Θέμα

τεύχος 107/2015 62

Στις 7 και 8 Νοεμβρίου 2014 η Ένωση μας Ε.Ε.Ν.e-Θέμις διοργάνωσε το 1ο Πα-νελλήνιο Forum Δικηγορικού Επαγ-γέλματος, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Ζάππειο Μέγαρο, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Δικαιοσύνης, του ΔΣΑ, και άλλων θεσμικών φορέων (www.ethemis.gr/zappeio/). Για πρώτη φορά στη χώρα μας διοργανώθηκε ένα Forum που αφορούσε αποκλειστικά το επάγ-γελμά μας και το οποίο συμπεριέλαβε μια μεγάλη ποικιλία θεματικών ενοτή-των που απασχολούν τον σύγχρονο δικηγόρο. Οι συνεδρίες έλαβαν χώρα σε τρεις διαφορετικές αίθουσες, με πα-ράλληλες συνεδριάσεις, κάτι το οποίο επίσης υπήρξε μια καινοτομία για τα δι-κηγορικά δρώμενα στη χώρα μας, ενώ ταυτόχρονα υπήρχε εκθεσιακή αίθουσα όπου οι σύνεδροι μπορούσαν να βρουν πληροφορίες για υπηρεσίες και προϊό-ντα που αφορούν το επάγγελμά μας.

Κατά τη διάρκεια των δύο ημερών του Forum, οι 1.300 συνάδελφοι που συμ-μετείχαν είχαν τη δυνατότητα να επιλέ-ξουν να παρακολουθήσουν συνεδρίες μεταξύ διαφορετικών θεματικών ενο-τήτων, οι οποίες ξεπερνούσαν τις δέκα, ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους. Ειδι-κότερα, οι θεματικές ενότητες του Forum ήταν οι εξής: δικηγορικό λειτούργημα, προοπτικές του νομικού επαγγέλματος, παρουσίαση μεταπτυχιακών προγραμ-μάτων, νομική ορολογία, ορθοφωνία, εγκληματολογικό εργαστήριο, εικονικές δίκες, προσομοίωση και εργαστήρι οι-

κογενειακής διαμεσολάβησης, προσω-πικά δεδομένα & δικηγορία και φορο-λογία & δικηγόρος.

Κατά την πρώτη ημέρα του Forum, οπό-τε και έλαβαν χώρα ομιλίες για το παρόν και το μέλλον της δικηγορίας στη χώρα μας, ήταν προσκεκλημμένος ως keynote speaker ο δεύτερος αντιπρόεδρος του Συμβουλίου των Δικηγορικών Συλλό-γων της Ευρώπης (CCBE) κος Michel Benichou, ο οποίος πραγματοποίησε μια πραγματικά πολύ ενδιαφέρουσα ομιλία σχετικά με τη δικηγορία σήμερα στην Ευρώπη, την οποία θα πρέπει πι-στεύω να διαβάσει κάθε δικηγόρος, με την ευκαιρία της δημοσίευσής της στο παρόν τεύχος του «Συνηγόρου». Ο κος Benichou έθιξε κατά τη διάρκεια της ομι-λίας του τόσο τους κινδύνους που δια-τρέχει σήμερα το επάγγελμά μας όσο, όμως, και τις προοπτικές και τις δυνα-τότητες που υπάρχουν και που θα πρέ-πει να αξιοποιήσουμε. Αν, δε, λάβουμε υπόψη μας τον ετεροχρονισμό που πα-ρατηρείται στη χώρα μας σε σχέση με τις ευρωπαϊκές και διεθνείς εξελίξεις, φρο-νώ ότι η ομιλία του υπήρξε μια πολύ καλή αφορμή, προκειμένου να συνει-δητοποιήσουμε και εμείς στην Ελλάδα την αναγκαιότητα ριζικών μεταρρυθμί-σεων στον κλάδο μας και υιοθέτησης σύγχρονων μεθόδων προσαρμογής στη ψηφιακή πραγματικότητα που βιώνου-με. Άλλωστε, ο κος Benichou παρέθεσε σειρά στοιχείων και γεγονότων που πε-ριγράφουν με ανάγλυφο τρόπο τις εξε-

λίξεις στο επάγγελμά μας, ώστε να μην καταλείπεται πλέον και σε εμάς καμία αμφιβολία για τις μεγάλες προκλήσεις που θα αντιμετωπίσουμε άμεσα ως δι-κηγόροι.

Τέλος, η επιτυχία του Forum ήταν ότι για πρώτη φορά στη χώρα μας κατα-δείχθηκε με τόσο διαυγή τρόπο η ανά-γκη που έχουν οι ίδιοι οι δικηγόροι να εξοπλιστούν με τις αναγκαίες γνώσεις, ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις που προαναφέρθηκαν. Ωστόσο, προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει να λαμβάνουν χώρα ανάλογες πρωτοβουλίες πιο συχνά και, δη, κυρίως από τα θεσμικά μας όργανα, ήτοι τους Δικηγορικούς Συλλόγους, οι οποίοι και θα πρέπει να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της εποχής μας. Γιατί ό-πως χαρακτηριστικά ανέφερε και ο κος Benichou στην ομιλία του «ορισμένα απαισιόδοξα μυαλά υποστηρίζουν ότι το νομικό επάγγελμα είναι σαν ένα νεκρό αστέρι, το οποίο λάμπει ακόμα και εκατο-ντάδες χρόνια μετά. Παρά ταύτα, το δικη-γορικό επάγγελμα είναι ζωντανό. Θα πρέ-πει να αντιμετωπίσει όλες τις επερχόμενες προκλήσεις, που θα επιτρέψουν στους δικηγόρους να εισέλθουν στη νεωτερικό-τητα του 21ου αιώνα.». Η Ένωσή μας, σε ό,τι την αφορά, δεσμεύεται να συνεχίσει τις προσπάθειες και τις πρωτοβουλίες της προς την ίδια κατεύθυνση.

Δημήτρης Αναστασόπουλος,

Πρόεδρος Ε.Ε.Ν.e-Θέμις, Σύμβουλος ΔΣΑ

Το μέλλον του δικηγορικού επαγγέλματος στην ΕυρώπηMichel Benichou, Β’ Αντιπρόεδρος της CCBE*

Σ ας ευχαριστώ για την τιμητική πρό-σκληση να μιλήσω στο Συνέδριο της Ένωσης Ελλήνων Νομικών e-Θέμις.

Τα προηγούμενα πέντε συνέδρια της Ένωσης για το Δίκαιο της Πληροφορικής

έχουν προσελκύσει εκατοντάδες δικηγό-ρους και ανθρώπους του νομικού κόσμου από όλη την Ελλάδα.

Είναι σημαντική για εμένα η γνωριμία μας. Ακολουθώντας την οδηγία των διορ-γανωτών του Συνεδρίου, θα μιλήσω στα αγγλικά, κάτι το οποίο αποτελεί πάντα ένα δύσκολο εγχείρημα για έναν Γάλλο.

Θα μιλήσω προσωπικά αλλά και υπό την ιδιότητα του δεύτερου Αντιπροέδρου του Συμβουλίου των Δικηγορικών Συλλόγων και Νομικών Κοινοτήτων (στο εξής: Συμ-βούλιο) της Ευρώπης, χωρίς όμως να εκ-φράζω την επίσημη θέση αυτού.

Το Συμβούλιο είναι πολύ λίγο γνωστό. Αποτελείται από εκπροσώπους από 28

«

* Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Δ. Αναστασόπουλο για τη μετάφραση της ομιλίας του κ. M. Benichou.

Θέμα

τεύχος 107/2015 63

>

Δικηγορικούς Συλλόγους χωρών της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και από εκπρο-σώπους από Δικηγορικούς Συλλόγους της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συ-ναλλαγών: τη Νορβηγία, την Ισλανδία, το Λιχτενστάϊν και την Ελβετία. Επίσης υπάρ-χουν μέλη από χώρες υποψήφιες προς ένταξη στην Ε.Ε. (Τουρκία, Μαυροβούνιο και Σερβία) καθώς και 11 μέλη - παρατη-ρητές (Ανδόρα, Σαν Μαρίνο, Ουκρανία, Ρωσία). Συνεπώς, η Ολομέλειά μας απο-τελείται από 45 χώρες, η καθεμία από τις οποίες εκπροσωπείται από τον εθνικό της Σύλλογο.

Το Συμβούλιο είναι μια ήπειρος από δικη-γόρους από τη Σεβίλλη μέχρι το Βλαδιβο-στόκ και από το Ελσίνκι μέχρι την Αθήνα, που αναρωτιούνται για το μέλλον τους, εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Παράλ-ληλα αισθάνονται και μια απορρύθμιση, λόγω της διαφορετικής προέλευσής τους και των συνεχών επιθέσεων που δέχονται, εξαιτίας και των νέων τεχνολογιών πλη-ροφορικής αλλά και της ανησυχίας τους απέναντι στις εθνικές κυβερνήσεις και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Με την ευκαιρία αυτή θα ήθελα να εκ-φράσω την πλήρη υποστήριξη μου στους Έλληνες δικηγόρους που έχουν υποφέ-ρει πολύ, και ακόμα υποφέρουν, από την προωθούμενη απορρύθμιση.

Διερχόμαστε μια δύσκολη περίοδο κατά την οποία έχουν ξεπεραστεί τα παλιά πρό-τυπα αλλά δεν έχουν ακόμα εμφανιστεί τα σύγχρονα, κάτι που λειτουργεί επιβαρυ-ντικά στη σύγχυση που δημιουργήθηκε από την οικονομική κρίση. Ωστόσο, ακό-μα και έτσι, μην ακούτε αυτούς που λένε ότι παλαιότερα ήταν καλύτερα και ότι χά-σατε τη χρυσή εποχή του επαγγέλματος. Σε όλες τις εποχές και σε όλα τα μέρη, πάντα οι δικηγόροι ένιωθαν ότι η χρυσή εποχή είχε παρέλθει. Έτσι είναι η φύση του ανθρώπου. Μην το πιστεύετε όμως αυτό! Η χρυσή εποχή είναι αυτή που εσείς θα δημιουργήσετε!

Ωστόσο, προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, το επάγγελμά μας αντιμετωπίζει αρκετές προκλήσεις:

Καταρχάς, πρόκειται για ευρωπαϊκή πρό-κληση. Απαιτεί μεγάλο θάρρος, στην εποχή μας, να αντιμετωπίσεις ευρωπαϊκά ζητήματα. Η Ευρώπη δεν έχει ποτέ δυ-σφημιστεί τόσο πολύ, καθώς διέρχεται μια υπαρξιακή κρίση.

