CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH

(Dùngchosinhviêncáctrườngsưphạm)LÊTHỊBỪNG(Chủbiên)

LỜINÓIĐẦUVấnđềnhâncáchlàmộttrongnhữngvấnđềkhóvàphứctạpnhấtcủaTâmlíhọc.

Tậpthể tácgiảđãcốgắngbiênsoạncuốngiáo trìnhdùngchosinhviênkhoaTâmlí -GiáodụctrườngĐạihọcSưphạmHàNội:Cácthuộctínhtâmlíđiểnhìnhcủanhâncách.

Cấutrúccuốnsáchbaogồm:-ChươngI:Tìnhcảmvàýchí(Th.s.NguyễnĐứcSơn:Tìnhcảm,PGS-TS.LêThịBừng:ýchívàhànhđộngý

chí)ChươngII:Xuhướngnhâncách(PGS-TS.LêThịBừng)ChươngIII:Khíchất(PGS-TS.LêThịBừng)

ChươngIV:Tínhcách(PGS-TS.LêThịBừng)ChươngV:Nănglực-TS.NguyễnThịHuệGiáotrìnhđượcbiênsoạntheokhungchươngtrìnhcủaHộiđồngKhoahọctổTâm

líhọcđạicương-KhoaTâmlíGiáodụchọc,TrườngĐạihọcSưphạmHàNộixâydựng,songchắcchắnkhôngtránhkhỏithiếusót.Đểđápứngtốthơnchoviệcgiảngdạy,họctậpvànghiêncứuvềvấnđềnày,cáctácgiảrấtmongnhậnđượcsựđónggópýkiếncủacácnhàkhoahọccácthầycôgiáo,sinhviên...đểgiáotrìnhngàycànghoànthiệnhơn.

Tậpthểtácgiả

Chương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍChương2.XUHƯỚNGNHÂNCÁCH

Chương3.KHÍCHẤTChương4.TÍNHCÁCH

Chương5.NĂNGLỰCTÀILIỆUTHAMKHẢO

CreatedbyAMWord2CHM

Chương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍ

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH

I-TÌNHCẢMII-ÝCHÍVÀHÀNHĐỘNGÝCHÍ

TÓMTẮTCHƯƠNGIBÀITẬPTHỰCHÀNH

CreatedbyAMWord2CHM

I-TÌNHCẢM

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍ

1.Kháiniệmchungvềtìnhcảm1.1.ĐịnhnghĩatìnhcảmXétởphươngdiệnchấtlượngvàýnghĩacuộcsốngcủaconngười,khôngcókhía

cạnhnàotrongđờisốngtinhthầncủahọcóvaitròquantrọnghơnxúccảm,tìnhcảm.Conngườikhôngchỉnhậnthứccácsựvật,hiệntượng,cácmốiliênhệ,cácquyluậtcủachúngmàluônluôntỏtháiđộcủamìnhvớichúng.Khihoànthànhmộtcôngviệcnàođóthườngtỏtháiđộhàilònghaykhônghàilòng...Đồngthời,khitìmracáchgiảiquyếtmộtvấnđề, khi phát hiện ra những tri thứcmới... conngười còn tỏ thái độphấnkhởi haybuồnchán.Vìlẽđókhôngcógìđángngạcnhiênkhivấnđềxúccảm,tìnhcảmđãđượcđềcậpđếnngaytừthờiCổđạitrongcácquanđiểmcủaPlaton(428-348TCN),Arixtốt(Aristote,384-322TCN),saunàylà,Đềcác(1596-1650),Spinôza(1632-1677)vàrấtnhiều những nhà tâm lí học nổi tiếng như James (1842 - 1910), Freud (1856 - 1939)Phestinger,Plutchik,Izard...

Tuyvậy,đếnnaychưacómộtđịnhnghĩavềxúccảm,tìnhcảmđượcnhấttríhoàntoàn.Nhìnchung,khiđềcậptớixúccảmvàtìnhcảmcáctácgiảchủyếuđềcậptớixúccảm,màkhôngphânbiệt xúc cảmvới tình cảm.Có thểkểđếnmột số cácquanniệmkhácnhauvềxúccảmnhưsau:

Platonđưaralíthuyết-batrạngthái.Ôngchorằngcóbatrạngtháixúccảm.Đólà:trạngtháidễchịu,trạngtháiđauđớnvàmộttrạngtháitrungtính-cònđượcgọilàtrạngtháihàihoà.Trạng tháihàihoà làxuấtphátcủa trạng tháiđauđớn.Đauđớn làsựpháhuỷcáihàihoà,còndễchịu làsựkhôiphụccáihàihoàđó.Bêncạnhđó,mộtđiềurấtđángchúýởPlatonlàôngđưaramộtthànhtốđộclập,phicơthểđểgiảithíchxúccảm.Đólànguyêntắcmongmuốnvàsựthoảmãnmongmuốn,tứclàxúccảm,tìnhcảmgắnliềnvớiviệcthoảmãnnhucầucủaconngười.

Aristotechorằng,sựdễchịuvànỗiđaulàcơsởcủamọixúccảm.Xúccảmlàsựphân loạivànhận ra cácđặc trưngđầu tiêncủa sựvật, hiện tượng.Trongý tưởngnàyđiềumàhiệnnay cácnhà tâm lí họcnhận thứcđồng tìnhkhi nói vềxúc cảmcủa conngườilàtrongxúccảmcónhântốnhậnthức.Chủthểsởdĩcóxúccảm,tìnhcảmlàdonóđểnhậnthấycácđặctrưng,cácdấuhiệunàođócủasựvật,hiệntượng.Điềunàycũngsẽ

đượcchỉrakhichúngtanóivềcácđặcđiểmcủatìnhcảm.MộtlíthuyếttươngđốiđầyđủđầutiênvàđơngiảnnhấtvềxúccảmlàThuyếtxúc

cảmcủa Jame -Lange. James (1842 - 1910) là nhà triết học, tâm lí họcMĩđãkết hợpcùngnhàsinh tíhọcĐanMạch-Lange-sáng lậpra thuyếtvềcảmxúc.Trongđóxúccảmđượccoilàtổnghợpcácthayđổitrạngtháicơthể,xuấthiệntrướcmộttácđộngtừbênngoàiđượcconngườinhậnthức.Cáchđịnhnghĩanàyđồngnhấtxúccảmvàtrạngtháisinh lícủacơ thể.Dovậy,địnhnghĩanàykhôngđượccácnhà tâmlíhọchiệnđạiđồngtình.

SaulíthuyếtcủaJame-Langecómộtloạtcáclíthuyếtkhácgiảithíchxúccảmvàđưaracácđịnhnghĩakhácnhau.TrongđócólíthuyếtcủaCannon-Bard-cácnhàtâmlíhọcMĩ(1927).Líthuyếtnàylạichorằngxúccảmđồngthờivớicácthayđổisinhhọccủacơ thể.Bêncạnhđó làThuyếtHoạthoácủaLincey -Hebb,ThuyếtNhận thứccủaL.Phectinger.ĐiểmđángchúýởThuyếtNhậnthứclàxúccảmnảysinhởchủthểkhicáckìvọng,mongđợicủanócóđượcđápứnghaykhông,cácbiểutượngnhậnthứccủachủthểcóđượcthựchiệntronghiệnthựchaykhông.Cácxúccảmnàykhácxuấthiệnlàdochủthểsosánh,đốichiếucáckìvọngcủamìnhvớikếtquảcủahoạtđộngthựctế.

Nhưvậy,cáccáchlígiảixúccảm,tìnhcảmnêutrênchưađưarađượcmộtcáchđầyđủnhữngnétbảnchấtcủaxúccảmvà tìnhcảm, tuyđãcónhữnghạtnhânhợp línhưtrongcách tiếpcậnnhận thứccủaL.Phectinger.Tâm líhọchiệnđại coixúccảm, tìnhcảmlànhữngtrảinghiệmchủquancủachủthểvềmốiquanhệcủanóđốivớicácsựvậthiệntượngvàconngườixungquanh.Vậy,nênhiểuxúccảm,tìnhcảmnhưthếnào?

XuấtpháttừbảnchấtcủatâmlíngườitheoquanđiểmcủaTâmlíhọcduyvậtbiệnchứngđãgiúpchúngtathấyrõbảnchấtcủaxúccảm,tìnhcảm.Xúccảm,tìnhcảmlàmộtloạihiệntượngtâmlíđặcbiệtcủachủthể.Nóthểhiệntháiđộcủaconngườiđốivớicácsựvật,hiện tượng tronghiện thựckháchquan.Niềmvui,nỗibuồn,sựkhiếpsợđều lànhữngbiểuhiệncủahoạtđộngphảnánhtâmlícủaconngười.Nólàsựphảnánhcácsựvật, hiện tượng khách quan một cách đặc biệt dưới hình thức các rung động và trảinghiệm của con người. Engels cho rằng: Các tác động của thế giới bên ngoài lên conngườiđềuđểlạidấuvếtởtrongđầuóccủahọ,phảnánhvàotrongđầuócdướihìnhthứctìnhcảm, tưởng tượng,ướcmuốn,sựbiểuhiệncủaýchí.Tìnhcảm,dovậycũng làsựphảnánh.Nhữngsựvật,hiệntượngđượcconngườiphảnánhdướidạngcáctrảinghiệmđóphảicóýnghĩanhấtđịnhđốivớinhucầuvàđộngcơcủaconngười.Từđó,cóthểđịnhnghĩaxúccảm,tìnhcảmlànhữnghiệntượngtâmlíphảnánhhiệnthựckháchquanthôngquamốiquanhệcủasựvật,hiệntượngtronghiệnthựckháchquanvớinhucầuvàđộngcơcủaconngười.

Theocáchhiểunày,xúccảm, tìnhcảm trướchếtđượcnhấnmạnh là sựphảnánhtâmlícónguồngốctừhiệnthựckháchquanchứkhôngphảilànhữngrungđộnghoàntoànchủquankhépkín,tựnảysinh.Đólàmộtdạngphảnánhđặcbiệt-phảnánhcảm

xúc.Cácsựvật,hiệntượngtronghiệnthựckháchquanlànguồngốccủaxúccảm,tìnhcảm.Chúngcóthểđápứnghaykhôngđápứngnhucầunàykháccủaconngười,từđólàmnảysinhxúccảm,tìnhcảm.Nhưvậy,xúccảm,tìnhcảmgắnbóchặtchẽvớicácnhucầucủaconngười,xuấthiệntrêncơsởcácnhucầuđóđượcthoảmãnhaykhôngđượcthoảmãn.Khimộtnhucầuđượcthoảmãnởconngườisẽxuấthiệncácxúccảmdươngtínhvàngượclạisẽlàcácxúccảmâmtính.Bởivậyxúccảm,tìnhcảmcònđượccoilàtiếngnóibêntrong,làhệthốngtínhiệugiúpchủthểnhậnbiếtđượcýnghĩacủamộtsựvật,hiệntượngnàođóđốivớinhucầucủabảnthân.Đâycũngđượccoilànétđặctrưngcủaxúccảm,tìnhcảm,nóphảnánhmộtcáchtrựctiếpmốiquanhệgiữanhucầuvàquátrình, kết quả của hoạt động.Nhờđóxúc cảm, tình cảm thúc đẩyvà địnhhướnghoạtđộng.

Nhưvậy,xúccảm,tìnhcảmđềulàdạngphảnánhxúccảm.Chúngcónhữngđiểmchungvàquanhệchặtchẽvớinhau,nhưngkhôngđồngnhất.Từcáchtiếpcậnđó,cóthểcómộtđịnhnghĩavềtìnhcảmnhưsau:

Tìnhcảmlànhữngtháiđộcảmxúcổnđịnhcủaconngườiđốivớinhữngsựvật,hiệntượngcủahiệnthựcphảnánhýnghĩacủachúngtrongmốiliênhệvớinhucầuvàđộngcơcủahọ.Tìnhcảmlàsảnphẩmcaocấpcủasựpháttriểncácquátrìnhcảmxúctrongcácđiềukiệnxãhội.

Xúccảmlàcơsởcủatìnhcảm,tìnhcảmchỉcóthểcóđượckhicácxúccảmđãtrởthànhổnđịnh,bềnvững.Tìnhcảmlàsảnphẩmcủasựpháttriểncácquátrìnhcảmxúctrongnhữngđiềukiệnxãhội.Nóicáchkhác,tìnhcảmkhôngđồngnhấtvớixúccảm.Vềsựkhácbiệtgiữaxúccảmvà tìnhcảmsẽđượcđềcập tớimộtcáchchi tiếthơnởphầnsau.

Coixúccảm, tìnhcảmlàsựphảnánh,chúngtaphải làmrõsựkhácbiệtcủanó-phảnánhxúccảm-vớimộtloạiphảnánhkhác-phảnánhnhậnthức.Đềulàcáchiệntượngtâmlíphảnánhhiệnthựckháchquan,đềumangtínhchủthểvàcóbảnchấtxãhội-lịchsửnhưngphảnánhnhậnthứcvàphảnánhxúccảmcónhữngđiểmkhácnhaucănbản.

Vềđối tượngphảnánh,quá trìnhnhận thứcphảnánhchínhbản thânsựvật,hiệntượng,cácmốiliênhệvàquanhệgiữachúng.Phảnánhnhậnthứcgiúpconngườingàymộttiếngầntớichânlíkháchquan.Trongkhiđóxúccảm,tìnhcảmlạiphảnánhkhôngphảibảnthânsựvật,hiệntượngmàphảnánhmốiliênhệgiữasựvật,hiệntượngđóvớinhucầuvàđộngcơcủaconngười.Thựctếchothấy,cùngmộtđốitượngtronghiệnthựckháchquan,phảnánhnhậnthứcchothấysựtồntạikháchquancủasựvậthiệntượng,cònphảnánhxúccảmchothấyýnghĩasựvật,hiệntượngđótrongmốiquanhệvớichủthể.Sựkhácbiệtnàykhônglàmphảnánhnhậnthứcvàxúccảmloạitrừnhau,ngượclạinóchophépconngườiphảnánhđầyđủhơn,toàndiệnhơn,sâusắchơnhiệnthựckháchquan:Đâycùngchínhlàmộtbiểuhiệncủatínhchủthểtrongphảnánhtâmlí.Conngười

không chỉ phản ánh sự vật, hiện tượng như nó vốn cómà phản ánh sự vật thông qua"lăngkínhchủquan"củamình.

Vềphạmviphảnánh,phảnánhnhậnthứcrộnghơnsovớiphảnánhcảmxúc.Hầuhếtcácsựvật,hiện tượngđã tácđộngvàocácgiácquancủaconngườiđềuđượcnhậnthứcởmộtmứcđộnhấtđịnh.Cònphảnánhcảmxúckhôngphảnánhmọisựvật,hiệntượngmàchỉphảnánhnhữngsựvậthiệntượngcóliênquantớinhucầu,độngcơnàocócủaconngườimàthôi.Nóicáchkhácphảnánhcảmxúccótínhlựachọncaohơnphảnánhnhậnthức.

Về phương thức phản ánh.Nhận thức phản ánh hiện thực khách quan dưới hìnhthứccáchìnhảnh,biểutượngvàkháiniệm.Dovậy,đểkiểmtratínhchínhxác,sâusắccủanhận thứcngười tađemsosánhđốichiếucáckếtquảcủanhận thứcvới thực tiễn.Lêninkhẳngđịnhthựctiễnlàthướcđocủachânlílàvìvậy.Trongkhiđó,xúccảm,tìnhcảmphảnánhhiệnthựcdướihìnhthứccácrungđộng,trảinghiệmcủachủthể.Vớihìnhthứcphảnánhnày,xứccảm,tìnhcảmmangtínhbấtđịnhlớnhơnhayítxácđịnhsovớinhậnthức.Kếtquảlàkhócóđượcnhữngtiêuchíkháchquan,chínhxácđểsosánhxúccảmcủangườinàyvớixúccảmcủangườikhác.

Vềmứcđộthểhiệntínhchủthể,rõrànglàxúccảm,tìnhcảmthểhiệntínhchủthểđậmnéthơnsovớinhậnthức.Điềunàybắtnguồntừsựđadạngvàsựkhácbiệttronghệthốngnhucầuvàđộngcơcủacácchủthể.

Vềquátrìnhhìnhthành,quátrìnhhìnhthànhtìnhcảmlâudàihơn,phứctạpvàkhókhănhơnnhiềusovớiquátrìnhhìnhthànhnhậnthức.Nóđòihỏinhữngtácđộnggiáodụcbềnbỉvàthốngnhất.

Tuyvậy, tìnhcảmvànhận thứccóquanhệchặtchẽ.TheoJ.Piaget, tìnhcảmthểhiệnmặtnănglượngcủahànhđộngcònnhậnthứcthểhiệnởmặtđịnhhướng,điềuchỉnhcủahànhđộng.Tìnhcảmkích thích thúcđẩynhận thức,ngược lạinhận thứcgiúpchotìnhcảmđiđúnghướng,nhậnthứcđúngđắnlàmchotìnhcảmvữngbền.

Nhưởphầntrênđãlưuý,nhiềutácgiảđồngnhất"xúccảm"với“tìnhcảm”vàchỉđưarakháiniệmxúccảm.Cáchquanniệmnhưvậycòncóphầnkhôngthoảđáng,đặcbiệtlànókhônggiúpchochúngtathấyđượcbảnchấtcủatìnhcảm,khôngchothấytìnhcảmlàmộtcấutạotâmlímớivềchất.Xúccảmvàtìnhcảmkhôngđồngnhất.Sựkhácbiệtgiữachúnglàsựkhácbiệtvềchất.Việcchỉrasựkhácbiệtvềchấtgiữaxúccảmvàtìnhcảmcócảýnghĩalíluậnvàthựctiễn.Phânbiệtđượcxúccảmvàtìnhcảm,chúngtacóthểcónhữngcáchtácđộngphùhợpđểgiáodục,hìnhthànhtìnhcảmởconngườimộtcáchcóđịnhhướng.

Cóthểcoitìnhcảmlàcácxúccảmbậccao,làhìnhthứcphảnánhxúccảmcáchiệntượngcóýnghĩaxãhội.Nólàthuộctínhtâmlítươngđốibềnvữngởcánhân,làsựkháiquátcácxúccảmkhácnhau.Trongtìnhcảmcósựthốngnhấtcủacả3mặtcảmxúc,trítuệvàđạođức,cónghĩalàtìnhcảmkhôngđơnthuầnlàrungđộngchủquan,mangtính

chấttìnhhuốngcủaconngườitrongmốiquanhệcủatonngườiđốivớithếgiới.Cóthểdựavàotínhổnđịnh,tínhxãhộivàcơchếsinhlíthầnkinhđểphânbiệtxúccảmvàtìnhcảm.

Cảmxúc Tìnhcảm

-Cócảởđộngvậtvàconngười-Làmộtquátrìnhtâmlí-Cótínhnhấtthời,tìnhhuống

-Luônởtrạngtháihiệnthực-Xuấthiệntrước-Thựchiệnchứcnăngsinhvật-Gắn liềnvớiphảnxạkhôngđiều

kiện,bảnnăng

-Chỉcóởconngười-Làmộtthuộctínhtâmlí-Cótínhchấtxácđịnhvàổnđịnh-Thườngởtrạngtháitiềmtàng-Xuấthiệnsau

-Thựchiệnchứcnăngxãhội- Gắn liền với phản xạ có điều kiện và hệ

thốngtínhiệuthứhai

Khinóirằng,cảmxúccócảởngườivàđộngvậtchúngtakhôngđồngnhấtcảmxúcởconngườivàcảmxúcởconvật.Cảmxúcởconngườiđãđượcxãhộihoáởmộtmứcđộnhấtđịnh.Dấuvếtxãhộiđãinlêncáccảmxúccủaconngườiởnộidungvàphươngthứcbiểuhiệncủanó.Sởdĩcóđiềunàylàdobảnchấtxãhộicủaconngườiquyđịnhphạmvicảmxúc,tháiđộcủaconngườiđốivớithếgiớixungquanh.

Xúccảmdiễn ra trongmộtkhoảng thờigiannhấtđịnh, phản ánhnhữngbiếnđổitrựctiếptronghoàncảnhsốngcóliênquanđếnnhucầuvàđộngcơcủaconngười,dovậynómangtínhchấttìnhhuốngvàởtrạngtháihiệnthực.Trongkhiđótìnhcảmlạiởtrạngtháitiềmtàng,khôngphảilúcnàocũngbộclộrabênngoài.

Tuyvậy,sựphânbiệtnhưtrênlàtươngđối,khôngphảilàsựtáchbiệtxúccảmkhỏitìnhcảmmàchỉnhằmmụcđíchphânbiệttínhchấtcấpđộcủachúng.Xúccảmvàtìnhcảmcóquanhệmậtthiết.Tìnhcảmđượchìnhthànhtừxúccảm,đượcthểhiệnquacáccảmxúccụthể.Khôngthểcótìnhcảmnếukhôngcóxúccảm.Tìnhcảmchỉlàtìnhcảmtrừu tượngkhônghiện thựcnếukhôngđược thểhiệnquacáccảmxúc.Ngược lại, tìnhcảmcóthểtácđộngchiphốiđốivớicácxúccảm.

1.2.Biểuhiệncơbảncủaxúccảm,tìnhcảmXúc cảm, tình cảmcủa conngười với những cungbậc đa dạngphongphúvà vô

cùngphức tạpđượcbiểuhiệndướinhữnghình thứchếtsứcsinhđộng.Trước tiên,xúccảmcủaconngườiđượccoi làmộthiện tượngtâmlícóbiểuhiệnrất rõ thôngquacác

biếnđổisinhlí:Khôngcóhiệntượngtâmlínàolạikéotheonhữngbiếnđổisinhlírõrệtnhưxúccảm,tìnhcảm.TừxaxưaAristoteđãnhậnđịnh:sựbiểuhiệnsinhlícủaxúccảmlàmộtphầncủaxúccảm.Dovậy,thôngquacácbiểuhiệnsinhlímàngườitacóthểnhậnbiếtđượcmộtxúccảm,tìnhcảmnhấtđịnhđangdiễnraởmộtchủthểnàođó.Đồngthời,xúccảm,tìnhcảmthểhiệnrấtrõnétquacáchànhvi,cáccửchỉbênngoàicủachủthể.Dovậy,mộtcáchkháiquátcóthểthấyxúccảm,tìnhcảmbiểuhiệnở2cấpđộ.Cấpđộbêntrongvàcấpđộbênngoài.

a.Cấpđộbêntrongcủaxúccảm,tìnhcảmthểhiệnởsựthayđổicáchoạtđộngcủacáccơquannộitạngnhưnhịptim,nhịpthở.Khiconngườitrảinghiệmmộtxúccảmnhưxúcđộngchẳnghạn,nhịptim,nhịpthởsẽthayđổimộtcáchrõrệt.Cácthayđổisinhlícònthểhiệnởmứcđộsâuhơnlàmứcđộđápứngthầnkinh,thayđổinộitiếtvàđápứngđiện sinhhọcda.Năm1927,Cannon lầnđầu tiênđãpháthiệnmối liênquangiữaxúccảmvớimộthoóc-môn(Aldrenalin).Saunày,rấtnhiềunghiêncứuchỉramốiliênhệcủacáchoóc-mônnhưSteroit (hoóc-môn tuyến thượng thận, tuyếnsinhdục)vớicác trạngthái xúc cảmkhác nhau của cơ thể.Các hoóc-mônSteroit có thể tạo ra cảmgiác sảngkhoáivớiliềuthấptrongngắnhạnvàgâyratrầmnhượcvớiliềucaotrongdàihạn.Dựatrênsựthayđổinhịptim,nhịpthởvàsựđápứngđiệnsinhhọcda,cácnhànghiêncứuđãthiếtkếmáyđonóidối.Thiếtbịnàyđượccấuthànhbởinhiềuphầnkhácnhaucóthểđonhịp tim,nhịp thở,dòngđiệnsinhhọcdavàđược thểhiệnbằngcácđồ thị tươngứng.Khinghiệmthểnóidốisẽxuấthiệnmộtxúccảmnhấtđịnh,xúccảmnàykéotheosựthayđổitronghoạtđộngcủacáccơquannêutrên,nhữngthayđổiđóđượcthểhiệntrênđồthị.Quađó,ngườinghiêncứupháthiệnđượcnghiệmthểcónóidốihaykhông.

b.Cấpđộbênngoàicủaxúccảm,tìnhcảmbaogồmngônngữvàcáccửđộngbiểucảm.Xúccảm, tìnhcảmcủaconngười thểhiện rabênngoàiquanộidung lờinói,âmđiệu,nhịpđiệu,ngữđiệulờinói.Bằngngôntừdiễntảxúccảm,tìnhcảmcủamình,chủthểgiúpngườikháchiểuđượccácxúccảmmàbảnthântrảinghiệm.Bêncạnhnộiđunglờinói,âmđiệu,ngữđiệu,nhịpđiệulànhữngdấuhiệuthểhiệncảmxúcvàtìnhcảmmộtcáchrấttinhtế.Chủthểcóthểchưaýthứcrõràngvềxúccảmcủabảnthânnhưngcácxúccảm,tìnhcảmấyđượcngườinghecảmnhậnthấyvàcóthểnhậnthứcđượcvềtrạngtháicủachủthể.Cáccửđộngbiểucảm-làmộttrongcácthànhphầncủaxúccảm,tìnhcảm/làhìnhthứcbênngoàicủasựtồntạivàthểhiệncủaxúccảm,tìnhcảm,baogồmnétmặt, điệu bộ, cử chỉ, vận động toàn thân. Các cử động biểu cảm này còn gọi là cácphương tiện phi ngôn ngữ hay ngôn ngữ cơ thể (Body language). Bước đầu tiên quantrọngtrongviệcnghiêncứunhữngbiểuhiệnbênngoàicủaxúccảm,tìnhcảmđượctìmthấytrongtácphẩmNhữngbiểuhiệncảmxúcởngườivàđộngvậtcủaĐacuyn(1872).Vậndụngcáchtiếpcậnsinhhọcvàxãhội,Đacuynđiđếnkếtluậnrằngnhiềubiểuhiệncủaxúccảm(trongcửchỉvànétmặt)làkếtquảcủaquátrìnhtiếnhoá.CácnghiêncứungàynaycũngkhẳngđịnhquanđiểmcủaĐacuynchorằngbiểucảmnétmặtxuấthiệntrongquá trình tiếnhoávà thựchiện chứcnăng thíchứngquan trọng.Cũngcần lưuý

rằngcónhữngcửđộngbiểucảmkhácnhauphụthuộcvàonềnvănhoávàkhônggiốngnhautrongcác thờikì lịchsửxãhộikhácnhau.Cùngvớisựbiếnđổicácmốiquanhệgiữaconngườivàthếgiớikháchquantrongtiếntrìnhlịchsử,cáccửđộngbiểucảmkèmtheocácxúccảmvàtìnhcảmdầnmấtđitínhcổxưacủanóvàngàycàngmangnhữngđặctrưngvănhoá-xãhội.Việcnhậnbiếtcácxúccảm,tìnhcảmquacáccửđộngbiểucảmlàvôcùngquantrọngtrongquátrìnhgiaotiếp,nógiúpconngườihiểunhau,đồngcảmvớinhaudễdànghơn.Đặcbiệttrongnhiềulĩnhvựcnhưsânkhấuđiệnảnh,dịchvụcôngtácxãhội...ngườitacầnđượchuấnluyệncáchnhậnbiếtxúccảm,tìnhcảmthôngquacácbiểuhiệnphingônngữ.Đâylàmộtkĩnăngkhôngthểthiếuđểthiếtlậpquanhệtốtđẹpvớingườikhác.

Nhữngbiểu hiện của xúc cảm, tình cảm làmconngười có thể hiểu nhau tốt hơn,giúpxúccảm,tìnhcảmcóthểlantruyềntừngườinàysangngườikhác.Tuyvậycónhiềutrườnghợpconngườicóthểdùngcáccửchỉđiệubộbênngoàiđểchedấucảmxúcthậtcủamình.Trongkhi tíchluỹkinhnghiệmsống,conngườihọcđiềukhiểncáccảmxúccủamìnhvàhọcđượccáchbiểuhiệnnómộtcáchkhéoléo.Vìvậy,khôngdễdàngđểphánđoánchínhxácxúccảm,tìnhcảmcủahọ.Đểpháthiệnđượcnhữngxúccảm,tìnhcảm thậtcủangườikháccầncókinhnghiệmvàconmắt tinh tườngbiết loạibỏnhữngdấuhiệunguỵtrangbênngoài.

1.3.ĐặcđiểmđặctrưngcủatìnhcảmTìnhcảmcónhữngđặctrưngnhưsau:a.Tínhnhậnthức.Qua rấtnhiềunhững tranh luậnvềmốiquanhệgiữaxúccảm, tìnhcảmvớinhận

thức,trongđócóquanniệmchorằngxúccảm,tìnhcảmloạitrừnhậnthức,lạicónhữngquanđiểmkhẳngđịnhtrongxúccảm,tìnhcảmcónhântốnhậnthức,ngàynaycácnhàtâmlíhọcđãđiđếnmộtsựthừanhậntrongxúccảm,tìnhcảmcóyếutốnhậnthức.

Tìnhcảmcủaconngườiđượchìnhthànhtrongsựtácđộngqualạivớinhậnthức.Tínhnhậnthứccủatìnhcảmthểhiệnởchỗconngườithườngnhậnthứcrấtrõđốitượnggâynêntìnhcảmcủamình.Conngườibiếtmìnhcótìnhcảmvớiai,tìnhcảmđónhưthếnào.“Tínhcóđối tượngcủa tìnhcảmtìm thấysựbiểuhiệnchomìnhởchỗ,chínhcáctình cảm được phân biệt tuỳ theo phạm vi đối tượng mà chúng có quan hệ tới” -Rubinsteinn.

Bêncạnhđó,conngườiluôncómộtnhucầunhậnthứctìnhcảmxúccảmcủamình,về tínhchất,vềđối tượng,nhận thứcvềcác rungcảmcụ thểmàbản thân trảinghiệm.Việcconngườidùngngônngữđểbiểuđạttìnhcảmcủamìnhcũnglàmộtbiểuhiệnrõràngcủa tínhnhận thức.Conngườichỉcó thểbiểuđạtđược tìnhcảmcủamìnhrabênngoàibằngngốnngữkhinhậnthứcđượctìnhcảmcủabảnthân,biếtlựachọncáctừthíchhợpđểmôtảtìnhcảmcủamình.I.P.Paplovchorằngtìnhcảmgắnliềnvớimộtbộphậncaonhấtcủanãovàmọitìnhcảmđềuđượcnốivớimộthệthốngtínhiệuthứ2,chúng

đượcpháttriểnvàkhơisâutrongquátrìnhnhậnthứccáckháchthểcủachúng,trongquátrìnhluyệntậptrongmộthoạtđộngnhấtđịnh.

b.Tínhxãhộicủatìnhcảm.Tìnhcảmchỉcóởconngười,nólàsảnphẩmcủasựpháttriểnxãhộilịchsử,tình

cảmthểhiệnchứcnăngxãhội,giúpconngườivậnhànhcácquanhệxãhội.Conngườiluônsốngvàhoạtđộng trongcácnhómxãhội,các tập thểxãhội.Trongquá trìnhđó,conngười tỏ tháiđộcủamìnhvớingườikhác,vớicácmốiquanhệxãhội.Có thểnóitình cảm có nội dung xã hội rất phong phú và sự thể hiện của nó cũng là sự thể hiệnmangtínhxãhội.Tìnhcảmnảysinh,hìnhthành,phát triểnvàthểhiệnởmỗicánhân,nhưngnộidungcủanóchịu sựchiphối của tácđiềukiện lịch sửxãhội,phương thứcbiểuhiệnrabênngoàicủanócũnglàphươngthứcxãhộitronggiaiđoạnxãhộilịchsửnhấtđịnh.Cáctìnhcảmđạođứcnhưlòngyêunước,tìnhđồngchí..., tìnhcảmthẩmmĩnhư yêu cái đẹp, saymê sáng tạo ra cái đẹp, tình cảm nhận thức... là những tình cảmkhôngthểcóngoàimôitrườngxãhội,ngoàihoạtđộngxãhộicủaconngười.Nhữngtìnhcảmấymangdấuấncủathờiđại,củacáchìnhtháixãhộinhấtđịnh.

c.Tínhkháiquátcủatìnhcảm.Tìnhcảmmangtínhkháiquátcao:Nóthểhiệntháiđộcủaconngườiđốivớimột

loại(haymộtphạmtrù)cácsựvật,hiệntượngchứkhôngphảivớitừngsựvật,hiệntượngcụthểnhưxúccảmhayvớitừngthuộctínhcủasựvật,hiệntượngnhưmàusắcxúccảmcủacảmgiác.Đâycũngchínhlàsựkhácbiệtcủatìnhcảmvớixúccảmvàlàmộtchỉsốđểxếptìnhcảmởmứcđộcaohơnsovớixúccảmtrongquátrìnhphảnánhcảmxúc.

d.Tínhổnđịnhcủatìnhcảm.Tìnhcảmlànhữngtháiđộổnđịnhcủaconngườitrướchiệnthực,đốivớibảnthân,

vớinhữngngườixungquanh.Tìnhcảmkhiđượchìnhthànhsẽtươngđốiổnđịnhvàdovậyđượccoilàmộtthuộctínhtâmlívàlàmộtđặctrưngcủanhâncách.

Điềunàygiúpchúngtathấyđượcsựkhácbiệtcủatìnhcảmvớixúccảm.Xúccảmlàcáctháiđộmangtínhchấtnhấtthời,tìnhhuống,còntìnhcảmđãvượtquagiớihạncủacáctìnhhuốngcụthểriênglẻtrởthànhthuộctínhcủanhâncách,trởthànhcáicốtlõibêntrongchiphốicácxúccảmtrongcáctìnhhuốngcụthể.

e.Tínhchânthựccủatìnhcảm.Tìnhcảmphảnánhmộtcáchchânthựcnộitâmcủaconngười.Tháiđộthựcsựcủa

chúng ta trướcmột sự vật, hiện tượng gây nên xúc cảm, tình cảm của chứng ta có thểđượcchedấukhôngchongườikhácbiết,nhưngchủthểluôn"cảmthấyđược"xúccảm,tìnhcảmđó."Trongtìnhcảmtanghethấykhôngphảilàđặcđiểmcủatừngýnghĩriênglẻ,củatừngquyếtđịnhriênglẻmàlàcủatoànbộnộidung,đờisốngtâmhồncủachúngtavàcấutrúccủanó.Trongýnghĩcủamìnhchúngtacóthểtựlừadốichúngta,nhưngnhữngtìnhcảmcủachúngtalạinóivớichúngtarằngchúngtalàngườinhưthếnàychứ

khôngphải làngườinhưchúng tamuốn, rằngsự thậtchúng ta làngườinhư thếnày" -K.Đ.Usinxki.

g.Tínhđốicựccủatìnhcảm.Sựtồntạicủanhữngcặptìnhcảmđốilậpnhaunhưvuisướng-đaukhổ,yêu-ghét,

tìnhyêu-lòngcămthùlàđặctrưngcủatìnhcảm.Tínhđốicựcnàynảysinhdocùngmộtlúctồntạinhiềunhucầukhácnhauởchủthể.Lẽtấtnhiênkhôngthểthoảmãnđồngthờitấtcảcácnhucầutrongcùngmộtlúc.Trongtìnhhuốngnàynhucầunàyđượcthoảmãn,nhucầukháclạibịkìmhãm–tươngứngvớinócáctìnhcảmcủaconngườipháttriểntrởthànhnhữngtìnhcảmhaimặt.Chínhtínhđốicựccủatìnhcảmlàmđờisốngtìnhcảmcủaconngườithêmphongphú,sinhđộngvàcũngrấtphứctạp.Quantrọnghơnchínhtínhđốicựccủatìnhcảmlàdấuhiệucủaviệcthoảmãnhaykhôngthoảmãnnhucầunàođóởconngười,trêncơsởđónógópphầnđiềuchỉnhhànhvicủaconngười.

1.4.Vaitròcủatìnhcảma.TìnhcảmvớinhậnthứcXúccảm,tìnhcảmcóvaitròrấttolớntrongđờisốngcủaconngười.Xúccảm,tình

cảmđượccoilànơithểhiệnsựhoànhậpcủacơthể-tinhthần-xãhội.Thậmchínhiềunhà triếthọcvà tâmlíhọcchorằng tìnhcảm,xúccảmchính làchấtnhânbảncủaconngười.Tuyvậyvẫnchưacóýkiếnhoàntoànthốngnhấtvềvaitròcủatìnhcảm,xúccảmvớiđờisốngconngười.Hiệnnay,cácnhàtâmlíhọcthừanhậnmộtsốchứcnăngchínhcủaxúccảmnhưchứcnănggiaotiếp,chứcnăngthíchứng,chứcnăngtínhiệu,chứcnăngđánhgiá,chứcnăngđiềuchỉnh...Ởđây,chúngtabàntớivaitròcủaxúccảm,tìnhcảmđốivớigiaotiếp,hoạtđộng,vớinhậnthức,vớiýchívàvớicácthuộctínhcủanhâncách.

Khôngcóxúccảmkhócóthểtưởngtượngtasựtácđộngqualạilẫnnhaugiữaconngười.Nhờxúccảmconngườibộclộtháiđộvớihiệnthựcvàvớingườikhác:Đâylàvaitròquantrọngnhấtcủaxúccảm-vaitrògiaotiếpcảmxúc.Quacácbiểuhiệnxúccảm,conngườithôngtinchongườikhácvềtháiđộcủamìnhvềtrạngtháicủabảnthân.Nhờxúccảmmàconngườihiểunhautốthơncóthểkhôngcầnngônngữmàconngườivẫncóthểđồngcảmtrongnhữngtìnhhuốngxúccảmnhấtđịnh.Sựđồngcảmnàycónguồngốctừsựmôphỏngtrạngtháixúccảmcủangườikhác.Nhiềunghiêncứutâmlíhọcchothấy phần lớn thông tin trong quá trình giao tiếp được truyền và thu nhận bằng cácphươngtiệnphingônngữ.Cácnghiêncứuliênvănhoáđãđưarakếtluậnrằngconngườithuộccácnềnvănhoákhácnhaucó thểxácđịnhmộtcáchtươngđốichínhxácvềcácxúccảmởngườikhácnhưniềmvui, sự tứcgiận,nỗibuồn, sự sợhãi, sựkinh tởm, sựngạcnhiên.

Vaitròcủaxúccảm,tìnhcảmvớinhậnthứclàvấnđềgâyranhiềusựkhácbiệtnhấttrongquanniệmcủacácnhàtâmlíhọc.Cóhaiquanđiểmkhácnhauvềvaitròcủaxúccảm,tìnhcảmđốivớinhậnthức.Quanđiểmthứnhất:mangtínhtruyềnthốngchorằngxúccảm,tìnhcảmkìmhãm,hạnchế,làmnhiễu,thậmchíngắtquãngquátrìnhnhậnthức

đangdiễnratrôichảycuaconngười.Quanđiểmthứhai:lạichorằngxúccảm,tìnhcảmcótácđộngthúcđẩyhoạtđộngnhậnthứclàmổnđịnhhoáquátrìnhnhậnthức.Rõràngcómộthiệnthựclàxúccảm,tìnhcảmcủaconngườicótínhhaimặtđốivớinhậnthức.Nóvừacóthểkìmhãmnhưngcũngvừacóthểthúcđẩynhậnthứctuỳthuộcvàocáctìnhhuốngcụthể.

Xúccảm,tìnhcảmcóthểkìmhãm,hạnchếquátrìnhnhậnthứclàcácxúccảmtiêucực,cáctrạngtháixúccảmâmtính,hoặcnhữngxúcđộngmạnhlàmconngườikhôngthểtậptrungvàođốitượngnhậnthứchoặcthúcđẩyconngườihànhđộngnhanhchóngmàkhôngkịp suynghĩ.Cónhững trườnghợp tính chủ thể của xúc cảmquáđậmnét làmnhậnthứcbịbópméo,khôngchínhxác.

Xúccảm,tìnhcảm,ngượclạicóthêmthúcđẩylàmnhậnthứctốthơn.Bảnthânxúccảm,tìnhcảmkhôngđủđểđịnhhướngconngườitheomộtkiểuhànhđộngvàhoạtđộngnhấtđịnhmànógiúpconngườiđịnhhướngtheokiểu“khungvấnđề”-hướngconngườiđếnnhữngvấnđềcóýnghĩaquantrọngđốivớinhucầuvàđộngcơcủahọ.Ngaycảkhichủthểchưakịpphântích,đánhgiáthìđốitượngđãđượcphảnánhtrongcácrungđộngcủaconngười.Xúccảm,tìnhcảmcóthểtrởthànhđộngcơthúcđẩyconngườitiếnhànhhoạtđộngnhận thứcđểnhận thức rõhơn, sâusắchơnsựvật,hiện tượng. J.piagetchorằngtrí tuệnằmởmặtđịnhhướnghoạtđộng,còntìnhcảmnằmởmặtnănglượngcủanó. Những nghiên cứu gần đây của A.Damasio (1994) đã tích luỹmột tập hợp rất ấntượngcácbằngchứngsinh lí thầnkinhcho thấy rằngxúccảm thực sựcó1chứcnăngtrongsuyluậnhàngngày.Kếtluậnlànhữngngườibịsuygiảmkhảnăngtrảinghiệmcácxúccảmsẽgặprấtnhiềukhókhăntrongviệcđưaranhữngquyếtđịnhtrítuệmangtínhthựctiễn.Dovậy,vấnđềlàkhôngnênmộtcáchmáymóc,địnhkiếnđemxúccảm,tìnhcảmđốilậpvớinhậnthức,khôngnêncoixúccảm,tìnhcảmlàxalạvớitínhhợplí.Lêninkhẳngđịnh:"Nếukhôngcónhững"cảmxúccủaconngười" thì trướcđây,hiệnnayvàsaunàysẽkhôngcóvàkhôngthểcósựtìmkiếmcủaconngườivềchânlí".Ngàynay,cácnhàtâmlíhọcđãđiđếnchỗthừanhậnsựkếthợpđộcđáogiữaxúccảmvànhậnthứctrongtrítuệcảmxúccủaconngười.

Tìnhcảmcủngcốniềm tinđốivớikếtquảcủanhận thức thậmchínócó thể làmbiếndạngnhuốmmầusảnphẩmcủaquátrìnhnhậnthức.Chẳnghạnnhưcâutụcngữ:

Thươngnhaucủấucùngtròn.Ghétnhauthìquảbồhòncũngvuông.

b.TìnhcảmđốivớihoạtđộngXúccảm,tìnhcảmcóvaitròtolớnđốivớihoạtđộngcủaconngười.Trongtiếngla

tinh/xúccảm(emotion)vàđộngcơ(motivation)đềucóchungmộtgốclà"move"tứclàvậnđộng.Xúccảm,tìnhcảmđượccoinhưmộtdạngđộngcơthúcđẩyconngườihoạtđộng.Cảmhứngtrongnghệthuật,sựsaymêtronglaođộng,trongnghiêncứukhoahọclà động lực vô cùng to lớn thúc đẩy con người hoạt động với hiệu quả cao.Lòng yêu

nghề, tháiđộtrântrọngđốivớinghềnghiệpgiúpconngườivượtquacáctrởngại,khókhănđểgắnbócốnghiếnchonghềnghiệpcủamình.Bêncạnhđó,nhờcóxúccảmconngườicóthểtổchứchoạtđộngcùngnhautốthơn.

Đ.O.Hebbđãbằngconđườngthựcnghiệmchỉraảnhhưởngcủaxúccảmđốivớihoạtđộngcủaconngười.Quathựcnghiệm,ôngđãthuđượckếtquảlàmộtđườngcongparabônthểhiệnsựphụthuộcgiữamứcđộhưngphấncảmxúcvớihiệuquảhoạtđộngcủaconngười.

Theokếtquảnày,đểđạtđượcmứcđộhiệuquảnhấttronghoạtđộngconngườicầncómức độ hưng phấn xúc cảm trung bình. Cường độ yếu và quámạnh của xúc cảmkhôngphảilàcườngđộtốiưuchohoạtđộng.Cườngđộtốiưucủahưngphấnxúccảmlạiphụthuộcvàonhiềunhântốnhưđặcđiểmcủahoạtđộng,điềukiệntrongđódiễnrahoạtđộng,mứcđộtậptrungcủachủthể...

Xúccảm,tìnhcảmcóthểlàmtăngcườngnghịlực,củngcốquyếttâmcủaconngườitrongkhi thựchiệnnhữngcôngviệc cần có sựkhắcphụckhókhăn.Đặcbiệt các tìnhcảmsâusắccóthểchuyểnhoáthànhýchícủaconngười.Nhữngtìnhcảmtíchcực,tốtđẹpcóthể làmconngườicóthêmýchí,ngượclạinhữngtìnhcảmtiêucựclại làmconngườibiluỵ,thoáihoá,đánhmấtýchí.

c)TìnhcảmđốivớigiáodụcThiếumột lòngyêunghề,yêu trẻ thựcsựsâusắc thầygiáosẽkhôngđạtđượckết

quảgiáodụctết...Khôngcómộtnghềnàomàlòngyêunghề,yêutrẻ,lạicómộtýnghĩalớnlaovàthiếunóthìsẽđemlạisailầmlớnnhưtrongnghềdạyhọc.Lòngyêutrẻkhôngchỉlànhữngcảmxúc,khoảnhkhắctứcthờimàphảilàđứctínhtấtyếuđầutiêncủangườithầygiáo.Khôngcónó thìkhông thể trở thànhmộtnhàgiáodục tốtvàkhôngcó tìnhcảmchânchínhvềsựkhéoléotrongđốixửsưphạm.Yêutrẻởđâykhôngcónghĩalàsựbiểuhiệndịudàngbềngoài,cókhilạibiểuhiệnmộtsựdèdặtquátrớnđốivớisailầmcủatrẻmàphảilàtháiđộâncầnvàyêucầucaođốivớitrẻ.

Calinin-nhàgiáodụcvàlãnhtụcủathanhniênXôviếtđãnói:conngườimàkhôngcócảmxúcthìchỉlàmộtcâysồimàthôi,ngườiđókhôngcókhảnăngkíchthíchnhữngtình cảm cần thiết ở đứa trẻ thì anh ta cũng không thể trở thànhmột nhà giáo dục tốtđược.

Trongcôngtácgiáodục,tìnhcảmvừalàđiềukiện,phươngtiệnvànộidung.Việcnắmvữngtríthứcởhọcsinhsẽdiễnrathuậnlợinếunhữngtrithứcđógâyđượcsựhứngthú,tạoranhữngcảmxúcdươngtínhởhọcsinh.Cáchànhviđạođứcmongmuốncũngsẽđượchìnhthànhvàcủngcốnhờnhữngxúccảmdươngtính,cáchànhvilệchchuẩnsẽđượcđiềuchỉnhnếuhọcsinhtrảinghiệmcácxúccảmâmtínhđốivớichúng.

d.TìnhcảmđốivớicácthuộctínhtâmlíkhácNếunhucầu,hứngthú,niềmtin,lítưởng,tínhcách,nănglựcđãảnhhưởngtớisự

biểuhiện,hìnhthànhvàpháttriểncủatìnhcảmthìngượclạichínhtìnhcảmđãchiphốilạichúngvìtìnhcảmlàcốtlõicủanhâncáchconngười.

Xúccảm,tìnhcảmcóảnhhưởnglớnđếnsựhìnhthành,pháttriểnvàbiểuhiệncủacácthuộctínhtâmlícánhân.Hứngthúcủacánhânlàsựkếthợpgiữahaithànhphầnlànhucầuvàxúccảm.Chỉcónhucầumàkhôngcóxúccảmsẽkhôngcóhứngthú.Cũnggiốngnhưvậy, lí tưởngsẽchỉ lànhữnghìnhảnhlạnhlẽochếtcứngkhôngđủsứcthúcgiụcconngườivươntới.Lítưởngphảilàsựkếttinhcủanhậnthứcsâusắcvàtìnhcảmmãnhliệt.Giáodụclítưởngvìvậycũngchínhlàgiáodụctìnhcảmđốivớilítưởng.Tínhcáchvớitưcáchlàhệthốngnhữngtháiđộcủaconngườiđốivớihiệnthựcbiểuhiệnquacáccửchỉ,hànhvi,cáchnóinăngcóhạtnhânlàtìnhcảm.Tìnhcảmcònlàđiềukiệnđểhìnhthànhvàpháttriểnnănglực.Dovậy,cóthểcoitìnhcảmlàmặtbiểuhiệntậptrungnhấtcủanhâncách.Bởivì:

-Tronghệthốngtháiđộcủacánhânđốivớihiệnthựcthìtìnhcảmchiếmvịtrílớnlaovàbaotrùmlêntoànbộđạođứcxãhội,nóảnhhưởngtrựctiếpđếnxuhướng,nănglực,tínhcách...củacánhân.

-Phẩmchấtvànộidungcủatìnhcảmchínhlàphẩmchấtnộidungcủanhâncách.Nóquyđịnhtưthế,tácphonglốisốngcủamộtcánhân.

-Khixúccảm,tìnhcảmmấtđi làdấuhiệusuythoáicủamộtnhâncáchvìmấtđi"chấtkeo"gắnconngườithànhnhânloại.

1.5.CơsởsinhlícủatìnhcảmKhiđềcậptớixúccảm,tìnhcảm,mộttrongnhữngmặtdễnhậnthấylàsựthayđổi

cácquátrìnhsinhlíđiliềnvớixúccảm,tìnhcảm.Xúccảm,tìnhcảmgắnliềnvớihoạtđộngcủabộnãovàcáchệthốngsinhlíkhácnhưnộitiết,timmạch...Vậyđâulàcơsởsinhlícủaxúccảm,tìnhcảm?Cónhiềuhọcthuyếtkhácnhaugiảithíchcơchếsinhlícủaxúccảm,tìnhcảm.Cóthểkểđếnmộtsốhọcthuyếtnhưsau:

a.ThuyếtxúccảmcủaJame-Lange.Đâylàthuyếttâmlíhọcsớmnhấtvềxúccảm.Thuyếtnàycóđượcsựphổbiếnrộngrãi trongTâmlíhọc.NócócơsởlànhữngquanđiểmcủaĐacuynđượctrìnhbàytrongtácphẩmSựthểhiệnxúccảmởngườivàđộngvật(1872).Đacuynchorằngxúccảmxuấthiệntrongquátrìnhtiếnhoácủacơthểsống,nhưlàmộtcơchếthíchnghicóýnghĩasốngcònđảmbảokhảnăngthíchnghicủacơthểvớicácbiếnđổicủahoàncảnhsống.Cácthayđổivềmặtcơthểdiễnrađồngthờivớicáctrạngtháixúccảmkhácnhaukhôngphảilàcáigìkhácmàlànhữngvũkhíthôsơnhấtcủa sựphảnứng thíchnghi của cơ thể.Nhữngý tưởngnàyđược tiếp thuvàphát triểntrongThuyếtXúccảm.

Jame vàLange đi tìm kiếmnhững nguyên nhân tổng quát của cảmxúc trong cáctrạngtháicóthể.Xuấtpháttừmốiquanhệchặtchẽcủacácbiểuhiệnsinhlívớixúccảm,thuyếtnàyquyxúccảmvềcáctrạngtháisinhlí.Xúccảmđượccoilàtổnghợpcáctrạng

tháisinhlícủacơthểđượcnhậnbiết.Jame-Langechorằngnhữngtrạngtháicơthểnhấtđịnh đặc trưng chomột loại xúc cảmnào đó.Đặc biệt những thay đổi cơ thể chính lànguyênnhânđầutiêncủaxúccảm.Nhữngthayđổicủacơthểđượcphảnánhtrongđầuócbằngcácmốiliênhệngượclàmnảysinhxúccảm.Trướctiên,dướitácđộngcủacáckíchthíchbênngoàidiễnracácthayđổicơthểđặctrưngchomộtloạixúccảmvàsauđóxúccảmxuấthiệnnhưlàmộthệquả.Xúccảmđượchìnhthànhtrêncáccảmgiáccơthểchứkhôngphảidotìnhhuống.TheoLange,chúngtacảmthấybuồnvìchúngtakhócvàchúngtathấysợhãivìchúngtabỏchạy.Jameslưuýthêmrằngtrongnhữngsựthayđổivềcơ thểcầnphânbiệtcácbiếnđổinội tạngvảbiếnđổibênngoài.Vínhưkhisợhãikhôngchạytrốnnhưngbêntrongvẫncónhữngthúcgiụcchạytrốn,chínhcácthúctụcbêntrongđómớitạoracảmxúc.Ngoàira,Jamescũngđềcậptớinhữngxúccảmcaocấpliênquanđếnđạođứcvàluânlícácxúccảmđócũngđượcquyvềtrạngtháisinhlí.Ôngkhẳngđịnh,nếucơthểkhôngrungđộngthìkhôngcócảmxúcmàchỉcóýtưởng.

Cáchdiễngiảinàyđingược lại cáchhiểu thông thườngcủachúng tavềxúccảm.Chúng ta tri giác tìnhhuống, cảmnhận tìnhhuống sauđómới hànhđộng, chứkhôngphảingượclại.Sựphêphánthuyếtnàytậptrungởchỗ:khôngcómộtmốiliênhệrõrànggiữacáctrạngtháixúccảmvớicácloạihưngphấnsinhlí.Bêncạnhđó,sựthayđổicuacơ thể trongcác trạng tháixúccảmkhácnhau lại tươngđốigiốngnhau,nókhôngchophéplígiảisựkhácbiệtvềchấtcủacácrungcảmcaotấpcủaconngười.Mộtphảnchứngmạnhmẽ đối vớiThuyếtXúc cảm là thực nghiệm củaCannon (1927): ngăn chặnmộtcáchnhântạocáctínhiệucơthểvềnãovẫnkhôngngănchặnđượcsựxuấthiệncủaxúccảm.Điềunàychothấyxúccảmgắnvớisựthayđổicủacơthểnhưngkhôngphảilàhệquảcủasựthayđổiđó.

Tuyvậy,điểmđánglưuýcủaThuyếtXúccảmlàởchỗnóchỉramốiliênhệchặtchẽcủaxúccảmvớicácbiếnđổicủacơthể.Saunày,cácnhàtâmlíhọckháccũngkhẳngđịnhrằngsẽkhôngcóxúccảmnếukhôngcóhưngphấnvàmỗicánhâncókiểuhưngphấnriêng,nólặplạivàdựđoántrướcđược(Schater,1971).Rõràngxúccảm,gắnliềnvớicácbiếnđổicơthểvànócómộtcơchếđiềuchỉnh,ảnhhưởngtớihànhvikhácvớinhậnthức.

b.ThuyếtTrungươngthầnkinhMộtcáchnhìnkhácvớiJame-Langevềmốiquanhệgiữaxúccảnvàcácbiếnđổi

sinhlí làThuyếtTrungươngthầnkinhcủaCannon-Bard(1927).Thuyếtnàychorằngxúccảmvàcácbiếnđổisinhlídiễnracùngmộtlúc.Bằngthựcnghiệm,Cannonchứngminhrằngnguyênnhângâyracảmxúckhôngphảiởngoạivimàởtrungươngthầnkinhvàsựthayđổiđơnthuầncủatrạngtháisinhlícókhikhôngđemlạicảmxúc.Vídụ,đemtiêmmột số hoá chất vàomáu làm chohoạt động của hệ timmạchbị biến đổi nhưngkhônglàmxuấthiệnxúccảmtươngứng.

Nhưvậy,cáchnhìnnhậnmốiquanhệgiữaxúccảmvàsinhlíởhaithuyếtnêutrên

làkhônggiốngnhau.Cóthểmôtả2thuyếtnàytheosơđồsau:ThuyếtJame–Lange;ThuyếtCannon–Bard

Ngàynay,Tâmlíhọckhôngcoixúccảmchỉđơnthuầnlàquátrìnhsinhlímàlàmộttổhợp,trongđónhữngbiếnđổisinhlíchỉlàmộtphầncơsởchocácquátrìnhvàmứcđộcaohơn.

c.ThuyếtVỏnãocủaI.P.Paplov(1849-1936)chỉracơchếsinhlíthầnkinhcủacảmxúcnhưsau:Quátrìnhhưngphấnnảysinh theophươngthứcphảnxạkhôngđiềukiệnvàcóđiềukiệntrênvỏnão(khiconngườitrigiácmộtđốitượngnàođó),trongcácđiềukiệnnhấtđịnhsẽđượclanrộngxuốngcáctrungkhudướivỏnão.Cáchưngphấnnày sau đó được truyền xuống hệ thần kinh thực vật tạo ra những biến đổi tươngứngtrongcơthểvàgâynênnhữngbiểuhiệntươngứngbênngoàicủaxúccảm.Nhưvậy,sựthểnghiệmxúccảmcủaconngườilàkếtquảsựphốihợphoạtđộnggiữavỏnãovàcáctrungkhudướivỏ,trongđóvỏnãogiữvaitròchủđạo.I.P.Paplovchorằngvỏnãođiềukhiểndiễnbiếnvàsựbiểuhiệncủacáccảmxúcvàtìnhcảm.Vỏnãocóảnhhưởnggâyứcchếcũngnhưlàmhưngphấncáctrungtâmdướivỏ.Khicáckhuvựcdướivỏkhôngchịusựkiểmsoátđiềuchỉnhcủavỏnão,conngườirơivàotrạngtháixúcđộng,khônglàmchủđượcbảnthân.P.Paplovcũngđãchỉracơsởcủasựphátsinhxúccảmvàtìnhcảm:nhữngquátrìnhthầnkinhởtrênvỏnãolàcơsởsinhlícủacácxúccảm,còncáctìnhcảmphứctạplàhệthốngnhữngliênhệthầnkinhtạmthờiđãđượccủngcố(độnghình)mànếubịphávỡsẽgâyranhữngbiếnđổitrongtìnhcảmcủaconngười

d.ThuyếtSinhhọc củaP.K.Anôkhin cho rằngxúc cảm là sảnphẩmcủa sự tiếnhoá,làphươngtiệnthíchnghitrongđờisốngcủathếgiớiđộngvật.Thuyếtnàylígiảixúccảmtheohaimặt:mặttiếnhoávàmặtsinhlí.Vềmặttiếnhoá,ThuyếtSinhhọccoiquá

trìnhsốnglàsựluânphiên,chuyểnđổigiữahaitrạngtháicơbảncủacơthểlàhìnhthànhnhucầuvàthoảmãnnhucầu.Giaiđoạnhìnhthànhnhucầutrunghợpvớixúccảmâmtính.Xúccảmnàyhuyđộngcáchoạtđộngcủacơ thểđểđạt tới sự thoảmãnnhucầu.Giaiđoạnthoảmãnnhucầutrunghợpvớixúccảmdươngtính,xúccảmnàygiúpcủngcố các hành vi có kết quả.Xúc cảmvì vậy được xem là công cụ tối ưu hoá quá trìnhsống.Vềmặtsinh lí, thuyếtnàyđưarakháiniệm"cấu trúc trọnvẹncủahànhvi".Cấutrúcnàybaogồm:

+Nhữngbộphậnlàmnhiệmvụlậpchươngtrìnhhànhđộngvà+Những bộ phận làmnhiệmvụ của cơ quan nhận cảmhành động.Khi cơ quan

nhậncảmhànhđộngnhậntínhiệungượcvềkếtquảcủahànhđộngsẽcósựđốichiếusosánhkếtquảvớichươngtrìnhdựđịnh.Nếucósựphùhợpxúccảmdươngtínhnảysinh,khôngphùhợp-nảysinhxúccảmâmtính.

Ngoài ra, còn một loạt các thuyết khác giải thích sự xuất hiện của xúc cảm nhưThuyếtThông tincủaP.V.Ximônôv.Thuyếtnàycho rằngxúccảm làdo sự thiếuhaythừathôngtincần thiếtchocơ thểđểđạtđượcmụcđích.HayThuyếtnhậnthứccủaL.Phecstinger cho rằng các rung cảm của con người xuất hiện trên cơ sở so sánh các kìvọngvớikếtquảhoạtđộng,trêncơsởhiệnthựchoácácbiểutượngnhậnthứccủachủthểvàotrongcuộcsống.

Ngàynay,khinói trêncơsởsinhlícủacácquátrìnhtâmlí.Cácnhàchuyênmônthườngđềcậpđếnvaitròcụthểcủacáccơquansinhlíthamgiavàocácquátrìnhxúccảm,tìnhcảmnhưsau:

+Hệlướihoạthoá:vậnhànhnhưmộthệbáođộngchung:tăngnhịptim,nhịpthở,căngcáccơbắp.

+Hệthầnkinhtựchủ:giúpcơthểchuẩnbịchocácđápứngxúccảmthôngquatácđộngcủacácbộphậnnhằmđápứngvớicáckích thíchvàgiữ thếcânbằng.Tronghệthầnkinhtựchủ,hệthầnkinhgiaocảmcótráchnhiệmđốivớicáccảmgiácmạnh,sựsợhãi, giậndữ,nóhoạthoáhệ thốngphảnứngkhẩncấpcủa cơ thể, chỉhuyviệcphóngthích các hoóc-môn từ tuyến thượng thận kích thích các cơ quan nội tạng giải phóngđường trongmáu, làmtănghuyếtáp,vãmồhôi, tăng tiếtnướcbọt.Ngược lại,khi tìnhhuốngkhẩncấpđãquađi,hệthầnkinhđốigiaocảmứcchếviệcphóngthíchcáchoóc-môngiúpcơthểlấylạitrạngtháibìnhthường.

+Hoóc-môn:cáccông trìnhnghiêncứuđãchứngminhảnhhưởngcủahoóc-môntớixúccảm.Cácbệnhnhânbịrốiloạnhoóc-mônkéotheonhữngbiếnđổivềxúccảmvànhữngngườibệnhdùnghoóc-mônthườngxuyêncũngcónhữngbiếnđổivềxúccảm.Vídụ,dùnghoóc-mônSteroit(hoóc-môntuyếnthượngthận,tuyếnsinhdục)làmtănghưngphấncủatếbàothầnkinhvàmộtsốmôtếbàocơthể,vớiliềuthấpgiúpconngườisảngkhoái,liềucaolạilàmconngườirơivàotrạngtháitrầmnhược.

+Hoạtđộngcủanãobộ;vùngdướiđồivàhệviềnđượccoilàcáccấutrúccổxưakiểmsoátcảmxúccủaconngười: tấncông,phòngvệ,bỏchạy,gâyhấn.Nếucácvùngnàybịthươngtổnsẽkéotheonhữngthayđổirõrệt trongđờisốngcảmxúc.Ngàynay,cácnghiêncứuchothấyvỏnãocũngthamgiavàoquátrìnhcảmxúc.Nóđóngvai tròđiềuchỉnh,kiểmsoátcáccảmxúccủaconngười.CácnghiêncứucủaTrườngĐạihọcStanford(2004)cònchothấycómộtcơchếphứctạpcủavõnãotrongviệctriệttiêutrínhớđốivớicácxúccảmtiêucực.Nhữngvấnđềchínhtrongcơsởsinhlícủaxúccảm,tìnhcảmđangđượctậptrungnghiêncứubaogồm:

*Khuvựcnàoởnãovànhữngbiếnđổisinhhoánàokiểmsoátcác loạixúccảmkhácnhau?

*Nhữngvùngvànhữnghoáchấtđócóthểbịbiếnđổinhưthếnào?*Nhữnghoạtđộnghoặccáchtrịliệunàolàmchúngthayđổi?*Xúccảmảnhhưởngtớihệmiễndịchnhưthếnào?*Tạisaoxúccảmảnhhưởngtớiconngườimộtcáchkhácnhau?

2.CácquyluậtcủatìnhcảmCáchiện tượngxúc cảm, tình cảmcủa conngườidiễn ravô cùngphức tạpvàđa

dạng.Việcchỉracácquyluậtdiễnbiếnvàbiểuhiệncủachúnglàrấtcầnthiếtnhưngmặtkháclạivôcùngkhókhăn.ĐếnnayTâmlíhọcđãcốgắngvạchramộtsốquyluậtcủaxúccảm, tìnhcảmđểgiải thíchphầnnàođờisống tìnhcảmxúccảmcủaconngườivàgiúpconngườicóthểđiềuchỉnhchúngởmộtmứcđộnhấtđịnh.Cácquyluậtđólà:quyluậtlâylan,quyluậtthíchứng,quyluậttươngphản,quyluậtphatrộnvàquyluậthìnhthànhtìnhcảm.

a.Quyluật“lâylan”.Xúccảm,tìnhcảmcủangườinàycóthểtruyềnsangngườikhác.Sởdĩcóhiệntượng

nàylàdoxúccảm,tìnhcảmcủaconngườicótínhxãhội,caohơnlàtínhnhânloại.Sựđồngcảmchínhlàđườngdẫnchoviệctruyềnmộtxúccảmtừngườinàysangngườikhác.Những hiện tượng mà chúng ta thường quan sát thấy trong cuộc sống như “vui lây”,“buồnlây”,“tâmtrạngtậpthể”,“tâmtrạngxãhội”...đượchìnhthànhtrêncơsởcủaquyluậtnày.Sựlâylantìnhcảmcóhaimặt:tíchcựcvàtiêucực.Nhữngxúccảm,tìnhcảmdươngtínhkhilâylansẽtạoramộtsứcmạnhhoạtđộngmới,ngượclạinhữngtìnhcảmâmtínhdễtạoratínhìtronghoạtđộng.Tronghoạtđộngtậpthể,hoạtđộngnhómrấtnênchúýđếnhiện tượng lây lanxúccảm, tìnhcảm.Đây làmộtnhân tốcóảnhhưởng lớnđếnhiệuquảcủahoạtđộngnhómvàtậpthể.

b.Quyluậtthíchứng.Mộtxúccảm,tìnhcảmđượcnhắcđinhắclạinhiềulần,lặpđilặplạivớimộtcường

độkhôngthayđổithìcuốicùngsẽbịsuyyếu,lắngxuống.Hiệntượngnàycònđượcgọilà"sựchaidạn"củatìnhcảm.Quyluậtnàychothấyđểgìngiữđượctìnhcảmlâubềncon

ngườicầnphảicóýthứctrongviệc“làmmới”xúccảm,tìnhcảm,khôngcoimộttìnhcảmkhiđãhìnhthànhkhóthayđổi,làsẽđượcduytrìmộtcáchđươngnhiên.Nếuchúngtaquênlãng,khôngchúýtìnhcảmcóthểbịsuyyếuhaymấtđi.Đâycũnglàđiềurấtnênchúýtrongquátrìnhgiáodục,việclặpđilặplạicácphươngphápkhôngthayđổidễdẫnđếnsựnhàmchánởhọcsinh.

c.Quyluậttươngphản.Cácxúccảm,tìnhcảmkhôngtồntạiđộclậptáchrờimàluôntácđộngqualạilẫn

nhau.Kếtquảlàcácxúccảm,tìnhcảmsẽcónhữngbiếnđổinhấtđịnhthôngquasựtácđộngđótheohướng:mộtxúccảmnàycóthểlàmtăngcườngmộtxúccảmkhácxảyrađồngthờihoặcnốitiếpvớinó.Việctạorasựtươngphảncủatìnhcảmlàmchomộttìnhcảmđượcnổibật,đượctrảinghiệmsâusắchơn.Tronggiáodụctưtưởng,tìnhcảm,quyluậtnàyđượcvậndụngdướicáchìnhthức"ônnghèo,nhớkhổ","ôncố,tritân".Chínhsự tươngphảngiữacác tìnhcảmđó làmnổibậtnhữngtìnhcảmhài lòng, làmsâuđậmhơnnhữngtìnhcảmđốivớicuộcsốngmới,làmchoconngườithấyquýgiáhơnđờisốnghiệntại...

d.Quyluậtdichuyển.Xúccảm,tìnhcảmcủaconngườicóthểdichuyểntừđốitượngnàysangđốitượng

khác.Chủ thểcóxúccảm, tìnhcảmvớimộtđối tượngnày sẽcónhữngxúccảm, tìnhcảmcótínhchất,màusắctươngứng(chứkhôngphảiynguyên)vớicácđốitượngkhácgầngũihoặccóliênquanvớiđốitượnggâynêntìnhcảmtrướcđó.Hiệntượng"yêunhauyêucảđườngđi","giậncáchémthớt",“vơđũacảnắm”chínhlàbiểuhiệncủaquyluậtdichuyển.Quy luậtnàynhắcnhởchúng taphảibiếtkiềmchế tìnhcảmcủamình,khônglàmảnhhưởngđếnquanhệvớingườikhác.Dođó,trongdạyhọcphảibiếtlàmchủbảnthântránhsựdichuyểnnhữngxúccảmtiêucựcđốivớihọcsinhnàysanghọcsinhkhác,từmộtvàicánhânhọcsinhsangcảtậpthểhọcsinh.

e.Quyluậtphatrộn.Trongđời sống tình cảmcủa conngười, tồn tại vô vànnhữngxúc cảm, tình cảm

khácnhau, thậmchíđối lậpnhau.Cácxúccảm, tìnhcảmđối lậpcó thểcùng tồn tạiởmộtconngườikhôngloạitrừnhaumàphatrộnvàonhau.Ngượclại,sựphatrộngiữacácxúccảm, tìnhcảmcó thể làm tăngcườngmột trong2xúccảm, tìnhcảmđó: “Giận thìgiậnmà thươngcàng thương”.Sự thốngnhấtcủacácmặtđối lậpởđây làbiểuhiệnsựphứctạpcủađờisốngtìnhcảmconngười.Nóchothấyconngườiluôncónhữngnhucầukhácnhau,cónhữngtháiđộkhácnhauđốivớicùngmộtđốitượng.

f.QuyluậtvềsựhìnhthànhtìnhcảmTìnhcảmkhôngphảilàphépcộngcủacácxúccảm,khôngphảilàsựsắpxếpđơn

giảncủacácxúccảmbêncạnhnhau.Tìnhcảmđượchìnhthànhtừcácxúccảm,docácxúccảmđồngloạiđượcđộnghìnhhoá, tổnghợphoávàkháiquáthoámàthành.Tình

cảmđượchìnhthànhtừcácxúccảm,khôngcócácxúccảmthìkhôngcótìnhcảm.Đểhìnhthànhmộttìnhcảmnàođóởconngườiphảixuấtpháttừviệctạoranhữngrungcảmthườngxuyênởhọ.

