M EV Li D

Akşama doğru avizeler ve billur kandiller yakılır, davetliler geldikçe takım takım odalara alınarak önce kahve ve çubuk ik­ram edilir, ardından yemeğe kaldırılırlar­dı. Yatsı vakti gelince safada cemaatle na­maz kılınır. sonra ev sahibi ve misafirler önceden hazırlanan şilteler üzerine. mev­lidhan rahlenin önündeki mindere, tev­şlhhanlar da yarım daire halinde onun önüne otururlardı. Bu arada ev halkı ve hanımlar da yerlerini alırlar. buhurdanlar yakılır ve mevlid-i şerif kıraatine başlanır­dı. Ara verilen yerlerde tevşlhhanlar na't-ı şerif ve ilahiler okur! ardı. Mevlid sonuna kadar diz çökmüş durumda sessizce din­lenir. sıra Hz. Peygamber'in doğum anına gelince ayağa kalkılır ve salatü selam ge­tirilerek tekrar oturulurdu. Ardından ko­n ağın hizmetinde bulunan ağalar gümüş gülabdanlardan dinleyenlerin ellerine sı­rayla gül suyu serper ve önlerine bağladık­ları elvan futalar içindeki şeker külahia­rını ikişer ikişer dağıtırlardı. Kapaklı el­mastıraş bardaklarla şerbet ikramının arkasından mevlidin okunması sona erin­ce kahve ve çubuklar içilir. ardından her­kes evine giderdi. Mevlidhana ·ve tevşlh­hanlara ayrı ayrı atıyyeler verilir ve uzak­ta oturanlar o gece konakta misafir edi­lirdi. Mevlidhana atıyyeden başka sırma başlı beyaz bir çevre ile bir mintanlık ku­maş verilmesi de adettendi.

BİBLİYOGRAFYA :

ibn Hallikan. Vefeyatü'l-a'yan, Bulak 1299, ll, 550, 620; a.e., Beyrut 1397/1977, lll, 499; Makr1z1. el-/jı(at, 1, 490 vd.; Selanikl. Tarih (İp­şirli ı. s. 36, 197 -198; Raşid, Tarih, ı. ı 06; lll, 115; Çelebizade Asım. Tarih, istanbul 1282, s. 310-311, 416-417; Tay/esanizade Hafız Abdullah Efendi Tarihi : İstanbul'un Uzun Dört Yılı (haz. Feridun M. Emecen). istanbul2003, s. 122, 182; Tayyarzade Ata Bey. Tarih, istanbul 1291-93,

· ı-lll, tür.yer.; Teşrifat-ı Kadime, tür.yer.; Hızır il­yas. Tarih-i EnderCın: Letaif-i Enderun (haz: Ca­hit Kayra). istanbul 1987, tür. yer.; Ahmed Rasim, Menakıb-ı İslam, istanbul 1325, 1, 40-43; Corcl Zeydan. Medeniyyet-i İslamiyye Tarihi (tre. Zeki Mugamiz). istanbul 1330, V, 251; Ali Seydi Bey. Teşrifat ve Teşkilat-ı Kadimemiz (haz. Niyazi Ahmet Banoğlu). istanbul, ts. (Tercüman 1001 Te­mel Eser). s. 151-152; Abdülaziz Bey, Osmanlı Adet, Merasim ve Tabir/eri. Toplum Hayatı (haz. Kazım Arısan-Duygu A. Günay). istanbul 1995, s. 247-248; Tarik Gazetesi, sy. 972, istanbul13 Rebiülevvel 1304; Midhat Sertoğlu, "Osmanlı İmparatorluğu Devrinde M ev !id Alay ı" , Hayat Tarih Mecmuası, Xll/4, istanbul 1976, s. 45-49; Muhammed Nahl1, "Tunus'ta Mevlid" (tre. Mehmet Şeker). Diyanet ilmi Dergi, XXll/2, An­kara 1986, s. 59-64; Abdülkadir Özcan. "Os­manlılar'da Kandil Geceleri" , Tarih ve Medeni­yet, sy. 6, istanbul 1994, s. 45-46; H. Fuchs­Necla Pekolcay. "Mevlid", İA, VIII, 173-174; Pa­kalın, ll, 521-522. Iii MEHMET ŞEKER

480

D ARAP EDEBİYATI. Arap edebiya­tında mevlid, Hz. Peygamber için yazılan medih türündeki şiirleri ifade ettiği gibi onun doğumu. hayatı. isimleri hasais ve şemaili, faziletleri, mucizeleri ve gazveleri gibi konularını kapsayan slret türü eser­ler için de kulanılmaktadır.

