LİKYA BÖLGESİ’NDE BEY DAĞLARI VE YAKIN ÇEVRESİ KIRSAL …

TC

AYDIN ADNAN MENDERES UumlNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml

ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

2019-YL-183

LİKYA BOumlLGESİrsquoNDE BEY DAĞLARI VE YAKIN CcedilEVRESİ

KIRSAL KUumlLT ALANLARI

HAZIRLAYAN

Suumlleyman KARAMIKLI

TEZ DANIŞMANI

Prof Dr Aslı SARACcedilOĞLU

AYDIN-2019

iii

TC


SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml MUumlDUumlRLUumlĞUumlNE

AYDIN

Arkeoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Programı oumlğrencisi Suumlleyman KARAMIKLI

tarafından hazırlanan ldquoLikya Boumllgesirsquonde Bey Dağları ve Yakın Ccedilevresi Kırsal Kuumllt Alanlarırdquo

başlıklı tez (06092019) tarihinde yapılan savunma sonucunda aşağıda isimleri bulunan juumlri

uumlyelerince kabul edilmiştir

Uumlnvanı Adı Soyadı Kurumu İmzası

Başkan Prof Dr Aslı SARACcedilOĞLU Adnan Menderes

Uumlniversitesi Fen-Edebiyat

Fakuumlltesi

Arkeoloji Boumlluumlmuuml

Uumlye Prof Dr Bilal SOumlĞUumlT Pamukkale Uumlniversitesi

Fen-Edebiyat Fakuumlltesi


Uumlye Dr Oumlğretim Uumlyesi Sedat

AKKURNAZ

Adnan Menderes


Fakuumlltesi


Uumlye Prof Dr Suat Ateşlier Adnan Menderes


Fakuumlltesi


Uumlye DoccedilDr Bahadır Duman Pamukkale Uumlniversitesi



Juumlri uumlyeleri tarafından kabul edilen bu Yuumlksek Lisans tezi Enstituuml Youmlnetim Kurulunun sayılı

kararı helliphelliphelliphelliphelliptarihinde onaylanmıştır

Enstituuml Muumlduumlruuml

Doccedil Dr Ahmet Can Bakkalcı

iv

TC



AYDIN

Bu tezde sunulan tuumlm bilgi ve sonuccedilların bilimsel youmlntemlerle yuumlruumltuumllen gerccedilek deney

ve goumlzlemler ccedilerccedilevesinde tarafımdan elde edildiğini ccedilalışmada bana ait olmayan tuumlm veri

duumlşuumlnce sonuccedil ve bilgilere bilimsel etik kuralların gereği olarak eksiksiz şekilde uygun atıf

yaptığımı ve kaynak goumlstererek belirttiğimi beyan ederim

06 09 2019


v

OumlZET

LİKYA BOumlLGESİrsquoNDE BEY DAĞLARI VE YAKIN CcedilEVRESİ KIRSAL

KUumlLT ALANLARI


Yuumlksek Lisans Tezi Arkeoloji Anabilim Dalı

Tez Danışmanı Prof Dr Aslı SARACcedilOĞLU

2019 XVII + 119 sayfa

Bu tez ccedilalışması kapsamında Tuumlrkiyersquonin guumlneybatısında yer alan Likya Boumllgesirsquonin

Bey dağları kırsalı ve yakın ccedilevresindeki kırsal kuumllt alanları incelenmiştir Ccedilalışmada

boumllgedeki kutsal alanlar ve kuumlltler ikonografik oumlzellikler ve arkeolojik veriler goumlz oumlnuumlne

alınmıştır Araştırma kapsamında Likya Boumllgesi ve kırsal yerleşimleri esas alınmıştır Bu

amaccedilla kutsal alanlarda bulunan arkeolojik kalıntılar yerinde incelenmiş ayrıca buguumlne kadar

alanda yapılan araştırma ve ccedilalışmalarla bağlantılı kaynakccedilalardan yararlanılmıştır Boumllgede

ccedilok daha fazla kuumllt alanı olduğu bilinmekle birlikte bu tuumlr merkezler tapınım goumlren tanrılar

ve bu alanlarla bağlantılı yapı ve kuumlltuumlr uumlruumlnleri Likya Boumllgesirsquonde buguumln ve daha ileriki

doumlnemlerde yapılacak araştırma ve ccedilalışmalarla daha net olarak ortaya konabilecektir

ANAHTAR SOumlZCUumlKLER Likya Boumllgesi Bey dağları Kirsecik Mevkii Yunan Roma

Kuumllt Kutsal Alan

vi

ABSTRACT

BEY MOUNTAINS AND CLOSE PERIMETER RURAL CULT AREAS

IN THE LYCIAN REGION


MA Thesis at Archaeology

Supervisor Prof Aslı SARACcedilOĞLU

2019 XVII + 119 pages

This thesis Lycia located in southwest Turkey within the scope of work and the Bey

mountains in rural areas around the holy recently been investigated A detailed analysis was

performed by taking into account the sacred areas and cults viconographic features and

archaeological data All Lycian Region and rural settlements were taken into consideration

Archaeological remains were inverstigated in situ Outside settlements within Lycia region

were identified Our research covers only Lycia and non-Residential cult areas This thesis

sheds light on future research with new assumptions

KEYWORDS Lycia Region Bey Mountains Kirsecik Located Greek Roman Cult Sacred

Sanctuary

vii

OumlNSOumlZ

Anadolu tarih sahnesi boyunca birccedilok medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır Şuumlphesiz

bu medeniyetlerin arasında Anadolursquonun zengin kuumlltuumlr mirasına en fazla katkıda bulunan

uygarlıklardan birisi olan Likya topraklarında doğup gelişmiştir

Tez ccedilalışmamızda Işıklar Uumllkesi olarak da bilinen Likyalıların tarihi coğrafyası

sınırları kısaca ele alınmış boumllgedeki yerleşim dışı kutsal alanlar kuumllt ve kuumllt aktiviteleri

Boumllgedeki yerel Likya ve Yunan kuumlltlerine adanmış kent dışı kutsal alanlar bir araya

getirilmiştir Bu kutsal alanlardaki mimari duumlzenlemeler genel hatlarıyla tanımlanmış ve

topografya ile mimari duumlzenlemeler arasındaki ilişkiye youmlnelik kapsayıcı bir bakış elde

edilmeye ccedilalışılmıştır

Ccedilalışmanın kapsamı iccedilinde Likyarsquodaki Beydağları kırsalında ve ccedilevresinde ki kutsal

alanlar belirlenmeye ccedilalışılmış bu alanların coğrafi konumu ile topografik yapısı bu

alanlarda tespit edilen mimari yerleşim yerleri ile yapılar genel hatlarıyla incelenmiş ayrıca bu

kutsal alanlarda yapılan kuumllt aktiviteleri ve festivaller mevcut antik kaynaklar ve arkeolojik

veriler ışığında değerlendirilmeye ccedilalışılarak konu ile bağlantılı alt başlıklar oluşturulmuştur

Bu bağlamda en buumlyuumlk yarar Likya Boumllgesirsquonin birccedilok farklı kentinde uzun zamandır

yuumlruumltuumllen sistemli kazı ccedilalışmaları araştırma ve incelemelerinden elde edilmiştir Ayrıca tekil

kentler bağlamında konu ile ilgili saptanmış oumlnemli tespit ccedilalışma ve yayınlardan

yararlanılmıştır

Tarih boyunca oluşturduğu medeniyet ve ortaya koyduğu sanat eserleri ile Anadolursquoda

oumlzel bir yere sahip olan Likya Boumllgesirsquonde tuumlm ccedilağlar boyunca kuumllt tapınım ve kutsal alan

gibi kavramlar buumlyuumlk oumlnem taşımıştır Dolayısıyla boumllgede bulunan kutsal alanlar dikkat

ccedilekici biccedilimde boumllge tarihccedilesi ve Likyarsquonın en erken doumlnem tarihi kadar eskiye gitmektedir

Boumllgede ccedilağlar boyunca bu kuumlltlerle bağlantılı festival ve bayramlar duumlzenlenmiş tapınım

alanları ile farklı sıfatlarla tapınım goumlren yerel tanrılar ve bu tanrılara adanmış kutsal

mekanlar oluşturulmuştur

Tez konumu belirlememde en oumlnemli etken Likya Boumllge tarihinde kuumllt ve tapınım

olgusunun oumln plana ccedilıkması boumllgenin tuumlm medeniyetler boyunca bereketli toprakları su ve

havası ile ilham verici doğal zenginlikleri kuumllt alanlarının oluşturulması ccedilok oumlnemli

faktoumlrlerden biri olan su kaynakları ve accedilık hava alanlarının ccedilokluğu gibi oumlzellikler olmuştur

viii

Likyarsquoda bulunan yerleşim dışı kutsal alanlar kehanet merkezleri ve kaynak

kuumlltlerinin belirlenmesi boumllgenin uygarlık tarihindeki yerini ortaya koyması accedilısından da

oumlnem arz etmekteydi Bey Dağları uumlzerinde bulunan kırsaldaki yerleşimlerde ise kutsal

alanların genellikle bu coğrafyada yaşayan insanlara alternatif bir kuumllt sunmuştur Boumllgede

yaşayan insanlar merkezdeki uzak yerleşimlere ibadetlerini yapmak iccedilin gitmek yerine

bulundukları alanlara kuumlccediluumlk ccedilaplı kendilerine yetecek şekilde bir kuumllt alanı oluşturmuşlardır

Tahtalı Dağ eteklerindeki Kirsecik Mevkii Helios Tapınağı Hurma Zeus Accedilık Hava Tapınağı

İn Oumlnuuml yerleşimdeki merkezden uzak bir alanda bulunan tapınaklar bu duumlşuumlnceyi

guumlccedillendirmektedir

Yaptığımız ccedilalışmada tez konumuz iccedilinde olmayan oumlzellikle kutsal su kaynaklarının

kutsal alan oluşturulmasında ne denli oumlnemli olduğu guumlnuumlmuumlzde Letoon kutsal alanında

goumlrmekteyiz Kentte yaşayan ccedilocuğu olmayan kadınların halen ccedilocuk sahibi olmak iccedilin kutsal

goumlrduumlkleri suya girmeleri duumlşuumlnce ve inanccedil tarihinin ne kadar koumlkluuml olduğunu goumlstermesi

accedilısından ayrı bir oumlnem taşımaktadır

Likya Boumllgesi Bey Dağları ve Yakın Ccedilevresindeki Kırsal Kuumllt Alanları adlı tez

ccedilalışmamda bana youmln veren değerli hocam ve tez danışmanım Prof Dr Aslı

SARACcedilOĞLUrsquona tezimin şekillenmesinde yardımlarını ve bilgilerini esirgemeyen Prof Dr