3.CácmứcđộvàphânloạitìnhcảmCáchiện tượngxúc cảm, tình cảmvô cùngđadạng của conngười có thểdiễn ra

dướidạngquá trình tâm lí (màu sắcxúccảmcủacảmgiác,xúccảm), trạng thái tâm lí(tâmtrạng),cácthuộctínhtâmlí(tìnhcảm).Đâyđượccoilàcácmứcđộkhácnhaucủađờisốngtìnhcảm,căncứđểphânbiệtchúnglàcườngđộthờigian,độkháiquátvàtínhcóýthứccủacáchiệntượngxúccảmđó.

3.1.MàusắcxúccảmcủacảmgiácLàmứcđộthấpnhấtcủaphảnánhcảmxúc,nólàsắctháicảmxúcđikèmtheomột

quátrìnhcảmgiác.Màusắcxúccảmcủacảmgiáckhôngphảilàmộthiệntượngtâmlíđộc lập,nógắnvớicảmgiácvềmột thuộc tínhnàođócủasựvật,hiện tượng,domộtthuộctínhriênglẻcủasựvật,hiệntượnggâynên.Vídụ:Nhìnthấymàuxanhmátmắt,mộtthảmcỏêmáimượtmà...Cái"mátmắt","êmáimượtmà"chínhlàsắctháixúccảmđikèmtheoquátrìnhcảmgiácthịgiác.Dovậy,màusắcxúccảmcủacảmgiácthườngthoángqua,khôngmạnhmẽ,khôngđượcchủthểnhậnbiếtmộtcáchrõràng.Tuynhiên,màusắcxúccảmcủacảmgiáclạicóvaitròkhôngnhỏtrongđờisốngtâmlíconngười.Cácnghiêncứuchothấy:nếuchuthểđượclàmviệcvớicácsựvậthiệntượnghoặctrongmôitrườngcócácthuộctínhtạoramàusắcxúccảmdươngtính.phùhợpvớihoạtđộngcủaconngười thìhiệuquảcủahoạtđộngcó thểđượcnângcao.TrongTâm líhọc laođộng,ngườitađãrấtquantâmtớivaitrònàycủamàusắcxúccảmcủacảmgiác.

3.2.Xúccảm:Lànhữngrungđộngdiễnratrongkhoảngthờigianngắn,phảnánhnhữngbiếncố,

sựkiệncóýnghĩaliênquanđếncuộcsốngcánhânhaytậpthể.Xúccảmởđâyđượcđềcậptheonghĩahẹp-mộtcấpđộcủađờisốngtìnhcảm,mangtínhtìnhhuống.Xúccảmcóthểđượcthểhiệnrabênngoàikhôngrõràng.Mộtsốngườicókhảnăngchedấuxúccảm,làmchongườikháckhôngnhậnbiếtđượcxúccảmthựcsựcủamình.

Có nhiều cách để phân loại xúc cảm. Thế kỉ XIX, nhà tâm lí học Đức, V.Vundt(1832-1920)đãđưarabachiềuđểđocácxúccảmcơbản,mỗichiềuđocóhaicựcđốilập:Hàilòng-khônghàilòng,căngthẳng-thoảimái,kíchđộng-yêntĩnh.Cácxúccảmkhácnhauđượchìnhthànhtừbatrạngtháiđốicựccơbảnnày.Saunàymộtsốnhàtâmlíhọcđãtìmcáchxácđịnhcácbộxúccảmcơbản,từđócóthểxâydựngnênđờisốngxúccảmvôcùngđadạngcủaconngười.R.Plutchikđãđưara“Bánhxecảmxúc”với8xúccảmcơbản:vui-buồn,ngạcnhiên-đềphòng,chấpnhận-ghêtởm,sợhãi–giậndữ.Cácxúccảmcơbảnkếthợpvớinhautạoracácxúccảmkhácđadạng,nóicáchkháccáccảmxúckháccủaconngười làbiếnthiêncủacáccảmxúccơbảnnày(Vídụ: tìnhyêuthươnglàsựkếthợpcủaniềmvuivớisựchấpnhận,hốihậnlàkếthợpcủanỗibuồnvới

sựghêtởm).Cáccảmxúccơbảncóthểdễphânbiệtkhicócườngđộcao,vàkhóphânbiệtkhi cócườngđộ thấp.C. Izardđưa ramộtmôhìnhcó tới10xúccảm:vui,buồn,ngạcnhiên,giậndữ,chánghét,coikinh,sợhãi,hổthẹn,tộilỗi,quantâm.Cáccảmxúcnàykhitổhợpvớinhaucũngtạoracáccảmxúckhác(Vídụ:vui+quantâmhoặchưngphấn=yêuđương).

Kháiquáthơn,xúccảmthườngđượcchiathànhxúccảmdươngtínhvàxúccảmâmtính. Những xúc cảm dương tính xuất hiện khi nhu cầu của chủ thể được thoả mãn.Nhữngxúccảmâmtínhxuấthiệnkhinhucầucủachủthểkhôngđượcthoảmãn.Nhữngxúccảmdươngtínhlàmchoconngườiyênlòng,thoảimái,làmtăngcườngtínhtíchcựccủaconngười,khơidậynhữngdòngnănglượngmới,cònxúccảmâmtínhlạilàmconngườibịcăngthẳnglolắng,làmsuygiamtínhtíchcực.

a.Xúcđộng:làmộtdạngđặcbiệtcủaxúccảm.Xúcđộnglàmộtdạngxúccảmdiễnra trongkhoảng thờigianngắncócườngđộmạnh,nóhoàn toànchiếmlĩnh tâmlíconngười. Đặc trưng cơ bản của xúc động là nómang tính tình huống, cường độ lớn vàkhôngkéodài.Cóthểcoixúcđộngnhưlàsựbùngnổcảmxúc.Lúcnày,ýthứccủaconngườibịcohẹplại,sựthamdựcủaýchívàoviệcđiềuchỉnhhànhvibịcảntrở.Dovậyconngườikhônglàmchủđượcbảnthân,cóthểcónhữnghànhđộngmàkhôngýthứcđượchậuquảcủanó.Bêncạnhđóxúcđộngbiểuhiệnrấtrõràngrabênngoài,chủthểkhólòngchedấuđượcxúcđộngcủamình.Xétvềcơchếsinhlíthầnkinh,khixúcđộngxuấthiệncáctrungtâmdướivỏđược"giảiphóng"khỏisựkiểmsoátvàđiềuchỉnhcủavỏnão.Dovậysựđiềuchỉnhcủaýchílàrấtkhókhăn.Ởnhữngngườicócácquátrìnhhưng phấn và ức chế không cân bằng cũng có khuynh hướng dễ xúc động.Xúc độngthựctếrấtkhókiểmsoátnhưngnếubiết tăngcườngsựnỗlựccủaýchí, thayđổihoàncảnhhoặcchuyểnnănglượngcảmxúcsanghoạtđộngkhácthìcóthểngănngừavàkhắcphụcđượcxúcđộng.

b.Tâmtrạng:làmộtdạngxúccảmcócườngđộtươngđốiyếudiễnratrongkhoảngthời giankhádài, trở thànhmột trạng thái xúc cảmbao trùmvà làmnền cho cáchoạtđộngcủaconngười.Tâmtrạngthườngkéodàivàingày, thậmchíhàngtuầnlễ,nólàmcáchoạtđộngcủaconngườicómộtsắc thái riêng.Bêncạnhsựkhácbiệtvề thờigian,khácbiệtcơbảncủatâmtrạngvớixúccảm,tìnhcảmlàtâmtrạngkhôngcóđốitượngvàkhôngmangtínhtìnhhuống.Chínhxáchơnlànókhônghướngvàomộtđốitượngcụthểnào.Thôngthườngconngườiítýthứcđượcnguyênnhânsâuxagâyratâmtrạngcủabảnthân.Tâm trạngcóảnhhưởng rất lớn tớihoạtđộngcủaconngười.Tâm trạng tíchcực(lạcquan,yêuđời,vuivẻ,sảngkhoái)giúpconngườihoạtđộngcóhiệuquả,huyđộngđượctiềmnăngcủabảnthânđểnhanhchóngkhắcphụckhókhănvàhoạtđộnglâudài.Tâmtrạngtiêucựcnhưtâmtrạngbiquan,chánnản)làmconngườikhôngtíchcựchoạtđộng,nhanhchóngmệtmỏi.Dovậy,cầnkhắcphụcnhữngtâmtrạngtiêucựcởbảnthân.Việchọcđiềukhiểncáctâmtrạngcủabảnthâncóthểđượcthựchiệnbằngcáchtheodõinhữngbiểuhiệncảmxúccủamình,đánhgiáchúngmộtcáchđúngđắn.Sựpháttriểncủa

nhâncách,đặcbiệtlàsựpháttriểncácphẩmchấtýchícủanhâncáchcóảnhhưởngtớikhảnăngđiềukhiểntâmtrạngcủaconngười.

-Trạngtháicăngthẳnglànhữngtrạngtháixúccảmnảysinhtrongtìnhhuốngnguyhiểmhoặc phải chịu đựng những nặng nhọc về thể lực và tinh thần, hoặc phải đưa ranhữngquyếtđịnh,hànhđộngquantrọngtrongmộtkhoảngthờigianngắn.Căngthẳngcóthểảnhhưởngtốthoặcxấuđếnhoạtđộngcủaconngười.Căngthẳngvừaphảikhôngquákéodàicóthểgiúpconngườitậptrungtinhthần,huyđộngsựsẵnsàngvềthểchấtđểgiảiquyếtvấnđềmộtcáchnhanhchóng.Mặtkhác,căngthẳngkéodài,cócườngđộlớn,quámứcchịuđựngcóthểlàmrốiloạnkhảnănghoạtđộngcủaconngười,làmnảysinhcácbệnhlícảvềthựcthểvàtâmthể.

-Cảmhứnglàtrạngtháixúccảmđặcbiệt,làsựtíchluỹcácxúccảmtíchcực.Cảmhứngcóthểgiúpconngườihuyđộngcaođộnănglượngthầnkinh, tăngtínhnhạybéncủacácgiácquan,tăngsứclàmviệccủavỏnão,dovậycóthểkhơidậynhữngkhảnăngsángtạo.Cảmhứngđặcbiệtcầnthiếttronghoạtđộngkhoahọc,nghệthuật.Nhiềuphátminh,sángchếđượcrađờitrongcảmhứngcủaconngười.

3.3.Tìnhcảm:Làtháiđộổnđịnhcủaconngườiđốivớihiệnthựcvàđốivớibảnthân.Tìnhcảmlà

mộtthuộctínhtâmlícủanhâncách.Sovớixúccảmđãnóiởtrên,tìnhcảmcóđốitượng,ổnđịnhvàđượcchủthểýthứcrõràng.Tìnhcảmđượccoilànhữngxúccảmcấpcaobởinócótínhkháiquátcaohơnxúccảm.Tìnhcảmluôngắnliềnvớiviệcnhậnthứctươngđốirõràngcácchuẩnmựcxãhộicóliênquanđếnhoạtđộngcủaconngười.Trongtìnhcảmcócómộtloạitìnhcảmđặcbiệtcócườngđộmạnhtồntạitrongkhoảngthờigiandàivàđượcýthứcrõràng,đólàsựsaymê.Bêncạnhđócóthểchiathànhtìnhcảmcấpthấpvàtìnhcảmcấpcao.

a.Sựsaymê.Xétvềcườngđộ,saymêgầnvớixúcđộng,nóthúcđẩyconngườicónhữnghànhđộngmạnhmẽ.Xétvềmứcđộổnđịnh,mứcđộý thứcvà thờigiannócótínhchấtcủatìnhcảm.Dovậy,cóthểnóisựsaymêcóđặcđiểmlàmạnhmẽ,sâusắc,bềnvữngvàlâudài.Cónhữngsaymêtốtnhưsaymêhọctập,saymênghiêncứukhoahọc,nhưngcũngcónhữngsaymêtiêucựcnhưrượuchè,cờbạc.

b.Tìnhcảmcấpthấp lànhữngtìnhcảmcóliênquanđếnsựthoảmãnhaykhôngthoảmãnnhucầusinh lícủacơ thể.Những tìnhcảmcấp thấpcóýnghĩasinhhọc,nóbáohiệuvềtrạngtháisinhlícủacơthể.

c.Tìnhcảmcấpcaolànhữngtìnhcảmcóliênquanđếnviệcthoảmãnhaykhôngthỏamãnnhữngnhucầu tinh thần.Dovậy, tìnhcảmcấpcaomang tínhchấtxãhội rõràng.Nóthểhiệntháiđộcủaconngườivớicáchiệntượngkhácnhaucủahiệnthựcxãhội.Căncứvàođối tượngcủatìnhcảmcấpcaomàngười tachiara thànhcácloại tìnhcảmnhư:Tìnhcảmđạođức,tìnhcảmthẩmmĩ,tìnhcảmtrítuệ,tìnhcảmhoạtđộng.

-Tìnhcảmđạođức+Kháiniệm:Tìnhcảmđạođứclàmộttrongnhữngloạiđộngcơthúcđẩyhànhvixã

hộivàhoạtđộngcủaconngười.Nóđiềuchỉnhhànhvicủacánhânvàbiểuhiệnraởsựđánhgiácủatừngcánhânđốivớinhữngsựkiệncủađờisốngxãhội.

+Yếutốxácđịnh:Lànhữngquanhệxãhộiđượchìnhthànhdotruyềnthốngđạođứcvàkhôngkhíđạođứcnhấtđịnhcủađờisốngđượchìnhthànhtrongquátrìnhnhậnthứcvàthựchiệnhànhvitrongnhữngđiềukiệnhọctập,laođộngvàhoạtđộngxãhội.

+Nộidung:TìnhcảmđạođứclàlòngyêuTổquốc,tìnhcảmtráchnhiệmvànghĩavụ,tìnhcảmdanhdựvàlươngtâm,lòngyêulaođộng,tìnhcảmnhânái,tìnhđồngchívàchủnghĩatậpthể...đặcbiệt,baohàmtrongđólàlòngnhânđạo.Nếukhôngcólòngnhânđạothìkhôngthểcóđạođứccộngsảnđược.Nhữnglítưởngcaocảkhôngthểnàovươntớivàđivàonhữngconngườivô lương tâm,khôngbiếtxúcđộng trướcniềmvui,nỗibuồnsựđaukhổcủangườikhác.Đóchínhlàđiềukiệnnảysinhtínhtànác,mặttráicủatìnhcảmđạođức.Đobroliubop:Niềmtinvàtrithứcchỉcóthểđượcxemlàchânlíkhinóđãthấmsâuvàotrongconngười,hoàvàotìnhcảmvàýchícủahọngaycảkhihọkhônghoàntoànnghĩvềnó.

Nhưvậy:*Tìnhcảmđạođứclàmộtloạitìnhcảmtrựctiếpliênquanđếnnhữngđòihỏicủa

con người về những quy tắc và tiêu chuẩn đạo đức củamột xã hội,một giai cấp nhấtđịnh.

*Tìnhcảmđạođứcthểhiệnởlươngtâm,đólàsựbiểuhiệntháiđộ,sựđánhgiávềmặtcảmxúccủaconngườiđốivớitháiđộvàhànhvicủamìnhvàcủangườikhác.

*Tình cảmđạo đức của con người vừa có tính chất điển hình, nhưng nó vẫn cónhữngnétcánhân.Nhữngđặcđiểmcánhânnàythểhiệnnộidungsâusắccủatìnhcảmtronghìnhthứcbiểuhiện,trongmứcđộtựgiác,chiềusâu,cườngđộ,tínhcơđộng,tínhhàihoàcủatổhợpcácthuộctính.Vìvậy,tìnhcảmchịutácđộngbởihoàncảnhlịchsử,giaicấpxãhộinhấtđịnh.Trongvấnđềgiáodụctìnhcảmchohọcsinhcầnchúýgiáodụcnhucầu,độngcơdẫnđếnbiểuhiệntìnhcảm.Tạođiềukiệnchocácembộclộtìnhcảmcủamìnhvớingườikhác.

-Tìnhcảmtrítuệ:+Kháiniệm:Tìnhcảmtrítuệlàtháiđộrungcảmcủaconngườiđốivớiviệcnhận

thứccáchiệntượngcủatựnhiênvàđờisốngxãhội.+Cácmứcđộbiểuhiệntìnhcảmtrítuệ:*Tìnhcảmvềýnghĩ rõ rànghaymơhồkhimàcáckháiniệmphánđoán, tương

ứngđượcsuynghĩmộtcáchrõràng,haykhôngxácđịnh.Ngườitathấykhôngthoảmãntrongtrườnghợpkhicácýnghĩcủamìnhnhằmnhậnthứcmộthiệntượngnàođólạibịlẫnlộn;hoặckhônghiểutấtcảcáctìnhhuốngcóliênquanđếnhiệntượnggiữacáctình

huốngđóvớinhau.Nếucácýnghĩcủachúngtadiễnramộtcáchtựdo,rànhrọt,cótrìnhtựlogícthìsẽxuấthiệncảmgiáctưduydễđàng.

*Tìnhcảmngạcnhiên:gặpcáimớibấtthườngchưabiết,khihiểuraconngườivuisướngnhucầunhậnthậtđãđượcthỏamãn.

*Tìnhcảmkhônghiểu:khichúngtathấykhógiảithíchcácsựkiệncầnnghiêncứu,đólànhữngtácnhânkíchthíchmạnhmẽđốivớihoạtđộngnhậnthức.

*Tìnhcảmdựđoán:khichúngtachưavạchrađượcnhữngmốiliênhệcầnnghiêncứugiữacáchiệntượngdướihìnhthứcđầyđủcủanó;nhưngđãcócơsởđểdựđoánsơbộtínhchấtcủanó.Tìnhcảmđóluônluôngắnliềnvớiviệcxâydựnggiảthiết.

*Tìnhcảmvữngtin:khixáclậpmộtcáchđúngđắncácmốiliênhệgiữacácsựvậtvàhiệntượngđãđượcchứngminhmộtcáchđầyđủ,bởicácdẫnchứngđượckhẳngđịnhbằngthựctiễn.

*Tình cảmnghi ngờ: khi các luậnđiểmhaygiả thiết do chúng ta đưa ra đãmâuthuẫnvớicácsựkiệnhoặccáclíthuyếtđãhìnhthành.Tìnhcảmđórấtquantrọng,bởivìnókíchthíchviệckiểmtramộtcáchtoàndiệncácsựkiệnđãthuđượcvàcácluậnđiểmcủatađãđượcđưarachứngminh,I.P.Paplopđãtừngnói:Đểchotưtưởngkhoahọcđạthiệuquảthìcầnphảiluônluônnghingờvàkiểmtralạimình,sựnghingờdiễnraởcácmứcđộ:

+Tòmòdiễnramộtcáchmaulẹ+Hàilòngvàthoảmãn+Lòngsaymê+Sángtạocótínhchấtlựachọnchuyênnghiệp.Thựctếchothấy: trongtìnhcảmtrí tuệcủacánhâncóthểphiếndiệnvềmộtmặt

nàođó,cóthểsaymêcáinàymàkhôngsaymêcáikháctùythuộcvàosựrungcảmcủahọđốivớinhữngsựvật,hiệntượngkháchquanmàhọcầnphảibiết.

-Tìnhcảmthẩmmĩ.+Kháiniệm:làloạitìnhcảmthườngbiểuhiệnkhingườitarungcảmtrongviệctiếp

xúcvớinhữngsựvậtvàhiệntượngcóliênquanđếnsựthoảmãnhaykhôngthoảmãnnhữngnhucầuvềcáiđẹp.

Sựvậtấycũngcóthểcótrongtựnhiênvàxãhội,trongmốiquanhệgiữaconngườivớiconngười.

+Nguồngốcphátsinh:*Tìnhcảmthẩmmĩnảysinhtrongđờisống,trongnghệthuậtvàkíchthíchmạnh

mẽsựsángtạonghệthuật.*Tìnhcảmthẩmmĩlàtháiđộthẩmmĩđốivớicáiđẹptrongđờisốngvàtrongnghệ

thuật.Đầu tiênnóđượcbiểuhiện trongcảmgiác"vui thích"khi ta trigiácđượcsựhàihoàcủađườngnénmàusắc,âmthanh,sựnhịpnhàng,cânđốicũnggâynênkhoáicảmcủathẩmmỹ.

* Trong quá trình tri giác hiện thực và các tác phẩm nghệ thuật dưới ảnh hưởngquyếtđịnhcủagiáodục,nhữngtìnhcảmthẩmmĩcũngđượcpháttriểncao,đượcgắnliềnmộtcáchhữucơvớinhữngbiểutượngvànhữngkháiniệmtươngứng.

*Tìnhcảmthẩmmĩsâusắchơnkhiconngườikhôngchỉrungcảmvớicáiđẹpcủahình thức mà cả cái đẹp trong nội dung đời sống và trong tác phẩm nghệ thuậtTsenusepxkichorằng:Cáiđẹplàcuộcsống.Cáiđẹplàcáimàchúngtanhìnthấytrongcuộcsốngnhưcáiphảicótrongkinhnghiệmcủachúngta.Cáiđẹplàcáimàcuộcsốngbiểuhiệnhaylàcáilàmtanhớlạivềcuộcsống.

-Mốiquanhệgiữabaloạitìnhcảmcaocấp:+Mốiquanhệgiữatìnhcảmđạođứcvàtìnhcảmthẩmmĩ:*Tìnhcảmđạođứctốtđẹp,gópphầnlàmchotìnhcảmthẩmmĩđúngđắnvàsâu

sắc.*Tìnhcảmthẩmmĩpháttriểnlàmảnhhưởngđếntìnhcảmđạođức.Lòngyêucái

đẹpchânchínhsẽtôthêmlòngyêuconngười.+Mốiquanhệgiữatìnhcảmđạođứcvàtìnhcảmtrítuệ:*Tình cảmđạođứcphát triển ảnhhưởng tới tình cảm trí tuệ.Ví dụ, vì lòngyêu

thươngconngườimànhiềunhàbáchọcđãphátminhranhữngcôngtrìnhkhoahọcđểphụcvụ cho cuộc sống của conngười.V.G.Bielinxki đã nhậnxét:Nếukhông có tìnhcảmthìtưtưởngsẽlạnhlẽo,đượcsángtỏnhưngkhôngcháyấm,thiếusinhkhívàkhôngthểchuyểnthànhhànhđộngđược.

Mặtkhác,lòngyêucáimới,yêuchânlíkhoahọccóthểgópphầnlàmnảynởpháttriểnnhữngtìnhcảmđạođứcsâusắc.

Trithứcchỉbiếnthànhniềmtinkhinótrởthànhđốitượngcủasựxúcđộngvềtínhđúngđắnkhôngcầnbàncãicủatrithứcđó.Dođó,ýthứcvềmộttưtưởngđạođứcnàođócũngđồngthờilàmộttìnhcảmđạođức.Khoahọcmàkhôngcólươngtâmchỉlàsựpháhoạitâmhồn.

+Mốiquanhệgiữatìnhcảmtrítuệvàtìnhcảmthẩmmĩ:*Muốncónhữngrungcảmtrướcvẻđẹp,nhất làcáiđẹptrongnghệthuậtđòihỏi

phảicónhữngkiếnthứcnhấtđịnhlàmcơsởđểcóthểphảnánhđượcnhữngthuộctính,nhữngđặcđiểmriêngcủacáiđẹp.Vìvậy,hiểubiếtcàngsâurộng,càngcókhảnăngđểrungcảmtrướccáiđẹpnhiềuhơn,sâusắchơn.Nhữngsựhiểubiếtsâusắcđólạiđượcpháttriểndướiảnhhưởngcủatìnhcảmtrítuệ.

*Sựpháttriểncủatìnhcảmtrítuệlàmchoquátrìnhnhậnthứctíchcựchơnvàdo

đódẫntớikếtquảlàmhìnhthànhvàpháttriểnnhữngnănglựcnhậnthức.Chínhnhữngnăng lực nhận thức giúp cho con người nhận thức được những thuộc tính, những đặctrưngcủacáiđẹpchínhxácnhạybénhơn, từđónhữngxúccảmthẩmmĩsẽđượcpháttriển.

Mặtkhác,sựpháttriểncủatìnhcảmthẩmmĩcũngảnhhưởngđếnsựpháttriểncủatìnhcảmtrítuệ.Lòngyêucáiđẹpchânchínhthúcđẩynhậnthức,pháttriển,sángtạocáimớivàdođógiúpchongườitacủngcốvàpháttriểntìnhcảmtrítuệ.Tómlại:Baloạitìnhcảmđạođức,tìnhcảmthẩmmĩ,tìnhcảmtrítuệluôngắnbómật

thiếtvớinhaudođóviệcbồidưỡngtìnhcảmhoàntoànkhôngthểtáchrờitrongviệcgiáodụcvà bồi dưỡngba loại tình cảmcao cấp trên.Tuynhiên, tình cảmđạođứcbaogiờcũnggiữvaitròchủyếuchiphốimạnhmẽcáctìnhcảmkhác.

-Tìnhcảmhoạtđộngđượcsinhratừchínhbảnthânhoạtđộngcủaconngười, từnhững thayđổicủahoạtđộng, từnhững thànhcôngvà thấtbại, từnhữngkhókhănvàhoànthiện...vàlàmộtloại tìnhcảmđặcbiệt.Tháiđộxúccảmdươngtínhđốivớihoạtđộngnhưlòngyêulaođộng,tôntrọngngườilaođộnglàmộttrongnhữngtìnhcảmcaocấpcủaconngườithúcđẩyconngườitiếnhànhhoạtđộnglaođộng.

-Cácloạitìnhcảmcaocấpkhôngtồntạiđộclập,táchrờimàchúngcóquanhệmậtthiếtvớinhau.Tìnhcảmđạođức tốtđẹpsẽgópphần làmcho tìnhcảmthẩmmĩđúngđắn, sâusắc.Vínhư tìnhyêuTổquốcsẽ làmchoconngười thêmyêuvẻđẹpcủaquêhươngmình...Tìnhcảmthẩmmĩpháttriểncũngảnhhưởngtớitìnhcảmđạođức.Rungđộngtrướccáiđẹpchânchính,đặcbiệtlàcáiđẹptrongtâmhồngiúpconngườicóđượcsựnhânái,baodungvớinhữngngườikhác,giúpconngườisửamìnhtốthơn.Tìnhcảmđạođứcphát triểndướiảnhhưởngcủa tìnhcảmtrí tuệ.Tìnhcảmđạođức lại thúcđẩytìnhcảmtrítuệ...

Tómlại:Sựphânloạicáctìnhcảmnêutrênlàtươngđối.Khôngcótìnhcảmnàolàđơnthuầnchỉthuộcvềmộtloạimàcáctìnhcảmđanxen,tácđộngqualạiảnhhưởngvàchuyểnhoálẫnnhau.Dovậy,giáodụctìnhcảmkhôngthểchỉgiáodụcmộttìnhcảmnàođótáchrờimàphảigiáodụcđồngbộcáctìnhcảmtrên.

4.SựkhácbiệtcánhânvềtìnhcảmvàgiáodụctìnhcảmXúccảm,tìnhcảmlàphẩmchấtcủanhâncách.Nộidung,đặcđiểmcủatìnhcảm,

cáctrạngtháicảmxúccủaconngườilàmộtchỉsốmangýnghĩaxãhộisâusắc.Nóphảnánhtínhxãhộicủacácnhucầu,quátrìnhvàkếtquảthoảmãncácnhucầuđó.Tháiđộcủaconngườiđốivớiđốitượngcủanhucầuđượcthayđổicùngvớisựthayđổicủanhucầu.Dovậy,cùngvớisựpháttriểncủanhâncách,xúccảm,tìnhcảmcũngbiếnđổipháttriểntheohướngngàycàngphongphúhơn,đadạnghơn.

Ởcácnhâncáchkhácnhau,nhucầulàkhácnhau,dovậysựnảysinhtìnhcảmcũngkhácnhau.Tuỳthuộcvàoýnghĩacủasựvật,hiệntượngđốivớiconngườimàcóthểgây

ranhữngxúccảm,tìnhcảmkhácnhau.Sựkhácbiệtvềtìnhcảmởcáccánhânbắtnguồntừsựkhácbiệtvềxuhướng,độsâu,tínhổnđịnhvàtínhhiệulựccủatìnhcảm.

a.Xuhướngcủatìnhcảmthểhiệnởnhữngđốitượngcóthểgâyratìnhcảmởconngười.Cóngườidễdàngvuisướnghoặcđaukhổvìnhữngđiềunhỏnhặt.Ngườikháclạichỉcóthểcótìnhcảmtrướcnhữngđốitượngthựcsựcỏýnghĩavớiđờisốngcủamình.Nhưvậy,xuhướngcủatìnhcảmquyếtđịnhđốitượngcủanhữngtháiđộcủaconngườivàphụthuộcvàothếgiớiquan,niềmtincủaconngười.

b.Chiềusâuvàcườngđộcủatìnhcảmcóliênquantớiđặctrưngcủanhâncách,tớinhữngmặt cơ bản trong đời sống nội tâm như tư tưởng tình cảm, hammuốn của conngười.Cónhững tìnhcảmsâu sắcnhưngcũngcónhững tìnhcảmhờihợt, chóngphaimờ.Bêncạnhchiềusâucủatìnhcảm,sựkhácbiệtvềcườngđộcủatìnhcảmgiữacáccánhân cũng rất rõ ràng.Có người luônmãnh liệt,mạnhmẽ nhưng cũng có người trầmlắng,hàihoà.Chiềusâuvàcườngđộcủatìnhcảmnhiềukhikhôngthốngnhấtvớinhau.

c.Tínhổnđịnhvàđộbềnvữngcủatìnhcảmthốngnhấtvớichiềusâucủatìnhcảm.Tìnhcảmsâusắcthìtínhổnđịnhcaovàbềnvững.Nókhôngdễdàngbịthayđổivàítlệthuộcvàohoàncảnh.Trongkhiđó,cóthểcónhữngtìnhcảmcócườngđộcaonhưnglạithiếu tínhổnđịnhvàbềnvững.Những tìnhcảmnôngcạn,hờihợt thườngquađimộtcáchnhanhchóng.Dovậy,tínhổnđịnhcủatìnhcảmcũnglàmộtkhíacạnhgiúptaphânbiệtđượcchiềusâuvàcườngđộcủatìnhcảm.

d.Tínhhiệu lực của tình cảmnói lên sứcmạnh thực tế của tình cảmđối với đờisốngcủaconngười.Ởngườinàytìnhcảmthúcđẩyanhtanỗlựchànhđộng,vượtquamọikhókhănvìđối tượngtìnhcảmcủamình,ởngườikhácmứcđộthúcđẩycủa tìnhcảmlạikhôngđángkể.Tínhhiệulựccủatìnhcảmthểhiệnrõởhànhđộngcủacánhân,vàtìnhcảmđócóchuyểnhoáthànhhànhđộnghaykhông.

Đềcậptớisựkhácbiệtcánhântrongtìnhcảm,nhiềunhàtâmlíhọccònnhắctớisựkhácbiệttrongmứcđộbiểuhiệncủatìnhcảmởcáccánhânkhácnhauvàcácphẩmchấtcủatìnhcảm(cácthuộctínhtìnhcảmcủacánhân)nhưsựđồngcảm,tínhmẫncảm.Cácphẩmchấtnàyđượccoilàmộttrongnhữngbiểuhiệncủanhâncách.

e.Tínhđồngcảm,tínhmẫncảm-Tínhđồngcảm làmột trongnhững thuộc tính tâmlícủacánhân.Ngườicó tính

đồngcảmlàngườicókhảnăngchiasẻnhữngniềmvui,nỗibuồnvớingườikhác.Tìnhđồng cảm chỉ có thể có được trên cơ sở nhận thức về sự thể nghiệm của người khác.Ngược lạivới tínhđồngcảm là tính thiếuđồngcảm.Đó lànhữngngười làmngơ, lãnhđạmtrướcnhữngtìnhcảmcủangườikhác.Sựlãnhđạmtrướctìnhcảmcủangườikháccóthểdẫntớisựnhẫntâm,độcác.

-Tínhmẫncảm làmột thuộc tínhcủahệ thầnkinh,biểuhiện trongcácquá trìnhcảmgiác,trigiác.Tuyvậytínhmẫncảmlạichịusựchiphốicủatháiđộcủachủthểđối

vớithếgiớixungquanh,củatrìnhđộpháttriểntrí tuệvàhệthốngtri thứccủachủthể.Tronghoạtđộngsốngcủacánhân,tínhmẫncảmđượchìnhthànhvàpháttriển.Cánhânthườngxuyên, tích cựcvà sẵn sàng thểnghiệmnhữngđiềuđangdiễn ra trong thếgiớixungquanhvàđápứngmộtcáchtốtnhấtlàcơsởchosựpháttriểntínhmẫncảm.

-Tínhxúccảm,tínhđacảm.Tínhxúccảmlàsựdễbịkíchthíchmạnhmẽvềmặtxúccảmcủacánhân.Mộtcánhâncótínhxúccảmthườngxuyênthểnghiệmđốitượngxúccảm,đốitượngthườngxuyênxâmchiếmtâmtrícánhân.Tínhđacảmthểhiệnởcáccánhâncókiểuphảnánhđối tượngmangđậmmàusắc tìnhcảm.Nhữngcánhânnàynhạycảmnhưngthụđộng.Cáctìnhcảmcủahọítkíchthíchtínhtíchcựchoạtđộng.

Ngoài rạ, sựkhácbiệtvề tìnhcảmcánhâncó thểđượcnhận thấyqua tốcđộnảysinh xúc cảm khác nhau, ở tính nổi trội củamột dạng xúc cảm, tình cảm và cả ở đốitượngcủatìnhcảm.Tốcđộnảysinhtìnhcảmởcáccánhânkhônggiốngnhau.Cónhữngcánhân tìnhcảmnảynởrấtnhanhnhưngcũngnhanhchóng lụi tàn, trongkhiđóởcánhânkháctìnhcảmcóthểnảysinhchậmnhưnglạibềnvững.Cócánhâncótrạngtháixúccảmthườngxuyênlàâmtính,nhưngởcánhânkháclạilàdươngtính.Sựđiềuchỉnhtrạngtháixúccảm,tìnhcảmcủacánhâncũnglàmộtbiểuhiệncủamứcđộpháttriểncaocủanhâncách.

Xúc cảm, tình cảm có vai trò quan trọng trong đời sống con người nhưng khôngphải tựnhiênmàcó.Xúccảm, tìnhcảmđượchình thành trongquá trìnhsốngcủaconngườibằngconđườnggiáodụcvàtựgiáodục.Hoạtđộnggiáodụctrongnhàtrườngnóiriêngvàcủatoànxãhộinóichungcầnphảinhằmtớiviệchìnhthànhnhữngtìnhcảmcaođẹpởhọcsinh -nhữngcôngdân tương laicósựphát triển trí tuệcaovà tìnhcảmcaođẹp.Conđườngđểhình thànhnênnhững tìnhcảmđókhôngphảiđơn thuần lànhữngrăndạychungchung,màphảilàcácrungđộngthựcsựkhichúngtatạođiềukiệnđểnóxuấthiệnởcácem.TìnhyêuTổquốc,sựsẵnsànghisinhvìlítưởngcaocảkhócóthểhình thành từ những thuyết giáo trừu tượng.Bên cạnhđó cũngphải thấy rằngđể hìnhthànhtìnhcảmphảicóthờigianlâuđàivàphảikiêntrì.Cácxúccảmkhiđãnảynởphảicócơhộiđểlặplạiđểchủthểtrảinghiệmkhắcsâuhơn.Rõràng,giáodụctìnhcảmphảicóconđườngriêngcủanó,phảidựatrêncácquyluậtcủasựhìnhthànhtìnhcảm."Dạykhoahọctựnhiên, tacóthểdùngđịnhlí,dùngcôngthức.Nhưngxâydựngconngười,xâydựngtìnhcảmkhôngthểtheocôngthứcđược"-LêDuẩn.

Giáodụctìnhcảmcầnchúýđếncả2mặt:hìnhthànhnhữngtìnhcảmđúngđắntếtđẹpvàcải tạonhững tìnhcảm tiêucựcCác tìnhcảm tiêucựckhiđãhình thànhmuốnthayđổi, xoábỏkhông thểmột sớmmột chiềumàđòi hỏi sựkiên trì bềnbỉ ở nhữngngười làmcông tácgiáodục.Cónhận thứcđúngđắnnhưvậymớicó thể tổchứchoạtđộnggiáodụclạicóhiệuquả.

CreatedbyAMWord2CHM

II-ÝCHÍVÀHÀNHĐỘNGÝCHÍ

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍ

Conngườikhôngchỉphảnánhhiệnthựckháchquantrongcáccảmgiác,trigiác,tưduy tìnhcảm...màcòn tácđộngvà làm thayđổimôi trườngxungquanh, thayđổibảnthânconngười,cộngđồng,xãhội.

Trongquá trình tác độngvào hiện thực kháchquan, conngười thườnggặpnhiềukhókhăndonhântốchủquanvàkháchquanmanglại.Muốnđạtđượcmụcđíchđềra,conngườiphảinỗlực,phảicóýchíđểkhắcphụcnhữngkhókhănđó.Tronghoạtđộngsốngcủamình,loàivậtcũngtácđộngvàomôitrườngbênngoài,nhưngsựtácđộngđóxảy ra trong quá trình thích nghi không có ý thức vớimôi trường.Engels đã nhận xétrằng,khôngthểphủnhậnkhảnăngởloàivậthoạtđộngmộtcáchcókếhoạch,cóđịnhtrước rằng,khảnăngđóphát triển tươngứngvới sựphát triểncủahệ thầnkinhvàđạttrìnhđộkhácaoởloàicóvú.Sauđó,Engelscũngchỉrõrằng,tấtcảnhữnghànhvicókếhoạchcủatấtcảcácloàivậtđềukhôngđểlạitrongthiênnhiêndấuvếtýchícủamình,việcđóchỉcóconngườimớilàmđược...Convậtchỉsửdụngthiênnhiênbênngoàivàtạo nên trong đó nhữngbiến đổi đơn thuần về sự tồn tại củamình, còn con người thìbằng trí tuệcủamìnhđãbuộc thiênnhiênphụcvụchomụcđíchcủamình.Hoạtđộngcủaconngườiluôncóýthức,ýchítrêncơsởnhậnthứcvềmụcđíchvàphươngtiệncầnthiếtđểđạtmụcđíchđó.Vậyýchílàgì?Thếnàolàhànhđộng,ýchí?

1.Ýchí1.1.Mộtsốhọcthuyếtvềýchía.QuanniệmduyýchícủacácnhàduytâmchủquanQuan niệm của các nhà duy tâm chủ quan Mach Ernst (Áo, 1838 - 1916), Cam

Manuyen(Đức,1724-1804),BeccliGiooc(Anh,1684-1753),chorằng:ýchílàmộtloạihiệntượngtinhthầnkhôngcóliênquangìđếnhoạtđộngcủanão.

ThuyếtDuy lí vềý chímà tácgiả củanó làMâyman (Mĩ) đã coi nguồngốchoạtđộngýchícủaconngườilànhữngbiểuhiệnphứctạpcủaýthứcnhưcảmgiácvàýchí.Theohọ,mọicảmgiácmàconngườicảm thấycũngđều liênquanđếncácbiểu tượngnhấtđịnh,chúng liênquanđếncảýchí làcáimàconngười"khôngcóbiểu tượng".Ýthứccủaconngườichứađầynhữngbiểutượngcóđộphứctạpkhácnhau.TheoThuyếtLí trí thìmỗimộtbiểu tượngđóđểuđấu tranhđểdànhvị tríưu thế củamình trongý

thức.Trongcuộcđấutranhđó,cácbiểutượngrõràngvàrànhmạchhơnsẽchiếnthắngvàtrởthànhcơsởbanđầuchocácquátrìnhýchí:cáckhátvọngýchíxuấthiệntrongquátrìnhđấutranhcủacácbiểutượng.

Cácbiểutượngđóngvaitròlàđộngcơcủahànhđộng:giữakhátvọnghànhđộngvàbảnthânhànhđộnghìnhthànhnênmốiliênhệbảođảmchohànhđộngxảyratrựctiếpngaysaukhicóbiểutượngxácđịnhhànhđộngđó.Ýchípháttriểntrongquátrìnhnhiềulầnđộngcơchuyểnthànhhànhđộng.

TheoquanđiểmcủaThuyếtLí trí thìviệcgiáodụcýchísẽđượcvữngchắc thêmbằng luyện tập lập lại cácmối liênhệkếthợpgiữacácbiểu tượngvẽmụcđíchvàcáchànhđộngtươngứng.

NhữngngườibảovệThuyếtDuyýchílàVuntơ,Đ.Jemxơđãđứngtrênquanđiểmngượclạivàkhẳngđịnhtínhtựtồntạivàkhôngphụthuộcngaytừđầucủaýchívàocảmgiácvàbiểutượng.Theothuyếtnàythìbảnthâncácbiểutượngvàcảmgiácnảysinhtừcơsởýchílàcáichủyếunhấttrongýthứccủaconngười.Cáckhátvọngvàthiênhướngkíchthíchconngườitạonêncơsởcủaýthức,còncáctưtưởngvậnđộngmàtacầnphảiphânbiệtvớivậnđộnglàcơsởcủaýchí,"sựtạonênýchí"chỉđơnthuầnlàmộthiệntượngtâmlíluônluônxuấthiệnởnơicótrạngtháitâmlíbềnvữngdướidạngtưtưởngvậnđộng.Cáicóliênquanđếncáchànhvivậnđộngkèmtheotưtưởngvậnđộnglàhiệntượngthứhaidocácquátrìnhthầnkinhtươngứngvớitưtưởngđóxácđịnh.

Nếucáctrungtâmthầnkinhhoạtđộngmộtcáchđúngđắnthìđộngtácđượcthựchiệnmộtcáchbình thường.Nhữngviệckhôngcóvậnđộng,khôngcó"hiện tượng thứhaiđó"donhữngnguyênnhânnhấtđịnh,vẫnkhông làm thayđổigì trongquá trìnhýchí."Sựtạonênýchí"nhưlàmộtquátrìnhtâmlí,vẫnhoàntoàncóthểxảyra.Theohọ,trongviệcgiáodụcýchíchỉcầnlàmxuấthiệnởtrẻemtrạngtháiýthứcbềnvữngdướimộtdạngnàođócủatưtưởngvậnđộnglàđủ.

b.QuanniệmcủacácnhàduytâmkháchquanCácnhàduy tâmkháchquan(thật racũng làchủnghĩachủquanvìcốýcheđậy

nhữngquyluậtkháchquanthựcsựsựpháttriểncủaxãhội,nhằmbảovệlợiíchcủagiaicấpbóclột)chorằng:"ýchí"khôngcóbảnngãmàchỉlàphảnánhthếgiớimàthôi,nókhôngchịuchếướccủabấtcứtrườnghợpnào.Theohọ,conngườihoàntoànphụthuộcvàohoàncảnhkháchquan,mọihànhđộngcủaconngườidohiệnthựckháchquanchiphối, conngười không cóbảnngã, không cóý thức.Hiện thựckháchquanhoàn toànquyếtđịnhýchíconngười.ĐócũnglàquanniệmcủaA.Henvetiúyclêdơ(1715-1771)-đạibiểuxuấtsắccủachủnghĩaduyvậtvàvôthầnluậnpháphồithếkỉXVIIIđềxướng.Ôngchủtrươngápdụngnguyêntắcduyvậtchủnghĩavàoviệcnghiêncứusinhhoạtxãhội.NhưngcũngnhưtấtcảnhữngnhàduyvậttrướcMác,ôngđãcómộtquanđiểmduytâmchủnghĩavề lịchsửkhi tuyênbốrằng,conngười làmộtsảnphẩmcủahoàncảnhxungquanh,rằngtínhcáchconngườikhôngphảilàbẩmsinhmàlàdokinhnghiệmvà

hoàncảnhxungquanhquyếtđịnh,conngườikhôngcókhảnănglàmchủbảnthânmình.Tómlạimặcdùcósựkhácnhau,tấtcảcácthuyếtduytâmvềýchíđềumangmột

nétchung tiêubiểu:khiphân tíchcácnguyênnhânkích thíchhoạtđộngýchícủaconngười,đềukhôngvượtrakhỏiranhgiớicủacáchiệntượngtâmlíchủquanvàchỉxemxéthànhvivàýchíngaytrongmộtquátrìnhtâmlínhấtđịnhtạonêncấutrúccủahànhviđó.Họcốgắng tìmnhữngnguyênnhânkích thíchý chíởngay trongbản thânquátrìnhýchí,đồngthờiđưalênhàngđầunhữngyếutốtâmlínàođócủaquátrìnhđóhoặclàbiểutượng,hoặclàcảmgiáchoặclàkhátvọng...Cáchđặtvấnđềnhưvậydẫnđếnchỗýchíconngườiđãbắtđầuđượcxemxétmộtcáchduytâmnhưmộtquátrìnhtâmlíchủquan, tựkhépkínmình lại vàphát triển theonhữngquy luật tâm lí đặc trưngchobảnthânquátrìnhđótáchrờikhỏicácđiềukiệntồntạivàhoạtđộnglaođộngcủaconngười.

c.ThuyếtCảmxúcCarrollElzard,nhàtâmlíhọcMĩ,chorằng:nhữngcảmxúctạonênhệthốngđộng

cơchínhcủaconngười.Ôngcũngnhưmộtsố tácgiảkhácđềucoichínhsựxúcđộngsinhratừkinhnghiệmđảmbảotrạngtháiđộngcơhiệnthời,màđếnlượtmìnhtrạngtháiấylàmbiếnđổi,kiểmsoátvàđiềukhiểnhànhvitừthờiđiểmnàyđếnthờiđiểmkhác.

NhữngngườitheoThuyếtCảmxúcchorằng,nguyênnhângâyrahànhđộngýchí,làmchoconngườicóýchílàcảmxúc.Theohọ,cơsởcủaýchílàkhátvọngđượckéodài sự thoảmãnvà tránhsựđaukhổ.CarrollElzardcho rằng,ýchí làướcvọngchiếnthắngmộtkhátvọngkhác,sựtranhchấpgiữacácướcvọnglàbảntính,sựquyếtđịnhlàsựchiếnthắngcủaướcvọngmạnhnhất.Hànhđộngcủaconngườilàdocáccảmxúcmàconngườiđórungđộngtrongthờiđiểmấygâynên.Cácbiểutượngmàkhôngkèmtheocảmxúc thìvẫnchỉ lànhững"tư tưởng lạnh lùng"vàkhông thểgâynênmộtđộng tácngaycảrấtđơngiảnnhưgiơtaylên.Cáckhátvọngýchíkhôngphảixuấthiệnởnơimàtấtcảđốivớihọđềulà thờơ.Chúngxuấthiệnởnơimànhữngngười,nhữngvậtxungquanhngười đó, nhữngýnghĩavà tư tưởngnảy sinhởngười đóđược các cảmxúc tôđiểmchotrởnênhấpdẫnhơnhoặckíchthích,thúcđẩyngườiđócótháiđộtốthayxấuđốivớibảnthânmình.

Nhưvậy, theoThuyếtCảmxúc thìcó thể tiếnhànhgiáodụcýchí thôngquagiáodụccảmxúc;ýchícủaconngườimạnhhayyếuchỉphụthuộcvàomứcđộcảmxúclàmcơsởchoýchíđó.

ThuyếtDuylítrívàThuyếtCảmxúccủaýchíkhôngthừanhậntínhđộclậpcủacácquátrìnhýchí.Họchorằng,ýchílàhiệntượngthuộcbậcthứhaivàđượctạonêntrêncơsởcủacácquátrìnhýthứckháchoặclàcácbiểutượnghoặclàcủacáccảmgiác.Nhậnxét,mặcdùcósựkhácnhaunhưngtấtcảcácthuyếtduytâmvềýchíđềumangmộtsốnétchungtiêubiểu:

-Khiphântíchcácnguyênnhânkíchthíchhoạtđộngýchícủaconngười,nhữngngườitheocácthuyếtđóđãkhôngvượtkhỏiranhgiớicủacáchiệntượngtâmlíchủquan

màchỉxemxéthànhviýchíngaytrongmộtquátrìnhtâmlínhấtđịnhtạonêncấutrúccủahànhviđó.

-Họ cốgắng tìmnhữngnguyênnhânkích thíchý chíởngay trongbản thânquátrìnhýchí,đồngthời,đưalênhàngđầunhữngyếutốtâmlínàođócủaquátrìnhđóhoặclàbiểutượng,hoặclàcảmgiác,hoặclàkhátvọng.Cáchđặtvấnđềnhưvậydẫnđếnchỗxemxét ý chí của conngườimột cáchduy tâm, nhưmột quá trình tâm lí chủquan tựkhépkínmình lạivàphát triển theonhữngquy luật tâm líđặc trưngchobản thânquátrìnhcó,táchrờikhỏicácđiềukiệntồntạivàhoạtđộnglaođộngcủaconngười.

Thựcra,nănglựckiểmsoát,điềuchỉnhhànhvimộtcáchcóýthứcnảysinhtronghoạtđộnglaođộng.Ýchílàmộtmặtđặctrưngcủatâmlíngười.Bởivìconvậtchỉthíchứngmộtcáchthụđộngvớithiênnhiên,cònconngườibằnglaođộng-mộthoạtđộngcóý thứcđãchinhphục,cảibiến thiênnhiên.Ýchícủaconngườiđượchình thành trongquá trình laođộng,ngaycảhoạtđộng laođộngđơngiảnnhất (vídụ:việcsănbắt thờinguyên thủy…) cũng đòi hỏi con người có phẩm chất ý chí nhất định. Engels đã nói:“Loàingườicàngcáchxaloàivậtthìtácđộngcủaconngườivàogiớitựnhiên,càngmangtínhchấtcủamộtloàiđộngvậtcótínhtoántrước,tiếnhànhmộtcáchcóphươngpháp,hướngvàonhữngmụcđíchnhấtđịnhđãđềratừtrước”.

Thựcchất,nguồngốcýchíkhôngphảilàcảmxúcướcvọng,vìcólúcchúngmangtính chất bột phát trong thực tiễn cuộc sống, có nhiều biểu tượng, ước vọng, cảm xúckhôngdẫntớihànhđộngýchí.

d.ThuyếtXãhộiMộttrongnhữngđạidiệncủathuyếtnàylàBlonche(ngườiPháp)chorằng,ngườita

chỉcóýchíkhiphụngsựmột lí tưởngcaocả;muốnvậy,phảigạtbỏnhữngquyền lợithấphèn.Dođó,ôngchorằng,ýchíchỉthựchiệnnhữngmệnhlệnhcủatậpthể,mệnhlệnhxãhội,ýchívàlítrílàhaimónquàquýgiámàxãhộiđãđặtvàotrongmỗichúngta.

Thựcra,yếutốxãhộirấtquantrọngvàđóngvaitròquyếtđịnh,songnếusựquyếtđịnhcủacánhânlàhoàntoàndothihànhmệnhlệnhcủaxãhội,củatậpthểmộtcáchthụđộng,máymóc,mùquángthìkhôngcònlàhànhđộngýchínữa.Sựthihànhmệnhlệnhcủaxãhội,củatậpthểphảiđượcchínhcánhâncânnhắc,chọnlọc,quyếtđịnh.Vìvậy,ýchílàdocánhânquyếtđịnhchứkhôngphảidohoàncảnhxãhộiquyếtđịnh.

e.QuanniệmcủacácnhàtâmlíhọcduyvậtbiệnchứngQuanđiểmduyvậtbiệnchứngvềýchíchỉ rõ rằng,khảnăngđểhoạtđộngýchí

cũngnhưtấtcảchứcnăngtâmlíkháccủaconngườiđãxuấthiệnvàhoànthiệntrongquátrìnhpháttriểncủalịchsửxãhộiloàingườiliênquanđếnpháttriểnvàcácquanhệlaođộngvàcácquanhệxãhội.Vìvậy,khôngnênxemxétbảnchấtcủaýchíởsựkíchthích"đơn thuầnýchí" trần trụi, tách rờinộidungdướibấtkìdạngnàođốivớihànhđộng.

Mỗimộtsựkíchthíchýchívềbảnchất,ngaykhimớixuấthiệnđãchứađựngnộidung:cơsởcủasựkíchthíchýchíđólàsựhiểubiếtvềmụcđíchvàphươngthứcđạtmụcđíchđó.Nhưngnhữnghiểubiếtđó làsanphẩmcủakinhnghiệmchungcủa loàingười (bởikinhnghiệmcủacánhânconngườilàkinhnghiệmcủatồntạixãhội).Tấtcảnhữngtácnhânkíchthíchvềtrítuệvàđạođứcđốivớihànhđộngvừalàmgiàuthêmýthứccủaconngườibằngsựđấutranhcủamình,vừatựrútrakếtluậnvềtrítuệvàđạođứccủangườiđótronggiâyphúthànhđộngđóxảyra.Bởivì,bấtkìmộthoạtđộngtinhthầnnàodùcóđơngiảnđếnđâuđichăngnữa,cũngđềulàkếtquảcủasựpháttriểnđãquavàhiệntạicủaconngười.

1.2.KháiniệmýchíÝchícủaconngườigắnliềnvớihànhđộngnhấtđịnh.Vìvậymộtsốnhàtâmlíhọc

khôngđềcậptớikháiniệmýchímàchỉnêurakháiniệmhànhđộngýchí.SongnhiềunhàtâmlíhọcNgachorằng,cầnphânbiệtýchívàhànhđộngýchí.

TheoV.A.Petropxki:ýchígắnliềnvớitínhtíchcựccủaconngười.Ýchílàhìnhthứcđặcbiệt của tính tíchcựccủaconngười,quyđịnh sựđiềuchỉnhhànhvi củaconngườikìmhãmhay thúcđẩychúng,xemxét cácgiá trị củanhữngcấu trúchànhđộngkhácnhauphùhợpvớimụcđíchđặtra.

TheoA.Rudik:ýchígắn liềnvớimụcđíchcóý thức.Ýchí làkhảnăngcủaconngườihoàn thànhnhữnghànhđộngđãđịnhnhằmđạtđượcmụcđíchđãđặt ra; làkhảnăngđiềuhoàcóýthứchoạtđộngcủavàđiềukhiểnhànhvicủabảnthân.

Cácquanniệmtrênchothấy:ýchílàphẩmchấttâmlícủaconngười,làthuộctínhcủanhâncáchvàbaogiờcũnggắnliềnvớimụcđíchcóýnghĩanhấtđịnh.

Dođó,ýchílàmặtnăngđộngcủaýthứcgiúpconngườiđiềukhiểnvàđiềuchỉnhnhữnghoạtđộngcánhân,khắcphụcmọikhókhăn,trởngạinhằmđạtđượcmụcđíchđãđềra.

-Ýchíđượccoilàmặtnăngđộngcủaýthức,mặtbiểuhiệncụthểcủaýthứctrongthựctiễn.Ởđóconngườitựgiácthựchiệnmụcđíchcủahànhđộng,đấutranh,độngcơ,lựachọncácbiệnphápvượtquamọitrởngại,khókhănđểthựchiệnđếncùngmụcđíchđềra.

-Ýchí thểhiệncảmặtnăngđộngcủa tìnhcảmđạođức, làhình thứcđiềukhiển,điềuchỉnhhànhvitíchcựcnhấtcủaconngười.

Giátrịchânchínhcủaýchíkhôngphảichỉởcườngđộýchímạnhhayyếumàđiềuchủyếulàởnộidungđạođứccóýnghĩacủamụcđíchmàýchínỗlựcvươntới.

1.3.CácphẩmchấtcơbảncủaýchíTrong khi thực hiện những hành động ý chí, con người sẽ hình thành chomình

nhữngphẩmchất ý chí vừa đặc trưng cho họ, với tư cách làmột nhân cách, vừa có ýnghĩatolớnchođờisốngvàlaođộng.Ýchíđượcthểhiệnởcácphẩmchấtsau:

a.TínhmụcđíchTínhmụcđíchlàmộtphẩmchấtrấtquantrọngcủaýchí.Đólàkĩnăngconngười

biếtđềrachohoạtđộngvàcuộcsốngcủamìnhnhữngmụcđíchgầnvàxa,biếtbắthànhvi củamìnhphục tùngcácmụcđích ấy.Tínhmụcđích củaý chí chophépconngườiđiềuchỉnhhànhvihướngvàomụcđíchtựgiác.Tínhmụcđíchcủaýchíphụthuộcvàothếgiớiquanvànhânsinhquan,vàonộidungđạođứcvà tínhgiaicấpcủaconngườimangýchí.

b.TínhđộclậpĐó lànăng lựcquyếtđịnhvà thựchiệnhànhđộngđãdựđịnh theoquanđiểmvà

niềm tin củamìnhchứkhôngchịu ảnhhưởngcủamột ai.Tínhđộc lậpkhông loại trừviệcconngười tựgiácnghe theonhữngýkiếncủangườikhácvàchấpnhậnnhững lờikhuyêncủamọingườinếuýkiếnvàlờikhuyênấylàđúngđắn.Tuynhiên,ngườicóýchíkhôngphảilànhữngngườidễbịámthị,dễdàngtừbỏýkiếncủamình,vuivẻphụctùngngườikháckểcảkhingườikhácsai.

Tính độc lập cũng không có nét nào giống với tính bướng bỉnh, tính phủ định.Nghĩalàbấtluậnđúnghaysaiđềuchốnglạinhữngảnhhưởngbênngoài.Nếudễbịámthịthúcđẩyconngườithựchiệnnhữnghànhđộngkhôngphùhợpvớiýđịnhvàniềmtincủahọ, thì tínhphủđịnhđẩyhọđếnnhữnghànhđộngkhôngsuynghĩ, tráingượcvớinhữngngườikhácmộtcáchvônguyêntắc.

Tínhđộclậpcũnggiúpconngườihìnhthànhniềmtinvàsứcmạnhcủamình.c.TínhquyếtđoánĐólàkhảnăngđưaranhữngquyếtđịnhkịpthờivàcứngrắnmàkhôngcónhữngsự

daođộngkhôngcầnthiết trêncơsởcósựcânnhắckĩcàng,chắcchắnchứkhôngphảitrongnhữnghànhđộngthiếusuynghĩ,thiếuphánđoán.

Conngườiquyếtđoán làconngười tin tưởngsâusắc rằngmìnhphải làmnhư thếnày,màkhôngthểlàmnhưthếkhác.

Kĩnăngthểhiệntínhquyếtđoánlàmộtphẩmchấtquantrọngcủanhàgiáo.Tiềnđềcủa tínhquyếtđoán là tínhdũngcảm.Ngườikhôngcó tínhdũngcảm thìkhông thể làngườiquyếtđoánđược.Bởivì,ngườiquyếtđoánphảiluônluônhànhđộngcósuynghĩnhưngđồngthờiphảinhanhchóng,đúnglúc,khôngđượcdaođộngvàhoàinghi.

d.TínhkiêncườngTính kiên cường của ý chí nói lên cường độ ý chí cho phép con người có những

quyếtđịnhđúngđắn,kịpthờitrongnhữnghoàncảnhkhókhănvàkiêntrìthựchiệnđếncùngmụcđíchđãxácđịnh.

e.Tínhbềnbỉ(haykiêntrì)Phẩmchấtnàyđượcthểhiệnởkĩnăngđạtđượcmụcđíchđềracủaconngười,dù

conđườngđạttớichúngcólâudàivàgiankhổđếnđâuchăngnữa.Tínhbềnbỉđượcbiểuhiệnởsựkhắcphụcnhữngtrởngạibênngoàivàbêntrong.Ngườicóýchícókhảnăngduytrìsựnỗlựcmộtcáchkhôngmệtmỏi.Khókhănchỉlàmtăngsựmongmuốntiếptụccôngviệcởhọ.Tínhbềnbỉlàmộtphẩmchấtýchírấtcầntronggiáodụcvìsựnghiệp“trồngngười”khôngphảilàmộtviệclàmđơngiản,dễdàng.Khôngđượcđồngnhấttínhbềnbỉvớisựlìlợm,đólàtrườnghợpconngườikhôngcókhảnăngtừbỏsựquyếtđịnhsailầm(dotínhtựáinhỏnhencủamình).Ngườilìlợmlàngườikémýchí.Tínhbềnbỉcũngkhôngphảilàsựbướngbỉnh.

f.TínhtựchủĐólàkhảnăngconngườilàmchủđượcbảnthân,duytrìđượcsựkiểmsoátđầyđủ

đốivớihànhvicủamình.Ngườitựchủthắngđượcnhữngthúcđẩykhôngmongmuốn,nhữngtácđộngcótínhxungđộng,nhữngxúcđộng(giậndữ,sợhãi)ởtrongmình.Tínhtựchủ làmchoconngười tựphêphánmình,giúphọ tránhđượcnhữnghànhvikhôngsuynghĩ.

Tính tựchủrấtquan trọngđốivớingười thầygiáo.Nógiúphọ tránhđượcnhữngnónggiận,khắcphụcđược tínhcụccằn, cũngnhưnhững trạng thái tâm líkhác (buồnchán,hoangmang...)nảysinhởhọkhilàmviệcvớitậpthể(đồngnghiệphoặchọcsinh)haytừngcánhân...

Tronghoạtđộngthườngngày,kháiniệm"tínhtựchủ"đượcthuhẹplại:ngườitachỉdùngnókhinóivớixúccảmcủaconngườimàthôi,khimuốnnhấnmạnhkhảnăngtựkiềmchếnhữngxúccảmcủamình,đượcgắnliềnvớinhữngphảnứngngônngữvàchântay.Sởdĩnhưvậylàvìphẩmchấtýchínàyđượcthểhiệnrõrệtnhấttrongphạmviđiềuchỉnhcácxúccảm.

g.TínhdũngcảmĐó làkhảnăng sẵn sàngvànhanhchóngvươn tớimụcđích,bất chấpkhókhăn,

nguyhiểmchotínhmạnghaylợiíchcủabảnthân.h.TínhtựkiềmchếĐólàkhảnăngvàthóiquenkiểmtrahànhvilàmchủcủabảnthânmình,kìmhãm

nhữnghànhđộngcholàkhôngcầnthiếthoặccóhạitrongtrườnghợpcụthể.Cácphẩmchấtýchícủanhâncáchnóitrênluôngắnbóhữucơvớinhau,hỗtrợcho

nhau,tạonênýchícaocủaconngười.Cácphẩmchấtýchíthểhiệntronghànhđộngýchí.

1.4.Ýchívànhữngđặcđiểmtâmlíkháccủanhâncácha.ÝchívớixuhướngTrongquátrìnhhoạtđộngcủaconngườibaogiờcũngcónhữngkhókhănchủquan

và khách quan từ đó sẽ nảy sinh ramâu thuẫn: nhu cầu cá nhân với yêu cầu xã hội;

nguyệnvọngcánhânvàkhảnănghiệnthực...Sựxuấthiệnkhókhăn,sựđấutranhgiảiquyếtmâuthuẫncànggaygắtđòihỏiýchíconngườicàngcao.

b.Ýchívớilítưởng(lítưởnglàmặtbiểuhiệntậptrungnhấtcủaxuhướng):Đểđạtđếnlítưởng,conngườiphảicóýchí,từđónảysinhkhátvọnghànhđộngđể

đạtđượclítưởngđó.c.ÝchívớitínhcáchÝchí làrườngcộtcủamộttínhcáchđãhìnhthànhvàổnđịnh.Giátrịchânchính

củaýchíkhôngphảiởchỗýchíđónhưthếnào(tứclàcaohaythấp,mạnhhayyếu)màcòn ở chỗ nó được hướng vào cái gì?Cho nên, cần phải phân biệtmức độ ý chí haycườngđộýchívớinộidungđạođứccủaýchí.Chỉcóýchíđượcgiáodụcvềmặtđạođứcmớicó thểgiúpconngười thựchiệnđượcnhữngchuyểnbiến to lớn,cónhữngsựnghiệplớnlao.Giátrịcủatínhcáchcaohaythấpcũngphầnnàothểhiệnởýchícủaconngười.

Ngượclại,mộtconngườicóýchímạnhmẽ,cónghịlựcsẽrènluyệnchomìnhtínhcáchmạnhmẽ,sửachữađượcnhững lỗi lầmmắcphải.Vìvậy,mộtnghị lựcvĩđạichỉđượcsinhrachonhữngmụcđíchvĩđại.

d.ÝchívớitìnhcảmMốiquanhệgiữaýchívàtìnhcảmcũngrấtmậtthiết.Conngườicóýchísẽbiếtlàm

chủnhữngxúcđộng,xúccảm,tìnhcảmcủamình,khôngquávui,khôngquábuồnchán,sợhãi...Đồngthời,khiconngườicótìnhcảmsâusắc,bềnvữngđúngmựcsẽlàmchoýchícủaconngườithêmmạnhmẽvượtquakhókhănđểgiữvữngvàbảovệtìnhcảmsâusắccủamìnhnhưcadaoViệtNamđãkháiquát:

YêunhaumâynúicũngtrèoMấysôngcũnglội,ngànđèocũngqua

đ.Ýchívớinănglực-E.ÊđinsơnnhàbáchọcngườiAnhđãkháiquát: thiêntàichỉcó1%,còn99%là

mồhôivànướcmắt.Nhưthếcónghĩa,đểcómộtnănglụựcnàođóconngườicầnphảicóýchí,nghịlực,phấnđấuđếncùngchodùkhókhăngiankhổđểđiđếnmụcđíchconngườiđặtranhư:trởthànhngườithầygiáo,nhàkiếntrúcsư...cónănglực.Thựctếchothấy,cónhữngngườichẳngmaybịtàntậtnhưngcóýchíphithườngđãvượtlênsốphậnvàkhắngđịnhtàinăngcủamìnhnhưtrongâmnhạc,toánhọc,vănhọc...

e.Ýchívớikhíchất-Khíchấtlàthuộctínhtâmlíphứchợpcủacánhân,biểuhiệncườngđộ,tiếnđộ,nhịp

độcáchoạtđộngtâmlí,thểhiệnsắctháicủahànhvi,cửchỉ,cáchnóinăngcủacánhân.Mặtkhác,khíchất thườngđượccoi làhình thứcbiểuhiệncủacáchoạtđộngtâmlí.Vìvậy,conngườicóýchísẽlàmchủđượcnhữngbiểuhiệncủahoạtđộngtâmlí,khôngđể

chonhữnghoạtđộngtâmlíấyquámạnhhoặcquáyếu,làmchohànhvicửchỉcủaconngườitươngứngvớihệthốngtháiđộcủahọđốivớicácmặtkhácnhaucủahiệnthực.

Ngượclại,khíchấtcũngảnhhưởngnhấtđịnhđếnsựbiểuhiệnmạnhhayyếu,tínhkiềmchếcaohaythấpcủaýchí.

2.Hànhđộngýchí2.1.KháiniệmhànhđộngýchíÝchílàmộtphẩmchấtquantrọngcủanhâncách.Nhâncáchconngườinóichung

vàcácphẩmchấtýchínóiriêngcủahọđượcthểhiệntrongcáchànhđộng,nhằmthựchiệnmộtmụcđíchđượcđềratừtrước.

Vậy,hànhđộngýchílàhànhđộngcóýthức,cóchủtâm,đòihỏinỗlựckhắcphụckhókhănthựchiệnđếncùngmụcđíchđãđềra.

Cónhiều loạihànhđộngkhácnhauvàkhôngphảihànhđộngnàocủaconngườicũnglàhànhđộngýchí-nghĩalà,khôngphảihànhđộngnàocũngbiểulộđượcýchícủaconngười.