604 (1207) yılında Erbil Atabegi Mu­zafferüddin Kökböri tarafından düzenle­nen ihtişamlı mevlid kutlamalarında okunmak üzere İbn Dihye el-Kelbl'nin mensur olarak kaleme aldığı ve sonunda bir methiyenin de bulunduğu et-Tenvir ii mevlidi's-siraci'l-münir adlı eseri şöh­retinden dolayı ilk m evli d kitabı olarak ka­bul edilmiştir ( yazması için b k. Ahlwardt, IX, 128). Halbuki ondan çok önce de bu türde bazı eserler kaleme alınmıştır. Ali b. Hamza ei-Kisal'ye (ö. 189/805) nisbet edilen slret formunda bir eserle Vakıdl'ye (ö . 207/823) aitMevlidü'l-VCılpdima'a'ş­şer]J 'ale't-temam adlı manzumenin yaz­maları Berlin Kraliyet Kütüphanesi'n­de bulunmaktadır (a.g.e., IX, 115) . Mu­hammed b. İshak ei-Müseyyebl'nin (ö.

236/850) bir mevlid yazdığı (Okiç, sy. 1

119761. s. 22), Ebü'I-Kasım Abdülvahid b. Muhammed ei-Mutarriz'in ( ö. 4391104 7) kaleme aldığı kasidenin Bağdat'taki mev­lid kutlamalarında okunduğu belirtil­mektedir (TA, XXIV. 87). Aynı şekilde Gaz­zall'ye bir m evli d kitabı nisbet edildiği gibi Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzl'nin Mevlidü'n­nebi'si de meşhurdur (Kahire 1300). Do­layısıyla Arap edebiyatında "mevlid" teri­mi ll. (VIII.) yüzyılın sonlarına doğru or­taya çıkmış, mevlid literatürü İbn Dihye'­den çok önce başlayıp geliş miştir. Bunun­la birlikte ilk zamanlarda mevlid terimi­nin "tarih ve siyer" anlamına geldiği de ileri sürmüştür (Zeki Mübarek, s. 244).

İbn Dihye'nin çağdaşlarından Ebü'I-Ab­bas Ahmed ei-Azefi'nin yazmaya başladı­ğı ed-Dürrü'l-munaz;z;am ii mevlidi'n­nebiyyi'l-mu'az;z;am'ını oğlu Ebü'l-Ka­sım Muhammed b. Ahmed el-Azefi ta­mamlamıştır. M evli d alanında telif edilen eserler arasında Ebu Muhammed Hasan b. Ali İbnü'I-Kattan ei-Merraküşl'nin. için­de seçme mevlid metinlerinin de yer aldığı Kitabü'l-MesmO. 'at, Muhyiddin İbnü'I­Arabl'nin Men]fabetü mevlidi'n-nebi (Süleymani ye Ktp., Nazif Paşa , nr. 685; Ahlwardt, IX, ll 7) ve el-Mevlidü '1-cis­mani ve'r-ru]Jani, İbn Tuğru(l) Bek et­Türkl'nin (Ebu Ca'fer ömer b. Eyyub ed­Dımaşkl) ed-Dürrü'n-naz;im ii mevli­di'n-nebiyyi'l-kerim (Hediyyetü 'l-'arifin, ı. 787). Ahmed b. Ali ei-Gırnatl'nin :ç;ıJ­lü'l-gamame ii mevlidi seyyidi Tihdme

