn gem eente behoorde en de ouderlingenwisten bij wie zij op huisbezoek moesten gaan.Tegenwoordig worden deze registers vaak gebruikt bij geneaologisch onderzoek.
Kerkeraadshandelingen zijn de notulen van devergaderingen van de kerkeraad èn verslagenvan het voorgevallene tijdens avondmaal engebedsdiensten. Ook zijn de bevindingen vanouderlingen bij hun huisbezoeken genoteerd.W anneer een lidmaat ernstig over de schreefging kon hij in een wat verder verleden tenoverstaan van de hele gem eente ter verantwoording worden geroepen of vermaand. Dekerkeraadshandelingen van N ederhorst denBerg vermelden in 1881: ‘Tot bepaalde ontzegging van hel Avondmaal van dezen of genen werd niet besloten maar wel den predikant opgedragen het lid der gem eentej. Rent-zenbrink sr. bij zich te laten komen en hem bie-
W Y Dienaren des Coddelfken W oords, ende Onderlinge» derGemeente Jefu ChrifH binnen Amftel edam, getuygen by defirn, dit
^frrferua Jóftvnxt fytyer
Lidtmaat is —----- --------- van de ware Gereformeerde ChriftelykeKerke, gefont in het Geloovc, ende ftichtelyk van Leven, immerszo veel ons bekent is. Het zal dan de E. E. Broeders ende Opfien-ders der Gemeente JefU Chrifti ___________dewelke dit ons Getuygeniflë zal werden vertoont, defe oniè voorfz.Z u f t v r ...----------------- ------------- voor jjodajjjg geiiCven te erkennen , tot de Gemeenfcbap des H. Avondmaals toe te laten, ende iabare Chriftelyke opfichc aan te nemen. Aóhan in onfe KerkelykeVcrgadcringc, deftn H g M r f M f B i f t i '
U toaür allerN m e , cade by iaSx.
De attestatie van Apollonia Susanna Weijer, afgegevendoor de kerkeraad van Amsterdam, ten behoeve van haarverhuizing naar Nederhorst den Berg in 1756. (archiefhervormde gemeente NdB, SAGV)
zonder te ondervragen aangaande over hemgehoorde klachten.' Dat ook de predikant aankritiek bloot kon staan bleek later dat jaar. Eenhele vergadering werd gewijd aan bezwarendie enkele lidm aten tegen de predikant hadden. Er werd te weinig huisbezoek gedaan; depredikant beweerde datjezus alleen voor gelovigen is gestorven; er werd te weinig gezongenbij het avondmaal; het overblijvende geld opde jaarrekening van de kerk werd te lang doorde predikant in beheer gehouden.
Kerkvoogdij-archief
Hierin bevinden zich onder m eer alle contracten over verhuur van eigendom m en. Desalarisgegevens van functionarissen als de organist, de predikant, de schoolmeester. Ookde jaarlijkse rekeningen over inkomsten enuitgaven zouden zich in de kerkvoogdij-ar-chieven m oeten bevinden.
'fVE 19e jrg. 2001 21
/ JV
Deze foto werd gemaakt bij de eerste-steen-legging van de. Zuiderkerk in Hilversum op 15 maart 1923. Oorspronkelijk wasdit een gereformeerde kerk. Als Gereformeerde Kerk in Hersteld Verband voegde deze zich weer bij de hervormde gemeente,waardoor de archieven ook werden samengevoegd, (coll. SAGV)
i P **
cicUrCfeulkei-k'leL'ners i ( .size uLtGjdtu >i
In het archief van de kerkvoogdij van Larenbevinden zich stukken over een huis, in eigendom bij de kerk, dat op verzoek van het rijkverbouwd zou gaan worden tot directeurswoning bij het ook door de kerk te bouwen postkantoor. O p 4 april 1891 werd het bouwwerkaanbesteed en door kerkvoogden gegund aanaannem er Jan Banis voor ƒ2250. H et rijk zoujaarlijks 500 gulden huu r betalen.
In het jaar daaraan voorafgaand werd eenpolis afgesloten bij de O nderlinge Brand Verzekering com pagnie ‘BATO’ ter verzekeringvan: ‘Twee zilveren bekers, een zilvere brood-schaal, en twee bekerschalen eveneens van zilver in een eikenhouten kistje en verder opalle voorwerpen die to t avondmaal-bedieninggerekend worden te beho ren ’.
Diaconie-archief
Dergelijke archieven geven een goed inzichtin de m ate van welstand of ju ist arm oede van
de lidmaten. Vaak vond uitgebreide correspondentie plaats over de juiste wijze van ondersteuning (ook in het licht van het gedragvan betrokkene). De bijdragen werden zoveelmogelijk in natura gedaan om misbruik vande contanten te voorkomen. Ook in de diaco-nie-archieven zijn gegevens te vinden over vestiging en vertrek van lidmaten. Mensen m etweinig inkom en (bijvoorbeeld dagloners)konden alleen worden aangenom en wanneerde hervorm de gem eente van herkomst denieuwe gem eente vrijwaarde van eventuelesteunverlening. Deze akten van vrijwaring (indem niteit) zijn schaars bewaard gebleven. Bijhet Streekarchief in Hilversum zijn indexenop persoonsnam en gemaakt van alle aanwezige akten van indemniteit. Deze geven tezam en ook een goed beeld van de mobiliteit vandit deel van de bevolking. Ook uit deze archieven blijkt vaak welke rijkere lidm aten zichhet lot van de arm en aantrokken: hun legate-ringen vind m en terug in allerlei notariële akten.
22 TVE 19e jrg. 2001
In het archief van de Hilversumse diaconiebevindt zich liet Potarmmeestersboek daterend vanaf 1746. Dit register is als enige bewaard gebleven bij de grote brand van 1766waarbij al het archief van de hervorm de gem eente verloren is gegaan.
Dit rekeningenboek geeft een goed overzicht van leveranciers die goederen leverdenaan de kerk:
Gijsbert Tijmens Vlaanderen leverde linnen; Cornelis Haan leverde winkelwaren;Geertruij Vos kreeg naailoon betaald voor hetmaken van kleding etc. Ook de bedeeldenwerden in de rekeningen genoemd:
Voor Klaas Bontekoe werd een rok gekochtbij Jacob de Jood; Fijtje Bontekoe kreeg eenjak en hemd; voor Dirk Reetgeld werd huurbetaald aan Teunis de Graaff; voor het kindvan Dirk van Gog werd kost en inwoning betaald aan Dirk Hendriks ‘op de Vuurst'.
Bovengenoemde voorbeelden willen slechtsaangeven over welke aspecten van het maatschappelijk leven archieven als deze informatie verschaffen. Eigen onderzoek zal ongetwijfeld m eer en veel interessantere voorbeeldenopleveren. Elke archiefdienst kan u adviserenbij het gebruik van de archieven.
Noot
Voor hen die geïnteresseerd zijn in het doen van onderzoek in genoemde archieven bieden de bibliotheken vande archiefdiensten een aantal publicaties die inzicht gevenin de organisatie van de kerkelijke instellingen en de infor-matiewaarde van de archiefstukken. Twee nuttige boekenzijn:- J.G.J. van Booma. Onderzoek in protestantse kerkelijke archie
ven in Nederland. Handleiding, tevens beknopte gegevensover de geschiedenis van de kerkelijke instellingen, overhet kerkelijk archiefrecht en het kerkelijk archiefbeheer.Den Haag, 1994.
- H. Gras. Diaconie-archieven als bron. Een gids voor historisch onderzoek, samengesteld op basis van archivalia eninventarissen van hervormde gemeenten in Drenthe. Assen, 1988.
ADRESSEN ARCHIEFDIENSTENTUSSEN VECHT EN EEM:
Streekarchief voor Naarden, Muiden enBussum (SANMB)postadres: Postbus 5000, 1410 AA Naardenbezoekadres: Cattenhagestraat 8, Naardenopeningstijden: ma.-vr. 13.30-16.30 uurtelefoon: 035 - 69 57 811fax: 035 - 69 44 449e-mail: [email protected]: http://w w w .xs4all.nl/~sanm b/archivaris: D. Dekema
Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek te Hilversum (SAGV)(aangesloten gem eenten Blaricum, ’s-Grave-land, Hilversum, Laren, Loosdrecht en Ne-derhorst den Berg)postadres: Postbus 9900, 1201 GM Hilversumbezoekadres: O ude Enghweg 23, Hilversumopeningstijden: ma.-vr. 13.00-17.00 uurtelefoon: 035- 629 26 46fax: 035 - 692 25 05e-mail: [email protected] ternet via site gem eente Hilversum:h t tp : / / www.hilversum.nlarchivaris: mw. C.M. Abrahamse
Gemeentearchief Weesp (GAWeesp)postadres: Postbus 5099, 1380 GB Weespbezoekadres: stadskantoor Weesp, Nieuw-straat 70a, Weespopeningstijden: ma., di., do. 9.00-12.00 uur,bij voorkeur op afspraaktelefoon: 0294 - 49 12 26 / 49 13 91fax:0294-41 42 51archivaris: mw. I.H.M.J. Kemperman-Wilke
747: 19ejrg. 2001 23
Naar een nieuw Goois MuseumEd van Mensch
Al in februari 1998 werden de eerste plannenvoor een toekomstig nieuw Goois Museum inHilversum op papier gezet. De grote stuwendekracht achter de plannen rond het museum isde w ethouder cultuur van Hilversum, de heerBarend Smit. Hij heeft bij zijn aantreden alsw ethouder de vernieuwing van het museumals één van zijn belangrijkste doelen gesteld.Met veel energie heeft hij, m et een korte onderbreking om dat er tijdelijk een ander college aan het bewind was, de ideeën weten teconcretiseren en op 7 ju n i van het vorige jaargoedkeuring van de gem eenteraad gekregenom de p lannen uit te voeren.
Een belangrijke aanleiding om het huidigemuseum te wijzigen was de gewenste verhoging van het huidige museumbezoek, nu jaa rlijk ongeveer 10.000 bezoekers. De doelstelling is dit aantal minimaal te verdubbelen.Ook is de huidige inrichting van het museum,uit 1988, aan vernieuwing toe. De eisen dieaan een m useum presentatie worden gesteldzijn in de loop van de tijd zo gewijzigd dat de
huidige vaste presentatie voor velen weinigaantrekkelijk m eer is. In de nieuwe opzet zalveel m eer gebruik worden gemaakt van demogelijkheden van nieuwe media.
Uitgangspunten
Belangrijk uitgangspunt is het museum m eermogelijkheden te geven om als cultuurhistorische instelling een grote rol te spelen binnende culturele infrastructuur van Hilversum enin de verlevendiging van de binnenstad. Ditvoornem en past in het cultuurbeleid van degem eente Hilversum en wordt gezien in sam enhang met de bevordering van de economie, het toerisme en de Hilversum-promotie.In het museum zouden m eer activiteiten moeten plaatsvinden om de gewenste levendigheid te bereiken en de bedachte rol in de binnenstad waar te kunnen maken. De huidigeschaal van het museum is daarvoor te beperkt.
Alle veranderingen mogen echter niet lei-
Ilefiïlttp ll(M il!
LSHSBlgggaB
zuidgevel
24 TVE 19e jrg. 2001
den tot wijziging van de belangrijkste doelstelling van het Goois Museum; aandacht voor decultuur-historie van het Gooi met een accentop Hilversum.
In de p lannen voor de nieuwe inrichtingwordt gedacht aan de presentatie van het "cultuurhistorisch palet". Hierin worden de kenm erken van de geschiedenis van het Gooi enHilversum zichtbaar gemaakt. Een aantal onderwerpen zullen verder worden verdiept, enwel het kindschap en de jonge bouwkunst.
De natuur- en cultuurhistorische ontwikkeling van het kindschap is, ook in het Gooi, eenactueel thema. In toenem ende mate wordt bijde stedenbouwkundige en landschappelijkeontwikkelingen rekening gehouden met deontstaansgeschiedenis en de cultuurhistorische waarden van een gebied. H et recente interdepartem entale project “Belvedère” gaatuit van een koppeling tussen de cultuurhistorie en de ruimtelijke ordening.
H et landschap van het Gooi is ontwikkeldvan een stuwwal uit de ijstijd, door het grondgebruik in de prehistorie via een grotendeelsagrarische bestem ming met de Erfgooiers toteen gebied m et villawijken, natuur- en bosge
bieden en industrieterreinen. Uit al die perioden zijn restanten in het landschap terug tevinden. Er is dus genoeg stof voor een interessante tentoonstelling.