Bilal SOumlĞUumlT ve Prof Dr İsa KIZGUTrsquoa tez konumu seccedilmemde fikir ve yardımlarını eksik

etmeyen Doktor Oumlğretim Uumlyesi Sedat AKKURNAZrsquoa teşekkuumlr ederim Son olarak tuumlm

eğitim hayatım ve yaşamım boyunca her konuda ilgi ve desteklerini esirgemeyen Ailersquome ve

eşime teşekkuumlrlerimi sunarım


ix

İCcedilİNDEKİLER

KABUL VE ONAY SAYFASI iii

BİLİMSEL ETİK BİLDİRİM SAYFASI iv

OumlZET v

ABSTRACT vi

OumlNSOumlZ vii

KISALTMALAR DİZİNİ xi

HARİTALAR DİZİNİ xiii

LEVHALAR DİZİNİ xiv

PLANLAR DİZİNİ xvii

GİRİŞ 1

1 BOumlLUumlM 5

1 LİKYA BOumlLGESİ 5

11 Coğrafi Konum ve Topografik Yapı 5

12 Tarihccedile ve Araştırma Tarihi 11

13 Beydağları ve Kırsalı 22

2 BOumlLUumlM 26

2 ANTİK DOumlNEM KUTSAL ALAN KAVRAMINA GENEL BİR BAKIŞ 26

3 BOumlLUumlM 32

3 LİKYArsquoDA KENT DIŞI KUTSAL ALANLAR 32

31 Sura (Surezi) Yerleşimi 32

311 Apollon Surius Tapınağı 32

312 Diğer Yapılar 35

32 Yalakbaşı Bonda Tepesi Yerleşimi 38

321 Sumendis Kuumllt Alanı 40

33 Khimaira-CcedilıralıYanartaş Yerleşimi 42

331 Hephaistos Kuumllt Alanı 43

x

332 Bizans Doumlnemi Kilisesi 46

333 Yanartaş (Khimaira) Şapeli 47

34 Ekizce Yerleşimi 48

341 Ares Kuumllt Alanı 48

35 Mnara Mizir Potamos Meizoares Yerleşimi 50

351 Meizoares Kuumllt Alanı 51


36 Antalya Hurma Yerleşimi 52

361 Zeus Kuumllt Alanı 53

37 İn Oumlnuuml Yerleşimi 56

371 İn Oumlnuuml Kuumllt Alanı 59

38 Kirsecik Yerleşimi 63

381 Helios Kuumllt Alanı 64

39 Yukarıovacık Yerleşimi 67

391 Kaya Kabartmaları 68

4 TARTIŞMA VE SONUCcedil 72

5 KAYNAKLAR 76

6 HARİTALAR 86

7 LEVHALAR 90

8 PLANLAR 116

OumlZGECcedilMİŞ 119

xi

KISALTMALAR DİZİNİ

AJA American Journal of Archaeology

AnatST Anatolian Studies

Anmed Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri

Akmed Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml

AntCl LAntiqiteacute Classique

AraST Araştırma Sonuccedilları Toplantısı

Asanat Arkeoloji ve Sanat Dergisi

AST Araştırma Sonuccedilları Toplantısı

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

Chiron Chiron Mitteilungen der Komission fuumlr Alte Geschichte und Epigrafik des

Deutschen Archaologischen Instituts

CRAI Comptes Rendusdes Seacuteances de LAcadeacutemie des Inscriptions et Belles-

Lettres (Paris)

DOP Dumbarton Oaks Papers

IstMitt Istanbuler Mitteilungen

JNES Journal of NearEastern Studies

KST Kazı Sonuccedilları Toplantısı

LIMC Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae

Phaselıs Disiplinler Arası Akdeniz Araştırma Dergisi

RA Revue Archeacuteologique

REG Revue des eacutetudes grecques

TTK Tuumlrk Tarih Kurumu

ZPE Zeitschrift fuumlr Papyrologie und Epigrafik

Bkz Bakınız

Cm Santimetre

xii

Ccedilev Ccedileviren

Ed Editoumlr

Km Kilometre

Lev Levha

m Metre

M Ouml Milattan Oumlnce

M S Milattan Sonra

No Numara

Res Resim

Vd Ve devamı

Vol Volume

Yy yuumlzyıl

xiii

HARİTALAR DİZİNİ

Harita 1 Likya Boumllgesi Antik Kentleri (stepmapcom) 86

Harita 2 Likya Boumllgesirsquonin Coğrafi Konumu (Googlecom) 86

Harita 3 Likya Boumllgesi Beydağları (Google com) 87

Harita 4 Beydağları Kırsal Yerleşimleri (Oumlzdilek 2014 Res 1) 88

Harita 5 Beydağları Uydu Goumlsterimi (Ccedilevik 2007 Res 1) 88

Harita 6 Phaselis Teritoryumu Haritası (Googlecom) 89

xiv

LEVHALAR DİZİNİ

Res 1 27 Sura Apollon Kehanet Tapınağı ve Apollon Vadisi (Ccedilevik 2015 395) 90

Res 2 Sura Apollon Tapınağı Arkadan Goumlruumlnuumlmuuml (Suumlleyman Karamıklı) 90

Res 3 Sura Rahipler Alanı ve Anıtsal Likya Mezarı (Ccedilevik 2015 396) 91

Res 4 Sura Apollon Tapınağı Rahipler Listesi (Ccedilevik 2012 fig 1) 91

Res 5 Sura Kutsal Alanı Bizans Kilisesi (Ccedilevik 2012 fig 5) 92

Res 6 Sura Kutsal Alanı Bizans Kilisesi Cepheden Goumlruumlnuumlmuuml (Ccedilevik 2012 fig4) 92

Res 7 Sura Kutsal Alanı Nekropoluumlnrsquodenbir Lahit (Suumlleyman Karamıklı) 93

Res 8Yalakbaşı Yerleşimi İccedilindeki Tek Katlı Buumlyuumlk Yapı (Demirel-Yener Marksteıner-

Huumllden 2014 Res 2) 93

Res 9 Yalakbaşı Nekropoluuml Bir Lahit Oumlrneği (Demirel-Yener-Marksteıner-Huumllden 2014

Res 3) 94

Res 10 Yalakbaşı Duvar Oumlrguuml Stili (Demirel- Yener-Marsteıner Huumllde 2014 Res 4) 94

Res 11 YalakbaşıSumendis Kutsal Alanında ki Adak Stelleri (Demirel-Yener-

Marksteıner-Huumlden 2014 Res 5) 95

Res 12 Yalakbaşı Kutsal Alanında Bulunan Zeytin ya da Şarap Presi (Demire-Yener-

Marsteıner-Huumllden 2014 Res 6) 95

Res 13 KhimairaYanartaş Soumlnmeyen Ateşi ve Hephaistos Tapınağına Ait Olabileceği

Duumlşuumlnuumllen Mimari Bloklar (Suumlleyman Karamıklı) 96

Res 14 Yanartaş Kutsal Alanında Bulunan Kilisenin Batırsquodan Goumlruumlnuumlmuuml (Suumlleyman

Karamıklı 96

Res 15 Yanartaş Uumlccedil Nefli Kilisesi (Oumlztaşkın 2012 Res 2) 97

Res 16 Yanartaş Uumlccedil Nefli Kilisesinin Kuzey Nef Apsisi (Oumlztaşkın 2010 Res 8) 97

Res 17 EkizceAres Kutsal Alanı (Arslan-Tuumlner-Oumlnen 2018 Fig 24) 98

Res 18 Mnara Kentirsquonin Genel Goumlruumlnuumlmuuml (Kızgut Akalın 2010 Res 1) 98

Res 19 Hurma Uumlzuumlmcek Dağırsquonın kuzeyindeki yerleşimler (Ccedilevik 1995 Res 2) 99

Res 20 Hurma Zeus Kabartması (Ccedilevik 1995 Res 5) 99

Res 21 Poğla Sikkesi uumlzerinde Zeus tasviri (Ccedilevik 1995 Res4) 100

Res 22 Sibidunda sikkesi uumlzerinde Zeus tasviri (Ccedilevik 1995 Res 3) 100

xv

Res 23 Antalya Hurma Zeus Kabartması (Ccedilevik 2015 s 81) 101

Res 24Beydağları Kırsalındaki Antik Yerleşimler (Ccedilevik 2007 Res 2) 101

Res 25 İn Oumlnuuml Doğu Yerleşimi A Birimi (Kızgut Kunze Ccedilevik Bulut 2006 Res 3) 102

Res 26 İn Oumlnuuml Yerleşimi Doğu Kesimi Hyposorıonlu Lahit ve Khamasorion (Kızgut

Kunze Ccedilevik Bulut 2006 Res 7) 102

Res 27 İn Oumlnuuml Yerleşimi Kutsal Alanı (Kızgut Kunze 2006 Res 7) 103

Res 28 İn Oumlnuuml Kutsal Alanı Tapınakların Konumu (Ccedilevik Kızgut Kunze Bruer 2006

Res 3 103

Res 29 İn Oumlnuuml Kutsal Alanın Ccedilevreden Konumu (Ccedilevik Kızgut Kunze Bruer 2006

Res 1) 104

Res 30İn Oumlnuuml Yerleşimi Tarım Terasları (Ccedilevik Kızgut Kunze Bruer 2006 Res 2) 104

Res 31 İn Oumlnuuml Kakasbos Adak Stelleri (Ccedilevik Kızgut Kunze Bulut 2007 Res9) 105

Res 32 İn Oumlnuuml Doğu İşlik Kabartması (Oumlzdilek 2014 Res 60b) 105

Res 33 İn Oumlnuuml Kutsal Alanında Bulunan Tanrı Dioskurrsquoların Kaya Kabartması (Oumlzdilek

2014 Res 60a) 106

Res 34İn Oumlnuuml Kutsal Alanı Dioskur Kabartması (Kızgut Kunze 2006 Res 5) 106

Res 35 İn Oumlnuuml Merkez Yerleşimindeki BouleuterionYapısı (Kızgut Kunze 2006

Res 1 ) 107

Res 36 Kirsecik Mevkiirsquondeki Guumlneydoğu Ccediliftlik Yerleşiminin Canlandırılması (Kızgut

2017 Fig 16) 107

Res 37 Kirsecik Anteli Yapı (Kızgut 2017 Fig 17) 108

Res 38 Kirsecik Anteli Yapının Ante Nişi (Kızgut 2017 Fig 17A) 108

Res 39 KirsecikAnteli Yapının Kesiti (Kızgut 2017 Fig 18) 108

Res 40 Kirsecik Mevkiirsquonde Bulunan Profilli Sunaklar (Kızgut 2017 Fig 21 21A

22) 109

Res 41 Kirsecik Mevkiirsquonde Bulunan Yazıtlı Sunak Profil Ccedilizimi (Kızgut 2017 Fig

23) 109

Res 42 Kirsecik Mevkii Yazıtlı Sunak (Kızgut 2017 Fig 23) 109

Res 43 Yukarıovacık Kaya Kuumlltuumlnuumln Boumllgedeki Konumu (Tiryaki 2018 Fig 1) 110

Res 44 Yukarıovacık Coğrafi Konumu (Tiryaki 2018 Fig 2) 110

Res 45 Kaya Kuumlltuumlnuumln Bulunduğu Alan ve Roumllyefi (Tiryaki 2018 Fig 3) 111

xvi

Res 46 Yukarıovacık Kaya Kuumlltuumlnuumln Tanrılar Alayı Roumllyefi (Tiryaki 2018 Fig 8) 111

Res 47 Yukarıovacık Kaya Kabartması Uumlzerindeki Kartal Tasviri (Tiryaki 2018 Fig

6) 112

Res 48Yukarıovacık Kaya Kabartması Apollon Leto ve Artemis Uumlccedilluumlsuumlnuumln Olduğu

Duumlşuumlnuumllen Sahne Betimi (Tiryaki 2018 Fig 10) 112

Res 49 Yukarıovacık Kaya Kabartması Uumlzerindeki 4 ile 12 Figuumlrler (Tiryaki 2018 Fig

9) 113

Res 50 Yukarıovacık Kaya Kabartmasında ki Nymphelere Benzeyen İdebessos Nymphe

Steli (Dağlı 2011 cat no 14) 113

Res 51 Apollon Genel Tasvirlerine Bir Oumlrnek Trakya (Lambrioudakis 1984 Fig 261a)113

Res 52 Yalakbaşı Kutsal Alanında Bulunan Yazıtlı Altar (Marksteıner 2006 Res 4) 114

Res 53 Yalakbaşı Kutsal Alanı Adak Stelli (Marksteiner 2006 Res 3) 114

Res 54 Tanrı Dioskurlar Tasviri (ADUuml Sosyal Bilimler Dergisi 2014 (Şek 6) 115

Res 55 Bellerophontes ve Pegassos Khimaira Mitosu (Ccedilevik 2015 Res 1) 115

xvii

PLANLAR DİZİNİ

Plan 1 Limyra Teritoryumu ve Yalakbaşı Kutsal Alanının Konumu (Demire Marsteiner-