Οι πολιτικοί, από οποιοδήποτε κόμμα και αν προέρχονται, πιστώνονται κάθε ευρω-παϊκή επιτυχία ενώ ρίχνουν την ευθύνη στις Βρυξέλλες για τις δικές τους εθνικές, ατομικές ή συλλογικές αποτυχίες. Οι απο-τυχίες «κοινοτικοποιούνται» και οι επιτυ-χίες «εθνικοποιούνται». Βιώνουμε την Ευ-ρώπη της απογοήτευσης, της πικρίας και της δυσαρέσκειας. Ορισμένες παρατάξεις επιθυμούν μια Ευρώπη περιορισμένη στο ελάχιστο δυνατό. Η Ευρώπη ενοχοποιείται για όλα τα δεινά (κρίση του ευρώ, ύφεση, λιτότητα, υπερβολές της παγκοσμιοποίη-σης). Κανείς δεν σκέφτεται ότι η Ευρώπη θα μπορούσε να αντιμετωπίσει αποτελε-σματικά τις προκλήσεις της παγκοσμιο-ποίησης. Με λίγα λόγια, η Ευρώπη δεν πηγαίνει καλά. Αναπτύσσεται μια εθνι-κιστική-ξενοφοβική Ευρώπη, εγωιστική και καθηλωμένη, η οποία προσπαθεί να αρνηθεί - αν όχι να αντιστρέψει - την ιστο-ρία. Είναι επομένως απαραίτητο να θυμη-θούμε τα λόγια του Robert Schuman στη διακήρυξη του της 9ης Μαΐου 1950: «Δεν επιτεύχθηκε μια ενωμένη Ευρώπη και έτσι είχαμε πόλεμο» (“L’Europe n’a pas été faite, nous avons eu la guerre”). Η κρίση στην Ουκρανία μας υπενθύμισε πόσο εύ-θραστη είναι η ειρήνη. Η Ευρώπη δεν είναι μια απειλή αλλά μια ευκαιρία. Παρά ταύ-τα, το μέλλον στην Ευρώπη είναι αβέβαιο. Πράγματι, η CIA (η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών της Αμερικής) δημοσίευσε μια έκθεση με τίτλο «Παγκόσμιες Τάσεις 2030», στην οποία αναφέρεται ότι το μέλ-λον της Ευρώπης είναι «πολύ αβέβαιο». Τρία είναι τα πιο πιθανά σενάρια:

• Κατάρρευση, η οποία θα προκαλέσει δι-άλυση και παγκόσμια ύφεση

• Ύφεση, με μειωμένη τη διεθνή παρου-σία της Ευρώπης και μια νέα αύξηση του εθνικισμού

• Ή μια «αναγεννημένη» Ευρώπη, η οποία θα δημιουργηθεί λίγο πριν οδη-γηθεί στην καταστροφή με τη μορφή της ομοσπονδίας.

Προφανώς η μοίρα των Ευρωπαίων δικη-γόρων συνδέεται άμεσα με το μέλλον της Ευρώπης.

Επιπλέον, οι δικηγόροι θα πρέπει οι ίδιοι να οδηγήσουν τις εξελίξεις με τις στρατη-γικές τους και να χτίσουν το μέλλον τους. Διάφορα σενάρια είναι πιθανά:

• Διατήρηση του επαγγέλματος στην πα-ρούσα κατάσταση, χωρίς αλλαγές. Αυτή είναι μια μάλλον απίθανη προοπτική κα-

θώς ο κόσμος μας εξελίσσεται συνεχώς και θα είμαστε απροστάτευτοι χωρίς αλ-λαγές. Σε ερώτηση σχετική με την τεχνο-λογία ο Martin Heidegger απάντησε «Η ουσία της σύγχρονης τεχνολογίας ... απο-τελεί διαρκή εφεδρεία».

• Εναλλακτικώς, αποδοχή των διαρθρω-τικών αλλαγών που συμβαίνουν, λαμβά-νοντας υπόψη μας την πληροφορική, λο-γίζοντας την παγκοσμιοποίηση ως πεδίο δράσης και διατηρώντας την ταυτότητά μας ως δικηγόροι.

Θα ήθελα να ασχοληθώ με τις εξελίξεις στην άσκηση του επαγγέλματός μας, επι-κεντρώνοντας στην ανάγκη να διατηρή-σουμε την ταυτότητά μας ως δικηγόροι.

Ασκώντας τη δικηγορία στο μέλλονΤο επάγγελμα που ασκούμε είναι ένα επάγγελμα με κανόνες. Δεν είμαστε έμποροι. Ο στόχος μας είναι η παροχή ποιοτικών υπηρεσιών και όχι το μέγιστο δυνατό κέρδος. Το επάγγελμά μας διέπε-

Ο κ. Michel Benichou, στην ομιλία του στο 1ο Πανελλήνιο Forum Δικηγορικού Επαγγέλματος

Θέμα

τεύχος 107/2015 64

Το μέλλον του δικηγορικού επαγγέλματος στην Ευρώπη (συνέχεια)

ται από αυστηρούς και συγκεκριμένους κανόνες, οι οποίοι θεσπίζονται είτε μέσω της αυτορρύθμισης είτε μέσω της συνερ-γασίας με το κράτος. Σε κάθε περίπτωση, το επάγγελμά μας δεν είναι στατικό αλλά εξελίσσεται.

Πώς θα εξελιχθεί το επάγγελμά μας;Ασφαλώς, αυτές είναι μόνο υποθέσεις. Ό-πως ο φιλόσοφος Seneca είπε κάποτε «το παρόν είναι σύντομο, το μέλλον αμφίβολο, το παρελθόν είναι σίγουρο». Πολλά, λοι-πόν, ερωτήματα εγείρονται σχετικά με το μέλλον του επαγγέλματός μας.

Θα υπάρχει πρόσβαση στο επάγγελμα;Στο μέλλον θα εξασκούμε το επάγγελμα με πολύ περισσότερους συναδέλφους από ό,τι το 2014. Υπάρχουν σήμερα περί-που ενάμιση εκατομμύριο δικηγόροι στην Ε.Ε., όπου ζουν τριακόσια εκατομμύρια πολίτες. Στη Βραζιλία, που έχει λιγότε-ρους κατοίκους, υπάρχουν ήδη ένα εκα-τομμύριο δικηγόροι, και στην Αμερική ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες. Οι νότιες ευρωπαϊκές χώρες έχουν ήδη μεγαλύτε-ρη αναλογία δικηγόρων (Ιταλία, Ισπανία και Ελλάδα). Στην Ελλάδα το 2012 ανα-λογούσαν τριακόσιοι ογδόντα δικηγόροι σε εκατό χιλιάδες κατοίκους. Το ποσοστό των γυναικών θα είναι πολύ μεγαλύτερο επίσης. Στη Γαλλία το 2014 το ποσοστό των γυναικών στο επάγγελμα είναι 53%. Στο Βέλγιο είναι 45.4%. Σε άλλες χώρες το ποσοστό είναι πολύ πάνω από 50%. Με-ρικοί φαντάζονται ότι θα ρυθμιστεί η πρό-σβαση στο επάγγελμα. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα τον καθορισμό συγκεκριμέ-νου αριθμού, χρόνο με το χρόνο, εκείνων που που πετυχαίνουν να έχουν πρόσβαση στο επάγγελμα. Καταρχάς, ένας Δικηγορι-κός Σύλλογος είναι αδύνατο να καθορίσει έναν τέτοιο αριθμό. Έπειτα, δεν θα το απο-δεχόταν και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, κατά την οποία ήδη η πρόσβαση στο επάγγελ-μά μας είναι περιορισμένη σε σχέση με άλλα επαγγέλματα ενώ θεωρείται ότι οι δικηγόροι πολλαπλασιάζουν τα εμπόδια για την είσοδο στο επάγγελμα. Επομένως η πιθανότητα να αποκλειστεί η είσοδος στο επάγγελμα είναι απίθανη.

Τρόποι άσκησης του επαγγέλματοςΣυναντά κανείς στο επάγγελμά μας άτομα τα οποία πραγματοποιούν ορισμένες μόνο

από τις δραστηριότητες των δικηγόρων. Αυτό επιβεβαιώθηκε για τους επαγγελ-ματίες της υγείας από το Δικαστήριο της Ε.Ε. (Απόφαση της 27ης Ιουνίου 2013). Θα δείτε δικηγόρους με διάφορες δουλειές. Στη Γερμανία, κρίθηκε από το Συνταγματι-κό Δικαστήριο περίπτωση δικηγόρου που επιθυμούσε να ασκεί και το επάγγελμα του οδηγού ταξί. Το ΕΔΔΑ έκρινε στην πε-ρίπτωση ενός ρουμάνου ιατρού, ο οποίος διέθετε και πτυχίο νομικής, ότι μπορούσε να ασκεί το δικηγορικό επάγγελμα ενό-σω συνέχιζε και τη δραστηριότητά του ως ιατρός (Απόφαση της 14ης Ιανουαρί-ου 2014). Το Δικαστήριο έκρινε ότι δεν υπήρχε ασυμβίβαστο. Επιτρέπεται στους δικηγόρους να ασκούν και άλλα επαγγέλ-ματα παράλληλα, εκτός και αν αυτό είναι ασυμβίβαστο σύμφωνα με την εθνική νο-μοθεσία, το περιεχόμενο της οποίας θα πρέπει να εδράζεται σε ορισμένες βασικές αρχές (ανεξαρτησία, εμπιστευτικότητα, σύγκρουση συμφερόντων, κ.α.). Αντιθέ-τως, το Δικαστήριο της Ε.Ε. έκρινε ότι ένας δημόσιος υπάλληλος δεν επιτρέπεται να ασκεί παράλληλα και το επάγγελμα του δικηγόρου, καθότι αυτό αντιβαίνει στην αρχή της ανεξαρτησίας, καθώς επίσης και ότι ένας έμμισθος σε κάποια επιχείρηση δικηγόρος δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ανεξάρτητος ή να ασκεί ένδικα μέσα.