In Hilversum is gedurende de periode vande jo n g e bouwkunst, 1850-1940, veel gebouwd. H ierdoor is de gem eente te kenm erken als “stad van jonge bouwkunst”. Vandaardat ook dit onderwerp is uitgekozen om alsthem a te worden uitgewerkt. In de presentatiezal de aandacht niet alleen uitgaan naar dejonge bouwkunst in Hilversum m aar ook eenlandelijk beeld geven van deze periode in debouwkunst, waarvan in Hilversum zoveelmooie voorbeelden te vinden zijn.
Op architectuurgebied zal sprake zijn vansamenwerking tussen het huidige museum enhet Dudok Centrum, nu gehuisvest in het souterrain van het raadhuis te Hilversum.
Uitbreiding
Om alle wensen te kunnen realiseren was uitbreiding van het museum noodzakelijk. Bijhet maken van het bestemmingsplan is des-
/ *“
%,, (\ u
K i'
n
TVE 19ejrg. 2001 25
tijds al rek en in g g eh o u d en m e t de op rich tingvan een gebouw ach te r h e t O ude R aadhuis,de plaats w aar vanouds een school hee ft gestaan.
O m de gehele K erkbrink vanuit één visie teontw ikkelen en al te m aken is prof. ir. H.J.M.Ruijssenaars gevraagd om h e t p lan verder teontw ikkelen. Deze arch itec t hee ft een aan ta lja re n g e leden twee zijden van de K erkbrinkeen nieuw gezicht gegeven.
N a uitvoerige studie en veel wikken en wegen hee ft hij een p lan gem aakt d a t voorziet ineen u itb re id in g m et een m in o f m eer geslo tengebouw. V oor hem stond voorop d a t h e t h u idige O u d e R aadhuis geen co n cu rren t naastzich m o ch t krijgen. De nieuw bouw m oest dus
ondergesch ik t w orden ten opzich te van h e to u d e gebouw. De hoog te van de nieuw bouw isdaarom b ep erk t gebleven to t de goothoog tevan h e t O ude R aadhuis.
V oor h e t u iterlijk van de m u ren h ee ft de arch itec t gekozen voor een voortzetting van des tru c tu u r van de m u u r van h e t oude gebouw;te r hoog te van h e t sou terra in gep leisterd innatuursteen-im itatie m e t daarboven bakstenen m uurw erk m et speklagen in kunstzand-steen. De vier hoeken van h e t nieuw e gebouwzijn gem aakt van glas w aardoor je van bu itenn aa r b in n en kan kijken en om gekeerd .
Totaal bestaan de nieuw bouw u it vier verd iep ingen . O m de zich tbare hoog te te b ep e rken liggen twee verd iep ingen geheel o n d e rde g rond , de d e rd e verd iep ing ongeveer eenm ete r o n d e r h e t m aaiveld en de vierde tevensbovenste verd iep ing kom t op gelijke hoog tete liggen m e t de eerste verd iep ing van h e toude gebouw.
In hel m id d en op h e t dak van h e t nieuw egebouw kom t een glazen lichtkoepel, waard o o r lich t n aar b in n en valt. Zowel op de tweede als d e rd e verd iep ing is o n d e r deze lichtkoepel een gat u itgespaard w aardoor h e t daglich t op alle ten toonstellingsverd iep ing zaldo o rd rin g en . Tussen h e t oude en nieuw e gebouw kom t een glazen d o o rgang m e t een glazen lift en een glazen trap . G ezien h e t beschikbare g rondopperv lak kon de u itb re id ingeen opperv lak te krijgen van ongeveer 280 m 2.H et to tale v loeroppervlak voor h e t m useumw ordt m e t de vier verd iep ingen in de nieuwbouw verg roo t van 674 m 2 to t 1531 m 2.
Inrichting
De h o o fd ingang van h e t m useum blijft ded ubbe le d e u r op de begane g ro n d aan devoorzijde van h e t O u d e R aadhuis. In h e t oudegebouw kom t gelijkvloers een m useum w inkelen de presen ta tie van h e t cu ltuurh isto rischpalet, de g arderobe en to ile tten . O p de eersteverd iep ing kom t h e t m useum café aan destraa tkan t, in de voorm alige raadszaal deru im te voor b ijeenkom sten , trouw erijen , lezingen, a rch itec tu u r d eb a tten (georganiseerdd o o r h e t D udok C en trum ) m uziekuitvoeringen etc. en twee kan to ren .
O p zo lder kom t een educatieve ru im te, een
26 TVE 19e jrg. 2001
studiep lek voor he t raadp legen van de bibliotheek , fo toarch ief en d o cum en ta tie en werkru im ten voor de m edew erkers. D oor h e t helegebouw zullen ook op tal van p laatsen h istorische ob jecten w orden gepresen teerd .
In de nieuw bouw zal de bovenste verdiep ing de ru im te zijn voor de w isseltentoonstellingen. Bij speciale gebeurten issen zal h e t m ogelijk zijn om vanuit de raadzaal n aa r de ru im te voor de tijdelijke ten toonste lling te lopen.
O p de d e rd e verd iep ing zal de expositieover de jo n g e bouw kunst te zien zijn, op detweede verd iep ing zal de natuur- en cu ltu u rhistorische ontw ikkeling van h e t landschap inbeeld w orden gebrach t, w aaronder de a rch eo logie, en op de onders te verd iep ing kom en detechnische ru im ten , een werkplaats, opslag,een klein d ep o t ed.
Planning
De g em een teraad heeft in ju n i vorig ja a r toestem m ing verleend om de p lan n en u it te voeren . Voor hel realiseren is een substantiëlesubsid ie van de provincie N o ord -H o llandnoodzakelijk. O ver de aanvraag voor een bijd rag e u it de K1NH (F onds InvesteringenN oord-H olland) is, na de b eh an d e lin g in decomm issies, u ite indelijk op 6 novem ber jl. positief' beslo ten . H et w ordt een b ijdrage vanƒ2.250.000,-.
De p ro ced u re voor de vereiste vergunn in gen lopen en de arch itec t hee ft de o p d rach tgekregen om de p lan n en verder u it te w erkenzodat n aa r verw achting in het voorjaar 2001m et de bouw kan w orden b eg onnen . De bouwen in rich ting zal ongeveer an d e rh a lf ja a r inbeslag nem en .
Toekom stig m useum
H et nieuw e m useum zal een cen tra le rol gaanspelen als cu ltu re le voorziening in de Hilver-sum se b innenstad . Voor de inw oners van H ilversum zal h e t m useum een belangrijke in fo rm atieb ron w orden op het geb ied van de cultuu rh isto rie en a rch itec tu u r van h u n eigenw oonom geving. V oor de toerist zal de p resen tatie een goede karakteristiek geven van h e tGooi en specifiek van H ilversum en van de
jo n g e bouw kunst in N ederland . Als in de p re sentatie onvo ldoende inform atie kan w ordengevonden zal op een stud iep lek de m ogelijkh e id w orden geboden om zelf op zoek te gaanen d aar gebruik te m aken van alle voorzieningen die daarvoor w orden aangeboden .
Zowel bij deze studiep lek als in de gehelepresen ta tie zal zeker gebru ik w orden gem aaktvan de m ogelijkheden die de m o d ern e m ultim edia b ieden . H et bezoek aan het m useumw ordt veraangenaam d d o o r de voorzieningenals eenm useum café en een m useum w inkelw aar een speciaal assortim ent te koop zal word en aangeboden .
De b an d m et het onderw ijs zal nog verderw orden ontw ikkeld. In to en em en d e m atew ord t in h e t basis en voortgezet onderw ijsaandach t besteed aan de cu ltuurh isto rie vande eigen om geving. D oor de m ogelijkhedendie h e t m useum na de nieuw bouw zal b ieden ,kan d aar op tim aal op w orden ingespeeld.
Na h e t realiseren van alle p lan n en w ordth e t nieuw e Goois M useum een instelling waariedere inw oner van H ilversum trots op zalzijn.
TVE 19ejrg. 2001 27
Een prijs voor Alice GeyselEen impressie van een meerijder
Zoals gewoonlijk kwam Alice Geysel, de enthousiaste en charm ante projectleider van deStichting Omgevingseducatie Gooi-, Vecht- en Eem-streek mij op zaterdag 25 novem ber 2000 weerveel te laat ophalen. Ditmaal niet voor eenvergadering van het dagelijks bestuur van deStichting thuis in Naarden bij voorzitter MaudArkesteijn (altijd goeie koffie m et af en toe ietser bij), m aar voor een ritje naar Schiedam.Daar hield de Historische Vereniging Hollandhaar toogdag, heel toepasselijk, in een drank-museum. Op zich al een reden om naar dezehappening toe te gaan, maar in dit bijzonderegeval was er nog een zeer bijzondere reden.H et bestuur van de Vereniging H olland hadde jaarlijks uit te reiken Holland-Prijs, een
êurtonk
(Dertsaraische-Veiierncmi; T-fcllxrfo""ken t ‘oe hfollA nb-'Pw js 2000 zee-
X V l m v v v u w
Alice Qeijsel
u ir wxxröKranc; went hxxm'btjDtVupe Axn “De Tscoeyeninq vxn_
<öe lokkL-e- -en uettionkU- c«schi€b€nis
S c h ^ b x c n . ’ 5 n o w m W n . 2no«
WÖttZtCWS. &«< neo.it ra
oorkonde en een bedrag van 500 pieterm annen, ditmaal aan mevrouw Geysel toegekend.O f zij maar in persoon de prijs in ontvangstwilde nemen.
We vertrokken zoals gezegd laat uit Hilversum en kwamen dus ook laat op die bewustevergadering aanzetten. H et was een hele klimnaar de vergaderzaal op de zolder. Gelukkignog niet te laat, al was een van de bestuursleden, Koen Goudriaan, al begonnen m et hetvoorlezen van het juryrapport. Dat loog erniet om; Alice werd veel lof toegezwaaid voorhaar perm anente pogen de beoefening vande lokale en regionale geschiedenis in hetGooi e.o. te stimuleren. En dit allemaal binnen het kader van haar werk voor de StichtingOmgevingseducatie.
Wat die Stichting allemaal doet zal de lezersvan dit tijdschrift niet onbekend zijn; regelmatig verhaalt Alice van haar activiteiten in TVE(de laatste maal in TVE 18, n r 3, septem ber2000, p. 153). Een oorkonde werd overhandigd, waarna felicitaties en een fotosessie volgde. H et viel op hoe ongedwongen Alice Geysel zich bewoog onder de vele schijnwerpers.In haar dankwoord vertelde zij iets over delaatste p lannen van de Stichting betreffendede digitalisering.
Tussen Vecht en Eem was een van de organisaties die aan de wieg stonden van de Stichting Omgevingseducatie. Bestuur en redactievan TVE feliciteren Alice Geysel van harte m etdeze prijs die niet slechts een terecht accentlegt op de grote inzet en geestdrift van de gelauwerde maar ook, tegelijkertijd, als bredeerkenning voor het werk van de Stichting Omgevingseducatie kan worden ervaren.
PL.
28 7VE 19e jrg. 2001
H et Gooise leesplankjeIngeborg Laarakkers
I ' 5
in l i l
aan het criterium voldoen dat zij vanaf de wegzichtbaar m oeten zijn. De gids is verkrijgbaarbij het Dudokcentrum, de ANWB/VW , deHilversumse boekhandel en in de in architectu u r gespecialiseerde boekhandels. Prijsƒ14,95"
Diverse auteurs, Architectuur in Hilversum.Bouwkunst uit de twintigste eeuw in kaart gebracht,Hilversum 2000. ISBN90-9013981-8.
Omslag van A rch itec tu u r inH ilversum . Bouw kunst uit detw intigste eeuw in kaait geb rach t, Hilversum 2000.