Yener Huumllden 2014 Res 1) 116

Plan 2 Sura Kutsal Alanın Kent Planı (Ccedilevik 2015 294) 116

Plan 3 İn Oumlnuuml Yerleşimi Merkez Birimi Planı (Kızgut Kunze 2006 Res 4) 117

Plan 4 İn Oumlnuuml Kutsal Alanı Tapınakların Planı (Kızgut Kunze 2006 Res 7) 117

Plan 5 KhimairaYanartaş Kilisesi ve Ccedilevresinin Planı (Oumlztaşkın 2012 Res 1) 118

Plan 6 İn Oumlnuuml Yerleşiminin Kent Planı (Kızgut Kunze Ccedilevik Bulut 2006 Res 1) 118

1

GİRİŞ

Uygarlık ve kuumlltuumlr tarihinin oumlnemli bir boyutunu oluşturan din toplumsal kimliklerin

oluşmasında da oumlnemli rol oynamıştır İnsanın olduğu her yerde Orsquonun var olduğu tuumlm

yaşamsal alanda temel şekillendirici unsur olarak hayatına youmln vermiştir Pagan ccedilağlarda tanrı

ve tanrıccedilalara olan inanccedilla insanoğlunun evrimine ve gelişimine paralel olarak basitten

gelişmişe din ve inanccedillarla şekillenen kutsal alanlar ve tapınaklar oluşturulmuştur

Boumllge kıta uzaklık sosyo kuumlltuumlruumll ya da ekonomik yapı fark etmeksizin bu durum

tuumlm insan soyunu etkisi altına almış inanccedilları yaşama ve suumlrduumlrme noktasında farklılıklar

goumlruumllse de inanma bağlanma tapınım yapma rituumleller ya da bayramlar kutlama inanccedilları

goumlsterme ve yaşamaya youmlnelik kutsal mekan ya da alanlar oluşturma bağlamında bu tuumlr

alanlar oluşturma ccedilabası yaşamın en temel ihtiyaccedilları noktasında daima oumlnemini korumuş

neredeyse bilinen tuumlm kutsal alanlar nesilden nesile aktarılarak yuumlzyıllarca varlığını

suumlrduumlrmuumlştuumlr

Antik Doumlnem yaşamında tanrılarını bir insan gibi kimliklendiren bu topluluklar

Homerosrsquoun İlyadarsquosında ayrıntılı olarak anlattığı biccedilimde kendilerine oumlzguuml kişilik ve

karakterleri ile Olymposrsquoun zirvesinde insanlığı youmlnlendiren bir guumlccedil olarak mutlak hakim

biccedilimde tasvir edilmişlerdir İnsan soyundan farklı olarak oumlluumlmsuumlzluumlkleri vurgulanan ve

değişmez yazgıyı Moiralarla birlikte youmlnlendirdiklerine inanılan bu tanrıların goumlnluumlnuuml ve

sevgisini kazanmak iccedilin de ccedilok farklı tuumlrde kutsal mekanlar accedilık hava tapınım alanları daha

doğrusu dinsel rituumlellerin gerccedilekleştirilebileceği sevgi ve bağlılığın ifade edilebileceği yerler

inşa edilmiştir

Kutsal alan nedir ve hangi yapılar kutsal olarak nitelendirebilir sorusuna cevap vermek

zorsa da bu tuumlr mekanlar konusunda buguumlne kadar ccedilok farklı goumlruumlş ve tanımlamalar

yapılmıştır Yunancarsquoda temenos (τέμενος =mabet τέμνειν =kesmek) diğer deyişle kutsal

alan bir Yunan tapınağı kutsal alanı dini yapı ya da yapılarının etrafı sınırlandıran duvar

anlamında kullanılmıştır Terminolojik accedilıdan da kutsal alanın tanımlamasını yapan farklı

iafdeler bulunmaktadır Oumlrneğin Saltuk tarafından temenos kelimesi ldquoetrafı peribolos denilen

duvarlarla ccedilevrilmiş bir ya da daha fazla tapınağı ve dinsel yapıları stoaları thesaurosları

2

sunakları adak suumltunları ve kutsal ağaccedil ya da koruları iccediline alan kutsal alanlarrdquo olarak

tanımlanmaktadır1

Kutsal alanlarla bağlantılı yapılan araştırmalar bu tuumlr alanların oluşturulmasında bazı

kriterlerin arandığını ve belirleyici olduğunu ortaya koymaktadır Oumlrneğin erken doumlnemlerde

tanrılara yapılan toumlrensel sunular ve rituumleller genellikle accedilık havada ya da akarsu

kenarlarındaki kutsal korularda adak sunularıyla suumlsluuml ağaccedillar altında veya bir sunak

etrafında duumlzenlenmiştir Dolayısıyla doğanın etkisinin daha fazla hissedildiği alanlarda

insanlar tanrıya daha fazla yakınlaşmış ve doğanın ilham verici etkisinden daha fazla

yararlanmak istemiştir

Yine başlangıccedilta bu rituumleller iccedilin son derece basit ilahi bir ortam tercih edilirken

sonraki doumlnemlerde dinsel oumlrguumltlenmenin gelişmesi mimari inşaat teknolojinin ilerlemesi

oumlzellikle de tapınak mimarlığının ortaya ccedilıkması ile kutsal alan tanımlaması basitten gelişmişe

doğru ilerlemiştir Oumlrneğin tapınağın ccedilevresindeki tekilden başlayıp ccediloğula doğru giden suumltun

dizisiyle bir nevi kutsal koru yeniden yaratılmak istenmiş accedilık havadaki ulu ağaccedilların yerini

goumlğe doğru ihtişamlı şekilde yuumlkselen suumltunlar almıştır Buumltuumln bu değişimlere rağmen bu

ihtişamlı yapıların yapıldığı alanlarda dahi kutsal toprağın terk edilememesine oumlzen

goumlsterilmiş yer değişimi ccediloğunlukla yapılmaksızın yapılarak daha komplike hale getirilerek

kutsal toprak inancına sadık kalınmıştır

Birccedilok kent merkezinde kutsal alanlar yerleşim dışında ya da iccedilinde olabilmekte

ancak eski inanccedil ve ata kuumlltuumlnuumln terk edilmesinde tutucu bir yol izlenilmektedir Geccedilmişten

ve atalardan gelen kutsal alanların olduğu yerler terk edilmeksizin yıllarca suumlregelen inanccedilla

birlikte ccedilağlar boyu aynı toprak uumlzerinde yaşatılmaktadır Başlangıccedilta tanrıya sadece bir agaccedil

ya da su kaynağında tapınılırken oumlzellikle kentleşmenin ve nuumlfusun gelişmesiyle en goumlze

ccedilarpan yerlerde kutsal alanlar oluşturulmakta inşa edilen tapınaklar aynı zamanda kentin ve

ulusun siyasi guumlcuumlnuuml de yansıtır hale gelmektedir

Kentlerde tek bir tanrı ya da tanrıccedilaya tapınılması yanında birden fazla tanrıya

tapınılması tapınak ve kutsal alanların ccediloğalmasına oumlncuumlluumlk eden bir etken olarak karşımıza

ccedilıkmaktadır Ayrıca toplumlar tapınacakları tanrıları belirler ve kuumllt alanları oluştururken

yaşadıkları kentlerin konumunu ve ekonomik yapısını da oumln plana ccedilıkarmaktadır Oumlrneğin

liman kentlerinde deniz tanrılarına savaşccedilı karakter sergileyen topluluklarda savaş tanrısına

1 Saltuk 1993 176

3

tarımla uğraşan kentlerde ise toprak verim ve bereket tanrılarına youmlnelinmekte bağlantılı

kutsal alanlar da tanrıların oumlzelliğine goumlre şekillenmektedir

Yaptığımız bu ccedilalışma iccedilinde Anadolursquonun guumlneybatısında ccedilok oumlzel bir yere sahip

olan Likya Boumllgesirsquonde Bey Dağları ve Yakın Ccedilevresi Kırsalında bulunan kuumllt alanları ile

ilgili buguumlne kadar yapılmış araştırmalar ışığında elde edilen sonuccedilların bir araya toplanarak

buumltuumln halinde değerlendirilmesi amaccedillanmaktadır Likya Boumllgesi coğrafi alanının buguumlne

kadar yapımlı ccedilok sayıdaki araştırma sayesinde oldukccedila tanımlanmış olması boumllgede kaynak

ve accedilık hava kuumlltuumlnuumln geniş bir alanda yaşatacak şekilde zengin bir kuumlltuumlrel mirasa sahip

olması Boumllgenin din ve inanccedil anlamında binlerce yıl suumlren koumlkluuml bir geccedilmişe sahip olması

Likyarsquodaki yerleşim dışı kutsal alanları nitelik ve nicelik accedilısından son derece zengin bir hale

getirmektedir Dolayısıyla kentin tarihi ve kuumlltuumlrel geccedilmişine duyulan ilgi ve merak bir ccedilok

araştırma iccedilin ilham verici bir nitelik taşımaktadır

Boumllgenin 19 yyrsquodan başlayarak guumlnuumlmuumlze kadar birccedilok seyyah ve gezginin uğrak

noktası olması nedeniyle bilimsel yayın ve ccedilalışmaların ccedilokluğu dikkat ccedilekicidir Ayrıca

guumlnuumlmuumlzde boumllgede birccedilok araştırmacı ve arkeolog tarafından kazı ve sistemli ccedilalışmaların

halen devam ettirildiği bilinmektedir Tuumlm bu nitelikli ccedilalışmaların varlığına rağmen

Boumllgenin kuumlltuumlrel zenginliği ve uygarlık tarihinin koumlkluuml geccedilmişi buguumlne kadar boumllgenin

tamamen keşfedilmesi iccedilin yeterli değildir Şuumlphesiz araştırmalara daha uzun bir zaman

dilimine yayıldıkccedila ve mevcut bilgilere yenileri eklendikccedile buguumln iccedilin Likya Boumllgesinrsquode

bilinen dini mekan tapınak kent dışı kutsal alan ve tapınım alanlarına da yenileri

eklenecektir

Yaptığımız ccedilalışmada belirlenen konunun temel araştırma materyalini arkeolojik

buluntular bağlantılı mimari kalıntılar antik yazarların ve epigrafik belgelerin sağladığı

kaynaklar oluşturmaktadır Bunun iccedilin ccedilalışma kapsamında kuumltuumlphane taramaları boumllge ile

ilgili ccedilalışma yapan araştırmacıların yayınları ve boumllgenin farklı kentlerinde yapılan kazılarda

elde edilen verilerin paylaşıldığı kazı sonuccedillarına ait raporlar başvurulan başlıca yayınlar

niteliğini taşımaktadır Oumlrneğin tezin oluşmasına youmln veren başlıca kaynaklarlar arasında

Nollersquonin ldquoKoumlnigliches Gefolge Beim Fischorakel von Surardquo2 Ccedilevikrsquoin ldquoLykiardquo

3 yine Ccedilevik

Bulut ve Kızgutrsquoun Beydağları uumlzerindeki yaptığı yuumlzey araştırmaları4 Kızgutrsquoun Tahtalı Dağ

2 Nolle 2016

3 Ccedilevik 2015

4 Ccedilevik Varkıvanccedil Bulut Akyuumlrek 2004 265-278 bk Ccedilevik Varkıvanccedil Bulut Kızgut Akyuumlrek Pedarros

2004 101-104 bk Ccedilevik Bulut Kızgut Akyuumlrek Pedarros Kunze 2006

4

etekleri uumlzerindeki araştırmaları Kunze Blum İşkan Işık Zımmermann Tiryaki Koccedilak