-Cácnhàtâmlíchorằngcóbađặctínhsauđâytronghànhđộng:+Cómụcđíchđềratừtrướcmộtcáchcóýthức.+Cósựlựachọnphươngtiện,biệnphápđểthựchiệnmụcđích+Cósựtheodõi,kiểmtra,điềukhiểnvàđiềuchỉnhsựnỗlựcđểkhắcphụcnhững

khókhăn,trởngạibênngoàivàbêntrongquátrìnhthựchiệnmụcđích.-Từbađặctínhtrênngườitachiarabaloạihànhđộngýchínhưsau:+Hànhđộngý chíđơngiản:đó lànhữnghànhđộngcómụcđích rõ ràngnhưng

nhữngđặcđiểmsaukhông thểhiệnđầyđủhoặc loạihànhđộngnàycònmang tínhcóchủđịnh,hayhànhđộngtựý.

+Hànhđộngýchícấpbách:đólànhữnghànhđộngxảyratrongmộtthờigianrấtngắn,đòihỏiphảicósựquyếtđịnhvà thựchiệnquyếtđịnh trongchớpnhoáng.Tronghành động này các đặc điểm trên dường như hoà nhập vào nhau, không phân biệt rõràng.

+Hànhđộngýchíphứctạp:đó là loạihànhđộngýchíđiểnhình, trongđócảbađặcđiểmtrênđượcthểhiệnmộtcáchđầyđủ,rõràng.Ýchícủaconngườiđượcbộclộchínhlàtrongloạihànhđộngýchíphứctạpnày.

-Hànhđộngýchícónhữngđặcđiểmsau:+Nguồnkíchthíchhànhđộngýchíkhôngphảidocườngđộvậtlíquyếtđịnhtrực

tiếpmàthôngquacơchếđộngcơhoáhànhđộng.Trongđó,chủthểnhậnthứcýnghĩacủa kích thích để từ đó quyết định có hành động hay không.Đối với con người, điềuquyếtđịnhkhôngphảilàcườngđộvậtlícủakíchthíchmàchínhlàsựhiểubiếtýnghĩa

củanguồnkíchthíchấyđốivớigiátrịcủacuộcsốngsẽquyếtđịnhphươnghướnghànhđộng.Nóinhưthếcónghĩa,đókhôngphảilàsựđấutranhtựphátgiữacáctrungtâmthầnkinhmà là sự điều chỉnhmột cách có ý thức những nhu cầu, hứng thú, tình cảm củangườiđóquyđịnhphươnghướnghànhđộng.

Nguồnkíchthíchcủaconngườichủyếulànguồnkíchthíchbằngngônngữthôngquatưduy(nói,viết)thểhiệnđộngcơtâmlícủahànhđộngýchí.

+Hànhđộngýchícótínhmụcđíchrõràngvàchứađựngnộidungđạođức.+Hànhđộngýchíbaogiờcũngcósựlựachọnphươngtiệnvàbiệnpháptiếnhành.+Hànhđộngýchíluôncósựđiềukhiển,điềuchỉnh,kiểmtracủaýthức,luôncósự

nỗlựckhắcphụckhókhănthựchiệnđếncùngmụcđíchđềra.2.2.Cácgiaiđoạncủahànhđộngýchía.Mộtsốquanniệmvềcácgiaiđoạncủahànhđộngýchí-Quanniệmcủacácnhàtâmlíhọccổđại:Theohọhànhđộngýchídiễnratheobốngiaiđoạn:1)Quanniệmlàsựnhậnđịnhđượcmụcđíchmuốnđạtđượcvànhữngphươngtiện

đểthựchiện.2)Bàntính:làsựtínhtoáncânnhắcnhữnglídolợihạiđểcóthểhànhđộnghoặc

không(Ởđâycóvaitròcủađấutranhđộngcơ).3)Quyếtđịnh: làgiaiđoạnchọn lựaconđườngnên theohànhđộngmộtcáchdứt

khoát.4)Thựchiện:làgiaiđoạnbắttayvàohànhđộng-đólàgiátrịthựchiệncủahành

độngýchí.Tuysựphânchia trêncònđơngiản,khôngđúngchomọi trườnghợp,songvềcơ

bảnlàhợplí.+Quanniệmthờihiệnđại:*CácnhàkhoahọcTiệpKhắcnhưJozan,SKphapnôvíchchiahànhđộngýchílàm

6giaiđoạn:(1)Ýthứcđượcyêucầu,nhiệmvụ,mệnhlệnh(2)Ýthứcđượcmụcđíchhoạtđộng(3)Đấutranhđộngcơ(4)Thấyđượckếtquả(5)Quyếtđịnh(6)Thựchiện

Khithựchiệnhànhđộnggặptrởngạithìđiềuchỉnhmụcđích.*Rudik(Nga)chorằngcấutrúccủahànhđộngýchígồm7thànhphần:(1).Kíchthíchthựchiệnhìnhđộngýchí.Kíchthíchnàydonhucầugâyramàconngườinhậnthấyđượchoặcdonhữngkhó

khăncủathựctiễnkíchthíchconngườicầncóhànhđộngýchí.(2)Biểutượngvềmụcđíchhànhđộngýchí.Trước khi hành động con người biểu tượng về kết quả hành động củamình nếu

khôngcóbiểutượngnhưvậythìhoạtđộngchỉcótínhchấtmùquángkhôngcóýthức.(3)Biểutượngvềcácphươngthứcđểđạtmụcđíchđãđịnh.

Khicóbiểutượngvềkếtquảhànhđộngthìphảicóbiểutượngvềcácphươngpháp,phươngtiệnđểthựchiệnđếnmụcđích.

(4)Ýđịnhthựchiệnmộthoạtđộngnhấtđịnh(5)Quyếtđịnhthựchiệnmộthoạtđộngnhấtđịnh(6)Nỗlựcýchí(7)ThựchiệnquyếtđịnhđềraởmộtgócđộnàođóNhìnchung,cáchchia trên làhợp lí songquáchi tiết.Sự thựckhihànhđộngcon

ngườikhôngcóýthứcvềcácgiaiđoạnmộtcáchchitiếtnhưtrên.*Ulemova(Nga)chorằng:hànhđộngýchíchínhlàgiảiquyếtxungđộtlạixảyra

trongcáchoàncảnhsau:(1)Chủthểđứngtrướchoàncảnhphảichọnmột.(2)Xungđộtxảyrakhicósựngăncảnlạinhucầu,nguyệnvọngcủacánhân.(3)Khiconngườimấtphươnghướng

(4)Khicónhữngphươnghướngđốilậpdựavàogiátrịhànhđộng.Từđó,theobàcócácloạixungđộtsau:(1)Xungđộtgiữahaigiátrịtốt(dươngtính)

A+->O<-B+Trongtrườnghợpnày,xungđộtxảyrakhicónhữnggiátrịbằngnhauvàcónhững

rungcảmgiốngnhaulàmchocánhânkhóthựchiện(quyếtđịnh)đểlựachọnmộtgiátrị.(2)Xungđộtgiữahaigiátrịxấu(âmtính)

-A->O<-B-Conngườicónguyệnvọngđạtgiá trị tốt.Song, thực tếcuộcsốngkhôngphải lúc

nào cũng thoảmãnnguyệnvọng của conngười.Trước thực tế đòi hỏi conngười phảichọnmộtmớitồntại.

(3)Xungđộtgiữagiátrịtốtvàgiátrịxấu+A->O<-B-

Tronghoàncảnhnàođócóhaigiátrịdươngvàâm-đòihỏicánhânphảichọnmộttronghaigiátrịâm,dươngcótínhtươngđốituỳtheonhucầu,hứngthú,mụcđích,độngcơ...Đồng thời, xung đột thường nảy sinh trongmột hoàn cảnh nhất định gọi là hoàncảnhxungđột.Hoàncảnhxungđộtxuấthiệnkhicókhuynhhướngkhácnhauvànhữnghànhvi,hànhđộngđốilậpnhaucủacánhân.Từđó,cóthểchiarabaloạixungđộthoàncảnh:

*Xungđộtbênngoàicánhân:khihoàncảnhbênngoàiđốilậpkhônghàihoàvớiyêucầucủahànhđộng.

*Xungđộtbên trongcánhânvàbênngoàicánhân:khinhữngyêucầucủahoàncảnhbênngoàinhấtlànhữngyêucầucủaxãhộikhôngphùhợpvớikhuynhhướngbêntrongcánhân.Dođó,conngườicósựmâuthuẫntrongnhữnghànhđộngphảnứng.

*Xungđộtbêntrongcánhânkhibảnthânxuấthiệnnhữngkhuynhhướngđốilậpvớihànhvi,hànhđộng.Nguồngốcxungđộtdohoàncảnhchủquannhưmâuthuẫngiữanguyệnvọng,nhucầu...vớikhảnănghànhđộngcủacánhân.

b.CácgiaiđoạncủahànhđộngýchíÝchí luôn luônkích thích tính tíchcựccủaconngười.Việc thựchiện thànhcông

mộtloạihànhđộngsẽgâyrachoconngườimộttrạngthái tintưởng.Mặtkhác,nócònkích thích sựphát triểnởconngườinhữngphẩmchấtýchí củanhâncách.Trongmỗihànhđộngýchíđiểnhìnhcó thểphân ra làm3giaiđoạn (hay thànhphần):giaiđoạnchuẩnbị,giaiđoạnthựchiệnvàgiaiđoạnđánhgiákếtquảhànhđộng.

-Giaiđoạnchuẩnbị:Đây làgiaiđoạnhànhđộng trí tuệ,giaiđoạnsuynghĩ,cânnhắccáckhảnăngkhácnhau.Giaiđoạnnàybaogồmcáckhâu:

*Đặtravàýthứcrõmụcđíchcủahànhđộng-nghĩalà,xácđịnhmụcđích,hìnhthànhđộngcơđểchọnlấymộtmụcđích,mộtđộngcơnổibật.Việcđấutranhđộngcơcòndiễnrasuốtquátrìnhhànhđộng.

*Lậpkếhoạchvàlựachọnphươngtiện,hànhđộng.*Quyếtđịnhhànhđộng.Kíchthíchgâyramọihànhđộngvànhucầu:nhucầuhiểubiết,nhucầugiaolưu,

nhu cầu thành đạt... Nhu cầu sẽ quy địnhmục đích của hành động và thúc đẩy hànhđộng.Nhucầuđượcphảnánhtrongýthứccủaconngườiởnhữngmứcđộkhácnhau:

Ởmứcđộýhướngthìnhucầuđượcphảnánhtrongýthứcmộtcáchmùmờ,chưarõràng.Nómùmờlàvìnhucầuyếuớt,nhữngtínhiệucủanókhôngphảnánhmộtcáchđầyđủ,rõràngtrongýthức.

Ởmứcđộýmuốnthìnhucầuđãđượcýthứcrõrànghơn:conngườixácđịnhđược

đốitượngcủanhucầu,nhưngchưaxácđịnhconđường,cáchthứcđểthựchiệnmụcđíchđó.

Ởmứcđộýđịnhthìnhucầuđãđượcýthứcmộtcáchđầyđủ:conngườixácđịnhđượcmụcđíchvàconđường thựchiệnmụcđíchcủahànhđộng.Khimộtcánhânnóirằngcóýđịnhlàmviệcgìđótứclàđãsẵnsàngthựchiệnhànhđộng.Conngườithườngcónhiềunhucầukhácnhaucùngmộtlúc.Dođócùngmộtlúccóthểđềranhiềumụcđíchkhácnhauchohànhđộngcủamình.Thựctế,mỗihànhđộngcủaconngườithườngchỉ thựchiệnmộthayhaimụcđíchnàođó.Trongquá trìnhđề ramụcđích chohànhđộngcó thểdiễn ra sựđấu tranhbản thânđểchọn lấymộtmụcđíchnàođấy trongsốnhiềumụcđíchcùngđặtra.Vìvậy,sựđấutranhbảnthâncònđượcgọilàđấutranhđộngcơdựatrênnhucầuđượcýthứcmộtcáchsâusắcsẽtrởthànhđộngcơcủahànhđộng.

Trongsựđấutranhđộngcơthìvốnhiểubiết,vốnkinhnghiệm,khảnăngnhậnthứcvàtìnhcảmcủanhâncáchgiữvaitròquyếtđịnh.Giaiđoạnchuẩnbịđượckếtthúcbằngsự quyết định hành động.Quyết định có nghĩa là, dừng lại ởmộtmục đích và nhữngphươngpháp,phươngtiệnhànhđộngnhấtđịnh,đượcthựchiệntheomộtkếhoạchnhấtđịnh.

+Giaiđoạn thựchiện:Việcchuyển từquyếtđịnhhànhđộngđếnhànhđộng làsựthayđổivềchất,vìđó là sựchuyểnbiếnnguyệnvọng thànhhiện thực.Việc thựchiệnquyếtđịnhcóthểdiễnradướihaihìnhthức.

*Hànhđộngbênngoài*Hànhđộngýchíbêntrong(haykìmhãmcáchànhđộngbênngoài).Trong quá trình thực hiện hành động, con người có thể gặp những khó khăn, trở

ngại,đòihỏiphảinỗlựcýchívượtqua,nhằmthựchiệnđếncùngmụcđíchđãđịnh.Có2 loại trở ngại, khó khăn: khó khăn bên trong (chủ quan) và các khó khăn bên ngoài(kháchquan).Ýchíthểhiệntậptrungvàrõràngkhinókhắcphụccáckhókhănđểđạtđượcmụcđíchđềrabằngsựnổlựccủabảnthân.

-GiaiđoạnđánhgiákếtquảcủahànhđộngSaukhihànhđộngýchíđượcthựchiện,conngườibaogiờcũngcósựđánhgiácác

kếtquảcủahànhđộngđãđạtđược.Việcđánhgiánàylàcầnthiếtđểrútkinhnghiệmchonhữnghànhđộngsau.Sựđánhgiánàyđượcbiểuhiệntrongnhữnggiaiđoạn,phánđoánđặcbiệt,tánthành,biệnhộ,lênánquyếtđịnhđãchọnvàhànhđộngđãthựchiện.

Sựđánhgiácáchànhđộngđãhoặcđangthựchiệnđượctiếnhànhtheoquanđiểmchínhtrị-xãhội,quanđiểmđạođức,thẩmmĩ...Sựđánhgiákhôngchỉcócánhânmàcảxãhộicũngthamgiađánhgiáhànhđộng.Sựđánhgiácủaxãhộiđốivớihànhđộngcủaconngườiđượcthểhiệntrongviệcphêbìnhvàtựphêbình.

Khikếtquảhànhđộngphùhợpvớimụcđíchthìhànhđộngkếtthúc.Sựđánhgiáthườngđemlạisựhàilòngthoảmãnhoặcchưathoảmãn,chưahàilòng.Sựđánhgiácó

thể trở thành sự kích thích vì động cơ đối với hoạt động tiếp theo. Sự đánh giá xấuthườnglàđộngcơdẫnđếnviệcđìnhchỉhoặcsửachữahànhđộnghiệntại.Sựđánhgiátốtsẽkíchthíchviệctiếptụctăngcườngcáchànhđộngđangthựchiện.

Tómlại,cácgiaiđoạncủahànhđộngýchícómốiquanhệvớinhau,có thểbiểudiễntheosơđồnhưsau:

Quaphântíchcấutrúccủamộthànhđộngýchíđiểnhình,chúngtathấy:Giaiđoạnnàylàgiaiđoạnđầutiêncósựthamgiacủanhiềuquátrìnhtâmlí,nhưngquátrìnhtưduycóvaitròquyếtđịnh.Còntronggiaiđoạn(thànhphần)thứhaithìcáckĩnăngvàkỹxảocũngnhưnănglựctổchứclạigiữvaitròquyếtđịnh.Khigặpcáckhókhăn,trởngạithìvaitròtíchcựclạithuộcvềtưduy.Giaiđoạnthựchiệnhànhđộngthểhiệnsựnỗlựcýchí,mộtyếutốrấtcầnthiếtđểkhắcphụcnhữngmệtmỏi,nhữngtrởngạibênngoài.Giaiđoạn(thànhphần)thứba,củahànhđộngýchílạiliênquanmậtthiếttớitưduyvàcảmxúc,xuhướng,tínhcáchcủaconngười.Vìvậy,nhâncáchconngườiđượcbộclộrõràngtrongcácgiaiđoạn(thànhphần)củamộthànhđộngýchí.

2.3.HànhđộngtựđộnghoákĩxảovàthóiquenNgoàihànhđộngbảnnăng,hànhđộngýchíởconngườicòncóhànhđộngtựđộng

hoá.Như trênđã nói, hànhđộngý chí cóvai trò quan trọng trong cuộc sống của conngười,songđểphốihợp,bổtrợ,đỡmệtmỏichohànhđộngmàvẫnđạtkếtquảtốt thìcầntớihànhđộngtựđộnghoá.

a.KháiniệmhànhđộngtựđộnghoáHànhđộngtựđộnghoálàloạihànhđộngmàvốnlúcđầunólànhữnghànhđộngcó

ý thức, có ý chí nhưng do được lặp đi, lặp lại nhiều lần, hoặc do luyện tậpmà nó trởthànhtựđộnghoá,khôngcầncósựkiểmsoáttrựctiếpcủaýthứcmàvẫnđạtkếtquả.

b.Cácloạihànhđộngtựđộnghoá-Kĩxảo:Kĩxảolàmột loạihànhđộngtựđộnghoáđãđượcluyệntập.Kĩxảothể

hiệnsựthànhthạotrongcôngviệc.-Đặcđiểmcủakĩxảo:

+Ýchíthamgiavàoquátrìnhkĩxảoít,thậmchícókhicảmthấykhôngcó.Trongkĩxảocósựthốngnhấtbiệnchứnggiữaýchívàtínhtựđộnghoá.

+Ýchícàngcaothìhànhđộngýchícàngbớtdần.Mụctiêuriêngđượctổnghợplạithànhmộtkhâutrongmộthànhđộngbaoquát.

+Kĩxảokhôngnhấtthiếtđượckiểmtrabằngmắtmàđượckiểmtrabằngcảmgiácvậnđộng,tứclàcácrungđộngđiquacácđầudâythầnkinh,cáckhớpxương,bắpthịt.

+Nhữngđộngtácthừadầndầnbịloạitrừ,nhưvậyhànhđộngdiễnrasẽnhanhvàtiếtkiệm.

+Khikĩxảođượchìnhthànhsẽtạorasựthốngnhấtgiữatínhnhuầnnhuyễnvàtínhổnđịnhtronghànhđộng.Dovậy,kĩxảocàngcaothìcàngđạtnhiềukếtquảtốt.Kĩxảocóliênquanđếnnănglực.Dođó,tronggiáodụccầnchúýbồidưỡngrènluyệnkĩxảochohọcsinh.

Tómlạikĩxảocónhữngđặcđiểmchínhsau:1.Khikĩxảohìnhthànhngườitakhôngphảisuynghĩtrướcxemnênthựchiệnhành

độngnhưthếnào.2.Khôngchiahànhđộngthànhnhữngthaotácriênglẻ.3.Khôngdựkiếntrướcnênthựchiệntừngthaotácmộtnhưthếnào.-Thóiquen:Thóiquenlàhànhđộngtựđộnghoáổnđịnhtrởthànhnhucầucủaconngười.Bởi

vì, thóiquen thườnggắnvới tháiđộ,nhucầu,hứng thú... củaconngười.Mỗinét tínhcáchvữngbềnđềuđượcbiểuhiệntrongnhữngthóiquentươngứng.

c.Sosánhkĩxảovàthóiquen

Kĩxảo Thóiquen

-Mangtínhchấtkĩthuật -Gắnvớinhucầunếpsống

-Đượcđánhgiávềmặtthaotác -Đượcđánhgiávềmặtđạođức

-Ítgắnvớitìnhhuống -Thườnggắnvớitìnhhuốngcụthể

- Có thể ít bền vững nếu khôngthườngxuyênluyệntậpcủngcố -Bềnvững,ănsâuvàonếpsống

-Hìnhthànhchủyếunhờluyệntậpcómục đích (như rèn luyện, bắt chước) vàcóhệthống

-Hìnhthànhbằngnhiềuconđường:sựlặplạiđơngiảnmáymóc,bắtchước,sựgiáodụcvàtựgiáodục

+Xoayquanhvấnđềkĩxảovàthóiquencónhiềuquanđiểmkhácnhauthậmchíđốilậpnhautrongviệcđánhgiávaitròcủathóiquentronghoạtđộngcủaconngười.

+NhàtriếthọcF.BecơnngườiAnh(1561-1626)chorằng,thóiquenngựtrịkhắpnơi,bảnchấtcủagiáodụckhôngcógìkháchơnlàthóiquenđãđượchìnhthànhtrướckia.

+G.Rútxô(1712-1778),nhàvăn,nhàtriếthọc,nhàgiáodụcPhápchorằng,thóiquenduynhấtcầnpháttriểnởtrẻemlàkhôngcóthóiquennào.

+Quanđiểmtâmlíhọcduyvậtbiệnchứng:*Chúngtacôngnhậnviệcthayđổithóiquen,nhấtlàthóiquenxấurấtkhókhăn.

Điềuđókhôngcónghĩa là toànbộhànhvicủaconngười làdo thóiquenchiphốivànhiệmvụcủagiáodụcchỉđơnthuầnlàđiềuchỉnhthóiquenhànhvi.Trongthựctế,conngườilàmộtchủthểhoạtđộngsángtạo,hoạtđộngcóýthứcbiếtđiềuchỉnhđiềukhiểntháiđộ,hànhvicủamình.

Vìvậy,nếuphủnhậnhoàn toànvai tròcủa thóiquencũng làsai lầm.Bởi lẽ,nếuconngườihìnhthànhđượcnhữngthóiquentốtsẽlàmchohoạtđộngcủaconngườinhẹnhàng,đỡtốnsứclực, tinhthần,màvẫnđạtkếtquả.Đặcbiệt, tronggiáodụccầnhìnhthànhthóiquentốt,thóiquenđạođứcchocácem.K.D.Usinxki-nhàgiáodụcNgađãnhậnxét:giáodụcmàkhôngcóthóiquennhưlâuđàixâydựngtrênbãicát,thóiquenlàcơsởcủahệthốnggiáodục,làđònbẩycủagiáodục.

d.QuyluậthìnhthànhkĩxảoQuy luật tiếnbộkhôngđồngđều.Trongquá trình luyện tậpkĩ xảo có sự tiếnbộ

khôngđồngđều:+Cóloạikĩxảokhimớiluyệntậpthìtiếnbộnhanhsauđóchạmdần.+Cónhữngkĩxảokhimớibắtđầuluyệntậpthìtiếnbộchậm,nhưngđếnmộtgiai

đoạnnhấtđịnhthìnólạităngnhanh.+Cónhữngtrườnghợpkhibắtđầuluyệntậpthìsựtiếnbộtạmthờibịlùilại,sauđó

tăngdần.Vìvậyvậndụngquy luật trênkhi hành thànhkĩ xảo cầnhình thành tínhkiên trì

khôngnóngvội,khôngchủquan,đểrènluyệncókếtquảtốt.Quyluậtnàychothấy,kếtquảluyệntậpkĩxảokhôngchỉphụthuộcvàosốlầngặp

lại(củngcố)màcònphụthuộcvàonhiềunguyênnhânkháchquanvàchủquankhác:sựgiảmsútchấtlượngcủanguyênliệuvàphươngtiệncôngcụlaođộng,sựảnhhưởngcủasựmệtmỏi,nhữngcảmxúcâmtính...

-Quyluật"đỉnh"củaphươngphápluyệntập.Mỗiphươngphápluyệntậpkĩxảochỉđemlạimộtkếtquảcaonhấtđốivớinómà

thôi.Mứckếtquảcaonhấtcủamỗiphươngpháp luyện tậpcó thểđemlạiđược,gọi là“đỉnh”củaphươngphápấy.

Muốnđạtkếtquảcaohơntaphảikhôngngừngthayđổicácphươngphápluyệntập,

sửdụngcácphươngphápcó"đỉnh"caohơn.Quyluậtnàychochúngtathấyrõsựcầnthiếtphảithườngxuyênthayđổiphương

phápgiảngdạy,phươngpháphọctập,côngtác.Quyluậtvềsựtácđộngqualạigiữakĩxảocũvàkĩxảomới.Sựtácđộngđódiễnra

theohaichiềuhướngsau:+Kĩxảocũảnhhưởngtốt,cólợichoviệchìnhthànhkĩxảomới,đólàsựdichuyển

haycòngọilà"cộng"kĩxảo.+Kĩxảocũảnhhưởngxấu,gâytrởngại,khókhănchoviệchìnhthànhkĩxảomới,

đólàhiệntượng"giaothoa"kĩxảo.Hiệntượngchuyểnkĩxảohay"cộng"kĩxảocũvàkĩxảomới có cái gì đó giống nhau: cả hai kĩ xảo đều có thủ thuật thực hiện hành độnggiốngnhau,đềucócấutrúcnhưnhau,đềucónhữngyêucầuchungđốivớiviệctổchứckiểmtra,đốivớitâmthếchung...Trongtrườnghợpngượclạithìcóhiệntượnggiaothoakĩxảo.Doquyluậtnàymàchúngtacầnphảichúýtìmhiểuvàtínhđếnnhữngkĩxảođãcóởhọcsinhkhiluyệntậpchocácemnhữngkĩxảomớiđểcóthểtậndụngảnhhưởngtốthoặchạnchếảnhhưởngxấucủachúngđốivớiviệchìnhthànhkĩxảomới.

-QuyluậtdậptắtkĩxảoMộtkĩxảođãđượchìnhthànhnếukhôngđượcsửdụngthườngxuyênthìsẽbịsuy

yếuvàcuốicùngcóthểbịmấthẳn-đólàsựdậptắtcủakĩxảo.Vìvậy,trongviệchìnhthànhvàgiữgìnkĩxảođãcó,cầnchúýôntậpvàcủngcốmộtcáchthườngxuyên,kiêntrìvàcóhệthống.

Cácquyluậttrêncầnđượcquantâmtrongquátrìnhluyệntậphìnhthànhkĩxảoởmỗingười.

2.4.GiáodụcvàrènluyệnýchíỞ lứa tuổi học sinh trung học phổ thông trong những điều kiện giáo dục bình

thường,thìsựpháttriểnýchíởcácemđãđạtđếnmứcpháttriểncao.Nhữngđặcđiểmđiểnhìnhởlứatuổithanhniênnhư:ướcmơvềtựýthức,nhucầutựkhẳngđịnhcóhoàibão,lítưởng...đãthúcđẩycácemđánhgiálạitháiđộcủamìnhđốivớiviệchọctập,laođộng,đốivớihànhviđạođứcvàýchí.

Hànhviýchícủathanhniênhọcsinhđượcđặctrưngbởitínhkiềmchếvàtựchủ,bởikĩnăngchịuđựng,sựnỗlựctronglaođộnglâudài.Trongkhimongmuốnpháttriểnnhữngphẩmchấtýchívàtránhkhỏinhữngthiếusóttronghànhvi,thanhniênhọcsinhđãsửdụngrộngrãicácthủthuậttựkiểmtravàtựcamkết.

Đạiđasốhọcsinhtrunghọcphổthôngđãhiểuđượcchínhxácrằngýchíđượcrènluyệnkhôngphảitrongnhữngtrườnghợpđặcbiệt,khácthườngmàtrongviệcthựchiệncáccôngviệchàngngày.Bởivậy,cácemđãbiếtvạchkếhoạchchohoạtđộnghọctập,nghỉngơi,laođộngvàcốgắngthựchiệnkếhoạchcủamình.Tuynhiên,cónhiềutrườnghợpthanhniêntrongtrườnghọc,trongnhàmáy,xínghiệp...làmviệckhôngcókếhoạch

thiếutựchủ,thiếukhảnăngnhậnbiếthànhđộngcủamình.Vìvậy,việcgiáodụcýchíchohọcsinhphổthôngtrunghọclàmộtcôngviệccóýnghĩaquantrọngtrongsựchuẩnbịchocácembướcvàođời.

-Mộtsốbiệnphápgiáodụcýchíchohọcsinhtrunghọcphổthông.+Việcgiáodụcýchíchohọcsinhtrướchết làsựphát triểnvàcủngcốcácphẩm

chấttốtcủaýchí,nhưtínhmụcđích,tínhtựchủ,tínhkiêntrì...Giáodụcýchícònbaogồmcảviệcngănngừanhữngbiểuhiệncủahànhviýchíxấu;hạnchếvàloạitrừnhữngphẩmchấtđónảysinh.

+Việcgiáodụcýchíđượcgắnliềnvớiviệcbồidưỡngtưduyvàtìnhcảmchohọcsinh.Trongkhiphát triển tưduychohọc sinh chúng tađãbồidưỡngchocác emkhảnăngvạchramụcđíchmộtcáchtựgiácnhất,lựachọncácquyếtđịnhvàhànhđộngmộtcáchcócăncứnhất.Trongkhigiáodụcnhữngtìnhcảmđạođứctốtđẹp,chúngtađãtạoranhữngkích thích thúcđẩycácemđiđếnquyếtđịnhvàhànhđộngcóđạođứccũngnhưnhữngsựđánhgiávềmặtđạođứcđốivớinhữngquyếtđịnhvàhànhđộngđã lựachọnvà thựchiện.Bởivì,giáodục tìnhcảmcũngchính làgiáodụcđộngcơcủahànhđộngchohọcsinh.

Đểpháttriểnýchímộtcáchcóhiệuquảcầnphảitìmrađượcnhữngđiềukiệnmàtrongđótácđộnggiáodụcbảođảmđượcsựthốngnhấtcủacáctrithứcvềchuẩnđạođứcvàcácconđườngthựchiện,hànhvivàhànhđộngcủahọcsinhtrongđờisống.

+Trongviệcgiáodụcvà tựgiáodụcýchí thì sựphát triểnnăng lựcnỗ lựcýchíphảigiữvịtrítrungtâm:Cầnphảirènluyệnsaochohọcsinhcóthóiquenđưaraquyếtđịnhvàhànhđộng;thóiquenlàmviệcgìcũnglâmđếncùngkhôngbaogiờbỏcuộcchodù công việc đó có khó khăn gian khổ vất vả; nên rèn luyện ý chí cho các em trongnhữngtìnhhuốngcụ thểsaochomỗikhicần thiết thìcó thể tập trungmọinăng lượng(thểlực,xúccảm,trítuệ)vàohànhđộngýchí.

+Giáodụcýchí-đólàviệcgiáodụcnhâncáchnóichungchứkhôngphảimộtmặtnào đó của nó, bao gồmcả việc giáo dục, thế giới quan, lí tưởng, niềm tin, tính cách,nănglực,khíchất...Giáodụcýchíkhôngđượcgiớihạnởviệchìnhthànhcácthểhiệnriêng lẻ của ý chí mà phải củng cố những thể hiện đó, làm cho nó trở thành nhưngkhuynhhướng,nhữngphẩmchấtnhâncáchthườngxuyêncủamình.

Nhữngphẩmchấtnhâncáchthườngxuyênđượccủngcốsẽtrởthànhnhữngnéttínhcách.Nóinhưthếcónghĩa làgiáodụcýchíđồngthời làgiáodụcnhữngnétýchícủatínhcách.

CreatedbyAMWord2CHM

TÓMTẮTCHƯƠNGI

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍ

1.Xúccảm,tìnhcảmTrongquátrìnhnhậnthứcthếgiớixungquanh,conngườicónhữngrungcảmnhất

địnhđốivớinhữngsựvật,hiệntượngtácđộngđếnconngười.Tìnhcảmvàxúccảmcủaconngườiphụthuộcvàonhữngđặcđiểmcủacácđốitượnggâyrachúngnhưngchúngphụthuộclớnvàonhữngđặcđiểmkinhnghiệmriêngcủacánhân.

Tínhtíchcựccủanhântốchủquantrongcácxúccảmvàtìnhcảmcómộtýnghĩatolớn.Xúc cảm và tình cảm không tồn tại bên ngoài cảm giác, tri giác, biểu tượng, bênngoàinhậnthứchoạtđộngcủaconngười.Engelschỉranhữngtácđộngcủathếgiớibênngoàiđãindấuấnvàođầuóccủaconngười,đượcphảnảnhtrongđódướidạngnhữngtình cảm, ý nghĩ, động cơ, biểu hiện ý chí. Tóm lại, dưới dạng những "mongmuốn lítưởng"vàdướidạngấy,chúngvẫnlànhững"sứcmạnhlítưởng".

Hiệnnay,trongkhoahọctâmlíhọccónhữngquanđiểmkhácnhauvềbảnchấtvàthựcchấtcủaxúccảmvàtìnhcảm;vềmốiquanhệcủachúngvàphânloại.Ởđâycầnphảiphânbiệtcảmxúcvàtìnhcảm.Nếuxúccảmlàmộtquátrìnhtâmlí,mangtínhnhấtthời,tìnhhuốnggắnliềnvớiphảnxạkhôngđiềukiện,bảnnăngthìtìnhcảmlàmộtthuộctínhtâmlímangtínhổnđịnh,vạchrabảnchấtxãhộicủaconngười.Mốiliênhệchặtchẽcủatìnhcảmđốivớinhậnthứcvàxuhướngcánhânđượcbiểuhiệnrõtrongcáctìnhcảmtrítuệ,thẩmmĩ,đạođứcluânlí,chínhtrị...Xúccảm,tìnhcảmcómốiliênhệchặtchẽlẫnnhau.Sựthiếtlậpvàduytrìcủađộnghìnhlàcơsởhìnhthànhxúccảm,tìnhcảm.Nhữngđiềukiệnbênngoàithuậnlợi,trạngtháisứckhoẻtốt.Vìvậy,việcpháhoạinhữngđiềukiệnbênngoàiđãquen thuộc, tình trạngsứckhoẻsẽsasútgâyranhữngxúccảmtiêucực.

2.ÝchívàhànhđộngýchíConngườikhôngchỉnhậnthứcthếgiới(phảnảnhnóquacảmgiác,trigiác,trínhớ,

tưduy,tưởngtượng...)màcòncảitạothếgiớibiếnđổithếgiớichophùhợpvớinhữngnhucầucủamình;chắtlọctừmôitrườngnhữngcáicầnthiếtđểduytrìvàtiếptụcpháttriểncuộcsống.Bằnglítrí,conngườiquyếtđịnhlúcnào,ởđâu,cầngì,phảitậptrungcốgắng,tổchứchoạtđộngcủamìnhnhưthếnàođểthuđượckếtquảcầnthiết.Nhưngđểthuđượckếtquả,trongphầnlớntrườnghợp,kếtquảchỉđạtđượcnhờnhữnghànhđộng

phứctạpkèmtheosựkhắcphụcmộtloạtnhữngtrởngạikháchquanvàchủquan.Chínhnhữnghànhđộngphức tạpnàyhợp thànhhànhvi,nhờnómàconngười tácđộng tíchcựctớitựnhiên,xãhộivàthoảmãnnhữngnhucầusốngcủamình.

Ýchílàcáiđiềuchỉnhhoạtđộnglítrícủaconngười.Nhữnghànhđộngriêngbiệtcũngnhưhoạtđộngnóichungđềutuântheosựđiềuchỉnhcủaýchí.Nhờcóýchíconngườivượtquakhókhăn,trởngạinhằmthựchiệnđượcmụcđíchđãđặtra.

Ý chí đượchình thành, phát triển và bộc lộ tronghoạt động của cá nhân.Nhữngphẩmchấtcủaýchítrởthànhtàisảncủacánhân.Trongtâmlíhọc,ngườitathườngchỉranhữngphẩmchấtýchíđượccốđịnhởconngườibằngnhữngthuậtngữriêng:sựquyếtđịnhđạttớimụcđích,tínhkiênquyết,tínhtựchủ,tínhđộclập,tínhdũngcảm...

CâuhỏiôntậpchươngI1.Phântíchđịnhnghĩavànêuvaitròcủatìnhcảm.2.Sosánhxúccảmvớitìnhcảm;tìnhcảmvớinhậnthức.3.Phântíchvànêuvídụcácquyluậtcủatìnhcảm.4.Trìnhbàynhữngđặcđiểmcơbảncủatìnhcảm.5.Phântíchđịnhnghĩaýchívàcácđặcđiểmtâmlícủaýchí.6.Nêuvàlấyvídụcácgiaiđoạncủamộthànhđộngýchí.7.Hànhđộngtựđộnghoálàgì?Cómấyloạihànhđộngtựđộnghoávàvaitròcủa

chúng.8.Nêuquyluậthìnhthànhkỹxảo.

CreatedbyAMWord2CHM

BÀITẬPTHỰCHÀNH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương1.TÌNHCẢMVÀÝCHÍ

I-BÀITẬPTÌNHCẢMBàitậpsố1:Ảnhhưởngcủatìnhcảmđốivớisựghinhớ.Có30từriêngbiệttrongđócó10từcóthểđượcvớitìnhcảmbằnglòngởsinhviên;

10 từ có thể gây được tình cảm không bằng lòng; và 10 từ không gây ra tình cảm gì.Nhữngloạiđầutrongdanhsáchcóđánhdấu+;nhữngtừthứhaicóđánhdấu-;nhữngloạitừthìbalà0.

Cáctừ:

-Giấy(0)-Quàtặng(+)-Buồnphiền(-)-Khiêuvũ(+)-Ngọnđèn(O)-Bấthạnh(-)-Âmnhạc(+)-Vếtthương(-)-Cửasổ(0)-Thơca(+)

-Nỗibuồn(-)-Vẻđẹp(+)-Mực(0)-Ướcmơ(+)-Bứctường(0)-Ăncắp(-)-Toànhà(0)-Conrắn(-)-Thànhcông(+)-Đámtang(-)

-Tiềnbạc(+)-Bệnhtật(-)-Nútchai(0)-Tìnhyêu(+)-Consố(0)-Chữcái(0)-Chiếnthắng(+)-Cuốnvở(0)-Niềmvui(+)-Lừadối(-)

Tiếnhànhthínghiệmvớimộtnhómsinhviênkhônggiảithíchtrướcthínghiệmnàynhằmmụcđíchgì?Giáoviênyêucầusinhviênchúýlắngngheloạttừtrênđâyđượcđọcmộtcáchđềuđềuchậmchạp,Saukhiđọc,sinhviênghilạitấtcảnhữngtựđọnglạitrongtrínhớcủahọkhôngphụthuộcvàothứtựcáctừ.Mỗisinhviênghivàotrongtờgiấycủamình:

a.Sốnhữngtừcódấu(+)đượchọtáihiệnđúng:b.Sốnhữngtừcódấu(-)đượchọtáihiệnđúng:

c.Sốnhữngtừcódấu(0)đượchọtáihiệnđúng:- Trên cơ sở những tài liệu thu được, xác địnhmức độ chắc chắn về hiệu sốmà

nhữngtrungbìnhcộngcủacáctừđượctáihiệnđúng:1.Códấu+vàcódấu02.Códấu-vàcódấu03.Códấu+vàcódấu--Trêncơsởnhữngkếtquảthuđượccầntrảlờicâuhỏi;Tìnhcảmcóảnhhưởngtới

sựghinhớkhôngvànếucóthìảnhhưởngnhưthếnào?Từđóđưarakếtluận,nóichungsốtừđượctáihiệnnhiềunhấtlàthuộcvềnhữngtừcóliênquantớimặttìnhcảmdễchịu(+)vàítnhấtlànhữngtừkhônggâytìnhcảmgì(0).

Bàitậpsố2:ĐọcbàiĐiểm5vàtrảlờicâuhỏi:"Côbékhóc.Nhữnggiọtnướcmắtgiốngnhưnhữnghạthậunhỏ,chảytrênmặtvà

rơixuống,tanrathànhnhữngvếtẩmtrêncuốnsáchgiáokhoasốhọc.-Vìsaocháulạikhóckhổsởthế?Mộtgiọngnóicủaaiđóđộtnhiênvanglên.Côbéquaylại.Saucômộtngườitầm

thướcmặcáoquầnđen,taycầmmũcátkétđangđứng.Đâynày,côbékhịtmũi-Cháukhônglàmđượcbàitập.-Khônglàmđược?ôngtanghiêmtranglạihỏi:Cháutênlàgì?-Dina.-Thếcháuởđâu?-Ởkiakìa:-CôbékhoáttaychỉvềthápXpaxcaia.-ỞtrongthápXpaxcaia?Ởnơicóđồnghồ?-Ngườiđóhỏihoàinghi-Khôngphảiđồnghồ,màlàđồnghồchuông-Côbénghiêmkhắcsửalại-Bốcháu

chữanóđấy.-VậycháutênlàDinaBecceơxphảikhông?-Tạisaobáclạibiết?-Côbéngạcnhiên.-Dina, bácphải biếtmọi cái.Nàođembài toán lại đây, vàhai cái đầu cúi xuống

sáchgiáokhoa,bàitoánđượcgiảiquyếttrongmấyphút.-Làmđượcrồi!Làmđượcrồi!Côbékêulênvuivẻ,sungsướngnhảylòcò.-Cảhaibáccháuthìphảilàmđượcchứ!Bácmỉmcười-Dinangàymaicháucólàm

đượckhông?-Ngàymai?-Côbéhỏilạivàlậptứcngừngnhảy.Ngàymaicôbéhếtsứcbuồnrầu

nhắclại-Cháukhôngbiết...

-Lẽnàongàymaikhôngcóaigiúpcháuư?-Khôngcóaicả-Côbélắcđầubuồnbã...Bố thì bao giờ cũng bận rộn với cái đồng hồ chuông. Cháu nói với bố. Bố bảo:

"Đừngbày thêmnhữngchuyệnvặtvãnh, thờigian củaNhànướcđặt trênvai tao.Cầuchúachonóđừngdừng lại.Taophảinhận tráchnhiệmvềchiếcđồnghồấyvới chínhđồngchíLêninđấy".

-VớichínhđồngchíLênin.-Vângđúngthếạ,côbégậtđầuquantrọng.-ThếbáccháutalàmthếnàođượchởDina?-Cháukhôngbiết.Côbécúiđầuxuốngthìthào.-Khôngcógìđángphảinảnlòng.-Bácnóivàsaumộtgiâyphútsuynghĩbácnói

tiếp.-Bácsĩdặnbácmỗingàyphảiđidạongoàikhôngkhímátmẻtứclà:…Bácnhìnđồnghồvànóithêm-VàngàymaiBácđợicháulúc2giờ.Ởđâytrên

chiếcghếdàinày,xemchừngnhéđừngđếnmuộnđấy.-Cháukhôngđếnmuộnđâu -Côbévuimừngvàđứng lênnhảyhôncuốn sách

giáokhoamộtcáchđắcthắng.Ngàynàysangngàykhác,Dinachămchỉđợibácởchiếcghếchàiđãhọcvàkhông

lầnnàođếnmuộn.ThếmàhômnayDinalạihếtsứcsốtruộttheodõinhữngchiếckimmạvàngcủađồnghồchuông,emcảmthấyhìnhnhưhômnaychúngkhôngchạymàcònbònhưrùaấy.Bỗngnhiên,Dinavụtđứnglênvàphăngphăngchạytheođườngđê.

-Bác!Bác!Hômnaycháuđượcđiểm5đấy!emkêulên.-Giỏilắm:thếmớilàDinachứ.Bácchúcmừngcháu,côbéạ!Nhưngbâygiờcháu

chạyvềnhàđi.Cólẽởnhàđangđợicháu-Bácnóivàbướcchậmrãitheolốinhỏ...Mócmũcátkétvàochỗtreo,bácmởmạnhcánhcửavàobuồngănvìnhàcókhách.Mấychịemchàohỏixong,bácmỉmcườiđiquanhbuồngrồibỗngdưngdừnglạinóivớicôchị:

-Masa!Báchômnayđượcđiểm5đây!-Điểm5nào?-Côchịhỏi?-ĐiểmthivềmônToán.-Kìthinào?-BácchuẩnbịchoDinathihômnay,nóđếnvàbảongườitachonóđiểm5,thếlà

ngườitacũngchobác"điểm5".MẹDina,nhanhnhẹnchàongườikháchvàvàonhà,bàthấyDinađangtựhàođưabàitoánchobốxem.

-Dina,Dina!Thếconcóbiếtailàmtoánvớiconkhông?

-MộtBácngườitầmthướcmặcquầnáođen...-ĐóchínhlàLênin!1.NhữngtìnhcảmmàcôbéDinatrảiquadiễnranhưthếnàokhixuấthiệnnhững

khókhănvàthànhcôngtronghọctập?Hãyxácđịnhvềmặttâmlíhọcnhữngtìnhcảmấy.

2.Môtảnhữngbiểuhiệnbênngoàicáctìnhcảmcủacôbé.3.V.I.Lê nin đã xuất phát từ tình cảmnào khi giúp đỡ cô bé?Trong tâm lí học,

nhữngtìnhcảmấygọilàgì?4.Quavídụnày,hãychỉrasựbiểuhiệncủanhữngtìnhcảmđãtrảiqua.Bàitậpsố3:ĐọcbàinóicủaLuiPácxtơ(nhàkhoahọcngườiPháp)đượcphiênâm

cảthếgiớibiếtđếnvìcónhiềucôngtrìnhnghiêncứuchốngbệnhdạivàtrảlờicâuhỏi.“Tôitinrằng,tôiđãpháthiệnramộtsựkiệnquantrọng.Tôinungnấumongmuốn

sôi sục thôngbáo cho cả thếgiới biết vềđiềuđó.Tôi lại tựkìmchế, hàngngày, hàngtuần,cókhihàngnăm,đấutranhvớibảnthân,dồntấtcảsứclựcđểtựpháhuỷkếtquảlaođộngcủachínhmìnhvàkhôngtuyênbốkếtquảlaođộngcủamìnhvàcũngkhôngtuyênbốkếtquảthuđượcchừngnàotôichưathửlạitấtcảnhữnggiảthuyếtmâuthuẫnvớinó-đóchínhlàmộtchiếncôngnặngnề.

Nhưngsaunhữngcốgắngtolớnđó,khianhđãđạtđượcmộtsựxácthựcđầyđủ,anhsẽthấymộttrongnhữngniềmvuicaonhấtmàchỉcótâmhồnconngườimớiđạttớiđược”.

1.Nêuảnhhưởngcủalítríđếntìnhcảmcánhân?2.Bảnchấtcủatìnhcảmđượcmôtảởđâylàgìnhữngtìnhcảmphứctạpấy?Bàitậpsố4:Sinhviênlàmbàiragiấytạilớptrongvòng10phút,sauđógiáoviênthulạingay.1.Anh(chị)hãynêumộtsốcâucadaotụcngữnóilênnhữngquyluậtcủatìnhcảm.2.Trảlờicáccâuhỏisau:a.Nhữngcâucadao,tụcngữđónóilênnhữngquyluậtnàocủatìnhcảm?b.Tạisaoanh(chị)lạinhớnhữngcâucaodao,tụcngữấy.Chúngcómốiliênhệvới

hiệntượngtâmlínào?II-BÀITẬPÝCHÍVÀHÀNHĐỘNGÝCHÍBàitậpsố5:Xácđịnhcácphẩmchấtýchítheođặctrưngcủachúng.Chỉdẫn:Đọcchosinhviênbàivănsauđây:"Hàhọcsinhnữ lớp5,11 tuổi,ĐộiviênThiếuniênTiềnphongHồChíMinh.Có

thầygiáonhậnxétvềem:haynóichuyệnvớibạnngồicạnh,haynhữngviệcriêng...Một

lầnHàkiếmđượcởđâumộtconbúpbênhỏvàchơivớibúpbêtronggiờhọc.CôgiáodạytiếngAnhbuộcphảilấyconbúpbêvàquởtráchem.MặcdùHànóichungkhôngviphạmkỉluậttronglớpvàogiờhọc,nhưngsựtậptrungchúýcủaemthấp.Mộtlầnsaukhikểlạimộttưliệumới,thầygiáoLịchsửgọiemđứnglênnhắclại.Hàđứngdậy,bắtđầucắnmôidưới(thóiquencủaemtrongnhữngtrườnghợpnhưthế)vàkhôngthểnóigì.ThếmàHàđãnhìnthầygiáotrongkhithầykểchuyệnvàhìnhnhưemđãnghethầy.Nhiềugiáoviênđãnhậnxétvềviệcemkhôngchúý.Vídụkhiemnhìnlênbảngởđócóviếtmộtmệnhđề.Chỉcầncómộtđứabạncùngbàn làmmộtcửđộngmạnh làemđãquaysangnhìncậuta.Mộtlúcsau,cáicửakêulàemlạinhìntớicửa.Ngaycảđiềumàlúcnàychiếmlấytâmtrícôbécũngkhôngcònlàđốitượngchúýlớn.Sựchúýkhôngchủđịnhchóngtắtđivàemlạitìmmộtđốitượngmớiđểchúý.Emkhôngthểbắtmìnhđểnhìn,nghe,nhớvànghĩlâu.

Hàhọcbàiởnhàđềuđặn.Nhưngemchỉngồivàobànhọckhibốmẹnhắcnhở.Emgiữmột trật tựnhấtđịnh trongviệchọcbài: lúcđầu làmnhữngbàiviết,vàsauđóhọcbài.Em làmnhững bài tập viếtTiếngAnhvàToánmàkhông đọc lại các quy tắc (emkhôngbiếtnhiềuquytắc).Kếtquảcủaviệclàmbàitậpviếtnhưvậylàmộtđốnglỗi.Trậttựlàmbàiởnhàrõràngkhôngphảilàkếtquảcủaviệcsửđụnghợplíthờigianvàsứclựcmà làmuốn viết cho thật nhanh để coi như đã làm xong bài. Theo lời bốmẹ,Hàthườngyêucầubốmẹgiúpđỡ,nhưngemyêucầubốmẹđừnggiảnggiảimàchỉnhắcthôi.Khibốmẹbắtđầugiảnggiảichoem,emquayvềphíakhácvàkhôngnghenữa.EmđọcquangaycảnhữngbàivềmônToánvànóilà:"Đãhọcthuộc"nhưngkhibốmẹhỏiem:"Concóhiểukhông?"emtrảlời:"Conđọcrồi".Khikiểmtrahoáraemchỉlàmquenvớitàiliệuchứchưanắmđược.Hàkhôngmuốnvàkhôngbiếtkiểmtramìnhbằngsựtáihiện.Đểtáihiệncầnphảicốgắngnhưngemchỉđọc,theodõithìdễhơn.Hàkhôngthíchđọcvàđọcít,kĩthuậtđọcyếuvàlướtqua.Khiđọcem-tốnnhiềuthìgiờvàsứclựcchoviệchiểucáctừ,nộidungrơirangoàiphạmvichúýnênviệcđọctrởnênkhôngthúvị.Emghinhớkém,vìnhữngtừbịhiểulệch,khôngchophéphiểurõnhữngđiềuđãđượcđọc.Hà thíchvô tuyến truyềnhình.Emcó thểngồi lâu trướcmànchiếuvì thấyởđâykhôngcómộtsựcăngthẳngnào,khôngmộtcốgắngnàovàđiềuđóhấpdẫnem.

TháiđộcủaHàđốivớigiáoviêndựavàotháiđộcủahọđốivớiem.CókhiHàthựchiệnyêucầucủagiáoviênhếtsứcnghiêmtúc,màkhôngphảnđối,cókhiemđáplạilờiquởtráchvớigiọngnặngnềvàthôbạobằngnhữngcáinhănmặt.Đốivớigiáoviênnàochúý tới thànhcôngcủaemvàbỏquanhững thấtbại,Hà tỏ ra thích thú, "thiệncảm"hơn.

ỞHà,cácphẩmchấttráingượcnhau,kếthợpvớinhaumộtcáchđộcđáo:Emhiềnlành,nhưngcó lúc thôbạovớibạnbè; cởimở tronghoàncảnhquen thuộcvớinhữngngườiquenbiết,nhưnglạikínđáovàrụtrèvớinhữngngườilạ;bốirốiđứngtrênbảngtrảlời trướccả lớp,sángý(đặcđiểmtrongcác tròđùanghịch)vàkhông linhhoạt,khôngsángý(trongcáccôngviệchọctập)".

Câuhỏichỉdẫn1.Hãynêunhữngphẩmchấtcủaýchí.2.NhữngnéttínhcáchnàobiểuhiệnrõrệtởemHà?3.TạisaoởHàcónhữngphẩmchấtýchívànéttínhcáchấy?

Bàitậpsố6:ĐọcbàivănsauvàtrảlờicâuhỏiHùng16tuổi,họcsinhlớp10.Mộtchúbékhôngcao,vairộng,pháttriểntốtvềthể

chất.Hùngởtrungtâmthànhphốkhôngcóđiềukiệnthíchhợpđểtậpthểdụcthểthaođềuđặn.Nhưngtheolờikhuyêncủathầygiáo,Hùngtậpđiềnkinhhạngnhẹvàđãtìmracácđiềukiệnđể làmđiềuđó.Hàngngàyvàochiều tốiemchạy15phút trênsân,xungquanhmộtvườnhoa.Mưagiókhônglàmemngừngtập.Mộtlầnngườitahỏiem,emlàđãtậplâuchưa,Hùngtrảlời:đượcgần1năm.Vàocuốilớp10embắtđầutậpvàtậpchođếnbâygiờ.Đốivớicâuhỏiemcótậphàngngàykhôngvànếucóthìaiđãbắtbuộcem.Hùngtrảlờirằngemđãquen,vàmỗikhithấylườiemlạinhớtớilờihứatậpluyệnhàngngàyvớithầygiáovàemlạiđirađường.Khôngaibắtbuộcembaogiờcảvàemcũngkhôngcầnđếnđiềuđó.Đôikhi,mẹemkhôngchophéptậpnhấtlàthờitiếtxấu,nhưngemvẫnđira.

Hùnghọc tốt,điểmhàngngàyphần lớn là8;9,mộtvàimônđượcđiểm10.Theonhậnxétcủacácgiáoviên,emkhôngcógìnổibật,cómộttrínhớtrungbìnhvàsuynghĩchậm.Tronggiờhọc,Hùngluônluônchúý.Bạncùngbàncũngnhậnxét:Lúcthầygiáokểchuyệnbạnbêncạnhhayhỏilinhtinh,songchỉthếnàoHùngcũngkhôngtrảlời.Nếubạncótráchmócthìemchỉnherăng,cònđấmchomộtquảvàobạnnữa.Hùnglàmbàiởnhàđềuđặnvàomột thờigiannhấtđịnh từ2giờ chiều chođến6giờ tối.Đôi lúc emcũngnghỉgiảilao,nhưngkhôngthíchcóailôicuốnvàonhữngviệckhác.HùngEmcómộtcáibểnuôicá.MọiviệccóliênquanđếnviệcgiữgìncáibểlànghĩavụcủaHùng.Bốemkhôngcầnphảinhắcemlờinàovềchuyệnấy".

1.SựđiềuchỉnhýchícủaHùngđượcthểhiệnởnhữngcôngviệcvànhữnghànhvicụthểnào?

2.HànhvihoặccôngviệcđượcthựchiệnmộtcáchđềuđặnlàbằngchứngvềphẩmchấtýchínàocủaHùng?

Bàitậpsố7:Sinhviêntựlàmbàitạilớptrongvòng10phút,sauđógiáoviênthulại.

-Sinhviêntựkểmộtcâuchuyệnvềhànhđộngýchímàhọđãbiết.-Chỉracácgiaiđoạncủamộthànhđộngýchí.-Giảithíchrõtạisaohọlạinhớcâuchuyệnấy.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương2.XUHƯỚNGNHÂNCÁCH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH

I-KHÁTNIỆMCHUNGVỀXUHƯỚNGII-CÁCMẶTBIỂUHIỆNCƠBẢNCỦAXUHƯỚNG

TÓMTẮTCHƯƠNGIIBÀITẬPTHỰCHÀNH

CreatedbyAMWord2CHM

I-KHÁTNIỆMCHUNGVỀXUHƯỚNG

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương2.XUHƯỚNGNHÂNCÁCH

1.ĐịnhnghĩaConngườilàmộtthựcthểxãhộivàkhôngngừngliênhệvớimôitrườngxãhộinơi

người ta sinh sống và không thể tồn tại phát triển nếu không cómôi trường đó. Conngườicóthểtiếpnhậntừxãhộitấtcảnhữnggìcầnthiếtnhờhoạtđộngcóchủđịnhcủamình.Nghĩalà,hoạtđộngcủacánhântrongcộngđồngbaogiờcũnghướngvềmộtmụctiêunàođó.Khôngthểcómộthoạtđộngkhôngcómụctiêu,khôngcóđốitượngkhôngcóphươnghướng.Sựhướngtớinàyđượcphảnánhtrongtâmlícủamỗingườinhưlàxuhướngcủanhâncách.Cánhâncóthểhướnghoạtđộngcủamìnhvàomộtđốitượngnàođócónhiềuýnghĩađốivớibảnthân.

Đốitượngấycóthểphảnảnhvàođầuóccánhândướinhiềumứcđộ:-Mứcđộthấp:Cánhânchỉmớiphảnảnhđượchìnhảnhcủađốitượng.-Mứcđộcao:+Hiểuđượcđầyđủ,sâusắcđốitượng.+Cótìnhcảmtốtđẹpđốivớiđốitượng.+Cóýchímạnhmẽthôithúcconngườiđiđếnhànhđộng.Sựhướngtớinàycủacánhânthườngkhôngphảichỉdiễnratrongthờigianngắnmà

làlâudài,thậmchícảcuộcđời,cótínhổnđịnh.Tâmlíhọcchođólàxuhướngcủacánhân.

MộtsốnhàtâmlíhọcLiênXô(cũ)đãđưarakháiniệmxuhướngnhưsau:VN.MiaxisevvàN.D.Levitovcoixuhướngnhâncáchlàlậptrườnglựachọnrung

cảmriêngcủaconngườiđốivớihiệnthựctrongđócóđờisốngconngườiđốivớihoạtđộng.

A.G.Kovalevcoixuhướnglà tínhtíchcựccủasựlựachọncủanhâncáchvềlậptrườngvàhoạtđộng.

P.A.Rudikcoixuhướngcánhânlànhữngnétriênghaytínhchấtcánhânmàkhitổnghợplạithìxácđịnhcácđộngcơvàcácđặcđiểmhànhvicủaconngườitrongđiềukiệncủamộtmôitrườngxãhộinhấtđịnh.Cácnétriêngđólàhướngtâmlícánhân:nhu

cầu,hứngthú,thếgiớiquan,niềmtinchínhtrịvàtưtưởngcánhân.V.S.Merlinhiểuxuhướnglàđặcđiểmtâmlíxácđịnhkhuynhhướngtoànbộhoạt

độngcủaconngườitronghoàncảnhcụthể.G.D.LukoevàK.K.Platonovcoixuhướngnhâncáchlàbiểuhiệnhoạtđộngtích

cựchưởngđếnviệcđạtđượcmụcđíchquantrọngcủacuộcsống.X.L.Rubinxteinxếpnhu cầu, hứng thú, lí tưởng, tâm thế, khuynhhướngvàoxu

hướng.Chodùkhácnhau trongviệcđềcậpđếnnhâncách, tấtcảcácquanđiểmnói trên

đềuchorằngxuhướnglàđặcđiểmchủđạocủanhâncách.Từnhữngquanniệmtrênđây,tacóthểđịnhnghĩaxuhướngnhưsau:

Xuhướnglà:hệthốngnhữngthúcđẩyquyđịnhtínhlựachọntháiđộvàtínhtíchcựccủaconngườihướngtớimụctiêucónhiềuýnghĩađốivớiđờisốngcủabảnthân

-Hệthốngnhữngsựthúcđẩy:+Khôngphảichỉcómộthoặchaithuộctínhtâmlícánhânhìnhthànhthúcđẩy.+Hệthốngtứclànóilêntínhkháiquátcủacácmặtbiểuhiện,sựhoànchỉnhcủacác

mặtđó.+Quyđịnhtínhlựachọntháiđộcủaconngườiđốivớihiệnthực.-Tínhtíchcựccủaconngười:+Cánhânkhôngchỉlàđốitượng,kháchthểcủaquanhệxãhộimàcònlàchủthể,

làmộtbộphận tíchcực trongsự tácđộngqua lạiđốivới thếgiớikháchquanvà trongquanhệvớimọingười.

+Tínhtíchcựclàyếutốquantrọngnhất.Conngườitíchcựclàconngườisángtạoralịchsử.Sựsángtạokhôngphảilàtựýmàlàcầnthiếtdướisựtácđộngcủanhữngquyluậtkháchquanxãhội,đồngthờinócũngpháthuytínhtíchcực,độclập,sángtạocủacánhân.

2.CácquanđiểmnghiêncứuxuhướngnhâncáchTrongtiếngHiLạp(entelecheia)nghĩalàcómụcđíchởbảnthânmình.-TheoArixtốtvàChủnghĩaKinhviện,chíhướng,tínhcómụcđíchvớitínhcáchlà

độnglực(mụcđíchluận),bảnnguyêntíchcực,biếnkhảnăngthànhhiệnthực.-Cantơtrong"Đạođứchọc":tráivớitínhchấtchínhthứccủamệnhlệnhtuyệtđối-

ôngđềranguyên tắcgiá trị tự thâncủamỗicánhân,cánhânnàykhông thểbịhisinhthậmchívìphúclợicủatoànxãhội.

-CácnhàtâmlíhọcphươngTâyđạidiệnlàMĩnghiêncứukíchthíchvậnđộnghaymụcđíchmongmuốnlàmnềntảngchohànhvi.Nhữngvậnđộngnhưthếthểhiệnqua

hànhvimangtínhcơbảnnhưthoảmãncơnkháthaynhữnghànhvithôngthườngnhưbướcđi trongkhi tập thểdục.Họchorằng,kíchthíchvậnđộng:yếutốđịnhhướngvàtiếp thêm sứcmạnh cho hành vi.Họ xuất phát từmột ví dụ là Peter Potterfield -mộtngười leo núi dày dạnmô tả tâm trạng củamình khi bị rơi vào những hoàn cảnh khókhăn:đóikhát,trượtngã...ĐiềugìgiúpchoPeterPotterfieldphấnđấuđểsốngcòn?Nhưhầuhếtcáccâuhỏiliênquanđếnkíchthíchvậnđộng,câuhỏinàycómộtsốcáchtrảlời:rõràngcáckhíacạnhsinhhọcmongkíchthíchvậnđộngđềuđanghoạtđộng.Vídụ:nhucầuvềnước,thứcăn,mặcấmtácđộngđếnnỗlựccủaPotterfieldphảitựcứulấymình.Nhưng yếu tố nhận thức hiển nhiên trong niềm tin của anh ta cho rằngmình quá trẻkhôngthểchếtđược.Saucùng,yếutốxãhội-nguyệnvọngnhìnthấygiađìnhvàbạnbè,giúpýchímuốnsốngcòncủaanhtathêmvữngchắc.

Sựphứctạpcủakích thíchvậnđộngdẫnđếnsựphát triểncủanhiều loại tiếpcậnkháiniệm.Mặcdùdaođộngởmứcđộkhácnhau, cácyếu tố sinhhọc,hànhvi, nhậnthứcvàxãhộitấtcảđềutìmcáchgiảithíchnghịlựcđịnhhướnghànhviconngườitheonhữngchiềuhướngđặcbiệt.

-TheoThuyếtBảnnăngcủakíchthíchvậnđộng,conngườisinhravớinhữngtậphợphànhviđãđượclậptrìnhtrướccầnthiếtchosựsốngcủahọ.Dođó,tìnhdụcđượcgiải thíchnhưmộtphảnứngđốivớibảnnăng sinh sảnvàhànhvi thămdòđượckíchthíchbởibảnnăngtìmkiếmlãnhthổcủamộtngười.

-Nhữngthuyếtvềsựgiảmxuthếkíchthíchvậnđộng:Cácthuyếtgiảmxuthếchorằng,khiconngườithiếumộtsốnhucầusinhhọccơbảnnhưnước,mộtxuthếđểđạtđếnnhucầuấy(trongtrườnghợpnàylàxuthếkhát)đượctạora.

Xuthếlàmộtáplựckíchthíchvậnđộnghaysựđánhthứctiếpsinhlựcchohànhviđểthựchiệnmộtnhucầu.Nhiềuloạixuthếcơbảnnhư:đói,khát,ngủvàtìnhdụcđềuliênquanđếnnhucầusinhhọccủacóthểhaychủngloàinóichung.Nhữngxuthếnàygọilàxuthếsơcấp.Xuthếthứcấp:xuthếtrongđókhôngthựchiệnnhucầusinhhọc(Vídụ:nhucầuthànhtựu,nhucầuxãhội).

+ThuyếtĐánhthức: tìmcáchgiải thíchhànhviđượcthựchiệnbởisựduytrìhaygiatăngtìnhtrạngbịkíchthích.Theothuyếtnày,mỗichúngtađềuduytrìmộtmứcđộkíchthíchvàhoạtđộngnhấtđịnhcũngnhưmôhìnhgiảmxuthếnếucácmứcđộkíchthíchvàhoạtđộngquácaothìchúngtasẽgiảmbớt.TheothuyếtĐánhthức,mỗicánhânđòihỏicómộtmứcđộđánhthứctốiưuđểthựchiệnnhiệmvụ,sựđánhthứchoặclàquácaohoặclàquáthấpsẽtạorakếtquảthựchiệntồitệhơn.Quanđiểmnàychorằngconngườicầncốgắngduytrìmộtsốmứcđộkíchthíchvàhoạtđộng,giatănghaygiảmbớtchúngđềukhôngcólợi.ThuyếtĐánhthứcđượcápdụngvàcóýnghĩatrongnhiềulĩnhvựckhácnhau.

+ThuyếtĐộngcơ:lựckéocủakíchthíchvậnđộng.Thuyếtnàynỗlựcgiảithíchtạisaohànhvikhônghoàntoàndonhucầubêntrong

kíchthích.Chẳnghạn,nhưnhucầugiảmxuthếhayphảiduytrìmộtmứcđộđánhthứctốiưu.Thayvìtậptrungvàonhữngyếutốbêntrong,ThuyếtĐộngcơgiảithíchsựkíchthíchvậnđộngphụ thuộcvàokích thíchbênngoài,kích thíchđịnhhướngvà tiếpsinhlựcchohànhvi.Theoquanđiểmnày,kích thíchbênngoài làkích thíchvậnđộngcủamộtngười.Chínhvìđiềunày,nhiềunhàtâmlíhọcchorằngxuthếbêntrongdoThuyếtGiảmxu thếkích thíchbênngoài củaThuyếtĐộng cơkhôngmâu thuẫnvới nhaumàthốngnhấtchặtchẽvớinhau tạo ra sự"đẩy"và"kéo".Xu thếvàkích thíchcùngphốihợpvớinhautrongkíchthíchhànhvivậnđộng.

F. Engels đã chỉ ra rằng: con người có thể phát triển thêm quyền lợi vật chất, ýmuốn,nhữngsựhammuốn,cònkếtquảđólànguyênnhânbênngoài,hoàncảnhsống,kinhtế,tinhthần,chínhtrị...

Xuhướnglàđặcđiểmquantrọngnhấtcủanhâncáchbiểuhiệntínhchấtcơbảncủaconngườivớitưcáchlàmộttồntạixãhội.Trêncơsởđóxuhướngcóthểxácđịnhđượcmụcđíchsống,giátrịđạođứcvàphẩmchấtxãhộicủaconngười.

VấnđềxuhướngcũngnhưkháiniệmxuhướngđãđượccácnhàtâmlíhọcXôviếtnghiêncứukhásâusắc.KháiniệmxuhướngđượcX.L.Rubinxteinđưaratừnhữngnăm1940.Trongmộtthờigiandàixuhướngkhôngđượcxếpvàothuộctínhcủanhâncách.Sauđó trongcáccông trìnhcủamìnhcác tácgiảnhư:P. I. Ivanob,P.A.Rudik (1958)mớicoixuhướnglàmộtthuộctínhđặcđiểmnhâncách.

3.Vaitròcủaxuhướnga.Xuhướngđóngvaitròchỉđạotoànbộhoạtđộngtâmlícủaconngười.Trongcác

côngtrìnhnghiêncứucủaĐN.Udơnátde(1887-1943)vàcáchọctròcủaôngởLiênXô(Cũ) như I. I. Bơgialava, V. K Morakitde, IX Pranghisơvili... đã xác định hiện tượnghướngtâmlí(xuhướng)khôngchỉxảyrakhitrigiácmàcảtrongcáchiệntượngtâmlíkhác như: tư duy, tưởng tượng, tình cảm, ý chí, tính cách, trong các quan hệ cá nhân,tronghànhvi (tức là trong tất cả các trườnghợpkhimà conngười lập lại sự tác độngtươnghỗvớimôitrườngxungquanhtrongnhữngđiềukiệntươngtựnhau).Việclặplạinhiềulầncáchìnhthứchànhvinhấtđịnhđểđáplạinhữngtìnhhuốngxảyrabênngoàicủamôi trường sẽ tạonênở conngười hướng tâm lí vềhoạt động theomột cáchnhấtđịnhkhitìnhhuốngđótiếptụcnảysinh.

b.Xuhướngđóngvaitròđộnglựcthôithúc,kíchthíchconngườihoạtđộng.CáctàiliệuthuđượctrongcácthínghiệmcủatrườngpháitâmlíĐ.NUdơnátdeđãbácbỏcôngthứchaithànhphầndonhữngngườitheoThuyếtHànhviđềra-mộtcôngthứcxácđịnhbảnchấtcủahànhviconngườikhicósựtácđộngcủamôitrườngbênngoài(kíchthích-phảnứng).Thuyếthướng tâmlíđãxâydựngcơsởvà lập luậnbằng thựcnghiệmcôngthứcbathànhphầncủahànhvi:kíchthích-hướngtâmlí-hànhvi.