De gids is uitgevoerd ineen handzaam form aat enis voorzien van twee handige plattegrondjes waar dediverse gebouwen op zijningetekend. Ideaal voorhet gebruik bij wandelingen en fietstochtjes. Tem eer daar alle gebouwen
De architectuurgids begint in 1901 met dedubbele villa van J.H. Slot als goed voorbeeldvan de velen witgepleisterde villa's die rond1900 populair werden.H et boekje eindigt in hetjaar 2000 met het AKN-ge-bouw van J. Hoogstad alsvoorbeeld van een hedendaags om roepgebouw eneen van de grootschaligeinpassingen in het Hilversumse villagebied. Dit zijnslechts twee van de zestigm eer en m inder bekendegebouwen u it he t rijkeaanbod van m oderne architectuur in Hilversum,die zijn beschreven, gefotografeerd en chronologisch ingedeeld. De gekozen voorbeelden zijn kenm erkend voor een bepaalde architectuurstijl, architect of periode in de ontwikkeling van Hilversum.
TVE 19e jrg. 2001 29
Diverse auteurs, Een KANsrijk bestaan. De geschiedenis van drie parochies tussen Gooi en Vechtstreek, Hilversum 2000.
‘H et zogenaamde KAN-verband is voor demeeste parochianen in Kortenhoef, ’s-Grave-land, Ankeveen en Nederhorst den Berg in delaatste tien ja ren een vanzelfsprekendheid geworden. Alleen al he t feit dat de parochianenvan bovenstaande gem eenten samen m et Nig-tevecht dezelfde pastoor hebben, heeft dit natuurlijk bevorderd. Tien jaa r geleden had iedere parochie nog een eigen priester en leefde m en toch nog min of m eer geïsoleerd vanelkaar. Dit alles is nu, m ede door het grotepriestertekort, ondenkbaar geworden en werddie grote nood m eteen een deugd. Mededoor de grote samenwerking op allerlei terreinen kunnen deze drie betrekkelijk kleine parochies als zelfstandige en levendige geloofsgem eenschappen overeind blijven.’
De historie van de afzonderlijke parochiesvan de drie KAN-gemeenten Kortenhoef, Ankeveen en Nederhorst den Berg is opgetekend door drie lokale auteurs, respectievelijkRuud Bijlsma, Jan Veenman en Jan Baar. Dezeheren haalden feiten en verhalen uit alle soorten archieven aangevuld met inform atie vantwee lokale pastoors Peter van der Weide en,inmiddels m et de VUT, Leo Wenneker. In ditboek is er veel aandacht voor het verleden vande kerkgebouwen en de parochianen zelf,m aar er is ook veel te lezen over de steeds nauwere samenwerking tussen de parochies. H etboek is uitgevoerd m et een harde kaft envoorzien van veel (zwart-wit) foto’s, plattegronden en tekeningen. H et boek is verkrijgbaar bij de boekhandel in K ortenhoef en bijde parochies van de desbetreffende gem eentes. Prijs ƒ42,50.
A.H.F. de Boer, Tijdsbeeld Toen & Nu. 150 jaarLaren. 1850-2000, Laren 2000. ISBN 90-805620-2-5. Inform atie bij de HistorischeKring Laren.
“We beginnen in het jaa r 1850.” Zo luidt deeerste zin van het zojuist verschenen fotoboekover Laren. “Een boek voor iedereen en hetkan nog iets laten zien van de tijd die voorbijis", aldus de auteur in zijn woord vooraf.
De secretaris van de Historische Kring Larende heer A.II.F. de Boer heeft in zijn zojuistverschenen hardcover boek vele (zwart-wit)fo to’s, anekdotes en andersoortige tekstenover gebouwen, straten, wijken, inwoners enverenigingen gebundeld. Dit is al m eerderemalen gebeurd, maar dit keer zijn de onderwerpen chronologisch geordend, zodat de lezer en de plaatjeskijker op eenvoudige wijzeeen beeld van de tijd krijgen. De periode1850-heden is het tijdperk dat centraal staat inhet boek.
30 TVE 19ejrg. 2001
De Voorstelling Naarden en anderebuitenwerken van de Vesting
J.S. van Wieringen
N iet alleen in de vesting N aarden m aar ookdaarbu iten vindt m en overblijfselen van militaire bouwaktiviteiten. Somm ige, zoals h e t fortR onduit, liggen vrij d ich t bij de vesting; andere,zichtbaar d o o r resten van be to n n en schuilplaatsen op het kam peerterre in Franse Kamp tenzuiden van Bussum, liggen e r verder vandaan.O ver die laatste zullen we h e t voornam elijk heb ben in d it artikel. Vaak zijn ze zonder veel m oeite te dateren . Zo stam m en de genoem de beton-schuilplaatsen u it 1918, toen schuilplaatsen vanhetzelfde type ook elders in h e t land (o.a. bijU trech t en bij Spaarndam ) w erden gebouwd.A ndere zijn n iet m eer dan aarden wallen, dn>gegrach ten en allerlei raadselachtige kuilen diem inder gem akkelijk thuis te b rengen zijn, m aaruit dezelfde periode kom en.
Van vestingoorlog naar linieoorlog
Al deze w erken h o re n tot de bu itenw erken van
de vesting N aarden . Ze hebben een lange voorgeschiedenis en d aar gaan we eerst kort op in.Drie h o n d e rd jaar geleden , toen de vestingN aarden opnieuw werd opgebouw d, was d a t ineen tijd dat oo rlogen u itslu itend w erden gevoerd om h e t bezit van vestingen. Een gew onn en veldslag en h e t afstropen van h e t p latteland leidde tot niets w anneer zij n ie t gevolgdw erden d o o r de verovering van een o f m eervestingen. Im m ers, vanuit een vesting kon h e tgarn izoen de hele om rin g en d e landstreek beheersen . De verovering van een vesting was eengrootscheepse opera tie d ie m aanden kon du ren . Eerst w erd de vesting om singeld om hulpvan b u iten te voorkom en. Vanwege die om singeling m oest een vesting n aa r alle zijden verded igd k u n n en w orden. Al in de ach ttiendeeeuw begon d aa r verandering in te kom en.H et zw aartepunt van de landsverdedig ing verschoof van de verdedig ing van afzonderlijkevestingen n aa r de verdedig ing van aan een g esloten linies. De vesting N aarden w erd een on-
Inwendige van een schuilplaats.
TVE 19e jrg. 2001 31
tmrJè>y e K ' •< &****** *'*»» h e ff in g D&aar&m.
* « 2505.
GrdtrUr
I 1 ’
i j
W M 3!
^'£r~'z?77i
-De Voorstelling Naarden inseptember 1916 aan deNaarderstraat halverwegeH uizen (onderzijde kaart)en Naarden (bovenzijde). Inhet midden: van Erica(links) naar Schans 6(rechts") de infanterieiual metvoorgelegen prikkeldraadversperringen erachter schuilplaatsen (P t/m W), ver-bandplaatsen ( V), telefoonposten (T) en latrines; op hetterrein Erica is dit loogra-venstelsel nog niet voltooid.Links van Schans 6 een opstelling voor twee kanonnen8 staal. Linksboven aanweerszijden van de Naarderstraat de artillerieopstellingE voor kanonnen 15 cm kortbrons
d erd ee l van een van die linies, de H ollandseW aterlinie. De oostelijke helft van de vestingwal w erd op g en o m en in de linie. A ansluitendd aaraan zou n a a r h e t zu iden h e t lan d o n d e rw ater w orden gezet en n aar h e t n o o rd en w erdde strook bu itendijks lan d tussen de vesting ende Zuiderzee versterkt.
De ontw ikkeling van vesting n aa r linie leiddeto t de bouw van de eerste bu itenw erken vanN aarden . In 1747 is aan de kust een klein verdedigingsw erk, een redoute, gebouw d op deplaats w aar nu h e t fo rt R ondu it ligt.’ In 1785w erd deze red o u te d o o r een verdedigingsw alverb o n d en m e t de vesting en twee ja a r la terw erd de sluis in de K arnem elksloot, die nod igwas voor de inunda tie , beveiligd d o o r de aanleg van twee verdedigingsw erlyes (zgn. lunetten) , d aa r w aar tegenw oordig de B atterijen aande K arnem elksloot liggen. Bij een aanval op deH ollandse W aterlinie zou deze verdedigd w ord en langs de lijn K arnem elksloot - oostelijkevestingwal - kustredou te ; de westelijke wal vande vesting w erd van ondergesch ik t belang.
Toen de vesting ro n d 1875 w erd gem odern iseerd kwam dit duidelijk aan h e t licht: op deoostelijke wallen w erden gevechtsopstellingengebouw d, o p de westelijke gebouw en m et on d e rs teu n en d e taken, zoals het vestinghoofd-kwartier, h e t hospitaal en de bakkerij. ’
V erschanste k am p en
Een volgende evolutie was d a t m en vestingenging zien als s teu n p u n t voor aanvallend o p tre den . In de n eg en tien d e eeuw, na de N apoleon tische oorlogen , werd offensief o p treden ,u iü o p e n d op een veldslag, gezien als h e t belangrijkste m iddel om een oorlog te beslissen.H e t leger m oest zich n ie t la ten opslu iten achte r zijn verdedigingslinies m aar, als de geleg enhe id gunstig was, d o o r de linie h een de vijand tegem oet trekken . '
Bij de W aterlinie m et zijn b red e inundatiesw aardoor slechts enkele d ijken en w egen v oerden was dat m aar op enkele p laatsen m ogelijk, eigenlijk a lleen aan de zuidoostzijde van
32 TVE 19e jrg. 2001
. -% * rp . - • m15- k ü M L
w . kA'-.M
m m .
g n U
mmf m m
m mj i mj!.’ . W .
r M / * -
¥ r . ^. - - - .
fe ia / 'jö
— ^ ----- ~
ï f S Eiiin iiii ' W 7:
v : r m&m^ÉiÉfë
Geschutsopstelling van een kanon 15 cm kort brons.
U trech t, waar op de H ou tense vlakte ro n d1820 t'en rij van vier lu n e tten was gebouw d.Tussen de lu n e tten en de stad was ru im te vooreen legerkam p van w aaruit de tro ep en kond en deboucheren op de H ou tense vlakte, die tehoog lag om g e ïn u n d ee rd te k u n n en w orden.O ok op an d e re p laatsen w aren zulke ‘verschanste k am p en ’ gebouw d, o.a. bij de vestingen ’s- H ertogenbosch en Nijm egen.
O ok N aarden zou in de n eg en tien d e eeuwzijn verschanste kam p krijgen. In 1844 is zo 'nkam p voorgesteld d o o r de latere generaal Vande Polder. In die jaren w aren bij s-H ertogen-bosch de verschanste kam pen V ught en H in tham in aanbouw . O ok in h e t n o o rd en van deNieuwe H ollandse W aterlinie wilde m en eenverschanst kam p om op de G ooise zandg ron den aanvallend te k u n n en op tred en . In 1850was het de bedoe ling zo’n kam p te m aken bij’s-Graveland, m aar een studie u it d a t ja a r
to o n d e aan dat N aarden be te r zou zijn, vooralom d a t h e t een veiliger verb ind ing h ad m eth e t geb ied ach te r de in u n d a tie bij W eesp enM uiden. In 1850 en 1853 is h e t p lan voorN aarden n ad e r uitgew erkt. Er zouden enkeleveldw erken kom en aan de zuid- en zuidoost-zijde van de vesting op ongeveer 1000 m ete rvan de bu iteng rach t. Deze zouden pas in oo rlogstijd w orden aangelegd; om dat de W aterlinie ver van de grens lag verw achtte m en d a tde vijand e r pas na twee o f drie m aan d en zouverschijnen. In 1858 w erd op schrift gesteldwat e r in de W aterlinie allem aal zou m oetengeb eu ren bij h e t u itb reken van een oorlog;d aa ro n d e r ook de aanleg van een aantal veldw erken in de lijn sluis K arnem elksloot-Galge-b rug-buitenplaats K om m errust ten behoevevan h e t verschanste k am p .1 De in die ja re ng an g b are o p v a ttin g over het verschanstekam p bij N aarden w erd kernach tig verw oordd o o r kapitein J.K.H. de R o n van A lderw erelt.
TVE 19e jrg. 2001 33
m uk ■ I ~
m ^
I
iSK
: ’ - H U• * , ' ■'
■ ■ -'■ V s j r ' V '
M ^ M - r *
M -
k i s sm - m m m .
. - . * S
P P » «
• .-.'A- *5?t
■|if|V. A - '■ -■ * V
■'< <*r -•■A :.
..... . ,-. •••'
Ingang van een schuilplaats.