(Ahlwardt, IX, 128). İbn Akile'nin Risale iimevlidi'n-nebi(Süleymaniye Ktp., Sa­liha Hatun, nr. I ı ı). İbn Allan'ın Mevri­dü'ş-şafa ii mevlidi'l-Muştafa (Sü ley­maniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi. nr. ı 143). Ahmed b. Muhammed ei-Kastal­lanl'nin Mevlidü'n-nebi( eserin Muham­med b. Ömer en-Nevevl tarafından el-İb­rfzü 'd-dani fi mevlidi seyyidina fv!ui'}.am­med el-'Adnani adıyla yapılan bir ihtisarı vardır IKahire 12991). Muhammed b. Ca'­fer ei-Kettanl'nin el-Mevlidü'n-nebevi (Fas ve Ra bat'ta birçok baskısı yapılmış­tır), Muhammed b. Ahmed ei-Kurtubl'­nin el-İ'ldm ii ma'rifeti mevlidi'l-Muş­tata (TSMK, nr. 443), Ebu Zer ei-Halebl'­nin Mevlidü'n-nebiyyi'l-a'z;am (Beya­zıt Devlet Ktp., nr. 7886/2). Ebü'I-Hasan ei­Kasasl ei-Bekrl'nin Kitabü'l-Envar ii mevlidi'n-nebiyyi'l-mul].tô.r (Kitabü'l­Enuar ue miftal'}.u 'i-esrar, Kitabü İnti/s:ali enuari meulidi'l-fv!uştafa; Ahlwardt, IX, ı 20; Brockelmann, eserin başka kütüpha­nelerdeki yazmalarını verdiği gibi birçok defa basılmış olduğunu da belirtmektedir, GAL Suppl., I, 616) adlı eserleriyle Ar us lakabıyla anılan Abdürrahlm b. Ahmed el­Bu ral el-Yemeni'nin el- 'A.rO.s (fv!eulidü 'n­nebi) ismiyle bilinen eserini (Kahire 1280, 1298, 130 I; nşr. Ahmed el-Mellcl, Kah i re 1314) zikretmek mümkündür. Daha son­ra da birçok m evli d kitabı telif edilmiştir. Mevlidü 'n-nebl dışında Hz. Ali, Fatıma, Hasan. Hüseyin, Şii imamları, tarikat şey­hi ve önderleri için de mevlidler telif edil­miş olması bu türdeki eserlerin artma­sında etkili olmuştur. Emev!ler devrinde Kümeyt ei-Esedl, Seyyid ei-Himyerl. Di'­bil ei-Huzal; Abbasller zamanında Mer­van b. Ebu Hafsa. Ebu Dülame. Mutl' b. İyas ve Selm ei-Hasir gibi Şii şairlerinin Ehl-i beyt ve Hz. Peygamber için yazdığı methiyeler bu tür mevlidler için ilham kaynağı teşkil etmiştir.

Genel olarak mevlid müellifleri, başta Ka'b b. Züheyr'in [\aşidetü'l-bürde'si ol­mak üzere bu eserin çok sayıdaki nazlre­leriyle Hassan b. Sabit'in Resuluilah için yazdığı şiirlerden. Abdullah b. Revaha ve diğer bazı sahabilerin nazmettiği methi­yelerden ilham almıştır. Ali Fehmi Cabiç, sahabenin bu şiirlerini lfüsnü'ş-şı]Jabe ii şer]Ji eş'ari'ş-şa]Jabe adlı eserinin 1. cildinde toplamıştır (İstanbul 1324). An­cak mevlidlerin mevzu itibariyle asıl kay­nağını siyer, megazl ve şernail kitapları oluşturur. Bunların başında İbn İshak'ın es-Sire 'siyle İ bn Hişam'ın es-Siretü'n­nebeviyye'si ve Ebu lsa et-Tirmizl'nin Şema'ilü 'n-nebi'si gelir.

Hükümdarların doğum yıldönümü mü­nasebetiyle mevlid telifi ve okunması ilde­ti (mevlidü'l-imami' l - hazır) Fatımiier ve Ab­dülvadller'le başlamıştır. Şia geleneğinde

Hz. Hüseyin için tutulan matemle ResGl-i Ekrem'in doğum yıl dönümünde yaşana­cak sevinç olgularının çelişmesinden ol­malıdır ki İran'da mevlid eserlerine nadir rastlanır. Muhammed b. Mes'Gd el-Kaze­rGnl'nin Arapça el-Münte~a min sireti 'l­mevlidi'n-nebiyyi'l-Muştafa adlı ese­riyle bunun. oğlu Afifüddin el-KazerGnl tarafından yapılan Farsça çevirisi Terce­me-i Mevlid-i Muştafa (TA, XXIV, 87). Süzen! ve Hasan b. Fethullah'ın ResGlul­lah için nazmettikleri medih manzume­leri kutlamalarda okunuyordu (Abbas ei­Cerrar'f. ez-Zecelfi'l-Magrib, s. 467-468).