Akyuumlrek Şahin Efendioğlu gibi oumlnemli bilim insanlarının yapmış olduğu ccedilalışmalar ve

yayınlar Boumllge tarihi hakkında belirleyici ve yol goumlsterici nitelikte yayınlar bulunmaktadır

Guumlnuumlmuumlzde halen Letoonrsquoda Prof Dr Sema Atik-Kormaz başkanlığında Ksanthosrsquoda

Prof Dr Burhan Varkıvanccedil başkanlığında kapsamlı kazı ccedilalışmaları devam etmektedir

Ayrıca Akdeniz Uumlniversitesi oumlğretim uumlyeleri Prof Dr Fahri Işık ve Havva İşkan Işık Patara

antik kentinde Prof Dr Nevzat Ccedilevik Myra Andriake kentlerinde Prof Dr İsa Kızgut

Rhodiapolis antik kentinde kazı ccedilalışmaları yapmış ve yapmaya devam etmektedir Farklı

bilim adamları tarafından yapılan tuumlm bu ccedilalışma ve konuyla ilgili yayınlar Boumllge tarihinin

aydınlanması accedilısından birer rehber niteliğindedir

Yapılan tuumlm bu ccedilalışmalarda Surarsquoda Apollon Surios Bondarsquoda Somendis Ekizcersquode

Ares Ccedilıralırsquoda Hephaistos Bey Dağları İn Oumlnuuml yerleşiminde Tanrı Kakasbos ve Dioskur

kuumlltuuml Antalya Hurmarsquoda Zeus kuumlltuuml Tahtalı Dağrsquoın eteklerindeki Phaselis Kenti

teritoryumunda Kirsecikrsquode Helios kuumlltuumlne ait bilgiler oumln plana ccedilıkmıştır İlerleyen

doumlnemlerde bu tuumlr tapınım alanlarına yenilerinin ekleneceği ve mecut olanlarla da ilgili daha

fazla bilgiye ulaşılacağı konusunda şuumlphe bulunmamaktadır

Tez ccedilalışmasında sınır olarak Sura kutsal alanı en uccedil boumllge kabul edilmiştir Likya

Boumllgesirsquonde buguumln iccedilin belirlenmiş yerleşim dışı kutsal alanların sayısının azlığı boumllgenin

dağlık kesimlerindeki araştırmaların sınırlı sayıda olmasıyla bağlantılı goumlruumllmektedir Ancak

yakın zamanda Bey Dağları ve ccedilevresinde inceleme araştırma ve ccedilalışmalarda bir artış

olmuştur Ayrıca boumllgenin bu kısmı ile bağlantılı olarak yapılmış ccedilalışmalarda elde edilen

arkeolojik veriler araştırmacılar tarafından kapsamlı yayınlar olarak bilim duumlnyasına da

tanıtılmıştır Ccedilalışma kapsamında Sura Yalakbaşı Hephaistos Ekizce ve Mizir Ares İn Oumlnuuml

Kirsecik Helios Hurma Zeus Yukarıovacık kutsal alanları ziyaret edilerek yerinde

goumlzlemlerde bulunulmuştur Verilerin değerlendirilmesinde ağırlık mimariye ve mimarinin

doğa ile olan ilişkisine verilmiştir Ele alınan yerleşim dışı kutsal alanlardaki yoğun yapım

faaliyetlerinin genel olarak hangi doumlneme ait olduğu uumlzerinde durulmuş farklı yerleşimlerin

mimari kompozisyon ve topografya ilişkisi accedilısından ortaklık ve benzerlikleri

değerlendirilmeye alınmıştır

5

1 BOumlLUumlM

1 LYKİA BOumlLGESİ

11 Coğrafi Konum ve Topografik Yapı

Likya Boumllgesi guumlnuumlmuumlzde Teke Yarımadasırsquonı kapsayan ve antik Ccedilağlar boyunca

ldquoIşıklar Uumllkesirdquo olarak bilinen Antalya ilinin batı kesimi ile Muğla ilinin guumlneydoğu ucunu

iccediline almaktadır Antik Doumlnemde Likya Boumllgesi doğuda Pamphylia ve Antalya Koumlrfezi

(Pamphylion Pelagos) batıda Fethiye Koumlrfezi ve Kariarsquoya kadar uzanan sınır hattı ve kuzeyde

Phrygia ile sınırlanmış olup guumlnuumlmuumlzde 12 500 km karelik bir alanı kapsayan Teke

Yarımadasını oluşturmaktadır5 Ayrıca boumllgenin doğu sınırında Dalaman (Indus) Ccedilayı doğu

sınırında Phaselis antik kenti kuzeyinde ise Akdağ (Massikytos) yer almaktadır6 (Harita 2)

Likyarsquonın sınırlarının zaman iccedilinde değişikliğe uğradığı guumlnuumlmuumlze ulaşan Antik

Doumlnem kaynakları ve guumlnuumlmuumlz araştırmacılarının vermiş olduğu bilgilerden anlaşılmaktadır

Son doumlnemlerde Likya Yarımadasırsquonın tarihi coğrafyası ve kuumlltuumlrel yapısı hakkında yapılan

sistemli araştırma ve kazılar boumllge tarihinin zenginliğini ve birccedilok uygarlığa ev sahipliği

yaptığını ortaya koymuştur7 Likyarsquonın tarihi coğrafyası ve sınırlarının belirlenip anlaşılması

accedilısından bu boumllgedeki dağ sıralarının araştırmacılar tarafından ayrıntılı şekilde ele alınması

her doumlnem iccedilin oumlnemli olmuştur Ayrıca Likya olarak adlandırılan coğrafi alanın sınırları

kapsadığı geniş alan ve siyasi olaylar nedeniyle suumlrekli olarak değişime uğramıştır8

Antik Ccedilağda Kragos Antiagros ve Masikytos9 guumlnuumlmuumlzde ise Beydağları Akdağlar

ve Boncuk Dağları olarak bilinen bu uumlccedil dağ Likya Boumllgesirsquonin tarihi coğrafyası youmlnetim

ekonomi ve idaresinde buumlyuumlk rol oynamış dolayısıyla da boumllge tarihine youmln vermiştir10

Son

yıllarda yapılan araştırmalar guumlnuumlmuumlzdeki Akdağlarrsquoın antik Kragosrsquola Masikytosrsquoun

Beydağları ile Boncuk Dağlarırsquonın ise Antikragosrsquola oumlzdeş olduğunu ortaya koymuştur

Şahinrsquoe goumlre ldquoBoncuk Dağlarırsquondan (Antikragos) ayrılıp guumlneye doğru uzanan dağ

sıralarının antik ismi (Kragos)rsquoun devamı oumln dağları anlamına gelen Promunturiumrsquorsquo dur11

5 Hellenkemper-Hild 2004 1-2 Sevin 2013 136

6 Ccedilevik 2015 21

7 Sevin 2013 136

8 Şahin 2001 3


10 Bulut 2018 675

11 Şahin 2001 4

6

Boumllgenin coğrafi yapısına dair yapılan son doumlnem araştırmalar antik doumlnem

yazarlarının aktardığı bilgilerle benzerlik goumlstermektedir Oumlrneğin Antik yazar Ptolemaiosrsquoun

Kragos Dağı ccedilevresinde yer alan kentler olarak tanımladığı yerleşimler buguumln Akdağlar

Boncuk Dağları ve Babadağ ccedilevresinde yer almaktadır12

Ayrıca Kragos ccedilevresinde

Telmessos Klydna Lydai Sidyma ve Pınara Boncuk Dağlarırsquonın (Antikragos)

guumlneybatısında Smybra ve Oktapolis Komba Dağlarının batısın da ise Araksa Tlos ve

Ksanthos gibi kentler bulunmaktadır13

Likya Boumllgesi kentlerini Telmessos Klynda Lydai

Sidyma Pınara Smybra Oktapolis Tlos ve Ksanthos gibi kentlerle sınırlamak da muumlmkuumln

değildir14

Boumllge uumlzerinde yer alan antik kentler yoğunluk accedilısından Anadolursquonun Ege Boumllgesi

ile birlikte en oumlnemli merkezleri arasındadır

Antik Doumlnem Likyarsquosının sınırlarından bahsedecek olursak oumlncelikle Anadolu

coğrafyasına geniş yer veren ve guumlnuumlmuumlz araştırmaları iccedilin bir kaynak niteliği taşıyan

Strabonrsquoun verdiği bilgiler oumln plana ccedilıkmaktadır Likyarsquoyı kuzeybatı Anadolursquoda ve

Torosların ardında olmak uumlzere iki farklı boumllgeye ayıran Strabon15

Likyarsquonın Daidalarsquodan

(Dalaman yakınlarındaki Şeref Koumlyuuml) başladığını Likya ile Pamphylia arasındaki sınırı ise

ccedilok daha guumlneydeki Khelidonia denen ada kuumlmesinin oluşturduğunu anlatır16

Yine Strabonrsquoa

goumlre Likyarsquonın doğu sınırı Solyma (Tahtalı) adı verilen dağ sırası ile Khelidonia adalarının

(Beş Adalar) sahile paralel gittiği doğu-batı hattıdır17

Strabon Phaselisrsquoi Likya iccedilinde

goumlstermesine rağmen Likya Birliği ile ilişkilendirmemekte ve ayrı bir şehir olarak

nitelendirmektedir18

Likya Boumllgesirsquonin coğrafi yapısı hakkında bilgi veren en erken kaynaklardan biri olan

Pseudo Skylaksperiplous (antik denizcilerin tuttukları seyir defteri) isimli eserinde Likyarsquoyı

daha ccedilok etnik bir şekilde ele almakta ve sadece sahil şeridini anlatmaktadır19

Skylaksrsquoa goumlre Likya coğrafyası batıdan doğuya doğru ldquoTelmessos (Fethiye) ve

Ksanthos kenti ve kente ulaşımı sağlayan Ksanthos ırmağı ve bir limanı da olan Patara kenti

daha sonra Pellos kenti ve limanı bu doğrultuda Rodosrsquoluların Megiste Adası daha doğuya

doğru gidildikccedile Limyra kenti daha sonra Gagai kenti sonra Khelidonia Burnu iki ada ve

12

Ptolemaios 1845 5 13

Ptolemaios 1845 1-3-5 14

Şahin 2001 7 15

Sevin 2013 136 16

Strabon XIV 6 17

Strabon XIV 248 18

Sevin 2013 136 19

Camgoumlz 2010 15

7

Dionysios Adası ve Siderous Limanı buranın uumlzerinde dağda Hephaistos kutsal alanı ve

kuzeye doğru gidildikccedile Phaselis kenti Lyrnateia Adası Olbia ve Magidosrsquoa ulaşılırrdquo20

Antik ccedilağın oumlnemli kaynaklarından biri olan Pilinius ise Naturalis Historiarsquosında

Likya Boumllgesirsquonde batıdaki son sınır kentinin Telmessos olduğunu yazmakta ve kuzeydeki

Kabalia Boumllgesirsquoni de Likya sınırının iccediline katmaktadır21

Ancak Piliniusrsquodan oumlnceki yazarlar

Kabalia Boumllgesini Likya sınırları iccedilerisinde goumlstermemekte Kabalia ancak Likya ile Roma

arasında MOuml 62 yılında imzalanan Quaestor Murena Antlaşmasından sonra Likya sınırları

iccediline dahil edilmektedir Ayrıca Pilinius Likyarsquonın doğu sınırını Olbia kentine dayandırırken

Phaselisrsquoi de Pamphyliarsquonın son sınır kenti olarak goumlstermektedir22

Hallenkemper ve Hild ise Likya ve Karia sınırını Karaağaccedil da ki Markiane

Koumlrfezirsquonden başlatmakta buradan Kaunosrsquoun batısına ve Koumlyceğiz goumlluumlnuumln kuzeyinde

bulunan Sandras Dağırsquondan doğuya doğru Akkoumlpruuml kasabasından Dalaman Ccedilayırsquona kadar

devam ettirmektedir Likyarsquonın doğu sınırını ise Attaleia (Antalya) Koumlrfezinden başlatarak