Deze schreef in 1864 in ‘De Militaire Spectato r’ dat m en bij Naarden terwille van een actieve verdediging van de W aterlinie een gere-trancheerd kamp had kunnen maken,
‘m aar de bouwmeesters der Utree htsche liniehadden het denkelijk te druk m et h unne prachtige torens om aan geretrancheerde kam pen tedenken.... Intusschen wat vroeger verzuimd iskan n iet m eer hersteld worden. Er kan thansgeen geld m eer besteed worden voor een gere-trancheerd kamp bij Naarden, al moge het waarzijn, dat hiervoor slechts eenige werken op hethooge te rre in tusschen Bussum en de stadnoodig zouden zijn. Wij zullen ons nu m oetenbehelpen m et veldwerken, in tijd van oorlog aante leggen, o f anders van alle offensieve bewegingen aan deze zijde af m oeten zien.’3
Toch werd nog geen twee jaa r later beslotenom drie perm anente werken te bouwen op deheide ten zuidoosten van het dorp Bussum; hetmiddelste van deze drie bestaat nog steeds enis te vinden achter het theater ’t Spant. Van
waar deze plotselinge ommekeer? Allereerst iser een politieke reden. Na de oorlogen vanPruisen tegen Denem arken in 1864 en tegenOostenrijk in 1866 was het Nederlandse verde-digings-plan opnieuw bekeken en te licht bevonden. Er was altijd van uitgegaan dat het enkele m aanden zou duren voor de vijand hetNederlandse veldleger tot achter de Waterlinieteruggedreven zou hebben. Met het nieuwePruisen aan de oostgrens kon er echter op nietm eer dan een of twee weken worden gerekend. Voor de bouw van allerlei veldwerkenwas dat niet genoeg. Daarom werd in 1866 besloten om zowel bij U trecht als bij N aarden alin vredestijd perm anente werken te bouwen.De reden dat deze nieuwe werken bij Naardenzoveel verder van de vesting lagen dan in devroegere plannen was een militair-technische:rond 1860 was in de Europese legers een nieuwsoort geschut ingevoerd, het zogenaamd getrokken geschut. Dit schoot veel verder ennauwkeuriger dan de oude kanonnen. De ge-
34 rrVE 19e jrg. 2001
fsssBm. :g
mÊÊBÊÊÊÊÈ
■
• • • : r r :•SR- " ,..,
%-is* ..i■
TSfc.
Geschutsopstelling van 2 kanonnen 8 staal.
volgen waren zo revolutionair dat alle militairehandboeken herschreven moesten worden enook de vestingbouwkunde moest grondig worden vernieuwd. Borstweringen en dekkingenmoesten zwaarder, droge grachten moestendieper worden en metselwerk aan de zijde vande vijand moest achter nog hogere wallenschuilgaan om voor het direkte vuur van deaanvaller bescherm d te worden.
Het O ffensief bij Naarden
De plannen tan 1866 behelsden bij U trechteen ruim opgezet verschanst kamp op deHoutense vlakte, tussen de oude lunetten entwee nieuw te bouwen forten, de grootste forten die in Nederland ooit zijn gebouwd: Rij-nauwen en Vechten. Bij Naarden was het planbescheidener: op de eng ten zuidoosten vanBussum zou een fort worden gebouwd op2000 m eter van de buitenste gracht van de vesting. Door deze grotere afstand tot de vesting- noodzakelijk geworden wegens het getrokken geschut - werd het bovendien mogelijkom troepen te legeren op de hoge grondenbij Jan Tabak. Dit plan m et zijn enkele fort wasgeen echt verschanst kamp; bij een serieuzeaanval zou het al spoedig verlaten m oetenworden. Daarom wordt vanaf 1866 gesprokenvan ‘het Offensief bij N aarden’. Het planwerd uitgewerkt door de Commissie Ontwerp
Offensief Naarden. Aangezien een deel vanhet voorterrein vanuit het fort niet te overzienwas, werd, bij nader inzien, behalve het fort,aan weerszijden een aardwerk gebouwd, bij deGooische Boei en bij het huidige station Bus-sum-Zuid. H et fort zou zelfstandig moetenkunnen standhouden en in oorlogstijd perm anent bezet m oeten zijn, terwijl de beidevleugelwerken alleen bezet zouden worden alshet Offensief betrokken zou zijn door mobiele troepen.6 De commissie maakte een ontwerp voor het fort maar het fort dat uiteindelijk tussen 1868 en 1870 werd gebouwd ziet erheel anders uit. De wal van het fort lag achtereen diepe gracht die werd verdedigd door eenvrijstaande m uur m et schietgaten. Op dehoekpunten heeft de m uur uitspringingen vanwaaruit de gracht m et geweervuur kan wordengeflankeerd; in oorlogstijd zouden deze uitspringingen een dak krijgen van hout en aarde." Zo’n droge gracht met ‘gecreneleerdem uur’ werd in Pruisische forten in die tijd vaaktoegepast maar in Nederland is hij uniek. Hethoofdwerk in Bussum staat dan ook terechtop de monumentenlijst!
De gecreneleerde m uur liep oorspronkelijkdoor aan de achterzijde van het fort; nu isdaar een deel van de m uur afgebroken. Binnen het fort staan twee bomvrije gebouwen ener is een poterne (een tunnel onder de waldoor) van het binnenplein naar de drogegracht.
TVE 19ejrg. 2001 35
m m é•..• - ......... .._
5L£gsr
T-T-Z&Z?'Ar“* :
« k *i$jp.
1 fk
Loopgraaf in de tussenlinie.
De drie werken van het Offensief werden in1868 aanbesteed en op 1 mei 1870 werden zeopgeleverd. Ze waren dus nog gloednieuwtoen op 16 ju li het leger werd gemobiliseerdwegens de oorlog tussen Frankrijk en Pruisen.In het hoofdwerk worden 100 man gelegerd.H et m oet geen aangenaam verblijf zijn geweest want er is groot gebrek aan water. Na dedemobilisatie wordt dan ook geadviseerd omeen pom p te laten slaan."
Over het doel van het Offensief was er b innenhet leger veel verschil van mening. Tussen debeide uitersten - het Offensief als basis vooruitgebreide offensieve operaties en opheffingvan de vesting Naarden m et Offensief en al -waren er vele andere m ogelijkheden die stukvoor stuk wel hun verdedigers hadden. Wat hetlaatstgenoemde uiterste betreft: er is al langvoor de opheffing van de vesting Naarden in1926 sprake geweest van de wenselijkheid omde W aterlinie niet bij Naarden m aar verderwestelijk aan de Zuiderzee aan te laten sluiten.Voor het eerst was dat rond 1850 toen er drukwerd gewerkt aan de verbetering van de vesting
M uiden.9 De voorstanders van Naarden voerden aan dat het geïnundeerde polderland bijMuiden alleen passieve verdediging toeliet terwijl men vanuit Naarden de mogelijkheid hadom aanvallenderwijs tegen de vijand op te treden. Dit argum ent gaf de doorslag; de bovenvermelde memorie uit 1858 stelt zelfs: ‘dehoofdbestem m ing van N aarden is om offensieve bewegingen uit te kunnen voeren’. Naarden bleef dus een vesting. Gelukkig maar, wantin die tijd gold dat vestingen na opheffing gesloopt moesten worden om dat ze anders inoorlogstijd nog nu t zouden kunnen hebbenvoor de vijand. Prachtige vestingen, zoals Koe-vorden, Grave en Bergen-op-Zoom zijn we opdie m anier kwijt geraakt.
Omstreeks 1890 is er opnieuw sprake geweestvan opheffing van de vesting N a a r d e n . I n1888 had een studie van de Hoogere Krijgsschool uitgewezen dat M uiderberg een beternoordelijk e indpunt van de Nieuwe HollandseW aterlinie zou zijn dan N aarden/R onduit. Ditzou wel de bouw m eebrengen van een nieuwfort bij M uiderberg en daar voelde de minister
36 7TE 19e jrg. 2001
weinig voor. Na veel wikken en wegen werd in1894 besloten om toch Naarden te handhavenm aar het te versterken door de bouw van be-tonschuilplaatsen voor de infanterie in de oostelijke buitenwal. Van 1895 tot 1906 zijn ertwaalf van deze schuilplaatsen gebouwd."
De officiële opvattingen over het Offensieflagen ergens tussen de genoemde twee uitersten in. In een commentaar van Inspecteur derGenie Van H art Beek op de plannen van 1866zet hij vraagtekens bij het nut van het Offensiefals basis voor aanvallende bewegingen. Hij verwacht dat de vijand bij een aanval op tie Waterlinie zijn hoofdm acht zal legeren bij Baant, terwijl de Nederlandse hoofdmacht zal liggen bijUtrecht. Bij een uitval vanuit het Offensief zalmen daarom niet veel verder komen dan hetoverrompelen van enkele voorposten rond Laren, Blaricum en Huizen; de vijand kan immers uit Baarn veel sneller versterkingen aanvoeren dan de Nederlanders vanuit Utrecht.Dat wil niet zeggen dat hij een tegenstander isvan het Offensief. Integendeel, hij acht hetOffensief bij Naarden van het grootste belangals opvangstelling van het Veldleger als dat zichmoet terugtrekken op de Waterlinie. ‘Uit datgezigtspunt is dan ook de positie van Bussumin vroeger tijd steeds beschouwd geworden’.De minister schreef hierbij in de kantlijn: 'Ditis het hoofdpunt en in dien zin moeten de werken worden aangelegd’.
U itb re id in g van h e t O ffen s ie f
Ofschoon het Offensief dus allereerst was bedoeld als opvangstelling voor het terugtrekkende veldleger, bleven veel militairen hettoch ook zien als uitvalsbasis voor aanvallendoptreden. In 1869, als de bouw nog in vollegang is, wordt al gesproken van het tweeledigedoel: wijkplaats voor het uit de IJssel- of Greb-belinic terugtrekkende Veldleger en geretran-cheerd kamp
’ten einde uitvallen te doen en ’s vijands flank tebedreigen, in verband m et offensieve bewegingen van onze zijde uit de stelling bij U trecht. Tothet doorstaan van een geregeld beleg is hetOffensief niet bestem d’.12
In 1874 trok de brochure 'De Nieuwe Hol-landsche W aterlinie en hare verdediging naar
de eischen des tijds’ veel belangstelling. Hijwas geschreven onder de schuilnaam Kainosdoor W. Badon Ghijben, docent Genie aan deKoninklijke Militaire Academie. Hij wilde eenm eer aktieve verdediging door steunpunten tebouwen dicht vóór de inundatie. Een zo’nsteunpunt was een tot verschanst kamp uitgebouwd Offensief bij N aarden.1' Generaal Weit-zel, de Minister van Oorlog, was het hierm eeeens m aar dit zou leiden tot zijn ontslag als minister.14 Hij zette op de begroting voor 1875een post om het Offensief uit te breiden toteen volledig verschanst kamp achter een kringvan forten. Maar de Tweede Kamer voelde hierniets voor en de minister stapte op. Het omgekeerde gebeurde overigens in 1909 toen generaal Snijders de Chef van de Generale Staf afviel als kandidaat-minister om dat hij in 1907had voorgesteld om een pantserfort te bouwenbij N aarden als uitgangspunt voor offensiefoptreden buiten de W aterlinie.15 In 1874 ginghet verschanste kamp dus niet door, maar hetOffensief werd wel in 1877 aan de westzijdeverbonden met de inundatie."1 Oorspronkelijkwas daarvoor een batterij bij H et Spiegel gepland, maar daarm ee kwamen de militairennet te laat. In 1874 was de spoorlijn Amster-dam-Amersfoort geopend en deze werd het begin van de enorm e uitbreiding van het dorpjeBussum. De villabouw begon in H et Spiegel.De nieuwe bewoners en de bouwmaatschappijen verzetten zich tegen de p lannen voor debatterij m et zijn verboden kringen waarin nietgebouwd zou mogen worden. Dus werd de batterij wat verder naar het zuiden gebouwd, aande Koedijk. Een tweede batterij, genaam d'Vooruit Bussum’, kwam te liggen tussen debatterij aan de Koedijk en het rechter vleugel-werk, op de plaats waar nu het zwembad ligt.De beide batterijen bestonden slechts uit aarden wallen. De Koedijk had een natte grachten Vooruit Bussum, net als de drie onde werken, een droge gracht. H et Offensief bestondna 1877 dus uit 5 werken, die ook werden aangeduid als: Werk 1 t /m 5. Werk 1 was Koedijk,2: Vooruit Bussum, 3: Rechter vleugelwerk, 4:Hoofdwerk en 5: Linker vleugelwerk. AlleenWerk 4 had perm anente gebouwen en het isook het enige van de vijf dat nu nog bestaat."