Môitrườngbênngoàitácđộngvàohànhvicủaconngườikhôngphảitrựctiếp,màlàtácđộngvàochủthểhoạtđộngvừalàmthayđổichủthểtươngứngvớitìnhhuốngvừa

nảysinh,vừagâynênởchủ thểhướng tâm líđốivớimộthànhvinhấtđịnh,giữamôitrườngbênngoàivàhànhvitồntạimộtcơchếxácđịnhhànhviđó.Thựctế,xuhướngthểhiệnnhưmộtthuộctínhtạonêntínhhệthốngcủanhâncách,quyđịnhđặcđiểmtâmlícủanhâncách.Chínhthuộctínhnàyđãthôithúccánhânhànhđộng,thểhiệnđộngcơvàtháiđộchủquancủacánhântớicácmặtkhácnhaucủahiệnthực.Đólàtoànthểhệthốngcácđặcđiểmnhâncách.Xéttổngthể,cóthểđánhgiáxuhướngnhưlàmốiliênhệgiữacánhânvàxãhội(ýnóinhữnggiátrịvậtchấtlẫntinhthầnđốivớicáimànólàmchoxãhội,đónggópvàosựpháttriểnxãhội).Nóinhưthếcónghĩa,mộtcánhâncụthểthamgiavàocácquá trìnhxãhộikhácnhau (tạo racácđiềukiệnđểchúngphát triển,chốnglại,kìmhãm,haylảngtránhkhôngthamdựvàocácquátrìnhđó)-phụthuộcvàoxu hướng nhân cách.Xu hướng này được tạo ra trong quá trình phát triển nhân cách,tronghệthốngquanhệxãhội.X.L.Rubixteinnhậnxét:"Vấnđềxuhướng-trướctiênđólàvấnđềcáckhuynhhướngnăngđộng,chúnglàđộngcơtạonênhoạtđộng,cònvềphíamình-chúngđượctạorabởicácmụcđíchvànhiệmvụcủanhâncách".

Nhưvậy,xuhướngđóngvaitròđịnhhướngchohoạtđộngcủaconngười(trongđócócảnhữnghànhđộngriênglẻ).Đồngthờivừađộngviên,kíchthíchnhữnghiệntượngtâmlícầnthiếtchosựđịnhhướngnhư:nhucầu,hứngthú,lítưởng...,vừamanglạichochúngmộttínhchấtnhấtđịnh(cóliênquanđếntâmlíchuyênmôn-tâmlínghềnghiệp).Nộidungcủaxuhướng thểhiệnsựhiểubiếtnhấtđịnh là,cầnphải thựchiệncáigìvàthựchiệnnhưthếnào,thờigianbaolâu,trongtìnhhuốngđó.Xuhướngdườngnhưchứađựng trongmìnhmột thuật toánvềhoạt động sắpphải tiếnhành.Vì vậy, nóxácđịnhtrướchoạtđộngsắptớicủaconngười.

4.CácloạixuhướngDựatrênđộngcơchiếmưuthế,ngườitachiaxuhướngrabaloại:a.Xuhướngcánhân(xuhướngíchkỉ)dựatrênđộngcơcánhânchiếmưuthế.Ví

dụ:độngcơhạnhphúcriêngcánhân,anphậncánhân.b.Xuhướngtậpthể(xuhướngxãhội)đượchìnhthànhtrêncơsởđộngcơvìtậpthể

màtínhvịthachiếmưuthế.c.Xuhướngcôngviệcđượcnảysinh trêncơsởđộngcơchính làhoạtđộngnghề

nghiệp,nhưsựsaymê,hứngthúcôngviệc,khátvọngtớichânlí,nhậnthức...Tuynhiên, sựphân loại trênchỉmang tính tươngđối,bởivì trongmộthoạtđộng

thườngcónhiềuđộngcơthúcđẩy.Tronghoàncảnhnhấtđịnh,hệthốngthứbậcđộngcơcóthểthayđổi.

Tómlại,xuhướnglàtoànbộnhữngquanđiểm,ýnghĩvàniềmtincủamộtngườiđãtrởthànhchủđạotrongsựhoạtđộngcủangườiđó,nhằmđạtđếnmụcđíchtươngđốixavàphứctạpcótầmquantrọngđốivớingườiấy.

CreatedbyAMWord2CHM

II-CÁCMẶTBIỂUHIỆNCƠBẢNCỦAXUHƯỚNG

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương2.XUHƯỚNGNHÂNCÁCH

Cácbiểuhiệnxuhướngcủacánhân

Đểlàmrõcácmặtbiểuhiệncủaxuhướng,mộtsốnhàtâmlíhọcXôviếtchorằngcầnphảitìmhiểuxuhướngtừtâmthế.Từtâmthếđósẽcónhucầu,hứngthú,lítưởngthếgiớiquanniềmtin.

Đ.N.Udơnatze(1887-1943)đưarathuậtngữ“tâmthế”(hướngtâmlí)khinghiêncứucácquy luật tâm lídoảnhhưởngcủa thịgiác.TheoĐ.N.Udơnatzehànhđộngcơbảncủacơthểvớitưcáchlàmộthệthốngtrọnvẹnlàtrạngtháitâmsinhlícủacơthể-đólàtâmthế.

Tâmthế“làtrạngtháicơthểxuấthiệnởcánhândosựtácđộngđồngthờicủanhucầunhấtđịnhvàhoàncảnhphùhợpvớichúng”.

CáccôngtrìnhnghiêncứutiếptheocủaV.N.OrakiđrivàS.Nađiravili...đãxácđịnhrằng:hiệntượngtâmthếkhôngchỉcótrongtrigiácmàcòncótrongcáchiệntượngtâmlíkhác: tưduy, tưởng tượng, tìnhcảm,cácquanhệcánhân trongcác trườnghợpkhimàconngườilặplạicáctácđộngtươngtự.

1.Tâmthếlàgì?a.KháiniệmTâmthếlàtrạngtháitâmlísẵnsàngcủaconngườivớitưcáchlàchủthểhoạtđộng

nàođócủahoàncảnhbênngoài.Nhưvậy,tâmthếxuấthiệndolặpđilặplạinhiềulầncáchình thứchànhvinhấtđịnhđểđáp lạinhững tìnhhuốngxảy ra trongmôi trường.Trêncơsởthựcnghiệmngườitachiaracácloạitâmthếsau:

-TâmthếhànhvihướngtớinhữngđốitượngcảmgiáccụthểĐólàtâmthếhànhvithựctiễn.

-Tâmthếhànhvihướngtớiđốitượngkháiquát.Đólàtâmthếhànhvinhậnthứclíluận.

-Tâmthếhànhvihướngtớikháchthểxãhội.Đólàtâmthếhànhvixãhội.Saunày,người tacònbổsunghai loại tâmthếnữa: tâmthế thựchiệncác lực tâm

sinh lí, tâm thế sáng tạo.Muốnhình thành tâm thế thựchiệnhànhđộng thì conngườiphảicónhucầuvềhànhđộng,phảicótìnhhuốngtươngứng.Thứcănvànướcuốngsẽkhôngkích thíchhànhđộngnếuconngườikhôngđóivàkhát,vànếunhưmôi trườngkhôngcónhữngthứđó.SotaNadirasvili (TrườngpháiUdơnatze)đãbiểudiễn tính tíchcựctâmlícủacánhânbằngtheosơđồnhưsau:

Theolíluậnnày,tâmthếxuấthiệnởcáccánhânbằngcáchthốngnhấtnhucầuvớihoàncảnhphùhợpvớicánhân,hoàncảnhvớihànhvicánhânlàthànhphầncủahiệnthựccótácđộngqualạivớihệthốngnhucầucủacánhân.

Trongcáccôngtrìnhnghiêncứu,cácnhàkhoahọcđãvạchracácyếutốgâyratâmthếbaogồm:

-Nhucầu: sựmongmuốn,đòihỏi củaconngườiđược thoảmãnvềđồvật,hiệntượnghaymụcđíchnàođó.

-Hìnhdungđượcnăng lực tâm lícủamình:điềuđó thểhiệnởmỗingườicókhảnăng đánh giámình tạo nên động lực thực hiện hành động này hoặc kiềm chế nhữnghànhđộngkhácchophùhợpvớinhâncáchcủamình.

-Hiệnthựcvậtchấttrongđóconngườitồntạibaogồm:+Cácvậtthể,cáchiệntượngtácđộngtrựctiếpđếnconngười.+Nhữnggiátrịthẩmmĩvàđạođứcgiúpđìnhhướngxãhộicủacánhân.b.Nhữngyêucầucủatâmthếtrongxuhướng-Môitrườngvănhoá-xãhộichung-Cácnhómxãhộiriêngbiệt- Các nhóm chuẩn nhỏmà trong đó cá nhân đang sống có vai trò và chức năng

trongviệctạoratínhtíchcựccủaconngười.Khixuấthiệntâmthếhànhđộngtheohướng

nhấtđịnhthìconngườichỉnhậnravàchúýđếnvậtthểvàhiệntượngcóliênquanđếntâmthếnày.

Nhữnghiệntượngvànhữngvậtthểkhôngcóliênquansẽkhôngcóýnghĩabởiconngườikhôngcótâmthếchúýtới.Điềuđónóilênrằng,tâmthếcóảnhhưởngđếntínhtíchcựctrongsựlựachọntácđộngcủaconngườiđếnmôitrường.Tâmthếlàcơsởthúcđẩyconngườithíchứngvớimôitrường.Nóicáchkhác,tâmthếgiúpconngườicótháiđộkhẳngđịnhhayphủđịnhđốivớikháchthể.Chẳnghạn,nếuconngườicótâmthếvềvấnđềchính trị,xãhội thì trongnhững trườnghợpchưa rõ ràngconngườiđóvẫndễdàngcólậptrườngtưtưởngđúngđắn.

Tómlại,tâmthếchophépconngườisẵnsàngthíchứngtrướctìnhhuốngmới.Dầndần,conngườiđộclậphơn,tácđộngđếnhiệnthựcbằngphảnứngđặctrưngchophongcách của nhân cách củamình.Như vậy, tâm thế đã định hướng nhân cách con người,động viên các quá trình tâm lí để đápứng nhữnghoạt động nhất định, xác định trướchànhvixảyracủaconngười.

2.NhữngmặtbiểuhiệncủaxuhướngTrongcuộcsốnghàngngày,xuhướngđượcbiểuhiệnrabênngoàiởnhucầu,hứng

thú,lítưởngcũngnhưthếgiớiquanvàniềmtin.2.1.Nhucầua.TổngquanlịchsửnghiêncứuvấnđềnhucầuTừrấtlâu,cácnhàtriếthọc,tâmlíhọc,vănhoáhọc...đãtậptrungnghiêncứuvấn

đềnày.-QuanniệmvềnhucầutrongtriếthọcmacxitC.Mácchorằngnhucầucủaconngườituỳthuộcvàonhữngyếutốkháchquanvà

chủquan,chịusựquyđịnhcủatrìnhđộsảnxuấtxãhội.Trìnhđộpháttriểncủanhucầugắnliềnvớitrìnhđộpháttriểncủaphươngthứcsảnxuất.

Khinhucầu sốngcòncủaconngườiđược thoảmãn thìởmỗi conngười lạixuấthiệnnhữngnhucầumới.Việcsinhranhữngnhucầumớinày,theoC.Mác,đólàsựvậnđộngpháttriểncủanhucầu.

Trongphépbiệnchứngtựnhiên,F.Engelsđãkhẳngđịnhvaitròquantrọngcủanhucầu tronghoạtđộngcủaconngườivàxãhội.Ôngcoinónhưmộtnhân tốquyếtđịnhhoạtđộngcủaconngườivàxãhội.

-QuanniệmvềnhucầutrongtâmlíhọcphươngTây:TrongtâmlíhọcphươngTây,vấn đề nhu cầu được nghiên cứu trước tiên ở động vật.Vào thế kỉXIX,V.Koller, E.Thorndike,N.E.Miller... nghiên cứucáckiểuhànhvi độngvật được thúcđẩybởinhucầu.HọđãđưarathuậtngữLuậthiệuứngđểgiảithíchsựliênhệgiữakíchthíchvàphảnứngcủacơthể.Trêncơsởđó,họđềxướnglíthuyếtNhucầucóthểquyếtđịnhhànhvi.

Theohướngnày,cóthểkểđếnmộtsốtrườngpháitâmlíhọcsau:+Phântâmhọc,đạidiệnlàSigmunFreud(1856-1939)-Bácsĩngườiáo,đãđưara

cácquanđiểmcơbảnmàđượccoinhưlàhệphươngphápluậnđểnghiêncứucáchiệntượng tâm lí khác nhau như sau:Mọi hiện tượng tâm lí đều cần có năng lượng nuôidưỡngcónghĩalàyêuthương,ghét,sợ,tàinăng,ýchíphảiđượcnuôidưỡngbằngvậtchất.

S.FreudvàU.Mc.Dougallđãđềcậptớivấnđềnhucầutronglí thuyếtbảnnăngcủaconngười.Cóthểkháiquátquanniệmcủacáctácgiảtrênnhưsau:

Thếgiớiđượctạora từđơngiảnđếnphứctạp.Đơntửđơngiản tạora thếgiớivôsinh,đơn tửphức tạp tạo ra thếgiới hữu sinh.Trongconngười,mỗiđơn tử có thể cónhiềutrạngtháiýthứchayvôthức.Cáibảnnăngbaogiờcũngthắngcáiýthức,cáivôthứcphảithắngcáilítrí.Ởconngười,bảnnăngtìnhdụclàđộnglựcmạnhmẽnhấtthúcđẩyconngườihoạtđộngtrongmọilĩnhvựccủađờisốngxãhộinhư:vănhoá,khoahọc,chínhtrị,nghệthuật...

Mọinhucầucủaconngười,màđặcbiệt lànhucầutìnhdục,đượcthoảmãnbằngnhiềucáchthật,giả(giảlàtronggiấcmơ),vàchỉcónhưvậyconngườimớitiêuhếtnănglượngsinhlí.Phântâmhọcchủtrươngcoitrọngnhucầutựdocánhân,nhưcácnhucầutựnhiên,đặcbiệtlànhucầutìnhdục.Theođó:việcthoảmãnnhucầunàylàgiảiphóngnănglượngtựnhiên,vànhưthếtựdocánhânmớithựcsựđượctôntrọng.Việckìmhãmtìnhdụcsẽdẫnđếnmọihànhvimấtđịnhhướngcủaconngười.

Líthuyếtbảnnăngtrởthànhtrungtâmtranhluậncủacácnhànghiêncứutâmlíhọcphương Tây ngay từ lúc hình thành và kéo dài cho tới những năm 30 của thế kỉXX.Nhưngcuốicùnghọcũngbếtắckhisửdụnglíthuyếtbảnnăngđểgiảithíchcáchànhvivănhoávàvănminhcủaconngười.

LíthuyếtĐộngcơhệ,doK.Levinđềxướng,tiếptheolànhữngcôngtrìnhcủacácđạidiệnchotrườngpháitâmlíhọcNhânvănnhưA.Maslow.G.Allport,K.Rodzerevàmộtsốngườikhác.

+TrườngpháiTâm líhọchànhvidonhà tâm lí họchànhvingườiMĩ J.Watson(1878-1958)khởixướng,chủtrươngkhôngmôtả,giảnggiảicáctrạngtháiýthứcmàchỉnghiêncứuhànhvicủacơthể.VớicôngthứcS-R,cácnhàtâmlíhọchànhviđãđồngnhấtphảnứngvớinộidungphảnánhbêntrong,làmmấttínhchủthể,tínhxãhộicủatâmlíconngười.Vềsaunàycácnhà tâm líhọchànhvimớibổsungvàocông thứcS -Rnhữngbiếnsốtrunggianvànhữnghànhvitạotác.

+TrườngpháiTâmlíhọcnhânvănvớiđạidiệnlànhàtâmlíhọcAbrahamMaslow(1908-1966).VớilíthuyếtPhâncấpnhucầu,trườngpháinàyđãnhìnnhậnnhucầucủaconngườitheohìnhtháiphâncấp,sắpxếptheothứtựtăngdầntừnhucầuthấpđếnnhucầucaonhất.

Mứcthứnhất:nhucầusinhlí-đâylànhucầucơbảnđểduytrìbảnthâncuộcsốngcủaconngười.Khinhữngnhucầunàychưađượcthoảmãntớimứcđộcầnthiếtđểduytrìcuộcsốngthìnhữngnhucầukhácsẽkhôngcótácdụngthúcđẩyhoạtđộngcủaconngười.

Mứcthứhai:nhucầuanninh,antoàn-đólànhucầutránhsựnguyhiểmvềthânthể,sựđedoạmấtviệclàm,mấttàisản,thứcănhoặcnhàở.

Mứcthứba:nhucầuxãhội-làthànhviêncủaxãhộinênconngườicónhucầugiaolưuvớingườikhácvàđượcngườikhácthừanhận.

Mứcthứtư:nhucầuđượctôntrọng- làxuthếmuốnđượcđộclậpvàmuốnđượcngườikháctôntrọngcủaconngườikhiđượcchấpnhậnlàthànhviêncủaxãhội.Đólànhucầuvềquyềnlực,uytín,địavịvàlòngtựtin.

Mứcthứnăm:nhucầutựkhẳngđịnh-đólàmongmuốnthểhiệnhếtkhảnăng,bộclộtiềmnăngcủamìnhởmứctốiđađểthựchiệnmụctiêunàođó.TheoA.Maslow,tuyphânchiacácmứcđộnhưvậysongvịtrícủachúngtrênthápnhucầukhôngphảilàcốđịnhmànólinhhoạtthayđổituỳtheođiềukiêncụthể.Từđócóthểvẽthànhmôhìnhsau:

Trongquátrìnhpháttriểncủacánhân,cácnhucầuđótạonênmộtkiểudạngtháp,cóthứbậc.Tuynhiên,việcđềcậpđếnnguyênnhânphátsinhđộngcơvàmứcđộthứbậccủaôngrấtđángnghingờ.TheoA.Maslow,nhữngnhucầu thuộcvềsinh lí (đói,khát,tìnhdục...)nằmởđáytháp,mộtsốtrongchúngtuânthủnguyêntắccânbằngtrạngthái.

Mứctiếptheo-nhucầuvềsựantoàn,Maslowkhácvớicáctácgiảtheotrườngpháisinhhọccoiđólàsựthểhiệnbảnnăngtựvệ,Maslowcoinólàsựcầnthiếtphảicótrậttự,ổnđịnh.Mứcthứbanhucầulệthuộc(Affliation):nhucầucótrongmộtnhómngườinào đó, nhu cầu về giao tiếp v.v... Mức thứ tư - nhu cầu được tôn trọng, có uy tín(Esteem).Cuối cùng lànhucầu tựbiểu lộ thểhiệnnhữngnăng lựccủamình,nhucầutrongsángtạo,tựthểhiện(Selfactualization).

ThápMaslowbaogồmcảnhữngnhucầusinhhọcvànhucầuxãhội.Tuynhiên,đặcđiểmcủacácmứcđộnêutrênlàvôđịnh.Maslowxemxétnhucầucủacánhânmộtcáchtrừutượng,táchnórakhỏihệthốngquanhệxãhội,đặtnhucầucủacánhânnằmngoàimối liên hệ xã hội và nhữngmối liên hệ quan hệ của cá nhân với những ngườikhác.

-Trong tácphẩmNhữngvấnđề lí luậnvàphươngpháp tâmlíhọc, tácgiảB.Ph.Lomov(1927-1989)-nhàtâmlíhọcNgađãnhậnxétrằng:"ThápMaslowbaogồmcảnhữngnhucầucónguồngốcsinhhọcvàxãhội.Nhưng,đặcđiểmcủacácmứcđộnêutrênhếtsứcvôđịnh".

Vroom,đạidiệnchohướngtiếpcậnnhucầuvớitưcáchlàđộngcơthúcđẩyđãđưaramột lí thuyết đáng chú ý là: LíThuyếtĐộng cơ thúc đẩy theo hi vọng.Vroom chorằng:Độngcơthúcđẩyconngườilàmviệcđượcquyđịnhbởigiátrịmàhọđặtvàokếtquảcốgắngcủahọ(dùlàtíchcựchaytiêucực),đượcnhânthêmbởiniềmtinmàhọchorằngsựcốgắngcủahọsẽđượchỗtrợthựcsựđểđạtđượcmụctiêu.

Theoông,độngcơthúcđẩylàsảnphẩmcủagiátrịmongđợimàconngườiđặtvàomụctiêuvànhữngcơhộimàhọthấysẽhoànthànhđượcmụctiêuđó.QuanđiểmcủaVroomđãkhắcphụcđượctínhđơngiảntrongcáchtiếpcậncủaA.MaslowvàHerzberg,nócó thể lígiảiđượcđộngcơhànhđộngcủaconngười trongnhững trườnghợpkhácnhau.VềcácnghiêncứunhucầucủacácnhàtâmlíhọcphươngTâychắcchắnsẽcònnhiềuđiều cầnbàn luận, nhưngnhìn chungcó chungmộtquanniệm là:Nhu cầu conngườilànhữngđòihỏitấtyếu,kháchquanđượcconngườiphảnánhtrongnhữngđiềukiệncụthể,cầnđượcthoảmãnđêđảmbảochosựtồntạivàpháttriểncủahọ.

-Vấnđềnhucầutrongtâmlíhọcmacxit:+NgườiđầutiênđềcậpmộtcáchsâusắctớivấnđềnhucầulàD.N.Uznatze.Trong

cuốn"Tâm líhọcđạicương" (1940),ôngcho rằng: "Khôngcógìcó thểđặc trưngchomộtcơthểsốnghơnlàsựcómặtởnócácnhucầu...Nhucầu,đólàcộinguồncủatínhtíchcực,vớiýnghĩanàythìkháiniệmnhucầurấtrộng...Cácnhucầupháttriểnvàđiềukhôngthểphủnhậnlàconngườiởgiaiđoạnpháttriểncaonhấtcóvôsốnhucầumới,chúngkhôngnhữngkhôngcóởđộngvậtmàcònkhông thểcóởconngười tronggiaiđoạnpháttriểnsơkhai".

+NhàtâmlíhọcngườiNgaR.S.Nhemovđãđánhgiá:"Ởgiaiđoạnnàycủasựpháttriểnkhoahọctâmlí,cáclíthuyếtvềđộngcơhoáđãcốgắnggiảmtớimứctốithiểuvềsựkhácbiệtgiữangườivàđộngvật".

+A.G.Kovaliovtronglíluậnbànvềnguồngốccủatínhtíchcựcbêntrongcủaconngườiđãđưarakháiniệmnhucầunhưsau:Nhucầulàđòihỏicủacáccánhânvàcácnhómxãhộikhácnhaumuốncónhữngđiềukiệnnhấtđịnhđểsốngvàpháttriển...Theoông,mộtnhucầukháchquannàođótrướckhitrởthànhđộnglựcthúcđẩytínhtíchcựccủaconngườiđãđượcconngườiýthức.

+A.N.Leonchiev(1903-1979),ngườiđềxuấtLíthuyếtnguồngốchoạtđộngcủaphạmviđộngcơhoácủaconngười,quanniệmrằng:nhucầucũngnhưcácđặcđiểmtâmlíkháccủaconngườicónguồngốctronghoạtđộngthựctiễn.Theoông,nhucầuthựcsựbaogiờcũngphảilànhucầuvềmộtcáigìđóvà"hoạtđộngvàduynhấtchỉcótrongđómàthôi,cácnhucầumớicóđượctínhcụthểvềmặttâmlíhọc".Ôngmôtảnguồngốccủanhucầu-cũngnhưmốiquanhệcủanóvớihoạtđộngbằngsơđồ:Hoạtđộng-Nhucầu-Hoạtđộng.Theoông,đâylàluậnđiểmcóýnghĩaquantrọngđốivớitâmlíhọc.

+Trongkhiphântíchbảnchấtnhucầu,A.A.Xmirnovchorằng,nhucầucủaconngườiđượcthểhiệndướidạngcácướcaovàýhướngởchủthể.Theoông:Mangýnghĩabáohiệusựxuấthiệncủanhucầuhaysựthoảmãnnhucầu,màcácướcaovàýhướngđóđiềuchỉnhhoạtđộngcủaconngườibằngcáchlàmchohoạtđộngấyxuấthiện,tăngcườnghaylàmyếunóđi.

+XL.Rubinsteinđãbànnhiềuvềnhucầu.Theoông,conngườicónhucầusinhvật,nhưngbảnchấtcủaconngườilàsảnphẩmcủaxãhôi,vìthếcầnphảixemxétđồngthờinhucầuvớicácvấnđềcơbảncủaconngười.Khinóiđếnnhucầu,sẽxuấthiệnhaihệthốngmàtadễnhậnrađólà:thếgiớiđốitượngvàtrạngtháitâmlícủachủthể.Haynóicáchkhác,đólàmốiquanhệthốngnhấtgiữahaiyếutốkháchquan(củađốitượng)vàyếutốchủquan(củachủthể)tronghoạtđộngthoảmãnnhucầu.

+B.Ph.Lomovtuykhôngđặtnhucầunhưmộtvấnđềriêngbiệt,nhưngtrongcácnghiêncứucửamìnhvềnhâncách,ôngđãđềcaovàcoinhucầunhưmộtthuộctínhcănbảncủanó.Theoông:"Nhucầucánhânlàđòihỏinàođócủanóvềnhữngđiềukiệnvàphươngtiệnnhấtđịnhchoviệctồntạivàpháttriển.Nhucầuđónhấtthiếtbắtnguồntừnhữngquá trình xảy ra có tính kháchquan trongđó cá nhân thamdựvào suốt cả đờisốngcủamình".

Khôngchỉđềcậpđếnnhucầunhưmộtthuộctínhcủanhâncách,B.Ph.Lomovcònchỉramốiquanhệmậtthiếtgiữanhucầuvàđộngcơhoạtđộngcủacánhân.Theoông:"Lĩnhvựcđộngcơcủanhâncáchcóliênhệchặtchẽvớinhữngnhucầuchếđịnhhànhvicủaconngườimộtcáchkháchquanvàcóquyluật.Độngcơlàsựbiểuhiệnchủquancủanhucầu,làvịtrígiántiếpcủanhâncáchtrongxãhội".

+TrongtâmlíhọcmacxitcòncónhiềungườitiếpcậnvấnđềnhucầuởcácgócđộkhácnhaunhưnhàtâmlíhọcL.I.Bojovich,R.S.Nhemov.v.v...khôngchỉvậnđụnglíluậnvềnhucầuvàocáclĩnhvựchoạtđộngthựctiễnmàhọcònbổsung,làmphongphúhơnlíluậnvềcácloạinhucầuđặctrưngcủaconngười.

-ỞViệtNam,mộtsốcôngtrìnhnghiêncứunhucầutrênkháchthểlàhọcsinh,sinhviênvàmộtsốnhómquầnchúngnhândânđãđượcthựchiệntrongcáckhóaluận,luậnvăn,luậnáncủasinhviên,họcviêncaohọcvànghiêncứusinh...CáccôngtrìnhởViệtNamđãgópphầnlàmrõthêmlí luậnnhucầucủatâmlíhọcmacxit trongcáclĩnhvựcthựctiễn,đặcbiệt là tronggiáodục.HầuhếtcáccôngtrìnhởViệtNamđềunhằmphát

hiệncácđặcđiểmvàbiểuhiệncủanhucầu trongcáchoạtđộngcụ thểcủaconngười,trêncơsởlí thuyếtvàthựcnghiệmtìmragiảipháplàmthoảmãnvànângcaohơnnữachấtlượngcủanhucầuđó.

b.KháiniệmvềnhucầuGiống như các thực thể sống khác, để tồn tại, phát triển con người cũng cần có

nhữngđiềukiệnvàphươngtiệnnhấtđịnh:"Conngườiphảicósựgiaotiếpvớithếgiớibênngoài,phươngtiệnđểthoảmãncácnhucầucủaconngười:thứcăncáthểkhácgiới,sáchbáo,giảitrí,tranhluậnhoạtđộng,vậtdụngtiêuthụvàlaođộng...

Tấtcảnhữngđiềuấygọilànhucầu.Vậynhucầulàgì?Nhucầulàsựbiểuhiệnmốiquanhệtíchcựccủaconngườiđốivớihoàncảnh,làsự

đòihỏitấtyếumàconngườithấycầnđượcthoảmãnđêtồntạivàpháttriển.Nhucầulànhữngđòihỏikháchquancủamỗingườitrongnhữngđiềukiệnnhất

địnhđảmbảochosựsốngvàsựpháttriểncủaconngười.Khácvớinhucầumangtínhbảnnăngcủaloàivật,nhucầucủaconngườimangtính

xãhội(ngaycảnhucầusinhhọc:ănuống,sinhhoạt tìnhdục..cũngđượcxãhộihóa).Nhucầucủaconngườithayđổivàpháttriểncùngvớisựpháttriểncủaxãhội.

c.Nhữngđặcđiểmcơbảncủanhucầu-Nhucầubaogiờcũngcóđốitượngcụthể:Ngườitaluôncónhucầuvềmộtcáigìđó,khôngcónhucầuchungchung.+Nộidungcụthểcủanhucầuthườnglàmộtvậtthểmàngườitađãcốgắngđểcó

được;hoặcmộthoạtđộngnàođómàconngườimuốnđược thoảmãn (mộtcôngviệc,mộtbuổithamquan...)

+Cánhânnhậnthứcrõràngvềnhucầuvàkèmtheonólàtrạngtháicảmxúctiêubiểu(tínhhấpdẫncủađốitượngliênquanđếnmộtnhucầunhấtđịnh).

+Làmchoconngườinảysinhýchíthúcđẩyphảithoảmãnnhucầuđó,thậmchíphải tìmkiếmnhữngcách thứcđể thoảmãnnhucầuđó.Vìvậy,nhucầu làmột trongnhữngđộngcơmạnhmẽnhấtthúcđẩycáchànhviýchí.

-Nhucầucónhiềumứcđộkhácnhau:+Mứcđộthấp:đốitượngcònmơhồchưađượcxácđịnhcụthể-chỉmớixácđịnh

vềloại.Vídụ:conngườicảmthấycầnăn,cầngiảitrí...nhưngăncáigì?giảitrícáigìởđâu?chưađượcxácđịnh.

+Cụthểhơn:mộtnhucầunàođóđượcnhậnthứcvềmặtđặctrưngtừđóxácđịnhýnghĩa của nó đối với đời sống. Trên cơ sở đó sẽ định hướng cho hoạt động của conngười.Vídụ:nhucầuđọcsách,nhucầugiaotiếpvớiaiđó.

+Cósựthamgiacủatưduytạoraphươngtiệnđểthoảmãnnhucầu,cóýchídẫn

đếnhànhđộngđểđạtđượcsựthoảmãnnhucầuấy.Engelsđãviết:cácnhucầuđiquađầuócconngườinghĩalàđượcýthứcbiểuhiện

dướidạngýchí.Nhờsự tăngcườngýchívà tínhkiêncườngmàconngườikhắcphụcđượcnhữngkhókhăntrênconđườngtìmđếnmụcđíchvàgiảiquyếtđượctrongthựctếnhiệmvụđềra,nhiệmvụcóliênquanthếnàođấyđếnsựthoảmãnnhucầu.

-Nhucầubaogiờcũngcónộidungcụthể,donhữngđiềukiệnvàphươngthứcthoảmãncủanóquyđịnh.

Điềukiệnsốngquyđịnhnộidung,đốitượngcủanhucầu.Mọinhucầuđềulàhìnhthứcđặcbiệtphảnảnhnhữngđiềukiệnsốngbênngoài:Nộidungcụ thểcủanhucầu.cònphụthuộcvàophươngthứcthoảmãn.Phươngthứcthoảmãnnhucầulạituỳthuộcvàotrithức,mụcđích,độngcơ,nhâncách,hoàncảnhcuộcsốngcủaconngười.

Nhucầucótínhchấtchukì,khithoảmãnmộtnhucầunàođókhôngcónghĩanhucầuấybịchấmdứt.Nhucầucủaconngườinhưđãtrìnhbày,luônthayđổivàpháttriểncùngvớisựpháttriểncủaxãhội.Tínhchấtchukìnàydotínhchấtchukìcủasựbiếnđổicủahoàncảnhsốngxungquanhvàcủatrạngtháicơthểgâynênkhiđónhucầuđượctáihiện,củngcố,pháttriểnvàphongphú.

Nhưvậy,đốitượng,nộidung,tínhchấtchukìcủanhucầulàdoxãhộiquyđịnh.Mứcđộpháttriểncủanhucầudotínhchấtcủasảnxuấtxãhộivàphânphốisảnphẩmquyếtđịnh.Điềuđócũnggiảithíchmứcđộpháttriểnnhucầukhácnhaucủanhữngconngườitrongcácxãhộikhácnhau,nềnsảnxuấtkhácnhau...

d.Cơsởsinhlícủanhucầu-Nếucơthểlàmộtkhốithốngnhấtthìmỗinhucầutrongchừngmựcnàođóđềulà

nhucầucủacảcơthểvàđốivớiconngườithìđólàtoànbộnhucầucủacánhân.Dođó,chúngta thấyrằng,khinhucầuhìnhthànhhoặcbiểuhiệnra thìnósẽxâmchiếmhoạtđộngtoànbộcơthể,đặcbiệtlàhệthốngnhữngliênhệnộitạngvàliênhệgiữacơthểvớimôitrườngđãđượchìnhthànhtrongquátrìnhtiếnhoágiốngloàicũngnhưtiếnhoácáthể.

-Mớiđầu,nhucầuđượcphảnánhvàoýthức,dướihìnhthứcnhữngcảmgiácđói,khát,lạnh...Nhữngcảmgiácnàyquyệnlẫnvớixúccảmvàvìthếchúngtacảmthấynódướihìnhthứcmộtsựxốnxang,khóchịu...Theosựliêntưởng,cáccảmgiácđósẽgợinêntrongýthứchìnhảnhsựvậtcóthểlàmthoảmãnnhucầu.Hìnhảnhnàychínhlàcáitathườnggọilàniềmaoước.Trêncơsởmộttrạngtháicảmxúcnhấtđịnh,hìnhảnhnàysẽtácđộngđếnhệcảmgiácvàhệvậnđộngvàsẽthúcđẩyconngườihànhđộng.

Sựaoướccósứcthúcđẩyrấtlớn.Ởđộngvật,mộtcảmgiácmơhồ,mộthìnhảnh,có thểđưangayđếnhànhđộng,đếnđộng tác tìm tòi:nóbắtđầuhíthít,dỏng tainghengóng,xemxétsựvật(tácđộngcủaphảnxạđịnhhướngtănglêntheo“sứcép”củanhucầu).Ởconngườiđểphảnánhmộtnhucầunàođósẽphứctạphơnnhiều.Sựxungđộng

vừahình thànhhay làsự thúcđẩybanđầuđósẽđược liênhệvớiđiềukiệnhoàncảnhbênngoài,cũngnhưvớixu thế tâm líđạođứcbên trongcủacánhân (mụcđích,độngcơ...).Quátrìnhliênhệnàythựchiệnđượclànhờcótưduy(phântíchđiềukiện,phươngtiệnvàconđườnggiảiquyếtvấnđề,lườngtrướccáchậuquả…).Từđó,nhucầusẽkíchthíchhoạtđộngtưduyhướngnóvàoviệctìmtòinhữngphươngtiệnthoảmãnnhucầu.

-SinhlíhọcvềhoạtđộngthầnkinhcấpcaocủaI.P.Paplov(nhàsinhhọctàinăngcủaLiênxôcũ)đãlàmsángtỏcơchếvôcùngphứctạpcủaviệcgợilạicácnhucầucủađộngvậtcấpcaovàconngười.

+Chúngtađềubiếtrằng,hoạtđộngthầnkinhcấpcaocóvaitròđiềuchỉnhtoànbộhoạtđộngsốngcủacơthể,phầndướivỏnãocùngvớinhữngphảnxạkhôngđiềukiệncủanó;điềuchỉnhcácnhucầucủacơthể.Đâylànơitậptrungnhữngtrungtâmđặcbiệt,đạidiệnchonhucầucănbảncủađộngvậtcấpcaocũngnhưcủangười:ănuống,sinhdục,tựvệ...Cáctrungtâmnàythựchiệnhoạtđộngđiềuchỉnhtựđộngbanđầuvớicácchứcnăngsinhsốngcủacơthể.

+Quátrìnhhưngphấncủabộphậndướivỏnãophảnánhđòihỏicủamôitrườngbêntrongcơthể,khilantoảrasẽxâmchiếmtoànbộvỏđạinãovànhờđósứclàmviệccủavỏnãođượctăngcường(ởđâylạicóđạidiệncủavôsốnhữngtínhiệuvềmôitrườngbênngoài).Dođó,nhữngđòihỏibêntrongcơthểsẽgắnbóvớinhữngtínhiệucủamôitrường bên ngoài và xác định được đối tượng của nhu cầu... Nếu không như vậy thìkhôngthểnàothoảmãnđượcnhucầutrongnhữngđiềukiệnphứctạpcủacuộcsống.

+Chứcnăngcơbảncủavỏnãolàlàmchonhữngđộnglựcbêntrongkhớpvớiđiềukiệnbênngoài,vớiyêucầucủahiệnthực,nhờđómàcókhảnăngthoảmãnnhữngnhucầucủacơ thểmộtcáchphùhợpnhất.Cóđượcsựănkhớpđó lànhờsựphân tíchvàtổnghợpnhữngkíchthíchbêntrongvàkíchthíchbênngoài.Sựhìnhthànhphảnxạcóđiềukiệnlàmộtquátrìnhphântích,tổnghợp.Nếumộtkíchthíchbênngoàicóýnghĩađốivớicơthể,tứclàđápứngđượcnhucầucủacơthểbằngcáchnàođóthìsẽđượctáchbạchkhỏicảhệthốngkíchthíchrấtphứctạpvàđượcliênkếtvớinhữngkíchthíchbêntrongcơthể.Nhờđó,cơthểcóthểđịnhhướngmộtcáchtinhvi,chínhxáctrongrấtnhiềuphương tiện thoảmãnnhucầuvà có thể thựchiệnhànhđộng thoảmãnnhucầu.Nhưvậy,nhờsựhìnhthànhnhữngphảnxạcóđiềukiệnmàcácnhucầucóđặctínhlàhướngvềnhữngđốitượngnhấtđịnhvàhoạtđộngcủacánhânthìmangtínhchấtcómụcđích.

+Tuynhiên,ngoàinhiệmvụđó,vỏnãocóvaitròđiềuchỉnhtínhchấtcứngnhắccủabộphậndướivỏnão.Vỏnãosẽkiềmchếnhữngxuhướngnàocủacơthểkhôngđápứngvớihoàncảnhbênngoàilúcđóhoặcvớinhữngyêucầucủacácđộngcơcaocấpcủaxãhội.I.P.Paplovchỉrõrằng,vỏnãotácđộngđếndướivỏnãobằnghaicách:tácđộngtíchcựchayhưngphấnvàtácđộngtiêucựchayứcchế.

I.P.Paplovviết: "Mặcdầusựsốngcủađộngvậtvàchúng tađềudonhững thiênhướngcơbảncủacơthểchiphối:ănuống,tínhdục,tấncông,tìmtòi...(cácchứcnăng

củaphầnngaydướivỏnão)nhưngđểđiềuhoàvàthựchiệntấtcảnhữngthiênhướngđómột cách hoàn hảo thì do những điều kiện chung của sự sống, nhất thiết phải cómộtphầnđặcbiệtnàođócủahệ thầnkinhtrungươngcónhiệmvụlàmdịubớtbấtcứmộtthiênhướngriêngrẽnào,rồiđiềuhoàtấtcảnhữngthiênhướngđóvớinhauvàđảmbảothựchiệnchúngmộtcáchthíchhợpnhấtvớihoàncảnhbênngoài.Dĩnhiênbộphậnđólàcácbáncầuđạinão".

+Trêncácbáncầuđạinãonàycóđạidiệncủacácthứnhucầucácấntượngvềmôitrườngbênngoài,cónhữngdấuvếtcủacáckíchthích,cáckinhnghiệmtrướcđây.Nhưvậylàcótấtcảkinhnghiệmđãđượctíchlũytrướcđâyvềmốiquanhệlẫnnhaugiữamôitrườngvàcơ thể.Dokinhnghiệmnàymànhucầuxuấthiện trong lúcđó sẽbiểuhiệnthôngquasựhiểubiếtnhữngđiềukiệnvàphươngtiệnthoảmãnnhucầuđó.Vìthế,hànhđộngthoảmãnnhucầusẽtrởthànhmộtquátrìnhýthứcvàcómụcđích.I.Paplovchorằng:"Nhưvậycóhaiphươngthứchànhđộng.Saukhicácbáncầuđạinãokiểmsoátsơbộ(tạmgọinhưvậy,mặcdùchỉtrongnháymắt)thiênhướngđóvàchuyểnhoánómộtcáchđúngmứcvàđúnglúcthànhmộthànhđộnghayhànhvitươngứngthôngquavùngvậnđộngcủavỏnão.Đólàcáchànhđộngcólí trí.Còncáchhànhđộngthứhai(cólẽđược thựchiện trực tiếpquacác liênhệdướivỏnão) thìchỉchịuảnhhưởngcủa thiênhướngmà thôi.Không có sự kiểm soát sơ bộ nói trên.Đó là phương thức hành độngbồngbột,cuồngnhiệt".

Tómlại,từcơsởsinhlí,I.P.Paplovđãvạchrahaihìnhthứcbiểuhiệncủanhucầu.Trongtrườnghợpthứnhất,nhucầuđượcphảnảnhvàocácbáncầuđạinão,đượcýthứcvàbiểuhiệndướidạngmộthànhđộngcó lí trí.Nói cáchkhác làhànhđộngcóý chí.Trườnghợpnàytiêubiểunhấtchoconngườivàcóđặcđiểmlàquátrìnhthoảmãnnhucầutiếnhànhthôngquacáchiểubiếtvàkinhnghiệmsống.Nóicáchkhác,trongtrườnghợpđó, theo lờiEngels,nhucầucủaconngườiđãđiquađầuóccủanó, tức làđượcýthứcvàbiểuhiệnratrongýchícủaconngười.Trườnghợpthứhaivềbiểuhiệncủanhucầuchỉthấycóởngườitrongtrườnghợpngoạilệ.Nócóđặcđiểmlàhànhđộngđểthựchiệnýhướngmangtínhchấtbồngbộthaynóiđúnghơnlàbộtphát,ítđượcýthức.

e.CácloạinhucầuNhucầucủaconngườivôcùngphongphú,đadạng.Thôngthường,người tadựa

vàoxuhướngcủanhucầuđểchiathànhcácloạicơbảnsau:-Nhucầuvậtchất:làcơsởchosựsống,tồntại,pháttriểncủaconngườivàconvật.Nhucầuvậtchấtlànhucầucótrướcnhất.Nólàcơsởchohoạtđộngsinhsốngcủa

conngười.Để tồn tạiconngườiphảiăn,phảimặc,phảicóchỗở.Nhữngnhucầunàyhìnhthànhtrongquátrìnhpháttriểngiốngloàivàpháttriểnxãhộilịchsửcủaconngười.Vìthế,nótrởthànhthuộctínhgiốngloàicủaconngười.Toànbộlịchsửđấutranhthiênnhiênvàđấutranhxãhộicủaconngườilàcuộcđấutranhtrướchếtđểthoảmãncácnhucầuvậtchất.

"…Ngườitasốngrồimớicóthểtạoralịchsử"nhưngmuốnsốngđượcthìcầnphảiăn,uống,mặc,ởvàmộtvàithứnữa.Nhưvậy,hànhđộnglịchsửđầutiênlàsựsảnxuấtranhữngphươngtiệncầnthiếtđểthoảmãncácnhucầuđó,tứclàsựsảnxuấtbảnthânđờisốngvậtchất,mộtđiềukiệncơbảncủamọithứlịchsử,màhiệnnaycũngnhưhàngngànnămtrướcđâyngườitaphảitiếnhànhhàngngày,hànggiờcốtđểchoconngườicóthểsốngđược.

+Cùngvớisựpháttriểncủasảnxuấtxãhội,khilaođộngđượcgiảiphóngkhỏisựbóclộtthìcuộcđấutranhđểthoảmãnnhucầuvậtchấtsẽbớtgaygắt,vìtoànbộxãhội,nhà nước sẽ tập trung chú ý để giải quyết nhu cầu của con người, để sản xuất nhữngphươngtiệnsinhsống.Điềuđócómộtýnghĩarấtcơbản.

+Việcthoảmãnnhucầuvậtchấtchotấtcảmọingườisẽtạođiềukiệngiảiphóngnhâncáchconngườikhỏinhữngthóihưtậtxấunhư(thamlam,ganhtị,trộmcắp...).

+Nhucầuvậtchấtthườngchiếmưuthếvàmanghìnhthứcxấuxaởnhữngngườipháttriểnphiếndiệnvàthấpkémvềtrítuệởnhữngngườikhôngcóđộngcơđẹpđẽcaoquý,nhữngngườikhôngnghĩđếnlợiíchchungcủatậpthể,củaxãhộimàchỉtậptrungchúýđếnlợiíchcủabảnthân.

A.X.MacarenconhàgiáodụcNgaviết:trongbảnthânniềmaoướccủaconngườikhônghềcólòngtham.Nếunhưmộtngườiđirakhỏithànhphốđầybụikhóivàđếnmộtrừngthôngkhoankhoáihítthởđầylồngngựcthìkhôngbaogiờcóaiphêphánrằnganhtaquáthamlamsửdụngoxi.Lòngthamchỉbắtđầukhinàonhucầucủangườinàyvachạmvàonhucầucủakẻkhác;khiniềmvuivàsự thoảmãncủangườinàychỉcó thểđượcbằngcáchdùngsứcmạnh,thủđoạnhaytrộmcắpđểcướplấycủangườibêncạnh.

-Nhucầutinhthầnlànhữngcấutạođặcbiệt,chỉconngườimớicóvànóchứngtỏmộttrìnhđộcaocủanhâncách.

+Nhucầutinhthầnthểhiệnởnhucầunhậnthức.Nhucầunhậnthứckhôngphảilàgìkháclàmộthoạtđộngquenthuộcnhằmmộthướngnhấtđịnhnàođócủatếbàothầnkinhvỏnão. I.P.Paplovđãchỉ rõ rằng:ởngười,phảnxạ tìm tòiphát triển lạ thường.Thoạt tiên, nó biểu hiệnở tính tòmò, rồi sau đó trở thànhmột sự hammênhận thứckhônggìcảnnổi,chínhsựhammênàyđãtạorakhoahọc,tứclàsựđịnhhướngcaocấptrongthếgiớixungquanhvàtrongbảnthân.Dođó,chỉởngườiphảnxạđịnhhướngtìmtòimớitrởthànhnhucầuđộclậpởđộngvậtphảnxạđịnhhướngkhôngđiềukiệnchóngbịdậptắtvàbị thaythếbằngcácphảnxạthứcăn,sinhdục, tựvệhoặcbằngmộtphảnứngnàođó,tuỳtheotínhchấtkíchthíchcủabênngoài.Cònởngười,thìphảnxạtìmtòicótínhchấtbềnvững.Nóhưngphấnkhôngphảidonhucầuthứcăn,haynhucầusinhdụcmàdonhucầumuốnnhậnthứcthếgiớixungquanh.

Tấtcảmọingườikhôngtrừaiđềucóphảnxạđịnhhướng-tìmtòikhôngđiềukiện.Khôngphảingườinàocũngcóhứngthúrõrệtđốivớiviệcnhậnthứccáchiệntượngcủatựnhiênvàxãhội.Chỉtrongđiềukiệndạyhọcvàgiáodụcnhấtđịnh,phảnxạtìmtòicó

điềukiệncủatrẻmớiđượchìnhthànhvàcủngcố.Chínhphảnxạnàythểhiệnnhucầunhậnthức.Nhucầumuốnnhậnthứcthựctạitựnhiênvàthựctạixãhội,vớinhữngđiềukiệnkhácnữa,sẽgiúpconngườiđạttớitựdovàmởđườngchosựsángtạo.Mộtcánhân,khinhậnthứcđượcthếgiớisẽthoátkhỏinỗisợhãitrướcnhữngsứcmạnhcủatựnhiên(nỗisợhãivốndomêtíntạonên)vàcánhânsẽtựthấymìnhlàbộphậncủakhốiquầnchúngđangsángtạoralịchsử,sẽhànhđộngvàxửsựvớiýthứcđầyđủvềcôngviệccủamình.

Nhucầunhậnthứcvừalàmộtnhucầuđịnhhướngchung(conngườicầnphảihiểubiếtcáithếgiớitrongđómìnhsống),vừalàmộtnhucầuriênghaylàmộtniềmsaymêhiểubiếtcáchiệntượngđặcbiệtcủahiệnthực,nhưhiệntượng:vậtlí,hoáhọc,vănhọc,lịchsử...Trêncơsởnhucầunhậnthứcsẽhìnhthànhnhucầusángtạokhoahọcvớitínhcáchlàmộtnhucầuđộclập.Trongtrườnghợpnày,sựnhậnthứckhôngcònlàmụcđíchnữamàtrởthànhmộtphươngtiệnđểthoảmãnnhucầusángtạo.

+Nhucầuthưởngthứccáiđẹpcómộtvaitròtolớntrongsựsốngcủaconngười.Nhờđó,conngườisẽtìmcáchlàmchocuộcsống,sựnghỉngơivàcuộcđờicủamìnhtrởthànhđẹpđẽ.Sựcảmthụnhữnggiátrịthẩmmĩtrongthựctạivàtrongnghệthuậtsẽlàmchonhâncáchtrởnêncaoquýhơn.Việccảmthụ,nhậnthứcmộtcáchcóhệthốngcácgiá trị thẩmmĩ có thểphát triển lên thànhnhucầu sáng tạonghệ thuật.Khiđó, chẳngnhữngconngười lĩnhhộicácgiá trị thẩmmĩmàcòntái tạo lạinó theonhữngquyluậtcủanghệthuật.

-Nhucầuxãhộilànhucầuliênquanđếnmốiquanhệgiữalợiíchcánhânvàlợiíchcộngđồng,xãhội.Nhucầuxãhộichỉđượcpháttriểnrựcrỡtrongxãhộixãhộichủnghĩa.Trongđó,cáichiếmưuthếlàquanhệhợptácđồngchívàtươngtrợ,trongđólợiíchxãhộisẽtrởthànhlợiíchcủamỗicánhânvàmỗingườiđềutrởthànhngườitíchcựcchosựpháttriểnxãhội.Nhucầucủaconngườilàdoxãhộiquyđịnh,mứcđộpháttriểncủanhucầudotínhchấtcủasảnxuấtxãhộivàphânphốisảnphẩmquyếtđịnh.

+Mộttrongnhữngnhucầuxãhộilànhucầugiaotiếp.Engelsđãchỉrõrằng,nhucầunàyđượchìnhthànhtronglaođộng,vìgiaotếlàmộtđiềukiệnthiếtyếuđểtổchứcsựsảnxuấtxãhội.Nhucầugiaotế,kíchthíchsựpháttriểncủanhâncách.Trongkhigiaotế chẳng những con người nhận thức được người khácmà cũng nhận thức được chínhmìnhđồngthờilĩnhhộiđượckinhnghiệmcuộcsốngxãhội.

Nhucầugiaotếtạođiềukiệnđểhìnhthànhnhữngmốiliênhệmuônmàumuônvẻgiữangườinàyvàngườikhác.Nóthúcđẩysựtraođổihiểubiết,kinhnghiệm,quanđiểm,tìnhcảm.Nhucầugiaotếcóthểbiểuhiệnradướihìnhthứcnhucầumuốncóbạnriêng,muốncóquanhệbạnthân,nảysinhtìnhyêu,tínhđoànkếttậpthể...

+Nhucầulaođộnglànhucầuchủđạocủanhâncáchconngườixãhội.Nhucầu laođộng thểhiện thànhmột sựđòihỏigaygắt củaconngườimuốn lao

động,coinónhưmộthoạtđộngsinhtồnthiếtyếu.Khimộtngườitạmthờimấtkhảnăng

laođộng,thìngườiđócảmthấycăngthẳngvàkhóchịu.Nhucầulaođộnglàmchoconngườibiếtđượcniềmvui,niềmhạnhphúckhingườiđólàmviệcvìlợiíchchung.

Tómlại,cácnhucầucủaconngườivôcùngphongphúvàcóquanhệqualạivớinhauvàvớinhữngmặtkháccủaxuhướngnhâncách.Trongcấutrúcnhâncáchcánhântathấymặttấtcảnhữngnhucầucủaconngười,nhưngtrongđócácnhucầuxãhộichiếmưuthế.

g.Vaitròcủanhucầu-Nhucầulàsựbiểuhiệnđầutiêncủatínhtíchcựcthúcđẩyconngườisángtạovà

pháttriểnsảnxuấtxãhội.Đồngthời,bảnthânnhucầucũngpháttriểncùngvớisựpháttriểnsảnxuất.Nhucầulànguồngốcbêntrongtạonêntínhtíchcựccủacánhân.Engelschorằng:"Hoạtđộnglịchsửbảnchấtnhấtcủaconngườilàhoạtđộngđểtạonêncơsởvậtchấtchotấtcảcácloạihoạtđộngkháccủaconngười,đótứclàsựsảnxuấtnhằmthoảmãnnhữngnhucầusinhsốngcủangườita.

Nhucầuđượcthoảmãnsẽđemlạichoconngườimộttrạngtháidễchịu,tintưởng.Nếunhucầukhôngđượcthoảmãnsẽđemlạichoconngườimộttrạngtháikhóchịu,bứtrứt...

-Nhucầulàthuộctínhcơbảncủaxuhướngcánhân.Nóquyđịnhtráchnhiệmcủacánhânđối với hiện thựcvàđối với bản thân.Xét đến cùng, nóxácđịnh lối sốngvàtráchnhiệmcủacánhânđó.

h.SựhìnhthànhvàpháttriểnnhucầuSựhìnhthànhvàpháttriểncácnhucầuphảituântheomộtsốquytắcsauđây:-Nhucầuchỉcóthểđượchìnhthànhvàcủngcốtrongđiềukiệnđượcthoảmãnmột

cáchcóhệ thốnghay làđược thựchiệnmộthoạtđộngnhấtđịnh.Điềuđó làm trởnênquen thuộcvớimộtkiểuhoạtđộngnhấtđịnh.Tất cảmọinhucầumớiđềuđượchìnhthànhtheokiểuthóiquen.

-Nhucầupháttriểntrongđiềukiện"táisảnxuấtmởrộng".Điềuđótạođiềukiệnđểnhữngphươngtiệnthoảmãnnhucầuđượctrởnênphongphúvàpháttriểnhơn.Nhucầuxuấthiệnvàpháttriểntrongquátrìnhhoạtđộng.

-Sựtiếntriểncủanhucầusẽdễdànghơnnếuhoạtđộngkhônglàmchoconngườinóichung,trẻemnóiriêngbịkiệtquệmàtráilạitươngđốidễthựchiệnvìđiềuđólàmchoconngườicótháiđộtíchcựchơnđốivớihoạtđộngấy.Vìvậy,tạođiềukiệnchoconngườihoạtđộngvàtạođiềukiệnchohọcónhữngthànhcôngbướcđầulàmộtvấnđềrấtquantrọng.Mộtđiềurấtquantrọngđểpháttriểnnhucầulàsựchuyểntiếptừhoạtđộngtáitạosanghoạtđộngsángtạo.Điềuđókhôngnhữnglàmchoconngườicótháiđộ,xúccảmtíchcựcđốivớihoạtđộngmàhơnnữa,cònthấyrằngnólàthiênhướngcơbảncủamình.

-Nhucầusẽđượccủngcốkhitacóýthứcvềýnghĩaxãhộicủanóvàýnghĩacủa

nóđốivớibảnthânta.Nhờgiáodụcvàdưluậntậpthểhỗtrợquátrìnhhoạtđộngnhậnthứcthẩmmĩ, laođộngvàhoạtđộngxãhộisẽchuyểnhoá thànhnhucầu, tức là thànhnhữngthuộctínhcủanhâncách.

2.2.Hứngthúa.KháiniệmvềhứngthúTrongcuộcsốnghàngngày,đôikhimỗingườitrongsốchúngtađãgặphiệntượng

sau:tựnhiêntacảmthấymìnhcầncómộtcáigìđó.Điềunàycónghĩalàmộtnhucầuđangxuấthiện,nhưngđốitượnggâyranhucầuđólạichưađượctaýthức.Chỉsaumộtthờigian,dầndần,đối tượngnàygây ranhucầumớiđược taý thứcngàymột rõ rànghơn,ởhứngthú,điềutươngtựnhưvậykhôngxảyra.Khitacóhứngthúvềmộtcáigìđóthìcáiđóbaogiờcũngđượctaýthức,tahiểurõýnghĩacủanóđốivớicuộcsốngcủata.Vậyhứngthúlàgì?

Hứngthúlàmộttháiđộđặcbiệtcủacánhânđốivớiđốitượngnàođóvừacóýnghĩatrongđờisốngvừacókhảnăngmanglạisựkhoáicảmchocánhântronghoạtđộng.

Ýnghĩaquantrọngcủađốitượnghoạtđộngcóthểdonhiềunguyênnhânquyđịnh:nhucầu,ýthứctráchnhiệmxãhội,nănglực,tìnhcảm...

-Khácvớinhucầu,muốnchohứngthútồntạiphảicóhaiđiềukiện:Thứnhất:cáigâyrahứngthúphảiđượccánhânýthứchiểurõýnghĩacủanóđốivớiđờisốngriêngcủamình.Thứhai:cáiđóphảigâyraởcánhânmộtcảmtìnhđặcbiệt.

b.Nhữngchứcnăngcơbảncủahứngthú-Hứngthúlàmchohoạtđộngnhậnthứcđượctăngcườngvàconngườitrởnêntích

cực.+Hứngthuvềsựvật,hiệntượngnàođósẽtáchsựvật,hiệntượngđórakhỏivôsố

sựvật,hiệntượngkhácvàtậptrungchúývàođómộtcáchdễdàng,ghinhớnhanh;táinhận,táihiệnnhanh,tưduytíchcực,sâusắchơn,trítưởngtượngnhạybénhơn.

+Hứngthútạonênởcánhânkhátvọngtiếpcậnvàđisâuvàođốitượnggâyranó.Khátvọngnàyđượcbiểuhiệnởchỗ,cánhântậptrungchúýcaođộvàocái làmmìnhhứngthú,hướngdẫnvàđiềuchỉnhcácquátrìnhtâmlí(trigiác,tưduy,tưởngtượng...)trongquátrìnhtiếpcậnnó.

Hứngthúbaogiờcũngkèmtheomộttrạngtháicảmxúc,mộttìnhcảmdễchịu.+Đặctrưngnổibậtcủahứngthúlàtínhcóýthứcvàlựchấpdẫnmangmàusắcxúc

cảm(cảmtình,thiệncảm)củanó,mộthứngthúbaogiờcũngbaogồmcảhaiyếutốnày.Thànhphầnxúccảmcủahứngthúmangtínhchấtđặctrưngđểphânbiệtnóvớinhucầu.

+Vìnhữngthuộctínhcủađốitượngđãítnhiềuđápứngđượctâmtrạnghoặcthíchhợpvớithóiquencủacánhânnêncùngmộtđốitượngkhôngthểgâyrasựrungcảmnhư

nhauởtấtcảmọingười.-Hứngthúlàmnảysinhkhátvọnghànhđộng.Khicóhứngthúvớimộtđốitượng

nào đó, con người hướng hoạt động củamình theo hướng phù hợp với hứng thú đó.Chínhvìvậykhiđượclàmviệcphùhợpvớihứngthúcủamìnhdùphảivượtquamuônvànkhókhănngườitavẫncảmthấythoảimáivàthuđượchiệuquảcao.

Tuynhiên,trongcuộcsốngthựctiễn,cónhữnghoạtđộngtarấtcóhứngthú(saymêtheodõinó,quantâmnhiềuđếnnó)nhưngnókhôngthúcđẩytathamgiatrựctiếpvàohoạt động đó Chẳng hạn: rất nhiều người hứng thú đến mức "nghiện" xem bóng đá,nhưng không thể trở thànhmột cầu thủ chuyên nghiệp, cũng tương tự như vậy, nhiềungườihứng thúkhixemcácnhânvật trongphimnhưngkhông thể trở thànhdiễnviênchuyênnghiệp...

Trongnhữngtrườnghợpkhác,hứngthúvềmộtcáigìđótrựctiếpdẫncánhânđếnmộthoạtđộngtươngứngvớinó.Hứngthúcủamỗingườicònkhácnhauvềnộidungcủanó.Điềucơbảntrướctiênlàhứngthúhướngvàođâu,vàocáigìcáiđócóthểcóýnghĩaxãhộikhácnhau,thậmchítráingượcnhau.Dođó,hứngthúkhácnhauxétvềmặtgiátrịxãhộicủanó.

Mộtngườicóthểcóhứngthútrongnhiềulĩnhvựckhácnhaunhưngthườngcómộthứngthútrungtâm.Đólànhữnghứngthúnổilênhàngđầutrongnhữnghứngthúthườngthấyởngườiđó.Nókhôngchỉthườngxuyênxuấthiệnvớicườngđộmạnh,màcònchiphốicáchứngthúkhác,làmchocáchứngthúkhácphụthuộcvàonó.Nhìnvàohứngthútrungtâmcủamộtngườita thấyrõđạođứccủahọ:Trongđờisốnghàngngàycủamộtngười,khihứngthúnàyxuấthiệnthìhứngthúkhácởdạngẩntàngđểmộtlúcnàođónólạiđượchiệnthựchoá.Hứngthútrungtâmdễdànghiệnthựchoáhơnnhữnghứngthúkhác.Mặtkhác,khihứngthútrungtâmđangởdạnghiệnthực,nóthườnglấnátsựxuấthiệncủanhữnghứngthúkhác.

-Hứngthúđượcquyđịnhbởinhữngđiềukiệnxãhộilịchsử.Cũngnhưnhữngchứcnăngtâmlícaocấpkhác,trongphạmtrùngười,hứngthuđềuđượcquyđịnhbởinhữngđiềukiệnxãhội-lịchsử.Sựpháttriểncửahứngthứphụthuộcvàosựpháttriểncủasảnxuấtnói chungvà sựphát triểncủacác lĩnhvựcvănhoánói riêng.Trong lịch sửpháttriểncủamỗicánhân,hứngthúđượchìnhthànhvàpháttriểnhoàntoàntuỳthuộcvàokếtquảlĩnhhộinhữngthànhtựucủanềnvănminhtrongthờiđạicủacánhânđó.

c.NhữngđặcđiểmcơbảncủahứngthúHứngthúnhưlàcácnéttiêubiểucủaxuhướngcánhân,điềuđóđượcthểhiệnqua

cácmặtsau:-Tínhhạnchếcủahứngthúbởimộtphạmvikháhẹpcáckiến thứcvàhình thức

hoạtđộng.Vídụ:hứngthúđốivớiyhọcnóichungvàđốivớimộtlĩnhvựcchuyênmôncủanónhư:khoagiảiphẫuhọc;hứngthúđốivớikĩthuậtnóichungvàđặcbiệtđốivớikĩ

thuậtđiệntửhaytựđộng...-Cụthểhoámụcđíchvàthaotáchoạtđộngnhiềuhơnsovớibìnhthường.Vídụ:

hứngthúâmnhạc.-Tíchcựchoákhôngchỉcácquátrìnhnhậnthứcmàcảnhữngnỗlựcsángtạocủa

conngườitrongmộtlĩnhvựcnàođó.- Thoảmãn cảm xúc đặc biệt nhằm thích ứng lâu dàimột hoạt động tương ứng.

Thôngthườngngườitakhônghiểuđúngbảnchấtcủahứngthúvàchỉcoinólàsựthíchthúbềngoàicũngnhưsựtòmòhiếukìmàthôi,thựcchấthứngthúchânchínhchỉxuấthiệnkhicó:nhữngcảmxúcmàngườitađãnắmđượctronglĩnhvựcmàmìnhquántâm;hoạtđộngthựctiễntronglĩnhvựcđó;sựthoảmãncảmxúcmàngườitatiếpnhậnđượcdocónhữngkiếnthứcvàcóhìnhthứchoạtđộngnóitrên.

d.CácloạihứngthúCónhiềucáchphânloạihứngthú,tùytheogócđộ(cơsở)nghiêncứucủacácnhà

nghiêncứu.Căncứvàonộidungvàchiềuhướngcủahứngthútacó.+Hứng thúvật chất.Hứng thúvật chất có thểbiểuhiện thànhnguyệnvọng, như

muốncóchỗở,cóđủtiệnnghi,hứngthúăn,mặc...+Hứngthúnhậnthức,theonghĩarộngcủatừnày,thểhiệndướihìnhthứchứngthú

họctập,hứngthúkhoahọccótínhchấtchuyênmônnhưhứngthútoánhọc,vậtlí,hoáhọc,tâmlíhọc…

+Hứngthúnghềnghiệp-hứngthúvàomộtnghềnàođó:hứngthúsưphạm,hứngthúkĩthuật-côngnghiệp,hứngthúvớicôngtáchànhchính.

+Hứng thúxã hội - chính trị là hứng thúđối với nhữnghình thứcnhất định củacôngtácxãhộivàđặcbiệtlàhoạtđộngtổchức,lãnhđạovớicácvấnđềchínhtrịxãhội.

+Hứngthúthẩmmĩhoặchứngthúđốivớivănhọc,phimảnh,sânkhấu,âmnhạc,hộihoạ...

-Căncứvàotínhtrựctiếphaygiántiếp,cócácloạihứngthú:+Hứngthútrựctiếplàloạihứngthúđốivớibảnthânquátrìnhhoạtđộngnhưquá

trìnhnhậnthứcvàhẹphơnnữalàquátrìnhnắmvữngkiếnthức,quátrìnhlaođộng,sángtạo.

+Hứng thú gián tiếp là hứng thú đối với các kết quả của hoạt động.Chẳng hạn,hứngthúmuốncóhọcvấn,muốncónghềnghiệp,cóđịavịxãhội,cómộtchứcvụnhấtđịnh...

-Căncứvàomứcđộhiệulựccủahứngthú,cócácloạisau:+Hứng thú thụđộng: còngọi là loạihứng thú lĩnhquan, chỉgiớihạnởviệc con

ngườitrigiácđốitượnggâynênhứngthú.Chẳnghạn,thíchnghenhạc, thấykhoáicảmkhixemtranh...Tuynhiên,hứngthúnàykhôngthểhiệntínhtíchcựcđểnhậnthứcsâusắcđốitượng,làmchủđượcnóvàhoạtđộngsángtạotronglĩnhvựcnày.

+Hứngthútíchcựclàloạihứngthúcóđượcthểhiệnởchỗconngườikhôngdừnglại ở việc quan sátmà còn hành động vớimục đích làm chủ đối tượng gây hứng thú.Hứngthútíchcựclàmộttrongnhữngnguồnkíchthíchsựpháttriểncủanhâncách:hìnhthànhkĩnăng,kĩxảo,nănglựcvàtínhcách.

-Căncứvàokhốilượngcủahứngthú,cócácloạisau:+Hứngthúrộng:thểhiệnởngườicóhứngthúnhiềumặtvàmặtnàocũngsâusắc.

Vídụ:BácHồlàmộtnhàvănnhàthơ,nhàbáo...nhưngcũnglàmộtnhàhoạtđộngcáchmạngxuấtsắc

+Hứngthúhẹp:lànhữngngườithểhiệntòmòthíchmọichuyện,nhưnghờihợtđốivớicáchiệntượng,sựvật,khôngđisâuvàobảnchấtcủađốitượng,khôngcósựsaymênghiêmtúcthườngxuyênđốivớimộtđốitượngnàođóhết.

-Dựavàomứcđộsâusắccủahứngthú,cócácloạisau:+Hứng thú sâu sắc là có tháiđộ thận trọngvà có tráchnhiệmđốivới côngviệc.

Nhữngngườinàymongmuốnđisâuvàođốitượngnhậnthức,đisâunắmvữngđếnmứchoànhảonghềnghiệpcủamình.

+Hứng thúhờihợtbềngoài thểhiện trongvấnđềnhận thức thườngqua loa,đạikháivàtrongthựctiễn,lànhẹdạ,nôngnổi.

-Dựavàosựbềnvữngcủahứngthú,cócácloạisau:+Hứng thú bền vững: thường gắn liền với năng lực cao và sự nhận thức sâu sắc

nghĩavụvàthiênhướngcủamình,nóthểhiệntínhổnđịnh,lâudài.Trongthựctếthườnggặpnhữngngườimàcácloạihứngthúcủahọkếthợpvớinhautheomộtcáchnhấtđịnh,tiêubiểuchohọ.