Arap dünyasında Hz. Peygamber'in do­ğumu münasebetiyle eski zamanlardan beri birer mevlid gibi okunmakta olan şi­irlerin başında Ka'b b. Züheyr'in manzu­mesiyle bunun nazlreleri gelir. Büsiri'nin Kaşidetü'l-Bür'e ile Hemziyye ve Mu­çfariyye kasideleri bunu takip eder. Ayrıca daha çok Mağrib'de tanınan Muhammed b. Ebu Bekir eş-Şukratlsl'nin Lamiyye'­siyle (Brockelmann, GAL, ı. 268; Suppl., 1. 473) Bağdatlı Ya'küb es-Sarsarl'nin met­hiyeleride (GAL, 1. 250; Suppl., ı. 443) meşhurdur.

Günümüzde Arap dünyasında , Hindis­tan'da ve Güneydoğu Asya İslam ülkele­riyle bütün Afrika İslam ülkelerinde Arap­ça's ı ve çeşitli dillerdeki tercümeleriyle en çok okunan mevlid, Medine Müftüsü Ca'fer b. Hasan el-Berzencl'nin M evli­dü 'n-nebi (Mevlidü 'l-Berzencf, el-'İ~dü'l­cevher tr mevlidi 'n-nebiyyi 'l-ezher) adlı eseridir ( Bombay 1273; Kah i re 1290. 1307).

Ja:JidJJ•%.;;;~,;~:-hı!!5?~ı

Doğu Afrika sahillerinde ise Abdurrah­man İbnü'd-Deyba' ez-Zebldl'nin el-Mev­lidü 'ş-şerif ve Somali'de Ebü'I-Hasan NG­reddin 'in 'Unvanü'ş-şerif adlı mevlidleri meşhurdur. Afrika Sevahill dilinde de çok sayıda mevlid kitabı bulunmaktadır. Şe­rif el-Mansabl'nin bu dilde yazılmış Kita­bü'I-Mevlid'i Almanca'ya tercüme edil­miştir (Scharifi Mansabu, Kitabu Mava­lid, Berl in 1935) .

Arapça mevlidler şekil ve muhteva ba­kımından birbirine benzer. Sadece men­sur veya sadece manzum olanlar yanında bu eserlerin çoğunda mensur ve manzum parçalar birbirini izler. Genellikle Hz. Pey­gamber için salavat getirilmesini ifade eden nakarat beyitleri manzum ve men­sur parçaları birbirine bağlar. Bunlar lafız ve mana itibariyle kolay anlaşılır ve duy­gusal olduğundan halk üzerinde büyük tesir icra eder. Mevlidlerin sonunda zikir­ler ve dualar yer alır.

Mensur mevlidlerde veya mevlidlerin mensur kısımlarında seciler. hayal ve tas­virlerle bezenmiş. mübalağalarla dolu hissi ve edebi bir anlatım hakimdir. An­cak İbn Hacer el-Heyteml, Ali el-Karl ve M. Reşld Rıza'nın mevlidlerinde görüldü­ğü gibi kaynaklara dayanan. abartısız ,

gerçekçi. duygusallığa fazla yer verme­yen, didaktik metinler de bulunmaktadır.