Tot 1914 is het Offensief in deze toestandgebleven; ook de discussie die in 1880 ontstond over de inrichting van het Offensief
TVE 19ejrg. 2001 37
De zuidrand van Bussum omstreeks 1925. Rechtsboven Werk IV van het offensief en onder de resten van de VoorstellingNaarden met links Schans 1 (Streekarchief Naarden, collectie Bussum)
ib i JyÓÊi8R
msêrM
I f t W
i - „,»<8« S Ê
■
.W *M l
• M
L ' -
Zy*
SSSW & jU 'q. ;____
heeft daar niets aan veranderd. De infanteristA.R. Krayenhoff van de Leur - die het Offensief nog altijd zag als uitvalsbasis voor grootscheeps offensief optreden - betoogde in datjaa r dat het bestaande Offensief onbruikbaarwas om dat het beheerst werd vanaf 20 m eterhoger gelegen terrein dat n iet m eer dan 2 kmervan verwijderd lag. Om dit te verhelpen stelde hij een veel verder van N aarden gelegenom trek voor: van de m ond van de Eem overEemnes Buiten en de hoogten aan de noordwest rand van het toen nog kleine dorp Hilversum naar de ’s-Gravelandsevaart. Hij dachtdaar in oorlogstijd in tien 10 dagen een veld-stelling aan te kunnen leggen.18 Dat laatsteklonk weinig geloofwaardig m aar de hoofdreden waarom zijn plan weinig steun kreeg wasdat he t Nederlandse leger in die tijd te kleinwas om zo’n uitgebreide stelling voldoende tekunnen bem annen. Pas na de grondwetsher
ziening van 1887 is het wettelijk mogelijk geworden om het leger uit te breiden.
Ook de ingrijpende militair-technische ontwikkelingen van na 1880 hebben het Offensief niet kunnen beroeren. Noch de brisant-granaat, noch het rookzwak buskruit, noch deverbetering van het veldgeschut en het worp-geschut, noch het repeteergeweer en het machinegeweer hebben er invloed op gehad.Dus lag het Offensief er bij het uitbreken vande Eerste W ereldoorlog in 1914 net zo bij alsin 1878. Ook de Memories van Verdedigingzijn in deze periode in wezen niet veranderd.In deze Memories stond uitvoerig opgeschreven wat er in geval van mobilisatie moest gebeuren om de linie in staat van verdediging tebrengen. In N aarden en omgeving betekendedit dat e r een gevechtsstelling voor de infanterie moest worden aangelegd tussen de werken
38 TVE 19ejrg. 2001
■X :
gpjüs^,. - ~
- — *-■■
■ ■ • > < .
■tast$Êh? \
■ : : . - *
De westrand van Bussum omstreeks 1925. Boven de -vesting Naarden, links midden de batterijen aan de Kamemelksloot enlinksonder het “.Pannekoekenfort ”. (Streekarchief Naarden, collectie Bussum)
aan de K am em elksloo t en fo rt R onduit. Dezelinie volgde n.a. de oostelijke bedek te weg vande vesting en de wal tussen de vesting enR onduit. D aarach te r - to t in h e t te rre in tenw esten van de vesting - kw am en geschutsop-stellingen. V oor de in fan terie lin ie , in eenboog ten oosten en ten zu iden van de vesting,lag een rij voorposten . In 1887 lagen deze inde w erken 1 t /m 5 van h e t O ffensief en naW erk 5 bij de G ooise B oer op de landgoederen O ud-Bussem en F levoram a en op deL eeu w en b erg aan de V alkeveense la a n .19R ond 1910 verm eld t de beschrijving van devoorpostenlijn dezelfde p laatsen , alleen aangevuld m et een post aan de kust bij Oud-Val-kcvccn." V erder w aren de voor de voorpostenaangew ezen so ldaten van naam veranderd . In1887 h o o rd en ze tot de Schutterij, een o rgan isatie die n ie t tot h e t D epartem en t van O orlogb eh o o rd e m aar to t h e t D ep artem en t van Bin
nen landse /.aken en pas in oorlogstijd te r be-schikking van h e t leger kwam. Na de op heffing van de Schutterij in 1907 w erd h aartaak overgenom en d o o r de Landweer, de oud-so ldaten van h e t leger, die daarom ook de bezetting van de voorposten lijn bij N aardenm oest leveren. T erzelfdertijd w aren ook deN ederlandse strijdk rach ten sterk in om vangto eg en o m en en ook d a t blijkt u it de p lan n envoor de N aardense voorposten: in 1887 w arener twee com pagn ieën Schutterij voor u itgetrokken , ro n d 1910 vier com pagn ieën L andweer. Van die vier com pagn ieën - sam en on geveer 1000 m an sterk - zou de helft de voorpostenlijn bezetten .
De an d e re helft zou w orden gelegerd bij decom m andoposten op 1 /2 to t 1 km daarach ter:600 m eter n o o rd van W erk 1, bij de RK kerkvan Bussum, hij J a n Tabak en in de suikerfabriek aan de H uizerstraatw eg. Hoewel de Me-
TVE 19e jrg. 21)1)1 39
mas t o
ir« j^ ïR K iiWerk
Bari .T- C
/ ; AA
Bussum omstreeks 1925 met de werken I t/tm V van het offensief en hun verboden kringen.
morie van Verdediging vrijwel jaarlijks werdherzien, is er dus alleen op detailpunten heteen en ander aangepast; de opzet van het verdedigingsplan - hoofdverdedigingslijn langsde oostrand van de vesting en een voorpostenlijn op ongeveer 2 km daarvoor - is na de tachtiger ja ren van de 19e eeuw m eer dan 20 jaa rniet veranderd, vermoedelijk tot 1914 toe.
De Voorstelling Naarden
Wat in m eer dan 30 jaar vrede gelijk bleef, veranderde bij de mobilisatie in 1914 b innen eenmaand. Tijdens de mobilisatie 1914-1918 namhet Veldleger de zogenaamde ‘neutraliteitsop-stelling’ in: twee divisies op de Veluwe, een inNoord-Brabant en een (de Eerste Divisie) aande Noordzeekust. Op 1 septem ber 1914 kreegde Eerste Divisie van de O pperbevelhebbervan Land- en Zeemacht te horen dat zij in geval van een aanval uit he t oosten bevel zoukrijgen om bij Naarden een opvangstelling tebezetten voor het Veldleger. De Groep Naar
den van de Nieuwe Hollandse W aterlinie wasbegonnen aan de bouw van deze Voorstelling.De ontworpen Voorstelling bestond uit eenkring van infanterieschansen op ongeveer eenkilom eter buiten de oude voorpostenlinie. Decom m andant der Eerste Divisie was het op enkele punten niet m et de ontworpen werkeneens: hij wilde de infanterielinie in het noorden verder naar het oosten maken (niet bij deLimitische heide maar bij de Eukenberg) ende bij de stelling ingedeelde veldartillerie(kanonnen van 8 staal) dichter bij de infanterielinie dan de geplande 1500 meter. Op beide punten kreeg hij zijn zin."1 Zodoende ontstond een veldstelling rond een zevental in-fanterie-schansen. Ze lagen in een boog tussen een punt op ongeveer 1 km ten zuidenvan 'i Spant in Bussum en de kust even tenoosten van de Eukenberg. Schans 1 lag bij denoordwestelijke punt van de Bussumerheide,schans 2 in het kamp Crailo, schans 3 op deBlaricumerheide, schans 4 op de Tafelbergheide, schans 5 bij de Sijsjesberg, schans 6 opde N aardereng en schans 7 aan de kust op het
40 TVE 19e jrg. 2001
Werk IV (het “Hoofdzverk”) va n het o ffensief in 1938. (Streekarchief N aarden, collectie B ussum )
mmmm7 ? ' - ^ L
w*. W.'S^ §3S r a R f c . .
mm
W F r \ '
iMM
mmi rnm
huidige NTKC-kampeerterrein. De schansenbestonden uit een 120-170 m lange borstwering die als vuurlijn voor geweerschuttersdiende en waarin ook schuilplaatsjes warenondergebracht. Verder waren er vier zwaremitrailleurs en een telefoonverbinding metde vesting. Rondom lag een prikkeldraadversperring. Tussen de schansen waren oorspronkelijk borstweringen voor schutters, m aar zoals we zullen zien werden deze tussenlinies later veel verder uitgebouwd. Op 250-500 machter de infanterielijn lagen 5 batterijen At/m E met kanonnen van 15 cm K, mobiel geschut van zwaar kaliber. Dit geschut was opgrond van de ervaringen van de oorlog van1870-1871 aangeschaft in 1883. Al kort na deinvoering was het eigenlijk al verouderd, wanthet was van brons en dat was slecht bestand tegen het rookzwak kruit dat juist in die tijd hetoude buskruit verdrong. De loop was al na 600schoten versleten en ook de dracht (5800 m)was nogal klein. Bij de opheffing van de vestingartillerie in 1927 zijn de 15 cm K. kanonnen uit de bewapening verdwenen.22
In maart 1915 was m en al een eind gevorderdmet de aanleg van de Voorstelling, zoals blijktuit een aantal fo to’s die toen zijn gemaakt.25De Eerste Divisie, die de stelling in geval vannood met twee regim enten (het Regiment Jagers in het vak van schans 5 t /m 7 en het 4eRegiment Infanterie in het vak van schans 1t/m 4) zou m oeten bezetten, werd echter ongeduldig en stuurde een deel van deze regim enten om de Voorstelling af te bouwen.24Daarvoor was gerekend op vier weken, maarna acht weken, in ju n i 1915, was m et nam e hetJagersvak nog niet klaar. 1 loe dit verder afliepis niet bekend m aar in m aart 1916 klaagde deEerste Divisie weer dat het Jagersvak nog nietaf was en in april werden er opnieuw enkelecom pagnieën Jagers in de Hofstede ‘Oud-Bus-sem' gelegerd om de stelling af te bouwen,deze keer in zes weken. H et is overigens nietonmogelijk dat dit gebeurde omdat de plannen inmiddels waren uitgebreid.2'
In ieder geval blijkt uit gedetailleerde kaartenvan wat er in septem ber 1916 gereed was, datvooral de tussenlinies waren uitgebouwd tot
TV E 19e jrg. 2001 41
een indrukwekkend geheel. Tussen de schansen lag een droge gracht m et daarachter eendoorgaande infanterieborstwering. Zestig meter naar voren lag een brede prikkel-draadver-sperring en, in een 80 m brede strook naarachteren, een netwerk van verbandplaatsen,telefoonposten, schuilplaatsen voor reservesen latrines, alles verbonden door loopgraven.
Bovendien lag in de infanteriewal iedere 50m nog een schuilplaats voor 30 man. Tussen deschansen had de frontwal een uitstulping naarvoren waarin twee kanonnen van 8 staal warenopgesteld die flankerend vuur konden uitbrengen op de gracht en de draad-versperring. Dezeaanleg vindt m en in beide regimentsvakken,maar er is toch ook een verschil. In het 4RI-vakzijn er in de draadversperring luisterposten diem et een naderingsloopgraaf zijn verbondenm et de frontwal. Deze ontbreken in hetjagers-vak maar daar zijn weer op enkele plaatsen vanachter de frontwal ondergrondse mijngangengegraven, op een plek zelfs 200 m lang.