Οι δικηγόροι θα συνεχίσουν να εγγράφο-νται στους Δικηγορικούς Συλλόγους, οι οποίοι δεν απειλούνται από τα ευρωπαϊ-κά θεσμικά όργανα. Οι ρυθμιστικοί αυτοί φορείς υπερασπίζονται τους πολίτες και όσους έχουν ανάγκη νομικών υπηρεσι-ών και ενισχύουν την εμπιστοσύνη στους δικηγόρους. Οι Δικηγορικοί Σύλλογοι περιφρουρούν τη δεοντολογία και πει-θαρχικά ζητήματα, επιβάλλουν κανόνες στους δικηγόρους και εργάζονται για την παροχή ποιοτικότερων νομικών υπηρεσι-ών. Η αρχή της υποχρεωτικής εγγραφής σε Δικηγορικό Σύλλογο επιβεβαιώθηκε με την απόφαση Ebert της 3ης Φεβρουα-ρίου 2011 του Δικαστηρίου της Ε.Ε. (όταν προβλέπεται από την εθνική νομοθεσία). Ο Σύλλογος αναγνωρίστηκε, μέσω του Προέδρου του, ως ρυθμιστικός φορέ-ας με την απόφαση του ΕΔΔΑ Michaud κατά Γαλλίας της 6ης Δεκεμβρίου 2011, η οποία αφορούσε ζητήματα σχετικά με το ξέπλυμα χρήματος. Αντιθέτως, οι δι-κηγορικοί σύλλογοι θεωρούνται επαγ-γελματικές ενώσεις, υπό το πρίσμα του δικαίου του ανταγωνισμού (απόφαση Wouters της 19ης Φεβρουαρίου 2002),

καθώς καλούνται να παρέχουν υπηρεσίες στους δικηγόρους όταν το απαιτούν. Δεν θα πρέπει, ωστόσο, να χρησιμοποιούν τη θέση τους προκειμένου να νοθεύουν τον ανταγωνισμό (Απόφαση Wouters του Δι-καστηρίου της ΕΕ της 19ης Φεβρουαρίου 2002). Στη Γαλλία οι Σύλλογοι παρέχουν πολλές υπηρεσίες στους δικηγόρους (ό-πως συλλογικά ασφαλιστικά συμβόλαια, δημιουργία δικτύων δικηγόρων, κέντρα τηλεδιασκέψεων, συνεχή εκπαίδευση και ένα προστατευμένο ψηφιακό δίκτυο).

Σε μια μεγάλη εταιρεία, όπου οι δικηγόροι έχουν ποικίλες επαγγελματικές δραστηρι-ότητες, πού θα ασκούσατε τη δικηγορία; Στις περισσότερες χώρες, ο δικηγόρος πρέπει να έχει κατάλληλη επαγγελματική έδρα, όπου μπορεί να δέχεται πελάτες. Πολλές χώρες επιβάλλουν αυστηρούς ελέγχους στον τομέα αυτό. Οι Δικηγορικοί Σύλλογοι επισκέπτονται τις επαγγελματι-κές έδρες των δικηγόρων και απαιτούν οι υπηρεσίες τους να παρέχονται εκεί. Ωστό-σο, σε άλλες χώρες οι δικηγόροι επιτρέ-πεται να εργάζονται σε γραφεία παροχής νομικής βοήθειας που βρίσκονται μέσα σε εμπορικά κέντρα, να εργάζονται από το σπίτι τους και να δέχονται πελάτες χωρίς να διαθέτουν δικηγορικό γραφείο ή να διατηρούν εικονική επαγγελματική έδρα. Τέτοια ζητήματα επαγγελματικής στέγης φέρνουν επανάσταση. Ο τόπος παροχής νομικών υπηρεσιών θα μπορούσε κάλ-λιστα να είναι το διαδίκτυο. Άλλωστε οι διαδικτυακές (online) υπηρεσίες συνεχώς αυξάνονται. Το πελατολόγιο εκεί είναι πολύ ευρύτερο από εκείνο που μπορεί να διαθέτει κάποιος στον τόπο κατοικίας του. Μάλιστα, ορισμένοι δεν αισθάνονται πλέον την ανάγκη μιας επαγγελματικής έδρας και σκοπεύουν να παρέχουν νο-μικές υπηρεσίες αποκλειστικά μέσω του διαδικτύου. Μερικές φορές ακόμα και η δικαιοσύνη είναι προσβάσιμη μέσω μιας τηλεδιάσκεψης. Οι δικαστές ίσως να μην έχουν ανάγκη στο μέλλον τις δικαστικές αίθουσες. Οι ακροάσεις θα γίνονται μέ-σω ενός υπολογιστή και μιας κάμερας. Οι αποφάσεις θα εκδίδονται σε απευθείας σύνδεση (online). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ετοιμάζει ήδη μια Οδηγία για την επίλυση μικροδιαφορών μεταξύ καταναλωτών. Για διαφορές μέχρι 10.000 ευρώ θα επιδιώ-κεται η επίλυσή τους διαδικτυακά με τη συνδρομή διαμεσολαβητή. Δεν υπάρχει όμως καμία πρόβλεψη για τη συμμετοχή δικηγόρων. Το Συμβούλιο έχει ήδη ζητή-σει από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το

Θέμα

τεύχος 107/2015 65

Κοινοβούλιο την καθιέρωση ελάχιστων εναρμονισμένων προτύπων τόσο για την εθνική όσο και για τη διασυνοριακή ηλε-κτρονική δικαιοσύνη. Πρέπει να εξασφα-λίζεται μεταξύ των χρηστών η ισότητα των όπλων και η τήρηση της αρχής της εκατέ-ρωθεν ακρόασης.

Το ψηφιακό χάσμα μεγαλώνει και η ηλε-κτρονική δικαιοσύνη δεν θα πρέπει με κανέναν τρόπο να εμποδίσει τους πολίτες από το να έχουν πρόσβαση στο φυσικό τους δικαστή. Ορισμένες χώρες έχουν ήδη επιλέξει να υποστηρίξουν την ηλεκτρονι-κή υποβολή απαιτήσεων στα δικαστήρια. Πράγματι, στην Αγγλία τα δικαστικά έξοδα είναι μικρότερα για εκείνους που χρησι-μοποιούν το ηλεκτρονικό σύστημα πρό-σβασης στη δικαιοσύνη. Στην Αμερική, ο μεγαλύτερος διαδικτυακός τόπος για την online επίλυση διαφορών (Cybersettle) ισχυρίζεται ότι έχει επιλύσει 200.000 υπο-θέσεις από το 1998.

Ενθαρρύνεται επίσης η ελεύθερη κυκλο-φορία των δικηγόρων.

Η Ε.Ε. έχει αναπτύξει συγκεκριμένες κα-τευθυντήριες γραμμές για το επάγγελμά μας, οι οποίες προβλέπουν την ελεύθερη κυκλοφορία και εγκατάσταση. Η κινητι-κότητα θα αυξάνεται συνεχώς στο επάγ-γελμά μας. Ο αριθμός των ευρωπαίων και ξένων δικηγόρων στις χώρες της Ε.Ε. αυξάνεται σταθερά. Στη Γαλλία το 3% του συνολικού αριθμού των δικηγόρων είναι αλλοδαποί δικηγόροι. Επίσης, 4,5% των Γάλλων δικηγόρων, ήτοι 3.000 περίπου, εργάζονται στο εξωτερικό και σε ευρωπαϊ-κούς δικηγορικούς συλλόγους. Οι Άγγλοι δικηγόροι είναι ακόμα πιο κινητικοί. Οι φοιτητές γνωρίζουν ότι ορισμένοι Σύλλο-γοι είναι πιο προσβάσιμοι από άλλους. Για παράδειγμα, σε ορισμένους Συλλόγους στην Ισπανία, όπου δεν υπάρχουν εισα-γωγικές εξετάσεις, ο αριθμός των Ιταλών δικηγόρων είναι μεγαλύτερος από εκείνον των Ισπανών. Οι Ιταλοί περνούν ορισμέ-νες μόνο εβδομάδες στην Ισπανία και μετά επιστρέφουν στη χώρα τους. Ο μόνος στό-χος τους είναι να παρακάμψουν την ιταλι-κή νομοθεσία σχετικά με την πρόσβαση στο επάγγελμα.

Αυτό είναι απάτη. Παρά ταύτα, το Δικα-στήριο της ΕΕ σε απόφασή του της 17ης Ιουλίου 2014 έκρινε ότι, υπό το πρίσμα της Οδηγίας για την εγκατάσταση των δι-κηγόρων της 16ης Φεβρουαρίου 1998, «το να επιστρέφεις σε ένα κράτος-μέλος προκειμένου να ασκήσεις το επάγγελμα του δικηγόρου, έχοντας αποκτήσει την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος σε ένα άλλο κρά-

τος-μέλος, δε συνιστά κατάχρηση», ούτε επίσης συνιστά κατάχρηση του δικαιώ-ματος εγκατάστασης. Έτσι, το Δικαστήριο επικύρωσε αυτή την απατηλή πρακτική. Στη συνέχεια η Ισπανία καθιέρωσε δύσκο-λες εξετάσεις για την πρόσβαση στο επάγ-γελμα, με αποτέλεσμα οι «απατεώνες» να αναζητούν πλέον άλλες χώρες όπου η πρόσβαση είναι δυνατή χωρίς εξετάσεις ή με εύκολες εξετάσεις.

Επιπλέον, οι δικηγόροι πρέπει να έχουν ένα πολύ υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Δεν μπορεί να είναι ένας δικηγόρος ανταγωνι-στικός χωρίς εξαιρετική αρχική εκπαίδευ-ση, συμπεριλαμβανομένης της εξειδίκευ-σης, αλλά και χωρίς ουσιαστική και συνεχή επιμόρφωση. Τέτοια απαίτηση διαρκούς εκπαίδευσης υφίσταται ήδη σε αρκετές χώρες στην Ε.Ε. (π.χ. Βέλγιο, Γαλλία, Ιταλία) αλλά δεν είναι διαδεδομένη. Θα πρέπει να γίνει υποχρεωτική και εντατική. Το Συμ-βούλιο έχει επανειλημμένως δημοσιεύσει συστάσεις προκειμένου να ενθαρρύνει τους εθνικούς Συλλόγους να καθιερώσουν υποχρεωτική συνεχή επιμόρφωση. Επι-προσθέτως, η ΕΕ ενδιαφέρεται για την κα-τάρτιση των δικηγόρων, υποστηρίζοντας την αμοιβαία αναγνώριση διαδικασιών συνεχούς επιμόρφωσης σε όλες τις χώρες. Θα πρέπει να καθιερωθεί ένα σύστημα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και συνεργασίας ανάμεσα στους Ευρωπαί-ους δικηγόρους. Η Ε.Ε. ζητά επίσης να ενσωματώσουμε στα προγράμματά μας τις οικονομικές εκτιμή-σεις. Οι δικηγόροι δεν μπορούν πλέον να εργάζονται χωρίς γνώση των οικονομικών δεδομένων ή χωρίς να διαχειρίζονται το δι-κηγορικό τους γραφείο σαν μια επιχείρηση. Επιπλέον, μια τέτοια εκπαίδευση θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των πο-λιτών και των πελατών.