Arapça mevlidlerin muhtevasını ana hatlarıyla ResUl-i Ekrem'in nurunun ya­ratılışı. diğer peygamberlerden intikal ederek ona ulaşması, annesinin hamile kalması . babasının vefatı. doğumu sıra­

sında veya bundan önce ve sonra mey­dana gelen harikulade olaylar, Halime'­nin yanına verilmesi. Halime'nin şahit ol­duğu olağan üstü hadiseler, vasıfları, şe-

..r ~

'(,;;!,~~P.f17-f":'#.))'~}./.)JJW.idi.rt:J• ~vrf?-j _,t.J.i.J.:;f/(!._p~Y.;,t,;y{[rJits_p!! ·~i.Jfo.J,j.h,fiiJ 4J('~Ji ~.utp~,..~,.,_~,.,~ ~~p•r;/u.,..f"..J~P I,/y_,tj.!...;Jı {!;..,.fJJ.V'JIIt(I'.Jı/;ili.~'-r.J; ... ç'AI-

~..;,wGCJWIIA;-'r~~vıJ,..."' ı.j;J~1C'!P-"fiv:,.L:.J'~~'ı:--wj~ı4ıV~!PJ!J.P'v!JJ..:~ ~V'JJI;j,...'?f6/Jv.,_,.....ı~p

~ "':'dtt;{J".JJ(,.bVIıri#O.J,.i{V 4J;:....--r/.!ii'-;'tf~!..ifP-4:J.fAII .~tJ ;.;u.~v.o:v-,;..,o.,JJ-~'"'.J;;J" ,ll~

.. '.J;;:.J .,· IJ;JHJ

.:.W'f>'»lı/'ft.,J.:u,.;'!;i,PJAI.JJ'ıJJt'J

tfl?:f.,!J'..;,yı..r?'-<rJ''.t/Wı'!J,.iJ'v ~J.-.JUicr.,,J'~JU;.:-?'N-,<:fii

rM? 't.f;)'-,ıwıJ,)$!.J ıf.!Gvı,JJ''JJ "'-'pP

ftı/1:-tJvJ.J:V., .J.f..,.r/;1!.:..:)' :-J.I ..p;,~.tfJ-v,~~ ~ıV!;;'v,:,>._,f-IJ':.;i~ 'if;;jp,,...y)11f;M!"~wt'.f-"t" .;~.vt?·&~P.;.JvL->.~tj ~

, _ p 1 <+ . ;/!liAA:l.I(JJ/Ui .Jı.:{ • ...:~,;At.<!~t.:/.. -~ .,...<-~ ~,-;:..:jjv'f.?ff-Vil.,v•:.J!O/u '=~-J!J.4ı~r,.-J~tid.,.:/.L11J)'J,J~J • 0/.J'yii.P../J;;ft~~~il'j.I.J-?'.J_,JJ 1~ J~J:;?V}:dıpi~~~'r/'Jf7P// 0--'7-/!

~Vf.:.P_kv~~J:~yb.i J.iV-''0:0'-'ıJ! .JiJlJI~ )!iıt'--?CJ 'J

;, tf ı,./VJ-...:vi.i.,.,J.ıtq:ir.J_,;.:.ı'.! • t: - . - . . .

~/

lbn Hacer eı - Heytemi'nin

Meulid'inin ilk iki sayfas ı

(Süleymaniye Ktp., Esad Eıendi ,

nr. 448

M EVLi D

maili. ahlakı. nübüweti ve bunun alamet­leri. mucizeleri. isra ve mi'rac. tebliği ve gazveleri, evlenmesi. çocukları, vefatı teş­kil eder. Ancak bunlar, başta tasawuf ve tarikat erbabının yazdıkları olmak üzere Arapça m eviidierin çoğunda zayıf rivayet­ler ve hurafelerle yüklü abartılı bir anla­tımla dile getirilir.