Uitbreiding van de Voorstelling
Nog voor deze werken klaar waren werden alw eerplannen gemaakt voor een uitbreiding vande Voorstelling. In h e t westen zou de Voorstelling aangesloten m oeten worden aan de inun datie. hetzij bij de Hilversumse Meent, hetzij bijde klapbrug in ’s-Graveland. De keuze viel opde Hilversumse M eenten in augustus 1916 werdm et dit werk begonnen. Aan de oostzijde dachtm en aan uitbreid ing naar de W arande/havenvan Huizen. Voorzover bekend is dit laatste nietuitgevoerd m aar een ja a r later kwamen er plannen voor een nog veel verder gaande u itbreiding. Na verkregen m achtiging van de Minister van O orlog op 14 decem ber 1917 werdendeze nader uitgewerkt. Wat ze inhielden is tezien op een kaart uit ju n i 1918. O p 200 m etervoor de schansen 1 t /m 7 zou een nieuwe doorgaande loopgraaflijn kom en en daar weer vóóreen loopgraaflijn m et betonschuilplaatsen diein een vrijwel rechte lijn liep van de klapbrugin ’s-Graveland naar de W arande en de Leeu-wenpaal aan de Gooyergracht. Aan deze laatste linie was m en toen al begonnen. Op het kampeerterre in De Franse Kamp liggen 50 betonschuilplaatsen in twee rijen. De voorste, zuidelijkste rij bestaat u it schuilplaatsen m et een
ingang en bestem d voor loopgraafwachten vanelk vier man. De achterste rij bestaat uit grotere schuilplaatsen m et twee ingangen, bestem dvoor 16 m an reserve troepen. Deze schuilplaatsen zijn van he t zwaarste type dat he t Nederlandse leger in die dagen kende. Ze warenontw orpen om een langdurig bom bardem entvan zwaar 15 cm geschut te doorstaan. Dit alleswijst er op dat het h ier om m eer ging dan eenopnam estelling om het Veldleger de kans te geven zich veilig achter de Waterlinie terug te trekken. De legerleiding was teruggekeerd tot hetoude plan om bij N aarden een uitvalsbasis vooroffensief op treden in te richten. Of, zoals deC om m andant van de Nieuwe H ollandse Waterlinie hetform uleerde: ‘De Voorstelling is bedoeld als opnamestelling en in een later stadiumals uitvalspoort.’ Daartoe was het nodig om hierlangdurig stand te kunnen houden . Maar op he tMinisterie in Den Haag begon men er blijkbaaranders over te denken want op 12juli 1918 werden de werkzaamheden opgeschort in afwachtingvan een beslissing van de nieuwe Minister vanOorlog. Wat op de Franse Kamp in uitvoering wasm ocht worden afgebouwd m aar tot een hervatting van het werk is het niet m eer gekom en.
G ooistelling
Na 1918 is de Voorstelling Naarden opgeheven.Vrijwel alles is gesloopt en alleen op een paarplaatsen zijn er nog sporen van te vinden; daarkomen we later nog op terug. Eerst nog ietsover de Gooistelling, een plan uit 1928 dat veelverder ging dan het Offensief van 1866, deVoorstelling van 1914 of zelfs de voorstellen vanKrayenhoff van de Leur uit 1880. Op grond vande ervaringen van de Eerste W ereldoorlog wasde Voorstelling te klein bevonden voor eenlangdurige verdediging. Bovendien kon Am sterdam vanuit het Gooi bestookt worden metlange-afstandsgeschut. Daarom werd een stelling ontworpen die niet alleen het Gooi maarook Soest, Baarn en Eemnes omsloot. De frontlijn sloot bij Westbroek aan bij de inundatie vande Waterlinie en liep vandaar langs Maartensdijk en Hees, om Soest heen naar de oostelijkedijk van de Eem. Daarachter liep wat toen een‘ruglijn' heette en naderhand ‘stoplijn’ werdgenoem d langs het Tienhovens kanaal, deVuurse, Soestdijk, Baarn en Eemnes.®
42 TVE 19ejrg. 2001
Resten van de Voorstelling
De Gooistelling heeft alleen op papier bestaanen is snel in de vergetelheid geraakt. In hetveld is er dan ook niets van terug te vinden. Welvan de Voorstelling en dan niet alleen de al genoem de betonschuilplaatsen bij de FranseKamp. Hoewel de rest van de Voorstelling wasgebouwd van m inder duurzaam materiaal zoals hout en kanonnen, kuilen van de bijbehorende schuilplaatsen en naderingsloopgraven.Zo’n 500 m eter naar het zuidwesten liggen inhet bos achter de huizen 166 t /m 186 m inderduideliike resten van batterij D. En ten slotteliggen er op de N aardereng op twee plaatsennog stukjes van de infanteriewal: in een bosjeen in de bosrand ten zuiden van het NTKC-kam peerterrein resten van schans 1 en verdernaar het oosten aan de rand van de bebouwingvoorbij de I.orentzweg een stuk infanteriewalm et voorliggende gracht. Volgt m en in I luizenvanaf het zwembad Sijsjesberg de Weg van deTwaalf Schepels richting Tafelbergheide, danvindt m en in het bos aan de rechterkant overblijfselen van loopgraven en schuilplaatsen.Op ongeveer 350 m na de Crailose weg beginthier een stuk infanteriewal m et voorliggendedroge gracht; 150 m tevoren zijn er in de bermvan de weg een paar nauwelijks opvallende verlagingen. H et zijn de sporen van twee ingestorte mijngangen. Deze begonnen achter deinfanteriewal - die op dit punt nu verdwenen is- en liepen enkele honderden meters tot onder het voorterrein om daar springladingenaan te kunnen brengen onder de vijandelijkebelegeringswerken. Verder naar het noordengaande zijn er in het bos langs de Naarder-straat tegenover het Eikenlaantje resten vaneen batterij E voor 15 cm geschut: vier emplacem enten voor kanonnen, kuilen van debijbehorende schuilplaatsen en naderingsloopgraven. Deze overblijfselen worden nu bedreigd door de plannen van de gem eente Huizen om hier een begraafplaats aan te leggen.Zo’n 500 m naar het zuidwesten liggen in hetbos achter de huizen van de Nieuwe Bussum-merweg de wat m inder duidelijke resten vanbatterij D. Tenslotte ligt er op de Naarder Eng,in een bosje aan de Oud Naarderweg, nog eenstukje van de infanteriewal. Al m et al is er nabijna 80 jaa r dus nog vrij veel van de Voorstelling over gebleven. In een dicht bevolkt en
dicht bebouwd gebied als het Gooi is dat welopmerkelijk!
De heren Heyne, Kips, Leegwater, Westland en De Zee wil ikbedanken voor nuttige aanwijzingen en discussies.
Bronnen
Archief 3.09.27 wit etiket, Comm. NHW, Rijksarchief Z.Holland. Archief 3.09.19 geel etiket,Hoofdkw.
HW, Alg.Rijksarchief.Archief 2.13.15.01 Gen. Staf, Alg. Rijksarchief.Archief 2.13.18 Veldleger C, Alg. Rijksarchief.Memorien OMM, Kaartenafdeling, Alg. RijksarchiefC.A. de Bruijn en W.H.Schukking, Naarden 1350-
1950, Leiden 1950.W. Bevaart, De Nederlandse defensie 1839-1874, ’s-Gra-
venhage 1993.A.C.Th. Gevers Leuven, Overzigt van Neerlands verde
digingsmiddelen, ’s-Gravenhage 1869.W. Klinkert, Het vaderland verdedigd 1874-1914,
’s-Gravenhage 1992.Archief 3.09.27 Archief van Nieuwe Hollandse Wa
terlinie (Rijksarchief Zuid-Holland)Archief 3.09.19 Archief van het Linie Hoofdkwar
tier van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (Rijksarchief Zuid Holland)
Archief 2.13.15.01 Archief Generale Staf van de Koninklijke Land- en Zeemacht (Algemeen Rijksar-chief)
Archief 2.13.18.01 Archief Hoofdkwartier Veldleger1907-1942 (C. Geheim archief van de Commandant van het Hoofdkwartier Veldleger) (Algemeen Rijksarchief)
Archief 2.13.61 Archieven van Chefs van het Wapender Artillerie der Koninklijke Landmacht, 1814-1940. (Algemeen Rijksarchief)
Noten
1 David Kips, ‘Het Ronduit’, in: De Omroeper 7(1994),pp.96-120.
2. De Bruijn-Schukking, Naarden 1350-1950, 2e deel,hoofdstuk III.
3 Bevaart, De Nederlandse defensie, hoofdstuk III.4 Memorie Mekern 1850, OMM N180; Memorie Mekern
1853, OMM N168; Memorie Gey van Pittius 1858,OMM H 161; De Bruijn-Schukking, Naarden 1350-1950,2e deel, hoofdstuk II.
5 J.K.H.de Roo van Alderwerelt, ‘Bijdragen tot de kennisvan ons verdedigingsstelsel’ in: Militaire Spectator 1864.
6 Memorie Offensief Naarden 1866, OMM N216.7 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk III; Ge
vers Leuven, Overzigt, p.150.
TVE 19e jrg. 2001 43
8 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk IV.9 Klinkert, Het vaderland verdedigd, pp. 252-253.10 KJ. Onrust, ‘Schuilplaatsen’, in: De Omroeper 1( 1988),
pp. 128-138.11 Gevers Leuven, Overzigt, p.164.12 Klinkert, Het vaderland verdedigd, p. 76; Kainos, De Nieu
we Hollandsche Waterlinie en hare verdediging naar de ei-schen des tijds, Breda 1874.
13 Klinkert, a.w. pp. 68-69.14 Klinkert, a.w. pp. 262.15 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk III.16 M.J.M. Heyne, ‘De forten rond Bussum’, in: TVE 1
(1983) pp. 102-109.17 A.R.Krayenhoff van de Leur, ‘Het gebruik van de infan
terie bij de verdediging van de Nieuwe HollandscheWaterlinie’, Vereniging ter beoefening van de Krijgswetenschap, 1880-1881, pp. 182-235.
18 Archief 2.13.15.01, inv. nr 89.19 Archief 3.09.27, inv. nr 18.20 Archief 3.09.27, inv. nr 19.21 Mededeling. J.de Zee te Culemborg.22 Archief 3.09.27, inv. nr 4.23 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk V.24 Archief 3.09.19, inv. nr 31.25 Archief 3.09.19, inv. nr 4.26 Archief 2. 1 3.6 1, omslag 937.
J.S. van W ieringen (1924) werkte als natuurkundigein een industrieel onderzoekslaboratorium . In zijnvrije tijd houdt hij zich bezig m et de geschiedenisvan oude vestingwerken en publiceerde onderm eer over de overgang van Oud- naar Nieuw Nederlandse vestingbouw rond 1680, de vesting Grave,inundatiewerken, de Grebbelinie en de betonkaze-m atten van 1939 en 1940. Hij is lid van de studiecommissie Stichting M enno van Coehoorn.
44 TVE 19e jrg. 2001
m ï k ' ! ;■ ;
i i # pI km té:I •< c \-l ' ;« 8 3 * « m ?
7M M m, . ' ; ,
7 b m^jaissfitëlp $at
m 111 « O -» JE i G -rr*4 a s CG —• g « t-l
\ : w *
3 ? § Ï S 7 ‘
; ; !
M ta\ ; JA ■\ *
,-, • ' i S M
■«S$É
V!
& l i
'■yi ~
'•’M :- \
7~~ ~ .7, .jae' • V Ir i >*?r 0 ■! B ' ;■• ■ ..
; I
• " E; # |7 | § g
iiW===t
P|W/
© <H ü © »~4*0 ü © Cf!k G Ö111 H *St$
i : = • • « i S
® *• -H © *j Cn3 o o k C f > ü - H - O ü® «» ® © © H *H
ro M X Ï h f i t !O: »w ® «£> © © © H *H© © M X M C OSS ^ ü h h ® © © -w« 85 t—© 0 " # ^ ©
TVE 19e jrg. 2001 45
Activiteiten agendaIngeborg Laarakkers
Comeniusmuseum, Kloosterstraat 33, Naarden. O peningstijden t /m 31 maart: di. t /mzo. 13.00-16.00 uur. Vanaf 1 april: di. t /m za.10.00-17.00 uur; zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-6943045.• T / m 14 mei: Memories. Tentoonstelling
over hoe kunstenaars hun herinnering gebruiken als uitgangspunt voor hun beeldend werk.
Dienstbodenhuis De Koepel. Landgoed Zonnestraal, Loosdrechtsebos 7 in Hilversum.Openingstijden: iedere zondag 12.00-17.00uur. Inlichtingen 035-6232990.• 1 1 febr. t /m 29 april: Werk van Nikkie van
Es. Deze succesvolle Naardense kunstenarestoont een heel bijzondere vitrage van echtebladeren, bloem en en tekeningen.
• 6 mei t /m 26 augustus (data onder voorbehoud): Duiker in Den Haag. Een overzichtvan de gebouwen, gerealiseerd in DenHaag, door de architect van sanatoriumZonnestraal.
D udokcentrum , Dudokpark 1 te Hilversum.Openingstijden: w o./vr./zo. 12.00-16.30 uur.Inlichtingen: 035-6292262.• Perm anent: Overzichtstentoonstelling van
de architect Dudok.