Προσφορά χωρίς ζήτηση δεν υφίσταται. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τις υπάρχουσες και τις μελλοντικές αγορές, το οποίο σημαίνει ότι θα λάβουμε υπόψη μας την οικονομία της ζήτησης και την οικονο-μία των διαθέσιμων νομικών υπηρεσιών. Οι καταναλωτές και οι οικονομικοί παρά-γοντες μεταβάλλονται και θα μεταβλη-θούν και στο μέλλον. Η πληροφορική έχει αλλάξει το επάγγελμα μας και αυτό είναι εμφανές και στην καθημερινότητά μας.

Με τι θα ασχολούνται οι δικηγόροι στο μέλλον;Οι δικηγορικές υπηρεσίες βρίσκονται στο επίκεντρο του δημόσιου ενδιαφέροντος.

Θα πρέπει να είναι διαθέσιμες στους πε-ρισσότερους τομείς, ενώ βασίζονται στη μεγάλη τους ικανότητα για καινοτομία. Ποιο είναι το μέλλον των παραδοσιακών δραστηριοτήτων μας ως συλλειτουργών της δικαιοσύνης; Πώς μπορούμε να ενι-σχύσουμε την ανταγωνιστικότητα των γραφείων μας και να εξετάσουμε νέες, χρήσιμες δομές στη συμβουλευτική δικη-γορία και την υπεράσπιση; Πώς θα αντι-μετωπίσουμε τα ζητήματα ανταγωνισμού; Πώς μπορούμε να καινοτομήσουμε;

Ποιο είναι το μέλλον της παραδοσιακής δικηγορίας;Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι δικηγό-ροι, στις παραδοσιακές δραστηριότητές τους, είναι ηθοποιοί της δικαιοσύνης. Εκ-προσωπούν ή υποστηρίζουν τα εμπλε-κόμενα μέρη. Είναι στενά συνδεδεμένοι με την ορθή απονομή της δικαιοσύνης. Η εκπροσώπηση από δικηγόρο είναι συχνά υποχρεωτική και, ως τέτοια, υπάρχει ως αποκλειστική δραστηριότητα. Ορισμένες χώρες έχουν αποκλείσει τη δυνατότητα προσφυγής στο δικαστήριο στην περίπτω-ση αβάσιμων αξιώσεων. Ως εκ τούτου ορι-σμένες χώρες έχουν θεσπίσει μονοπώλια (Φινλανδία, 2014) ενώ άλλες όχι (Αγγλία, Ιρλανδία, Γερμανία, Ρουμανία, κ.α.). Ωστό-σο, δεν μπορούμε να πιστεύουμε ότι ένα δικηγορικό μονοπώλιο στα δικαστήρια, ό-πως συμβαίνει στην Ελλάδα, θα διαρκέσει για πάντα. Σε μεγαλύτερες βιομηχανίες (ό-πως είναι το ηλεκτρικό ρεύμα και οι μετα-φορές), οι αρμόδιες αρχές απαίτησαν και πέτυχαν την κατάργηση των μονοπωλίων.

Επιπλέον, η πρόσβαση στη δικαιοσύνη συνεχώς περιορίζεται. Οι εθνικές νομοθε-σίες αναπτύσσουν διαρκώς νομικούς πε-ριορισμούς προκειμένου να αποτρέπουν τους πολίτες να καταφεύγουν στα δικα-στήρια. Μισούμε την αντιπαράθεση. Δη-μιουργούμε παγίδες στις διαδικασίες ώστε να τεθεί ο κατηγορούμενος στην άκρη. Προκειμένου να μειωθούν οι δικαστικές προσφυγές, πολλαπλασιάζουμε τις εναλ-λακτικές μορφές επίλυσης διαφορών, κα-θιστώντας αυτές ακόμα και υποχρεωτικές (αυτό συμβαίνει στην Ιταλία). Σε πολλές χώρες τα δικαστήρια καταργούνται. Στη Γαλλία καταργήθηκαν 400 δικαστήρια, ήτοι το 1/3 των υφιστάμενων δικαστηρί-ων. Το ίδιο συμβαίνει στην Πορτογαλία. Σε άλλες χώρες τα δικαστήρια εξειδικεύ-ονται ανά τομέα, ώστε να μειωθεί ο αριθ-μός τους. Τα δικαστικά έξοδα αυξάνονται >

Θέμα

τεύχος 107/2015 66

συνεχώς σε πολλές χώρες. Στην Ελλάδα το ποσό αυτό ανέρχεται στο 14,2% του προϋπολογισμού για τη δικαιοσύνη. Είναι ακόμα μεγαλύτερο στη Βουλγαρία (52%), στη Σερβία (76,7%) και ειδικά στην Αυ-στρία (109,8%). Στην πραγματικότητα το αυστριακό κράτος αποκομίζει κέρδος από τα δικαστικά έξοδα.

Στην Ευρώπη οι προϋπολογισμοί για τη δι-καιοσύνη είναι στάσιμοι ή μειώνονται. Οι προϋπολογισμοί για την παροχή νομικής βοήθειας στους πολίτες που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα μειώνονται σε πολλές χώρες (για παράδειγμα στην Αγγλία και την Ολλανδία) ή παραμένουν στάσιμοι. Τελικά, η μεσαία τάξη δεν έχει πλέον πρόσβα-ση σε ορισμένους τομείς του δικαστι-κού συστήματος εξαιτίας των δικα-στικών εξόδων. Ενώ οι πλούσιοι έχουν πάντα πρόσβαση στη δικαιοσύνη, οι φτωχοί βασίζονται μόνο στην αφοσίωση των δικηγόρων τους και έτσι η μεσαία τάξη τιμωρείται διά της επιβολής των δικαστικών εξόδων (έξοδα δικαστηρίων, έξοδα τεχνικών διαδικασιών και δικηγορικές αμοιβές).

Οι παραδοσιακές δραστηριότητες των δικηγόρων απειλούνται. Ακόμα περισσό-τερο όσο αναπτύσσεται η πληροφορική. Όλοι πιστεύουν ότι τίποτα δεν θα αλλάξει. Μερικοί ελπίζουν να μην αλλάξει τίποτα, αλλά θα ήθελα να σας υπενθυμίσω τι έγι-νε με την εταιρεία Kodak. Τον Ιανουάριο του 2012, η Kodak ήταν υποχρεωμένη να επιδιώξει την προστασία της βάσει της αμερικάνικης νομοθεσίας σχετικά με τις διαδικασίες πτώχευσης. Μάλιστα ήταν η εποχή, και μάλιστα πολύ πρόσφατα, όπου η Kodak ήταν το πλέον γνωστό και διάση-μο εμπορικό σήμα στον κόσμο.

Πώς θα μπορούσε η Kodak να αποτύχει; Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι η τε-χνολογική επανάσταση που προκλήθηκε από τη μετάβαση στην ψηφιακή εποχή απείλησε την κύρια δραστηριότητα της Kodak, η οποία δημιούργησε την περιου-σία της πουλώντας ταινίες (φιλμς) για φω-τογραφικές μηχανές και βιντεοκάμερες. Στο απόγειό της, η Kodak κατείχε το 90% της αγοράς ταινιών στην Αμερική. Ωστό-σο, η Kodak ήταν απολύτως σε θέση να

προβλέψει τις τεχνολογικές αλλαγές της ψηφιακής εποχής. Ήδη το 1975 επινοή-θηκε η πρώτη πλήρως ψηφιακή κάμερα. Παρά ταύτα η εταιρεία απέτυχε να αξιοποί-ησει αυτό το πλεονέκτημα και να εισέλθει σε αυτή τη νέα αγορά. Φοβήθηκε να θέ-σει σε κίνδυνο τη δύναμη και τον πλούτο της, που δεν ήταν άλλος από την πώληση ταινιών. Είχαν όλες τις προϋποθέσεις να παραμείνουν ένας σημαντικός παίχτης. Κυριαρχούσαν στον τομεία της καινοτο-μίας αλλά παρεξήγησαν τον πραγματικό σκοπό της δουλειάς τους. Πίστευαν ότι η δουλειά τους ήταν να πουλάνε ταινίες, ενώ στην πραγμαγματικότητα ήταν το να

δίνουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να αφηγούνται ιστορίες. Φανταζόντουσαν ότι η δύναμη των πολιτικών μάρκετινγκ που εφάρμοζαν θα τους προστατεύε. Ήταν, όμως, πολύ αργά όταν συνειδητο-ποίησαν ότι έκαναν λάθος. Είχαν αφήσει ήδη περιθώριο στους ανταγωνιστές τους. Ήταν πραγματικά πολύ κοντόφθαλμοι για μια τέτοια επιχείρηση με τεράστια επι-τυχία. Επικέντρωσαν στην ποιότητα του προϊόντος τους και στο περιθώριο κέρ-δους αντί να επικεντρώσουν στις ανάγκες των καταναλωτών. Η μέχρι τότε επιτυχία τους τους έκανε απρόθυμους να προβούν σε αλλαγές. Υποτίμησαν τις συνέπειες από την ψηφιοποίηση της αγοράς.

Δεν θέλω να βρεθούμε και εμείς στην ίδια κατάσταση ενώπιον των δικαστηρίων ή κατά την παροχή συμβουλευτικών υπηρε-σιών. Γι’ αυτό το λόγο η καινοτομία είναι απαραίτητη.

Νομικές υπηρεσίεςΟι δικηγόροι παρείχαν πάντοτε νομικές υπηρεσίες. Οι πελάτες τους απαιτούσαν πάντοτε την παροχή εξατομικευμένων απαντήσεων. Τέτοιου είδους υπηρεσίες είναι εξαιρετικά προσωποποιημένες. Οι δικηγόροι προσφέρουν προσαρμοσμέ-νες στην κάθε περίπτωση συμβουλές και

προσφέρουν την απαραίτητη λύση στην υπόθεση του πελάτη τους.