Termessosrsquoun khorasına Isinda (Korkuteli) Kibyra ve oradan da Phaselisrsquoe kadar devam

ettirmektedir23

Strabonrsquodan oumlğrendiğimize goumlre Kibyra başkanlığında bir tetrapolis oluşturan

Bubon Balbura ve Oinoanda MOuml 81 yılında Likyarsquoya katılır24

Cladius Doumlnemirsquonde MS 41 yılında inşa edilen ve antik seyahat rehberlerine

(itineraria) ilişkin Anadolursquodaki en eski belge oumlzelliği taşıyan Stadiasmus Patarensis (Patara

Stadiasmoursquou) Anıtırsquonda Likyarsquonın eyalet sınırı kabaca batıda Kaunos kuzeyde Kibyra ve

doğuda Attaleiarsquodan oluşturulmuştur Boumlylelikle Stadiasmus Patarensisrsquote yer alan guumlzergacirch

listesi sayesinde Likyarsquonın sınırları daha net biccedilimde belirlenebilmiştir25

Antik yazarların verdiği bilgiler ve guumlnuumlmuumlzde yapılan araştırmalar sayesinde Likya

Boumllgesirsquonin coğrafi ve tarihsel sınırı daha net olarak ccedilizilebilmektedir Bu boumllgenin tarihi ve

coğrafyasına dair yapılan araştırmalara goumlre Likya sınırları iccedilerisinde batıda boumllgenin ana

20

Skylaks Periplous 251 21

Plinius Naturalis Historia XXVIII 101 22

Pilinius Naturalis Historia XXVIII 101 23

Hellenkemper-Hild 2004 78 24

Strabon XIII IV 17 25

Yakın doumlnemde Patara antik kenti liman alanında yapılan kazılarda İmparator Claudius Doumlnemirsquone tarihlenmiş

(MS 41-54) Stadiasmos Anıtı ortaya ccedilıkarılmıştır Likyarsquonın Roma eyaletine doumlnuumlştuumlruumllmesinden iki yıl sonra

Roma İmparatoru Claudiusrsquoun Likyarsquonın ilk valisi Quintus Veranius aracılığı ile yaptırdığı bu anıt boumllgedeki

tuumlm yol istasyon ve kentler arası mesafeyi goumlsteren bir anıt olması nedeniyle buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır

İmparator Cladiusrsquoun Likya eyaletinde yaptırdığı devlet yollarının bir listesi yani envanteri niteliğindeki bu anıt

Patara antik kentinin merkezine olasılıkla da kentin ana caddelerinin kesişim noktasına dikilmiştir Bkz Işık-

İşkan-Ccedilevik 2001 1 vdd

8

yerleşimlerinden biri olan ve guumlnuumlmuumlzde Fethiye kenti sınırları iccedilinde yer alan

Telmessosantik kenti de bulunmakta26

buradan guumlneye doğru kıvrılmaya başlayan arazi

yuumlkselerek Kragos ile Antikragos adında iki dağ sırasını oluşturmaktadır

Başlangıccedilta Telmessos (Fethiye) kenti Likyarsquoya dahil edilmezken MOuml 4 yy

ortalarında Likya Birliğine dahil edilmiştir Bu dağların doğu kıyısına doğru gidildikccedile

Likyarsquonın verimli toprak parccedilasını oluşturan ve ekonomik youmlnden Likyarsquonın kalbi olan

Kadyanda Pınara Tlos Pinara Ksanthos Letoon ve Patara kentlerine

ulaşılmaktadır27

Guumlneybatı uccedilta ise Kragos Dağırsquonın guumlney eteklerindeki Sidyma (Asar) ve

Pydnai kentleri ile Ksanthos Vadisirsquonin yukarısında kalan kuumlccediluumlk kasabaları oluşturan Araksa

ve Arsada bulunmaktadır28

Ksanthos Vadisirsquonden doğuya doğru gidildiğinde birccedilok kuumlccediluumlk verimli ovaya sahip

iccedilinde Antiphellos ve Andriake gibi kentlerinde bulunduğu dağlık orta Likya Boumllgesirsquone

ulaşılır Bu boumllgenin iccedil kesimlerinde yer alan en oumlnemli kent yerleşimleri arasında ise

Kyaneai Phellos Myra bulunur Dağlık Likyarsquonın Limyros Vadisirsquondeki en oumlnemli

kentlerinden olan Finike Boumllgesirsquondeki Limyra ve daha kuzeydeki Arykandos Nehrirsquonin

yukarısını Arykanda kenti oluşturmaktadır29

Likyarsquonın doğusunda ise Rodoslular tarafından

kurulan Rhodiapolis Korydalla Phaselis Olympos ve Gagai kentleri yer alırken Limyros

Vadisirsquonin yukarısında Idebessos Akalissos ve Kormos kentler bulunur30

Likyarsquonın kuzey boumllgesinde tarımsal accedilıdan verimsiz yuumlksek sıra dağların yer alması

Choma Podalia ve Akarassos gibi kentlerin nuumlfus accedilısından daha az olmasına neden

olmuştur Bu boumllgenin daha kuzeyinde Bubon Balbura ve Oinoanda kentleri bulunmakta31

Likya Boumllgesirsquonin kara sınırını ise Meis (Megiste) Sıccedilan Adası (Nesos Lyrnateia) ve Kekova

gibi ada yerleşimleri tamamlamaktadır32

Tuumlm bu anlatımlara ve antik kaynaklarda verilen bilgilere rağmen Likya Boumllgesinin

uzun tarihi boyunca sınırları ve şehirleri değişiklik goumlstermiştir Oumlrneğin antik yazar Sylaks

Periplous adlı eserinde Likya şehirlerini Telmessos Ksanthos Patara Phellos Limyra

26

Sevin 2013 139 27

Camgoumlz 2010 23 28

Sevin 2013 140 29

Blum 2016 137 vd 30

Sevin 2013 146 Ayrıca bkz Kizgut-Bulut-Ccedilevik 2009 145-172 31

Blum 2016 139 32

Ccedilevik 2015 25

9

Gagaia Siderous Phaselis Idyros Olbia Magydos ve Perge olarak sıralamaktadır33

Strobon

ise Artemidorosrsquotan aldığı bilgiye goumlre yirmi uumlccedil şehirden bahsetmektedir Bunlardan

Ksanthos Pınara Patara Olympos Myra ve Tlosrsquou diğer şehirlerden ayırarak boumllgenin buumlyuumlk

şehirleri olarak sayar34

(Harita 1)

Likya Boumllgesirsquonin topografik oluşumuna bakıldığında kendine oumlzguuml dağlık engebeli

oyuntulu ve yarılmış platolar ile kaplı karakteristik bir yapı goumlzlenir35

Boumllgenin coğrafi

yayılım alanında birccedilok koy ve girintili ccedilıkıntılı kıyı şeridi bulunmaktadır36

Teke

Yarımadasırsquonın sık sık yuumlkselmesi ise dağınık ve engebeli bir arazi yapısına zemin

oluşturmaktadır Orta ve Batı Toroslar Dağ silsilesi iccedilinde yer alan Likya Boumllgesirsquonin dağları

boumllgenin yerleşim karakterinin ortaya ccedilıkmasında oumlnemli rol oynamış yuumlzyıllardır suumlre gelen

mevcut dağlık yapı boumllgenin Batı Kuzey Orta ve Doğu Likya olmak uumlzere farklı biccedilimlerde

nitelendirilmesi sağlamıştır37

Kuzey Likyarsquoyı yuumlkseklikleri 2500 mrsquoyi aşan Boncuk Dağları Akdağlar ve

Beydağları38

Orta Likyarsquoyı ise batıda Kragos kuzeyde Alacadağ doğuda Guumllmez Dağı ve

Arykandos Nehri sınırlamaktadır Doğu Likyarsquoda ise batı da Massikytosrsquoun uzantısı Guumllmez

Dağı ve Arykandos Nehri kuzeyde Idyros Potamos (KesmeAğva Ccedilayı) ve Ccedilandır Vadisi yer

almaktadır Boumllgeyi batıda kuzeyde ve doğuda bir sur duvarı gibi saran dağlar Kıta

Yunanistanrsquoa benzer bir coğrafi oumlzellik kazanmasına neden olmaktaysa da dağlık engebeli

karakterine rağmen yerleşim alanları birbirlerine oldukccedila gelişkin bir yol ağıyla

bağlanmaktadır39

Likyarsquonın dağlık ve kıyı şeridine hakim bu coğrafi yapısının yerleşim duumlzeninin yanı

sıra politik ve kuumlltuumlrel yaşamına da etkilediği bilinmektedir Boumllgersquode karbonatlı ve kayaccedil

yapılı dağ ile platolardan oluştuğu coğrafi oluşumu nedeniyle su eksikliği goumlruumllmekte ancak

sahil şeridi nehirlerin ve ccedilayların taşıdığı aluumlvyonlardan dolayı tarıma oldukccedila elverişli bir

33


Strabon XIV I 6 35

Erdemir-Palaz-Erdemir 2006 573 36

Ccedilevik 2015 19 37

Blum 2016 137 38

Blum 2016 139 39

Takmer 2002 41 vd

10

yapı goumlstermektedir40

Tarıma elverişli olan bu boumllgeler oumlzellikle Finike Demre ve Elmalı

Ovası ile Eşenccedilay Vadisi ve Fethiye Ovası gibi kesimlerden oluşmaktadır41

Likyarsquonın topografik yapısında dağlar kadar nehirlerin de etkili olduğu bilinmektedir

Bolca yağış alan yuumlksek dağlarla ccedilevrili kısımlarda nehir goumll ve su kaynakları ayrı bir

zenginlik yaratmakta ayrıca Likya Boumllgesirsquonde Doğu Likyarsquoda Termessosrsquoun guumlneyinden

Finikersquoye kadar uzanan Alakır Vadisi ve Eşen Ccedilayırsquondan Patararsquoya kadar uzanan Ksanthos

Vadisi boumllgenin tarihi oluşumunu ve kuumlltuumlrel kimliğini zenginleştirmektedir42

Antik Doumlnemde Likyarsquoda bulunan ve kaynaklarda da isimlerine rastlanan otuzu aşkın

nehir ve goumll buguumln dahi boumllgenin ticaret balıkccedilılık ve taşıma sistemi iccedilin gerekli olan

potansiyeli halihazır duruma getirmektedir Likya Boumllgesi nehirlerine bir goumlz atılmak istenirse

ilk olarak doğuda Ağva ya da Kesme Ccedilayı olarak adlandırılan ve Olymposrsquoda (Tahtalı Dağı)

doğup Ccedilamyuvarsquoda denize doumlkuumllen Idyros karşımıza ccedilıkmaktadır Avlan Goumlluumlnden ccedilıkarak

Alaca ve Bey Dağlarırsquonın arasındaki vadiyi Limyrarsquonın guumlneybatısından kat eden bu ccedilay

daha sonra Limyros Nehri ile birleşmekte ve Arykandos (Başgoumlz) Finike Ovasırsquondan denize

doumlkuumllmektedir43

Likya Boumllgesirsquondeki diğer bir nehir ise Myrarsquoda denize doumlkuumllen buguumlnkuuml ismi ile

Demre Ccedilayırsquodır Antik doumlnemde Myros olarak bilinen bu nehir Myra kentinin

guumlneydoğusundaki dar vadiden akarak denize doumlkuumlluumlr Myrosrsquotan batıya devam edildiğinde

ise Eşen Ccedilayı ile karşılaşılmaktadır44

Indosrsquotan (Dalaman Ccedilayı) sonra batı Toroslarrsquoın ikinci

en uzun ccedilayı olan bu ccedilayın geccediltiği vadide Likyarsquonın kuzeyden guumlneye doğru Balboura