V. (Xl. ) yüzyıldan itibaren Mağrib ve En­dülüs'te Hz. Peygamber'in doğum yıl dö­nümü münasebetiyle sultan saraylarında düzenlenen kutlamalarda saray şairleri tarafından nazmedilip okunan. içerik ba­kımından diğer mevlidlerde yer alan ko­nulara temas eden övgü şiirlerini de özel bir mevlid türü olarak kabul etmek müm­kündür. Bu kasidelere "mevlidiyye, mlla­diyye, ldiyye" ve halk tabiriyle "mGIGdiyye" gibi adlar verilmiştir. Mevlidiyyeler pren­sip olarak saray şairleri tarafından naz­medilmekle birlikte zaman zaman sara­yın ileri gelen ricali. vezir, kadı, müftü, ka­tip ve edipler tarafından da yazılmıştır. Lisanüddin İbnü'l-Hatlb . İbn MerzGk, İbn Zümrek ve Abdurrahman İbn HaldOn gi­bi, şahsiyetler mevlidiyye nazmedenlerin başında yer almaktadır. Ancak bu eser­lerden çok azı zamanımıza intikal etmiş­tir. Makkarl ve İfrenl tarafından tesbit edilmiş mevlidiyyeler 761-768 ( 1360-1367) yılları arasındaki kısa bir dönemle Fas Merlnl Sultanı Ebu Salim İbrahim ve Gırnata Nasrl Sultanı V. Muhammed Gani-Billah devirlerini (1 354-1 359, 1362-1391) kapsamaktadır. Abdülazlz el-Fişta­ll ile İ freni. Sa'dller döneminde ve özellik­le Ahmed el-MansGr zamanında ( 1578-1603) kadı Ebü'l-Kasım eş-Şatıbl. müftü Abdülvahid b. Ahmed ei-Hasenl, vezir Ali eş-Şeyzaml. katip Muhammed el-Fiştall, kadı Muhammed el-Hevzall. fakih ve edip Hasan el-Mesfıvl gibi isimlerin mevlidiyye­lerini zikretmektedir (Menahilü 'ş-şafa, s . 235-252; Nüzhetü ' 1-f:ıadl, s. 145-157).

VIII. (XIV.) yüzyılda Gırnata Nasrl m elik­lerinin Elhamra Sarayı'nda düzenledikleri mevlid kutlamalarında nazmedilip okun­muş mevlidiyyeler konusunda V. Muham­med döneminin özel bir yeri vardır. Bu devirden kalan on bir mevlidiyyenin altısı İbn Zümrek'e aittir. Ahmed Selml. İbn Zümrek'in mevlidiyyelerini derleyip yayım­lamıştır (Hesperis,XLIIIII956]. s. 335-435). Nasrl hanedamndan Ebü'l-Velld İb­nü'l-Ahmer de birçok mevlidiyye nazmet­miş. Neşiru fera'idi'I-cüman adlı eseri­nin sonunda iki mevlidiyyesine yer ver­miştir (bk bi bl) . İbn Zeydan, el-Yümnü'l­vefir isimli antolojisinde (Fas 1342/ 1924)

Mevlay Yusuf b. Hasan zamanında ( 1912-

481

M EVLi D

1927) okunmuş mevlidiyyeleri kaydetmiş­tir. Mağrib'de müveşşah tarzında mevli­diyye yazanlar arasında İbn Zakfır. İbnü'I­Hac Muhammed b. İdrls ei-Amravl. İb­nü'I-Hac es-Süleml, İbnü't-Tayyib el-Ale­ml ve İ dr! s es-Sinan! gibi şairler görülür.

Mevlidiyyeler şekil itibariyle genellikle planlı kasideye uyar. Ancak giriş (neslb ve rahll) kısmında peygamber aşkı. Medine'­ye hayall yolculukla Mekke'de hac vazife­sinin ifası söz konusu edilir. Medih kıs­mında da diğer mevlid metinlerinde ol­duğu gibi Hz. Peygamber'in doğumu ve siretiyle ilgili temalar işlenir. Sonuç kıs­mında ise sarayında mevlidiyyenin okun­duğu hükümdarla veliahdı ve ailesi övü­lür; kaside onlara hayır dua ile bitirilir. Halk şairlerinin mevlidiyyelerinde ise hü­kümdara övgü kısmı yer almaz.

BİBLİYOGRAFYA :

Kamus Tercümesi, "Mevlid", ll , 62; Süleyman Çelebi, Meulid(nşr. Faruk Kad ri Timurtaş). istan­bul 1970, neşredenin önsözü, s. lll-IV; ibn Dihye ei-Kelbl. el-Mutrib (n ş r. ibrahim ei-Ebyarl v.dğr.). Kahire 1954, neşredenin girişi, s. 16; ibnü'I-Ah­mer. Neşirü fera'idi'l-cüman (n ş r. M. Rıdvan ed­Daye). Beyrut 1967, neşredenin girişi, s. 47 -48, 175-176, 186-188; ibn Haldun. et-Ta'rifbi'bn ljaldün, Beyrut 1979, s. 72-76, 89-92; MakkarL Nef/:ıu'(-tib, VI, 449-451, 510-515; ifreni. Nüz­hetü 'l-/:ıti.di bi-ai]bti.ri mülüki'l-karni 'l-/:ıti.di (nşr.