Όλα τα δικηγορικά γραφεία είναι δομημέ-να βάσει του ίδιου μοντέλου. Αποτελούν ένα «μαγαζί προσφοράς λύσεων». Υπο-βάλεις ένα ερώτημα - σου προσφέρουν μια νομική λύση. Και έτσι οι δικηγόροι κα-τέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει κάνενας άλλος δρόμος προς την επιτυχία και επομένως δεν αναζήτησαν κάποια άλλη μέθοδο. Παρόλο που έβλεπαν την ανάπτυξη των υπηρεσιών «χαμηλού κό-στους» σε άλλους τομείς, παρέμειναν πε-πεισμένοι ότι αυτό δεν αφορούσε τη δική τους εργασία. Η πληροφορική ωστόσο

αλλάζει τα πάντα.

Καταρχάς, όλες οι δια-θέσιμες πληροφορίες, συμπεριλαμβανομέ-νων των νομικών πλη-ροφοριών, είναι προ-σβάσιμες μέσω του δι-αδικτύου. Η πληροφό-ρηση που προέρχεται από το δικαστικό σύ-στημα είναι ελεύθερα διαθέσιμη. Στην Ευρώ-

πη μπορεί κανείς να διαβάσει τις αποφά-σεις όλων των ευρωπαϊκών δικαστηρίων στις ιστοσελίδες τους. Στη Γαλλία, και σε άλλες χώρες, όλη η νομολογία και η νο-μοθεσία είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο. Η πρόσβαση είναι δωρεάν και εύκολη. Μπο-ρείς να βρεις, χάρη στο Συμβούλιο, ακόμα και κατάλογο των Ευρωπαίων δικηγόρων.

Επιπλέον, όλες οι υπηρεσίες μπορούν να παρέχονται διαδικτυακά. Περί αυτού πρό-κειται όταν αναφερόμαστε στη διαδικτυακή επίλυση διαφορών, όπως επίσης και στην ανάπτυξη της φιλικής επίλυσης διαφορών στο διαδίκτυο. Όλοι οι συσκευές γίνονται όλο και πιο έξυπνες και συνδεδεμένες.

Επίσης, τα εξειδικευμένα συστήματα θα γίνουν εξαιρετικά έξυπνα και οι ηλεκτρο-νικές συσκευές θα είναι δυνατό να παρέ-χουν νομικές υπηρεσίες. Θα παρέχονται λύσεις με μια απλή προσέγγιση του νό-μου ή με επαναλαμβανόμενες ενέργειες ή, ακόμα, θα προετοιμάζονται και οι φάκελοι προς εκδίκαση.

Στη Γαλλία έχουν δημιουργηθεί εμπορι-κές ιστοσελίδες οι οποίες βοηθούν στη στοιχειοθέτηση υποθέσεων ιδιωτών πριν την προσφυγή τους στα δικαστήρια, στις περιπτώσεις που δεν είναι υποχρεωτική η παράσταση δικηγόρου. Η υπόθεση πρώτα «χτίζεται» και στη συνέχεια αποστέλλεται

Το μέλλον του δικηγορικού επαγγέλματος στην Ευρώπη (συνέχεια)

Ο ρόλος των δικηγόρων θα αλλάξει. Δεν θα υπάρχουν πια δικηγόροι υπό την έννοια

της γνώσης που πρέπει να μεταδίδεται αλλά θα είναι όντα που θα εφευρίσκουν καινοτόμες,

πρακτικές και άμεσες νομικές λύσεις σε ανεκτές αμοιβές

Θέμα

τεύχος 107/2015 67

σε έναν δικηγόρο, ο οποίος γίνεται ένας απλός υποεργολάβος, αποδεχόμενος την αμοιβή που έχει καθοριστεί από την ιστοσελίδα για την υπηρεσία του, η οποία περιορίζεται στο ελάχιστο και ο δικηγόρος δεν έχει καμία επαφή με τον πελάτη. Τον κεντρικό ρόλο τον έχει ο διαχειριστής της ιστοσελίδας, ο οποίος βρίσκει τους πελά-τες, καθορίζει τα τιμολόγια και καθορίζει το ρόλο του δικηγόρου. Η νομική υπηρε-σία καθαυτή είναι «τεμαχισμένη». Η συζή-τηση με τον πελάτη και το χτίσιμο της υπό-θεσης δεν αποτελούν πλέον μέρος της διαδικασίας αυτής. Οι τιμές είναι πολύ χα-μηλές. Αυτή είναι η μαζική αντιμετώπιση των μικροδιαφορών. Κοστίζει περίπου 80 ευρώ ανά υπόθεση. Αυτή η νέου είδους προσφορά νομικών υπηρεσιών οφείλεται στην τεχνολογική πρόοδο. Μια ιστοσελί-δα υποστηρίζει ότι επέλυσε 80.000 υπο-θέσεις μέσα σε ένα έτος.

Οι οικονομικός ανταγωνισμός θα ενταθεί. Ο νόμος και οι νομικές υπηρεσίες μετα-βάλλονται σε ένα αγοραστικό προϊόν. Στην Ευρώπη υπάρχουν ιστοσελίδες που προσφέρουν τη δυνατότητα διαζυγίου με χαμηλό κόστος ή τη δημιοργία μιας δια-δικτυακής επιχείρησης με 99 ευρώ, συ-μπεριλαμβανομένων του καταστατικού και της εγγραφής της εταιρείας. Αυτού του είδους ο οικονομικός ανταγωνισμός θα αυξηθεί και όλων των ειδών οι υπηρεσίες θα επηρεαστούν.

Θα δούμε στο μέλλον στην Ευρώπη την αύξηση των διαδίκων χωρίς δικηγόρους - χρήστες του διαδικτύου που θα χρησι-μοποιούν μόνο διαδικτυακά προϊόντα. Θα υποστούμε επώδυνους περιορισμούς στην πρόσβαση στη δικαιοσύνη.

Αυτή η προσέγγιση διευκολύνεται από το κόστος των δικηγορικών γραφείων. Η πρό-σβαση σε δικηγόρο είναι δύσκολη για τη μεσαία τάξη. Οι μικροδιαφορές έχουν γίνει ασύμφορες για τους δικηγόρους, δεδομέ-νων των εξόδων στα οποία υποβάλλονται (φόροι, αμοιβές, εκπαίδευση, κ.λπ.). Οι δικηγόροι θα πρέπει να πραγματοποιή-σουν μια επανάσταση προκειμένου να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των πε-λατών τους. Θα πρέπει να προσαρμόσουν τις προσφορές τους και να μπορέσουν να παρέχουν υπηρεσίες, μέσω της πληροφο-ρικής, σε πολύ χαμηλότερα κόστη.

Ομοίως, οι δικηγόροι θα πρέπει να και-νοτομήσουν. Θα πρέπει να μάθουν να δημιουργούν εφαρμογές και νομικές υπηρεσίες στο διαδίκτυο. Υπάρχει πραγ-

ματική ανάγκη για δίκαιο. Μία καινοτόμα πληροφορική πρέπει να υπάρξει είτε από τους ίδιους τους δικηγόρους είτε από τον επαγγελματικό τους κλάδο προκειμένου να παραμείνουν στην «αγορά» του δικα-στικού συστήματος.

Σε κάθε περίπτωση, η καινοτομία θα απο-τελέσει τη σπονδυλική στήλη των μελλο-ντικών δικηγόρων. Θα προκύψουν νέα δικαιώματα. Στη Γερμανία, το παλαιότερο νομικό πλαίσιο αποτελεί έναν ανεξάρτητο νομικό τομέα, εξαιτίας της γήρανσης του πληθυσμού. Όλα τα δικαιώματα που σχε-τίζονται με την πληροφορική εξελίσσονται.

Ο ρόλος των δικηγόρων θα αλλάξει. Δεν θα υπάρχουν πια δικηγόροι υπό την έννοια της γνώσης που πρέπει να μεταδί-δεται αλλά θα είναι όντα που θα εφευρί-σκουν καινοτόμες, πρακτικές και άμεσες νομικές λύσεις σε ανεκτές αμοιβές. Ορι-σμένοι θα χρεώνουν αμοιβές μόνο βάσει του αποτελέσματος (όπως στην Αγγλία και την Ουαλία).

Παρά ταύτα, σε αυτόν τον εμπορικό κό-σμο, θα πρέπει να παραμείνουμε δικηγό-ροι, με τη δική μας ταυτότητα, και να προ-σφέρουμε τις αναγκαίες υπηρεσίες στους πολίτες και τους πελάτες μας.

Να παραμείνουμε δικηγόροιΟ Ευρωπαϊκός Δικηγορικός Σύλλογος θα πρέπει να είναι ανταγωνιστικός και μοντέρ-νος, διατηρώντας όμως τις αξίες του, τη συλλογική του ταυτότητα και παραμένο-ντας βασικός παίχτης στη «νομική αγορά», χωρίς όμως να αφομοιωθεί από αυτήν.

Θα πρέπει να χρησιμοιήσουμε τον ορισμό που έδωσε το Δικαστήριο της Ε.Ε.: μια εξωτερική και ανεξάρτητη επιτροπή υπό την εποπτεία των δικηγόρων.

Οι δικηγόροι θα πρέπει κυρίως να παρα-μείνουν ένα επάγγελμα στην υπηρεσία των πολιτών.

Ένα υπεύθυνο επάγγελμα που διατηρεί τη συλλογική του ταυτότηταΘα πρέπει να συνεχίσουμε τη δράση μας ως ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο. Θέλω να επισημάνω εντόνως ότι αν γί-νουμε επιχειρηματίες, θα μας αντιμετω-πίζουν ως επιχειρηματίες. Ο δεσμός που ενώνει τους πολίτες, τους δικηγόρους και την εγγυημένη πρόσβαση στο νόμο και τη δικαιοσύνη θα σπάσει και δεν θα υφίσταται πλέον ένα ρυθμισμένο με κα-

νόνες επάγγελμα. Θα πρέπει, λοιπόν, να διατηρήσουμε έναν υψηλό αξιακό κώδικα μέσω επαγγελματικών προτύπων συμπε-ριφοράς.