+Hứngthúkhôngbềnvững:tráivớihứngthúbềnvữngnhữngngườicóhứngthúnàythườngdễthayđổihứngthú.

Hứngthúđạtmứclítưởngthườngcósựkếthợpchặtchẽgiữatínhtíchcựcvàtínhbềnvững,giữachiềurộngvàchiềusâu.Ngườicóhứngthúlítưởngngườicómộthứngthútrungtâmchủyếuvàsâusắctrongcuộcsốngvàhứngthúdựatrênnhữnghứngthúrộngrãivànhiềumặt.

e.SựhìnhthànhvàpháttriểnhứngthúHứngthúhìnhthànhkhásớmvàđượcbiểuhiệnrấtđadạngvàphongphú.Ởđây

chúngtaxemxétsựpháttriểnhứngthútrênbìnhdiệnpháttriểncủalứatuổivàbìnhdiệnpháttriểncủahiệntượngtâmlí:

-Xéttrênbìnhdiệnpháttriểncủalứatuổi:

+Banđầu(ởlứatuổinhàtrẻ)đượcbiểuhiệndướidạngtòmò.Ngaytừnhữngnămđầutiêncủacuộcđời,trẻđãbịnhữngvậtcómàusắcsặcsỡ,sángchói,nhữngtiếngđộngmạnhvàsựdiđộngcủađối tượnghấpdẫn.Trẻemkhôngrờimắtkhỏinhữngvậtkíchthíchnàyvà rất thíchđược tiếpxúcvới chúngnhiều lần.Song, việc tập trungvàođốitượngdosựhấpdẫnnàyngườitacòngắnbóvớitrigiácnêncòncótínhchấtnhấtthờivìthếgọilàgiaiđoạn“tiềnhứngthú”.

+Ở lứa tuổimẫu giáo bắt đầu có hứng thú nhận thức thật sự, tức làmột thái độtươngđốibềnvữngđốivớihoạtđộngnàohấpdẫntìnhcảmcủacácem,trẻluônđặtranhữngcâuhỏitạisao?nhưthếnào?...

Vàocuốituổimẫugiáodoảnhhưởngcủangườilớntrẻemcóhứngthúhọctậpởnhàtrường,cácemchơimàhọc,họcmàchơi.

+Đến lứa tuổihọcsinh tiểuhọc,hứng thúnhận thứcđượckhơisâu,cácemcóýthứcvềýnghĩacủanóđốivớiviệchọctậpvớicuộcsống.

Thời gian này hứng thú nhận thức được phân hoá:một số thích học tính,một sốthích tậpđọc;Hứng thúđọcsáchhình thành,Đặcbiệtcácemcóhứng thúđốivớiquátrìnhlaođộng,nhấtlàlaođộngtậpthể.

+GiaiđoạntừtiểuhọclênTHCS,hứngthúcủacácemđượcmởrộng,khơisâuvàphânhoáhơn,nhiềuhứngthúmớixuấthiện.Hứngthúđọcsáchtrởnênbềnvữngvàcólựachọn,hứngthúkĩthuật,hứngthú,thểdụcthểthao...xuấthiện.

Đốivớihứngthúnhậnthức-họctập,lúcđầuthiếuniêncònchưanhậnthứcrõcácemthíchmônnàonhất.Dầndầntrongquátrìnhhọctậptíchluỹtrithức,cácembắtđầuxácđịnhđượcmônhọcmàmìnhhứngthúnhấtvàtậptrungsứclựcnhiềunhấtvàođó.

Hứngthúchínhtrị-xãhộicũngđượchìnhthànhtừtuổithiếuniên:cácembắtđầutheodõitìnhhìnhchínhtrị,tìnhhìnhxãhội,tìnhhìnhthếgiới.

Cácemcónhiềuhứngthúnhấtđốivớihoạtđộngchungtrongtrường,tronglớpvàcónguyệnvọngmuốncóvị trí tíchcực trongđờisốngxãhội;đasốcácemmuốnlàmcôngtácxãhội.

+Đếncuốituổihọc(họcsinhtrunghọcphổthông)dophảitựxácđịnhđườngđờicủamìnhnênhứngthúkhoahọcvànghềnghiệpnổilênhàngđầu.

Hứngthúđốivớithếgiớinộitâm,đốivớihànhviđạođứccủaconngườichiếmmộtvịtríquantrọng.Từđómàhứngthúđọcsáchcóthayđổi.Đếnlứatuổinàycácemthíchđọcsáchbànvềconngười,liênquanđếnsốphậnconngười,bànvềnhữngvấnđềliênquanđếnnhữngvấnđềcủacuộcsống.

Tómlại,sựpháttriểncủahứngthúthườnggắnliềnvớisựpháttriểnlứatuổi.Điềuđódễhiểu,vìmuốnhìnhthànhmộthứngthúnàođócầnphảicómộtmứcđộpháttriểntâmlícũngnhưmộtmứcđộtrithứcvàkinhnghiệmsốngnhấtđịnh.

-Xéttrênbìnhdiệnpháttriểncủacáchiệntượngtâmlí.Nếucăncứvàosựpháttriểncủacáchiệntượngtâmlísẽcócácconđườngcơbản

sau:+ Từ nhu cầu đến hứng thú. Do cá nhân có nhu cầu cấp thiết vềmột cái gì đó,

khôngthựchiệnđượccánhâncảmthấykhóchịu.Dầndầnđểthoảmãnnhucầu,cánhântìmtòisaymêvàcóhứngthúđốivớiđốitượngđó.

*Nhu cầu thể hiện sự cần thiết.Hứng thú thể hiệnmột thiện ý riêng đối với đốitượngnàođó.

*Mộthứngthúsâusắc,chắcchắnsẽtrởthànhnhucầu.*Nhucầukhôngđồngnhấtvớihứngthúnhưngnólàcơsởcủahứngthú.Hơnnữa,

bảnthânhứngthúcũngtrởthànhnhucầu.+Từtìnhcảm-nhậnthứcđếnhứngthú.Hứngthúbắtđầuhìnhthànhdosựhấpdẫnmạnhmẽcủamộtđốitượngnàođóđối

vớicánhân,cánhâncảmthấyđốitượngđóđemlạichomìnhmộtmốicảmtínhđặcbiệt,cánhânhiểurõýnghĩacủađốitượngấy.Từđólàmnảysinhhứngthú.Vídụ:cácemcótìnhcảmđốivớiđấtnước,vẻđẹpcủalàngquêvànhậnthứcđượcvẻđẹpđóquacácmônhọcLịchsử,Địalí...Từđó,sựhứngthúhọccácmônLịchsử,Địalí...nảysinh.

*Tháiđộcảmxúcđốivớiđốitượnglàmộttrongnhữngdấuhiệukhôngthểthiếucủahứngthú.Tấtnhiênkhôngphảitháiđộcảmxúcnàocũnggâynênhứngthú.Nhữngbiểuhiệncảmxúctíchcực,bềnvữngcủacánhânđốivớiđối tượngmớitrởthànhmộtdấuhiệukhôngthểthiếuđượccủahứngthú,tíchcựcbềnvững.

+Hứngthúhìnhthànhtừnhậnthức-tìnhcảmđếnhứngthú.Khihọcsinhđãnhậnthứcđúngđắnvềvấnđềgìđó,thìdễdàngxâydựngởcácem

mộttìnhcảmđốivớinó.Khuynhhướngliênquanchặtchẽđếnhứngthúcánhân,khitacókhuynhhướngvề

mộtđốitượngnàođóthườngdẫnđếnhứngthúđốivớiđốitượngđó.f)MấyđiểmcầnchúýkhibồidưỡnghứngthúhọctậpchohọcsinhNhiệmvụquantrọngcủangườigiáoviênlàphảitìmmọicáchđểgâyhứngthúhọc

tậpchohọcsinh,vìhọctậplàmộtquátrìnhlaođộnggiankhổ.K.D.Usinxki-nhàgiáodụcNgachorằng:Tronghọctậpkhôngcósựhứngthúmà

chỉdùngsứcmạnhcủasựcưỡngépnóđểlàmchoócsángtạocủangười tangàythêmmaimột,nósẽlàmchongườitathờơvớihoạtđộngnày.Vìvậy,muốntránhviệctrừngphạtvàcưỡngbáchhọcsinhthìcầnphải làmchoviệcdạyhọctrởnênhứngthúvàdễhiểu.

-Cầnphảibồidưỡngởcácemhứngthúđadạngvàphongphú:họctập,laođộng,

đọcsách,xemphim,hoạtđộngxãhội...Bồidưỡngchocácemđộngcơhọctậpđúngđắn- người giáo viên giữ vai trò chủ đạo xong việc bồi dưỡng hứng thú cho các em.Mặtkhác,bảnthânngườigiáoviênphảicóhứngthúsâurộngvớichuyênmôncủamình.

-Việcbồidưỡnghứngthúcầnđiđôivớiviệcbồidưỡngnhântài.Bởivì,hứngthúbềnvữngthườnggắnliềnvớinănglựccaovànhậnthứcsâusắcnghĩavụvàthiênhướngcủacánhân.Tuynhiên,giữahứngthúvànănglựckhôngbaogiờđồngnhất.Nghĩalàxácđịnhđượchọcsinhcónănglựcởhoạtđộngnàovàbồidưỡnghứngthúchocácemtheonănglựcđó,đồngthờiphảinắmđượcđiềukiệnhìnhthànhhứngthú.Hứngthúchỉhìnhthànhvàphát triểnkhihoạtđộngthoảimái,khôngcăngthẳng,cóhiệuquả,chỉkhiđóhoạtđộngmớicótínhsángtạo.

2.3.Thếgiớiquanvàniềmtina.ThếgiớiquanThếgiớiquanxãhộilàlĩnhvựcnghiêncứucủacácnhàtriếthọc,thếgiớiquancá

nhânlàlĩnhvựcnghiêncứucủacácnhàtâmlíhọc.Tuynhiên,trongcuộcsốngthựctếcũngnhư trongkhoahọc, thườngkhó táchbạch,đôikhikhông thể táchbạchđượccáinàyrakhỏicáikia.

-KháiniệmvềthếgiớiquancánhânThếgiớiquancánhânlàhệthốngnhữngquanđiểmvềtựnhiệmxãhộivàvềbản

thânđượchìnhthànhởmỗingườivàxácđịnhphươngchâmhànhđộngcủahọ.+Thếgiớiquancánhânkhôngchỉphảnánhtồntạicủacánhânmàcònphảnánh

cảnhữngđiềukiện sốngcủagiai cấp, của tầng lớpxãhội, củadân tộc, củaxãhộinóichung.

+Thếgiớiquancánhânđượchìnhthànhởmộthệtưtưởngnhấtđịnh.Xãhộicàngtiếnbộ thì ýnghĩa củahệ tư tưởngđốivới sựhình thànhý thức củaquầnchúngngàycàngpháttriển.Chonên,khixemxétsựhìnhthànhthếgiớiquancủacánhân,khôngthểkhôngtínhđếnảnhhưởngcủahệtưtưởngđốivớiquanđiểmcủaconngười.

+Thườngngườitasửdụngthuậtngữ"thếgiớiquan"theonghĩahẹp,tứclàhệthốngnhữngquanđiểmxãhộihaynhữngquanđiểmđạođứcchínhtrị.Thếgiớiquancánhânlàsựphảnánhtồntạixãhội.

+Sựphảnánhtồntạixãhộinàyđượcthểhiệntrựctiếptronghoạtđộngcủacánhânvàcácmốiquanhệ lẫnnhaumàcánhân thamgia trongquá trìnhhoạtđộngsốngcủamình.CMácvàEngelsviết:"Cầnphảisuynghĩsâusắcđặcbiệtmớihiểuđược,nhữngbiểutượng,quanđiểmcủaconngười.Nóichungýthứccủahọđượcthayđổicùngvớisựthayđổiđiềukiệnsống,quanhệxãhộivàtồntạixãhộicủahọ".

+Ảnhhưởngcủaýthứcgiaicấp,củatâmlíxãhội,đặcbiệtlàdưluậnxãhộiđốivớiquanđiểmcủacánhânrấtlớn.Nócóxuhướngđiềuchỉnhvàsửađổinhữngquanđiểmxãhộicủacánhânấy.

+Ngoàisựphảnánhtrực tiếp,sựphảnánhtồn tạixãhộicònđượcthựchiệnmộtcáchgiántiếpthôngquaquátrìnhgiảngdạyvàgiáodụcmàtrongđóconngườilĩnhhộinhữngtưtưởngxãhộidomộtgiaicấpnhấtđịnhxâydựngnên.Conđườngthứhaikhôngkémphầnquantrọngsovớiconđườngthứnhất.Nhữngtưtưởngxãhộitiêntiếncóthểvượt lên trên tồn tạixãhộivàhướngdẫncánhân tiến lên trongcuộcđấu tranhđểxâydựngtươnglai.Chỉkhinàocósựphảnánhthực tạimộtcáchgián tiếpnàythìsựphảnánhtrựctiếpmớiđúngđắnđược.

Vìvậynếuthiếusựlĩnhhộimộtcáchcóýthứcnhữngtưtưởngxãhộitiêntiến,thìcá nhân sẽmòmẫm trongbóng tối, nhữngquanđiểmcủahọ sẽ đượchình thànhmộtcáchtựphátvàcóthểphảnánhthựctạimộtcáchsailệch.

*NhữngphẩmchấtcơbảncủathếgiớiquancánhânĐểhiểuđặcđiểmcủacánhân,cầnphảiphântíchnhữngđặcđiểmriêngvềthếgiới

quancủacánhân.-Thếgiớiquancótínhthuầnnhấtkhicánhântạochomìnhnhữngquanđiểmnhất

địnhvềnhữngvấnđềcơbảncủatồntạixãhội,củacuộcsốngvàhoạtđộng.Khinhữngquanđiểmvềmỗivấnđềriênglẻthốngnhấtvớinhausẽtạothànhmột

hệthốngquanniệmvàquanđiểmphươngphápluậnthốngnhất.Tínhthuầnnhấtcủathếgiớiquanlàmchonhâncáchcủaconngườicótínhchấttoànhoànxácđịnh,biểuhiệnởcáctháiđộcủahọ.Conngườicómộtthếgiớiquannhưthếthìsẽcómộtnhânsinhquanvữngvàngvàvữngbướcđiđếnmụcđíchtươnglaitheomộtconđườngnhấtđịnh.

Ngượclại,cánhânnàocómâuthuẫntrongthếgiớiquanthìthườngđánhgiácácsựkiệnvàhànhvimộtcáchkhôngnhấtquán.

-Tínhkhoahọccủathếgiớiquanbiểuthịtínhchânxáccủathếgiớiquan.Nếuthếgiớiquanphảnánhđúngcuộcsốngthìcánhânsẽtíchcựchànhđộngtheoyêucầucủasựpháttriểnxãhội.

+Tínhkhoahọc của thếgiới quan cóđặcđiểm là cácquanđiểmđềunhất quán,lôgícvớinhauvàcácluậnđiểmmàcánhânđóbảovệđềuđượcchứngminh.

+Thếgiớikhoahọcđịnhrõđặctínhcánhânxuấtpháttừnhữngkiếnthứcsâusắcvàphongphúkhácnhau.Một người có thếgiới quankhoahọc sẽ nắmkiến thứcmộtcáchkhoahọc,chínhxác.

+Thếgiớiquankhoahọcgiúptađượcquyluậtpháttriểntấtyếucủalịchsửdântộc,nhânloại.Vìvậy,nhữngtưtưởngtiêntiếnthườngđitrướctồntạixãhội.

Thếgiớiquankhoahọcgiảiphóngcánhânthoátkhỏisựmêtín,thoátkhỏisựkhiếpsợtrướcsứcmạnhcủathiênnhiênvàcủaxãhội.

Thếgiớiquankhoahọcgiúpconngườikhôngchỉcókhảnănglĩnhhộitưtưởngmàcònsuynghĩsâusắcđốivớisựbiểuhiệnbêntrongcủabảnthânmình.Vìvậy, thựctế

cuộcsốnglàthướcđo,chứngminhhùnghồntínhchấtkhoahọccủathếgiớiquan.Conngườichỉxuấtpháttừthếgiớikhoahọcmớicókhảnăngđấutranhđểbảovệ

quanđiểmcủamìnhvàkiênquyếtđitheonóđếncùng.Khác với thế giới quan khoa học, cáimà người ta gọi là những quan niệm thông

thườngvềcuộcđờithườnghìnhthànhdựatrênkinhnghiệm.Cómộtloạiquanđiểmkhácmặcdùkhoácáothuậtngữkhoahọc,nhưngnókhôngphùhợpvớithựctiễnhàngngày-đó lànhữngquanđiểmgiáođiều.Nhữngquanđiểmgiáođiều tiếpnhậnmộtcáchmáymócnhữngtưtưởngtrongsáchvở.Kếtquảlàhọgặpkhókhănrấtlớnngaykhivachạmvớithựctiễncuộcsống.Ngườigiáođiềucóthểnhớnhiềuđiềunhưngkhôngbảovệđượcnhữngquanđiểmấy.Bởivì,họkhôngcóniềmtinthậtsựchânxáccủanhữngquanđiểmấy.

-Tínhhệthốngvàsựnhấtquáncủathếgiớiquan.+Nhữngquanđiểmcủacánhânphùhợpvớiquanđiểmxãhội, trongnhận thức,

tìnhcảmvàhànhđộng.+Khi thếgiớiquancó tínhhệ thống thì thếgiớiquancánhânhiểu rõvị trí cuộc

sốngcủamìnhmộtcáchrõràng.Conngườisẽtintưởngconđườngđinhấtđịnhvớimụcđíchđãvạchra.

+Trongxãhộikhôngphảilúcnàocũngchỉcómộtthếgiớiquannhấtquánchotấtcảmọingười.Nhiềukhidonhậnthức,hiểubiếtkhácnhaumàmỗingườicómộtthếgiớiquankhácnhau,thậmchítráingượcnhau.Vìvậy,cầnphảihìnhthànhvàgiáodụcchothếhệtrẻthếgiớiquancủagiaicấpcôngnhân.Tínhkháiquátvàtínhcụthểcủathếgiớiquan.

Thếgiớiquanthểhiệnmứcđộtươngquangiữatínhtrừutượngvàtínhcụthểcủanó.Kháiquáthoábaogiờcũngdẫnđếntrừutượnghoá.Nhưngtrừutượnghoácóthểđếnmức làmchoconngườichỉ cónhữngý tưởng trừu tượngchungchungmàkhôngnhìnthấy cuộc sống cụ thể, do đó, không vận dụng những nguyên tắc củamình vào hiệntượngcụthểđểđánhgiánó.NhữngnhàtriếthọctrướcMácđãxâydựngcảmộthệthốngtưtưởnghoànchỉnhvềthếgiới,nhưnghoàntoànbấtlựctrongcuộcsốngthựctế,nênbịgọimộtcáchchâmbiếmlà"nhàtriếtgia"-nhữngngườibiệnluậnnhiềumàlạibấtlựcvềmặtthựctế.

+Thếgiớiquannếuthiếutínhcụthểthìgiữalờinóivàviệclàmkhôngđiđôivớinhau.

+Nếuthếgiớiquanthiếutínhkháiquátchỉcóquanđiểmcụthể,khôngnhìnthấyquyluậtchung,nguyêntắcchungdễcótínhbảothủsavàokinhnghiệmchủnghĩa.

Tínhhiệulực:Tínhhiệulựccủathếgiớiquanđượcthểhiệnkhinhữngquanđiểmđãgắnliềnvớitìnhcảm,ýchívàđượcthựctiễncuộcsốngkhẳngđịnh.Vìvậy,cánhânsẽsốngtheonhữngnguyêntắcđãđịnhsẵn từđóđiềuchỉnhtháiđộ,hànhvicủamình

chophùhợpvớimụcđíchcuộcsốngđặtra.Tínhhiệulựctạochoconngườiniềmtinvàohiệntạivàtươnglai.Từđó,conngườilạicàngtíchcựcrènluyệntrongthựctiễnlàmchotínhhiệulựcấycàngcótínhthuyếtphụccao.

b.NiềmtinNóiđếnthếgiớiquankhôngthểkhôngnóiđếnniềmtincủaconngười.Bởivì,niềm

tinlàmộtphẩmchấtcủathếgiớiquan,làcáikếttinhcácquanđiểm,trithức,rungcảm,ýchíđượcconngườithểnghiệm,trởthànhchânlívữngbềntrongmỗicánhân.Niềmtintạochoconngườinghịlực,ýchíđểhànhđộngphùhợpvớiquanđiểmđãchấpnhận.

-Kháiniệm:Niềmtinlàlòngtincậysâusắcvàcólílẽvữngvàngthểhiệntrongnguyêntắc,trongtưtưởngvàtronghànhđộngcủaconngười.

Niềmtinđượcxâydựngtrêncơsởthếgiớiquan.Thếgiớiquancótínhthuầnnhấttạochoconngườinhữngquanđiểmnhấtquánvềnhữngvấnđềcơbảncủatồntạixãhội,phươngpháp luậnvànhânsinhquanvữngvàng.Conngườicóniềm tin sẽ thốngnhấtgiữatưtưởng,tìnhcảm,hànhđộngtronghànhvicủamình.

-Nóiđếnniềmtinlànóiđếnlòngtinsâusắcvàcócơsởvàolítưởngmàconngườitheođuổitrongcuộcsống.Conngườicóniềmtinlàconngườicótưtưởnghoàhợpvớitìnhcảmvàýchívàkhôngcóhànhvimâuthuẫnvớinhữngnguyêntắcsốngcủamình.M.I.Calinin-nhàgiáodụcLiênXôđãnóirằng,chỉcóngườinào"tintưởngsâusắcvàochínhnghĩavàsựđẹpđẽcủanhữngnguyêntắcmàvìnóchúngtađãđấutranh"thìmớilàmnổicáicôngviệcđòihỏisựnăngđộngcaođộnày.

Conngười cóniềm tin là conngười cómụcđích rõ ràng,nhiệt tình, cókhảnăngkhắcphụckhókhănđểvươnlêntrongcuộcsống.

Niềmtinđượchìnhthànhvàpháttriểntrongquanhệcótínhgiáodụccủacánhânđốivớithựctế, trongtháiđộđộclập, thậntrọngđốivớikhoahọc,đốivớitráchnhiệmcủamình.

c.LítưởngTrongquátrìnhhìnhthànhthếgiớiquanvànhữngquanđiểmchínhtrị,đạođứcở

trongmộthoàncảnhxãhộinhấtđịnh,lítưởngcủaconngườicũngđượchìnhthành.Đólàmộttrongnhữngđộngcơcănbảnthúcđẩysựtudưỡngcủacánhân.

-MộtsốquanniệmvềlítưởngVấnđềlítưởngluônluônkíchthíchsựsuynghĩcủacácnhàtriếthọc,giáodụchọc

vàtâmlíhọc.Nhữngnhàduytâmchủnghĩakhôngnhữngtáchrờilítưởngvớicuộcsốngmàcòn

đemlí tưởngđốilậpvớicuộcsống.Lítưởngđượccoinhưlànhữngtưtưởngtuyệtđối,hoặclàmộtbiểutượngđượcconngườixâydựngnênkhôngdựatrêncơsởnào,ngoàisởthíchvàxúccảmriêngcủangườiđó.Lítưởngnhưvậythườngsinhrachủnghĩabiquan

không tin tưởng vào khả năng có thể biến lí tưởng thành hiện thực. Nếu khái niệm lítưởngcủachủnghĩaduytâmcổđiểnvàtôngiáocònđượcchedấutrongbứcmànhuyềnbívàcònnhữngnét"caothượng"thìtrongthờikìcủachủnghĩatưbảnhiệnđại,lítưởngđãđượcgiai cấp tư sảnbóc trầnvàhạ thấpđếnmức trở thànhbiểu tượngvềmột conngườikinhdoanhhoànhảo,biết làmtiền,biếtgiànhquyền lựcchomìnhvàbiết"sốngvuivẻ".

ChủnghĩaMác-Lêninxemlítưởnglàhìnhảnhcủahiệnthực,làsựphảnánhhiệnthực-làbiểutượngcủasựhoànhảomàcánhâncầnphảivươntớinóvàtheomẫumựccủanóđểtusửamìnhvàtusửangườikhác.Lítưởnglàhìnhảnhvềconngườihoànhảo,mẫumựcchonhữngngườikhác.Vídụ:lítưởngvềmộtconngườicóđạođức,mộtnhàbáchọc,mộtxãhộitốtđẹp...Khinóiđếnlítưởngthườngngườitanóiđếnlítưởngcủacánhân,cónhữngđặcđiểmriêngbiệtphụthuộcvàobộmặttâmlícủacánhânđó.

-Kháiniệmlítưởng:Lítưởnglàmụctiêucaođẹp,mộthìnhảnhmẫumựctươngđốihoànchỉnhcósức

lôicuốnconngườivươntớinó.Niềmtinvànhânsinhquancủaconngườitựahồnhưđượccôđọngtronglítưởng

đạođứccủangườiđó.Lítưởngcuộcsốnglàđộngcơchủyếuvàcaonhất,chỉđạoconngườitronghiệntạivàquyếtđịnhkếhoạchđườngđờitươnglaicủangườiđó.

Trongcuộcsốngthườngthấy2loạitháiđộđốivớilítưởng:+ Chiêm ngưỡng, khâm phục: Con người chỉ dừng lại trong sự chiêm ngưỡng lí

tưởng.Họnghĩrằngkhôngthểđạtđếnlítưởngnênchỉsốngtheocáigọilàtươnglai"cứsốngnhưhiệntạiđangsốngthôi",hoặc"cứsốngnhưngườikháccạnhmìnhđangsống".

+Hammêhoạtđộng:lítưởngsinhramộtnghịlựctolàmtrởthànhnhữngnéthiệnthựccủatínhcáchconngười.Trongtrườnghợpnày,lítưởngtrởthànhmộtkếhoạchtựgiáodụcmàcánhânthựchiệnnótrongquátrìnhtudưỡngbảnthân.Lítưởnggiốngnhưngôisaodẫnđườngchỉhướngchohànhđộng,nhưnglúcnàocũngcònxachưađạtđến.

-Tâmlíhọcphânbiệtlítưởngcủacánhânvàlítưởngcủanhóm(giaicấp).+Lítưởngcủacánhân(lítưởngriêng)baogiờcũngchịuảnhhưởngsâusắclítưởng

củanhóm(lí tưởnggiaicấp,xãhội, thờiđại)mà trongđóconngười là thànhviên tíchcực.Lítưởngchungcóảnhhưởngsâusắcđếnlítưởngriêngcủamỗingười.Tuynhiên,tùytheotrìnhđộpháttriểnnhậnthức,tìnhcảm,ýchímàlítưởngnàytrongmỗicánhânphảicósắctháiriêngbiệt.

+Lítưởngnghềnghiệp,mỗingườiphấnđấucholítưởngcộngsảncủamìnhthôngquatừngviệclàmcụthểtrongnghềnghiệpcủamình.Cóthểnói,lítưởngnghềnghiệplànơicụthểhoálí tưởngxãhội,giaicấpcủamỗingười.Lí tưởngnghềnghiệpđượchiệnthựchoáđầndầntrongtừngcôngviệccụthể.

-Tínhchấtcơbảncủalítưởng

+TínhchấtlãngmạnTronglí tưởngluônluôncónhữnghìnhảnhtưởngtượngkhoángđạt.Cónghĩalà,

xâydựnglạihiệnthực,loạibỏnhữngyếutốkhôngbảnchấtvàkhônghoànthiện,nhấnmạnhcáihoànthiện,đềcaocáichưacónhưngnólạiđượclítríhìnhdungnhưlàmộtkhảnăngsẽcótrongtươnglai.

+Tínhchấthiệnthực:Trítưởngtượngvàtưduycủaloàingườidựatrênsựhiểubiếtnhữngquyluậtkháchquancủasựphát triểnxãhộivàcánhân.Bứctranhnàychưacótronghiệnthực,nghĩalàchỉmớicónhữngyếutố,nhữngnétriênglẻ,nhữngmẩu,nhữngđoạn...nhưngđượclítríhìnhdungkhôngnhữngnócóthểcómànhấtđịnhsẽtrởthànhhiệnthực.Lítưởnglàsựkếthợphàihoànhữngnétkháiquátcótronghiệnthực.Bởivì,conngườivẫncókhảnăngnhìnthấytrướctươnglaitrêncơsởkháiquátquákhứvàhiệntại.Đặctínhcủasựhìnhdungtrướcvàsựxâydựnglítưởngnàychẳngnhữngphụthuộcvàotháiđộcủacánhân,quanđiểm,hứngthú,sởthíchvàđạođứccủangườiđómàcòndựatrênnhữngquyluậtkháchquancủatựnhiênvàxãhội.

+Tínhchấtxãhội,giaicấpTuỳ theo trình độ phát triển của nền vănminh (cốt lõi là trình độ phát triển của

phươngthứcsảnxuất)màmỗixãhộicómộthệthốngquanđiểmriêngvềthếgiới.Dovậy,trongmộttiếntrìnhlịchsửcóthểsongsongtồntạinhiềuhệthốngquanđiểmkhácnhauvềnhữnghiệntượngxảyratrongthếgiớixungquanh.Trongđó,giaicấpnàođạidiệnchophươngthứcsảnxuấttiêntiếnsẽcóhệthốngquanđiểmtiếnbộnhất(khoahọcnhất)chiphốilítưởngcủaconngườitronggiaiđoạnlịchsửấy.Vìvậy,ởmỗithờiđại,xãhội,mỗigiaicấp,conngườisẽcóhìnhảnhlítưởngcủamình.

-Vaitròcủalítưởng:+ Lí tưởng là mặt biểu hiện tập trung nhất của xu hướng nhân cách. Nó có ảnh

hưởngquyếtđịnhđếnviệchìnhthànhvàpháttriểncủanhucầu,hứngthú,niềmtin...đểvươntớilítưởngcaođẹpcủađờimình.Ngườitacóthểtựđiềuchỉnhhoặchủybỏmộtsốnhucầuvàhứngthú,cũngnhưhìnhthànhởmìnhnhữngnhucầu,hứngthúmớichophùhợpvớilítưởngấy.Mặtkhác,lítưởngđượchìnhthànhvàpháttriểntrongsựphụthuộctrựctiếpvàothếgiớiquanvàniềmtin,độngcơcủacánhân.Lítưởnglàsựkếthợphàihoà,sâusắcgiữacácmặtnhậnthức,tìnhcảmvàhànhđồngýchí.

+Lí tưởng làđộng lực thúcđẩy,điềukhiển toànbộhoạtđộngcủaconngười.Nóxácđịnhmụcđíchvàchiềuhướngpháttriểncủacánhân,vìthếnhàtâmlíhọcLiênXô-Ivanovchorằng:lítưởngmàcáivìnómàtasốngvàdướiánhsángcủanóngườitahiểuđượcýnghĩacủacuộcđời.

+Lí tưởng trực tiếp chi phối sự hình thành và phát triển các thuộc tính tâm lí cánhân:tìnhcảm,ýchí,nănglực,tínhcách...

+Lítưởnglàcăncứđểcánhânxácđịnhnhữngtiêuchuẩnđểđánhgiámình,đánh

giángườikhácvàmọihiệntượngxãhội.+Lítưởnggiữvaitròlớntrongquátrìnhtựgiáodục-mộtngườisốngcólítưởng

caođẹpchứngtỏnhâncáchngườiđópháttriểncao.Bởivì,lítưởngđượcconngườinhậnthứcvàrungcảm.Cánhânhiểulítưởngvàkiểumẫucủamìnhcầnphảixâydựngcuộcsốngvàhànhvicủamìnhtheokiểumẫuấy.Lítưởngthườngkêugọisựngạcnhiên,sựkhâmphục,ngưỡngmộ.Ngoàira,lítưởngcòntạonênsựthiếtthamongmuốntudưỡngđểthựchiệnlítưởng.

d.HệthốngđộngcơcủanhâncáchVấnđềđộngcơlàvấnđềtrungtâmtrongcấutrúccủanhâncách.-Kháiniệm:Độngcơlàyếutốtâmlíbêntrongnhư:nhucầuhứngthú,tìnhcảm,

ýchí...thúcđẩyconngườihànhđộng.-Cácnhàtâmlíhọctưsảngiảithíchnguồngốccủađộngcơchủyếutrênbìnhdiện

sinhvật,coibảnnănglànguồnnănglượng,độnglựcchủyếu thúcđẩyconngườihoạtđộng.

CácnhàtâmlíhọcXôviếtquanniệm:nhữngđối tượngđápứngnhucầunàyhaynhu cầukhácnằm tronghiện thựckháchquanmộtkhi chúngbộc lộ ra, được chủ thểnhậnbiếtsẽthúcđẩyhướngdẫnconngườihoạtđộng,khiấynótrởthànhđộngcơcủahoạtđộng.

A.N.Leonchievcho rằng: "Sựhình thànhnhâncáchconngườibiểuhiệnvềmặttâmlítrongsựpháttriểnvềmặtđộngcơcủanhâncách".

XL.Rubinxteinquanniệm:“Độngcơlàsựquyđịnhvềmặtchủquanhànhvicủaconngườibởithếgiới,sựquyđịnhnàyđượcthựchiệngiántiếpbằngquátrìnhphảnánhđộngcơđó”.

-Phânloạiđộngcơ:+Độngcơhamthíchvàđộngcơnghĩavụ.+Độngcơquátrình(Vídụ:trẻchơinhằmthoảmãnnhucầuchơi)vàđộngcơkết

quả(hướngvàoviệclàmrasảnphẩm).+Độngcơgầnvàđộngcơxa.+Độngcơcánhân,độngcơxãhội,độngcơcôngviệc.Toànbộcácthànhphầntrongxuhướngnhâncáchnhư:nhucầuhứngthú,lítưởng,

thếgiớiquan,niềmtinlàcácthànhphầntronghệthốngđộngcơcủanhâncách.Chúnglàđộnglựccủahànhvi,củahoạtđộng.

Các thành phần trong hệ thống động cơ nhân cách có quan hệ chi phối lẫn nhautheonhữngthứbậc.Trongđócónhữngthànhphầngiữvaitròchủđạo,quyếtđịnhhoạtđộngcủacánhân;cóthànhphầngiữvaitròphụ,vaitròthứyếutuỳtheotừnghoàncảnh

cụthểcủahoạtđộng.

CreatedbyAMWord2CHM

TÓMTẮTCHƯƠNGII

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương2.XUHƯỚNGNHÂNCÁCH

Nhiệmvụvàmụctiêucơbảncủagiáodụcđàotạotrongthờikìcôngnghiệphoá,hiệnđạihoálànhằmxâydựngnhữngconngườivàthếhệthiết thagắnbóvới lí tưởngđộc lập, dân tộc và chủnghĩa xã hội, có đạođức trong sáng, có ý chí kiên cườngxâydựngvàbảovệTổquốc;côngnghiệphoá,hiệnđạihoáđấtnước;giữgìnvàpháthuycácgiátrịvănhoácửadântộc,cónănglựctiếpthutinhhoavănhoánhânloại;pháthuytiềmnăngcủadântộcvàconngườiViệtNam,cóýthứccộngđồngvàpháthuytínhtíchcựccủacánhânlàmchủtrithứckhoahọcvàcôngnghệhiệnđại,cótưduysángtạo,cókĩnăngthựchànhgiỏi,cótácphongcôngnghiệp,cótínhtổchứcvàkỉluật,lànhữngngườithừakếxâydựngchủnghĩaxãhộivừa"hồng"vừa"chuyên"nhưlờicăndặncủaBácHồ.Muốnđạtđếntấtcảmụctiêutrêncủaviệcgiáodụcthếhệtrẻtrongthờikìmớiphảilàmchohọxácđịnhđượcxuhướng-hướngđicủamỗingườitrongcuộcsống.

Xuhướnglàmộtthuộctínhphứctạpcủanhâncách,baogồmmộthệthốngnhữngđộnglựcquyđịnhtínhtíchcựchoạtđộngcủaconngườivàquyđịnhsựlựachọncáctháiđộcủangườiđó.Xuhướng tạochoconngườicóđộng lực trongcuộc sống.Trongxuhướngbaogồmnhữngthuộctínhtâmlícơbản,phongphúvàcũngrấtphứctạpđólà:-Nhucầulànguồngốcbêntrongtạonêntínhtíchcựccủanhâncách.

-Hứngthúlànhântốkíchthíchsựhoạtđộngcủacánhân.-Lítưởnglàbiểuhiệntậptrungnhấtcủaxuhướngnhâncách,nócóchứcnăngxác

địnhmụctiêu,chiềuhướngpháttriểncủacánhân.-Thếgiớiquanlàcácquanđiểmvềtựnhiên-xãhộivàbảnthânxácđịnhphương

châmhànhđộngcủaconngười.-Niềmtinlàphẩmchấtcủathếgiớiquan,tạochoconngườinghịlực,ýchíđểhành

độngphùhợpvớiquanđiểmđãchấpnhận.-Động cơ là những yếu tố tâm lí bên trong thúc đẩy, hướng dẫn con người hoạt

động.Vấnđềkháiniệmđộngcơ,vaitròphânloạiđộngcơvẫnlàvấnđềphứctạptrongtâmlíhọc.Vìvậykhigiảngdạynhữngvấnđềtrêncầnchúýlàmrõcáckháiniệm,bảnchất, sự phân loại và con đường hình thành chúng, vai trò từngmặt biểu hiện của xuhướng.Đặcbiệt,khiphântíchlàmrõthếgiớiquankhôngnhữngchúýlàmrõnhữngtínhchất cơbản của thếgiới quanmà còn làm rõnhân sinhquan.Nhân sinhquan là cách

nhìncủaconngườivềconngườimộtcáchđúngđắnnhânvăn.Nướctađãchínhthứctrởthànhthànhviênthứ150nướcgianhậpWTOvớinhữngthuậnlợivàtháchthứclớnchođấtnước,chothếhệtrẻ.Vìvậy,làmrõ,nắmchắccácmặtbiểuhiệncủaxuhướng,mộtthuộctínhquantrọngvàphứctạpcuanhâncáchsẽcóýnghĩalớnđốivớiviệcgiáodụcthếhệtrẻcủađấtnướctađểhọkếtục,pháthuymộtcáchđúngđắn,sángtạođểđưađấtnướcnhữnggiátrịtruyềnthốngquýbáucủachaông.Đồngthờinăngđộng,sángtạotiếnkịpcácnềnkinhtếtiêntiến,hiệnđạitrênthếgiới.

CâuhỏiôntậpchươngII1.Xuhướnglàgì?Tạisaonóixuhướnglàthuộctínhđiểnhìnhcủacánhân?2.Tạisaonóinhucầulànguồngốcbêntrongtạonêntínhtíchcựccủacánhân?3.Tạisaonóihứngthúlànhântốkíchthíchsựhoạtđộngcủacánhân?4.Tạisaonóilítưởnglàmặtbiểuhiệntậptrungcủaxuhướng?5.Hãyphântíchnhữngthuộctínhcơbảncủathếgiớiquan.

CreatedbyAMWord2CHM

BÀITẬPTHỰCHÀNH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương2.XUHƯỚNGNHÂNCÁCH

Bài tập số 8: Hứng thúNghiên cứu hứng thú của học sinh bằng phương phápAnket.DướiđâylàmẫuAnket:PHIẾUTÌMHIỂUHỨNGTHÚHỌCTẬP

-Trường:.......................Lớp:...........................-Quận(huyện):..............Thànhphố:.................-Nam(nữ):....................Nămsinh:...................1.Emhãyđọckĩvàđánhdấu(+)vàonhữngôýphùhợpvớimình:

CácmônhọcMứcđộthích

Rấtthích thích Khôngthích Chán

1.

2.

3

4.

5.

2.Theoemtronglớpcácbạnthíchhọcmônhọcnàonhất?Tạisao?3. Những lí do nào em thích hay không thích các môn học? (Đánh dấu (+) vào

nhữnglídophùhợpvớimình).

Cácmôn

Lídothíchhọc

Mônhọccóýnghĩa

Thầydạyhay

Xãhộiđánhgiácao

Cótruyền

thốnggiađình

Cótácdụngnhiềuvớibảnthân

Dễhọcvớibảnthân

Họcđạtkếtquảcao

1

2

3

4

Cácmôn

Lídokhôngthíchhọc

Mônhọckhôngcóýnghĩa

Thầydạykhônghay

Khôngđượcxãhộiđềgiácao

Khôngcótruyền

thốnggiađình

Khôngcótácdụngnhiềuvớibảnthân

Khóhọc

Kếtquảhọckém

1

2

3

4

4.Ngoàinhững lído trêncòncónhững lídonàokháckhiếnemthíchhaykhôngthíchcácmônhọcđó?

5.Trongkhihọcởlớpcũngnhưởnhà,emcónhữngbiểuhiệnnàodướiđây(ghidấu(+)vàonhữngýphùhợpvớimình).

Cácmôn

Cácmứcđộ

Chămchúnghegiảngvà

ghichép

Tíchcựcphátbiểu

Làmđầyđủcácbàitập

Làmthêmcácbàitập

Đọcthêmtàiliệu

Nêuthắcmắc

Thamgiacácnhóm

ngoạikhóa

1

2

3

4

6.Thờigiantrungbìnhdànhchoviệctựhọcởnhàcủaemlàbaonhiêugiờtrongmộtngày?

7.Lúcrỗiemthườnglàmgì?8.Đểchoviệchọctậpcókếtquảhơn,emcóđềnghịgìvớinhàtrường,thầygiáovà

giađình.9.Nếuđượctiếphọctậplênthìemthíchđisâunghiêncứumônhọcnào?Vìsao?Phântíchkếtquảđiềutrađểrútrakết luậnvềhứngthúhọctậpcácmônhọccủa

họcsinh,mứcđộhứngthú,nguyênnhângâyhứngthúhaykhônghứngthúcủahọcsinh.Bàitậpsố9:NghiêncứuhứngthúcủahọcsinhbằngAnketcủaA.E.Glomstok.

PHIẾUTÌMHIỂUHỨNGTHÚHỌCTẬPBạncóthíchhaykhông?

1.Đọccácsáchvậtlívuihaytoánhọcvui.2.Đọcvềnhữngphátkiếntronghoáhọc.3.Tìmhiểucấutạocủarađiôđiệntử4.Đọccáctạpchíkĩthuật.5.Tìmhiểuvềđờisốngconngườiởcácmứckhácnhau,vềchếđộnhànướcởcác

mứcđộ.6.Tìmhiểuđờisốngthựcvậtvàđộngvật.7.Đọctácphẩmcủacácnhàvăncổđiểnthếgiới.8.Thảoluậnvềcácsựkiệnchínhtrịđangdiễnratrongnướcvànướcngoài.9.Đọcsáchbáonóivềnhàtrường.10.Tìmhiểucôngviệccủabácsĩ11.Quan tâmđếncácđồdùng trongnhà, trong lớp, trong trường12.Đi xemhát,

bảotàng,triểnlãmnghệthuật.13.Đọccácsáchmớivềchiếntranhvàquânsựnóichung.

14.Đọccácsáchbáophổbiếnkhoahọcnóivềcácphátminhvậtlí(haytoánhọc).15.Làmcácbàitậpởnhàvềhoáhọc.16.Sửachữacácmáymóc,đồdùngđiệntử.17.Xemtriểnlãmvềkĩthuậthoặcnghenóichuyệnvềnhữngcáimớitrongkĩthuật.18.Đithămkhuvựcđịalíđểnghiêncứu.19.Họcsinhvậthọc,thựcvậthọc,độngvậthọc.20.Đọccácbàibáophêbìnhvănhọc.21.Thamgiacáccôngtácxãhội22.Giảithíchchobạncáchlàmbàitập,nếubạnkhôngthíchtựmìnhlàmbàitập.23.Đọcvềvấnđềconngườiđãhọccáchđấutranhchốngbệnhtậtnhưthếnào?24.Khâuvá,thêuthùa,nấuăn.25.Đọcsáchbáovềnghệthuật.26.Tìmhiểukĩthuậtquânsự.27.Làmthínghiệmvậtlí.28.Làmthínghiệmhoáhọc.29.Đọcnhữngbàinóivềcácphátminhmớicủakĩthuậtrađiôtrongcáctạpchíphổ

biếnkhoahọc.30.Sưutầmvàlắprápcácmáymóc,vídụnhưxemáy.31.Sưutầmcácmẫukhoángvật.32.Làmvườn,trồngtrọt.33.Ghichépnhữngđiềuquansátđược,nhữngýnghiêngmình.34.Đọccácsáchvềlịchsử.35.Đọc,kểlạichocácemcácmẩuchuyện,chơivớicácemnhỏ.36.Chămsócngườibệnh,theodõicáchsửdụngthuốcmen.37.Giúpđỡgiađìnhvềcôngviệcnộitrợ.38.Thamgiamộtnhómvănnghệnghiệpdưnàođó.39.Thamgiacáctròchơiquânsự,cáccuộchànhquâncắmtrại.40.Thamgiacácnhómngoạikhoávềtoán(hayvậtlí).41.Phachếcácdungdịch.42.Thuthậpcácmáythuthanhcũ.43.Vẽmôhìnhcácthiếtbịcôngcụ.

44.Thamgiacáccuộcthamquanđịalíhayđịachất.45.Quansátthếgiớiđộngvật.46.Họcngoạingữ47.Đọcbáovềcácvấnđềlịchsử48.Làmcôngtácđộithiếuniêntiềnphong.49.Chămsóctrẻem50.Làmcácđồchơi.51.Tròchuyệnvớibạnbèvềnghệthuật.52.Thamgiacácđộithểthao53.Thamgiathiôlimpicvềvậtlí(haytoánhọc).54.Giảibàitậphoáhọc.55.Sửdụngcácdụngcụđolường.56.Làmcáccôngviệccơkhívớicácphéptínhđơngiản.57.Tìmhiểucácbảnđồđịalí(địachất).58.Làmthínghiệmsinhvậthọc.59.Tranhluậnvớicácbạnbèvềcáccuốnsáchđãđọc.60.Nghiêncứuchếđộchínhtrịởcácnướckhácnhau.61.Tranhluậnvềcácvấnđềgiáodục.62.Tìmhiểucấutạocủacơthểconngười.63.Thuyếtphụcaiđóvềmộtvấnđềgìđấy.64.Tìmhiểulịchsửnghệthuật.65.Làmngườitổthứctrongcáccuộccắmtrạivàtrongcáctròchơi.66.Làmcácphéptoántheocôngthức.67.Tìmhiểucáchiệntượnghoáhọctrongthiênnhiên.68.Phântíchsơđồmáythuthanh.69.Vẽcácbảnđồkĩthuật.70.Vẽbảnđồđịaphươngmìnhsống.71.Chămsócgiasúc72.Đọcbáocáovềcácvấnđềvănhọc.73.Tìmhiểulịchsửvănhoá.74.Tìmhiểukhoahọctâmlí-giáodục.

75.Nghiêncứucácnguyênnhânkhácnhaucủabệnh.76.Làmquen-giaotiếpvớinhữngngườikhácnhau.77.Đithamquandulịch.78.Tuânthủnộiquy,quychếchungởgiađìnhvànhàtrường.

PhiếutrảlờiHọvàtên:........................................Lớp:...............SaukhiđãđọckĩtừngcâutrênbảngAnkethãykhivàocáctươngứngvớicáccâu

hỏi:(++):Rấtthíchvàmuốntrởthànhchuyêngia.(+):Thíchhiểubiếtnhưngkhôngthíchlàm.-Khôngthích.

2 4 6 8 10 12

1 3 5 7 9 11 13

14 16 18 20 22 24 26

15 17 19 21 23 25

28 30 32 34 36 38

27 29 31 33 35 37 39

40 42 44 46 48 50 52

41 43 45 47 49 51

54 56 58 60 62 64

53 55 57 59 61 63 65

66 68 70 72 74 76 78

67 69 71 73 75 77

Cách tính toán và phân tích kết quả chuyển các kí hiệu trong phiếu trả lời thànhđiểmsố.

(++)=5;(+)=3;-=1Cộngđiểmsốcủatừngcộttrong13cộttrên.-Cộtsố1:nóilênxuhướngtoán-lí.-Cộtsố2:nóilênxuhướnghoáhọc.-Cộtsố3:nóilênxuhướngkĩthuật-điệntử.-Cộtsố4:nóilênxuhướngkĩthuật.-Cộtsố5:nóilênxuhướngđịalí-địa.-Cộtsố6:nóilênxuhướngsinhhoávàchấtnôngnghiệp.-Cộtsố7:xuhướngngônngữhọcvàkhoahọcbáochí.-Cộtsố8:xuhướngsửhọcvàhoạtđộngxãhội.-Cộtsố9:xuhướngcôngtácsưphạmvàhoạtđộnggiáodục.-Cộtsố10:xuhướngyhọcvàhoạtđộngytế.-Cộtsố11:xuhướngnộitrợ.-Cộtsố12:xuhướngnghệthuật.-Cộtsố13:xuhướngkinhnghiệp.Sốđiểmtổngcộngcủamỗicộttrong13cộttrênsẽnóilênhứngthúcủahọcsinhvề

lĩnhvực tri thứcvàhoạtđộng tươngứng(nóđượcxemnhưlàchỉsốcủahứng thú)vàchophéptaphânhạng13nhómtheochỉsốđó.Nhómnàocóchỉsốtốiđa(30điểm),thìđósẽlàchỉsốcủakhuynhhướng,nóilênnguyệnvọngđốivớihoạtđộngtươngứng.

Bàitậpsố10:Nghiêncứumứcđộkìvọngcủanhâncáchbằngphươngphápthựcnghiệmsauđây:-Vậtliêu:20tờphiếukíchthước12cmx7cm.Mộtmặtcủatờphiếughicácphần/sốthứtựbài tậpsốtrangtrongsáchThựchànhtâmlíhọc(TrầnTrọngThủy(Chủbiên).NXBGiáodụcnăm1990).Mặtkiaghisốthứtựcủabàitập(theochiềutừdễđếnkhó).Ngoàiracòncóđồnghồbấmgiây,giấy,bút.

-Cáchtiếnhành:Xếpcáctờphiếuthànhhaihàngtrướcmặtsinhviên.Mặtghinộidungcủacácbàitậpúpxuốngdướiđểsinhviêntiếnhànhlựachọnvàgiảibàitậpsaukhiđãbiếtrõthứtựcácbàitậplàtừdễđếnkhó.

Chọnbàinàogiải trướcvàbàinàogiải sau là tuỳsinhviên.Song lídochọnphải

chongườinghiêncứubiết.Ngườinghiêncứucũngchobiếtluônkếtquảgiảitừngbàitập(bàigiảicóđúngkhông,bàinàomàtrongthờigianquyđịnhkhônggiảixongthìcoinhưkhônggiảiđược)đểsinhviêncóthêmđiềukiệnlựachọncácbàitậptiếptheo.

Quansátquátrìnhlựachọnvàghichéptheocácmẫubiênbảndướiđây.

BiênbảnthựcnghiệmHọtênsinhviên:.....................Lớp..........Khoa:...........Khoá:………Ngườinghiêncứu:..............................................Ngàynghiêncứu:...............................................

Thứtựlựachọnbàigiải

Thứtựcủabàitập

Lídochọnđểgiải

Kếtquả(+)và(-)

Nhậnxétquansátcủangườinghiêncứu

Phântíchkếtquả:Vẽđồthịbiểudiễnkếtquảlựachọnvàgiảibàitập(trụchoànhchỉthứtựlựachọn

bàigiải,trụctungchỉthứtựbàitập,giaođiểmcủahoànhđộvàtungđộlàkíhiệu(+)và(-),kếtquảgiảibàitập).Trêncơsởđó,đánhgiávềmứcđộvàđộngtháikìvọngcủasinhviêntrongquátrìnhgiảibàitập:chọnbàiđầutiênđểgiảilàbàiởmứcđộnào(dễnhất,khónhấthaytrungbình).

Saukhigiảiđược(hoặckhônggiảiđượcbàiđãchọnthìsinhviêntiếptụcchọnvàgiảicácbàikhóhơnhayđểhơn)ởliềnkề(haycáchxa)bàivừagiải.

Bàitậpsố11:Sinhviêntựlàmtạilớptrongvòng10phút:ghilạicácnhucầuhiệnnaycủasinhviênvàxếpthứtựtừ

1-20.Sauđógiảithíchtạisaolạixếpthứtựnhưvậy?Giáoviênthucácbảngtrảlờilạivàtínhcóbaonhiêuphầntrămcónhucầuvậtchất,baonhiêuphầntrămcónhucầutinh thần,baonhiêuphần trămcónhucầuhoạtđộngxãhội?Từđó,sẽbiết thực trạngnhucầucủasinhviênhiệnnay, làmsángtỏlí luậncácloạinhucầuvàgópphầntrongviệcgiáodụcnhâncáchchosinhviên.

Bàitậpsố12:Sinhviêntựlàmtạilớptrongvòng10phút.-Vậtliệu:Mỗisinhviênlấy1tờgiấytrắngvàtựkẻtheobảngmẫudướiđây.

-Cáchtiếnhành:Sinhviênxếpsốthứtựtừ1-6nguyênnhângâychosinhviêncóniềmtintronghọctập,cuộcsống.

-Mụcđích:Tìmhiểutrongsinhviênhiệnnaynguyênnhânnàogâychocácemcóniềmtintronghọctậpvàcuộcsống.

Nguyênnhânchủquan Nguyênnhânkháchquan

Dokếtquảhọctập

Dotựtin

Doxácđịnhmụcđíchrõràng

Doýchínghịlực

Khótrảlời

Dogiađình

Dobạnbè

Dosựpháttriểncủađấtnước

Doyêucầucủaxãhội

Dogiáodụcnhà

trường

Khótrảlời

Do

nhucầutự

khẳngđịnh

CreatedbyAMWord2CHM

Chương3.KHÍCHẤT

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH

Khíchấtlànhữngphẩmchấtđặcbiệt,cótínhchấtđiểnhìnhđốivớingườinàođóvàđượcthểhiệntrongquátrìnhpháttriển,trongsựhoạtđộngcủacánhân.

Hànhvikhôngchỉphụthuộcvàođiềukiệnxãhộimàcònphụthuộcvàosựtổchứcthầnkinhđặcbiệtcủacánhân.Khíchấtđượcbộclộrấtsớmvàrõràngngaytừlứatuổimầmnontrongkhichơi,khihọcvàtrongquanhệtiếpxúc.

I-KHÁTNIỆMCHUNGVỀKHÍCHẤTII-CÁCKIỂUKHÍCHẤTVÀCƠSỞSINHLÍCỦACHÚNG

III-GIÁODỤCKHÍCHẤTTÓMTẮTCHƯƠNGIIIBÀITẬPTHỰCHÀNH

CreatedbyAMWord2CHM

I-KHÁTNIỆMCHUNGVỀKHÍCHẤT

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương3.KHÍCHẤT

1.VàinétvềlịchsửnghiêncứukhíchấtTừlâucácnhàtâmlíhọcđãchúýđếnnhữngsựkhácnhaucótínhchấtcábiệttrong

hànhvi của conngười.Ngay từ thời cổđại, nhữngngười cókinhnghiệmđãghi nhậnrằngcónhữnghìnhảnhhànhvi tiênbiểuchomộtcánhân.Trongmột tìnhhuốngnàođó,một người có nhữngđặc tính hànhvi nhất định sẽ hànhđộng chỉ như thế nàymàkhôngnhưthếkhác.

a.NhữngngườiẤnĐộcổđại theochủnghĩakhổhạnhtừchốihoạtđộngthể lực,tínhlựcđãnêunênmộtsốquyluậttrongsựkhácnhaucábiệtcủanhữngngườitáchrờikhỏisựvậnđộng.Họđãcốgắng“tớigầnthượngđế”bằngcáchnằmhoặcđứngbấtđộnghàngthángtrongbãilầyđồngthờingẫmnghĩvề“cáitôi”củamình.Họchorằngngườimàtrongcuộcsốnghàngngàyluônnóngnảy,dễcảmxúcthìhoàntoànkhôngthểchịuđược sự cố tình từ bỏ cảmxúc trong lúc im lặng không vận động (tức cái gọi là "chủnghĩa khổ hạnh bên trong"). Còn những người rơi vào trạng thái xúc cảm (ý bệnh -histerin)lànhữngngườigiữđượcthăngbằngdễchịuđựnghơn“chủnghĩakhổhạnhbêntrong”nhưvậy.

b.NgayởHiLạpcổđại,đểchỉnhữngđặcđiểmcábiệtcủacánhân,ngườitađưarathuậtngữkhíchất(temperament).LịchsửcònghilạitêntuổiHipocrat(377-460TCN)-một bác sĩHi Lạp - người đã phát hiện ra các khí chất.Những công trình nghiên cứuchứngminhrằngHipocratđãchỉcómộttưtưởnglàcóbốnchấtlỏngtrongcơthểngườitavàlỉlệkhácnhaucủacácchấtđólàcáiquyếtđịnhhànhvicủaconngười.

MộtbácsĩLaMãlàGalen(130-250TCN)đãhoànthiệnkĩthuậtcủaHipocratvàphânloạiconngườithànhbốnloạitươngứngvớibốnkhíchất.CácbácsĩHiLạp-LaMãcổđạiđềuchorằngmỗimộtkhíchấtđềuphụthuộcvàotỉlệgiữamáu,chấtnhầyvàmậttrongcơthểngườita.Họđãnêulêncácđặctínhsauđâycủakhíchấtcơbản.

+Kiểulinhhoạt.Theoýkiếncủacácbácsĩđiềuđóthểhiệntiêubiểuởsựcónhiềumáutrongcơthể.Kiểunàydễthayđổisựquyếnluyến,thóiquen.Tâmtrạngcủangườikiểunàydễchuyểnsangcáctrạngtháicótínhchấtkhácnhau.Ngườikiểukhíchấtlinhhoạtlàngườiyêuđời,nhanhnhẹn,nhanhtrínhưngítkiênnhẫn.

+Kiểusôinổilàkiểucósốlượngmậtvàngtiếtranhiều.Vìvậycảmxúccủangười

kiểu này biểu hiện rất rõ, nhất là các cảm xúc xấu. Người kiểu khí chất này sôi nổi,thườnghaynóngnảymặcdù sựnóngnảyquađi rấtnhanh.Ngườikiểunày rấtnhanhnhẹn,rấtcónghịlựcvàrấtkiênquyết.Khivuisướnghayđaukhổhọđềucórungđộngsâusắc.

+Kiểuđiềmtĩnh:Trongcơthểngườithuộckiểuđiềmtĩnhcónhiềunướcnhớt.Đặcđiểmchủyếucủakiểunàylàkémnhanhnhẹn,hưngphấncảmxúcyếu.Tuyvậy,tháiđộbìnhtĩnhvàkiênđịnhđốivớihiệnthựcthườnglàđiềutốt.Ngườiđiềmtĩnhthườngkhóbịmấtbảnlĩnh.Thóiquenvàkĩxảocủangườikiểunàyrấtcốđịnhvàkhóthayđổi.

+Kiểuưutư:Trongcơthểmàngườikiểunàycónhiềumậtđenhơn.Cảmxúccủangười kiểu nàymang tính chấtmềm yếu. Bất kìmột thất bại nào cũng gây ra ức chế.Ngườikiểunàyhầunhưluônluônusầu.Tấtcảmọirungđộngởngườikiểunàyđềuxảyrachậmchạp,nhưngkhísắc,tâmlícủangườikiểunàydễbịthươngtổn.Trongđạiđasốtrườnghợpnhữngngườikiểunàyđềutỏrathụđộngvàtòmò.

Đếnnaykhoahọcđãcónhữngbướctiếnvượtbậcnhưngnhữngnét tiêubiểucủacáckiểukhíchấtđượccácnhàtư tưởngHiLạp-LaMãcổđạimôtả làkháchínhxác,đúngđắnvềmặttâmlívàngàynayvẫngiữnguyênýnghĩacủamình.

-IP.Paplov-nhàsinhhọcvĩđạicủaNgađãtìmthấytrongsựhoạtđộngcaocấpcủanão,mộtcơquancó“điềuchỉnhmọihiệntượngxảyratrongcơthể”màởđó“tacóthểbiếtvềtoànbộcơthểcùngvớimọithànhphầncủanó”cơquan“nhữngmốiliênhệphứctạpnhấtcủađộngvậtvớithếgiớibênngoài”vàcuốicùng,làcơquanphảnánhthếgiớibênngoàihoạtđộngcủacơquannàyđượcthựchiệntheonguyêntác“liênhệthầnkinhtạmthờimàliênhệtạmthờilàhiệntượngsinhlírấtphổbiếntronggiớiđộngvậtvàngaytrongchínhchúngta.Đồngthờichínhnócũnglàhiệntượngtâmlí”.

BằngphươngphápphảnxạcóđiềukiệnI.P.Paplovđãkhámpháranhữngquyluậtcủa hoạt động thầnkinh cấp caovà những thuộc tính cơ bản của quá trình thầnkinh.Nhữngthuộctínhcơbảncủaquátrìnhđólà:

+Cườngđộcủanhữngquátrìnhthầnkinhcơbản:hưngphấnvàứcchế.+Sựcânbằngcủanhữngquátrìnhnày.+Tínhlinhhoạtcủachúng.Cườngđộcủaquátrìnhthầnkinhlàchỉsốchứngtỏnănglựclàmviệccủanhữngtế

bàothầnkinhvàcủahệthầnkinhnóichung.Hệthầnkinhmạnhchịuđựngrấtnhiềutácđộngvàtrongthờigiandài,trongkhiđóhệthầnkinhyếutrongnhữngđiềukiệnđósẽbịsứtvỡ.

Tínhcânbằnglàsựcânđốinhấtđịnhcủaquátrìnhhưngphấnvàứcchế.Tínhlinhhoạtlàđộnhanhkhichuyểntừmộtquátrìnhnàysangmộtquátrìnhkhác

đểđảmbảothíchứngvớinhữngthayđổiđángkểvàđộtngộtcủahoàncảnh.

Nhưvậy,bathuộctínhcơbảncủahệthầnkinhtrongphânloạicủaPaplovkhiđượcphốihợpvớinhautheocáccáchkhácnhausẽtạonênbốnkiểuhoạtđộngthầnkinhcấpcaoảnhhưởngđếnbốnkhíchất.

TheoPaplovcóbốnkiểuthầnkinhcơbản:-Kiểumạnh-cânbằng-linhhoạt,cơsởsinhlíchokhíchấtlinhhoạt.-Kiểumạnh-cânbằng-khônglinhhoạt,cơsởsinhlíchokhíchấtđiềmtĩnh.-Kiểumạnh-khôngcânbằng,cơsởsinhlíchokhíchấtsôinổi.-Kiểuyếu(hưngphấnvàứcchếđềuyếu),cơsởsinhlíchokhíchấtưutư.Nhữngkiểuthầnkinhnàycóchungởđộngvậtvàngười.Kiểuhìnhthầnkinhbiểu

hiệnở trường lạicủaphảnứng,ởsựcânbằng,sựnhanhnhẹn tronghànhvi.Bốnkiểuthầnkinh trênkhôngbaohàm tất cảnhữnghình thứccábiệtmuônhìnhmuônvẻcủahoạt động thần kinh cấp cao của cá nhân. Những kiểu này là những "kiểu điển hình,thườnghaygặpnhấtvànổibậtnhấtmà thực tếđã thểhiệnmộtcáchrõràng"vàđó lànhữngkiểucơbản.Ngoài ra còncónhữngkiểuchuyển tiếpvànhữnghình thức trunggiangiữacáckiểutrên.Nhữngkiểuchuyểntiếpvànhữnghìnhthứcquáđộvàcuốicùnglànhữngkiểuhoạtđộnghệthầnkinhcấpcaobộphậncóthểlàkếtquảcủanhữngtưchấtnhấtđịnh,chúngcóthểđượchìnhthànhtừnhữngkiểucơbảntrongquátrìnhsốngcủacáthể.Paplovcũngchỉrarằng,nếunóiđếnkiểutựnhiêncủahệthầnkinhthìcầnphảitínhđếnmọiảnhhưởngtácđộngvàocơthể.Theoôngcóthểcómộtkiểutrongđóquátrìnhhưngphấnmạnhvàquátrìnhứcchếyếuhoặclàcómộtbiếntháikhácmàcảhưngphấnvàứcchếđềumạnhnhưnghưngphấntrộihơn(biếntháitrungtâmthườngthấy)vàcuốicùngbiếntháithứbatrongđócườngđộcủaquátrìnhhưngphấnvàứcchếđạtđếnmộtmứcđộyếunhưnhau,cónghĩalàcườngđộđượccânbằng.

2.Kháiniệmkhíchấta.Địnhnghĩa:Khíchất thuộc tính tâm líphứchợpcủacánhânbiểuhiệnởcườngđộ,nhịpđộ

củacáchoạtđộngtâmlí, thểhiệnsắctháicủahànhvi,cửchỉ,cáchnóinăngcủacánhân.

Địnhnghĩatrênchothấyhànhvikhôngchỉphụthuộcvàođiềukiệnxãhộimàcònphụthuộcvàosựtổchứcthầnkinhđặcbiệtcủacánhân....

Đểhiểurõhơnkháiniệmkhíchất,cầnchúýmộtsốđiểmsau:-Khíchấtgắnliềnvớikiểuhoạtđộngthầnkinhcủaconngười,làsựbiểuhiệncụ

thểrabênngoàivềcườngđộ,tốcđộ,nhịpđộcáchoạtđộngtâmlícủaconngười.-Khíchấtlàđộnglựccủahànhvicánhân,nhưngnóchỉquyếtđịnhvềcườngđộ,

tốcđộcủahànhvichứkhôngquyếtđịnhnộidungcủahànhvi(nhưxuhướng,nguyệnvọng,tìnhcảm,ýchí...).

-Nóiđếnkhíchấtlànóiđếnđộnglựccủatoànbộhànhvicánhân,nghĩalàkhôngchỉnóiđếnđộnglựccủatừngquátrìnhtâmlíriênglẻ,từnghoạtđộngcụthểtrongmộtphạmvinhấtđịnhnàođó,mànóiđếnđặc trưngchungnhấtvềcườngđộ,nhịpđộcủatoànbộhànhvicánhân,làđộnglựctươngđốibềnvữngtrongcảcuộcđờicủacánhân.

b.Nhữngthuộctínhcơbảncủakhíchất-Tínhnhạycảm:mộtlựctácđộngbênngoàinhỏnhấtđủđểgâymộtphảnứngtâm

línàođó.-Tínhphảnứng, tínhdễxúccảm:chứcnăngcủa tínhchấtnàyđượcxácđịnhbởi

sứcmạnhcủaphảnứngcảmxúccủaconngườiđốivớicáctácnhânkíchthíchbênngoàivàbêntrong.

-Tínhđềkháng:làsựchốnglạicácđiềukiệnkhôngthuậnlợilàmứcchếhoạtđộng.-Tínhcứngrắnvàtínhdễuốn:tínhcứngrắnthểhiệnởsựkhôngdễdàngthíchnghi

vớicácđiềukiệnbênngoài,còntínhdễuốnthìngượclại.-Tínhchuyểnhướngngoàivàtínhchuyểnhướngtrong.Ởđâyngườitachúýđếnviệc

phảnứngvàhoạtđộngcủaconngườiphụthuộcvàocáigìnhiềuhơn.-Tínhkíchthíchcủasựchúý:khimứcđộmớimẻcàngítmàvẫnthuhútsựchúý

thìsựchúýcủangườiđócótínhkíchthíchcàngcao.Khíchấtđượcxácđịnhkhôngphảibởimỗimộttínhchấtriênglẻmàlàbởisựtương

quanmangtínhquyluậtgiữatấtcảmọitínhchất.Nếukhôngtínhđếncáctínhchấtđốilậpnhau(vídụ:tínhcứngrắn-tínhdễuốn)thìởbấtkìngườinào,mỗitínhchấtđềubiểuhiệnởmộtmứcđộnhấtđịnhvàchỉmốitươngquannhấtđịnhgiữacáctínhchấtđómớithểhiệnkhíchấtcủangườiđó.

3.BảnchấtxãhộicủakhíchấtKiểuhoạtđộngthầnkinhkhôngphảilàmộtcáigìcốđịnh.Điềuấycónghĩalàkhí

chấtcủaconngườicóthểthayđổidoảnhhưởngcủanhữngđiềukiệnsống-giáodụcvàhoạtđộngcánhân.Khôngphảichỉcónhữngthuộctínhbẩmsinhcủahệthầnkinhquyếtđịnhtínhchấtđộcđáocủakhíchất.Tínhđộcđáocủakhíchấtphụthuộcvàonhữngtácđộngảnhhưởngliêntụcđếnconngườitrongsuốtquátrìnhsống.Nhữngdấuvếtxãhội,đặcbiệt lànhững tiêuchuẩnđạođức,nhữngyêucầucủaxãhộiđãghi lại rõnét tronghìnhthứchànhvicủamỗingười.Vìvậykhíchấtcủamộtconngườicụthểthườngchỉrõnhữngđặcđiểmcủadântộc,địaphương.