Oinoanda Araksa Tlos Pınara Ksanthos Letoon ve Patara gibi birccedilok oumlnemli kenti

konumlanmaktadır Likyarsquonın en batısında ise Karia ile sınır oluşturan ve boumllgenin en uzun

nehri olan Indos (Dalaman) Ccedilayı bulunmaktadır Bu ccedilay Kabalitis (Soumlğuumlt) Goumlluumlrsquonuumln

batısından Acıpayam Ovasırsquonda doğup Goumllgeli Dağlarırsquonın arasından ve Boncuk

(Antikragos) Dağlarırsquonın guumlneyinden geccedilerek denize doumlkuumllmektedir45

Likyarsquonın goumlller bakımından ise oldukccedila yoksul olduğu goumlruumllmektedir Likya

Boumllgesinin kuzey sınırı Antalya Koumlrfezirsquonin Batı sahillerinin ortasından Fethiye Koumlrfezirsquone

40



Onur 2016 573 43

Onur 2016 572 44

Onur 2016 574 45

Camgoumlz 2010 22

11

ccedilizilecek bir yarım ccedilember teşkil etmektedir Boumllgenin kuzeyinde yer alan Kibyratis ya da

diğer adıyla Kabalis (youmlrede Kabalitis denen) Bizans Doumlneminde ise Pasgousa Pousgouse ve

Poungousa adı ile bilinen Karalitis (Soumlğuumlt Goumlluuml) az sayıdaki goumlllerine oumlrnektir46

Her ne kadar

Likya Boumllgesidağlık engebeli bir araziye sahip olsa da Antik Ccedilağrsquodan guumlnuumlmuumlze son derece

verimli ovalara ve arazi yapısına sahip olduğu goumlruumllmektedir Boumllgede sulak ve verimli tarım

arazilerinin bulunması halkın yaşamı iccedilin bir zenginlik oluşturmakta ancak dağlık yapıya

rağmen boumllgede kireccedilten başka hiccedilbir maden bulunmamaktadır47

12 Tarihccedile ve Araştırma Tarihi

Likya tarihine bakıldığı zaman uzun ve koumlkluuml bir geccedilmişe sahip olduğu goumlruumllmektedir

Likya Boumllgesi ekolojik koşullar mağara ve kaya sığınaklarıyla yaban av hayvan nuumlfusu

bakımından Paleolitik Doumlnem insanı iccedilin oldukccedila verimli bir yaşam alanı oluşturmuştur

Bununla birlikte Paleolitik Doumlneme ait bilgilerin ve yapılan araştırmaların azlığı bu

duumlşuumlncenin belgelendirilmesini zorlaştırmaktadır48

Konuyla ilgili 1946rsquoda Karainrsquode

1956rsquoda ise Beldibi ve Belbaşı kaya sığınaklarında başlayan ve guumlnuumlmuumlze kadar devam eden

arkeolojik ccedilalışmalar boumllgenin Paleolitik Doumlnem tarihine ışık tutması accedilısından buumlyuumlk oumlnem

taşır49

Prof Dr E Y Bostancırsquonın 1960 ve 1966-67 yılları arasında Beldibi kaya sığınağında

yaptığı araştırmalar bu alanda yedi kuumlltuumlr katmanının varlığını ortaya koymakta ve Uumlst

Paleolitik Ccedilağrsquodan Orta Paleolitik Ccedilağrsquoın sonuna kadar doumlnem katmanlarına ve buluntulara

ulaşılmasına olanak sağlamaktadır50

Oumlzellikle de Bostancırsquonın Belbaşında yaptığı ccedilalışmalar

bu alanın Neolitik Doumlnemden itibaren tarihine ışık tutmakta51

ve Likya Boumllgesirsquonin sahil

kesimlerinin Orta Paleolitik Ccedilağrsquoın sonuna kadar yerleşim goumlrduumlğuumlnuuml ortaya ccedilıkarmaktadır

Likya Boumllgesi sahil kısımlarındaki yerleşimler dışında Semahoumlyuumlk (Elmalı)-Goumllova

mağaraları gibi iccedil kesimlerde de yuumlruumltuumllen araştırma ve ccedilalışmalarda boumllgede Elmalı Karain

Damlataş Kocain Altınbeşik Tilkiler Mağaralarırsquonda boumllge tarihine ışık tutan oumlnemli verilere

ulaşılmaktadır52

46

Sevin 2013 138 47

Takmer 2002 43 48

Taşkıran 2005 761 49




Taşkıran 2006 764

12

Likya Boumllgesi Paleolitik Doumlnemini ana hatları ile ele alabilmek iccedilin Karain ve Oumlkuumlzini

mağaralarında yapılan araştırmalara oumlzellikle bakmak gerekmektedir Karain Mağarasırsquonda

Geccedil Uumlst Paleolitik ve Orta Paleolitik Doumlnem tabakalarında araştırmalar yapılmış ve 60 kat

MOuml 60000- 160000 yıllarına kadar tarihlenmiştir En alt katmanın ise MOuml 350000rsquoe

kadar indiği belirlenmiştir53

Oumlkuumlzini Mağarası Karain Mağarasının Paleolitik Doumlnem

kuumlltuumlruumlnuumln devamı olarak goumlruumllmekte ve kronolojik olarak MOuml 17000-9000 yılları

arasındaki avcı toplayıcı kuumlltuumlrlere tarihlenmektedir54

Sonuccedil olarak Likya Boumllgesirsquonde

yerleşik olmasa da geccedilici konaklamalar şeklinde Paleolitik Doumlnemlerden itibaren yerleşime

rastlanmaktadır Likyarsquonın sahil kısımlarında goumlruumllen yerleşmeler ise genellikle mevsimsel

olarak değerlendirilmekte ve Likya sahil yerleşimlerinin yuumlkseltileri 0-300 m arasında kabul

edilmektedir

Neolitik Doumlnemi Likyarsquosında yerleşimlerin coğrafi yapının dağlık olduğu alanlarda

yoğunlaşması ve bu alanlarda tarıma elverişli geniş duumlzluumlkler bulunmaması temel besin

maddeleri arasında yer alan buğday ve arpanın yaban tuumlrlerinin boumllgede yetişmesini olanaksız

kılmaktadır55

Neolitik Doumlnem Likyarsquoda iccedil kesimlerde oumlzellikle Elmalı ovasında yer alan

Bağbaşı ve Hacımusalar houmlyuumlğuuml gibi merkezlerde ele geccedilmiştir Bağbaşırsquonda Neolitik ve

Kalkolitik Ccedilağ izlerine rastlanırken Hacımusalarrsquoda Neolitik Kalkolitik Erken Tunccedil ve

Demir ccedilağlarında yerleşim olduğu bu yerleşimlerin Roma ve Hıristiyanlık Doumlnemlerirsquonde

sıklaştıkları anlaşılmıştır56

Bunların yanında Kibyratis youmlresinden Kasaba platosundan ve

Fethiye ccedilevresinden ele geccedilmiş Kalkolitik ve Bronz Ccedilağı eserleri youmlrenin ccedilok eskiden beri

iskan edildiğini ortaya koyar 1963- 1974 yılları arasında MJ Mellink tarafından Karataş-

Semayuumlkrsquote yapılan kazı ccedilalışmaları ise M Ouml 3 binyılda boumllgenin iccedil kesimlerinde yerleşim

olduğunu kanıtlayarak Elmalı Ovasırsquonın Troia Erken Tunccedil Ccedilağı kuumlltuumlrleriyle buumltuumlnluumlk iccedilinde

olduğunu goumlstermiştir57

Likyarsquodaki Neolitik yerleşimlere başka oumlrnekler Girmeler ve Arsakoumlyrsquode bulunan

mağaralarda belirlenmekte oumlzellikle MOuml 9 binyıl ile MOuml 8 binyıl ikinci yarısına

tarihlenen Girmeler Mağarasırsquonda birccedilok ocak yeri ve insan goumlmuumlsuumlne rastlanmaktadır Tuumlm

bu arkeolojik verilere rağmen Girmeler Mağarasırsquondaki yerleşimin mevsimsel mi yoksa

kalıcımı olduğu konusunda bir sonuca buguumln iccedilin ulaşılamamaktadır Boumllgersquodeki Kalkolitik

53


Taşkıran 2006 764 vd 55

Duru 2006 227 56

Oumlzgen 2006 541 57

Oumlzgen 2006 538

13

ve Tunccedil Ccedilağrsquolarına ait bulgular ise genellikle accedilık yerleşim alanlarında karşımıza

ccedilıkmaktadır58

Likya Boumllgesirsquonde Tunccedil Ccedilağırsquona ait bilgiler orta ve kuzey kesimlerde

yoğunlaşmaktadır Bu Houmlyuumlklerin en buumlyuumlğuuml olan Elmalı Ovasırsquonda bulunan Hacımusalar

(antik Choma) ve sahil kesiminde bulunan Girmeler Arsakoumly Gagai Mağaraları Avşar

Tepesi Goumllbaşı Tepesi Tlos ve Patara gibi yerleşimler Tunccedil Ccedilağı ve Kalkolitik Doumlnem

yerleşimleri konusunda araştırmacılar ve kent tarihi ile ilgilenenler iccedilin oumlnemli bilgiler

sunmaktadır59

Likyalıların Anadolursquoya M Ouml 3 binyılın ikinci yarısında geldiği ve 2 binyıl boyunca

Guumlney Anadolursquoda yaşayan ve Anadolursquonun en eski Hint-Avrupa koumlkenli halkı olan

Luvilerrsquoin dağılmasından sonra bu halkın bir kolu olduğu goumlruumlşuuml bulunmaktadır60

Luvi

dilinin Hititccedileyle yakınlık goumlstermesi ve Luvilerrsquoin Hititlerle akraba kabul edilmesi Likccedilersquonin

de Hititccedileyle ilişkilendirilmesine neden olmuştur61

Hitit dilinde Lukka olan Likya adına62

ilk

olarak Hitit Mısır Suriye ve Asur yazılı belgeleri ile Mısırrsquoın Orta Krallık Doumlnemi Byblos

metinlerinde rastlanır63

Orta Mısırrsquodaki Tel el Amarna arşivinde bulunan mektup da Alasija (Kıbrıs) kralının

Mısır Firavunu IV Amenofisrsquoe (Akenaton) mektup da şikacircyette bulunup yardım istemesi

Lukkalırsquoların Kıbrısrsquoa tehdit oluşturacak kadar guumlccedilluuml bir deniz guumlcuumlne sahip olduğunu

goumlstermektedir64

Yine Lukkarsquoya dair en erken kayıtlara III Tudhaliyarsquonın kendi yazdıkları

devlet yıllıklarında rastlanır II Tuthaliyarsquonın Assuwa seferi kayıtlarında 22 kent ve uumllke adı

arasında verilen birinci sıradaki uumllkenin ilk hecesi kırık olup sonu ise (hellip) uqqa şeklinde

bitmektedir Bu kırık kısım birccedilok bilim adamının savunduğu uumlzere (L) uqqa şeklinde

tanımlanmaktadır65

Hitit Buumlyuumlk Kralı II Muvattalli ile Mısır Firavunu II Ramses arasında MOuml 1285rsquode

yapılan Kadeş Savaşırsquonda Hitit guumlccedilleri arasında Lukka Memleketinin de adı geccedilmektedir66

Ayrıca III Hattuşili Doumlnemirsquonde MOuml 1275-1250 yıllarında Lukka Uumllkesi Hitit Krallığı iccedilin