Fotofestival Naarden, diverse locaties.24 mei t /m 17 jun i
Forteiland Pampus, walbasis: Postbus 90, 1398Muiden. Inlichtingen: 0294-262326.
Openingstijden: 1 april t /m 31 oktober: di.t /m zo. 10.00-17.00 uur. Te bereiken pereigen boot of per veerdienst, verzamelpuntM uiderslotpoort. Vertrektijden: za. en zo.10.30, 12.30 en 14.30 uur. In de periode april-oktober: di. t /m vr. 13.30 uur; In de periodemei -sept. di. t /m vr. 10.30, 12.30 en 14.30.
G em eentem useum Weesp in het stadhuis.
Nieuwstraat 41, Weesp. Openingstijden: t /m14 juni: di. en do. 9.30-12.30 en za. 13.30-15.30. Inlichtingen: 0294-491245/491391.• Perm anent: Voorwerpen die te maken heb
ben met de geschiedenis van Weesp. Rondleidingen op aanvraag door het stadhuis(1772-1776) van Jacob O tten Husly en hetmuseum.
Geologisch Museum Hofland, Hilversumse-weg 51,Laren. Openingstijden: di. t /m zo.13.00 - 16.30 uur. Groepen ook mogelijk opafspraak buiten de openingstijden. Inlichtingen: 035-5382520.
Goois Museum, Kerkbrink 6, Hilversum. Openingstijden: di. t /m zo. 13.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-6292826.• T /m 22 april: Door de lens van persfoto
graaf Stevens. Een overzichtstentoonstelling van het werk van deze bekende Gooisepersfotograaf die onder andere 40 jaa r gewerkt heeft voor De Gooi- en Eemlander.
• 5 mei t /m 27 mei (data onder voorbehoud): een greep uit de gem eentelijkekunstcollectie. H et resultaat van een gezamenlijk project van het Hilversumse RolandHolst College en de gem eente Hilversum.
Historische Kring Ankeveen, ‘s-Graveland enK ortenhoef In De Gloriosa. Inlichtingen: mevrouw Van de Velden 035-6562525.• Iedere woensdagavond open huis in De
Dobber, Kerklaan 89 in Kortenhoef. Aanvang 20.00 uur.
Historische Kring Baerne. Inlichtingen: deheer van de Kraats 035-5421000.
Historische Kring Blaricum. Inlichtingen: deheer Verwaal 035-5314462.• Perm anente fototentoonstelling uit eigen
bezit in de O udheidkam er aan de Brink-laan 4 in Blaricum.
46 TVE 19e jrg. 2001
Historische Vereniging Bunscote. Inlichtingen: de heer J. Hoekstra 033-2987406.• 22 mei: jaarvergadering in 't Haantje, Kui
perstraat 25 te Spakenburg. Aanvang 20.00uur.
Hilversumse Historische Kring Eigen Perk, Inlichtingen: de heer Lammers 035-6242661.
Historische Kring Loosdrecht. Inlichtingen:de heer Mol 035-5824841.
Huizer K lederdracht Museum, Havenstraat73-75, Huizen. Openingstijden: di. t /m za.14.00-16.30 uur. Inlichtingen: 035-5251913.
Huizer Museum Het Schoutenhuis, Achterbaan 82, Huizen. Openingstijden: di. t /m za.13.30-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5250223.T /m 5 mei: Eeuwige jeugd, 100 jaar kinderportretten in de Nederlandse fotografie. Zieook de rubriek 'Agenda Uitgelicht’.
Kasteel Groeneveld, Groeneveld 2, Baarn.Openingstijden: di. t /m vr. 10.00-17.00 u u r enza./zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5420446.
Kasteel-Museum Sypesteyn. Nieuw Loos-drechtsedijk 150 in Nieuw-Loosdrecht. O peningstijden: di. t /m vr. 10-00 uur-17.00 uur.Za./zo. en feestdagen 10.00 uur-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5823208.
H et Nederlandse Vestingmuseum, Westwal-straat 6 le Naarden-Vesting. Openingstijden:di. t /m vr. 10.30-17.00 uur en za./zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-6945459.• Iedere eerste zondag van de maand: Rond
leidingen in uniform. Aanvang 13.30 uur.• 23 m aart t /m 20 mei: Dortsman. Een veel
zijdig architect. Tentoonstelling.• 28 maart: K indermiddag 14.00-16.00 uur.• 16 a p r il /2 1, paasdag: garnizoensdag. I’he-
ma bastion retour.• 24 april: K indermiddag 14.00-16.00 uur.• 20 mei: Garnizoensdag. Them a muziek• 30 mei: Kindermiddag 14.00-16.00 uur.
Muiderslot, H erengracht 1, Muiden. O peningstijden t /m maart: za./zo. 13.00-16.00uur. Laatste rondleiding 15.00 uur. Vanaf 1april: ma. t /m vr. 10.00-17.00 uur; za ./zo ./feestdagen 13.00-17.00 uur. Laatste rondleiding 15.00 uur. Inlichtingen: 0294-261325.
Nationaal museumweekend. Gevarieerd programm a in diverse musea. O p[ 21 en 22 april.
O udheidkam er Loosdrecht, Acacialaan 2 inLoosdrecht. Inlichtingen: 035-5824841.• R ondleid ingen wo. 10.00-12.00 uu r en
20.00-22.00 uur en za. 11.00-14.00 uur.
Singermuseum, O ude Drift 1 te Laren. O peningstijden: di. t /m za. 11.00-17.00 uur en zo.12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5315656.• T /m 1 april: Schilderijen en keramiek van
Pierre Boncompain. Een wegdromende Colette, een rijkversierde tafel van argeloosneergelegde druiven en p ru im en, eenMingglas.
• T /m 22 april: Camille Claudel. Een soloten-toonstelling van 50 beelden en tekeningenvan de Franse beeldhouwster.
• 1 april t /m 29 april: Prentenkabinet. Verkooptentoonstelling van het werk van zo’ntwintigtal leden van deze kunstenaarsvereniging.
• 5 april t /m 13 mei: Schilderijen van PiersPander en Douwe Elias. Twee goede vrienden die elkaar ontm oetten in Franeker,waar ze tegenover elkaar een atelier hebben.
• 15 mei t /m 30 juni: H erbert Fiedler (1891-1962). Een overzichtstentoonstelling vanschilderijen en werken.
• 20 mei t /m 24 juni: Glas van Frank van denHam.
Wilt u een vermelding voor een activiteit in deperiode ju n i t /m september? Zendt u voor 16april 2001 een berichtje/e-m ail naar het secretariaat van TVE.
TVE 19e jrg. 2001 47
A genda uitgelichtEeuwige jeugd, 100 jd a r kinderportretten in de Nederlandse fotografie
H et Huizer Museum H et Schoutenhuis organiseert t /m 5 mei de tentoonstelling Eeuwigejeugd, 100 jaar kinderportretten in de Nederlandsefotografie. De tentoonstelling omvat ca. 75 foto ’s van 33 Nederlandse fotografen. Tevens zaler een aanvullende presentatie uit de collectievan het museum te zien zijn, waarin historische achtergronden van de portretten van deHuizer kinderbevolking worden belicht. H etoverzicht geeft een indringend beeld van dewijze waarop kinderen de afgelopen eeuw zijngeportretteerd. H et is boeiend om te zien hoede m anier van kijken naar het kind - en dusde opvattingen over de portretfoto - is veranderd. Tamelijk statische portretten m aaktenlangzaam plaats voor fotografische portrettendie m eer recht doen aan het speelse karakteren de dynamiek van kinderen. Naast de veranderende opvattingen over het portre t geeft detentoonstelling ook een beeld van de ontwikkeling van de fotografie in de twintigste eeuw.
Bij het samenstellen van de tentoonstellingwas de kracht van het individuele beeld het belangrijkste selectiecriterium. De foto’s zijn uithun oorspronkelijke context - het familiealbum, een thematische fotoreeks of een fotoboek - gehaald en sam engebracht in de neutrale ruim te van het museum. H ierdoor W'or-den ze m eer dan persoonlijke herinneringen:ze staan voor het jo n g zijn van verschillendegeneraties. De geselecteerde foto’s zijn opgezet als portret van een of m eer kinderen die defotograaf speciaal wilde uitlichten om dat zijvoor hem bijzonder waren. Een fotografischportret vertelt iets over de afgebeelde persoon,over zijn gemoedstoestand en misschien zelfsover zijn karakter. Soms inform eert de fotoons over de leefomgeving o f sociale positie vande geportretteerde en over de tijd waarin hij ofzij leeft/leefde. Daarnaast roept een portretassociaties op bij de beschouwer. We zijn geneigd om het gezicht dat we voor ons zien aante vullen m et een verhaal, een geschiedenis,
met allerlei ideeën die misschien m eer metonszelf te maken hebben dan met de afgebeelde persoon. Een fotografisch portre t is nooiteen neutrale weergave van iemands gelaat,maar het resultaat van een psychologische interactie tussen fotograaf en model.
In de tentoonstelling zijn fo to’s opgenom envan Oscar van Alphen, Emmy Andriesse, Celine van Balen, Kors van Bennekom, EvaBesnö, George H endrik Breitner, Gon Buurman, Paul Citroen, Martien Coppens, RinekeDijkstra, Leo Divendal, Ed van der Elsken,Daan van Golden, Carel van Hees, Wouter vanHeusden, Anneke Hilhorst, Ata Kando, Esther Kroon, Dolf Kruger, G. M iddendorp,Emile Muns, Jacob Olie, Cas Oorthuys, LauraSamsom Rous, Jan Snoek, H endrik Tedingvan Berkhout, Bart Versteeg, Cor van Weele,Ed van Wijk, Willem Witsen, Hans Wolf, JanZeegers en Berend Zweers.
Voor de openingstijden zie Activiteiten agenda.
• t . r . •
48 TVE 19e jrg. 2001
M ededelingen van h e t bestuurJaarverslag TVE 2000
Dit verslag geeft vele activiteiten weer die inde loop van liet jaa r 2000 hebben plaatsgevonden.
H et A lgem een Bestuur
Allereerst de vergaderingen van het Algemeen Bestuur op 6 m aart in het Goois Museum te Hilversum en op 2 oktober in hetstadsarchief te Naai den.
Tijdens de vergadering van 6 m aart hield deheer drs. H.E. van Hees, vice-voorzitter van deHistorische Kring te Eemnes een voordrachtover “H et belang van een GenealogischeWerkgroep voor een Historische Vereniging”.Mede door het enthousiasme van de heer VanHees werden diverse Historische Verenigingenaangemoedigd om in eigen kring activiteitente ontplooien voor de oprichting van een genealogische werkgroep. In Eemnes streeftmen ernaar om in 2002 een boek samen testellen over 'genealogie in het eigen dorp'.
In de vergadering van 2 oktober heeft deheer F.F.M. Repko een lezing gehouden metdia’s over de Hilversumse Historische Kringen zijn M onumentenzorg. Hij belichtte de geschiedenis van Hilversum alsmede het Historisch Karakter van het dorp en gaf tenslotteenkele adviezen over het uitvoerende werkvan de Historische Kring, zoals bij voorbeeld:
- zitting nem en in provinciale en gem eentelijke adviesorganen;
- samenwerking m et de Stichting HilversumPas Op, Bewonersverenigingen, Milieu- organisaties als het “Goois N atuur Reservaat” ende ‘Vrienden van hel Gooi'.
D e O pen Dag te Bussum
Op zaterdag 20 mei werd de Open Dag gehouden in het Gem eentehuis van Bussum,waaraan vele donateurs deelnam en. H et weer
werkte bijzonder goed mee om deze dag tedoen slagen. Het verslag van de Open Dag isreeds gepubliceerd in het tijdschrift TVE 18ejrg. nr.3 pagina 158 t /m 160.
Naarden 650 jaar
Op vrijdag 15 septem ber verrichtte de Burgemeester van Naarden, de heer m r J.A.N. Pa-tijn de officiële opening van de feestelijkeweek ter ere van het 650 jarig bestaan van destad Naarden. De belangstelling van de inwoners van Naarden was zeer groot. In de grotekerk was er een zeer uitgebreid programma,waarin o.a. belangrijke historische personenzoals Graaf Willem V, Jan Amos Comenius enKoning Willen III optraden. De muzikale om-lijsting was uitstekend verzorgd en zeer gevarieerd.