Mặtkhác,conngườilàmộtthànhviêncủaxãhội,chịusựtácđộngcủaxãhộinênnhữngbiếncốxãhội.Nhữngbiếnđộngcủađờisốngxãhộikhôngchỉảnhhưởngđếnđờisốngtinhthầnvàtìnhcảmcủaconngườimàcònlàmthayđổikhíchấtcủahọ.Điềunàymuốnnóicánhâncóthểthayđổitoànbộhoặcmộtsốđặcđiểmnàođócủakhíchấttrongquátrìnhsốngvàhoạtđộng.Vídụ,cóngườivốnrấthồnnhiên,lạcquanyêuđờikhôngmaybị lừagạthaybịcô lập, thấtbại trongviệcgìđóhaybịđốixửkhôngcông

bằngdễchuyểnsangkhíchấtđiềmtĩnh,ưutư...Khíchấtlàthuộctínhtâmlíđượchìnhthành,biểuhiệntrongsuốtquátrìnhsốngvà

giáodục,tựgiáodụctrongnhữngđiềukiệnxãhộilịchsửnhấtđịnh.Vìvậy.khíchấthìnhthành,biểuhiện,thayđổitheolứatuổi.

Conngườilàmộtchủthểcóýthứctrongquátrìnhsống,hoạtđộngvàgiaotiếpconngười luôn tự làmchủbản thân trongcácmốiquanhệxãhộiđặcbiệt tronghoạtđộngnghềnghiệpđểthíchứngvàpháttriểnphùhợpvớihoạtđộngnghềnghiệpmàconngườilựachọn.Conngườicóthể"thayđổi","chuyểnđổi"khíchấtlàdođặctínhcủahệthầnkinhlàcótínhlinhhoạtcao.Vìvậykhôngnênquyđịnhnghềchomộtloạikhíchấtnàođó.Loạikhíchấtnàocũngcóưuvànhượccủanókhôngnênưuáiloạikhíchấtnàymàxemnhẹloạikhíchấtkia.Vídụ,trongsốcácnhàvănlớncủaNga:Ghecxencókhíchấtlinhhoạt,Gogonưutư,Corulovđiềmtĩnh,Puskinsôinổi...Ngoàiraconngười làmộtchủthểtíchcực,cóýchí,nghịlựcvượtlênnhữngkhókhăncủacuộcsống,làmchủcảmxúc,làmchủbảnthânnênmộtngườithườngcóloại"khíchấttổnghợp".Tùytừngtìnhhuống, hoàn cảnhmà có loại khí chất tương ứng hoặc "tổng hợp các loại khí" để giảiquyếtmộtnhiệmvụquantrọngnàođó.

CreatedbyAMWord2CHM

II-CÁCKIỂUKHÍCHẤTVÀCƠSỞSINHLÍCỦACHÚNG

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương3.KHÍCHẤT

1.CơsởsinhlícủakhíchấtThuyếtThầnkinhdonhàsinhlíhọcvĩđạiNgaI.P.Paplovđềrađãgiảithíchmột

cách thựcsựkhoahọcvềcáckhíchất.Theoông,cơsởsinh lícủacác loạikhíchất làkiểuhoạtđộngthầnkinhcấpcaoquyđịnh.TrongcáccôngtrìnhnghiêncứucủamìnhI.P.Paplovđãchúýnhiềuđến4kiểuhoạtđộngcấpcaomàbiểuhiệnthầnkinhcủachúnglà4loạikhíchấtcổđiển.Cáckiểuấythểhiệntiêubiểubởimộttổnghợpnhấtđịnhcácchỉsốvề tínhchấtcơbảncủacácquá trìnhhưngphấnvàứcchế - sứcmạnh tính linhhoạtvàtínhcânbằng.Trướchết,căncứvàosứcbềnsovớikíchthíchtácđộngmạnhvàkéodàimàhệthầnkinhcóthểmạnhhayyếu.Mộthệthầnkinhyếu,nhạycảmdễứcchếsẽxácđịnhhànhvicủachủthểởnhữngnétđặctrưngcủakiểukhíchấtưutư.Vìvậy,I.P.Paplovđãgắnkiểuhoạtđộngthầnkinhcấpcaoyếuvớikhíchấtưutư.

Ôngđãxâydựnglí luậnvềphảnxạcóđiềukiệncủahoạtđộngthầnkinhcấpcaomớiđểsoisángvấnđềcơsởsinhlícủakhínhất.

-Hoạtđộngthầnkinhcấpcaoởngườicóhaiquátrìnhcơbản:hưngphấn-ứcchế.Đặcđiểmcủacáckiểuhoạtđộngthầnkinhbaogiờcũngcóhaitrạngtháiđốilậpnhau:mạnh-yếu;cânbằng-khôngcânbằng;linhhoạt-khônglinhhoạt.

Mỗingười chúng ta tuỳ theođặcđiểm thầnkinhmà rơi vào cựcAhay cựcB, cóngườirơivàotrunggian.

+Kiểumạnh-cânbằng-linhhoạt(quátrìnhhưngphấncânbằngvớiquátrìnhứcchế)-kiểuhoạt.

+Kiểumạnh-khôngcânbằng,cóđặcđiểmlàquátrìnhhưngphấnmạnhvàquátrìnhứcchếyếu(kiểunóng).

+Kiểumạnh-cânbằngkhônglinhhoạt(bềngoàithìđiềmđạmhơn,bềnbỉhơn)-

kiểutrầm.+Kiểuyếucóđặcđiểmlàquátrìnhhưngphấncũngnhưứcchếđềuyếu.Sựphânchiatrênđượcsơđồhóanhưsau:

-Tuynhiên,khôngnênnghĩ rằngbốnkiểu thầnkinh trênđãbaohàmtấtcảnhữnghìnhthứccủahoạtđộngthầnkinhcấpcaocủacánhân.Nhữngkiểutrênlànhữngkiểuđiểnhình,thườnghaygặpnhấtvànổibậtnhấtmàthựctếđãthểhiệnmộtcáchrõràng.Ngoài ra còn có những kiểu chuyển tiếp và những kiểu trung gian giữa các kiểu trên.Nhữngkiểutrunggian,chuyểntiếplànhữngkiểuthầnkinhđượctồntạinhiềunhấttronghiệnthực.I.P.Paplovchorằng,tựnhiênhiệnthựclàvôsốnhữngsựchuyểntiếp,nhữngmứcđộ chuyển tiếp.Dovậy,khinghiên cứukhí chất, chúng taphải tínhđến cáckiểutrunggiannếukhôngtrongnhiềutrườnghợpchúngtasẽbịbếtắcvàkhônghiểuđâylàcáigì.

B.M.Teplov-nhàtâmlíhọcNgacònchorằng,cùngvớinhữngthuộctínhkiểuloạichungđặctrưngchohệthầnkinhnóichungcòncónhữngthuộctínhkiểuloạibộphậnđặc trưng cho công việc từng vùng cửa vỏ não (Ví dụ vùng thính giác, thị giác, vậnđộng).Nếunhữngthuộctínhkiểuloạichungquyđịnhkhíchấtcủaconngườithìnhữngthuộctínhriênglẻcónhiềuýnghĩatrongkhinghiêncứunănglựcchuyênmôn.Nhữngkiểuchuyểntiếpnhữnghìnhthứcquáđộvàcuốicùnglànhữngkiểuhoạtđộngthầnkinhcấpcaobộphậncóthểlàkếtquảcủanhữngtưchấtnhấtđịnhhoặcchúngcóthểđượchìnhthànhtừnhữngkiểucơbảntrongquátrìnhhoạtđộngsốngcủacáthể,doảnhhưởngcủanhữngấntượngsống.

Theocáctài liệunghiêncứucủatâmlíhọcngười tacũngđãpháthiệnramột loạtcáctínhchấtcủahệthầnkinhmànếuđượcphốihợpmộtcáchkhácnhausẽcóthểxác

địnhcáckiểuthầnkinh.Sứcmạnhcủahệ thầnkinhnói lênsứcmạnhcủaquá trìnhhưngphấn,ứcchếdo

nănglựchoạtđộngvàsứcbềncủanóxácđịnh,nghĩalàdokhảnăngcủacáctếbàothầnkinhquytrìsựhưngphấnlâudàihoặcrấtmạnhmàkhôngchuyểnsangtrạngtháiứcchếquámức.Khoahọcđãchứngminhrằng:mộthệthầnkinhcàngyếuthìcàngnhạycảm.Vìvậy, tínhnhạycảm thịgiáchay thínhgiáccủamột sốcá thểcó thể làchỉ sốvềsứcmạnhhệ thầnkinhcủangườiđó.Điềunày,càngkhẳngđịnhkhôngcó tínhchất“xấu”,“tốt”củahệthầnkinh.Chẳnghạn,nếumộthệthầnkinhyếusẽcóđộbềnbỉkémhơnhệthần kinhmạnh nhưng nó lại có nhạy cảm tốt hơn hệ thần kinhmạnh.Mặc dù, trongnhiềuhìnhthứchoạtđộngcủaconngười(vídụthểthao),sứcbềnthầnkinhlàrấtquantrọngnhưngtrongnhữngtrườnghợpkhácthìtínhnhạycảmcaocủahệthầnkinhlạirấtcầnthiết.Hơnthếnữa,nếunhưkiểuhoạtđộngthầnkinhcấpcao“yếu”là“không”cógiátrịthìnóđãkhôngcòntồntạitừlâudosựlựachọntựnhiên.

Paplovđãxácđịnhsứcmạnhcủahệthầnkinhcảtheotốcđộhìnhthànhcácđịnhhìnhđộnglực.SauB.M.TeplovvàV.D.Nebulinxkiđãđềnghịgọitínhchấtđólàtínhnăngđộngcủahoạtđộngthầnkinhcấpcao.Tínhnăngđộngđóquyếtđịnhcácđặcđiểmcábiệtcủaconngườitrongsựhìnhthànhđịnhhìnhđộnglực.Sựhìnhthànhđịnhhìnhđộnglựccàngtốtthìcáckĩxảochuyênmôncủaconngườiđượctạonêncàngnhanh.

+Tínhlinhhoạtcủaquá trình thầnkinhđượcxácđịnhdựatrêncácchỉsố tốcđộhoạtđộngcủacácquátrìnhthầnkinh:độnảysinhhoặcchấmdứtquátrìnhhưngphấnhayquátrìnhứcchế,tốcđộthaythếnhaucủacácquátrìnhđó;tốcđộkhuyếchtánhaytậptrung; tốcđộhìnhthànhcácmối liênhệcóđiềukiệnmớivà tốcđộtái tạocácmốiliênhệđó.Tínhlinhhoạtsẽbảođảmsựthíchnghiđốivớinhữngbiếnđổinhanhchóngvàbấtngờcủahoàncảnh.

+Tínhbất định (dễbiếnđổi) củahệ thầnkinh: làmột tính chấtmới củahệ thầnkinhluônxácđịnhcácchỉsốtốcđộcủahoạtđộngthầnkinhcấpcao.

+Tínhcânbằngcủahệthầnkinh(tínhcânđốicủacácquátrìnhthầnkinh):cácquátrình thầnkinh luôn luôncânđốiởmộtmứcđộnàođókhicó sựdaođộngnhấtđịnhhoặclàvềphíahưngphấn,hoặcvềphíaứcchế.

Vídụ,ngườitaghilạitầnsốdaođộngcủacáckếtquảkhiđonhữngchứcnăngnàođó(tốcđộphảnứng):tínhchấtchúý,tốcđộhìnhthànhứcchếcóđiềukiện,khảnăngngănchặnnhữnghoạtđộngxungđộng.

NgoàinhữngkiểuloạithầnkinhcơbảnnóitrênI.P.Paplovcòntìmrabakiểuthầnkinhchỉcóởngườidosựthamgiacủahệthốngtínhiệuthứhai.Đólà:kiểunghệsĩ,kiểutrítuệ;kiểuhunggian.

2.CáckiểukhíchấtDựavàokiểuthầnkinh,ngườitachiakhíchấtconngườithànhmộtsốkiểucơbản

sau:a.KiểukhíchấtXăngghanh:hoạtbát,hănghái(kiểuthầnkinhmạnh-cânbằng-

linhhoạt)-Ưuđiểm:+Tronghoạtđộngngườicókiểukhíchấtnàythườngnhiệttìnhđốivớinhữngcông

việcmàhọhứngthú;+Tínhlinhhoạtcao,thíchứngdễdàngvớinhữngbiếnđổicủahoàncảnhsống.+Liênhệnhanhchóngvớimọingườixungquanh-cótìnhquảnggiao.+Tínhtìnhcởimở,chânthành.Trongtậpthểhọlànhữngngườivuitính.+Cótrítuệmềmdẻo,ưadídỏm.+Cókhảnăngnắmcáimớinhanhchóng,dễdichuyểnchúý.Ngườithuộcloạikhí

chấtnàydễdànghìnhthànhvàcảibiếnđườngliênhệthầnkinhtạmthời.-Hạnchế.+Đốivớinhữngcôngviệckhônghứngthúhọdễchánnản,uểoải.+Tìnhcảmcủangườithuộckiểunàydễdàngxuấthiệnvàcũngdễdàngthayđổi.b.Kiểukhíchấtsôinổi–kiểuCôlêric:kiểunóngnảy(kiểuthầnkinhmạnh-không

cânbằng).Đặcđiểmthầnkinh:quátrìnhhưngphấnmạnh,quátrìnhứcchếyếuhơn.-Ưuđiểm:+ Đây là kiểu chiến đấu, kiểu hăng hái, dễ dàng và nhanh chóng bị kích thích.

Nhữngngườithuộckiểunóngcókhảnănghiếnthânchosựnghiệpvớitấtcảnhiệttình,saymê.Họcảmthấysứcmạnhtràntrề,sẵnsàngkhắcphụcmọikhókhănvàtrởngạitrênconđườngđitớimụcđích.

+Ýchíkiênnghị-Hạnchế:+Khisứclựcbịhaotổnvàniềmtinvàokhảnăngcủamìnhbịsuysụpthìdễxảyra

tìnhtrạngbuồnnản.+Ýchíkiênnghịnhưnglạibộclộtừngđợt.+Ngườikiểukhíchấtnàycóđặcđiểmnổibậtlàdễcáuvàphảnứngcảmxúcmạnh.

Vìvậy,dễcótháiđộhùnghổ,gaygắt,thẳngthừng,cókhảnănghoạtđộngđếnmứcđộrấtcăngthẳng.

c.Kiểukhíchấttrầm–Phlecmatic:kiểubìnhthản(kiểuthầnkinhmạnh-cânbằng-khônglinhhoạt).

-Ưuđiểm:+Làloạingườibìnhtĩnh,luônluôncânbằng,laođộngkiêntrì,bềnbỉtrongcuộc

sốngngaycảkhihoàncảnhkhókhăn.+Dễdàngkiềmchếđượcnhữngcơnxúcđộng,nhữngcơntứcgiận,giữvữngnhững

quytắcsốngđãđượcđặtra.+Làmviệccóhệthống,khôngbịlôicuốnbởinhữnglídonhỏ.Nhờđóngườithuộc

kiểukhíchấtnàycóthểhoànthànhcôngviệcíttốnsứclực.+Cầncù,chúýlâubền,kiênnhẫn;bìnhtĩnh,thanhthảnvàchínchắn.+Quanhệvớimọingườiđúngmức,khôngthíchbahoavôích.-Hạnchế.+Tínhỳvàtínhkémlinhhoạtlànhượcđiểmcủangườitrầm.+Sựdichuyểnchúýkém;cósựcứngnhắccủađộnghìnhnênkhóthíchnghivới

hoàncảnhthayđổi.Vìvậy,haybỏlỡthờicơ.d.Kiểukhíchấtưutư-Mêlăngcôiic(thầnkinhyếu:hưngphấnvàứcchếđềuyếu

nhưngứcchếmạnhhơn).-Ưuđiểm:+Sựsuynghĩsâusắcvàtưởngtượngphongphúđãlàmchohọnhìnthấymọikhó

khăntrởngại,lườngtrướcđượchậuquảcóthểxảyra.+Đặcđiểmnổibậtcủahọ là tháiđộhiềndịuvà rấtdễ thôngcảmvớimọingười

xungquanh.+Tuyítcởimởnhưngtìnhcảmcủahọsâusắcvàbềnvững.+Họ lànhữngngườinhạycảm trongnhữnghoàncảnh,nếuđược tin tưởnghọ là

nhữngngườihoànthànhtốtmọicôngviệcđượcgiao.-Hạnchế:+Làkiểuứcchếcủahệthầnkinh.Mỗihiệntượngcủacuộcsốngđềutrởthànhnhân

tốứcchếanhta.Vìthế,họkhôngtintưởng,khônghivọnggìhết.+Cóxuhướngchìmđắmvàonhữngchuyệnkhôngđángkể.+Không thíchcởimở,không thíchgiaodu,không thíchứngvớihoàncảnh luôn

thayđổi.Họdễrunsợkhicósựthayđổimớilạ.

CreatedbyAMWord2CHM

III-GIÁODỤCKHÍCHẤT

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương3.KHÍCHẤT

1.KhíchấtvớicácthuộctínhkháccủanhâncáchKhíchất làhìnhthứcđầutiêncủamốiquanhệcủachủthểđốivớikháchthể.Nó

"quétlên"cácthuộctínhnhâncáchlàmchochúngtacómàusắcriêng,đadạng.a.KhíchấtvàtháiđộKếtquảnghiêncứuvàthựctếđãchỉrarằng,hànhvicủaconngườitrongphạmvi

củakhí chất có thểnói lên tháiđộcủaconngười.Rõ ràng, tháiđộđócó thể tạm thờiđượccheđậy,hoặcthayđổichútíttrongnhữngnéttựnhiênvốncócủanóhaynóimộtcáchchínhxáchơnlàsựbiểulộvềmặtkhíchất.Vídụ,tínhlinhhoạtvàmứcđộcủasựcânbằngcủaphảnứngphụthuộcvàotháiđộvàtínhcáchcủaconngườiđốivớinhiệmvụđượcgiao;phụthuộcvàohứngthú,nhucầuvàkhuynhhướngcủacánhân;phụthuộcvàonhịpđộ,nhịpđiệuhoànthànhcôngviệc.Nhịpđộchậmchạptrongnhữngcôngviệcchánnản,thìcảmgiácmệtmỏisẽđếnnhanhhơn,trườnglựccủahoạtđộnggiảmxuống.Điềunàythểhiệnrõnhấtkhitháiđộcủacánhânđốivớinhữngbiếncốkhácnhaucủacuộcsống.Chỉtrongnhữngđiềukiệnkhácnhaumớicóthểđánhgiásứcmạnhhoặcsựyếuớt,sựđiềmđạmhaytínhlinhhoạtcủacánhânkhisosánhvớingườikhác.

b.KhíchấtvàtínhcáchKhíchất là sựbiểuhiệncụ thể rabênngoài toànbộhoạtđộng thầnkinhcủacon

người.Nộidungbêntrongcủakhíchấtlàmọihoạtđộngtâmlínhưngnhiềunhấtvàtrựctiếpvẫn là tínhcách.Vìvậy,nhândân ta thườngdùngkháiniệm"tínhkhí"đểchỉmốiquanhệgiữatínhcáchvàkhíchất.Khíchấtchiphốiquátrìnhxâydựngvàhìnhthành,biểuhiệncủamộttínhcách.Ngượclại,tínhcáchcóthểlàmchokhíchấtthayđổi.Bởivìthầnkinhcótínhmềmdẻocao.

Tính cách làmột phần nội dung quan trọng của khí chất.Một khi nội dung bêntrong thayđổi thì hình thứcbênngoài cũng thayđổi.Nói cáchkhác, tính cách có ảnhhưởngtrựctiếpđếnsựthayđổikhíchất.Khíchất"quétlên"tínhcáchmộtsắctháiriênglàmchotínhcáchcónétđộcđáo.

c.KhíchấtvàhànhviCóthểnóirằng,bứctranhhànhvicủaconngườitrongphạmvikhíchấtcóthểdo

nhữngtháiđộcủaconngườiquyếtđịnh.Nhữngtháiđộnày,tạmthờiđượccheđậyhoặc

làmbiếndạngnhữngbiểuhiệntựnhiên-nhữngbiểuhiệnđặcbiệtcủakhíchất.Khíchấtconngườicònphụthuộcvàotrìnhđộvănhoánóichungcủahọ.Vídụ,có

ngườikhôngkìmhãmbảnthânmìnhmàngượclạicốtìnhnhấnmạnhsựbiểulộdễcảmxưa biểu lộ ở những cơn tức giận, niềm vui sướng, biểu lộ sự tuyệt vọng... củamình.Nhữngngườinhư thế thườnghaybàochữachokhí chất củamình,viện lí dochoviệckhôngkiềmchếnhữngthóixấucủamình.

Ngườicóvănhoá,làngườixâydựnghànhvicủamìnhkếthợpmốitươngquanvớiđạođức,vớixãhội,họbiếtkiềmchếmình.

d.KhíchấtvàýchíHànhđộngcóýchí làhànhđộngdựatrênkinhnghiệmsống.Hànhđộngcóýchí

hìnhthànhtrongquátrìnhnhậnthứchiệnthựcvàtrongquátrìnhhoạtđộngnhằmthoảmãnnhữngnhucầuvàhứngthú.Hànhđộngcóýchíhìnhthànhtrêncơsởkhíchấtnàođó.Vídụ,kiểuýchícóphươngpháp,cósuynghĩđượchìnhthànhnhanhchónghơntrêncơsởkhíchấttrầm;kiểuýchínhiệttìnhbồngbộtđượchìnhthànhnhanhchóngtrêncơsởkhíchấtnóng;kiểuýchíhỗnhợpđượcthànhlậpnhanhởngườithuộckiểukhíchấtlinhhoạt.

Mặtkhác,cácphẩmchấtýchíkhiđãđượchìnhthànhlạigiúpchotalàmchủđượcbảnthânvàđiềuchỉnhđượcvớinhữngnhucầuvàhứngthúmớicủacánhân.Nhờcóýchícứngrắnmàconngườikiềmchếđượcvàthậmchí"gạtbỏ"đượctínhbộtphátvàlàmchủ,điềuhoàđượctìnhcảmcủamình;hoặcngượclại,tạorađượcnhịpđiệutâmlínhanhhơn...Trongquátrìnhhoạtđộng,mộtkhicánhânthấyđượcnhữngđặcđiểmtốtvàxấucủamìnhthìcánhânbắtđầu tựgiácđiềukhiểnhoạtđộngsốngvànỗ lực luyệntậpđểbiếnđổibản tínhcủamình"conngười làmchobản thânhoạtđộngsốngcủamình trởthànhđốitượngcủaýchívàýthứccủamình".

e.NănglựcvàkhíchấtKhinghiêncứuvềnăng lực, takhông thểkhôngchúýđếnvai tròcủahoạtđộng

thầnkinhcấpcao,tốcđộhìnhthànhphảnxạcóđiềukiệnnhanhhaychậm;bềnvữnghaykhôngbềnvững.Vídụ:năng lựccủangười láixe,vậnđộngviên thểdục thể thaophùhợpvớikhíchất linhhoạt, sôinổi; tínhnhạycảmcủa thầnkinhyếu thíchhợpvớivănnghệsĩ...Tuyhiên,khíchấtkhôngtiềnđịnhchonănglực.

Tómlại,khíchấtcóảnhhưởngnhấtđịnhđếncácthuộctínhnhâncách.Tuynhiên,khíchất tựnókhông thểquyđịnhxuhướngcủacánhân,nguyệnvọng,hứng thúvà lítưởngcủacánhân.Nghĩalà,khíchấtkhôngthểquyđịnhtoànbộsựphongphúcủanộidungđờisốngtinhthần(nhữngđiềunàylàkếtquảphảnánhnộidungcủađờisốngthựctế)màkhíchấtlàhìnhthứcbiểuhiệncủanhữnghiệntượngtâmlíbêntrong.

2.GiáodụckhíchấtHệthốngcácmốiliênhệthầnkinhtạmthờihayhệthốngcácđộnghìnhđượchình

thành trongquá trình tích cực phản ánh thực tế kháchquan là cơ sở của hệ thống cácquanđiểm,củacáchsuynghĩvàtìnhcảmnóichungtronghànhvicủacánhân.Nghĩalà,khíchấtcủaconngườikhôngtiềnđịnhgiátrịđạođức-xãhộicủahọnhưlàmộtnhâncách.Nhữngngườicókhíchấthoàntoànkhácnhaucóthểcócùngmộtgiátrịđạođức-xãhộinhưnhauvàngượclạinhữngngườicócùngmộtkhíchấtnhưnhaucóthểrấtkhácnhauvềgiátrịđạođức-xãhội.

Trẻemcàngnhỏsựbộclộtừnglạikhíchấtcàngrõhơn.Tuynhiên,trẻemcànglớncàngcónhiềumốiquanhệqualạivớithếgiớixungquanh.Vìthế,chúngngàycàngchịusựtácđộngcủathếgiớixungquanh.Cóthểnói,hoàncảnhsốnglàmộttrongnhữngđiềukiệncóthểlàmthayđổicườngđộvàtínhlinhhoạtcủacácquátrìnhtâmlí,ấntượngkíchthíchxúccảmvànhữngcáikhác.Ngượclại,chínhhoàncảnhsống,sựgiáodụcvàtựgiáodụccủacánhâncótácdụngkìmhãmhaypháttriểntínhtíchcựccủakhíchất.

Mỗi loạikhíchấtđềucóưuđiểmvànhượcđiểm:Loạikhíchấtnàocũngcầnchohoạt động của conngười.Vì vậy, tronggiáodục, khi nhậnxét, đánhgiá, sửdụng conngườikhôngnênưuáiloạikhíchấtnàyvàghétbỏloạikhíchấtkia.

Việcgiáodụckhí chất chohọc sinhkhông tách rời với việcbồi dưỡngcác thuộctính tâmlíkhác.Đặcbiệt,không táchrờivớiviệcgiáodục tínhcách.Người tachỉhọcđượccáchđiềukhiểnkhíchấtcủamìnhtrongtrườnghợpconngườicómộttínhcáchcómụcđích,cóýchívàđạođứccao.Vìvậy,khôngnênbiệnhộchonhữnghànhvisaitráicho làvìkhíchất.Đồng thời,cũngkhôngnênchỉcăncứvàosựbiểuhiệncủamộtsốhànhvibênngoàiđểđánhgiáconngười.

Nhưtrênđãnói,khíchấtcủaconngườicóthểthayđổidướiảnhhưởngcủanhữnghoàncảnhsống,củalứatuổivàbệnhtật(đặcbiệtnhữngbệnhcủahệthầnkinh).Trongnhữngđiềukiệnthuậnlợicủađờisống,kiểuhoạtđộngthầnkinhbẩmsinhvànéttâmlícủakhíchấtcóliênquanvớinóđượcthayđổimộtcáchchậmchạpvàítthấyrõ.Trongnhững thayđổisâusắccủađiềukiệnsống thìnhững thayđổi trongkhíchấtđượcbiểuhiệnrõhơn.

Nhiệmvụ của chúng ta là làm sao tìm ra những con đường hình thức và phươngpháp tốtnhấtđểgiáodụcnhữngnét tínhcách tốt tươngứngvớiđặcđiểmkhíchấtcủatừnghọcsinh.Dạyhọcvàgiáodụckhôngphảinhằmbiếnđổikhíchấtcủahọcsinhmànhằmkhắcphụcnhữngthiếusótcủakiểukhíchấtnàyhaykiểukhíchấtkia,phát triểnnhữngmặttốtcủanóvớimụcđíchtạoranhữngnétnhâncáchcógiátrịtrongmỗiconngười.Nắmđượckhíchấtcủahọcsinh, thầygiáophải tổchứchoạtđộngcủamỗihọcsinhsaochonhữngmặthạnchếcủakhíchấtdầndầnđượckhắcphục.Điềunày,cũngcóýnghĩavớigiáoviên,trongviệctựđiềukhiểnkhíchấtcủabảnthânmình.

Ngoàiviệctổchứchoạtđộnglaođộng,họctậpchohọcsinh,việcgiáodụcthểchấtcómộtýnghĩaquantrọngtrongviệcgiáodụckhíchất.Nhữngbàitậpthểdụcthểthaosẽgópphầncủngcố,pháttriểnhệthầnkinhcủahọcsinh.Dướiảnhhưởngcuanhữngbài

tậpthểđụcđềuđặn,họcsinhcókhíchấtCôlêrictrởnênbớtmạnhmẽhơn,họcsinhcókhíchấtPhiecmaticsẽkhắcphụcđượctínhchậmchạpvàvụngvề,tăngcườngsựhốihả,bậnrộn;họcsinhcókhíchấtXăngghanhsẽbắtđầukiềmchếđượcvậnđộngcủamình.

CreatedbyAMWord2CHM

TÓMTẮTCHƯƠNGIII

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương3.KHÍCHẤT

Đểcókháiniệmđầyđủ,chínhxác,phảnánhthuộctínhbảnchấtcủakhíchấtcầnnắmđượcnhữngthuộctínhcơbảncủakhíchất.Đólà:-Tínhnhạycảmcủakhíchất

-Tínhphảnứng,tínhdễxúccảmcủakhíchất.-Tínhđềkhángcủakhíchất.-Tínhcứngrắnvàtínhdễuốncủakhíchất.-Tínhchuyểnhướngngoàivàtínhchuyểnhướngtrongcủakhíchất.-Tínhkíchthíchcủasựchúýđốivớikhíchất.Cầnchúýđếnbảnchấtxãhộivàđặcđiểmkhíchấtcủatừnggiaiđoạnlứatuổivì

chúngcóýnghĩatronggiáodụckhíchấtmộtthuộctínhtâmlívừatựnhiên,vừatựtạocủaconngười.

Cầnnhấnmạnhmột loạikhíchấtcónhữngưuđiểmvànhượcđiểmcủanódođókhôngnênưuáiloạikhíchấtnàymàghétbỏloạikhíchấtkia.Mặtkhácconngườilàmộtchủthểcóýthứcbằngýchívànghịlựccủamìnhcóthểcóloại"khíchấttổnghợp"thíchứngvớimọitìnhhuống,mọihoàncảnh.

CâuhỏiôntậpchươngIII1Hãytrìnhbàyvàinétvềlịchsửnghiêncứukhíchất.2.NộidungThuyếtThầnkinhvềkhíchấtcủaI.P.Paplov.Điềuđócóýnghĩagì

trongviệcgiảithíchhiệntượngkhíchất?3.Phântíchkháiniệm,bảnchấtxãhộicủakhíchất.4.Trìnhbàyđặcđiểmtâmtícủatừngloạikhíchất.5.Trongviệcgiáodụckhíchấtcầnchúýnhữngvấnđềgì.

CreatedbyAMWord2CHM

BÀITẬPTHỰCHÀNH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương3.KHÍCHẤT

Bài tập số 13: Đọc câu chuyện sau cho sinh viên: Những người ruột thịt củaNguyễnThanhTùngkểlại:Tùnghồinhỏlàmộtđứatrẻhoạtđộngkhôngbiếtmệtmỏi.Lúcgiađìnhsốngbênbờsông,Tùnglên5-6tuổi,cậuđãtừngbơirất lâuởsông.MẹTùngkể-cậuănhếtmộtbáttôcơmvớicà.Tùngkhácvớinhiềungườilàởnănglựclàmviệctríóc.Cậucóthểlàmviệchếtsứctậptrung,căngthẳng.Cậuhọctrong5giờliềnvẫnkhôngđểlộnhữngdấuhiệuuểoảihaychánnản.VềtớinhàăntrưaxonglàTùnglậptứctậptrungsứclựclàmviệctríóckhingồingayvàobànhọc.

Cậuluônlolắnghoànthànhcôngviệc.Côngviệcchưaxonglàcậuănkhôngngon,ngủkhôngyên.

Bàmẹthườngphànnàn:thậmchítrongthờigianăncậucũngcầmsáchvàkhingủnhấtthiếtcũngkèmsáchbênngười.Hàngngày,thườngđọcsáchđến3giờsángvàsángsớmcậuđãđếntrường.

Ngaytừthuởnhỏ,Tùngđãcócótínhgandạ.khôngsợnước.Cậuđithẳngxuốngsông,tậpbơirấtnhanhvàkhibiếtbơithìbơibấtkìthờitiếtnào.ĐêmtốivàcảnhlẻloicũngkhônglàmchoTùngsợsệt,chỉduynhấtmáulàlàmchocậubésợhãi.

Tùng rất bạo dạn khi tiếp xúc với trẻ cùng tuổi. Tùng khác biệt vớimọi nhiều ở"tínhdũngcảm"vàthậmchí“tínhgâygổ”.PhẩmchấtvốncóởcậuhọctròTùnglàtínhdũngcảm,lònggandạvàniềmtintrongmọihoàncảnhkhirènluyệnthểdục,thểthao,huấnluyệnviêncủacậuđãtừngnhậnxét:“Tùngkhôngsợnhữngđộngtácmới,khôngsợnguyhiểmtrongnhữngbuổi tập luyệnvàkhôngsợhãi trướcnhững trậnđấu”.ThấtbạitronghọctậpcũngkhônglàmchoTùngloâu.ThậmchínhữnglúcbịđiểmkémTùngvẫnlạcquanvànhanhchóngsửachữanhữngđiểmkhôngđạtyêucầucủamình.

Dođó,thầycôgiáotrongtrườngngạcnhiênkhithấynhữnglờitụctĩu,hỗnláophátratừmiệngTùngnhữngnămgầnđây.

Tùngcótinhthầntựchủrấtcaothểhiệntrongkỉluậtchung.Cậuluônluônvuivẻvàlinhhoạtvàbiếtthểhiệncáiphẩmchấtấycủamìnhđúnglúc,đúngmựcnênkhôngbaogiờthầycôgiáonhắcnhởtronggiờhọc.Tùngchủđộnghoànthànhcôngviệc,tỉmỉ,nhỏnhặt-cáccôngviệcđòihỏiphảiphânbiệtchínhxác.

1.NêucácđặcđiểmkhíchấtcủaTùng.

2.Họcsinhnàycóthểxếpvàoloạikhíchấtnào?Bàitậpsố14:Phươngpháp làmviệccủa thầycôgiáo-Trườnghọp thứnhất.Cô

giáoHương(dạylớp6-7)bềngoàicóấntượngphảnứngchậm,khôngtrảlờicáccâuhỏingaylậptức.Nétmặt ít thayđổi,rất ítkhicười,cóchăngchícócáicườidèdặt,khôngphụthuộcvàolúccôrabàitậphaykhicôkhiểntrách,khinghecâuchuyệnvuihaylúcnghe câu hỏi quan trọng. Cô ít tham gia vào những buổi toạ đàm cùng với các đồngnghiệp.Cônóiđềuđềuthểhiệnchậmrãivàtừtốn,vàđilạichậmrãi,thểhiệntínhđiềmđạm,bình tĩnh trongbấtcứhoàncảnhnào.Côđã tổchứchoạtđộngcủavới lớpmìnhnhưsau:đốivớimỗibàigiảng,côchuẩnbịbàitậpvàomộtbảngcầnthiết.Khichuẩnbịhệthốngcáccâuhỏi,côsuynghĩrấtcặnkẽ,tỉmỉ.Côsuynghĩvàlựachọnhệthốngbàitậpchohọcsinhcábiệt.BàigiảngcủacôHươngcó tínhchặtchẽcao;bài tậpđadạngluônphùhợpvớitừnghọcsinh.

- Trường hợp thứ hai. Thầy giáo Vinh có đặc tính là hành động rất cơ động: dễchuyểntừtrạngtháinàysangtrạngtháikhác.Trongkhigiảilaovuivẻcùngcáccôthầykhác,thầyhaykểchuyệnkhôihàichomọingườinghe,khitiếngchuôngvàohọcvanglênlàlậptứctrênkhuônmặtcủathầythểhiệnsựchămchúvàbắttayvàolàmviệcchuẩnbịbàikiểmtraAnhvănnhưngkhiquansátlớptrướcgiờhọcthầyđãquyếtđịnhchuyểnsangdạymônGiáodụcCôngdân.

TronglớphọcthầyVinhlúcnàocũngdichuyển,khôngkhinàothểhiệnsựbựctứcđốivớihọcsinh.Khihọcsinhcóđiềugìkhônghiểu,thầykiêntrìgiảnggiải.MộttrongnhữngphươngphápquenthuộcđểpháthuytínhtíchcựccủahọcsinhtrongviệccủngcốkiếnthứcAnhvănlàthầydùngnhữngtròchơicơđộngtrongthờigianngắndướidạngthiđua.

Câuhỏi1.Cáchlàmviệcđộcđáocủahaigiáoviêntrênthểhiệnởnhữngđiểmnào?2.Nhữngtínhchấtnàocủakhíchấtquyđịnhcáchlàmviệccủagiáoviênnóitrên?Bàitậpsố15:Đọccâuchuyệnsau."MaiHươngvàohọclớpmớivàkếtbạnvớimộthọcsinhlàTú.Quamộtthờigian

MaiHươngcónhậnxét:ởngườibạncủamình,nhữngđiểmmớivàđólànhữngđiểmmớikhôngtốt.KhilàmmộtviệcgìđóTútỏrarấtvụngvềsáchvởbẩnthỉuđầutócchảicẩuthả,lườinháctronghọctậpkhônghọcbài.Tôikhôngchịuđượcsựlườibiếngấy".

MaiHương đã nói thẳng điều đó choTú biết. Từ đó,Tú không quan hệ vớiMaiHươngnữa.Ngượclại,MaiHươngtìmmọicáchquanhệtrởlạivớiTú:cômờibạnđếnnhàchơi,dựđịnhcùngTúđixemtriểnlãm.Mọingườihỏi:"CóphảiMaiHươngthườnggiúpđỡTúsửachữanhữnghạnchếkhông?".MaiHươngtrảlời:"Điềuđóhìnhnhưtôikhônghềnghĩđến.Thậmchí,tôikhônghiểutôiphảilàmthếnào".

Câuhỏi:

1.HãychobiếtđặcđiểmdễgiaotiếpcủaMaiHươngnêutrongcâuchuyệntrênlàbiểuhiệncủakhíchấthaytínhcáchnào?

2.Hãynêuquanđiểmcủaanh(chị)vềvấnđềnày.Bàitậpsố16:Căncứtheocácdấuhiệutâmlídướiđây,hãyxácđịnhxemloạikhí

chấtnàođượcnóitrongmỗitrườnghợp?1.Một người sinh động, hoạt bát,muốn thay đổi các ấn tượng thường xuyên, dễ

dàngthíchứngvớinhữngđiềukiệnthayđổicủacuộcsống.2.Mộtngườichậmchạp,ônhoà, cónhữngnguyệnvọngvà tâm trạngổnđịnh, ít

biểulộtâmtrạngrabênngoài.3.Mộtngườinhanhnhẹn,bồngbột,sôinổi,saymêvớicôngviệc,nhưngthiếuôn

hoà,tâmtrạngthayđổimạnhmẽđộtngột.4.Mộtngườinhạycảm,dễcócảmxúcsâusắcvớicảnhữngsựkiệnkhôngđángkể,

nhưnglạiphảnứngvớinhữngngườixungquanhmộtcáchyếuđuối.Bàitậpsố17:Nhữngđặcđiểmnàodướiđâycủahànhvilàdokhíchấtquyđịnh?1.Mộtcháubéthườnghaybắtchuyệntrước,dễdànglàmquenvớingườilạ.2.Mộthọcsinhchỉnghegiảngchămchúkhithầygiáothôngbáomộtđiềugìlíthú.3.Ngay cả khi hiểu biết, học sinh vẫn luôn luôn cảm thấy không tin tưởng, hoài

nghi.4.Một thiếuniênnổinóngngaysaukhibịngườikhácphêphán,đặcbiệtđiềuđó

chạmđếnlòngtựáicủacậu.Bàitậpsố18:Căncứvàocácdấuhiệudướiđây,hãyxácđịnhxemkiểuhoạtđộng

thầnkinhcấpcaonàođượcnóiđếntrongmỗitrườnghợpvàphùhợpvớimỗikiểuđólànhữngloạikhíchấtnào?

1.Quátrìnhhưngphấnmạnh,nhưngquátrìnhứcchếlạiyếuhơn.2.Quátrìnhhưngphấnvàứcchếmạnhnhưnhau,nhưngsựchuyểnhoágiữachúng

diễnrachậmchạp.3.Quátrìnhhưngphấnvàứcchếmạnhnhưnhau,sựchuyểnhoágiữachúngdiễnra

nhanh.4.Quátrìnhhưngphấnvàứcchếđềuyếu.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương4.TÍNHCÁCH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH

I-KHÁINIỆMVỀTÍNHCÁCHII-CẤUTRÚCTÍNHCÁCH

III-QUANHỆGIỮACÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÍVỚITÍNHCÁCHIV-GIÁODỤCTÍNHCÁCHTÓMTẮTCHƯƠNGIVBÀITẬPTHỰCHÀNH

CreatedbyAMWord2CHM

I-KHÁINIỆMVỀTÍNHCÁCH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương4.TÍNHCÁCH

Tínhcáchlàmặtđạođức,làcốtlõicủanhâncách,làmụcđíchcuộcsốngcủaconngười.Tínhcáchlàmộtthànhphầncốtlõicủanhâncách.

Trong cuộc sống hàng ngày, ta thường dùng từ “tính tình”, “tính nết”, “tư cách”,“phẩmchất”...đểchỉ tínhcách.Nhữngnét tínhcách tốt thườngđượcgọi là“đặc tính”,“lòng”,“tinhthần”,nhữngnéttínhcáchxấuthườnggọilà“thói”,“tật”.Vậytínhcáchlàgì?

1.KháiniệmtínhcáchTínhcáchlàmộtthuộctínhtâmlíphứchợpcủacánhân,baogồmmộthệthống

tháiđộcủanóđốivớihiệnthựcthểhiệntronghệthốnghànhvi,cửchỉ,cáchnóinăngtươngứng.

Có thể định nghĩa ngắn gọn: tính cách là thái độ đã được củng cố trong nhữngphươngthứchànhviquenthuộc.

Nhữngsựkhácbiệtcánhângiữangườivàngườikhôngchỉbiểuhiệnquakhíchấtmàcònquatínhcáchcủahọ.TừtínhcáchxuấtpháttừtiếngHiLạp–Charakternghĩalàdấuvết,dấuấn.Cònđốivớicátínhconngườithìcónghĩalànhữngđặcđiểmbiểuhiệnrõràngcủacátính.

Cầnphânbiệttínhcách,néttínhcáchvàhànhvingẫunhiên:+Néttínhcáchlàthuộctínhtâmlícánhân,nhữngnéttínhcáchtốtnhư:chânthật,

nhânhậu,cầncùv.v...,nhữngnéttínhcáchxấugọilà"thói"như:thamlam,lườibiếng,cẩuthả...

+Tínhcáchlàthuộctínhtâmlícủacánhânnólàmặtđạođứccủanhâncách.+Hànhvi ngẫunhiên lànhữnghànhvinảy sinh tức thờibột phát trongmột tình

huốngcụthểnàođó,nókhôngđượclặpđilặplạikhôngđượccủngcốquathựctiễn.Vídụ:Mộtthanhniênkhilênxegặpngườigià,phụnữthìchenlấnxôđẩynhưnglạinhườngchỗngồichomộtcôgáixinhđẹp,đólàhànhvingẫunhiên,khôngổnđịnh,khôngphảilànéttínhcáchlịchsựcủaanhta.Vìvậy,nếuhànhviđóđượclặpđilặplạitrởthànhổnđịnhsẽlànéttínhcách.

2.Đặcđiểmđặctrưngcủatínhcách

Nóiđến tínhcáchkhôngphải lànóiđếnnhữngđặcđiểmhànhvingẫunhiêncủamột người nào đómà là những phương thức hành vi ổn định, quen thuộc đối với họ,nhữngphươngthứchànhvimàchúngbiểuthịnhâncáchcủaconngười,biểuthịtháiđộđốivớithếgiới.

Tínhcáchkhôngbaotrùmcácquátrìnhtrigiác,tưduy,tìnhcảm,ýchí.Tínhcáchcũngkhôngphảilàsốtrungbìnhcộngcủacáchiệntượngtâmlíkhácnhau.Tínhcáchlàmộtcấutạohoànchỉnh,độcđáophụthuộcvàonhữngtácđộngcủacuộcsống,làmộthệthốngbaogồm,nhữngthuộctínhnhưxuhướng,ýchí,đặcđiểmtrítuệvàtìnhcảmđượchìnhthành,phảnánhcuộcsốngvàhoạtđộngcủacánhân.

Nhữngtháiđộđốivớithếgiới,nhữngcáchhànhđộngvàxửsựriêngbiệtcủamộtngườihaymộtnhómngườiđềuhìnhthànhtrongquátrìnhnhậnthứcvàhoạtđộng,trongnhữngđiềukiệnxãhộinhấtđịnhcủacuộcsống.Tấtcảnhữngtháiđộđãhìnhthànhvàcó tínhchấtchủđạonhư thếcủaconngườiđốivớixãhội,đốivớibản thânvànhữngcáchcưxửquenthuộctrongmôitrườngxãhộitạothànhtínhcáchcủamỗingười.

-Tínhcáchcủaconngườithểhiệnmộtphongcáchsốngnhấtđịnhtrongnhucầu,hứngthú,nguyệnvọng,mụcđích,tìnhcảmvàýchí.Nhữngyếutốnàybiểuhiệnởchỗcánhânlựachọnmộthoạtđộngvàhànhvi,tháiđộvàcáchđốixửnhưthếnàyhoặcnhưthếkia.Tuynhiên, tronghệ thốngnhững thuộc tính tâm lí thìniềm tin, tháiđộvà thóiquenđạođứcgiữvaitròtrungtâmtrongtínhcáchconngười.Nghĩalà,tínhcáchlàtậphợpnhữngđặcđiểmtâmlíbềnvữngnhấtcủanhâncách,thểhiệnquahànhvivàhànhđộngcủahọ.

-Nóitớitínhcáchlànóiđếncáiđiểnhìnhvàcáicábiệttrongnhâncách.Tínhcáchkhôngphảikhôngphảidi truyền,cũngkhôngphải làmộtthuộctínhbấtbiếncủanhâncách.Tínhcáchcủa conngườiđượchình thànhvàphát triểndưới ảnhhưởngcủamôitrường,củakinhnghiệmsống,củagiáodụcvàtựgiáodục.Cácảnhhưởngnàygồmhailoại:

+Thứnhất.Đólànhữngảnhhưởngxãhộilịchsử,bởivìmỗingườiđềusốngtrongmộtchếđộxãhộinhấtđịnh,trongmộtthờiđại,mộtmôitrườngxãhộinhấtđịnh,nênhọsẽđượchìnhthànhnhưlàmộtnhâncáchdướiảnhhưởngcủanhữngđiềukiệnđó.

+Thứhai.Đólànhữngảnhhưởngcáthểđộcđáo.Bởivìnhữngđiềukiệnsốngvàhoạtđộngcủamỗingười,conđườngsốngcủahọđềurấtđộcđáovàkhônglặplại.Tínhcáchcủamỗingườivừađượcquyđịnhbởihoàncảnhxãhộicủahọ,vừađượcquyđịnhbởicảđờisốngcánhâncủahọ.Nóicáchkhác,tínhcáchcủamỗingườiđềulàsựthốngnhấtcủacáiđiểnhìnhvàcáicábiệt.Trongtínhcáchcủamộtconngườicụthểcóthểtáchranhữngnétchungcủacảloàingười,củadântộc,củagiaicấpvànhữngnétcábiệt-đặctrưngriêngchomỗingười.Cáichungvàcái riêngkếthợpvớinhau, tạo thànhmộtsắctháithốngnhấtcủanhâncách,mộtcungcáchhànhvinhấtquáncủaconngười.Nắmrõđặcđiểmnàyvàgiảiquyếtđúngđắnvấnđềvềcáiđiểnhìnhvàcáicábiệttrongtínhcách

sẽcóýnghĩasưphạmtolớn.NhàtrườngkhôngphảichỉgiáodụccátínhnóichungmàphảigiáodụctínhcáchđiểnhìnhcủaconngườiViệtNam.

3.NhữngthuộctínhtổnghợpcủatínhcáchKhiphântích tínhcáchmộtcánhân,người ta thườngnói lênnhữngnétđiểnhình

củangườiđóvềđặcđiểmđạođứcvàýchí...Trongkhoahọcvềtínhcách,người tađã thửtìmnhiềucáchxácđịnhcácnét tính

cách.Cóngườichỉkểranhữngcửchỉ,cáchnóinăngđiềuhànhcủamỗingười;cóngườilạitìmcáchxácđịnhnhữngnétcơbảncủatínhcáchdựatrêncáctháiđộcănbảncủahọđốivớixãhộiđốivớilaođộng,đốivớibảnthân,đốivớingườikhác.

Những cách xác định tính cách cá nhân trên đâymang tính phiến diện. Để khắcphụcnhữnghạnchếtrênđây,A.G.Covaliovtáchratrongtínhcáchnhữngnéttổnghợp,quytụtrongđónhiềuthuộctínhcủacánhâncụthểnhữngthuộctínhđólà:

-Mặtđạođứccủatínhcáchnóilênđặcđiểmcủaconngườitrongtháiđộcủangườiđóđốivớimọingườivàđốivớinhiệmvụxãhộicũngnhưtrongcáchcưxửcủangườiđó.

Lòngnhânái, tháiđộquantâmtớimọingười, lòngtốt,yêulaođộng,kĩnănglàmviệctậpthể,ýchí... tấtcảnhữngphẩmchấtđónóilênnộidungvàhìnhthứctínhcáchcủaconngườicótinhthầntậpthể.Tuynhiên,trongxãhộitagặpkhôngítnhữngngườisẵnsàngphảnbội tập thểvàđồngchíkhigặpkhókhăn,sốngvôcảmtrướcniềmđau,nỗibuồncủangườikhác.Đólànhữngngườivôliêmsỉ,khôngcòntìnhngười.

-Tínhđầyđủcủatínhcáchnóilênsựphongphúcủacánhân.Conngườipháttriểntoàndiệnlàmẫuhìnhcủatínhcáchmàxãhộihướngtới.

Đốilậplạilàconngườiphiếndiện,cómộtthếgiớitâmhồnnghèonànvàchậthẹp.- Tính thuần nhất của tính cách nói lên sự thống nhất bên trong của cá nhân, sự

thốngnhấtgiữatâmthếvàviệclàm,giữacáctháiđộvàhànhvicủacánhântrongthựctế.Ngườicótínhcáchthuầnnhấtlàconngườirấtrõràng,dứtkhoáttrongcuộcsống.

Đốivớihọ,tacóthểdễnóitrướcngàymaihoặcngàykiahọsẽlàmgìvàhọsẽxửsựrasaotrongnhữngtìnhhuốngkhácnhaucủacuộcsống.F.Tenmanviết:"Tínhthuầnnhấtcủatínhcáchlàmộtphẩmchấtkhôngthểtáchrờiđượccủamộtconngườitiếnbộ".

Mộtngườicótínhcáchthuầnnhấtlàngườicólòngtin,lờinóivàviệclàmcủahọđiđôivớinhau,cótháiđộ,nguyêntắcnhấtquánkhigiảiquyếtbấtcứvấnđềxãhộihoặccánhânnào.Ngượclại,ngườicótínhcáchkhôngthuầnnhấtlàngườimàgiữaýnghĩ,lờinóivàviệclàmkhôngđiđôivớinhau.Conngườinhưthếkhôngđángtincậytrongtìnhbạn,tìnhyêu,tronglaođộngvàcuộcsốngnóichung.

-Sứcmạnhcủatínhcáchchínhlànghịlựccủacánhân.Một người có tính cáchmạnhmẽ chẳng những cómột lập trường suy nghĩ vững

vàngmàcònbiếtbảovệcácniềmtincủamình,biếtđạtđượcmụcđíchđãđềrachodùcó thểphảiđốimặtvới trởngạinhiềukhókhăn.Đặcđiểmcủaconngườicó tínhcáchmạnhmẽlàcólòngsaymêvớisựnghiệp,cókhảnăngpháthuysứclựctốiđa,cótínhkiênđịnhvàdũngcảm.Tráivớithuộctínhđó,conngườicótínhcáchyếuớtthườngtỏrachầnchừ, luôn luôndaođộng,khôngkiênđịnh trongquanđiểmvà tháiđộ.Ngườicótínhcáchyếuớtvốndễthoảhiệp,íthoạtđộngvàhènnhátkhigặpnguynan.

Tínhđộcđáocủatínhcáchlàcáilàmchoconngườikháchẳnvớinhữngngườixungquanh,làbiểuhiệntínhchấtriêngbiệtchỉcóởngườiđó.

-Sựcânbằngcủatínhcáchlàđiềukiệnthuậnlợichohoạtđộngvàhànhvitrongsựgiaotiếpvớimọingười.

Mộtngườicótínhcáchcânbằngcóthểgiảiquyếtvấnđềmộtcáchsángsuốt,tỏracanđảm...trongtìnhhuốngkhókhăn.Đồngthời,thuộctínhnàygiúpconngườicómộtcuộc sống điều độ làm việcmột cách nhịp nhàng, lao động và nghỉ ngơi hợp lí. Conngườikhôngcótínhcáchcânbằngsẽgâynhiềuphiềnmuộnchongườikhácvàchobảnthânmình.

Tấtcảnhữngthuộctínhtổnghợpcuatínhcáchđãnóiởtrênphảnánhnhữngphẩmchấtcủacánhân.Chẳnghạn,mặtđạođứccủatínhcáchchẳngnhữngbộclộniềmtinmàcònbộclộcảcácthóiquentươngứng,cácđặcđiểmcảmxúcvàýchícủaconngười.

Những nét tổng hợp của tính cách có thể kết hợp hài hoà với nhau hoặc đối lậpnhau.Trongđó,đạođứclàmặtcốtlõicủatínhcách.

CreatedbyAMWord2CHM

II-CẤUTRÚCTÍNHCÁCH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương4.TÍNHCÁCH

1.NguyêntắcxâydựngcấutrúctínhcáchCấutrúc tínhcáchcó thểđượcxemxétvềphươngdiện tâmlíchung,vềkiểu tính

cách cũng có thểvềphươngdiện cábiệt.Cấu trúc tính cáchbaogồmnhiềuyếu tố cóquanhệvớinhau.Cấutrúctínhcáchcủamộtconngườiđượccấuthànhbởi:

+Cácđặcđiểmquanhệxãhội.+Độngtháicủaýchí(khảnăngconngườicóthểthựchiệnmụcđíchcủamìnhyếu

haymạnh).+Nềncảmxúc-làcáiđikèmtheonhữnghànhvicủaconngười.+Sựquanhệlẫnnhaugiữatấtcảcácyếutốthànhphầnđó(điềuquantrọngđốivới

cơcấucủatínhcách,thểhiệnởchỗcácyếutốđóvớinhaulàmmột,hoàhợpvớinhau,hoặclàngượclạixungđộtnhau,mâuthuẫnvớinhau).

Tínhcáchcóthểxửvàomộtkiểunhấtđịnh.Nhờphântíchcáctínhcáchcủanhiềungười,trừutượnghoánhữngnétriênglẻvàsosánhchúngvớinhau,ngườitađãxácđịnhđượcnhữngnétchungchomộtnhómngười.Vídụ,trêncơsởnghiêncứutínhcáchcủanhiềungười,người tađãpháthiện ra rằng,nét tiêubiểuđốivớimộtnhóm(nhómkhálớn)cósựhàihoàgiữacácyếutốthànhphầnriênglẻcủatínhcách(kiểucơcấuhàihoà),cònđốivớinhómkhácthìkhôngcósựhàihoà(kiểuxungđột).

Theonguyêntắctrênngườitacòntáchrakiểutínhcách"biếndạng",tứclàkiểutínhcáchluônthayđổituỳtheotìnhhuốngvàbịtìnhhuốngchiphối,hạnchế.Vìvậy,việcxếpmộtngườinàođóvàomộtkiểutínhcáchnhấtđịnhkhôngcónghĩalàđãhiểuđượcđầyđủtínhcáchcủangườiđó.

+Nguyêntắctrêncònchỉrarằngtrongtínhcáchcủamộtconngười,ngoàinhữngnétchungcủakiểutínhcáchmàngườiđócónhưnhữngngườicùngkiểu,còncótínhchấtđặc trưng riêngchomộtmìnhngườiđó.Theoýnghĩađó thìmỗimộtngườiđềumangtínhcáchđộcđáo.duynhất,khônglặplại.Chẳnghạn,theocáchphânkiểutrênthìtínhcáchcủamộtngườinàođócóthểthuộckiểuhàihoà,songngườinàycóthểkhácnhữngngườicùngkiểuởchỗtrongcơcấutínhcáchcủamìnhmangtínhxãhộirấtrộngrãi,anhta theo đuổi nhữngmục đích xã hội và giai cấp chung.Trong lúc đó, những tính chấtcộngđồngtrongtínhcáchcủangườikháclạirấthẹp(mọihứngthúchỉxoayquanhgia

đìnhvàngườithânmàthôi).2.CấutrúccủatínhcáchTínhcáchhìnhthànhtrongquátrìnhtácđộngqualại,liêntụcgiữahệthốngtháiđộ

vàhệthốnghànhvi,cửchỉcáchnóinăngtươngứng;làsựtácđộngqualạiliêntụcgiữacánhânvớimọingườixungquanhtrongquátrìnhphảnánhhoàncảnhsốngvàgiáodụcđanghìnhthành.

-Nộidungcủatínhcáchlàhệthốngtháiđộ.Hệthốngtháiđộtrongtínhcáchlànóilênsựhoànchỉnhthốngnhấtgiữaýnghĩa,

hànhđộng,lờinóivàviệclàmthốngnhấttrongmọitìnhhuống,mọihoàncảnh.Trong đó, là thái độ đối với những người xung quanh là đặc biệt quan trọng, vì

chínhnósẽchiphốicácmốiquanhệkhác.Tháiđộvớibảnthâncũngphảnảnhtháiđộđốivớiconngười.C.Mácđãtừngnhậnxét:chỉtrongxãhội,tựnhiênđốivớiconngườimới làmộtkhâu liênhệconngườivớiconngười,mới là tồn tạiđốivớingườinayvớingườikhác,mớilànhântốsinhhoạtcủahiệnthựcconngười.

Hệthốngtháiđộlàmặtđộngcơcủatínhcách:+Tháiđộđốivớixãhội,vớinhữngngườixungquanh,sẽhìnhthànhnênnhữngnét

tínhcáchnhư:lòngtrungthành,tínhtrungthực,lòngyêunước,lòngnhânái,tínhvịtha,sựtintưởng...

+Tháiđộđốivớilaođộng:Tháiđộđốivớicôngviệc,vớiquátrìnhlaođộngvớisảnphẩmlaođộng.Nhờhệthốngtháiđộnàymàhìnhthànhcácnéttínhcáchnhưsựcầncù,chămchỉ,lườibiếng,cẩuthả;sựsángý...

+Tháiđộđốivớitựnhiên:Tháiđộnàythểhiệnnhậnthứcmộtcáchđúngđắnvềmốiquanhệgiữatựnhiênvàconngười,vềsựkhámphá,cảitạo,bảovệ,thiênnhiên.

+Tháiđộvớitậpthể:Tháiđộnàysẽhìnhthànhcácnéttínhcáchnhư:tôntrọngtậpthể,cótinhthầntráchnhiệmtrướctậpthể,saymêhoạtđộngtậpthể...

+Tháiđộđốivớibảnthân:Cánhântựđánhgiámìnhmộtcáchsâusắc,khiêmtốn,hamhọchỏihaytựcaotựđại...nhằmthỏamãnmộtnhucầunhấtđịnh.

-Hìnhthứcbiểuhiệncủatínhcách:làhệthốnghànhvi,cửchỉ,cáchnóinăng.Đâylàkiểuhànhvixãhộiđượcđánhgiávềmặtđạođức-tươngứngvớihệthống

tháiđộđốivớixãhội,vớilaođộng,vớitựnhiên,vớibảnthân...Phươngthứchànhđộngnày được đánh giá cả vềmột tài năng, tuy nhiên không phân chiamột cách tuyệt đối.Chẳnghạn:mộtngườibiểudiễnđitrêndâythéprấtgiỏiquahànhđộngđótađánhgiáởhọ:vềmặttàinăng.Đồngthờiquađócũngthấyđượcnhữngphẩmchấtđạođứcnhưsựdũngcảm, tínhkiên trì...củahọ.Hoặc,mộtngườicóquanhệ tếtvớiquầnchúngđượcđánhgiáchủyếuvềmặtđạođức,nhưngquađócó thểđánhgiávềmặtnăng lực:khảnăngthiếtlậpmốiquanhệvớiquầnchúng(nóinăngcóduyên,quantâm,gầngũiquần

chúng).Mốiquanhệgiữahệthốngtháiđộvàhệthốnghànhvi.Đâylàmốiquanhệthốngnhấtkhôngthểtáchrờivàlàmốiquanhệbiệnchứngvì

nócó thểchuyểnhoáchonhau.Tháiđộđốivớihiện thựcbaogiờcũngđược thểhiệntronghànhvixãhộibằngcáchnàyhaycáchkhác.Mặtkhác,mọihànhvixãhộinàođócũngchứađựngmộttháiđộnhấtđịnh.Chẳnghạn,mộtdángđi,mộtdángđứngcũngnóilêntháiđộkhiêmnhường,tôntrọngngườikháchaykhông.

Trongcácmốiquanhệxãhội,hệ thốngtháiđộ làmặtđộngcơ,mặtbảnchất làmnảysinhhànhvi.Ngượclại,hànhvikhôngnhữngbiểuhiệnmàcòncủngcố,pháttriển,hìnhthànhnhữngtháiđộ.

Xácđịnhcấutrúccủatínhcáchconngườicónghĩalàtáchratrongtínhcáchnhữngthànhphầnhaythuộctínhchủyếuvàxácđịnhnhữngnétđặcbiệtdocácthànhphầnhayđặcđiểmnàođóchiphốivàxétnhữngnétấytrongmốiquanhệvàtácđộngqualạiphứctạpvớinhau.

Tínhcáchlàmộthệthốnghoànchỉnhnhữngđộngcơvànhữngcáchxửsựmàkhiphântíchmộtcáchtỉmỉbaogiờtacũngcóthểtáchranhữngkhâuchủyếucủahệthống.Trongđócáctácđộngbênngoàiảnhhưởngđếnđặcđiểmđặctrưngchohànhvicủaconngườitronghoàncảnhđó.Độnglựccủatínhcáchcũngphụthuộcvàođộnglựccủahiệnthựcbênngoài,vàonhữngyêucầuđượcđềrachoconngười,phụthuộcvàotìnhthếmàconngườigặpphảicũngnhưvàocácphẩmchấtcủatínhcáchvàcánhânnóichung.Bởivậy,phảixétcấutrúccủatínhcáchmộtcáchtoàndiện,phảiphântíchhànhvicủaconngười trongnhững tình thếkhácnhau của cuộc sống, vàkhôngphải là nói chung,màtrongmốiliênhệvớilịchsửcuộcsốngvàlịchsửgiáodụccủamộtconngười.Trongcấutrúctínhcáchđãhìnhthànhcủamộtconngườitrướctiênphảitáchrahaikhíacạnh:nộidunghaymặtđộngcơvàhìnhthứccủatínhcáchhaycáchcưxử.Cầnphảinhấnmạnhrằng,việctáchranộidungvàhìnhthứcthànhcácmặtriêngbiệtcủatínhcáchlàmộtviệclàmcótínhhìnhthứcchỉtiệnchoviệcphântíchmàthôi.

Ph.Engelschorằng:"...Đặcđiểmcánhânkhôngchỉởchỗcánhânđólàmgìmàcònởchỗhọlàmđiềuđónhưthếnào".

CácnhàtâmlíhọctưsảnnhưRibo,Fulie,Polanvànhữngngườikhácđãtìmcáchcắtbỏnộidungvàchỉcoi tínhcách làhình thứccưxử.Việc làmấydẫn tôihọc thuyếttrừutượngvềtínhcách.xemxéttínhcáchtồntạibênngoàithờigianvàkhônggian,dẫntớiviệchiểutínhcáchlàbảnthânhìnhthứccưxửtựnóđãhìnhthành,tớiviệcxâydựngnhữngsơđồvềtínhcách.Từđóhọđãloạitrừconngườisống,cụthểvớicácnhucầu,nguyệnvọng,hứngthúcủanó.Mặtkhác,quanđiểmnàycũngkhôngđềcậptớihìnhthứcbiểuhiệncủa tínhcáchvàquy tínhcáchvàonộidungđờisống tinh thầncủacánhân.Quanđiểmnàydẫntớiviệclấythếgiớiquan,nhucầu,hứngthúhaytổngsốcủanhữngcáiđó thay thếcho tínhcách.Nhưvậy trongnhững trườnghợpnày,người tacũng thủ

tiêumấtconngườicụthểcóthếgiớiquannhấtđịnh,cónhữngnhucầu,hứngthúbiểuhiệndướihìnhthứcxửsựvàhoạtđộngđộcđáoriêng.

Khiphântíchcấutrúccủatínhcáchphảiđưalênhàngđầunộidung,nhữngtháiđộcủacánhânđốivớithựctếkháchquancoiđólàmặtchủđạocủatínhcách,phảnảnhảnhhưởngcủaxãhội, làmặt tạo thànhnhân sinhquancủacánhân (nhucầu,hứng thú, lítưởngvàxuhướngxãhộicủacánhân),nhânsinhquanđóđượchìnhthànhtrongnhữngmốiquanhệthựctếcủacánhânvớixãhội.

Nộidungcủatínhcáchbiểuhiệndướidạngnhữngtháiđộcảmxúccábiệt,độcđáonhấtđịnh;dướihìnhthứchoạtđộngtrí tuệýchíhayhoạtđộngbộtphát;dướidạngcáccáchcưxửvàhànhđộngđãhìnhthành;dướidạngcácthóiquenvàcácđặcđiểmcơđộngcủacáchxửsựvàhoạtđộngcủaconngười.

CreatedbyAMWord2CHM

III-QUANHỆGIỮACÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÍVỚITÍNHCÁCH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương4.TÍNHCÁCH

1.TínhcáchvớinănglựcMốiquanhệgiữa tínhcáchvànăng lực làmốiquanhệgiữađứcvà tài.Bởivì, tự

giáodụcvềnhâncách, tự tìmramụcđích,độngcơ lí tưởngcuộcsống làyếu tốquyếtđịnhđểhìnhthànhvàpháttriểnnănglực.Vấnđềconngườihoạtđộngnhưthếnào,theophươngthứcnào,phụcvụaituỳthuộcvàođạođứccủahọ.Tínhcáchlàgốc,làcốtlõicủanhâncách.Bởivậy,mộtngườicótínhcáchtốtsẽlàngườicóýchí,saymêcaođộđốivớicôngviệc.C.Mácchorằng:Trongkhoahọckhôngcóconđườngbằngphẳngthênhthang,chỉcónhữngngườikhôngsợchùnchânmỏigốimớitrèolênđỉnhcaonhỏbé,gậpghềnhcủakhoahọcmàthôi.

Nóinhưvậycónghĩalàmuốncótàinăngphảicómộttínhcáchmạnhmẽ,mộtbảnlĩnh,mộtnghịlựcphithường.

Năng lựcđượccoi làphương tiệnđể thựchiệnmụcđíchcuộcsốngmàconngườimongmuốn vươn tới.Mục đích cuộc sống con người đặt ra dù cao đẹp đến đâumàkhôngcótàinăngthìkhôngthểđạtđếnđược.Conngườicótàinăngsẽlàmkhúcxạtấtcảnhữngmốiliênhệtươnghỗvớithếgiớiquanhữngnănglựcđặcbiệtcủamình.

2.TínhcáchvớixuhướngNhucầu,hứngthú,thếgiớiquan,lí tưởng,niềmtinđềucóchứcnăngthúcđẩyvà

địnhhướngsựpháttriểncủatínhcách.Trongđó,nhucầuvàhứngthúquyđịnhnêntháiđộ lựachọnđốivớicácmặt trongcuộcsốngcòn thếgiớiquan, lí tưởng,niềmtin,quyđịnhnênnộidungđạođứctrongtháiđộ.Nghĩalàmộtngườicóxuhướngnhưthếnào,thìsẽhưởngsựpháttriểncủatínhcáchtheohướngđó.

Mộtkhixuhướngđãhìnhthànhrõràng,ổnđịnhthìtínhcáchcủaconngườithậtsựvữngvàng,conngườisẽtrởnêncóbảnlĩnh.Trongđó,hệthốngniềmtinlàthànhphầnchủđạocủamộttínhcáchđãhìnhthànhvàổnđịnhvềmặtđạođức.Hệthốngcácquanniệmvữngchắc thấmđượm tìnhcảmvềcuộc sống.Bởivì, niềm tinbaogiờcũngbaohàmtháiđộđốinhữngđiềumìnhnhậnthứclàkimchỉnamchohànhđộnglànguyêntắchoạtđộngquytắchànhvi,làcơsởcủasựđánhgiáhànhvi.