58

Becks 2016 29 vd 59

Becks 2016 33 60

Forrer 1926 81 61


Seccediler Fidan 2012 3 vd 63


Savaş 2006 679 vd 65

Macqueen 1968 178 66

Karauğuz 2002 241

14

bir sorun olarak goumlruumllmektedir67

Sefere ccedilıktığı uumllkeler arasında Lukka Uumllkelerirsquonin de adı

geccedilmektedir68

Yine IV Tuthaliyarsquonın Lukka Seferini anlatan Yalburt Kutsal Hitit yazıtın da

Lukka Likya ile ilişkilendirilmekte ve Lukka Uumllkesi hakkında oumlnemli bilgiler verilmektedir69

Anıt yazıttarsquorsquo(hellip) Lukka uumllkelerini imha ettim Wiyanawanda uumllkesinde (ben) Buumlyuumlk Kral hellip

yaptım ve Lukka (uumllkeleri)helliprsquorsquo 70

Pinalirsquoyi (Pınara) cezalandırdığı Awarnarsquoya (Ksanthos)

ve Dalawarsquoya (Tlos) da sefer yaptığı ve Patar (Patara) Dağı eteklerine adaklar adadığı

anlatılmaktadır71

Tuumlm bu anlatımlar Lukka Uumllkesi topraklarının Klasik Likya Boumllgesirsquonin bir kısmını

kapsadığını Lukkarsquonın Teke Yarımadasırsquondan Marmaris ile Bodruma ve yukarı da Burdurrsquoa

kadar uzandığı ayrıca Lukka halkının bu geniş coğrafyada suumlrekli hareket halinde bir kavim

olduğu anlaşılmaktadır72

Luvi dilini konuşanların memleketleri anlamına geldiği de

denilmektedir Yazılı belgelerin yardımıyla lsquorsquoLukkarsquorsquonın Luvicersquode ve Hititccedilersquode ldquoışıldamak

şafak guumln doğumu aydınlanmak pırıltı ışıkrdquo anlamlarına gelmektedir73

Hitit metinlerinde buumlyuumlk olasılıkla Lukka Uumllkesirsquone ait olduğu duumlşuumlnuumllen bazı kent

isimlerine de rastlanmaktadır Ancak bu kentler ile Klasik Doumlnem kent isimleri arasında isim

benzerlik kurulmaktadır Bir kısmı Karia boumllgesinde bir kısmı da Likya boumllgesinde yer alan

soumlz konusu kentler ise şu şekilde sayılabilir74

Attarimma (=Telmessos)75

Suruta Husanassa

(=Khersonesos)76

Mutamutassa (=Mylasa)77

Iyalanda (=Alinda)78

Zumarri Arinna

(=Xanthos)79

Atriya (Idrias)80

Utima (=Idyma)81

Dalawa (=Tlawa)82

Kuwalapassa

67


Gurney 1997 132 69

Savaş 2006 693 70

Eflatunpınar anıtına 60 km uzaklıkta olan Yalburt Anıtı Konya iline bağlı Ilgın ilccedilesinin kuzeyinde yer

almaktadır 1971 yılında bulan anıt kutsal bir havuzun etrafında yer alan hiyeroglifle yazılı bloklardan

oluşmaktadır Bkz Alp 2002 161-169 71


Forrer 1926 121 73


Bryce 1974 400 75

Hawkins 1998 26 76

Garstang-Gurney 1959 81 77

Carruba 1996 33 78

Hawkins 1998 26 79

Umar 1990 28 80

Forrer 1932 150 81

Hawkins 1998 27 82

Gastang-Gurney 1959 82

15

(=Olbasa)83

Awarna ve Hinduwa (=Kandyba)84

Kentlerin birkaccedilı Kariarsquoda Miletos civarında

diğer bir boumlluumlmuuml de Likya Boumllgesirsquonde bulunmaktadır

Antik kaynaklarda ise Likya tarihi hakkındaki bilgiler net değildir Homerosrsquoda (MOuml

8yy) Likyalılar Troyalıların en sadık muumlttefiki olarak anlatmaktadır85

Strabon (MOuml 1yy ve

MS1yy) ise Tyrins duvarlarını inşa eden Kyklopların Likyarsquodan geldiğinden

bahsetmektedir86

Antik kaynaklarda Likya hakkında yazılan bilgiler genellikle oumlzet

şeklindedir Birkaccedil antik yazar Likya uumlzerine kitap yazmıştır fakat bunlarda genellikle

coğrafya kitabıdır En iyi bilinen Likyalı yazar ise MOuml 4yyrsquoda yaşayan ve iki kitaptan

oluşan Lykiaka adlı eseri yazan Ksanthoslu Menakratesrsquotir87

Bu eserde ele geccedilen 5

fragmanın iki tanesinden ccedilıkarılan sonuccedillara goumlre Menakrates Likyarsquonın mitolojik geccedilmişini

ortaya koyar Herodot Likyalıların Giritrsquoten geldiğini oumlne suumlrmekte ve Giritrsquoin barbarlarca

iskan edildiğini ve Likyalıların da barbar olduğunu soumlyler88

Strabon Anadolu Yarımadarsquosında on altı ırk yaşadığını ve bunların uumlccediluumlnuumln Grek

diğerlerinin ise barbar olduklarını belirtmiştir Strabon Epherosrsquotan alıntı yaparak Miletos

kentinin Sarpedonrsquoun Giritrsquoten getirdiği kişilerce kurulduğunu anlatır89

Apollodorosrsquoda

Sarpedon ve Minos arasındaki bir savaştan sonra Miletosrsquoun gelip Miletrsquoi kurduğunu

Sarpedonrsquoun ise Likyalılar ile savaş halinde bulunan Klix ile muumlttefik kurarak Likyarsquoya kral

olduğunu anlatmaktadır90

Buumltuumln bu antik kaynaklara ve bilgilere dayanarak Likyalıların Girit

koumlkenli bir kavim olmadığı anlaşılmaktadır91

Tuumlm bu anlatımlara rağmen Likya tarihi ile ilgili daha kesin bilgilerimiz Persler ile

başlar Likyarsquonın bağımsız guumlnleri MOuml 540rsquoda Pers işgali ile bitmiştir92

MOuml 546-538

tarihleri arasında Perslerin sırasıyla Sardes ve Babilrsquoi işgal eder MOuml 545rsquote Kyrosrsquoun

generali Med koumlkenli Harpagos İonia kıyı şeridini ele geccedilirdikten sonra Pedassoslular

dışında karşı koymadan teslim olan Kariarsquoyı ve Kaunosrsquou ele geccedilirmiştir93

Harpagos

83

Umar 1990 29 84

Gastang-Gurney 1959 80 85

Homeros Ilyada 2 875 86

Strabon 8611 87

Health 1998 204-206 88

Oumlzuumldoğru 2002 6 89

Strabon 14 1 6 90

Durnford 2008 103-113 91



Oumlzuumldoğru 2002 8

16

ordusuyla Likyarsquoya gelmiş ve Herodotosrsquoun anlatımıyla hazin bir şekilde sonlanır94

Ksanthosluların Pers kuvvetlerine karşı koymasına rağmen boumllgeyi Persler ele geccedilirmeyi

başarmıştır95

Herotodos Perslere karşı koyan Likya kenti olarak sadece Ksanthosrsquou saysa da

Batırsquodan gelen işgal ordusu iccedilin Telmessos Kadyanda Pınara Tlos ve Patara gibi guumlccedilluuml

Likya kentlerinin direniş goumlstermemeleri beklenemez96

Guumlnuumlmuumlzde Antalya - Fethiye kıyı şeridi ve kuzeyde Elmalı arasında uzanan

Likyarsquonın tarihi hakkında en erken anlatımları antik yazarlardan Hekataios ve Herodotosrsquoun

eserlerinde buluruz Bu nedenle Likya tarihi hakkındaki daha detaylı bilgilerimiz Perslerin

boumllgedeki varlıklarıyla başlar dememiz yanlış olmaz Ayrıca Pers hacirckimiyeti Likyarsquoda idari

organizasyonun gelişimine de katkıda bulunmuş bu doumlnemde ilk defa kent sikkeleri

basılmıştır97

Pers youmlnetiminden oumlnce Likya feodal beyler (dynast) tarafından youmlnetilmiş koumly

topluluğu iken Pers hacirckimiyetine geccedilişle birlikte Pers Kralı Buumlyuumlk Dariusrsquoun (MOuml 522-486)

reformlarına kadar İonia ve Karia ile birlikte Sardesrsquote merkez satraplığına bağlı kalmıştır98

MOuml 480rsquode Kserksesrsquoin Yunanistanrsquoa yaptığı seferde oumlzellikle Salamisrsquote Likyarsquonın

oumlnemli bir roluumlnuumln oumlnemli olduğunu ortaya koymaktadır Herodotos bu seferde Likyarsquolıların

başında Likyarsquonın en erken Pers hanedanı ldquoKossikas oğlu Kybernisrsquoin (Kuprlli)rdquo olduğunu

bildirir MOuml 5yy başlarından MOuml 4 yy sonlarına kadar Ksanthos (Arnna) ve ccedilevresinde

guumlccedilluuml olduğu bu alanda bulunan sikkeler yoluyla aydınlatılmıştır99

MOuml 5 yyrsquoın sonlarına doğru Likya beylerinin kendileri arasında muumlcadele ettikleri

bir doumlnem olduğunu Ksanthos yazılı dikmesinden anlaşılmaktadır100

Likyarsquonın kendi iccedilindeki

bu ccedilatışmaları MOuml 4 yyrsquoın ilk ccedileyreği boyunca devam etmiştir M Ouml 4 yy ilk ccedileyreğinin

94

Herodotos ldquoLykialılara gelince Harpagos ordusu Ksanthos Ovasırsquona indiği zaman onlar da karşı koydular

bitmez tuumlkenmez kuvvetlere karşı az sayı ile doumlvuumlştuumller yiğitlikle nam aldılar ama yenildiler kentlerine geri

atıldılar kadınları ccedilocukları hazineleri ve koumlleleri kaleye doldurdular ve alttan yandan ateşe verdiler oumlyle ki

yangın kaleyi yerle bir etti Bundan boumlyle birbirlerine korkunccedil yeminlerle bağlanarak duumlşmana saldırdılar ve

Ksanthosrsquota oturanların tuumlmuuml de savaşarak oumllmuumlş oldularrsquorsquoHerodotos I 176 95



Oumlzuumldoğru 2013 95-96 98


Kolb 2016 36 100

Ccedilevik 2015 36

17

sonlarında Doğu Likyarsquoda Limyrarsquonın beyi olan Perikle Likya Kralı olarak anılmış ve

boumlylelikle bu doumlnemde egemenlik alanını genişletmiştir101

Perikle Ksanthos adına hareket eden Arttumpara isimli Pers komutanını mağlup

ettikten sonra Ksanthos Vadisirsquonin iccedillerine kadar ilerleyip Telmessos şehrini fetih etmiştir

Perikle bu muumlcadele sonrasında kral (khntawata) olduğunu ilan etmiştir102

Perikle MOuml 362-

361 yılları arasında Likya Buumlyuumlk Satrap İsyanına katılmış ancak isyanın başarısız olması

Arkaik Doumlnemden itibaren Likyarsquolıları youmlneten dynastlık youmlnetim şeklinin sonu olmuştur Bu

tarihlerden sonra Likyarsquonın sikke basımı ve boumllgeye oumlzguuml mezar anıtlarının yapımı durmuştur

MOuml 4 yyrsquoın başları Likyarsquoda hem kentler hem de beyler arasında iccedil karışıklıklar ve

muumlcadeleler doumlnemi olarak anılmıştır103

MOuml 4 yy ortalarında Pers komutanı Autophradates Periklersquoyi yenilgiye uğrattıktan

sonra Pers Kralı Artakserkses Likya topraklarını Karia ve Halikarnassosrsquoun huumlkuumlmdarı olan