Τι γίνεται με τα πρότυπα επαγγελματικής συμπεριφοράς;Αναρωτιούνται κάποιοι από εμάς: τι απο-μένει από τις απαιτήσεις επαγγελματικής δεοντολογίας των δικηγόρων; Ποιο είναι το μέλλον τέτοιων ηθικών αξιών ενόψει του κέρδους και των αγορών;

Η ηθική αποτελεί προστιθέμενη αξία. Σε μια αγορά χωρίς ήθος, ο καθορισμός κα-νόνων δεοντολογίας αυξάνει την εμπιστο-σύνη των καταναλωτών στις υπηρεσίες που παρέχουμε. Η αυστηρή εφαρμογή των κανόνων αυτών μπορεί να επαναφέ-ρει τη χαμένη εμπιστοσύνη και να ενδυ-ναμώσει την αναγνώριση της κοινωνίας στη σχέση που υπάρχει μεταξύ των υπη-ρεσιών που παρέχουμε και του δημόσιου συμφέροντος. Η δύναμη μιας ομάδας βα-σίζεται στο σύνολο των κοινών κανόνων που θεσπίζονται προς το συμφέρον εκεί-νων που υπηρετούν.

Η λέξη ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ συμβολίζει την ανε-ξαρτησία και την ελευθερία. Ξεχωρίζει για την αντίσταση στις κυβερνήσεις και τις αγορές.

Ο δικηγόρος δεν μπορεί να είναι μισθωτός σε τρίτους αλλά, και όταν η εθνική νομο-θεσία το επιτρέπει, αυτοί οι τρίτοι θα πρέ-πει να παρέχουν στο δικηγόρο ανεξαρτη-σία, ελευθερία συνείδησης και αναγνώρι-ση του κύρους του.

Ομοίως, αν εισβάλλουν στα δικηγορικά γραφεία τρίτοι ως ιδιοκτήτες, η ανεξαρτη-σία μας απειλείται. Ο σκοπός των τρίτων μετόχων είναι το κέρδος. Το αποτέλεσμα θα είναι να ελέγχουν τις υποθέσεις των δικηγόρων και να απορρίπτουν τους μη «επικερδείς» πελάτες ή εκείνους με τους οποίους έχουν αντικρουόμενα συμφέρο-ντα ως επιχείρηση. Θα απειλήσουν την επαγγελματική εχεμύθεια και το δικηγορι-κό απόρρητο, κάτι το οποίο είναι αδιανό-τητο μεταξύ εταίρων.

Δεν μπορούμε να αποδεχτούμε μια τέ-τοια «εξωτερική» ιδιοκτησία. Ορισμένες νομοθεσίες επιτρέπουν τη δυνατότητα κατοχής κεφαλαίου λιγότερου από 49% από τρίτους, σε άλλες περιπτώσεις και περισσότερο, δίνοντας τη δυνατότητα να ελέγχονται τα δικηγορικά γραφεία από επενδυτές ή τρίτους. Αυτή είναι και η επι- >

Θέμα

τεύχος 107/2015 68

θυμία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ενδεχο-μένως σύντομα να δούμε, όπως και στην Αυστραλία, κεφάλαια από τη χρηματιστη-ριακή αγορά να χρησιμοποιούνται για τη συλλογή των δημόσιων αποταμιεύσεων!

Στην Αγγλία έχουν ήδη αναπτυχθεί «εναλ-λακτικές επιχειρηματικές δομές». Ορισμέ-νες φορές κατασκευαστές ή ασφαλιστικές εταιρείες παίρνουν τον έλεγχο δικηγορι-κών εταιρειών εισφέροντας μεγάλα χρη-ματικά ποσά. Έχουν αναπτύξει βιομηχανι-κές μεθόδους για να αποκομίζουν κέρδος. Με τα χρήματά τους μπορούν να προβαί-νουν σε επενδύσεις, να χαμηλώνουν τις τιμές, να παρέχουν υπησεσίες σε αντα-γωνιστικές τιμές (αρ-χικώς) και, ακόμα, να παρέχουν πρόσβαση στη δικαιοσύνη με πολύ χαμηλά έξοδα. Η πρώτη ασφαλι-στική εταιρεία στην Αγγλία (Direct Line) δημιούργησε τη δική της «εναλλακτική επιχειρηματική δομή», προκειμένου να αντιμετωπίσει την ανάγκη για αποζημίωση σωματικών βλαβών των ασφαλισμένων στην περίπτωση αντιδι-κιών. Είναι ειδικοί σε χρηματοοικονομικά ζητήματα και διαθέτουν δίκτυο προσέγγι-σης πελατών. Είναι επίσης συνηθισμένοι στην αξιοποίηση της διαφήμισης.

Παρομοίως, μια εταιρεία οδικών μεταφο-ρών (Eddie Stobart) έχει δημιουργήσει μια «εναλλακτική επιχειρηματική δομή», προ-κειμένου να αντιμετωπίσει την παροχή νο-μικής βοήθειας σε ποινικές υποθέσεις. Αυ-τή είναι η απάντησή τους στη μείωση των αποζημιώσεων που αποφασίστηκε από το Υπουργείο Δικαιοσύνης στον προϋπολο-γισμό της νομικής βοήθειας, ο οποίος έχει μειωθεί δραματικά. Η εταιρεία υποστηρί-ζει ότι ενεργεί ως ένας διαμεσολαβητής ανάμεσα στον πελάτη και τον δικηγόρο, προκειμένου να μειωθεί το κόστος. Στην πραγματικότητα όμως, αποβλέπει στη μεί-ωση της αμοιβής του δικηγόρου. Με τον τρόπο αυτό, επιδιώκουν να μειώσουν τον αριθμό των δικηγόρων που εργάζονται στη νομική βοήθεια από 1.600 σε 400. Θέλουν οι υποθέσεις νομικής βοήθειας να παρέχονται από το Υπουργείο Δικαιο-σύνης μέσω μιας διαδικασίας «πλειστη-ριασμού», τεμαχισμένη, προκειμένου να εξασφαλίσουν κέρδη.

Το Συμβούλιο έχει καταστήσει σαφές ότι τέτοια σχήματα είναι επικίνδυνα και δεν

αποτελούν δικηγορικές εταιρείες. Ωστό-σο, κάποιοι επιθυμούν τέτοια μοντέλα να διαδοθούν ευρέως στην Ε.Ε., μέσω τρο-ποποίησης της Οδηγίας για την ελεύθερη εγκατάσταση. Το Συμβούλιο, με την υπο-στήριξη και του ΔΣΑ, αντιτίθεται σε κάθε τροποποίηση της Οδηγίας αυτής, όπως επίσης και της Οδηγίας για την ελεύθερη παροχή υπηρεσιών. Την ημέρα που οι δι-κηγόροι θα πάψουν να είναι ανεξάρτητοι, θα πάψουν να είναι πλέον και δικηγόροι.

Ο δεύτερος πυλώνας του επαγγέλματος μας είναι το επαγγελματικό/δικηγορικό απόρρητο.

Ο δικηγόρος είναι ένας άντρας ή μια γυναί-

κα, στον οποίο κανείς μπορεί να έχει εμπι-στοσύνη, που μπορείς να του εμπιστευτείς τα μυστικά σου. Αυτή η εμπιστοσύνη είναι η υπαρξιακή σχέση μεταξύ δικηγόρων και πελατών. Ωστόσο, η μοίρα του επαγγελ-ματικού απορρήτου είναι άμεσα συνδεδε-μένη με την ανάπτυξη της πληροφορικής. Τα δεδομένα ενός δικηγορικού γραφείο βρίσκονται σε ένα δίκτυο. Πώς μπορεί να προστατευτεί αυτό; Ευνοούμαστε από τη νομολογία του ΕΔΔΑ. Δεν μπορούμε να γινόμαστε αντικείμενο έρευνας χωρίς πε-ριορισμούς. Ωστόσο, ένας πάροχος υπη-ρεσιών πληροφορικής για δικηγόρους μπορεί εύκολα να ερευνηθεί. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να έχουμε κανόνες που προ-στατεύουν τους δικηγόρους και το επαγ-γελματικό απόρρητο, και όχι μόνο το γρα-φείο μας.

Παρομοίως, οι δικηγόροι χρησιμοποι-ούν το cloud computing και υπηρεσίες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου χωρίς καμία προστασία. Όλα τα emails τους μπορούν να διαβαστούν, να ελεγχθούν ή ακόμα και να χειραγωγηθούν. Το Συμβούλιο υπενθύμισε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τη σπουδαιότητα της επαγγελματικής εχεμύ-θειας, η οποία επιβεβαιώθηκε από το Δι-καστήριο της ΕΕ (υπόθεση Wouters 2002, AM & SC-155/79). Συνεπώς, οι δικηγόροι δεν έχουν καμία άλλη επιλογή. Θα πρέπει να χρησιμοποιούν τη σύγχρονη τεχνολο-γία στις σχέσεις τους με τους πελάτες, τα

δικαστήρια και τους συναδέλφους τους. Ωστόσο, η χρήση της τεχνολογίας αυτής δεν προστατεύεται πλέον. Η διάβρωση της αρχής της εμπιστευτικότητας μεταξύ δικη-γόρων και πελατών υπονομεύει επίσης την εμπιστοσύνη των πολιτών στο κράτος δικαίου. Θα πρέπει, λοιπόν, να αναπτυ-χθεί ένα ευρωπαϊκό αλλά και ένα ιδιωτικό πλέγμα προστασίας για τους δικηγόρους σε κάθε χώρα και υπό την εποπτεία του Συμβουλίου. Εν τω μεταξύ, το Συμβούλιο εξέδωσε συστάσεις για τη χρήση του cloud computing από τους δικηγόρους. Δεν θα σας το αναλύσω τώρα αυτό, καθώς μπο-ρείτε να βρείτε αναλυτικές πληροφορίες στην ιστοσελίδα του Συμβουλίου. Θα σας

υπενθυμίσω μόνο ότι οι δικηγόροι δεν επιτρέπεται να χρη-σιμοποιούν το cloud computing χωρίς να έχουν ελέγξει τους όρους χρήσης σχε-τικά με το σε ποιον ανήκουν τα δεδομένα

που διακινούνται και εάν αυτοί παραμέ-νουν και στη συνέχεια οι κύριοι των δε-δομένων αυτών. Το δικαίωμα στην πρό-σβαση πρέπει να είναι αποκλειστικό. Θα πρέπει οι δικηγόροι να έχουν το δικαίωμα ελέγχου. Θα πρέπει να βεβαιώνονται ότι οι servers βρίσκονται στην εθνική τους επικράτεια ή εντός της Ε.Ε., καθώς, όπως γνωρίζουμε, υπό την ισχύ της «Patriot Act», η αμερικάνικη κυβέρνηση μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να έχει πρόσβαση σε κάθε είδους πληροφορία που τηρείται στην επικράτειά της. Δεν υφίσταται προ-στασία του επαγγελματικού απορρήτου για κράτη εκτός της Αμερικής.