3.TínhcáchvớitìnhcảmNhữngnéttínhcáchtốtnhư:nhânhậu,vịtha,lòngyêunước,nhânái,baodung...

mangđậmmàusắctìnhcảm.Đờisốngtìnhcảmcómộtvị trírấtđặcbiệt trongtínhcáchcủacánhân.Đólàcái

chủyếu,cáibaotrùmcủatínhcách,bởivì:-Tronghệthốngtháiđộcủacánhânđốivớihiệnthựcthìtháiđộxúccảm,tìnhcảm

chiếmvịtrílớnlaovàbaotrùm.Conngườikhôngthểtồntạimộtcáchriênglẻtrongxãhộimàluônluônquanhệvớinhautrongmộtnhómngười,mộttậpthể.Từđónảysinhsựrungđộngtìnhcảmgiữaconngườivớiconngười,đạođức,tínhcáchcủaconngườiđượcxâydựngtừtrêncơsởtìnhcảmgắnbógiữaconngườivớinhaulàchính.

-Tìnhcảmchiếmvịtríquantrọngtrongsốnhữngđộnglựcvànhântốđiềuchỉnhhànhvivàhoạtđộngcủacánhân.Tìnhyêuhaylòngcămthùcókhảnăngsảnsinhramộtnănglượngmạnhmẽthúcđẩyconngườihoạtđộngtíchcực.A.S.Makarencô-nhàgiáodụcNgađãnhậnxét:giáodụctínhcáchBônsêvíchchânchínhlàgiáodụctìnhcảmconngười.Tôitinrằngnếuchúngtakhônggiáodụctìnhcảmconngườimộtcáchđúngmựcthìcónghĩalàchúngtachẳnggiáodụcgìcả.

-Phẩmchấtvànộidungcủatìnhcảmđượccoilàphẩmchấtvànộidungchủyếucủatínhcách:

Đờisống tìnhcảmcủamộtngườiquyđịnhnên tưcáchđạođức tư thế, tácphongcủangườiđó.Vìvậy,hànhviđạođứcchânchínhbaogiờcũnglàkếtquảcủatìnhcảmđạođứcchânchính.

-Khixúccảm,tìnhcảmcủamộtcánhânđốivớinhữngngườixungquanhmấtđilàdấuhiệusuythoáicủamộttínhcách.Tuynhiên,chúngtakhôngnênhiểutìnhcảmquyếtđịnhtínhcách.Tìnhcảmlàmặtchủyếu,mặtbaotrùmcủatínhcách.

4.TínhcáchvớiýchíThựctếchothấynhữngnéttínhcáchnhư:sựkiềmchế,sựdũngcảm,gandạ,tính

kiêncường,bấtkhuất,cũngchínhlànhữngphẩmchấtcủaýchí.Ýchícủacánhânlàrườngcộtcủamộttínhcáchđãhìnhthànhvàổnđịnh.Người

cóýchílớnthìtínhquảquyếtvàtínhđộclậpcao,kiênquyết,bềnbỉthựchiệnmụcđíchđãđặtra.Nóicáchkhác,ýchílàsứcmạnhcủatínhcách.Nócókhảnăngkìmhãm,hoặcnảysinhhànhvixãhộicủaconngườiđểđạtmụcđíchnhấtđịnh.

Sứcmạnhcủaýchítrongtínhcáchlàởchỗ,nóchuyểnđượchệthốngtháiđộbêntrongthànhhệthốnghànhvixãhộitươngứnggiúpchoconngườilựachọnđượcphươngthứchànhđộngphùhợpvớitháiđộcủabảnthântrướchiệnthựckháchquan.

Đặcđiểmcủamộttínhcáchcóýchílàrõràng,kiênđịnh,độclập.Nhữngphẩmchấtýchícủaconngườibiểuhiệnsựsẵnsàngtrongkĩnăngvàthói

quenhướnghànhvi,hoạtđộngcủamìnhtheonhữngnguyêntắcnhấtđịnh.Đồngthời,khắcphụctrởngạitrênconđườngđạttớinhữngmụcđíchđãđềra.Nhữngnétýchícủa

tínhcáchcógiá trị trongđiềukiệnýchíđược rèn luyệnvềmặtđạođứcvàhướngvàoviệcđạtnhữngmụcđíchcóýnghĩaxãhội.

5.TínhcáchvớikhíchấtKhíchấtlàđộngtháicủatínhcách.Nóquyđịnhsắctháicủatínhcáchnhư:hoạtbát,

điềmtĩnh,nóngnảy,ưutư...tronghànhvi,cửchỉ,cáchnóinăng.Khíchấtlàmộttrongnhữngđiềukiệntâmlítạoratínhđộcđáocủatínhcách,ảnh

hưởngđếntốcđộhìnhthànhmộtsốnéttínhcách(chủyếudoýthứcxãhội).Mốiquanhệgiữakhíchấtvàtínhcáchđượcthểhiệnquacáckiểutínhcách:+Tínhcáchhàihoàhoànchỉnhkèmtheohưởngtâmlíđộng.+Tínhcáchxungđộngkèmtheohướngtâmlítĩnh.+Tínhcáchxungđộtkèmtheohưởngtâmlíbiếndạng.Ngoàira,mỗikiểutínhcáchđólạibaogồmmộtsốkiểu(biếndạng)nhỏhơn.Mốiquanhệgiữatínhcáchvàkhíchấtlàmốiquanhệgiữanộidungvàhìnhthức,

nênngườitathườngnói:"tínhkhí"ngườinàythấtthường,haydễchịu,ổnđịnh.

CreatedbyAMWord2CHM

IV-GIÁODỤCTÍNHCÁCH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương4.TÍNHCÁCH

1.SựhìnhthànhtínhcáchTínhcáchhình thànhdosựkếthợp,hay thốngnhấtcủacác thuộc tínhkhácnhau

củacánhân.Nhữngthuộctínhnàyhìnhthànhdướiảnhhưởngcủacuộcsốngvàcủagiáodục.Tính cáchđượchình thành trong cáchoạt độngđadạngvàphongphúnhư: hoạtđộngvuichơi,họctập,laođộng,hoạtđộngxãhội...Nhữnghoạtđộngnàychủyếuđượctổchứctậpthể.Vìthế,phảichúýsựđịnhhướngchomỗithànhviêntronghoạtđộngấy.

-Tínhcáchđượchình thànhtrongtập thể thôngqua tập thểdovậytínhcách,cácnéttínhcáchtốtsẽđượcpháthuytheođịnhhướnggiátrịxãhội.Nóinhưvậycónghĩalàcáchoạtđộngphảiđượctổchứctrongtậpthể.Cụthểlà:

+Hoạtđộngphảicómụcđíchcaocả.+Tạoratâmtrạngthoảmáigiữacácthànhviêntrongtậpthể.+Tạoradưluậnlànhmạnh.+Đặtvịtrícủamỗithànhviêntrongtậpthểmộtcáchhợplíđểmỗithànhviêncó

thểpháthuytốiđanhữngnéttínhcáchtốtđộcđáocủamình.-Tínhcáchhìnhthành,pháttriểntrongmôitrườnggiáodụcthốngnhất,giữacáclực

lượnggiáodục:giađình,nhàtrường,xãhội.-Tínhcáchđượchìnhthànhbằngconđườngtựgiáodụccủamỗicánhân.Đểhìnhthànhmột tínhcách,nét tínhcách tốtđápứngnhữngyêucầucủaxãhội,

khôngphảidễdàng,trongthờigianngắnmàphảiquaquátrìnhgiáodụcởgiađình,nhàtrường,xãhội,đặcbiệt làvai trò tựý thức, tựrèn luyện, tựgiáođứccủa từngcánhân.Chínhyếutốnàymớiđóngvaitròquyếtđịnhchosựhìnhthànhnhâncáchnóichungvàtínhcáchnóiriêng.

Ngườitachorằng,trítuệhìnhthànhtrongtĩnhtại,tínhcáchhìnhthànhtronggiôngtốđiềuđómuốnnóilêntínhcáchhìnhthànhtrongsựđấutranhđộngcơ.Trongsựđấutranhgiữanhữngyếutốbêntrongvànhữngyếutốbênngoàiđểxácđịnhchomìnhmộtlốisống,cáchsống,phongđộsốngkhácvớimọingườikhácmàvẫngiữchomìnhnhữnggiátrị,quytắcxãhộiyêucầu.Đồngthời,vẫngiữđượcnhữngnéttínhcáchđộcđáocủariêngmình.

2.Giáodụctínhcácha.Vaitròcủatínhcách-Tínhcáchcóýnghĩa lớn trongđờisốngcánhânvà tập thể.Chínhnhữngphẩm

chấtcủamộtngườiquyếtđịnhconđườngđờicủangườiđó.-Ngườicótínhcáchtốtcókhảnăngkhắcphụcmọikhókhănđểđạttớinhữngmục

tiêucóýnghĩalớnđốivớixãhộivàcánhân,làmphongphúchobảnthânvàchotậpthể,xãhội.

Mộtcánhâncóđạođức tốtsẽđemniềmvuichonhữngngườixungquanh,sẽ lôicuốnđượcnhiềungườibằnggươngcưxửtrongxãhộicủamình,tăngcườnghoạtđộngchotậpthể.Vìthế,khônglấylàmlạnhiềungườilãnhđạothườngcoitrọngtínhcáchcủangườilàmviệcvớimìnhhơnlàngườicónănglựcđặcbiệtnếukhôngphảitrườnghợpcótàixuấtsắc.Điềuđókhôngphảilàkhôngcócăncứvìtínhcáchlàđộngcơ,làgốc,làbộmặtđạođứccủamộtconngười.

b.GiáodụctínhcáchDovaitròquantrọngcủatínhcáchnêncầnphảigiáodụctínhcáchchoconngười

ngaytừnhỏvàtuỳtừnggiaiđoạnlứatuổimàcócáchgiáodụctínhcáchchophùhợp.Tínhcáchhìnhthànhdầndầntrongquátrìnhpháttriểncủacánhân.Tínhcáchhình

thànhbênngoàiý thứcvàýchícủabản thânngườiđangphát triển.Bởivậy,điềucóýnghĩaquyếtđịnhtrongviệcpháttriểntínhcáchlàthườngxuyênnângcaonhữngyêucầucủamọingườixungquanh,nângcaoyêucầuhoạtđộngcóýnghĩasốngcònđốivớisựpháttriểncủacánhân,hoạtđộngmàcánhânđangthựchiện.

Nhữngyêucầucủamọingườivàsựhoạtđộngchỉtạonêntínhcáchkhinàonhữngyêu cầu ấy có tính chất hệ thốngvà phức tạp dần.Nói cách khác, các yêu cầu phải lànhữngđiềukiệnsốngthườngxuyênvàđặctrưngcủaconngười,dầndầntrởthànhnhữngbộphậntạonênlốisốngcủangườiđó.Chỉtrongđiềukiệnấy,conngườimớibắtđầuđòihỏimìnhvànhữngngườikhác,mớicókhảnăngnhìnvềtươnglaimàkhôngdừnglạiởthànhquảđãđạtđược,mớihọcđượccáchkhắcphụckhókhăntrởngạitrênđườnghoạtđộngcủamình.

Laođộngcóýnghĩađặcbiệt trongviệchình thành tínhcách.Laođộng lànguồngốctạonêntínhcáchxácđịnh,tínhthuầnnhấtcủatínhcách.Nhiềunéttínhcáchtốtnhư:yêu lao động, tính độc lập, sáng tạo, tinh thần tập thể, đều được hình thành trong laođộng.Vìvậy,giáodụctínhcáchchânchínhphảiquagiáodụclaođộng.Đặcbiệtlàlaođộngtậpthể.

Việc học tập, nhất là học tập trong nhà trường không những có ý nghĩa căn bảntrongviệchìnhthànhcácsứcmạnhtrítuệmàcòncóýnghĩatrongviệchìnhthànhtínhcách.Kiếnthứcgiúpchoconngườitìmđượcphươnghướngtrongthếgiớitrêntrongbảnthânmình.Điềuđócóýnghĩađặcbiệtquantrọngđốivớiviệcxâydựngcáchxửsựriêng

củamình.Việcdạyhọcbaogồmcảviệcdạychotrẻembiếtcáchđốixửvớingườilớn,vớicácbạncùngtuổicũngnhưphảicó tháiđộđúngđốivớicácnhucầuvànhiệmvụcủaxãhội.Sựpháttriểncácphẩmchấttrítuệảnhhưởngtớinộidungvàhìnhthứcxửsựcủacánhân.Songđiềukiệnthuậnlợihơncảđểhìnhthànhtínhcáchmộtcáchtốtđẹplàkếthợphọctậpvớilaođộng.

Khi giáo dục tính cách phải thường xuyên chú ý tới hình thức biểu hiện của tínhcách.Ởcácgiaiđoạnpháttriểnđầutiêncủatínhcách,cácđặcđiểmkiểuhìnhthầnkinhcókhuynhhướngxácđịnhcáchcưxửnhưtínhdễxúcđộngvàtínhbốcđồngcủanhữngngườinày.Tínhchậmchạpcủa loại thứhai, tínhxungđộngcủa loại thứba, tínhrụt rècủaloạithứtư.Muốnlàmđượcđiềuấycầnphảiđặtđứatrẻvàocácđiềukiệnthíchhợpkhuyếnkhíchvàtậpdượtcáchxửsựcầnthiết.

Nhàtrườngchỉcóthểgiáodụcmộtkiểutínhcáchxácđịnhchohọcsinhkhimàtạorađượcnhữnghoàncảnhsốngđiểnhìnhtươngứngcủađứatrẻtrongtậpthể,khimàmọigiáoviênvàchamẹhọcsinhđềuđềrachotrẻnhữngyêucầuthốngnhất.TrongkhigiáodụckiểutínhcáchcủaconngườiViệtNamtrongđiềukiệnhiệnnay,nhàtrườngphảitínhđếnnhữngđặcđiểmcábiệtcủatừnghọcsinhvàphảidựavàonhữngđặcđiểmđótrongkhihướngchúngtheomộthướngcầnthiết.Trongkhigiáodụcnhữngnéttínhcáchđiểnhìnhcơbảnphảihình thànhđượccá tínhphát triển toàndiệncủahọc sinhchứkhôngphảimột"hìnhnhân"nàođó,đượcchếtạotheokhuônđúc.Tínhcáchlàbiểuhiệnđộcđáo,hợpnhấtnhiềuđặcđiểmcủacánhân.Vìvậy,khigiáodụctínhcáchphảigiáodụccácthuộctínhtâmlíkhácnhưlòngnhânái,sựdũngcảm,đứchisinh,tínhđộclập,nghịlựcsựsángtạovàtìnhcảm.

Tómlại,muốnxâydựngmột tínhcách thuầnnhất,quýgiáđốivớixãhội thì cầnpháttriểnconngườimộtcáchtoàndiện,cầnthườngxuyênquantâmxâydựngcáicốtlõicóýnghĩaxãhộicủatínhcách.Mặtkhác,khigiáodụcthếhệtrẻcầnphảitạođiềukiệnđểtrẻbộclộtínhcáchcủamìnhmộtcáchđầyđủ,rõnétnhất.Đồngthời,cầnhìnhdungthậtrõhìnhảnhlítưởngvềmặttâmlíđạođứccủatínhcáchconngườiViệtNamtrongthờiđạimớivàcầnphảidựavàođómàxâydựngchươngtrìnhgiáodục.

Người lớn, trước hết là bốmẹ, thầy cô giáo cần phải là tấmgương cho thế hệ trẻtronglờinóicũngnhưtrongviệclàm,trongtháiđộcũngnhưhànhvi.Bởivì,khôngcógìthuyếtphụctrẻembằngchínhsựgươngmẫucủangườilớn.

CreatedbyAMWord2CHM

TÓMTẮTCHƯƠNGIV

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương4.TÍNHCÁCH

Tínhcáchlàsựbiểuhiệnrõnétnhấtcủađờisốngtâmlícánhân.Dựavàotínhcáchngười tabiếtđược sựhình thànhcánhân;xácđịnhđượcđặcđiểmhoạtđộngvàphẩmhạnh conngười, thấybiểu hiện củamình trongnhữngmối quanhệ bềnvững của conngườivớinhữngmặtkhácnhaucủahiệnthực.

-Tínhcáchđượchìnhthànhtrongquátrìnhsốngvàhoạtđộngcủaconngườidướiảnhhưởngcủahoạtđộngvàgiáodục.Cùngvớiđiềuđótínhcáchcònliênquanđếnkiểuhìnhhoạtđộngthầnkinhcấpcao.Tuynhiên,kiểuhệthầnkinhkhôngđịnhtrướcnhữngtínhcáchriêngbiệtcủatínhcáchcũngnhưcủatoànbộtínhcáchmàchỉđảmbảonhữngđiềukiệnkhácnhauđểhìnhthànhhệthốngnhữngđườngliênhệtạmthờitrênvỏnão.

-Tínhcáchđượcthểhiệnrấtđadạngvàphongphúởnhữngkhátvọng,nhucầu,hứngthú,sựthốngnhấtgiữalờinóivàviệclàm,sứcmạnhcủatínhcáchlàởchỗnótạoconngườikhảnăngsaymêđạtđượcmụcđíchhoạtđộng...

Tínhđộcđáo,tínhđặcsắccủatínhcáchlàmặtđạođứccủanhâncách.Khíchấtquyđịnhmặtcơđộngcủatínhcách.Khíchấtảnhhưởngđếntínhcách,vì

nócóthểtạođiềukiệnthuậnlợihoặcgâykhókhănchoviệchìnhthànhtínhcách.Tínhchấtcủakhíchấtđếnlượtmìnhlạibịđiềukhiểnbằngnhữngđặctínhcủatính

cáchvàtrongchừngmựcnàođóđượctổchứclạidướisựảnhhưởngcủatínhcách.Ýchílàmchotínhcáchcótầmquantrọngvàýnghĩanhấtđịnhtrongcấutrúctâmlí

chungcủanhâncách.Ýnghĩaxãhộinhữngđặcđiểmcủa tínhcáchđượcquyđịnhbởiphẩmchấtýchí.Nhữnghànhđộngvàcửchỉtựđộnghoálàdấuhiệucủasứcmạnhvàtínhtíchcựccủatínhcách.

Trongnhữngđặcđiểmcủatínhcáchthìphẩmchấtýchílàđiềukiệnbêntrongđểpháttriểnvàthựchiệnnhữngnănglực.Tínhcáchtạorakhảnăngbùđắpcácmặtyếucủanănglực.Ngượclại,nănglựccũngảnhhưởngnhấtđịnhđếnsựpháttriểntínhcách.Nănglựclàphươngtiệnđểđạtđếnmụcđíchcuộcsống.

Tínhcáchconngườiràngbuộchữucơvàcómốitácđộngtươnghỗvớinhữngtínhchấtkháccủanhâncách.Nóxácđịnhphạmvibiểuhiệnvàmứcđộthểhiệncủachúng,sựpháttriểnvàhìnhthànhtínhcáchquanhệđếnsựhìnhthànhnhâncáchnóichung.

Điềukiệnxãhộiquyếtđịnhtínhcáchcủaconngười.Songvaitròquyếtđịnhtrongviệchìnhthànhtínhcáchkhôngphảichỉcóđiềukiệnbênngoàimàcòndosựhoạtđộngcủaconngườitrongmốiquanhệqualạitíchcựccủahọvớimôitrường.

CâuhỏiôntậpchươngIV1.Phântíchkháiniệmtínhcách.Nêumộtsốvídụvềnéttínhcáchvàhànhvingẫu

nhiên.2.Nêunhữngđặcđiểmđặctrưngcủatínhcách.3.Trìnhbàynhữngthuộctínhcơbảncủatínhcách.Lấyvídụminhhoạ.4.Phântíchnộidungvàhìnhthứctrongcấutrúctínhcách.5.Trìnhbàycácconđườnghìnhthànhtínhcách.6.Muốngiáodục tínhcáchcầnphảichúýđếnnhữngvấnđềgì?Tạisaonói tính

cáchlàgốc,làmặtđạođứccủaconngười?

CreatedbyAMWord2CHM

BÀITẬPTHỰCHÀNH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương4.TÍNHCÁCH

Bàitậpsố19:Đọcchosinhviênngheđoạnvănsau:Thángtrướcmộttrongnhữngngười bạn củaHạnhmượn cuốn sách của thưviệnvàxémột trang trong sách.Vàkhiquyểnsáchấyđượcmộthọcsinhkhácrồimượntrảnóthìnhânviênthưviệnnóilàsáchkhôngđủtrang.Họcsinhđónóilàviệcbuộctộinhưvậylàkhôngđúng.Hạnhvôtìnhbiếtđượcthủphạmxétrangsách-vìbạnđóngồicạnhmìnhvàkhigiáoviênchủnhiệmlớpnêuvấnđềnày trước lạp thì thủphạmkhônghề tỏ thái độđộnào cả.Hạnhdùngkhuỷutaykhíchnóvànóinhỏ:“Thútộiđi,chínhmàyđãxétrangsáchđó”.Khuônmặtcủa thủphạmbiểu lộkinhngạc,Hạnh tỏ rabối rối, sauđóemđứngdậyvànói: "Đâychínhlàthủphạmxétrangsách!Bạnấyđãngồikhôngnóigìvàkhôngchịunhậnlỗimàđểngườikhácphảichịutộioan".

Câuhỏi:1.HànhvinàođãxácđịnhnhữngđặcđiểmtínhcáchcủaHạnh?2.ĐặcđiểmtínhcáchcủaHạnhthểhiệnquátrìnhvàthuộctínhtâmlínàocủacá

nhân.3.Đặcđiểmtínhcáchcủa“thủphạm”trênlàgì?Bàitậpsố20:Hãyxácđịnhnhữngnéttínhcáchnàodướiđâythểhiện:1.Tháiđộđốivớingườikhác.2.Tháiđộđốivớilaođộng3.Tháiđộđốivớibảnthân.-Tìnhcảmtráchnhiệm-Lòngnhânđạo-Tínhíchkỉ-Tínhlườibiếng-Tínhkínđáo-Tínhhoangphí-Lòngtrungthực

-Tínhkhiêmtốn-Tínhsángtạo-Tínhcẩnthận-Tínhquảnggiao-TínhtựcaoBài tập số 21:Hãy chỉ ra những luận điểm nào trong các luận điểm dưới đây là

đúnghơncảtrongviệccắtnghĩakháiniệm"tínhcách"?Tạisao?1.Nhữngnéttínhcáchthểhiệntrongbấtkìhoàncảnhvàđiềukiệnnào.2.Nhữngnéttínhcáchchỉthểhiệntrongnhữnghoàncảnhđiểnhìnhvớichúngmà

thôi.3.Nhữngnéttínhcáchkhôngphảilàcáigìkhácngoàitháiđộcủaconngườiđốivới

cácmặtxácđịnhcủahiệnthực.4.Trongtínhcáchthểhiệncảtháiđộcủaconngườilẫncácphươngthứchànhđộng,

mànhờchúngcáctháiđộcủahọđượcthựchiện.5.Tínhcáchmangtínhchấtđộcđáo,cábiệt.6.Cácnéttínhcáchlàđiểnhìnhvềmặtxãhộivàđộcđáovềmặtcánhân.7.Tínhcáchlàsựphảnánhcácquanhệxãhội.Bàitậpsố22:Hãychỉratrongđoạnvănmôtảđặcđiểmnhâncáchdướiđây,những

chitiếtnàothểhiệncácnéttínhcách,nhữngchitiếtnàothểhiệncácthuộctínhcủakhíchất?Tạisao?

"Quyênlên10tuổi.Emlàmộtcôbéyêuđời,hoạtbát,sôinổi,tốtbụng,nhưnghaytịnạnh,cốlàmmìnhnổibậttrongtậpthểđểđượcmọingườikhen.Làngườiquảnggiao,nhưngrấthayhờngiận,hứngthúvớinhiềuthứnhưnghứngthúkhôngổnđịnh,chóngnguộiđi.Emchúýnhiềuđếnvẻngoàicủamình:ngồihànggiờtrướcgươngthayđổicácbímtóc,thắtđithắtlạichiếcnơ...Emhoạtđộngtíchcựctrongtậpthể,nhưngnếutrongcôngtácchungphảiphụthuộcvàobạnnàođóthìmấtngaysựhàohứngvớicôngviệc,trởnênthờơvớimọiviệc".

Bàitậpsố23:Trongcácvídụdướiđâytínhcáchconngườicóđượcthểhiệnhaykhông?Tạisao?

1.NgườitahỏisinhviênAđangđingoàiphốrằngnhàgaxelửaởđâu.Adừnglạivàtrảlờicâuhỏiđómộtcáchcặnkẽ.

2.Cómộtlần,giáoviênvàolớpthấybảngđượclausạchbóng,đãnói:"Cácemthậtchuđáo!".

-Thưathầyemlauđấyạ!-Mộthọcsinhnhanhnhảuđứnglênnóito.

Bàitậpsố24:Trongnhữngđặcđiểmsauđây,đặcđiểmnàothuộcvềkhíchấtđặcđiểmnào, thuộc về xu hướng, đặc điểmnào thuộc về tính cách và thuộc về năng lực:khiêmtốn,tàinăng,cânthận,nhútnhát,nóngnảy,ưutư,cóniềmtin,vẽgiỏi,háthay,dễthíchnghivớimôitrườngmới,saymênghềnghiệp,tínhyêucầucao,hứngthúhọctập.

CreatedbyAMWord2CHM

Chương5.NĂNGLỰC

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH

Mụcđíchcủagiáodụcnướctalàpháttriểntoàndiệnnhâncáchchohọcsinh,trongđó năng lực làmột thành phần hết sức quan trọng.Trong cấu trúc nhân cách của conngười,nănglựcchiếmmộtvaitròtolớnvàcóýnghĩađặcbiệt.Sinhthời,BácHồtừngnói:"Ngườicóđứcmàkhôngcótàilàmviệcgìcũngkhó,nhưôngBụtngồitrongchùakhônggiúpíchđượcai".HaycốTổngBíthưLêDuẩncũngđãkhẳngđịnh:Năngsuấtlaođộnglàthướcđophẩmgiácủamỗiconngười.

Nếuxuhướngnhâncáchnóilênướcvọngcủamỗicánhân,thìnănglựclàđiềukiệnđểthựchiệnnó.Muốnđạtđượcướcvọngcủamìnhconngườiphảicónănglực.Nănglựclàmộtvấnđềphứctạptrongtâmlíhọc.Nănglựcvừalàmộtvấnđềcủatâmlíhọcđạicươngvàđồngthờicũnglàmộtvấnđềcủatâmlíhọcsưphạm.Ởgócđộtâmlíhọcđạicương, năng lực đượcxem làmột thuộc tính tâm lí cá nhân.Tâm lí học sư phạmxemnănglựclànhiệmvụcơbảncủacôngtácgiáodụchìnhthànhnhâncáchchohọcsinh.Nghiêncứuvềnănglựcvừacóýnghĩalíluậnvừacóýnghĩathựctiễn.Bởivìnănglựccủaconngườilàđiềukiệnđểcánhânvàxãhộipháttriển.

I-KHÁINIỆMCHUNGVỀNĂNGLỰCII–CẤUTRÚCCỦANĂNGLỰC

III–TIỀNĐỀTỰNHIÊNVÀĐIỀUKIỆNXÃHỘICỦASỰHÌNHTHÀNHVÀPHÁTTRIỂNNĂNGLỰC

IV–VẤNĐỀPHÁTHIỆNNĂNGKHIẾUVÀBỒIDƯỠNGNHÂNTÀITÓMTẮTCHƯƠNGVBÀITẬPTHỰCHÀNH

CreatedbyAMWord2CHM

I-KHÁINIỆMCHUNGVỀNĂNGLỰC

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương5.NĂNGLỰC

1.Kháiniệmvềnănglực1.1.NănglựclàgìNănglựclàmộtvấnđềphứctạp,chođếnnayvẫnchưacósựthốngnhấttrongquan

niệmvềnănglực.Ngaytrongtâmlíhọccũngcórấtnhiềuđịnhnghĩakhácnhauvềnănglực.Xemxétmộtcáchkháiquát, trong tâmlíhọccóhaikhuynhhướngkhácnhaukhibànvềkháiniệmnănglực.

-Khuynhhướngthứnhất,xemnănglựcnhưlàmộtđiềukiệntâmlícủacánhânđểhoànthànhcókếtquảmộthoạtđộngnàođó.

TheoN.X.LaytexvàA.A.Xmiecnov:Nhữngthuộctínhtâmlínàocủacánhânlàđiềukiệnđểhoànthànhtốtnhữngloạihoạtđộngnhấtđịnhgọilànănglực.

TheoX.L. Rubinstein: Năng lực là toàn bộ những thuộc tính tâm lí làm cho conngườithíchhợpvớimộtloạihoạtđộngnhấtđịnh.

TheoA.V.Petropxki:Nănglựclànhữngđặcđiểmtâmlícủacánhânmànhờđósựtíchluỹkĩnăng,kĩxảođượcdễdàngvànhanhchóng...

TheoPhạmMinhHạc:Năng lực là nhữngđặc điểm tâm lí cá nhân đápứngđượcnhữngđòihỏicủahoạtđộngnhấtđịnhnàođóvàlàđiềukiệnđểthựchiệncóhiệuquảhoạtđộngđó.

-Khuynhhướngthứhai,xemnănglựclànhữngthuộctínhcủacánhân,baogồmcảnhữngthuộctínhtâmlívàcảnhữngthuộctínhgiảiphẫusinhlí.

TheoA.G.Covaliov:Năng lực là tổ hợpnhững thuộc tính của cánhân, đápứngnhữngyêucầucủahoạtđộngvàđảmbảochohoạtđộngđạtđượckếtquảcao.

TheoK.K.Platonov:Nănglựclàthuộctínhcủanhâncáchđượcxemxéttrongmốiquanhệcủachúngvớinhữnghoạtđộngxácđịnh.

TheoTrầnTrọngThuỷ:Nănglựclàsựphùhợpgiữamộttổhợpnhữngthuộctínhnàođócủacánhânvớinhữngyêucầucủamộthoạtđộngnhấtđịnh,đượcthểhiệnởsựhoànthànhtốtđẹphoạtđộngấy.

TheoBùiVănHuệ:Nănglựclàtổhợpnhữngthuộctínhđộcđáocủacánhânphù

hợpvớinhữngyêucầuđặctrưngcủamộthoạtđộngnhấtđịnhnhằnđảmbảoviệchoànthànhcókếtquảtốttronglĩnhvựchoạtđộngấy.

TheoPhạmTấtDong:Năng lực là tổhợpnhữngđặcđiểmtâmlívàsinh lícủacánhân đang là những điều kiện chủ quan để cá nhân đó thực hiện có kết quảmột hoạtđộng.

Từnhữngquanniệmtrênđây,chúngtacóthểđịnhnghĩakháiniệmnănglựcnhưsau:

Nănglựclàtổhợpcácthuộctínhđộcđáocủacánhânphùhợpvớinhữngyêucầucủamộthoạtđộngnhấtđịnh,đảmbảochohoạtđộngcókếtquả.

Thứnhất,nănglựclàtổhợpcácthuộctínhđộcđáocủacánhân,cónghĩalà:-Năng lựckhôngphải làmột thuộc tính,mộtđặcđiểmtâmlí,màbaogồmnhiều

thuộctínhđượckếthợpvớinhau,tươngtáclẫnnhau,đặctrưngchomỗicánhân.-Nănglựccũngkhôngphảimọithuộctínhcủacánhân,màchỉgồmnhữngthuộc

tính tương ứng với những đòi hỏi củamột hoạt động nhất định nào đó, làm cho hoạtđộngđóđạtkếtquảcao.Nănglựckhôngphảiphépcộngđơngiảnmàlàsựtươngtáclẫnnhaugiữacácthuộctínhlàmthànhmộthệthống,mộtcấutrúcnhấtđịnh.

Thứhai,nănglựclàtổhợpcácthuộctínhđộcđáophùhợpvớinhữngyêucầucủamộthoạtđộngnhấtđịnh.

Nóiđếnnănglựcbaogiờchúngtacũngnóiđếnnănglực trongmộthoạtđộngcụthể,khôngcóthứnănglựcchungchungkhônggắnvớimộthoạtđộngnào.Vídụ:nănglựchoạtđộngchínhtrị,nănglựchoạtđộngkhoahọckĩthuật,nănglựchoạtđộngnghệthuật,nănglựckinhdoanh,nănglựctổchức...

-Năng lực là thuộc tínhđộcđáocủamỗicánhânđược thểhiệnởchỗmỗingườikhácnhau thì biểuhiệnnăng lựckhácnhauvàmúcđộ củanăng lực cũngkhácnhau.Cùngmột loạinăng lựcnhưngởngườinàykhácvớingườikia, có thểdocấu trúccủachúngkhácnhau.Chẳnghạn,cùngcókhảnănglàmthơnhưngthơcủaTốHữukhácvớithơcủaChếLanViên.

-Nhữngthuộctínhcủacánhânbaogồmcảnhữngđặcđiểmtâmlívàđặcđiểmgiảiphẫusinhlí(chủyếulàđặcđiểmcủahệthầnkinh).Vídụ,thínhgiáctốt,cơquanphátâm tốt là điều kiện tốt cho năng lực âmnhạc, thị giác tốt, khả năng cảm thụmàu sắc,khônggianlàđiềukiệntốtchopháttriểnnănglựchộihoạ...

Tuyvậy,nănglựccủaconngườikhôngcósẵn,nghĩalàconngườisinhrakhôngcósẵnmộtloạinănglựcnàocả.Nănglựcconngườiđượchìnhthành,pháttriểnvàbiểuhiệntronghoạtđộng,trongcuộcsống.Khichưaxemxét,quansáthoạtđộngcủacánhânthìchưathểnóicánhânđócóhaykhôngcónănglựcđốivớimộtloạihìnhhoạtđộngnàođó.Vídụ,takhôngthểnóinănglựcâmnhạccủamộtembénếuemđóchưahọcnhạc;dùlàhìnhthứcsơđẳngnhất.Tachỉcóthểkếtluậnđượckhiemđóđượchọc,đượcthể

hiệnnhữnggìmìnhcótronghoạtđộngâmnhạc.Giữanănglựcvàtrithức,kĩnăng.kĩxảocómốiquanhệmậtthiếtvớinhau.Năng

lựccủatrẻhìnhthànhvàpháttriển,mộtmặtphụthuộcvàotrithức,kĩnăng,kĩxảocủacácem.Trongquá trình lĩnhhội tri thức,kĩnăng,kĩxảo thìnăng lựccủacácemcũngđượcphát triển.Nóimộtcáchcụ thể, tri thức,kĩnăng,kĩxảo làđiềukiện, làcơsởđểhình thànhnăng lực.Mặtkhácquá trình lĩnhhội tri thức,kĩnăng,kĩxảocủahọcsinhphụ thuộc vào năng lực của các em.Năng lực tao điều kiện cho học sinh dễ dàng vànhanhchóngnắmđượcmộtcáchsâusắcvàbềnvữngtrithức,kĩnăng,kĩxảotươngứng.Vídụ,nhữngemcónănglựctronglĩnhvựctoánhọcnhưkhảnăngghinhớcáckíhiệu,khảnăngtưởngtượngkhônggiankhảnăngtưduylôgic...thìsẽtiếpthunhanhhơncáctrithứcvàkĩnăng,kĩxảotoánhọc.Vàkhiđượctiếpthunhiềutrithức,kĩnăng,kĩxảotoánhọcthìnănglàtoánhọccủaemcàngpháttriểnhơn.

Tuy nhiên, năng lực và tri thức, kĩ năng, kĩ xảo không đồng nhất với nhau.Mộtngườicónănglựctrongmộtlĩnhvựcnàođótứclàcótrithức,kĩnăng,kĩxảotronglĩnhvựcđó.Nhưngmộtngườicótrithức,kĩnăng,kĩxảotrongmộtlĩnhvựcchưachắcđãcónănglựctronglĩnhvựcđó.

-Nănglựcvừalàtiềnđềvừalàkếtquảcủahoạtđộng.Đểhìnhthànhnănglựcconngườiphảitíchcựcthamgiavàocáchoạtđộngtươngứng.

Thôngquatổchứchoạtđộng,người tacó thểchủđộngtạoranănglựctrongmộtlĩnhvựchoạtđộngnàođó.Nhưvậy,nănglựclàkếtquảcủasựpháttriểnnhâncách,phụthuộcvàoquátrìnhpháttriểnnhâncách.Điềuđócắtnghĩatạisaokhôngbaogiờcósựbìnhđẳngvềnăng lựccủaconngười,đồng thờinócũngchophépbácbỏnhữngquanđiểmđịnhmệnhvềnănglựcconngười.

Nănglựclàyếutốhợpthànhtrongmộthoạtđộngcụthểchứkhôngchỉlàsựtươngứnghaysựphùhợpgiữamộtbênlàyêucầucủahoạtđộngvàmộtbênlàtổhợpnhữngthuộctínhtâmlícánhân.Điềuđónóilênnănglựcmangtínhcơđộngmềmdẻo.

1.2.MộtsốthuậtngữcóliênquanĐểhiểurõhơnkháiniệmnănglực,chúngtacầnphânbiệtnóvớimộtsốkháiniệm

cóliênquankhácnhưnăngkhiếu,khảnăng,tưchất,thiênhướng...*Khảnăng là khái niệm trongngônngữđời thườngđượcdùngđể thay thế khái

niệm năng lực (trong tiếngAnh cả hai thuật ngữ này có chungmột từ là ability). Tuynhiên,vềmặtkhoahọcgiữahaithuậtngữnàycósựkhácbiệtnhauvềchất.

Khảnăng làhệ thốngphứchợpcácquá trình,các thuộc tínhcủacánhân,nhờđóconngười có thể giải quyết đượcnhữngyêu cầuđặt ra chomình trên conđườngpháttriển.

Khảnănggồmcókiếnthức,kĩnăng,kĩxảo,thóiquen,tháiđộýchí,xúccảm,khíchất,chúngcùngkếthợpvớinhauthamgiavàohoạtđộng,tạorakếtquảcủahoạtđộng.

Nhưvậy,bìnhthườngaicũngcónhữngkhảnăngnhấtđịnh.Ngườitanóiđếnkhảnăngbanđầunhưlàkếtquảquátrìnhsốngcủatrẻtrongxãhội,nónảysinhkhôngcầnsựtácđộngcủaquátrìnhgiáodục.

Nănglựcpháttriểntrênnềnkhảnăngvàlàmộtbậccaohơnsovớikhảnăng.Hiểutheonghĩanàythìbấtcứmộtcánhânbìnhthườngnàocũngcónhữngnănglựcnhấtđịnh.

Vídụ,cóhaihọcsinhcùnggiảiquyếtmộtnhiệmvụnhưnhau,hoàn thành trongkhoảngthờigiannhưnhau,đạtđượckếtquảnhưnhau,chúngtasẽđánhgiáhaihọcsinhnày có khả năng như nhau.Nhưng nếumột học sinh đã được học cách để giải quyếtnhiệmvụđócònhọc sinhkia thì chưađượchọcnhưngđã sáng tạo ra cáchgiảiquyếtcôngviệcthìchúngtađánhgiátrườnghợpthứhaicónănglựchơn.

Khảnănglàcáiđảmbảoxácsuấtthựchiệnmộtthaotáctưduy,hoặcmộthànhđộngthựctiễn,nókhôngphảnánhtrựctiếpmứcđộpháttriểnmộtnănglực,nóphụthuộcrấtnhiềuvàosựluyệntập.Nănglựcchothấyxácsuấttiếnbộcủamộtngười,chothấytươnglaicủamộtngười,chothấymứcđộmàkhảnăngcủangườiđócóthểvươntớimàkhôngcầncósựnỗlựcquámức.Vídụ,mộtngườicónănglựchọctoánthìtiếpthudễdàng,cóchấtlượngvànhanhchóngcáctrithứctoánhọcmàkhôngcầncốgắngnhiều.

Vềmặtnguyêntắc,bấtcứmộtchứcnăngtâmlínàocũngcóthểđượcxemlàmộtnănglựcnếunhìnnhậnnótừgócđộhiệusuấttrongmộthoạtđộngnhấtđịnh.

*TưchấtTưchất làmột tổ hợpbaogồmcả nhữngđặc điểmgiải phẫuvà nhữngđặc điểm

chứcnăngtâm-sinhlímàcáthểđạtđượctrongmộtgiaiđoạnpháttriểnnhấtđịnhdướiảnhhưởngcủamôitrườngsốngvàhoạtđộngcủacánhân.Nghĩalà,nănglựccótiềnđềlàcáctổchứccơthểđượcditruyềnổnđịnhdướidạngtưchất(tốchấthaycácyếutốbẩmsinhditruyềncủacơthể).Đólàtấtcảnhữngtiềmnăngpháttriển,làđiềukiệnxuấtphátđểphát triểnnăng lựccánhân.Ngay từ lúc lọt lòngmẹ,mỗiconngườiđềucó tưchấtkhácnhau.Tưchất làcơsởvậtchấtcủasựphát triểnnăng lực,cóảnhhưởng trực tiếpđếntốcđộvàchiềuhướngpháttriểnnănglực,nhưngtưchấtkhôngbaohàmnănglực.

Giữatưchấtvànănglựccómộtkhoảngcáchrấtlớn.Tưchấtlàđiềukiệncầnnhưngchưađủđểpháttriểnnănglực.Tưchấtkhôngquyđịnhtrướcsựpháttriểnnănglực.Vídụ,đôitaithínhkhôngquyếtđịnhđứatrẻcótrởthànhnhạcsĩhaykhông...Nănglựcbaogiờcũngcụthểvàxácđịnhvìnógắnvớithànhtíchcủahoạtđộng,nókhôngdotưchấtsinhramộtcáchtrựctiếpmàlàkếtquảpháttriểncủanhâncáchdựatrêntưchất.

*ThiênhướngNhiềukhimộtngườicóthiênhướngđốivớimộthoạtđộngnàođócũngđượcxem

làngườicónănglựcvềlĩnhvựcđó.Thiênhướnglàkhuynhhướngcủacánhânđốivớimộthoạtđộngnàođóthểhiệnsựyêuthíchđốivớihoạtđộngđó,nắmbắtnhanhnhữngkĩnăng,kĩxảocầnthiếttronglĩnhvựcđóvàđạtđượckếtquảkhảquan.Tuynhiên,thiên

hướngchỉlàmứcđộbộclộđầutiêncủanănglựctronghoạtđộngdựatrênnhữngtưchấtnhấtđịnh.Tứclà,nếugặpđiềukiệnhoạtđộngphùhợpthìtưchấtmớibộclộthànhthiênhướng.Đóchỉlàdấuhiệuđầutiêncủanănglựcchứchưaphảinănglực.Thậmchícòncóthiênhướnggiảtạothìcàngkhôngphảilàbiểuhiệncủanănglực.

*NăngkhiếuNgày nay khái niệm về năng khiếu vàmối quan hệ giữa năng lực và năng khiếu

chưađượchiểunhấtquán.Cóngườichorằngnăngkhiếulàmộtmứcđộbiểuhiệncủanănglựcvàcaohơnsovớithiênhướng.Songcũngcóýkiếnchorằngnăngkhiếuchưaphảilàkhảnănghaymộtbậcnàođócủanănglực.Bởivì,nếunăngkhiếukhôngđượctổchứchoạtđộngtrongnhữngđiềukiệnthuậnlợithìnăngkhiếucũngbịthuichột.(Vấnđềnàychúngtasẽbànkĩhơnởphầnsau).

2.CácmứcđộcủanănglựcSự phù hợp giữa những thuộc tính của cá nhân với những yêu cầu hoạt động có

nhữngmứcđộkhácnhau,vìthếtạorakếtquảhoạtđộngkhácnhau.Nóicáchkhác,nănglựccủangườinàykhácvớinănglựccủangườikia,haynănglựcconngườicónhiềumứcđộcaothấpkhácnhau.

Dựavàotốcđộtiếnhànhvàchấtlượngcủasảnphẩmhoạtđộng,ngườitachianănglựclàmbamứcđộcaothấpkhácnhaulànănglực,tàinăngvàthiêntài.

a.Nănglực làdanh từchungnhất,đồng thờicũngdùngđểchỉmộtmứcđộnhấtđịnhcủanănglực,biểuthịsựhoànthànhvớihiệuquảcaomộthoạtđộngnàođó.Mứcđộnàytrongmộthoạtđộngcónhiềungườicóthểđạtđược.Trongmộthoạtđộng,tấtcảnhữngngườiđạtđượckếtquảnhấtđịnhởmứchoàn thànhnhiệmvụ,đềuđượcgọi làngườicónănglực.

b.Tàinăng, làmộtcấpđộcaocủanăng lực,dùngđểchỉmộtngườiđã tiếnhànhmộthoạtđộngphứctạpvàđãđạtđượckếtquảxuấtsắcítngườisánhkịp.Ngườitàinăngtronglĩnhvựcnàosẽhoànthànhxuấtsắcnhiệmvụtronglĩnhvựcđó.

TheoNguyễnHuy Tú thì tài năng làmột tổ hợp các điều kiện bên trong và bênngoàithuậnlợitạorakhảnăngđạtthànhtíchhoạtđộngrấtcao,tuynhữngthànhtíchnàyvềcơbảnvẫnthuộckhuônkhổnhữngđiềukiệnđãđạtđượccủaxãhộiloàingườiởthờiđiểmđó.

Tiêuchíquantrọngcótínhmấuchếtcủatàinănglàmứcđộrấtcaocủathànhtíchhoạtđộng.Đặcđiểmcủatàinănglàsựsángtạocaokhithựchiệnmộthoạtđộngnàođó.Sảnphẩmcủanhữngngườicótàinănglàmrathườngmangtínhđộcđáovàmớimẻ,cósựhoànchỉnhcaovàthườngcógiátrịtolớnđốivớicuộcsốngconngười.Ngườicótàinăng là người có sự phátminh, sáng chế, có nhiều sáng kiến trongmột lĩnh vực nhấtđịnh.Xétđếncùng,ngườiđạttớimứctàinăngchínhlàsựkếthợpnhiềunănglựcđểthựchiệncókếtquảcaonhiềuhoạtđộngphứctạpchứkhôngphảitừngkhảnăngriênglẻ.Ví

dụ,nănglựcnghethính,tinhtếkhôngđủđểtrởthànhmộtnhạcsĩ,mộtkhảnăngchắpvầnkhôngđủđểtrởthànhmộtnhàthơ...

Chỉcómộttổhợpnhiềunănglựcđạttớimộttrìnhđộpháttriểncaomớichophépmộtngườitrởthànhtàinăngtrongmộtlĩnhvựcnàođó.

Tuynhiên,mộttổhợpcácnănglựccũngchưađủđểtrởthànhmộttàinăngmàcòncầnphảicósựlaođộngvấtvả,căngthẳng,kiêntrì.Ngườicótàinăngcónhữngkhácbiệtvớingườibìnhthườngởtínhđộcđáotrongcôngviệc,khảnănglàmviệcphithườngvàýchísắtđánhằmđạttớimụcđíchcuốicùngvớichấtlượngcao.

c.Thiêntàilàmứcđộcaonhấtcủanănglực,làkhảnăngthựchiệncókếtquảđặcbiệtxuấtsắctrongmộtlĩnhvựchoạtđộngtrongmọitìnhhuống,mọihoàncảnh.Sựsángtạocủanhữngthiêntàikhácvớingườitàinăngởchỗ,sảnphẩmcủahọcóýnghĩatíchcựcđốivớimộtthờikìlịchsử,mộtxãhội,mộtthờiđại,tạoramộtbướcngoặtpháttriểnmớitrongmộtlĩnhvựccủađờisốngxãhội.Vídụ,thiêntàiHồChíMinhđãtạorabướcngoặtchosựpháttriểnxãhộiViệtNamtrongthếkỉXX,thiêntàiAnhstanhtạorabướcngoặtchosựpháttriểncủanềnvậtlíhiệnđại...

TheoNguyễnHuyTúthìthiêntàilàkháiniệmchỉmứcđộcựccaocủanănglực,chophépconngườiđạtđượcnhữngthànhtựuvôsongtronglịchsử.Khácvớitàinăng,thiêntàidẫnđếnnhữnggiátrịmởhoàntoàntrênbìnhdiệntoànnhânloại,mởramộtthờikìmớicủasựpháttriểntrongmộthoặcnhiềulĩnhvựchoạtđộngnàođócủaloàingười,tựanhưmộtmốcsonđánhdấumộtbậcpháttriểnmớicaohơncủaxãhộiloàingười.

Ngàynay,nguồngốccủathiêntàivẫnlàmộtbíẩncủakhoahọc.Tuyvậyngườitavẫnthốngkêrađượcmộtsốbiểuhiệnvànguồngốccủathiêntàinhưsau:

-Thiêntàiditruyềnlàloạithiêntàidođượcditruyềntừcácthếhệtrước.Cácnhàthiên tài học đã dẫn chứng các trường hợp thiên tài di truyền như Mozart, Bach,Mendelsson...Đólànhữngthiêntàiâmnhạcđượcxuấtthântừnhữnggiađìnhdòngdõicótruyềnthốngâmnhạc.

-Thiên tàiđiênrồ làdạng thiên tài luôngắnvớinhữngbiểnhiệnđiênrồ, loạn trínàođó.VídụnhưhoạsĩVanGogh,nhàvănDostoievxki...

-Thiêntàibệnhlílàloạithiêntàigắnvớicácbiểuhiệnbệnhlínàođó(quanniệmnày cho rằngdo tác động củabệnh tật đã thúcđẩy thành thiên tài).Ví dụ thiên tài dobệnhGoutđượcgiảithíchlàdotrongmáucủanhữngngườinàylượngaxidướccaogấp20đến30lầnsovớingườibìnhthườngđãtácđộngmạnhmẽvàohoạtđộngcủahệthầnkinhvàcáchoạtđộngsinhlíkháctạoranguồngốccủathiêntài.ĐiểnhìnhcủathiêntàiliênquanđếnbệnhGoutnhưNewton,Darwin,Galilee,Bethoven...

- Thiên tài gắn với hội chứng Marfan (là hội chứng của những người có nhiềuadrenalintrongmáu).Docónhiềuadrenalintrongmáuđãkíchthíchhoạtđộngtríócvàthểlựccủangườibệnhlàmchohọtrởthànhthiêntài.Nhữngthiêntàigắnvớihộichứng

nàynhưA.Lincoln,H.Andersen...Mộtsốnhàthiêntàihọchiệnnaylạichiathiêntàithànhhaidạngcơbảnlàthiêntài

maymắnvàthiêntàitựrènđúc.Thiêntàimaymắnlànhữngngườisốngtrongcácđiềukiệnthuậnlợitốiưugiúpchohọtrởthànhthiêntàimàkhônggặpmộtkhókhăntrởngạinào.Ngượclại,thiêntàidorènđúclàkếtquảcủaquátrìnhlaođộngvấtvả,khôngmệtmỏi...

3.PhânloạinănglựcCónhiềucáchphânloạinănglựctuỳthuộcvàonhữngtiêuchíkhácnhau.a.Nếudựavàonguồngốcphátsinhthìcónănglựctựnhiênvànănglựcxãhội.-Nănglựctựnhiênlànănglựccónguồngốcsinhvật,nócóquanhệtrựctiếpvớitư

chấtcủacánhân.Vídụ,năng lựchình thànhphảnxạcóđiềukiện,năng lực thíchứngnhanh...Loạinàycócảởngườivàđộngvật.Nănglựctựnhiênđượcnảysinhtrêncơsởnhữngtưchấtbẩmsinh,ditruyềnkhôngcầnđếntácđộngcủagiáodụcđàotạo.Tuyvậy,cuộcsốngluônluônvậnđộngvàpháttriểnkhôngngừngđòihỏiconngườiphảicócácnăng lựcmới bằng con đườnggiáo dục và đào tạo.Nhữngnăng lực được đào tạo nàyđượchìnhthànhtrênnềntảngnănglựctựnhiênnhưnglàmộtbậcpháttriểncaohơnsovớinănglựctựnhiên.

-Nănglựcxãhộilànănglựchìnhthànhvàpháttriểntrongquátrìnhsốngvàhoạtđộng trong xã hội củamỗi cá nhân (năng lực tự tạo). Loại năng lực này chỉ có ở conngườinhưnănglựcngônngữ,nănglựclaođộng...Nănglựctựtạolànhữngphẩmchấtcủaquátrìnhhoạtđộngtâmlítươngđốiổnđịnhvàkháiquátcủaconngười,nhờnómàchúngtacóthểgiảiquyếtđượcnhữngvấnđềđặtratrongcuộcsống.Nănglựctựtạochỉnảysinhtronghoạtđộngnhậnthứcvàcảitạothếgiớicủaconngườigắnliềnvớisựsángtạocủaconngười.Khiđãđượchìnhthànhvàổnđịnh,cácnănglựctựtạothườngđivàohệthốngcácnănglựctựnhiên.Còncácnănglựctựnhiênlạibáotrướctrongchừngmựcnàođóvềnănglựctựtạocủaconngườikhihọphảigiảiquyếtnhữngyêucầuthuộcloạimới.Nănglựctựnhiênvànănglựctựtạobộclộởtínhnhanh,tínhdễdàng,chấtlượngtiếpnhậnvàthựchiệnhoạtđộng,ởbềrộngcủasựđichuyển,tínhmớimẻ,tínhđộcđáocủahoạtđộnggiảiquyếtnhữngyêucầumới.

b.Mộtcáchphânlạicóýnghĩahơntrongcôngtácgiáodụclàphânloạitheomứcđộchuyênbiệtcủanăng lực.Cáchphân loạinàychianăng lực làmhai loại lànăng lựcchungvànănglựcriêng.

Nănglựcchunglànănglựccầnthiếtchonhiềulĩnhvựchoạtđộngkhácnhaunhưnăng lực quan sát, năng lực học tập, năng lực tư duy, năng lực ngôn ngữ... Năng lựcchunglànănglựcnắmvàvậndụngtrithứccơbảncủakhoahọctựnhiên,khoahọcxãhộilàmcơsởchomọihoạtđộngtrongxãhội.Nănglựcchungcóhaimứcđộinănglựcchungsơđẳngvànănglựcchungphứctạp.

+Nănglựcchungsơđẳngvốncóởtấtcảmọingười, tuynhiênởmỗingườikhácnhauthìkhácnhau.Vídụ,nănglựccảmgiác,trigiác,ghinhớ...

+Nănglựcchungphứctạpcũngcóởmọingườinhưngởcácmứcđộkhácnhau,lànănglựcứngvớihoạtđộngchungcủaconngườinhưvuichơi,học tập, laođộng,giaotiếp...Mỗimộtnănglựcnằmtrongnhómnàyđềulàmộtcấutrúcphứctạpcủathuộctínhnhâncách.Khácvớinănglựcsơđẳngnóitrênngườitathườngnóiđếnsốíthoặcđơnlẻcủacáckhảnăngnhưýchívớitưcáchlàmộtnănglựcđểđạtđượcmụctiêucònnănglựcchung phức tạp là một phức hợp nhiều năng lực như năng lực học tập, năng lực laođộng...

-Nănglựcriêng(haynănglựcchuyênmôn)lànănglựcđặctrưngriêngtrongnhữnglĩnhvựchoạtđộngnhấtđịnh.Vídụ,năng lựchộihoạ,năng lựcâmnhạc,năng lực sưphạm...Ngườitacũngchianănglựcriêngthànhnănglựcriêngsơđẳngvànănglựcriêngphứctạp.

+Năng lực riêng sơ đẳng là loại năng lực không có ở tất cảmọi người và ởmỗingườikhácnhauthìkhácnhau.Đâylànhữngthuộctínhphứctạpcủanhâncách.Vídụ,khảnăngướclượngbằngmắt,ócphêphán,trínhớýnghĩa...Nhữngthuộctínhphứctạpnhưvậycủacánhânbiểuhiệnratrongnhữnghoạtđộngđặctrưngtươngứng.

+Nănglựcriêngphứctạpđượcpháttriểntronglịchsửloàingười,thoạtđầulànănglựcvềcácnghề thủcông, sauđó là cácnghềnghiệpcụ thể.Xãhội càngphát triển thìnănglựcriêngphứctạpcàngnhiều.Ngàynay,cónhữngnghềnhưláimáybay,điềukhiểntàuvũtrụ,kĩsưlậptrình...đềuthuộcvàonănglựcriêngphứctạp.

Tuyvậy, cáchphân loại nói trên cũng chỉmang tính tươngđối nó chỉ cóý nghĩatrongviệcnghiêncứu.Trongthựctếgiữahailoạinănglựccómốiquanhệchặtchẽvớinhau,bổsungchonhau.Nănglựcriêngchínhlànănglựcchungđượcpháttriểntheomộthướngchuyênbiệtnàođó.Nănglựcchunglàcơsởcủanănglựcriêng,chonênviệcbồidưỡngnăng lực riêngkhông thể tách rờiviệcbồidưỡngnăng lựcchung.Trong thực tếcuộcsống,mỗihoạtđộngđềuđềranhữngyêucầunhấtđịnhvềnănglựcchunglẫnnănglựcchuyênmôn.Đểpháttriểnnănglựcchuyênmônkhôngnênbóhẹpviệcbồidưỡng,pháttriểnnănglựctrongmộtngànhcụthểnàođó.Chỉcóthểpháttriểntoàndiện,hoànchỉnhvàthốngnhấtcảhailoạinănglựcmớiđảmbảochocánhânhoànthànhnhiệmvụtrongmộtloạihìnhhoạtđộng.

c.Phânloạinănglựcdựavàocácmứcđộpháttriểncủanó.Theocáchphânloạinàythìnăng.lựcđượcphânthànhcácloạisau:nănglựchọctập,nghiêncứu;nănglựcsángtạo.

-Nănglựchọctập,nghiêncứulànănglựcliênquanđếnviệclĩnhhộiphươngthứchoạtđộngcósẵntrongnềnvănhoánhânloại,việclĩnhhộitrithứckĩnăngkĩxảo.Vídụ,khảnăngtậptrungchúý,nănglựcphântích,tổnghợp,sosánh...

-Nănglựcsángtạolànănglựccóliênquanđếnviệctạoracáimớichưahềcótrongnềnvănhoánhânloại,hoặcpháthiệnraphươngphápmớicủaviệcthựchiệnmộthoạtđộngnàođó.Tuyvậy, trongcùngmột lĩnhvựchoạtđộng,ởngườinày thìhình thànhnăng lựchọc tậpnghiêncứucònởngườikhác lạihình thànhnăng lựcsáng tạo.Vídụ,tronglĩnhvựcnghệthuậtcóngườilànhàphêbình,hiểurấtsâusắctrithứcvềlĩnhvựccủamình nhưng không bao giờ sáng tạo nghệ thuật, nhưng có người chuyên sáng tạonghệthuậtlạikhônghiểusâusắclắmcáctrithứccóliênquan.Trongcáclĩnhvựckháccũngvậy.

Việcphânchiathànhhailoạinănglựcnàycũngchỉmangtínhtươngđối.Vìhailoạinănglựcnàycómốiquanhệvớinhaurấtchặtchẽvàtácđộngqualạivớinhau.Nănglựchọctậpnghiêncứuhỗtrợchonănglựcsángtạo.Ngượclại,nănglựcsángtạogópphầnchonănglựchọctập,nghiêncứuđượcsâusắchơn.Trongthựctế,cómộtsốnhàlíluậnđã cónhững sáng tác hayvàngược lại có nhữngnhà sáng tác đã cónhững công trìnhnghiêncứulíluậncógiátrị.

Nănglựccủahọcsinhởmộtlĩnhvựcnhấtđịnhđượcxemxétvàđánhgiáthôngquacáchoạtđộngởlĩnhvựcđó.Trongthựctế,ngườitacóthểxemxétvàđánhgiánănglựccủahọcsinhthôngquatổngkếtnhữngtiêuchíđãđượcđềxuấttrongtâmlíhọc,đólà:Tốcđộtiếnbộcủahọcsinhtrongviệclĩnhhộitrithứcvàphươngthứchoạtđộngtươngứng;chất lượngcủahoạtđộng;xuhướng,sựkiên trìvàsức lựccủahọcsinhdànhchocôngviệcnàođó.

Muốnchohọcsinhcónănglựcvềmộtmônhọc,mộtlĩnhvựcnàođócầntạođiềukiện thuận lợichocácemhoạtđộng,học tập.Ngàynay,người tađãchứngminhđượcrằng:nhữngtrẻembìnhthườngđềucóthểcónănglựchọctậpđểcóhọcvấnphổthôngvà trên cơ sở đó để hình thành những năng lực khác.Ngay đối với những đứa trẻ tậtnguyền,nếuđược tổchứcchohọc tậpchuyênbiệt, thíchhợp thìcácemcũngcóđượcnhữngnănglựcnhấtđịnhđểthamgiavàocuộcsốngcộngđồng.

Ngoài ra, còn có cách phân loại dựa trên các lĩnh vực hoạt động cụ thể của conngườinhưnănglựchoạtđộngtrítuệ,nănglựchoạtđộngngônngữ,nănglựchoạtđộngnghệthuật,nănglựchoạtđộngxãhội...

4.Mốiquanhệgiữanăng lựcvớicácđặcđiểmtâm lívàcác thuộc tính tâm lícủanhâncách

Nănglựckhôngphảilànhữngthuộctínhtâmlírờirạc,côlậpmàthốngnhấthữucơvớicácthuộctínhkháctronghệthốngcấutrúctâmlícánhân.Chínhsựthốngnhấtđóđãtạochocánhâncósứcmạnhtolớnđểđápứngyêucầucủahoạtđộngcảitạotựnhiênvàcảitạoxãhội.Mốiquanhệgiữacácthuộctínhcủanhâncáchvàcácđặcđiểm,cácthuộctínhkháctronghệthốngcấutrúctâmlícánhân,thựcchấtlàmốiquanhệgiữaphẩmchấtđạođứcvànănglựctrongmộtconngười.Trongmốiquanhệđó,nhữngthuộctínhđạođứcgiữvaitròchuđạovàchiphốisựpháttriểncácthuộctínhnănglực,vànhữngthuộc

tínhnănglựccũngảnhhưởng,tácđộngtíchcựcđếnsựpháttriểncủacácthuộctínhđạođức.Bấtcứcánhânnàocũngphảicóđủphẩmchấtvànăng lực thìmớiđảmbảohoạtđộngcókếtquảcao.ĐúngnhưHồChủtịchđãdạy:cótàiphảicóđức.Cótài,khôngcóđứcthamô,hủhoácóhạichonướcchodân.Cóđứckhôngcótàinhưôngbụtngồitrongchùakhônggiúpíchđượcai.

a.NănglựcvớixuhướngNăng lựcnhư làphương tiệnđể thựchiệnmục tiêucủaxuhướng.Quá trình thực

hiệnmụctiêucủaxuhướngchínhlàquátrìnhhìnhthànhvàpháttriểnnănglực.Trìnhđộphát triển năng lực quyết định quá trình hiện thực hoá nguyện vọng của cá nhân. Xuhướngvànănglựccủamộtcánhânquyệnvàonhauvàcùngpháttriểntrongmốiquanhệkhôngthểchiacắtcủamộtnhâncáchthốngnhất.

Ngược lại, xuhướnghoạtđộngcủacánhâncũngảnhhưởngđếnnăng lựccủacánhânđó.Ngườicóxuhướngvềmặthoạtđộngnàothườngcónănglựcvềlĩnhvựchoạtđộngấy.Mộtngườisaysưa,tậptrungmọisứclựcvàohoạtđộngnàothườngcónănglựcvềhoạtđộngấy (Tuynhiêncũngcómột số trườnghợphaimặtxuhướngvànăng lựckhôngphùhợpvớinhau.Đólànhữngtrườnghợpxuhướngchưathựcsự,xuhướnggiảtạohaytưởngtượng.Đólàhậuquảcủaámthịhaytựámthị.Ngườicóxuhướngnàycótháiđộhờihợt,thụđộng,vìvậykếtquảđạtđượcchỉởmứctrungbình).

Nóichung,giữaxuhướngvànănglựcvềmộthoạtđộngnàođóthườngcósựphùhợpvớinhau.Sứchấpdẫncủamộthoạtđộngnàođóđốivớicánhâncànglớnbaonhiêuthì cá nhân càng hướng sức lực củamình thamgia vào hoạt động ấy.Đó là điều kiệnthuậnlợiđểnănglựcpháttriển.Nhữngtàinăngthườngbiểuhiệnxuhướnghoạtđộngrấtsớm(vídụMozart,Raphaen,Picatxô,Newton...).

Mozart,2tuổiđãxúcđộngtrướccácbảnnhạcvuihaybuồn,4tuổiđãnghevàchéplạimộtbảnnhạcđồngca trongnhà thờkhôngmộtsai sót,6 tuổisáng tácnhạc,9 tuổibiểudiễnnhạctrướccôngchúng,12tuổisángtácgiaohưởng,14tuổiđượcbầuvàoviệnhànlâmBolonhơ...

Lịch sửphát triển củakhoahọc cho thấy rằng, sự saymê,hứng thúđốivới côngviệclàđiềukiệncủasựthểhiệnnănglựcvàhìnhthànhtàinăng.

Hứng thú đối với hoạt động cũng làmột yếu tố thúc đẩy năng lực. Tuy nhiên cóhứngthúchưachắcđãcónănglực.Vìcó trườnghợp,hứngthúkhôngcóđiềukiệnđểthoảmãn.Nhưngcónănglựctrongmộtlĩnhvực,sớmmuộnsẽcóhứngthútươngứng.

Nhu cầu đối vớimột hoạt động nào đó được con người ý thức sẽ góp phần hìnhthànhnănglực.

Nănglựccũngcótácđộngtrởlạivớixuhướng.Nócủngcốniềmtin,lítưởngchocánhân.Nếuconngườiphát triển toàndiệnvềnăng lực,đápứngđượcyêucầucủahoạtđộng trongmọi tình huống thì càng tin tưởngở nghị lực và sứcmạnh củamình, càng

vữngvàngtrênbướcđườngthựchiệnmụctiêu,lítưởng.b.Nănglựcvớitrithức,kĩnăng,kĩxảoNhưtrênđãnói:Nănglựcbaogiờcũnggắnvớimộthoạtđộngcụthểnàođó.Bởi

vậy,đểcónănglựctronglĩnhvực,nhấtthiếtphảicótrithức,kĩnăng,kĩxảovềlĩnhvựcđó.Năng lựcvà tri thức,kĩnăng,kĩxảocó sự thốngnhấtnhưngkhôngđồngnhấtvớinhau.Trithức,kĩnăng,kĩxảotronglĩnhvựcnàolàđiềukiệnđểhìnhthànhnănglựcvềlĩnhvựcấy.Muốnpháttriểnnănglựcchohọcsinh,trướchếtphảigiúpcácemnắmchắctrithức,kĩnăng,kĩxảotươngứng.Mặtkhác,nănglựclạiđượcbiểuhiệntrongquátrìnhtiếpthutrithức,kĩnăng,kĩxảo.Ngườicónănglựctronglĩnhvựcnàosẽdễdàngnắmtrithức,kĩnăng,kĩxảolĩnhvựcđó.

Tuynhiên,cótrithức,kĩnăng,kĩxảovềmộtlĩnhvựcchưachắcđãcónănglựcvềlĩnhvựcđó.Vídụ,mộthọcsinhnắmchắccôngthứctoánhọcvàthuầnthụctrongviệcgiảicácbàitoáncóliênquan,nhưngchưachắchọcsinhđócónănglựctoánhọc.Điềunàyrấtcầnthiếtchocácnhàsưphạmtrongviệcpháthiệnvàbồidưỡngnhữnghọcsinhcónăngkhiếuthànhnhântàichođấtnước.

c.NănglựcvớitínhcáchNhữngđặcđiểmbiểuhiện tháiđộ của conngườiđốivới laođộng,đốivớingười

khácvàđốivớichínhbảnthânmìnhcóýnghĩatrungtâmtrongtínhcáchcủamỗiconngười.

Tháiđộcủacánhânđốivớihiệnthực(cuộcsống,sựnghiệp,...)cóảnhhưởngquantrọngđốivớisựhìnhthànhvàpháttriểnnănglực.Chẳnghạn,nếutháiđộhờihợtđốivớicôngviệckhôngnhữngảnhhưởngxấuđếnkếtquảlaođộngmàcònảnhhưởngxấuđếnsựpháttriểnnănglực.Ngượclại,nếutháiđộsaysưa,nhiệttìnhtrongcôngviệcchínhlàđiềukiệncầnthiếtđểhìnhthànhvàpháttriểnnănglực.Chínhýthứctráchnhiệmcaođốivớinhiệmvụxãhộiphâncông,tháiđộlaođộngsaymê,cầncùđãcótácdụngđốivớisựphát triểnnhâncách, trongđócónăng lựcvà làmchohoạtđộngcánhâncónăngsuấtcao.MacximGorkichorằng:"Tàinăngđượcpháttriểntừtìnhyêuthathiếtđốivớicôngviệc...".Edisonthìkhẳngđịnh:"99%củathiêntàilàmồhôivảnướcmắt".Chínhtrongquátrìnhlaođộng,conngườikhôngngừngtíchluỹkinhnghiệm,nângcaotrìnhđộvềmọimặt,cáckĩnăng,kĩxảođượchìnhthànhvàpháttriển.Trongquátrìnhlaođộng,conngườimớicóđiềukiệnđểpháthuysángtạo,nảysinhsángkiến...Đólànhữngcơsởđểpháttriểnnănglực.