O. Houdas). Paris 1888,s. 145-157;Aii Paşa Mü­barek. el-ljıtatü 't-tevfiklyye, Kahire 1980, 1, 226-231; Ahlwardt. Verzeichnis,IX, 115, 117, 118, 120, 128; Zeki Mübarek, el-Meda'i/:tu 'n-ne­beviyye fi'l-edebi 'l-'Arabi, Sayda- Beyrut, ts. (ei-Mektebetü'l -asriyye). s. 244-253; Brockel­mann. GAL, I, 250, 268; Suppl., 1, 443, 473, 616 ; Hediyyetü 'l-'arifin, 1, 787 ; Ahmed Emin. Kamüsü'l-'adat ue't-tekalfd, Kahire 1953, s. 387-398; Muhammed Hadj Sadok. "Le mawlid d'apres le mufti-poete d'Alger ıbn Ammar", Melanges Louis Massignon, Damascus 1957, II, 269-292; Abbas ei-Cerrari. ez-Zecel fi'l-Magrib, Rabat 1970, s. 466-472; a.mlf., el-Edebü'l-Mag­ribf, Rabat 1986, ı, 141-167; Abdülaziz ei-Fiştali. Menfthilü 'ş-şafa(nş r. Abdülkertın Küreyyim). Ra­bat 1972, s. 235-252; Hikmet Ali ei-Evsi, el-Ede­bü 'l-Endelüsf, Kahire 1976, s. 235-237; Şevki Dayf. Tarii]u 'l-edeb , V, 409, 414-416; VI, 351-352, 363-365, 760-766; IX, 297-301; Abdülka­dir Zimame. Ebü'l-Velfd İbnü'l-A/;tmer, Darül­beyza 1399/1979, s. 172-177; Cevdet er-Rikabi, el-Edebü'l-'Arabf mine 'l-in/;tidar ile'l-izdirftr, Dımaşk 1403/1983, s. 178-184; M. Mecid es­Said, eş-Şi'r {f 'ahdi 'l-Murabıtfn, Beyrut 1985, s. 269-277; Ahmed Fevzi ei-Hib, el-l:fareketü'ş­şi'riyye, Beyrut 1406/1986, s. 100-125; Fevzi Sa'd İsa, eş-Şi'rü'l-Endelüsf, İskenderiye 1991, s. 21-23; 1. Goldziher. "Le culte des saints chez !es musulmans", RHR, II (1891). s. 257-351; M. Ben Cheneb, "Poeme en l'honneur du prophete", RAfr. , LIV (1910). s. 182-190; E. Sidaway. "Les manifestations religieuses de l'Egypte moder­ne", Anthropos,XVIII-XIX, Boenos Aires 1923-24, s. 278-296; Ab u Chama, "Origine du maw­lid" , Bul/etin d'etudes arabes, V, Paris 1945, s. 147 vd.; A. Salmi, "Le genre des poemes de

482

nativite (mawludiyya-s) dans le royaume de Grenade et au Maroc du XIII ' au XVII' siecle : Les mawlidiyyat d'Ibn Zamrak", Hesperis, sy. XLIII, Paris 1956, s. 335-435; a.mlf .. "Mawli­diyya", Ef2 (Fr.). VI, 889-890; M. Tayyib Okiç, "Çeşitli Dillerde Mevlidler ve Süleyman Çelebi Mevlidinin Tercemeleri" , İİFD, sy. 1 (I 976). s. 22; Ahmet Kavas. "Afrika'da Mevlid Uygulamalan", Diyanet ilmi Dergi, Peygamberimiz Hz. Muham­med (SAV) özel sayısı, Ankara 2000, s. 559-574; H. Fuchs- Necla Pekolcay, "Mevlid", İA, VIII, 172-174; H. Fuchs-[F. deJong]. "Mawlid" , Ef2 (Fr.). VI , 886-888; J . Knappert. "Mawlid" , a.e. , VI, 888-889; İsmet Parmaksızoğlu. "Mev­lid" , TA , XXIV, 87; İsmail Durmuş. "İbn Züm­rek", DİA, XX, 472-473. r:;iJ .