Op vrijdag 20 septem ber werd er op initiatief van TVE in het stadhuis van Naarden doorprof. d r P.H.D. Leupen, hoogleraar Middeleeuwse Geschiedenis aan de Vrije Universiteitvan Amsterdam en tevens redactielid van hettijdschrift TVE, een lezing gehouden over “Dewording van de stad Naarden in de tweedehelft van de veertiende eeuw”. Deze voordracht kunt u lezen in het tijdschrift van TVE18e jrg . nr. 4, decem ber 2000. Het gem eentebestuur van Naarden kan terugzien op eenzeer geslaagde feestweek, die duizenden belangstellenden getrokken heeft.
H et Dagelijks Bestuur
H et bestuur kwam in het verslagjaar zes maalbijeen. Er hadden twee bestuurswisselingenplaats. Tijdens de vergadering van 23 augustusheeft mevrouw drs M. Boersen haar taak alsvoorzitter beëindigd. De heer d r H. Michielsewerd als voorzitter benoem d.
In de vergadering van 23 novem ber heeft
TVE 19e jrg. 2001 49
de heer drs K.Loeff als lid van het DagelijksBestuur zijn functie neergelegd en tevensmet, ingang van 31 december, als hoofdredacteur van het tijdschrift TVE. Beiden zijn wij alsDagelijks Bestuur zeer erkentelijk voor hunwerkzaamheden voor de Stichting TVE.
Als opvolger van de heer drs K. Loeff is metingang van 1 januari 2001 benoem d als hoofd-redacteur drs I.B. Laarakkers. H et DagelijksBestuur van TVE wenst haar veel succes toe bijde uitvoering van haar werkzaamheden alshoofdredacteur.
Naast de norm ale werkzaamheden heeft hetDagelijks Bestuur zich o.a. beziggehoudenmet:- de voorbereiding van de O pen dag in sep
tem ber a.s. te Hilversum- de samenwerking m et de redactie van het
tijdschrift TVE- een beleid m et m eer aandacht voor de his
torische kringen en de musea.Vervolgens hebben leden van het DagelijksBestuur op 9 septem ber deelgenom en aan deactiviteitenmarkt te Laren. De activiteiten-m arkt was opgezet in samenwerking m et deHistorische Kring te Laren. Dit was een goedegelegenheid om TVE te prom oten.
Op 17 novem ber was het Dagelijks Bestuurvan TVE vertegenwoordigd tijdens de officiëleopening van de O udheidkam er te Laren doorde heer L.H.Th. Hendriks, burgem eester vanLaren.
O p en dag 2001
Op 22 septem ber 2001 houdt TVE de jaarlijkse open dag. Dit keer treedt er geen gem eente als gastvrouw op maar de stichting Hilversum Pas Op!, die onlangs het haar tw intigjarig bestaan vierde. Over de vorm en inhoudvan de dag wordt u later uitgebreid geïnformeerd.
Laren, 5 januari 2001M.E.Th. Kuijer,secretaris
50 TVE 19e jrg. 2001
A uteursinstructies kopijTussen Vecht en Eem
Een artikel in h e t tijdschrift Tussen Vecht enEem heeft een leng te van n ie t m eer dan 4000 a5000 w oorden (6 a 8 pag in a ’s A4) en w ordtverluchtigd m e t veel illustraties. A rtikelen zijnpopulair- w etenschappelijk van aard en bestem d voor h e t g ro te publiek. Bij voorkeurw orden resu lta ten van oorspronkelijk o n d e rzoek, dus nieuw e o n d erw erpen gepubliceerd .
Tekstverwerker- W ord o f eventueel W ordperfec t 5.1, bij
voorkeur opslaan als .RTF bestand.- G eb ru ik een g o ed leesb a re le t te r (12
pun ts), regelafstand 1,5.- G ebruik altijd spellingcontro le , zoek en ver
vang d ubbe le spaties d o o r enkele spaties.- Tekst aan leveren als p la tte tekst, dwz. geen
ex tra lay-out in de vorm van opm aakstijlen,vet, o n d ers treep t, cu rsief o f hoofd letters, insp ringen , m arge-versm alling, dubbele tabs,n ie t afbreken, n ie t u itlijnen , tenzij o n d e rgenoem d.
Tekst lay-out- O n d e r de titel de au teu rsnaam (bij voor
keu r m et voornaam ) verm elden.- Nieuwe alinea n iet vooraf la ten gaan do o r
tabs o f spaties.- Titels van pub lica ties/ to n ee ls tu k k en / ge
dich ten cursief.- A fkortingen zoveel m ogelijk verm ijden, dus
niet: t.b.v., m .b.t., o.v.v. et cetera.- D oor afkortingen aangedu ide organisaties
o f instellingen, die regelm atig genoem dw orden in de tekst eerst voluit no em en , m ettussen haakjes daarach te r de afkorting, vervolgens alleen als afkorting zo n d er puntjes.
- C itaten: enkel aanhalen . C itaat b in n en eencitaat: d u b b e l aanhalen . Bij g ro te citateneen aparte a linea m aken.
- O psom m ingen in de tekst: aangeven d o o rvolgnum m ers, p u n t en tab o f d o o r afbreek-streepjes en tab, bijvoorbeeld:
1 .<tab>tekst2.<tab>teksto f-<tab>tekst-<tab>tekst
- N oten: alleen e in d n o ten en zoveel mogelijkbep erk en , o n d e r een kopje N oten . N otenlaten g en ere ren d o o r een tekstverwerker.
- L itera tuu rverm eld ingen : aan h e t e inde vande kopij o n d e r een kopje L iteratuur. B ronm ateriaal w ordt h ie r (tok o n d e r verm eld. Lite ra tuu rverm eld ingen op deze wijze:Ja n Jansen , De geschiedenis van het Gooi, H ilversum 1999.Ja n Jansen , 'De hef in: H et G ooische Tijdschrift jaargang (jaartal) num m er, p. 2-5.
- O n d e r aan he t artikel biografische gegevens verm elden o n d e r een kopje Varia, bijvoorbeeld: Jan Jan sen (geb. 1945) - studee rd e geschiedenis aan de U niversiteit vanA m sterdam . T hans werkzaam als stadsarchivaris van de gem een te H ilversum en publicist van diverse boeken en artikelen over ‘tC looi.
IllustratiesG enum m erd en zoveel m ogelijk in orig ineelbijleveren m et o n d eraan in kopij gen u m m erde b ijsch riften en b ro n v erm eld in g tussenhaakjes, bijvoorbeeld: (coll. Goois M useum ),(coll. S treekarch ief), (coll. O m roepm useum )e.d., p articu liere en n ie t-openbare collectiesdo o r (part. coll.) o f op naam van eigenaar, bijvoorbeeld: (coll. Siewers), (coll. Stevens). Illustraties k u n n en ook digitaal op Tif-form aat,200 DPI w orden aangeleverd. De toestem m ing om illustraties te gebru iken w ordt in d ien nod ig d o o r de au teu r zelf geregeld.
En verderDe redactie b eh o u d t h e t rech t om artikelen tecorrigeren , te wijzigen o f te w eigeren.
TVE 19e jrg. 2001 51
Bestuur en redactieTussen Vecht en Eem
Leden dagelijks bestuurdr H.C.M. Michielse (voorzitter)Huizerstraat 371411 GL Naarden035-6944091M.E.Th. Kuijer (secretaris)Caliskamp 161251 XJ Laren035-5334756F.H. Bos (penningmeester)Stargardlaan 101404 BD Bussum035-6941382drJ.D.C. Branger, Hilversum, 035-631288T. Kruijmer-Vos, Huizen, 035-5251713L. van Eijle, Eemnes, 035-5389198
Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordigersvan:
Historische kring “Baerne”Historische kring BussumHistorische kring BlaricumHistorische kring EemnesHistorische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Grave-
land, KortenhoefHilversumse historische kring “Albertus Perk”Historische kring HuizenHistorische kring LarenHistorische kring Loenen aan de VechtHistorische kring LoosdrechtHistorische kring MuidenStichting “Comité Oud Muiderberg”Vereniging Werkgroep Vestingstad NaardenHistorische kring Nederhorst den BergHistorische kring WeespArcheologische Werkgemeenschap voor Nederland, af
deling NaerdincklantStreekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilver
sumStads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum te
NaardenStadsarchief WeespVereniging Curtevenne, ’s-GravelandVereniging van Vrienden van het GooiDudok Stichting, HilversumNederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi
en EemlandGeologisch Museum Hofland, LarenStichting Couleur Locale, Blaricum
Stichting tot bevordering van de belangen van hetGoois Museum, Hilversum
Stichting “Hilversum, Pas Op!”Stichting Huizer MuseumStichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eem-
streekWerkgroep klederdrachten Eem en GooilandSinger Museum, LarenStichting Vrienden van het Nederlands Vestingmu-
seum, Naarden
Redactie
drs A. KosBovenmaatweg 1051274 RE Huizen035-5253342drs I.B. Laarakkers (hoofdredacteur)Comeniuslaan 201412 GP Naarden035-6781333
dr P.H.D. LeupenBurg. Lambooylaan 151217 LB Hilversum035-6245704
drs E.C. Schild-SchofaertsHuizerweg 91401 GD Bussum035-6918978e-mail: [email protected]
Veste medewerkers
C. M. AbrahamseDiependaalselaan 2941215 KH Hilversum035-6292646 (kantoor)
drJ.D.C. Branger’s-Gravelandseweg 86/621217 EW Hilversum035-6310288
D. DekemaDrossaard 301412 NS Naarden035-6940760drs M. Visser-RitsemaVlindermeent 161218 CS Hilversum035-6932037
52 TVE 19e jrg. 2001
FLAVAart gallery
“Gooiersgracht”, 45 x 85, olieverf op doek, Johan Meijer, Blaricum, 1885 - 1970
< ttiim
A
■nÊÉÉf^A*,*
m 14
a j ..
L ai'
♦ 19e / 20e eeuwse traditionele schilderkunst
♦ inkoop / verkoop / schoonmaak / restauratie
♦ speciale aandacht voor Gooische schilders / lokaties
Werken van o.a.:C. Artz, C. Bouter, B. Brouwer, D. Schulman, J. Meijer,
J. Knikker, A. Knikker, H. Dekker, G. Delfgaauw, G. Munthe,D. Smorenberg, W. Vester, A. Verhoesen,
G. v. Emmerik, P.A. Schipperus, W. v. Soest, H. v. Moerkerken.
Openingstijden: woensdag: 13.00 - 17.00vrijdag: 14.00 - 18.00 en 19.00 - 21.00 / zaterdag: 13.00 - 17.00
Kapelstraat 26, 1404 HZ Bussum, Tel/Fax: 035 - 6 91 43 50
M u y d e n: .< L
i t K aste cl
t Miryderberaj
s a rV,-M jW G«J ƒj y - j w V *fAW Dj& oostcu/
, V ^ lT » rt V®- jJ ^ e n . J k
2 ' ' ) )
’ / £ &HoruwyckxMPaid. j . r j ^ t n d f i r c
MA v«3g > * •’'A 'S é i i K e v e r D y k scht*
r r f JÏ -v js z xn. /NPolaer
« w « t j a * *\Vx -n £
i t c
B i s s a $ s **s\^ B a « r e i n e ‘ '
V y j j r i V K L J OP o l d e r
cl ! -e->; x / 4 >
V / G e m■Na a r d e r
p <7 \ -Borland**\ R jlder
M e e r!/ i £ r r
Rode
fiolenA / e t
% !£ ■ /$
AnkeveenseA X K E v / e E N
C Hi/: r J, % cl/a n d* * * % . ƒ Polder
PAld. '“Veydcv '§'■'"• >
,<C^- t e rL U ac : vendeC
■ Jdiindcn I ”1K e u y e n
I Z JVJD
den Bergkt ■lnhr'<"4'V % T /An fceveyn
^ 2 i l lSc/upenéttiy
H o r s t e r ekssfetsz
:6SF,n^A.jM H E R V * 3I k- n'vn/A
^Jc.K rrk».-■• « r . . r lx’1« d/'d fUvA k< l
V reiand Hi/' cCtujrs </d / ' } ' € c n c o
. p g g i g : &./ y Ih* Ivor toll oeF
F w- L a n d e n .
r m M l
r* /. I ■ ■M