Mặtkhác,tinhthầnhăngsaylaođộng,tháiđộcầncùchịukhócòncóýnghĩatíchcực đối với việc cải biến những điều kiện tự nhiên của con người, làm cho con ngườiđượctôiluyện,nhữngcơchếbùtrừvàbổsungđượchìnhthành,tạođiềukiệnchoviệchoànthiệnvàpháttriểnnănglực.

Tháiđộnghiêmkhắcđốivớibảnthânvàtinhthầntựphêbìnhcaocómốiquanhệ

chặtchẽđốivớiviệcpháttriểnnănglựccủacánhân.Nănglựccủaconngườikhôngphảitựnhiênmàcó,cũngkhôngphảihìnhthànhmộtlầnlàxong,màlàkếtquảcủaquátrìnhcánhântựrèn luyệnlâudài,giankhổtrongquá trìnhhọc tập, laođộng…Thựctếchothấy rằng,nhữngngười thựcsựcó tàibaogiờcũng lànhữngngườikhiêm tốn,biết tôntrọngnhững thành tựudobàn tay,khốióccủaquầnchúngsáng tạonên,biếtđánhgiáđúngkếtquảlaođộngvàchỗmạnh,chỗyếucủamình,khôngbaogiờthoảmãnvảdừnglạiởnhữngcáiđãđạtđược,luôntựđềrachomìnhnhữngyêucầunhữngnhiệmvụvàchỉtiêuphấnđấungàymộtcao,ngàymộtkhókhăn,phứctạp.Họluônluôncốgắnghọctậpmọingười,học tậpquầnchúng.Chínhđiềuđóđã làmchonăng lựccủahọkhôngngừngphát triển,đápứngđượcyêucầungàycàngcaocủaxãhội.Thực tiễnđãchứngminhrằng:Nhiềungườinhờcótinhthầntựhọccaovànghiêmtúc,nênđãnhanhchóngnâng cao trình độ năng lực củamình về nhiềumặt.Ngược lại, cũng có những cán bộthiếukhiêmtốntronghọctập,rènluyệnnêntrìnhđônănglựcngàycàngsútkém,khôngtheokịpyêucầucủathựctiễn,vàtrởnênthoáihoá,mấttínnhiệm.

Nănglựccũngảnhhưởngmạnhmẽđếntínhcách.Mộtnănglựcdồidào,pháttriểntoàndiệnlàđiềukiệncầnthiếtchomộttínhcáchtựtin,mạnhmẽ,quyếtđoán…

CreatedbyAMWord2CHM

II–CẤUTRÚCCỦANĂNGLỰC

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương5.NĂNGLỰC

Nhưtrênđãnói:Nănglựclàtổhợpcácthuộctínhđộcđáocủacánhânphùhợpvớinhữngyêucầucủamộthoạtđộngnhấtđịnh,đảmbảochohoạtđộngđócókếtquả.Nóicáchkhác,nănglựccómộtcấutrúctâmlíphứctạp,nóbaogồmnhiềuthuộctínhkếthợplại.Trongđócác thuộc tính tácđộngqua lại lẫnnhau,chiphối lẫnnhau,bổsungchonhau...Cácthuộctínhcủanănglựcđềudonộidungvàtínhchấtcủahoạtđộngquyđịnhmộtcáchkháchquan.Nóimộtcáchcụthể,thànhphầncủacấutrúcnănglựcthayđổituỳtheoloạihìnhhoạtđộng.Vídụ,cấutrúccủanănglựctoánhọcbaogồmcácthànhphầncơbảnsau:+Khảnăngkháiquáthoálíluậncao

+Giàutrítưởngtượngkhônggian+Dễdàngđảongượcdòngtưduy-Cấutrúcnănglựcvănhọcđòihỏicaoởcácthànhphầnsau:+Tìnhcảmthẩmmĩ+Tínhnhạycảm+Tưduyhìnhtượngnghệthuật-Cấutrúcnănglựcsưphạm:+Cácthuộctínhchủđạo,nhưkĩnăngvạchtrướcđượctươnglaicủatừngngườivà

củacảtậpthể,kếthợpvớisựkhéoléosưphạm...+Cácthuộctínhchỗdựa,nhưtháiđộâncầnvàyêucầucaocầnthiếtđểthiết lập

mốiquanhệqualạiđúngđắnvớitrẻem...+Cácthuộctínhlàmnềnnhưgiaotiếp,vốnvănhoáchung...-Cấutrúccủanănglựctạohình:+Trítưởngtượngsángtạonghệthuật+Sựnhạycảmcaocủabộmáyphântíchthịgiác,đôibàntaykhéoléo+Trạngthái

xúccảmvớinhữnghiệntượngđượccảmthụ.Nóitómlại,mỗiloạihìnhhoạtđộngđềucómộtcấutrúcriêng.Tuynhiên,cùngmột

nănglựcnhưngởnhữngngườikhácnhauthìcócấutrúcnănglựckhônghoàntoàngiốngnhau.Vídụ,cùngcónănglực tổchứcnhưngcóngườiđượctạobởi tínhnhạycảmđốivới tâmtư,nguyệnvọngcủangườikhác, luôn luônquan tâmđếnđờisốngvậtchấtvà

tinh thần của những người xung quanh, có tinh thần trách nhiệm cao trước tập thể...Nhưngởngườikháclạiđượctạorabởisựkếthợphàihoàgiữalívàtìnhtrongquanhệvớimọingười,sựtậntâmtrongcôngviệc,biếtkhéoléopháthuychỗmạnhvàhạnchếchỗyếucủatừngngườidướiquyềnmình...

Nóitómlại,cấutrúccủanănglựcthườngcó3thànhphần,đólà:-Nhữngthuộctínhgiữvaitròchủđạo;-Nhữngthuộctínhgiữvaitròcơsở,chỗdựa;-Nhữngthuộctínhhỗtrợlàmnền.

Mộtsốnhàtâmlíhọckháclạichorằngnănglựcbaogồm3thànhphần:-Trithức,kĩnăng,kĩxảo.

-Khảnăngvậndụngchúngvàohoạtđộngcụthể.-Cácthuộctínhnhâncách.

CreatedbyAMWord2CHM

III–TIỀNĐỀTỰNHIÊNVÀĐIỀUKIỆNXÃHỘICỦASỰHÌNHTHÀNHVÀPHÁTTRIỂNNĂNGLỰC

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương5.NĂNGLỰC

1.Mộtsốquanđiểmsailầmvềđiềukiệncủasựpháttriểnnănglựca.QuanđiểmsinhvậthoánănglựcQuanđiểmnàychorằng:bảnchất,nguồngốccủanănglựclàdođiềukiệntựnhiên

quyếtđịnh,cònmôitrườngvàgiáodụcchỉlàđiềukiệnđểcáitựnhiêntrongconngườiđượcthểhiệnra,hoặcchỉlànhữngyếutốthúcđẩy,cótácdụnglàmbộclộsớmhơnhoặcmuộnhơnnhữngcáiđã có sẵnđómà thôi.Nhiệmvụcủanhàgiáodụcchỉnhằm làmphơibàyđượcnhữngcáitựnhiênnàycủađứatrẻ.Quátrìnhpháttriểnnănglựcchủyếulàquátrìnhpháttriểncủagen,nănglựccótínhchấttiềnđịnh,bấtbiếnvàphụthuộcvàosự trangbịcủagen(đượcmãhoá trongchương trìnhgen),nóđượcdi truyền từ thếhệnàysangthếhệkhác.Cáchọcgiảtưsảnkhẳngđịnhtưchấthoàntoànquyếtđịnhnănglựcvàhọđồngnhấttưchấtvớinănglực(tưchấtvớinănglựclàmột).Họchorằng,nănglựcchỉlàmộtthuộctínhtựnhiêncủaditruyền.Chẳnghạn:

Toocdai(1874-1949)chorằng:tựnhiênbanchoconngườimộtvốnnhấtđịnh,giáodụcchỉcầnlàmbộclộvốnđóra.

S.Freud (1856 - 1939) cho rằng tài năng của conngười cónguồngốcnằm trongtầngsâubảnnăngdụcvọngcủaconngườivàdosựbiếndạngcủabảnnăng tìnhdục.Ôngchorằngtàinăngchẳngqualàsựthănghoacủatìnhdục(nănglượngLibiđo).Hoạtđộngsángtạocủacácnhàkhoahọc,vănnghệsĩchẳngqualàphươngtiệnđểthoảmãnnhữngmongmuốnvềtìnhdụcmàhọkhôngđượcthựchiện,bịdồnnénlâungày.

Ph.Ganton(1882-1911)-nhànhânchủnghọcngườiAnh,trongcuốn,Cácquyluậtvàhậuhoạcủacổtruyềntàinăng,đãkhẳngđịnh:thiêntài,

tàinănglàdoditruyềnquyếtđịnh.KhidùngtrắcnghiệmtrítuệđểđochỉsốthôngminhIQ,ôngrút rakết luận:Conemnhàgiàucóchỉsố thôngminhcaohơnsovớiconemnhàlaođộng.Ôngđãsửdụngđiềunàynhưmộtcôngcụđểphụcvụchosựphânbiệtđốixửtrongxãhộivàđãlấyrấtnhiềuvídụđểcốchứngminhcholuậnđiểmnóitrênnhư:

*DònghọgiađìnhnhạcsĩthiêntàingườiĐức-J.Bach,trong5đờiđãcungcấpchoxãhội18nhạcsĩnổitiếng.

*CảgiađìnhMozartđềulànhạcsĩ(ôngbànội,ôngbàngoại,bốmẹ,chịgái)...

ChủnghĩaMácđãphêphánkịchliệtquanđiểmtrênvàchorằngquanđiểmnàyvừasailầmvềmặtkhoahọcvừaphảnđộngvềmặttưtưởng.Nósinhrachỉnhằmbàochữachosựbấtcôngtrongxãhộicógiaicấp,phụcvụchoquyềnlợicủagiaicấpthốngtrị,chochính sách phân biệt chủng tộc. Từ quan điểm này họ đã gieo rắc vào quần chúng tưtưởngchorằngnănglựcphụthuộcvàodòngdõihuyếtthống,chỉcódòngdõiquyềnquýmớicónănglựcxứngđángđểcaitrịmọingười.Trongthựctế,cónhiềungườixuấtthântừnhữnggiađìnhrấtbìnhthườngnhưngvẫntrởthànhnhữngtàinăngxuấtchúng.

Chẳnghạn,thiêntàiLomonoxovlàconcủamộtgiađìnhđánhcá,Pharađaylàconmộtgiađìnhthợrèn,Sopanhlàconmộtngườikếtoán...

b.QuanđiểmxãhộihoánănglựcQuan điểm này phủ nhận hoàn toàn vai trò của các tiền đề tự nhiên và tìm cách

chứngminhrằng:tấtcảmọingườiđềugiốngnhauvềnănglựcvìnănglựcdonhữngđiềukiệnxãhộiquyđịnh.Nhữngngườitheoquanđiểmnàychorằng:bấtkìngườinàocũngcóthểtrởthànhthiêntàinếuđượcgiáodụcđúnghướng.

Tâmlíhọcmácxítcũngphêphánsựsailầmvềmặtkhoahọccủaquanđiểmnày.Thựctếchothấy,nếucánhânkhôngcónhữngtiềnđềsinhhọcnhấtđịnhtươngứngvớimộthoạtđộngkhôngthểtrởthànhtàinăngtronghoạtđộngđó.Vídụ,mộtngườikhôngcó chất giọng tự nhiên tốt thì dù có giáo dục, đào tạo tốt đến đâu cũng không thể trởthànhmộtcasĩháthayđược,...Nhưvậy,quanđiểmnàychỉcóýnghĩavềmặtnhânvănmàthôi.

2.Quanđiểmcủatâmlíhọcmácxíta.TưchấtlàđiềukiệntựnhiêncủanănglựcRõràngtưchấtkhôngđịnhtrướcnănglựcvàkhôngphảilànănglực.Ngaytronglí

luậnsinhhọccũngđãkhẳngđịnhrằng:khôngphảimọiđặcđiểmđềuđượcditruyềnvànhữngđặcđiểmditruyềnkhôngphảiđềuđượcthểhiệnởthếhệsau.Đặcđiểmditruyềncóđượcbảo tồnvà thểhiệnở thếhệsauhaykhôngvà thểhiệnởmứcđộnàođềuđohoàncảnhsốngquyếtđịnh.Mặtkhác,nănglựccủaconngườixétchocùngchỉlàsựthíchứngtốtnhấtvớiđiềukiệnlaođộngvàsinhhoạt,màđiềukiệnlaođộngvàsinhhoạtcủaconngười lại luôn luônbiếnđổi.Dođó,để tồn tạivàphát triển, conngườikhôngchỉtrôngcậyvào"vốnliếng"ítỏidochaôngđểlại.Điềuquantrọnghơnlàconngườikhôngngừngtựtạonênnhữngsựthíchứngngàycàngcaotrongđờisốngcáthểcủamình.

ChủnghĩaMáccũngkhôngphủnhậnvaitròcủatưchất.Quanđiểmphủnhậnvaitròcủayếutốtưchấtđốivớisựhìnhthànhvàpháttriểnnănglựclàkhôngđúng.Khôngthểtáchrờinănglựcvớithựcthểvậtchất,bởivìtrongrấtnhiềuhoạtđộng,nănglựccủaconngườiphụthuộcrấtnhiềuvàođặcđiểmcơthể(vídụnhưcasĩphụthuộcvàochấtgiọng,vậnđộngviênphụthuộcvàothểlực,cơbắpvàsựkhéoléo...).

Tư chất của mỗi cá nhân là những đặc điểm bẩm sinh và di truyền. Nó gồm cả

nhữngyếutốtựnhiênvàyếutốtựtạo.Trongcuộcsống, tronghoạtđộng, tưchất luônluônbiếnđổi.Chẳnghạn,đôitaibìnhthườngcủamộtembé,dođượctiếpxúcnhiềuvớimôitrườngâmnhạc,sẽngàymộttrởnêntinhtếhơn,phânbiệtâmthanhchínhxáchơn,tứclàđãchuyểntừmộtđôitaibìnhthườngthànhmộtđôitaiâmnhạc.

Tưchấtlàđiềukiệnvậtchất,làtiềnđềtựnhiêncầnthiếtchosựhìnhthànhvàpháttriểnnănglực,nócóảnhhưởngnhấtđịnhđếnsựkhácbiệtvềnănglựcgiữangườinàyvớingườikhác.Tưchấtkhôngđịnhhướngtrướcnănglực.Nănglựckhôngnằmtrongtưchấtvàkhôngphảilàtưchất.Khôngphảibấtcứmộtnănglựcnàocũngđòihỏimộtđặcđiểmtưchất tươngứng.Mộtđặcđiểmtưchấtcó thể là tiềnđềchonhiều loạinăng lựckhácnhau.Vídụcùngmộtkiểuthầnkinhnhạycảmnhưngngườinàyhìnhthànhnănglựckĩthuật,ngườikialạihìnhthànhnănglựcvănhọc...

Có thể nói, tư chất là điều kiện cần, nhưng không phải điều kiện đủ của sự hìnhthànhvàpháttriểnnănglực.Vídụ,ngườicóđôitaitinhtếchưađủđểthànhmộtnhạcsĩ,màđóchỉlàmộtđiềukiệnthuậnlợiđểtrởthànhmộtnhạcsĩmàthôi.Nănglựcâmnhạckhôngphảilàmộtthuộctínhbẩmsinhhaytừtruyềncủacơthểmàlàkếtquảcủatoànbộsựpháttriểnnhâncáchthôngquahoạtđộngtíchcựccủacánhântronglĩnhvựcâmnhạc.Có tưchất tốtmàkhôngđượcgiáodục,khônggặphoàncảnh thuận lợivàkhôngchịuhoạtđộngthìtưchấtđócũngkhôngthểbộclộvàdầndầnbịthuichột.

b.ĐiềukiệnxãhộicủanănglựcNănglựccủamỗiconngườiđượchìnhthành,pháttriểnvàbiểuhiệntrongquátrình

sốngvàhoạtđộngcủahọtronglòngxãhộiloàingười,trongnhữngđiềukiệnlịchsửxãhộinhấtđịnh:Đâylàmộtluậnđiểmrấtquantrọngcủatâmlíhọcmacxit(Tâmlícủaconngườichỉđượchìnhthànhvàpháttriểntrongquátrìnhsốngvàhoạtđộngcủacánhân.Hoạtđộnglànguồngốc,làđiềukiệncơbảnđểhìnhthànhvàpháttriểntâmlí).Nhưvậyhoạtđộngcũnglànguồngốcvàđiềukiệncơbảnđểhìnhthànhvàpháttriểnnănglực.Chúng takhông thể tìm thấymộtnhàkhoahọcnàomàcuộcđời lạikhônggắnbóvớimộthoạtđộngmàhọtinhthông.Hoạtđộngcủaconngườicàngphongphúthìnănglựccàngcóđiềukiệnđơmhoakếttrái.

Hoạtđộngcủaconngườibaogiờcũngdiễn ra trongmộtđiềukiệnxãhội lịch sửnhấtđịnh.Sựpháttriểnnănglựccủamỗingườichịusựquyđịnhcủacácđiềukiệnlịchsửxãhội,như trìnhđộphát triểnkinh tế, trìnhđộvănhoákhoahọckĩ thuật,nềnvănminhcủanhân loạivàdân tộc...Năng lựccủaconngườingàynayhoàn toànkhácvớinănglựcconngườiởcácthờikìlịchsửtrướcđây.

Xétvềnguồngốcvànộidungcủanăng lực,ở convật làdochủyếunhữngđiềukiệntựnhiên,cònmôitrườngsốngcủanóchỉlàđiềukiện.Cònđốivớiconngười,nănglựckhôngcósẵn trongcơ thểmàở trongmôi trườngxãhội,cácyếutố tựnhiênchỉ làđiềukiện.Nóicáchkhác,nguồngốcvànộidungnănglựccủamỗingườilàcácđiềukiệnlịchsửxãhộihọđangsốngvàhoạtđộng.Nếuconngườisinhrakhôngsốngtronglòng

nềnvănminh củaxã hội loài người thì không thể có năng lực người (không có tâm língười).

Điềukiệnxãhộicủanănglựclànhữngđiềukiệnsốngcụthểcủacánhân,đólàảnhhưởngcủagiađình,nhàtrường,khuphố,làngxóm...

Giađìnhcóvai tròchămlonuôidạyđứatrẻ từbé,hìnhthànhnhữngmầmmống,nềntảngđầutiêncủanhâncách.Rấtnhiềuđứatrẻcónăngkhiếuđượcgiađìnhpháthiệnđầu tiênvà sauđócùngvớinhà trườngvàxãhộichăm lo,bồidưỡng,giáodụcđể trởthànhtàinăngsaunày.

Nhàtrườngcóvaitròchủđạođốivớisựpháttriểnnănglựccủathếhệtrẻ.Chỉcógiáodụcnhàtrườngmớicókhảnăngthâutómnềnvănminhcủanhânloại,"chếbiến"chophùhợpvớiquátrìnhlĩnhhộicủatrẻvàđưasựpháttriểncủachúngđạttớiyêucầumàxãhộiđòihỏi.Đểtránhsự"bìnhquân"vềnănglực,nhàtrườngcànglêncaocấphọccaohơncàngphânhoáđadạngtạochocánhânsựlựachọnpháttriểnnănglựcchuyênsâu đáp ứng yêu cầu nghề nghiệp, thị trường lao động...Những trẻ em có năng khiếuđượctuyểnvàohệthốngtrườngchuyênlớpchọncũnglànhằmtạoraconđườngvàđiềukiện cho sựphát triểnnăng lực của trẻmột cách tốiưu.Nhà trườngquan trọngkhôngphảichỉvìcónộidung,chươngtrình,kếhoạch,phươngpháp,điềukiệnvàphươngtiệnhoạtđộngphùhợp...màkhôngkhíhọc tập,giao lưubèbạncủa tập thểhọcsinhcóýnghĩakhuyếnkhíchmạnhmẽđốivớitừngcánhân.Xãhộicàngpháttriển,giáodụcnhàtrườngcàngtrởnênquantrọnghơnđốivớiviệcpháttriểnnănglựcchothếhệtrẻ.

Dưluậnxãhội,sựđánhgiávàthừanhậncủaxãhội,cácchínhsáchkhuyếnkhíchtàinăng...cũngcóýnghĩahếtsứcquantrọngđốivớisựpháttriểnnănglựccủacánhân.Sựpháttriểnnănglựccủamỗingườichịusựquyđịnhcủacácđiềukiệnlịchsửxãhội,trướchếtđólàsựpháttriểnkinhtế,khoahọckĩthuậtvàchếđộchínhtrịxãhội.

Năng lực của conngườiphụ thuộcvào sựphâncông laođộngxãhội.Trongquátrìnhphát triển lịch sử củaxãhội loài người, conngười phải tích cựchoạt độngnhằmthoảmãnnhữngnhucầuđểtồntạivàpháttriển.Ngaytừthờinguyênthủy,xãhộiđãtiếnhànhphâncônglaođộng.Sựphâncônglaođộngđãdựavàonănglựcsơkhaicủatừngngười.Đồngthờitrongquátrìnhlaođộngsựphâncônglaođộnglàđiềukiệnchonănglựccủatừngngườiđượchìnhthànhvàpháttriển.Máckhẳngđịnh:Sựkhácbiệttàihoacủaconngườikhôngchỉlànguyênnhângâyrasựphâncônglaođộngmàlàkếtquảcủasựphâncônglaođộng.

Nănglựccủamộtcánhâncònphụthuộcvàochếđộxãhội.Vớisựpháttriểntiếnlên củaxãhội, năng lực conngười phát triển theo trìnhđộkinh tế, khoahọckĩ thuật.Trìnhđộkinhtế,khoahọckĩthuậtcủaxãhộicàngpháttriểnthìcàngtạoranhữngnhucầumớivànhữngđiềukiệnmớichocánhânpháttriểnnănglực.

Nhưngnănglựccủaconngườicóđượcpháttriểntoàndiệnhaykhông,tốcđộpháttriểnnhanhhaychậm,mọingườiđềucócơhộipháttriểnhaychỉcómộtsốngườiđược

ưuđãi,điềuđólạidochếđộxãhộiquyếtđịnh.Trongxãhộicógiaicấpthốngtrịvàgiaicấpbịtrị,đạiđasốngườidânlaođộngđều

khôngcóđiềukiệnđểpháttriểnnănglựccủamình.Nhữngnănglựctiềmtàngcủangườidânlaođộngbịgiaicấpthốngtrịbópnghẹt,vùidập,kìmhãm.

Chỉ có chế độXHCNmới tạo điều kiện choquần chúngnhândân lao độngpháttriểnnănglựccủamình.Đồngthời,mỗingườiđềucoiviệcpháttriểnnănglựctoàndiệncủamìnhlàyêucầutráchnhiệmvànghĩavụcủabảnthânđốivớixãhội.

DướichếđộXHCN,ĐảngvàNhànướctaluônquantâm,tạomọiđiềukiệnchomọingườiđượcpháttriểnnănglựccủamình.Khôngthểkểhếttênconemcủanhữngngườilaođộngbìnhthườngtrongchếđộtađãđượcđàotạotrởthànhnhữngtàinăng.

Tómlại,tácđộngtíchcựcnhấtcủaxãhộiđốivớisựhìnhthànhvàpháttriểnnănglựccánhânlàtácđộnggiáodục,đặcbiệtlànềngiáodụcXHCN.Giáodụcnhàtrườngcóvaitròđặcbiệtquantrọngđốivớiviệcpháttriểnnănglựccủathếhệtrẻ.

CreatedbyAMWord2CHM

IV–VẤNĐỀPHÁTHIỆNNĂNGKHIẾUVÀBỒIDƯỠNGNHÂNTÀI

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương5.NĂNGLỰC

Việcpháthiệnnăngkhiếuvàbồidưỡngnhân tài từ trướcđếnnayđã trở thànhsựquan tâm đặc biệt của các bậc chamẹ, thầy cô giáo và toàn thể xã hội.Muốn làm tốtnhiệmvụnóitrênchúngtacầnphảihiểubiếtvềnăngkhiếuvàconđườngpháttriểntừnăngkhiếuđếntàinăngnhưthếnào.

1.KháiniệmvềnăngkhiếuNăngkhiếulàdấuhiệupháttriểnsớmcủatrẻvềmộttàinăngnàođó,khiđứatrẻ

chưatiếpxúccóhệthống,cótổchứctronglĩnhvựchoạtđộngtươngứng.Vídụ,cónhữngtrẻemchưađượchọcvẽcóhệthống,cótổchứcmàđãcónhững

nétvẽđộcđáo,gâyđượccảmxúcthẩmmĩchongườixem...Các nhà tâm lí học cho rằng:Năng khiếu là hệ thống tiền đề bên trong dựa trên

những tưchấtbẩmsinhdi truyềnchophépconngườigiảiquyếtđượcmộthayvàiyêucầunhấtđịnhnàođócủacuộcsống,mặcdùchưađượcđàotạo.

Ngườitacũngchianăngkhiếuracácmứcđộkhácnhaunhưnăngkhiếucao,năngkhiếucaotiềmẩn,năngkhiếucaotiềmnăng.

Năngkhiếukhôngphảilàtàinăng,mànóchỉlàdấuhiệucủatàinăng.Nếutàinănglàmộtcấutrúctâmlíkháhoànthiệncủacánhân,nóbaogồmtương

đốiđầyđủnhữngthànhphầntâmlícầnthiết,phùhợpvớinhữngyêucầutâmlíđặctrưngcủamộtlĩnhvựchoạtđộngnhấtđịnh,thìnăngkhiếuởdạngsơkhai,cấutrúcchưahoànthiện,mớichỉxuấthiệnmộtsốthànhphần,nhưnglàthànhphầncơbản,làdấuhiệucủamộttàinăngsắpxuấthiện.Chẳnghạnmộtembécókhảnăngtưduylôgictốt,sửdụngcácthaotáctưduylinhhoạt...thìtacóthểđoánemđóđanghìnhthànhnăngkhiếutoánhọc.

Trongcấutrúctàinăng,nhữngthànhphầntâmlíđãpháttriểnđạtđếnđộchínmuồi,đượckháiquátởmứcđộcao.Dođượccủngcốnhiềulầntrongmộthoạtđộngnhấtđịnhnêncótínhchấtbềnvững,ổnđịnh.Tráilại,nhữngthànhphầntâmlítrongcấutrúcnăngkhiếumớiđượchìnhthành,mớichỉđượckháiquátbướcđầu,chưađượccủngcốnhiềutronghoạtđộngnênchưavữngchắc,dễthayđổi,cókhimấthẳn.

Nhưvậy,chúng takhông thểhiểunăngkhiếu là tàinăng,năngkhiếucũngkhông

chỉlàdấuhiệubáotrướcmộttàinăngmàchínhtrongbảnthânnóđãchứađựngnhữngyếutốđểhìnhthànhtàinăng.Laytexnhậnđịnhrằng:năngkhiếucủatrẻkhôngchỉbiểuhiệnởkếtquảcủahoạtđộngmàcònbiểuhiệntrongchínhnhữngđặcđiểmhìnhthànhnănglực.

Vấnđềđặtralà,mộtđứatrẻxuấthiệnnăngkhiếunàođó,chúngcópháttriểnthànhtài năng hay không? Thực tế cho thấy năng khiếu chưa hẳn biến thành tài năng. Conđườngtừnăngkhiếuđếntàinănglàcảmộtquátrìnhpháttriểncólúcnhanhchóngthuậnlợi,cólúclâudàigiankhổ,phứctạp,quanhco,đứtđoạn,thậmchícótrườnghợpnăngkhiếubịthuichộtđi,khôngbaogiờtrởthànhtàinăng.Vìvậy,việcpháthiệnnăngkhiếuvàtìmnhữngbiệnphápđúngđắn,tạođiềukiệntốtđểnóbiếnthànhtàinăngthựcsựlàmộtvấnđềkhókhăn.Nhưngdotầmquantrọngcủanó,cácnhàgiáodụccầnphảiquantâmnghiêncứu,tìmtòimộtcáchcôngphuđểbồidưỡngnhântàichođấtnước.

2.BồidưỡngnhântàiVấnđềđàotạovàbồidưỡngnhântàihiệnnaytrongkhoahọcvẫncòntồntạinhiều

quanđiểmkhácnhau.Chẳnghạnnhư,ThuyếtPháttriểnnộisinh,ThuyếtPháttriểnngoạisinh,ThuyếtHộitụ...

Quanđiểmmacxítchorằngconngườikhôngphảilàkháchthểthụđộngcủanhữngyếutốpháttriểncủanó,khôngphảilàkếtquảcơhọccủaditruyền,bẩmsinh,củamôitrườnghaycủasựpháttriểnchungcủahaiyếutốđó.Conngườitựtạoranhâncáchcủamìnhchủyếubằnghoạtđộngtươngtáctíchcựcvớicácđiềukiệnsốngbênngoài-môitrường tự nhiên vàmôi trườngxã hội xungquanh họ.Nhữngđiều kiện này không tácđộngtrựctiếpmàtácđộngmộtcáchgiántiếpthôngquahoạtđộngcủacánhân.

Điềukiệnmôitrường,trướchếtlàmôitrườnggiáodụccóvaitròchủđạotrongsựpháttriểnnhâncách.Nhiệmvụchủyếucủagiáodụclàtổchứcmọiđiềukiệnpháttriểnsaochotrẻemtiếpthuvàthựchiệnnhữngyêucầucủathựctiễn,hìnhthànhvàpháttriểnnhâncáchphùhợpvớimụcđíchgiáodụcdoxãhộiđềra.

TheocácnhàtâmlíhọcNgathìtàinănglàmộtđặctínhcủanhâncáchcóthểgiáodụcđàotạođược.Vàonhữngnăm80củathếkỉ trước,cácnhàgiáodụccủaLiênbangNgachorằng,trongnhândâncórấtnhiềutàinăng,tàinăngkhôngtựnhiêncómàchínhlà do con người tạo ra.Xã hội thiếu tài năng là do nhà trườngvà xã hội khôngđặt ranhiệmvụđàotạotàinănghoặcđặtranhưngchưađàotạođúng.TheotiếnsĩVolcov,vềnguyêntắcđàotạotàinănglàkhôngkhó,chỉcầnnhàtrườngbiếttạođiềukiệnchohọcsinhthửsứctrongcáchoạtđộngsángtạokhácnhau.

CácnhàgiáodụcĐứcchorằng,bồidưỡngnhântàilàhìnhthànhởhọcsinhnhữngthuộc tính của nhân cách như hứng thú trí tuệ, tính nhạy cảm, trí tưởng tượng... Bồidưỡngtàinăngchínhlàlàmbộclộnhucầutrítuệvàkhátvọngthựchiệnnhucầuđó.

Tiếpthunhữngquanđiểmtrên,cácnhàgiáodụcchâuÁ-TháiBìnhDương(trong

hộithảoTokyo-1993)thốngnhấtcholằng:Đàotạo,bồidưỡngtàinăngkhôngphảilàtruyền thụcó tínhápđặtnhững tri thức,kĩnăng,màđơngiản là tạocơhộichohọcsinhcónăngkhiếucaothểhiệntàinăngbằngcáchoạtđộngbổsung,nângcao,trongđó các em được động viên, khuyến khích, hỗ trợ để đương đầu với những thử tháchngàycàngcaotronghọctậphayluyệntập.

Quátrìnhbồidưỡngnhântàicóthểtiếnhànhnhưsau:a.CầnphảipháthiệnsớmvàđúngnhữngđứatrẻcónăngkhiếuNăngkhiếu thườngxuấthiện rất sớmở trẻ.Mozartbộc lộnăngkhiếuâmnhạc từ

nămlên3,Raphaen8 tuổiđãvẽrấtgiỏi,Newton8 tuổiđã làmđược tròchơicơhọc...Nhưngkhinàochúngtacóthểbiếtđượcởtrẻxuấthiệnnăngkhiếu?Đólàthờikìtanhậnthấyởtrẻcónhữngphẩmchất tâmlíđặcbiệt,đólà(mộtsốthànhphầncơbản,nhữngdấuhiệuthuộcvềbảnchấtcủamộttàinăng).Trongtâmlíhọc,ngườitagọiđólàthờikìphát cảm.TheoLeonchiev vàVugoxki thì đây là thời kì tối ưu cho sự phát triển năngkhiếu.Pháthiệnkịpthờivàtácđộngvàothờikìnàylàhếtsứcquantrọng.Nềngiáodụcđúngđắnthinăngkhiếucủatrẻsẽpháttriểnthuậnlợi,nếukhông,năngkhiếusẽchậmpháttriển,thậmchícònmaimộtvàthuichộtđi.Thựctếđãchothấy,nhiềungườilúccònbéđãbộclộnăngkhiếuđặcbiệtnhưnglúclớnlênchỉtrởthànhmộtngườibìnhthường.Pháthiệnsớmnhững thànhphầncơbảncủamộtnăngkhiếunàođóở trẻ làmộtbướcquan trọng của việc bồi dưỡng nhân tài.Muốn phát hiện năng khiếu kịp thời và đúngđắn,chúngtacầncónhữnghiểubiếtsâusắcvềnhữngthànhphầncơbảntrongcấutrúccủatừngloạinăngkhiếu.

Đếnnay,đãcónhiềucôngtrìnhnghiêncứucủacácnhàtâmlíhọcvềtừngloạinăngkhiếu,trongđócónhiềucôngtrìnhcógiátrịnhưcôngtrìnhnghiêncứuvềnăngkhiếuâmnhạccủaCheplov,côngtrìnhnghiêncứuvềnăngkhiếutạohìnhcủaKreencô,côngtrìnhnghiêncứunăngkhiếutoánhọccủaKruchevxki...

Việcpháthiệnđúngvàkịpthờinăngkhiếucủatrẻlàbướcđầutiênvàcũnghếtsứcquantrọngtrongviệcbồidưỡngnhântài.Trướchết,nhàgiáodụccầnnghiêncứukĩcáccôngtrìnhnghiêncứucủatâmlíhọc,trêncơsởđótìmkiếm,lựachọn,sángtạonhữngbiệnphápgiáodụcthíchhợpnhằmkhơidậyởtrẻnhữngchứcnăngtâmlíđặctrưngcủanăngkhiếuphùhợpvớitừngloạihoạtđộng.Vídụ,bồidưỡngnăngkhiếutoánhọcchohọcsinh,giáoviêncầnranhưngbàitậppháttriểntưduysángtạo,lôgic…

b.CầnchúýđếnkhuynhhướnghoạtđộngcủatrẻKhuynhhướnghoạtđộngcủatrẻlàdấuhiệuđầutiênvàsớmnhấtcủasựhìnhthành

cácnăngkhiếu.Khuynhhướngbiểuhiệnởnguyệnvọng,ýhướngcủa trẻđốivớimộthoạtđộngnhấtđịnh.Cóemmới2-3tuổiđãcóthểngồivẽhànggiờkhôngbiếtchán...

Ở trẻ em thường nảy sinh nhiều khuynh hướng khác nhau, và được biểu hiện đadạngtronghoạtđộng.Phầnlớnnhữngtrườnghợpxuấthiệnkhuynhhướngsớmởtrẻvề

mộtlĩnhvựchoạtđộngnàođó,chứngtỏrằngemđócónhữngtiềnđềbẩmsinhthuậnlợiđểpháttriểnnăngkhiếuvềlĩnhvựcđó.Vídụ,nhữngemcótaithínhthườngnhạycảmvớiâmthanh.

Chúýđếnkhuynhhướnghoạtđộngcủa trẻ làbướcđầu tiên trongviệcpháthiệnnăngkhiếu.Tuynhiên,cótrườnghợpsựxuấthiệnkhuynhhướngvàsựhìnhthànhnăngkhiếukhông thật ănkhớpvớinhaunhưngđó lànhữngkhuynhhướnghờihợt.Chỉ cókhuynh hướng thực sựmới là dấu hiệu của sự hình thành năng khiếu.Khi có khuynhhướngthựcsự,trẻemkhôngnhữngbịthuhútvàohoạtđộng,màtronghoạtđộngcònđạtđượckếtquảcaohơnsovớinhữngtrẻkhác.Làmsaođểduytrìđượckhuynhhướngvàtạođiềukiệntốtđểcácemhoạtđộngtronglĩnhvựcmìnhưathích,đólàđiềukiệncầnchúýtrongcôngtácbồidưỡngnăngkhiếu.

c.Cầntổchứctốtchotrẻhoạtđộngtronglĩnhvựcmàkhuynhhướngcủatrẻbiểuhiệnrõnhất

Sựphát triểnnăngkhiếucủa trẻ trực tiếpdựavàomứcđộcủngcốkhuynhhướngcủa chúng tronghoạt độngnhất địnhnàođó.Chính trongquá trìnhhoạt động, nhữngthànhphầncủanăngkhiếuđượccủngcốthêm,nhữngthuộctínhmớiđượchìnhthànhvànhữngtiềnđềbẩmsinhchưahoànthiệnđượchoànthiệnthêm.Vìvậy,đưatrẻvàohoạtđộngcótổchứclàđiềukiệncầnthiếtđểnăngkhiếuđượchìnhthànhvàpháttriểnmộtcách thuận lợi.Khó có thể tưởng tượngmột đứa trẻ yêu thíchmột lĩnh vực nào đó lạikhông saymê hoạt động trong lĩnh vực đó. Trong quá trình hoạt động đứa trẻ có dịpđược thử sứcmình, tiếp xúc với công việc, đứa trẻ thấy được chỗmạnh chỗ yếu củamình,thấyđượcmìnhcầncốgắngởmặtnàođểđạtkếtquảcao.Ngượclại,nhữngthànhtíchđạtđượccũnglàmtăngthêmsựhamthíchđốivớicôngviệc,thôithúccácemnỗlựcýchíđểđạtkếtquảcaohơn.

Chính trongquá trìnhhoạtđộng,nhữngchứcnăng tâm líphùhợpvớinhữngyêucầucủahoạtđộngđượckíchthích,khơidậyvàđượccủngcốbềnvữngđượcpháttriểncao hơn.Nhiều trẻ em lúc bình thường không thấymột biểu hiện năng khiếu nào cả.Nhưngkhiđưaemđóvàohoạtđộng,nhữngkhảnăngbắtđầuxuấthiệnvàcókhiđólànhữngkhảnăngđặcbiệt.

Như vậy, năng khiếu không chỉ biểu lộ và tồn tạimà còn nảy sinh và phát triểntronghoạtđộng.Hoạtđộngcủatrẻcầnphảicótổchức,cóhướngdẫnchặtchẽmớibảođảmđượcnhữngbướctiếnvữngchắctừthấpđếncao,mớikịpthờipháthuynhữngkhảnăngmớiđượchình thànhvàuốnnắnnhững lệch lạcnảysinh trong tâmhồnvà tronghànhvicủatrẻ.Khitổchứcchotrẻhoạtđộngmộtcáchthuậnlợitronglĩnhvựcphùhợpvớikhuynhhướngcủachúng,chúngtalạiphảitổchứcchotrẻhoạtđộngnhiềumặtkhácnữa.Vìbấtcứmộtsựphiếndiệnnàotronghoạtđộngcũngđềuđưađếnmộtnhâncáchquè quặt, tài năng cũng sẽ bị kìm hãm.Hoạt động càng nhiềumặt, càng có nội dungphongphúbaonhiêu,nănglựccàngpháttriểnrõrệtvàđầyđủbấynhiêu.

d.Cầncungcấptrithức,kĩnăng,kĩxảocầnthiếtchocácemMuốnpháttriểnnănglực,conngườiphảinắmvữngvàvậndungmộtcáchsángtạo

nhữngtri thức,kĩnăng,kĩxảovìđó làcơsở, lànền tảngcủanăng lựcconngười.Mộtngườikhôngcótrithức,kĩnăng,kĩxảotronglĩnhvựcnàothìkhôngcónănglựctronglĩnhvựcđó.(Tuynhiên,mộtngườicótrithức,kĩnăng,kĩxảotrongmộtlĩnhvựccũngchưachắcđãcónănglựcvề lĩnhvựcđó).Khôngtiếp thutri thức,kĩnăng,kĩxảo,conngườisẽkhôngcómộttàinăngnàohết.Mứcđộpháttriểntàinăngphụthuộcvàomứcđộnắmtrithức,kĩnăng,kĩxảo.Mặtkhác,tàinănggiúpchoviệcnắmtrithức,kĩnăng,kĩxảodiễn ranhanhhơn, thuận lợihơn.Rõ ràngviệcphát triển tàinăngvàviệcnắm trithức,kĩnăng,kĩxảocómốiquanhệmậtthiếtvớinhau.Khiđứatrẻxuấthiệnnăngkhiếulàlúcđứatrẻchưacótrithức,kĩnăng,kĩxảo.Quátrìnhpháttriểnnăngkhiếuthànhtàinăng chính là quá trình tích luỹ tri thức, kĩ năng, kĩ xảo.Muốn phát triển năng khiếuthànhtàinăngcầnphảicungcấptrithức,kĩnăng,kĩxảocầnthiếtlàmcơsở.

Tuyvậy,chúng takhôngnênquy tấtcảviệcbồidưỡngnăngkhiếuvàoviệccungcấptri thức,kĩnăng,kĩxảovìgiữachúngcósựkhácbiệtrõràng.Tàinănglàmộtcấutrúctâmlíbêntrongcánhânphùhợpvớiyêucầuđặctrưngcủamộthoạtđộngcòntrithứckĩnăng,kĩxảolàvốnkinhnghiệmcủaloàingườicánhânthulượmđượctrongquátrìnhhọctập,rènluyện.

e.GiáodụcnhucầuvàhứngthúnhậnthứcNhucầunhận thức lànguồngốchình thànhhứng thúnhận thức.Ngược lại,hứng

thúnhậnthứclàdạngbiểuhiệncủanhucầunhậnthức.Nhucầuthôngtinvàkiếnthức,nhucầuhoạtđộngtrítuệsángtạolàcơsởhìnhthànhhứngthúnhậnthức.

Sựxuấthiệnsớmcáchứngthúlàdấuhiệuquantrọngcủanănglựctrongmộtlĩnhvực nhất định.Vì vậy, trong giáo dục cần khuyến khích các emmuốn được làm theohứngthúcủamình,kểcảnhữnghứngthúkhôngliênquanđếnlĩnhvựcđượcđềcậpđếnởlớp,ởtrường.Nhữnghọcsinhsángtạothườngcóhứngthúlệchrangoàibàigiảngtrênlớp.Trongtrườnghợpđó,giáoviênkhôngnhữngkhônghạnchếnhữnghứngthúđócủacác emmà còn phải tìm ra phương pháp khuyến khích, bồi đắp hứng thú đó.Để làmđượcviệcnày,giáoviênphảithậtđộlượng,đồngcảmvớiniềmsaymê,hứngthúcủahọcsinh,khôngđượctỏtháiđộhạnchế,trấnáphaytrừngphạtcácemvềsựkhôngtậptrungvàobàigiảng.Nhiệmvụđàotạotàinăngđượcbắtđầutừsựpháttriểncáchứngthúchohọcsinhởnhữnglĩnhvựcnhấtđịnh.

Khảnănghìnhthànhcácnhucầunhậnthứctrongquátrìnhsưphạmtuỳthuộcvàonộidunggiảngdạyvàkiểucáchtruyềnthụcủagiáoviênvàcáchthứctổchứchoạtđộngtrítuệcủahọcsinh.Sựkhaitháccáimớitrongnộidụngbàigiảng,sựcấutrúclạitrithức,sựtrìnhbàylạiconđườngsángtạocủacácnhàkhoahọccótácdụngthúcđẩyhứngthúnhận thức và phát triển tài năng học sinh.Bên cạnh bài giảng trên lớp, các hoạt độngngoạikhoá,hoạtđộngthựctiễn...cũngtạocơhộithúcđẩysựpháttriểntàinăngcủahọc

sinh.f.HìnhthànhnănglựclàmviệcvàthóiquentiếtkiệmthờigianSựgiáodục tínhkiênnhẫnvàhammuốnhoạtđộng tinh thần,khảnăng laođộng

căngthẳng,thóiquentiếtkiệmthờigianlàmộtmụcđíchcơbảncủagiáodụctàinăng.Từbàihọccủacuộcsống,Edisonchorằng:thiêntàilàcầncù.Tàinăngthiênbẩmgiúpconngười không cầnđến sự căng thẳngý chí khi hoàn thành côngviệc.Điềunày chỉđúngvớirấtíttrườnghợp,thựcranănglựclàmviệccăngthẳngvàtậptrungcaođộmớichínhlàđiềukiệncơbảnđốivớisựpháttriểntàinăng(tàinăngtựtạo).

Điềuđángnóiởđâykhôngđơnthuầnlàsựcăngthẳngmàquantrọnglàtínhhiệuquả,tứclàmốitươngquancủasựcăngthẳngcóýthứcvớikếtquảmongmuốncủahoạtđộng.

Họcsinhcónăngkhiếucaonóichungthườngkhôngbỏphíthờigian.Quátrìnhhọctậpcủaloạihọcsinhnàydiễnraliêntụcđểtậndụnghếtnănglựccủamình.Nhữnghọcsinhnăngkhiếucaocảmthấyhạnhphúclớnkhivượtquanhữngkhókhăn,trởngạitrênconđườngnhậnthức.

Mộtthủthuậtsưphạmcógiátrịlàkhôngđểmộthọcsinhnăngkhiếucaophảidùnghết thờigian tronggiờ lên lớpvàoviệcgiảiquyếtnhiệmvụhọc tậpmàphảidành thờigianchocácemthựchiệncácnhiệmvụkháctheođiềukhiểncủanhàgiáodục.Chẳnghạn,họcthêmchươngtrìnhnângcaođểvươntớimộttàinăngthựcthụ.

g.GiáodụcnănglựcnhậnthứcMọisángtạocủaconngười,đặcbiệtlàtrongthờiđạingàynayđềulàkếtquảcủasự

hợp tác laođộngcùngnhaucủanhiềungười.Vìvậy,ngàynaysựbộc lộ tàinăngphảiđượcthểhiệntrướchếtởnănglựccộngtácvớinhautronghoạtđộng.Hoạtđộngcộngtácvàquanhệvớinhautrongcộngđồnglàyếutốvừađịnhhưởngtàinăng,vừanângcaotàinăng.Cộngđồngsẽpháthuyđược tiềmnăngvàkhảnănghoạtđộngsáng tạocủamỗithànhviên.Mộthọcsinhđượcgọilàcónănglựccộngtáckhiemđócónhữngthuộctínhnhâncáchsauđây:

-Cókiếnthứcvữngvàngtronglĩnhvựccầncộngtác,giàutrítưởngtượngcũngnhưcólítưởngnghềnghiệpvàlítưởngsống.

-Cóýchí cao, tựchủ,bềnbỉ,kiên trì, khôngngã lòngkhigặpkhókhăn,khôngthoảmãntháiquá,cólònghammuốncầutiến.

-Cóphẩmchấtđạođứctrongsáng,sẵnsànggiúpđỡngườikhácvàquýtrọngthànhtíchcủangườikhác.

-Cóphongcáchlàmviệcvàứngxửphùhợpvớicuộcsốngvàhoạtđộngxãhội,cótinhthầnlạcquan,lênánchủnghĩavụlợidựadẫmngườikhác,cóquanhệxãhộiphongphú.

h.GiáodụcnănglựctrítuệchungMột trìnhđộcaocủanăng lực trí tuệchung làcơsởquyếtđịnhchoviệcgiáodục

nănglựcchuyênbiệt.Trongcấutrúccủatàinăngtrênmộtlĩnhvựcnàođóbaogiờcũngcómặtnănglựctrítuệchung.Quátrìnhgiáodụcnănglựctrítuệchungbaogồmcácnộidungsauđây:

-Giáodụcnănglựcphảnánhthếgiớibênngoài.Nhữngphảnánhnàythườngxuyênđượchoànthiệnnhờhọctập.

-Giáo dục năng lực vận dụng những hành động và thao tác trí tuệ, năng lực lựachọnthôngtin,nănglựcchếbiếnsắpxếpchúngvàokhotàngnhậnthứccủacánhân.

-Giáodụcnăng lựcgiảiquyếtvấnđềmộtcách tự lập,đặcbiệt lànăng lực tựxâydựngchiếnlượcgiảiquyếtvấnđềhợplívàđộcđáo.

-Giáodụcnănglựcdựkiếntrướccáchhànhđộngvàkếtquảhànhđộngtrongtươnglai,lậtđilậtlạivấnđềtrongóc.

i.GiáodụctrínhớĐểpháttriểntàinăngthìviệchìnhthànhcấutrúctrínhớlàđặcbiệtquantrọng.Một

sốthaotáctrínhớnảysinhtừcácthaotáctưduy,vìvậychúngcóthểđượcvậndụngchoviệccungcấpthôngtintừtrínhở.Điềuquantrọngcủapháttriểntàinănglàtạođiềukiệnđể trí nhớphụcvụ cho sựphân tích "bản chất - khôngbản chất" theonhững lĩnhvựcchuyênbiệt.Điềunàyđượcthểhiệnnhưsau:

+Giáodụcsựhìnhthànhnănglựcđơngiảnhoácácmốiquanhệvốnphứchợpđểlàmlộrõmốiquanhệrộnghơntrongviệcgiảiquyếtvấnđề.Việcbiểuthịsựđơngiảnhoánàybằngmôhình,kháiniệm...đòihỏimộtnăng lựcgọi lànăng lựcgọi ranhữngphầncầnthiếttừtrínhớ,huyđộngđượcnhữngtrithứckinhnghiệmchứađựngtrongbộnhớ.

+Giáodụcnănglựcchuyểntừtrựcquanđếnkháiniệmvàngượclại.Điềunàyliênquanđếnkhảnăngxâydựngcáimớixuấtpháttừtrínhớ,nghĩalàhìnhthànhnănglựctạoracáimớibằngcáchthayđổicáchnhìnđốivớicáicũ,hoặcthayđổimốiquanhệgiữanhữngtrithứckinhnghiệmcũ.

+Thựchiệncácphươngpháptácđộngsưphạmnhằmmụcđíchhìnhthànhcácđặcđiểmbảnchấtcủacácthaotáctưduy,thaotácghinhớcũngnhưthaotáctáihiệnđiềughinhớ.Sựkếtnốinhiềutầngcáctrithức,cáckinhnghiệmđồngthờivớisựtácđộnghợplí,kịpthờisẽlàmchúngkhắcsâuhơnvàgợinhớlạiđượcngaycảkhinhữngyêucầumớivàkháclạđượcđặtra.

CreatedbyAMWord2CHM

TÓMTẮTCHƯƠNGV

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương5.NĂNGLỰC

-Nănglựclàtổhợpcácthuộctínhđộcđáocủacánhânphùhợpvớinhữngyêucầucủamộthoạtđộngnhấtđịnh,đảmbảochohoạtđộngcókếtquả.

-Cóbamứcđộkhácnhaucủanănglực:Nănglực,tàinăngvàthiêntài.-Để tiện cho công tác giáo dục, người ta chia năng lực thành năng lực chung và

nănglựcriêng(nănglựcchuyênbiệt).Hailoạinănglựcnàycóquanhệbiệnchứngvớinhau.Nănglựcriêngchínhlànănglựcchungđượcpháttriểntheomộthướngchuyênbiệtnàođóvànănglựcchunglàcơsởcủanănglựcriêng.Vìvậy,việcbồidưỡngnănglựcriêngkhôngthểtáchrờiviệcbồidưỡngnănglựcchung,bởivìsựpháttriểncủacácnănglựclàthựcchấtcủasựpháttriểncủamỗicánhân,mỗinhâncách.

-Nănglựccóquanhệhữucơvớicácthuộctínhkháctronghệthốngcấutrúctâmlícánhân.Mốiquanhệđóthựcchấtlàmốiquanhệgiữaphẩmchấtđạođứcvànănglựctrongmộtconngười.Trongmốiquanhệđó,nhữngthuộc tínhđạođứcgiữvai tròchủđạovàchiphốisựpháttriểncácthuộctínhnănglực,vànhữngthuộctínhnănglựccũngảnhhưởng,tácđộngtíchcựcđếnsựpháttriểncủacácthuộctínhđạođức.Bấtcứcánhânnàocũngphảicóđủphẩmchấtvànănglựcthìmớiđảmbảohoạtđộngcókếtquảcao.

-Nănglựccómộtcấutrúctâmlícơđộngvàphứctạp,nóbaogồmnhiềuthuộctínhkếthợptácđộngqualạilẫnnhau,chiphốibổsungchonhau.Mỗiloạihoạtđộngcómộtcấutrúcnănglực tươngứngriêngvàngaycùngmộtnănglựcnhưngởmỗingườicũngmỗikhác.Tuynhiên,thườngnănglựccấutrúcgồm3thànhphần,đólà:

+Nhữngthuộctínhgiữvaitròchủđạo;+Nhữngthuộctínhgiữvaitròcơsở,chỗdựa;+Nhữngthuộctínhhỗtrợlàmnền.-Năng lựccủamỗi conngườiđượchình thành,phát triểnvàbiểuhiện trongquá

trìnhsốngvàhoạtđộngcủahọtronglòngxãhộiloàingười,trongnhữngđiềukiệnlịchsửxãhộinhấtđịnh.Nănglựclàđiềukiệncầnthiếtđểcánhânthựchiệnhoạtđộngcókếtquảvànănglựccũnglàkếtquảcủahoạtđộng.Nănglựccủacánhânđượchìnhthànhvàpháttriểnphụthuộcvàonhiềuyếutố,trongđó:

+Tưchấtlàđiềukiệnvậtchấtlàtiềnđềtựnhiêncầnthiếtchosựhìnhthànhvàphát

triểnnănglực,nócóảnhhưởngnhấtđịnhđếnsựkhácbiệtvềnănglựcgiữangườinàyvớingườikhác.Tưchấtkhôngđịnhhướngtrướcnănglực.Nănglựckhôngnằmtrongtưchất vàkhôngphải là tư chất.Có tư chất tốtmàkhônggặphoàn cảnh thuận lợi và cánhânkhôngchịuhoạtđộngthìtưchấtđócũngkhôngthểbộclộvàdầnbịthuichột.

+Sựpháttriểnnănglựccủamỗingườichịusựquyđịnhcủacácđiềukiệnlịchsửxãhội,nhưtrìnhđộpháttriểnkinhtế,trìnhđộvănhoákhoahọckĩthuật,nềnvănminhcủanhânloạivàdântộc...Điềukiệnxãhộicủanănglựclànhữngđiềukiệnsốngcụthểcủacánhân,đólàảnhhưởngcủagiađình,nhàtrường,khuphố,làngxóm...

+Nănglựccủacánhânphụthuộcvàosựphâncônglaođộngxãhội,vàochếđộxãhội.

+Giáodụcnhàtrườngcóvaitròđặcbiệtquantrọngđốivớisựpháttriểncủathếhệtrẻ.

+Hoạtđộngtíchcựccủacánhângiữvaitròquyếtđịnhnănglựccủahọ.-Một trongnhữngnhiệmvụcơbảncủagiáodục làhình thànhnăng lựcchohọc

sinh.Việcpháthiệnnăngkhiếuvàbồidưỡngnhântàilàmộtviệcđượcquantâmđặcbiệtcủacácbậcchamẹ,thầycôvàtoànxãhội.Dođó,việcpháthiệnsớmvàđúngnhữngtrẻcónăngkhiếulàbướcđầutiênvàcũnghếtsứcquantrọngtrongviệcbồidưỡngnhântài.

CâuhỏiôntậpchươngV1.Trìnhbàykháiniệmnăng lựcvàmốiquanhệgiữanăng lựcvớicác thuộc tính

nhâncáchkhác.2.Phântíchmốiquanhệgiữanănglựctựnhiênvànănglựctựtạotrongquátrình

pháttriểntàinăng.3.Phântíchđiềukiệntựnhiênvàxãhộicủasựhìnhthànhvàpháttriểnnănglực.

Lấyvídụcụthểvềcácdanhnhânđểminhhoạ.4.Anh(chị)hiểuthếnàovềvaitròcủayếutốtưchấttrongquátrìnhhìnhthànhvà

pháttriểnnănglựccánhân?Từđóđềxuấtmộtsốphươnghướngpháttriểnnăngkhiếuvàbồidưỡngnănglựcchohọcsinh.

CreatedbyAMWord2CHM

BÀITẬPTHỰCHÀNH

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHàChương5.NĂNGLỰC

Bàitậpsố25.Căncứvàoyêucầucủamụcavàbđểtrảlờicâuhỏi.a.Nhữngquanđiểmnàotrongsốnhữngquanđiểmvềnguồngốccủanănglực(sự

pháttriểnnănglựcchỉphụthuộcvàocáctốchấtditruyền,sựpháttriểnnănglựcchỉphụthuộcvàogiáodục,sựpháttriểnnănglựcchỉphụthuộcvàocáctốchấtvàgiáodục,vớicùngcáctốchấtnhưnhauthìmứcđộpháttriểnnănglựcdogiáodụcquyếtđúngđượcthểhiệntrongcácvídụdướiđây?

b.Nhữngquanđiểmnàolàquanđiểmduytâm,nhữngquanđiểmnàolàduyvật?-ỞnướcAnh,mọitrẻem11tuổiđềuđượctrắcnghiệmvềhệsốthôngminh(IQ);

sauđóngườitaquyếtđịnhnhữngtrẻnàyđượcvàoloạitrườngchophépnhậnđượcmộtnềnhọcvấnrộngrãi,cònnhữngtrẻkhác-vàocáctrườngchuẩnbịchotrẻbướcvàolaođộng.

-NhàsưphạmNhậtBảnS.Sudukiđàotạocácnhạccôngvĩcầm.Ôngnhậnmọitrẻemvào trườngcuamình,khôngcósự tuyểnchọn.GiảngviênKhimkinxcoicủa trườngnhạcM.P.Kravetx(LiênXô)cũngđãlàmnhưvậy.

-NhàtâmlíhọcXôviếtnổitiếngA.R.Luriađãquansátsựpháttriểncủa2trẻmẫugiáosinhđôicùngtrứng.Ngườitađãdạychúngchơicácvậtliệuxâydựngmộtcáchkhácnhau.Kếtquảlàởmộtemviệcxâydưngphứctạphơn,đadạnghơnvàđộcđáohơn.

-NhàtâmlíhọcXôviếtA.N.Leonchov,bằngcáchluyệntậpcánhân,đãphụchồiquátrình"hátbêntrong",đãbịpháhuỷởnhữngngườikhôngcótaiâmnhạc,vàdođóđã"làmcáitai"chohọ.

-Ngườitađãnhậnxétrằng,córấtnhiềusinhviênhọctoánthànhcôngvàsángtạo,đãvàotrườngđạihọctổnghợpsaukhitốtnghiệpởcùngmộttrườngphổthông,ởđóhọcùnghọcmộtthầygiáotoánhọc.

-Cómột số nhà sinh vật học cho rằng: cần phải giải quyết vấn đề tạo ra tư chấtphongphúcủaconngườibằngcáchcấynhâncủacáctếbàosinhdụcđãchín.

Bàitậpsố26:Cácvídụdướiđâynóivềcácnănglựckĩxảohoặctrithứccủaconngười. Hãy chỉ ra các dấu hiệu đặc trưng cho năng lực và xác định xem trong nhữngtrườnghợpnàolànóivềnănglực?

-Chiềudàicánhtaycủavõsĩ-Nguyệnvọngcóviệclàmthườngxuyên,khuynhhướnglaođộng.-Sựhiểubiếtrộngvềmộtlĩnhvựchoạtđộngnàođó.-Ócquansátthểhiệnởchỗ,conngườicóthểnhìnthấymộtcáchcóhệthốngnhiều

điềuquantrọngđốivớicôngtác,ởtrongcácsựvậthiệntượnghaybộmặtcủaconngười.-Lựccocủacơtay.-Mộthọcsinhtrìnhbàyrấttốtmộtbàithơđãđượcluyệntậpvớithầygiáo.-Mộtngườighinhớnhanhchóngđượchìnhdáng,màusắcđộlớncủasựvật.-Mộtngườinhanhchóngnắmđượccáccửđộng,tưthế,hànhđộngmới.-Mộthọcsinhkểlạirấthaymộtbàihọcđãhọcthuộclòng.-Tínhyêucầucao.-Mộtngườiphânbiệtrấtgiỏicácmùivàghinhớchúngmộtcáchchínhxác.Bàitậpsố7:Dướiđâyliệtkênhữngnănglựcquantrọngđốivớinghềdạyhọc.Hãy

xácđịnhxemnhữngnănglựcnàolànhữngnănglựctươngđốichung,cònnhữngnănglựcnàolànhữngnănglựctươngđốiriêng?

-Tháiđộđốivớicôngviệc.-Trìnhđộcaocủacácnănglựctrítuệ.-Nănglựchiểuđượctrạngtháibêntrongcủangườikhác.-Nhữngnănglựctổchức.-Nănglựclàmchủbảnthân,điềukhiểncáctìnhcảmcủabảnthân.-Nănglựcdựkiếntrướcđượcnhữngbiếnđổitronghànhvivàsựpháttriểnnhân

cáchcủahọcsinh.-Nănglựctruyềnsangngườikháctháiđộcủamìnhđốivớicôngviệc.Bàitậpsố28:Pháthiệnvàhơnnữalàđánhgiánănglựccủamộtngườilàcôngviệc

khôngdễdàng.Tronglịchsửđãcókhôngítnhữngtrườnghợpcácnhàsưphạmkhôngđánhgiáchínhxácnănglựccủahọcsinhmình.

Dướiđâynêu rahaivídụcó liênquan tới sựđánhgiávềnăng lực.Hãyxácđịnhxemsailầmnàođãphạmphảikhiđánhgiávềcácnănglực,trongđócáckháiniệmnàođượcđồngnhấtvớinhau?

-MộtthầygiáovậtlíđãviếtvềnhàtoánhọcnổitiếngngườiPhápE.Galoanhưsau:Cậutalàngườiduynhấttrảlờikémđốivớitôi.Cậutakhôngbiếtmộtcáigìcả.Ngườitanóirằngởchàngthanhniênnàycónănglựcvềtoánhọc.Thậtkìlạ!Căncứtheokếtquảthicử,thìcậutachẳngcómộttríócđặcbiệtgìhaylàcậutađãkhéoléochedấunhữngnănglựccủamình,đếnnỗikhôngthểnàopháthiệnđượcnhữngnănglựcđó.

-HoạsĩNgavĩđạiV.I.Xuricôp,sauhailầnthửtháchmớivàođượchọcviệnnghệthuật.Saukhixemcácbứctranhđưatrìnhgiámđịnhviênđãtuyênbố:Vớinhữngbứctranhnhưthếnàythìcầnphảicấmanhdùchỉđiquahọcviệnthôi.Trongcáccuộcthituyểnvẽbằngthạchcao.Xuricôpđãbịtrượtvàkhôngđượcnhậnvàohọcviện.

Ôngliềnvàotrườnghọcvẽvàsau3thángđãquađượcnămthứbacủatrườnghộihoạ.Sauđócácthầydạyđãnhậnôngvàohọcviện.

Bàitậpsố29:Ngườitađãtiếnhànhthựcnghiệmdướiđâyđểnghiêncứunănglựcsưphạm:

Ngườitayêucầuhọcsinhtrảlờimộtloạtcâuhỏivềcácmônhọcmàkhôngcócácgiáoviêncủamình.Sauđóquatròchuyệnvớicácgiáoviên,ngườitachogiáoviênbiếtnhữngcâutrảlờinàodohọcsinhđưara.Thìra,nhữnggiáoviênnàydạygiỏiởtrườngthìphátbiểutrungbìnhhơn80%cáckếtluậnđúngvềcáccâutrảlờicủahọcsinh,cònnhữngthầygiáodạychưagiỏi-hơn40%.

Phẩm chất nào của các năng lực sư phạm được thể hiện đầy đủ nhất trong thựcnghiệmnày?Nócóýnghĩanhưthếnàođốivớihoạtđộngcủangườithầygiáo?

CreatedbyAMWord2CHM

TÀILIỆUTHAMKHẢO

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÝĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCH

1.NguyễnNgọcBích.Tâmlíhọcnhâncách-Mộtsốvấnđềvềlíluận,NXBGiáodục1998.

2.LêThịBừng,Giađình trườnghọcđầu tiên của lòngnhânái.NXBGiáodục,1998.

3.LêThịBừng,Tìnhyêunhìntừgócđộgiáodục,NXBGiáođục,táibảnlần1năm1998.

4.LêThịBừng,Mỗingườitiềmẩnmộttàinăng.NXBThanhniên,năm2004.5.A.G.Covaliev,Xúccảm,tìnhcảmvàcácthuộctínhtâmlícánhân,NXBGiáo

dục.M.1966.6.A.G.Covaliev.Tâmlícánhân,tập2.NXBGiáodục,HàNội,1971.7.C.MácvàEngels.Bànvềnghệthuật,tập1,M.NXBNghệthuật,1957.8.C.L.Zard.Nhữngcảmxúccủaconngười.NXBGiáodục,1992.9.PhạmMinhHạc(Chủbiên).Tâmlíhọcđạicương.NXBGiáodục,HàNội1995.10.NickyHayes:Nềntảngtâmlíhọc,NXBLaođộng,HàNội2005.11.RobertsFeldman.Nhữngđiều trọngyếu trong tâm líhọc.NXBLaođộng,Hà

Nội,2005.12.NguyễnQuangUẩn(Chủbiên).Tâmlíhọcđạicương.NXBGiáodục,1995.13.B.Phlomov.Nhữngvânđềlíluậnvàphươngphápluậntâmlíhọc.NXBĐại

họcQuốcgia,HàNội,2000.14.L.X.Xolovaytrich.Từhứngthúđếntàinăng.NXBPhụnữ,HàNội,1975.15.A.A.Xmiecnov(Chủbiên).Tâmlíhọc,tập2,NXBGiáodục,HàNội1975.16.P.M.Iacovxơn,Đờisốngtìnhcảmcủahọcsinh,NXBGiáodục,HàNội1977.17.P.A.Rudik.Tâmlíhọc.NXBThểdụcthểthao,HàNội,1980.18.Từđiểntriếthọc,NXBSựthật,1960.19.TrầnTrọngThủy(Chủbiên).Bàitậpthựchànhtâmlí.NXBGiáodục,HàNội,

1990.

CreatedbyAMWord2CHM

MỤCLỤC

LờinóiđầuChươgI–TìnhcảmvàýchíI.TìnhcảmII.ÝchívàhànhđộngýchíTómtắtchươngICâuhỏiôntậpchươngIBàitậpthựchànhChươngII–XuhướngnhâncáchI.KháiniệmchungvềxuhướngII.CácmặtbiểuhiệncơbảncủaxuhướngTóm

tắtchươngIICâuhỏiôntậpchươngIIBàitậpthựchànhChươngIII–KhíchấtI.KháiniệmchungvềkhíchấtII.CáckiểukhíchấtvàcơsởsinhlícủachúngIII.

GiáodụckhíchấtTómtắtchươngIIICâuhỏiôntậpchươngIIIBàitậpthựchànhChươngIV–TínhcáchI.KháiniệmvềtínhcáchII.CấutrúctínhcáchIII.QuanhệgiữacácthuộctínhtâmlívớitínhcáchIV.GiáodụctínhcáchTómtắtchươngIVCâuhỏiôntậpchươngIVBàitậpthựchànhChươngV–NănglựcI.KháiniệmchungvềnănglựcII.CấutrúccủanănglựcIII.Tiềnđềtựnhiênvà

điềukiệnxãhộicủasựhìnhthànhvàpháttriểnnănglựcIV.VấnđềpháthiệnnăngkhiếuvàbồidưỡngnhântàiTómtắtchươngV

CâuhỏiôntậpchươngV

BàitậpthựchànhTàiliệuthamkhảo

---//---

CÁCTHUỘCTÍNHTÂMLÍĐIỂNHÌNHCỦANHÂNCÁCHTácgiả:

LÊTHỊBỪNG(Chủbiên)–NGUYỄNTHỊHUỆ-NGUYỄNĐỨCSƠNNHÀXUẤTBẢNĐẠIHỌCSƯPHẠM

Chịutráchnhiệmxuấtbản:Giámđốc:ĐINHNGỌCBẢO

Tổngbiêntập:LÊANgườinhậnxét:PGS.TS.TRẦNHỮULUYẾN-PGS.TS.NGUYỄNTHẠC

Biêntậpnộidung:ĐÀOTHUDIỆUKĩthuậtvitính:NHẤTCHIMAI

Trìnhbàybìa:PHẠMVIỆTQUANG

Mãsố:01.01.153/681.ĐH2007In1000cuốn,khổ14,5x20,5cm.TạiCôngtyinThanhBình.SốđăngkíKHXB:30-2007/CXB/153-120/ĐHSP,ngày4/1/07.Inxongvànộplưuchiểutháng1năm2008.

CreatedbyAMWord2CHM