l!'!l IsMAiL DuRMUŞ

O TÜRK EDEBİYATI. Diğer İslam ede­biyatiarına nisbetle m eviidierin Türk ede­biyatında ayrı bir yeri vardır. Çoğunlukla manzum kaleme alınan bu eserler. Türk halkının peygamber sevgisinin bir gös­tergesi olarak sayı itibariyle de dini tür­lerin hiç birinde görülmeyecek zengin­liktedir. Süleyman Çelebi 'nin nazmetti­ği mevlidin herkes tarafından beğeniJip okunmasından dolayı bu konu sonraki yıllarda da çokça işlenmiştir.

İlk Türkçe mevlid metni hakkında kay­naklarda açık bilgi yer almamakta ve Sü­leyman Çelebi'nin 812'de (1409) kaleme aldığı Vesiletü'n-necô.t adlı mesnevinin ilk mevlid olduğu görüşü yaygın bir şekil­de kabul görmektedir. Ancak bundan ön­ce Türkçe yazılmış mevlid benzeri eserle­rin varlığı da bilinmektedir. Bunlardan biri Ahmed Fakih'e (ö . 650/1252) ait Çarhnô.­me olup Vesiletü'n-necô.t'ın hatime kıs­mında Çarhnô.me'dekine benzer ifadeler yer alır. Süleyman Çelebi'den kısa bir süre önce Erzurum! u Mustafa Darlr'in yazdığı

Süleyman Çelebi 'nin

Vesiletü'n-necat adlı mevlidinin en eski ta ri h li

nüshasının

lik iki sayfası (Süleymaniye K tp.,

Ayasofya, nr. 3485)

manzum-mensur eseri Tercüme-i Si­yer-i N ebi de (yazılışı: 790/ 1388) yer yer mevlidi hatırlatmaktadır. Şiirlerin yanı

sıra mensur kısımdaki bazı ilavelerle Da­rlr'in yaptığı bu tercüme bir telif mahiye­tindedir. Eserdeki manzum kısımlar bir m evli d metninden çok farklı olmadığı gi­bi Vesiletü'n-necô.t'ın bazı yerleri de Da­rlr'in eseriyle ciddi benzerlikler göster­mektedir. Bu sebeple Darlr'in siyerindeki manzum kısımların Türk edebiyatındaki ilk mevlid metni olması gerektiği ileri sü­rülmüştür.

Türkçe'de kaleme alınan mevlidlerin sayısı 200 civarındadır. Bunl.ar üzerinde yapılan çalışmalar bir kısmının Süleyman Çelebi'nin eserine aynen benzediğini, bir kısmının bazı motifler yönünden ayrılık gösterdiğini . geri kalanların ise tamamen farklı olduğunu ortaya koymuştur (Süley­man Çelebi , Vesfletü 'n-necat: Mevlid 1 nşr.

Pekolcay. Ankara 1993 J. s. 38).

Türkçe mevlid metinlerinin çoğu aru­zun "failatün failatün failün" kalıbıyla ve mesnevi tarzında yazılmıştır. Ortalama 600-1400 beyitten oluşan m eviidierde ge­nellikle Hz. Peygamber'in doğumu üzerin­de durulmakta, ardından mi'racı ele alın­makta. çeşitli mucizeleri anlatılmakta ,

daha sonra vefatından bahsedilmektedir. Bu eserlerin hemen hepsi Ehl-i sünnet inancı doğrultusunda kaleme alınmış. yer yer ayet ve hadislerden iktibaslarla, tel­mihlerle desteklenmiş. birtakım iddiala­rın aksine çoğunda bid'at denebilecek fi­kirlere yer verilmemiştir. Vesiletü'n-ne­cô.t'ın ve diğer bazı mevlidlerin sonundaki "Hikaye-i Deve. Hikaye-i Geyik, Hikaye-i Güvercin" gibi Hz. Peygamber'e nisbet

1\ •r."