Θα πρέπει να αντισταθούμε στη μαζική παρακολούθηση που τέθηκε σε ισχύ από την Αμερική με το νόμο «Prism» και από την αγγλική κυβέρνηση με το σχέδιο «Five eyes», καθώς έχουν τη δυνατότητα να έχουν πρόσβαση και να τηρούν κάθε εί-δους επικοινωνία, ενώ σε ορισμένες περι-πτώσεις ακόμα και να την αναλύουν. Αυτό ισχύει και για τις τηλεφωνικές επικοινωνίες ή την ηλεκτρονική αλληλογραφία μεταξύ των δικηγόρων και των πελατών τους.

Το Συμβούλιο επεδίωξε την καθιέρωση μιας ημέρας Ευρωπαίων Δικηγόρων, στις 10 Δεκεμβρίου, ώστε να καταγγείλει αυτές τις ενέργειες και να συζητήσει τα ζητήματα που προκύπτουν από τη μαζική παρακο-λούθηση και τη διατήρηση των προσωπι-κών δεδομένων.

Το μέλλον του δικηγορικού επαγγέλματος στην Ευρώπη (συνέχεια)

Την ημέρα που οι δικηγόροι θα πάψουν να είναι ανεξάρτητοι,

θα πάψουν να είναι πλέον και δικηγόροι

Θέμα

τεύχος 107/2015 69

Το επαγγελματικό απόρρητο θα πρέπει να προστατευτεί έναντι των κυβερνή-σεων (με την καταπολέμηση του ξεπλύ-ματος μαύρου χρήματος και μέσω των καταγγελιών των πελατών των δικηγό-ρων, κ.λπ.), καθώς επίσης και έναντι των εταιριών που επιθυμούν τη διατήρηση των προσωπικών δεδομένων των πελα-τών μας.

Κατά τον ίδιο τρόπο, οι νέοι κανόνες επαγ-γελματικής δεοντολογίας θα πρέπει να κα-λύπτουν και τους κανόνες δημοσιότητας. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι οι δικηγό-ροι επιτρέπεται να συμπεριφέρονται σαν έμποροι. Η πληροφορική υποστηρίζει τόσο τη δημοσιότητα όσο και την προσέλ-κυση πελατών. Η επιτήρηση των δικηγο-ρικών εταιρειών είναι αναγκαία, ώστε οι δικηγόροι να διατηρήσουν ένα ελάχιστο επίπεδο αξιοπρέπειας. Δεν θα ήθελα οι Ευρωπαίοι δικηγόροι να υιοθετήσουν με-θόδους προερχόμενες πέρα από τον Ατ-λαντικό, όπου οι δικηγόροι περιμένουν τους ασθενείς έξω από τις κλινικές και τα νοσοκομεία προκειμένου να τους δώσουν τις κάρτες τους και να τους ενθαρρύνουν να κινηθούν δικαστικά. Δεν θα πρέπει να ενδώσουμε σε ό,τι αφορά τους κανόνες δεοντολογίας.

Επιπλέον, θα πρέπει να θέσουμε εκ νέου κανόνες πρόληψης τυχόν συγκρούσε-ων συμφερόντων λαμβάνοντας υπόψη μας την πληροφορική. Το ζήτημα της σύ-γκρουσης συμφερόντων είναι θεμελιώ-δες. Είναι αυτό που ενισχύει την εμπιστο-σύνη μεταξύ των πελατών και των δικηγό-ρων τους. Πώς θα μπορούσαν οι πελάτες μας να μας εμπιστευτούν κατά τη στιγμή που ενώ υπερασπίζεσαι την υπόθεσή τους, είσαι παράλληλα διατεθειμένος να αναλάβεις κάποιον με τον οποίο υπάρ-χουν αντικρουόμενα με τον πελάτη σου συμφέροντα; Ορισμένοι Σύλλογοι είναι διατεθειμένοι να ελαστικοποιήσουν τους κανόνες αυτούς, επιτρέποντας σε μια δι-κηγορική εταιρεία να έχει πελάτες με αντι-κρουόμενα συμφέροντα, υπό την προ-ϋπόθεση ότι έχουν δημιουργηθεί εντός της εταιρείας τα λεγόμενα «σινικά τείχη». Ωστόσο αυτό δεν μπορεί να λειτουργή-σει. Από τη μια, οι πελάτες θα έχουν πά-ντα αμφιβολίες και ίσως να αισθάνονται ότι προσπαθείς να ικανοποιήσεις τον πιο σημαντικό πελάτη. Από την άλλη, δεν θα έχεις καμία αξιοπιστία έναντι του δικαστή. Τελικώς, θα θεωρείσαι υπεύθυνος σε κάθε περίπτωση.

Αυτοί οι κανόνες προστασίας θα πρέπει να διατηρηθούν. Νέοι κανόνες θα είναι στο μέλλον αναγκαίοι, αν λάβουμε υπόψη μας και τη διάδοση των κοινωνικών δικτύων. Θα πρέπει να επιτρέπεται ένας δικηγόρος να έχει λογαριασμό στο facebook και να δημοσιεύει πληροφορίες, παραβιάζοντας ενδεχομένως με τον τρόπο αυτό το επαγ-γελματικό απόρρητο ή πολλαπλασιάζο-ντας τυχόν συγκρούσεις συμφερόντων; Το ζήτημα αυτό έχει ήδη αντιμετωπιστεί σε ό,τι αφορά τους δικαστές. Η Συμβουλευτι-κή Επιτροπή Δεοντολογίας των δικαστών στη Φλόριντα έχει εκδώσει σύσταση με την οποία απαγορεύει στους δικαστές να αποδέχονται στο facebook δικηγόρους ως φίλους. Το ίδιο ισχύει για τα εμπλεκόμενα μέρη σε μια δίκη.

Θα πρέπει να δημιουργήσουμε τους κα-τάλληλους κανόνες δεοντολογίας για τις διαδικτυακές νομικές υπηρεσίες. Θα πρέ-πει επίσης να εξετάσουμε τη δυνατότητα δημιουργίας συγκεκριμένων πρακτικών, όπως είναι η υπεργολαβία, που επιτρέπει σε μια δικηγορική εταιρεία να παραχωρεί ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο μέρος των νομικών υπηρεσιών που της έχουν ανα-τεθεί προς διεκπεραίωση εκτός των εγκα-ταστάσεών της. Κάτι τέτοιο δεν διασφα-λίζει την προστασία του επαγγελματικού απορρήτου, την αποφυγή σύγκρουσης συμφερόντων και τη διαφάνεια ως προς τον πελάτη.

Γι’ αυτό, λοιπόν, θα πρέπει να διατηρή-σουμε τους κανόνες δεοντολογίας μας. Θα πρέπει βεβαίως να τους προσαρμόσουμε. Η πρώτη, δε, προσαρμογή είναι η εξέτα-ση καθιέρωσης ενός κώδικα συμπεριφο-ράς και για τα 28 κράτη μέλη της Ε.Ε. Πώς είναι δυνατό να έχουμε διαφορετικούς κανόνες δεδοντολογίας στα 28 κράτη μέ-λη; Αν θέλουμε να είμαστε δυνατοί και να εισακουγόμαστε, θα πρέπει να ενωθούμε. Ορισμένες χώρες είναι αντίθετες στην ιδέα αυτή. Θα πρέπει να ξεπεράσουν ορισμέ-νες περιπτώσεις «εθνικού εγωισμού». Άλλωστε, η Οδηγία του 2006 για τις Υπη-ρεσίες συστήνει τη θέσπιση κανόνων δεο-ντολογίας (άρθρο 37).

Ένας επαγγελματίας υπηρετεί την κοινωνίαΘα πρέπει να διατηρήσουμε ισχυρούς δε-σμούς με την κοινωνία. Οι δικηγόροι είναι, και ήταν πάντα, η φωνή της κοινωνίας. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να προσαρμόσου-με την εικόνα των δικηγόρων, η οποία κα-

θίσταται συνεχώς και πιο αμφιλεγόμενη, αποτελώντας αντικείμενο κριτικής.

Η επικοινωνία μας είναι δύσκολη. Η εικό-να μας είναι σε κίνδυνο. Αναρωτιόταν, δε, ο Πλάτωνας γιατί οι άνθρωποι προτιμούν τους μάγειρες ή τους ζαχαροπλάστες από τους γιατρούς. Η απάντηση είναι ότι οι μά-γειρες και οι ζαχαροπλάστες είναι το ευχά-ριστο κακό ενώ οι γιατροί μας κάνουν να νιώθουμε άβολα καίτοι μας κάνουν καλό. Οι δικηγόροι ασχολούνται με ανθρώπους που αντιμετωπίζουν δυσάρεστες καταστά-σεις, συγκρούσεις και πόνο. Είμαστε πα-ρόντες σε κάθε δύσκολη στιγμή. Μάλιστα, κάποιες φορές είμαστε οι μόνοι που βο-ηθάμε τους ανθρώπους αυτούς και προ-στατεύουμε τα δικαιώματά τους. Σε ό,τι αφορά την εξωτερική εντύπωση, το να κά-νεις τον πελάτη σου να συνειδητοποιήσει τις δυσκολίες, δεν είναι εύκολη υπόθεση.

Θα πρέπει να εξασφαλίσουμε ισότιμη πρό-σβαση στη δικαιοσύνη σε όλο τον κόσμο. Οι δικηγόροι θα πρέπει να βρίσκονται πα-ντού, να μην υπάρχει πουθενά «νομική έρημος». Θα πρέπει να συνεχίσουν να παρεμβαίνουν για λογαριασμό των πιο αδύναμων και να βρίσκουν λύσεις για τη μεσαία τάξη, ώστε να έχει πρόσβαση στη δικαιοσύνη.

Θα πρέπει να παρέχουμε νέου είδους υπηρεσίες, καθώς η πληροφορική μπορεί να μας συνδράμει ως προς αυτό. Κάποιες υπηρεσίες θα πρέπει να χρησιμοποιούν μεθόδους που να τις καθιστούν οικονο-μικά ελκυστικές, επιτρέποντας σε όλους να έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες των δικηγόρων. Θα πρέπει να αναπτύξουμε μια αντικειμενική στρατηγική. Θα πρέπει να καταστήσουμε τους εαυτούς μας απα-ραίτητους, προβλέποντας τις τεχνολογικές ανάγκες των δικαστηρίων, των διαδίκων και των πελατών μας. Θα πρέπει να πιστέ-ψουμε και να είμαστε μέρος της καινοτομί-ας στη δικαιοσύνη. Σε ευρωπαϊκό επίπε-δο, η προηγούμενη Επίτροπος Δικαιοσύ-νης κα Viviane Reding, δημιούργησε ένα πρόγραμμα με το όνομα «Δικαιοσύνη για την Ανάπτυξη». Η ιδέα ήταν απλή: η απο-τελεσματική δικαιοσύνη μπορεί να δώ-σει σε μια χώρα μια επιπλέον ώθηση για ανάπτυξη. Μπορούμε βεβαίως αμέσως να υποθέσουμε τα μεγάλα μειονεκτήματα της ιδέας αυτής, δεδομένου ότι θα υποβάλει τη δικαιοσύνη στους κανόνες της αντα-γωνιστικότητας και της αποδοτικότητας. Η δικαιοσύνη δεν θα αποτελεί παρά ένα >

Θέμα

τεύχος 107/2015 70

εργαλείο για την οικονομική ανάπτυξη. Ωστόσο, θα πρέπει παράλληλα να λά-βουμε υπόψη μας ότι έχει υπολογιστεί, για πρώτη φορά, ότι οι επενδύσεις που γίνονται στον τομέα της δικαιοσύνης, συμ-βάλλουν στην ανάπτυξη και επομένως μπορούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της οικονομίας και όχι στη χειροτέρευσή της. Αυτή είναι μια αντίστροφη οπτική του ζητήματος την οποία θα πρέπει να εγκρί-νουμε και να υποστηρίξουμε. Η δικαιοσύ-νη δεν είναι ένα απύθμενο πηγάδι όπου πέφτουν εκατομμύρια ευρώ. Θα πρέπει, αντιθέτως, να δώσει τη δυνατότητα στην οικονομία να ανακάμψει και στους πολί-τες να είναι πιο ενεργοί και να ασχολού-νται με την επιχειρηματικότητα, καθώς θα προστατεύονται μέσω αποτελεσματικών δικαιωμάτων. Οι οικονομολόγοι θέλουν να εισαγάγουν παντού την αποδοτικότη-τα. Οι δικηγόροι πρέπει να εισαγάγουν παντού τα δικαιώματα και την ελευθερία. Η δικαιοσύνη θα πρέπει να συμβάλει στην εμπιστοσύνη των πολιτών στις οικονομι-κές τους δραστηριότητες. Μπορεί να απο-τελέσει έναν δείκτη καλής διακυβέρνησης όπως επίσης και παράγοντα ελκυστικότη-τας και οικονομικής ανάπτυξης.

Οι δικηγόροι θα πρέπει βεβαίως να κατα-πολεμήσουν τη μεγάλη διάρκεια των δι-κών, κάτι το οποίο αποτελεί μια αποτυχία του συστήματος απονομής δικαιοσύνης.

Οι δικηγόροι θα πρέπει να συμμετέχουν στην επιβολή κανόνων στην κοινωνία. Η πλήρης απελευθέρωση αποτελεί «τη δη-μοκρατία μιας ελεύθερης αλεπούς σε ένα ανοικτό κοτέτσι». Είναι η ώρα να οικοδο-μήσουμε νέους κανόνες. Οι δικηγόροι θα πρέπει να διαδραματίσουν σημαντικό ρό-λο, προτείνοντας νέα συστήματα, ειδικά σε ζητήματα οικονομίας (διαφάνεια, υπο-χρέωση αύξησης της ευαισθητοποίησης των επενδυτών, μεταρρυθμίσεις στους οργανισμούς αξιολόγησης και στις τρά-πεζες, επιβολή κανόνων στον τομέα των επιχειρήσεων, κ.λπ.). Θα πρέπει επίσης να προτείνουν κανονισμούς για το διαδί-κτυο. Ένας ψηφιακός οδικός χάρτης είναι απαραίτητος. Κάθε πολίτης θα πρέπει να έχει το δικαίωμα της λήθης στο διαδίκτυο. Νέα προσωπικά και οικογενειακά δικαι-ώματα θα πρέπει να δημιουργηθούν. Οι δικηγόροι θα πρέπει να επενδύσουν ση-μαντικά στην ανάπτυξη μιας πλατφόρμας για φιλικό διακανονισμό και εναλλακτικές μορφές επίλυσης διαφορών.

Μετά ταύτα, χρειαζόμαστε μια «κυβέρνη-ση» στον επαγγελματικό μας χώρο για να προωθήσει τις ιδέες αυτές. Δυνατό επάγ-γελμα είναι εκείνο που διαθέτει μια ισχυ-ρή διοίκηση, ικανή να ανταποκριθεί στις προκλήσεις του 21ου αιώνα. Η εκπροσώ-πηση θα πρέπει να υπάρχει τόσο σε εθνι-κό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Σε εθνικό επίπεδοΟι κανονισμοί και οι δικηγορικοί σύλλο-γοι θα πρέπει να αναπτυχθούν σε εθνικό επίπεδο και να διαθέτουν τα κατάλληλα μέσα για μια τέτοια ανάπτυξη. Οι δικηγό-ροι είναι αιώνιοι ατομιστές, καλλιτέχνες, στην καλύτερη περίπτωση τεχνίτες. Το μοντέλο αυτό είναι σε κίνδυνο. Οι δικηγό-ροι είναι επαναστάτες, ακόμα και απένα-ντι στις εξουσίες των κανονισμών και των θεσμών τους. Ωστόσο, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, θα πρέπει να καθο-ρίσουμε μια δύναμη ικανή να αποτελέσει αντίβαρο στις κυβερνήσεις και την αγορά. Οι δικηγορικοί σύλλογοι και οι ενώσεις θα πρέπει να αποτελέσουν το αντίβαρο αυτό, το οποίο η κοινωνία θα αναγνωρίζει και θα εμπιστεύεται. Ενώ η πληροφορική και η αγορά θα πιέζουν για ποικιλία και κατά-τμηση, οι θεσμοί μας, αποτελούμενοι από δικηγόρους και προστάτες της δεοντολο-γίας μας, θα προστατεύουν την ταυτότητά μας. Θα μας επιτρέπουν να διατηρήσουμε την ανεξαρτησία μας, ατομικά και συλλο-γικά. Ατομικά, οι θεσμοί είναι ο προστάτης μας. Συλλογικά, μας παρέχουν κανόνες και λειτουργούν ως θεματοφύλακες της επαγγελματικής μας δεοντολογίας. Σε ορι-σμένες χώρες, οι κυβερνήσεις έχουν θε-σπίσει οργανισμούς οι οποίοι φροντίζουν για τη ρύθμιση των νομικών επαγγελμά-των θεσπίζοντας πρότυπα. Οι δικηγόροι συνεργάζονται, αλλά παραμένουν μειο-νότητα (για παράδειγμα, στην Αγγλία, την Ουαλία, την Ιρλανδία και την Ολλανδία). Αυτό αποτελεί μια απειλή στην ανεξαρτη-σία μας, όπως επίσης και για την κοινωνία. Πράγματι, ένας τέτοιος θεσμός, ο οποίος εγγυάται την ανεξαρτησία των δικηγόρων, οδηγεί στην αποτελεσματικότητα των δι-καιωμάτων των πολιτών, κάτι το οποίο αποτελεί έναν από τους θεμέλιους λίθους μιας δημοκρατικής κοινωνίας.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδοΘα πρέπει να επιτευχθεί ισχυρή εκπροσώ-πηση του επαγγέλματός μας σε ευρωπαϊκό

επίπεδο. Θα πρέπει να λειτουργεί ως εταί-ρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Κοι-νοβουλίου και του Συμβουλίου. Το Συμ-βούλιο φροντίζει για την εναρμόνιση, την παρακολούθηση και την προώθηση των δραστηριοτήτων μας. Είναι η αναγνωρι-σμένη φωνή των Ευρωπαίων δικηγόρων. Παρέχει μελέτες και προτάσεις. Δυστυχώς, δεν υποστηρίζεται αρκετά από τους εθνι-κούς οργανισμούς και μέχρι σήμερα δεν είναι ιδιαιτέρως γνωστός στους δικηγό-ρους. Ακόμα, ο προϋπολογισμός του είναι περιορισμένος σε σχέση με τις προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσει. Μέχρι σήμε-ρα, ο προϋπολογισμός ανέρχεται σε 1 ευ-ρώ το έτος ανά δικηγόρο στην Ε.Ε..

Αν οι δικηγόροι επιθυμούν την αναγνώρι-ση και την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους, θα πρέπει να έχουν έναν αντιπροσω-πευτικό οργανισμό ικανό να αντιμετωπίσει όλες αυτές τις προκλήσεις των αλλαγών και να υπερασπιστεί την ταυτότητα του επαγγέλματος τους. Ο οργανισμός αυτός χρειάζεται τις κατάλληλες χρηματοδοτικές πηγές προκειμένου να εκπληρώσει την αποστολή αυτή.

ΣυμπέρασμαΟρισμένα απαισιόδοξα μυαλά υποστηρί-ζουν ότι το νομικό επάγγελμα είναι σαν ένα νεκρό αστέρι, το οποίο λάμπει ακόμα και εκατοντάδες χρόνια μετά. Παρά ταύτα, το δικηγορικό επάγγελμα είναι ζωντανό. Θα πρέπει να αντιμετωπίσει όλες τις επερ-χόμενες προκλήσεις, που θα επιτρέψουν στους δικηγόρους να εισέλθουν στη νεω-τερικότητα του 21ου αιώνα.

Ο καλύτερος τρόπος για να προβλέψεις το μέλλον είναι να το εφεύρεις. Η καινοτομία είναι ο μόνος δρόμος, για εμάς τους δικη-γόρους, προκειμένου να αντέξουμε στο μέλλον.

Έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στους Ευρωπαί-ους και τους Έλληνες δικηγόρους. Θα πρέ-πει να δώσουμε τις αναγκαίες μάχες. Άλ-λωστε, οι μόνες μάχες που χάνονται είναι εκείνες που ποτέ δεν δόθηκαν. Επιτρέψτε μου και πάλι να αναφερθώ στον ρωμαίο φιλόσοφο Seneca «Δεν οφείλεται στο γε-γονός ότι τα πράγματα είναι δύσκολα που δεν τολμάμε, αλλά το ότι δεν τολμάμε κάνει τα πράγματα να είναι δύσκολα.»

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας».

Το μέλλον του δικηγορικού επαγγέλματος στην Ευρώπη (συνέχεια)