Maussolosrsquoa vermiştir Boumlylelikle Likya Buumlyuumlk İskenderrsquoin gelişine kadar Pers hacirckimiyetinde

kalmıştır104

İskenderrsquoinLikya topraklarına geldiğinde hiccedilbir direnişle karşılaşmadığı

bilinmektedir İskenderrsquoin MOuml 323 yılında oumlluumlmuumlnden sonra komutanlar arasındaki

muumlcadelelerde (Diodakhlar Doumlnemirsquonde) Likya oumlnce Makedonların sonra MOuml 306rsquoda I

Ptolemaiosrsquoun egemenliğine girmiş oumlnce Phaselis sonra da tuumlm Likya fetih edilmiştir105

Zaman iccedilinde Kilikya korsanlarının karargahı haline gelen Phaselis ve Olympos MOuml 77-75

yılında Likya Birliğinde atılmış ve Kilikya-Pamfilya eyaletine dahil edilmiştir106

Boumllgede MOuml 305rsquode Antigonosrsquoun MOuml 301rsquode de Lysimakhosrsquoun egemenliği

bilinmektedir Bu doumlnem aralıklarda egemenlik savaşları ile sık sık el değiştirmiştir MOuml

279-78rsquode I Antiokhosrsquoun MOuml 278-77rsquode II Ptolemaios Philedelphosrsquoun egemenlikleri

goumlruumllmektedir107

Bu doumlnemde II Ptolemaiosrsquoun eşi Arsinoersquonin adını Patararsquoya verdiği

Patararsquonın isminin Arsinoe olarak değiştiği bilinmektedir Makedonya Krallığırsquona Pydnai

Savaşı MOuml 168rsquode Makedonya Krallığırsquona son verilen savaşla artık Akdeniz Boumllgesirsquonde

Roma egemenliği başlamıştır108

101


Kolb 2016 45 103


Kolb 2016 45 105


İşler 2009 5 107


Ccedilevik 2015 40

18

Tarih boyunca Likya Boumllgersquosi uumlzerindeki egemenlik suumlrekli olarak değişim

goumlstermiştir İskenderrsquoin oumlluumlmuumlnden sonraki doumlnemde Likya sınırları iccedilinde egemenlik kuran

Krallar ve Krallıklara son olarak MOuml 197rsquode III Antiokhosrsquoda dahil olmuş MOuml 18887

yılındaki Magnesia Muharebesi ve Romarsquoya yenilmesi sonrasında boumllge Apameia

Antlaşmasırsquoyla Roma egemenliği altına girmiştir Ancak Roma Likyarsquonın egemenliğini

Rodosrsquoa vermiş Likyarsquolıların Rodos egemenliğine başkaldırması sonrasında da MOuml

16867rsquode Roma Senatosu tarafından oumlzguumlr ilan edilmiştir109

Likya MS 43 yılından İmparator Claudius Doumlnemirsquonde Roma İmparatorluğursquonun bir

eyaleti haline gelmiştir Likya Birliğirsquonin Roma İmparatorrsquou Augustusrsquoun portresini taşıyan

sikkeler basması boumllgedeki Roma hacirckimiyetinin en oumlnemli goumlstergesidir Bu doumlnemde Likya

Boumllgesirsquonde Roma İmparatorluğu ile İmparatorluk ailesine olan saygı ve sevgiyi goumlsteren

birccedilok yapı inşa edilmiştir110

Bunlar arasında Letoonrsquoda Dea Roma iccedilin duumlzenlenen birlik

şenliği Augustusrsquoa ithafı ile Tlos Sidyma Apollonia ve Andriakersquode Augustus Agrippa ve

Gaius Ceasar adına dikilen heykeller de bulunmaktadır111

Claudius adına dikilen Patara antik

kentindeki Yol Kılavuz Anıtıda boumllgedeki kentler arasındaki yol bağlantılarını goumlsteren ve

Likyarsquonın siyasal tarihi topografyası ve tarihi coğrafyasına ışık tutan bir yazıta sahip olması

accedilısından buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır Likya Boumllgesirsquonin Galba Doumlnemirsquonde de İmparatora

bağlı youmlnetildiği bilinmektedir Likyarsquonın Galatiarsquodan ayrılan Pamphylia ile birleştirilerek bir

ccedilifte eyalet (provincia Lycia et Pamphylia) olması ise Vespasianus Doumlnemirsquone

rastlamaktadır112

Likya Boumllgesi MS 1 yyrsquoın 2 yarısından itibaren en parlak doumlnemini yaşamıştır

İmparator Traianusrsquotan (MS 98-117) İmparator Marcus Aurelliusrsquoa (MS 161-180) kadar

olan 100 yıllık suumlreccedilte Hadrianus ve Antoninus Pius Doumlnemlerirsquonde Likya en parlak ve guumlccedilluuml

doumlnemlerini yaşamıştır Likya Commodos Doumlnemirsquonde ve sonrasında prokonsuumlller tarafından

idare edilmiştir MS 3 yyrsquoın başlarında Caracallarsquonın oumllduumlruumllmesi sonrasında Likyarsquoda da

karışıklık ccedilıkmış ve İmparatorluğun guumlcuuml azalmaya başlamıştır113

Bu tarihten sonra barış ve

imar faliyetleri ile dolu parlak yılları artık geride kalmıştır III Gordianus (MS 238-244)

109

İplikccedilioğlu 2016 60 110




Jameson 1965 35

19

Doumlnemirsquonde Likyarsquoda sikke basan ve basmayan kentler bir araya getirilerek birleştirme

ccedilabasına girilmiştir114

MS 276- 282 yılları arasında İsaurialılar Pamphylia kentlerinin yeni duumlşmanı olarak

ortaya ccedilıkmışlardır İsaurialılar MS 278rsquode Likya ve Pamphylia sınırları iccediline girmişlerdir

İmparator Probus boumllgedeki tehlikeyi başkaldırıyı ortadan kaldırsa da bu sakinlik uzun

suumlrmemiştir MS 313 yılına kadar bu iki boumllge aynı vali tarafından youmlnetilmektedir

Costantinus Doumlnemirsquonde Likya ve Pamphylia iki eyalet olarak tekrar birbirlerinden

ayrılmışlardır115

Antik Likya Boumllgersquosi uumlzerine yapılan araştırmaların tarihccedilesi de aynı siyasi tarihi gibi

oldukccedila eskiye gitmektedir Boumllge oumlzellikle son otuz yıl iccedilinde buumlyuumlk bir hızla ilerleyerek

Likyarsquoyı Anadolursquonun en ccedilok araştırma yapılan ve veri uumlretilen boumllgelerinden biri haline

getirmiştir Bu araştırmaların temeli ise 250 yıl oumlncesine dayanmaktadır116

Yapılan bu

araştırmalar genellikle bir seyahat keşif ve ağırlıklı olarak da boumllgede antik eser talanına

youmlnelik araştırmalar yapılmıştır 19yy boyunca Avrupa Muumlzeleri Anadolu ve de Likya

eserleriyle oldukccedila zenginleşmiştir Osman Hamdi Beyrsquoin Asar-ı Atika Nizamnamesirsquonin

ardından bir koruma doumlnemi başlamıştır117

Likya kuumlltuumlruumlnuumln ilk keşfi ise boumllgeye yapılan biz gezi kapsamında Makri olarak

bilinen antik doumlnemde Telmessos guumlnuumlmuumlzde ise Fethiye olarak bilinen boumllgeyi ziyaret eden

Fransız buumlyuumlkelccedilisi Kont Choiseul-Gouffierrsquodir 1782 yılında yayınlanan ldquoVoyage Pittoresque

de la Greccersquorsquoisimli eserinin118

ilk cildin de Telmesosrsquota bulunan Likya kaya mezarının

ccedilizimleri ve aynı zamanda Patara antik kentini de goumlsteren bu ccedilizimler Guumlneybatı Likyarsquonın

ilk haritasını oluşturmaktadır119

Daha sonraki doumlnemlerde aralarında Albay Leakersquoin de

bulunduğu ccedilok sayıda gezgin bu boumllgeyi ziyaret ederek Telmessos ve Patara kentlerinde ki

anıtları tasvir etmişler 1800 yılında ise Avusturyalı v Hammer-Purgstall ilk Likya yazıtlarını

kopyalamıştır120

1812 yılında L Mayer Ch R Cockerell F Beaufort ve W Gell de bu boumllgeyi ziyaret

edenler arasındadır Ancak ccedilalışmaları genellikle Likya kıyılarının tasviri uumlzerine olmuştur

114



Zimmermann 2016 4 117


Choiseul-Gouffier 1899 119

Zımmermann 2016 5 120

Ccedilevik 2015 4

20

Onları 1836 yılında Ch Texier izlemiş ve oldukccedila uzun zaman Patararsquoda kalmıştır121

Likya

kıyı yerleşimlerinde bulunan anıtların ccedilizimlerini 1848rsquode ldquoDescriptions de lrsquoAsie Mineurersquorsquo

isimli eserinde yayınlamıştır Likya dilini ve sanatını keşfeden isimlerden biri ise İngiliz

araştırmacı Ch Fellows olmuş 1838 yılında başladığı seyahat ile tuumlm Likya Yarımadasını

dolaşmış ve en oumlnemli Likya kentlerinden biri olan Ksanthosrsquou keşfetmiştir Ancak Fellows

bu kentte bulunan mimari parccedilaları iccedilinde Nereidler ya da Harpy gibi oumlnemli mezar

anıtlarının heykeltıraşlık eserlerinin olduğu birccedilok anıt ve uumlstuumln nitelikteki heykeltıraşlık

eserlerini British Museumrsquoa taşımıştır122

Fellows Ksanthosrsquota bulup İngilterersquoye goumltuumlrduumlğuuml eserlerin en dikkat ccedilekicilerinden

olan ve Likyarsquonın en anıtsal mezarlarından yapılarından Ksanthosrsquoun son kralı Arbinasrsquoa

(MOuml 390-380) ait tapınak biccedilimli Harpy Dikme mezar yapısı123

1838rsquote Fellows tarafından

Londra Biritsh Muumlzesirsquone goumltuumlruumllmuumlş ve halen ana yurduna doumlnduumlruumllememiştir Ayrıca

İngiltrersquoye goumltuumlruumllen ve MOuml 479rsquoda Slamis Savaşırsquonda oumllen Kybernisrsquoe ait olduğu duumlşuumlnuumllen

Harpy Dikme Mezarı124

işccedililiği teknik oumlzellikleri ve genel goumlruumlnuumlmuuml ile sadece Likyarsquonın

değil tuumlm Anadolursquonun eşsiz mezar anıtları arasında yer almaktadır

Likya Yarımadası uumlzerine yapılan bu araştırmalar bu isimler ile sınırlı kalmamıştır

1841-1842 yılları arasında Alman bir oumlğretmen olan J A Schoumlnborn boumllgeyi ziyaret etmiş ve

Trysa (Goumllbaşı) Heroonursquonu keşfetmiştir125

O da Ch Fellows gibi Heroonrsquou Viyanarsquoya

goumltuumlrmeye ccedilalışmıştır Schoumlnborn Almanyarsquoya yazdığı bir mektupta Fellows ve ekibinin

Ksanthos anıtlarını soumlkmeye ve İngilterersquoye taşımaya başladıklarını eğer acele etmezlerse

Trysa anıtının da İngilterersquoye taşınacağınırsquorsquo yazmıştır Ancak o doumlnem de Osmanlı

Sultanrsquoından izin alınamadığı iccedilin 40 yıl daha uumllkesinde kalmıştır Schoumlnborn Trysa (Goumllbaşı)

Heroonursquonu Viyanarsquoya goumltuumlrememiştir126

Bu mektup ve kaccedilırılan eşsiz ve muazzam Likya

eserleri uumlzerine yapılan talan yarışını bizlere goumlstermektedir

Likya Yarımadasırsquonda yapılan bu talan yarışının oldukccedila uzun suumlre devam etmiştir

1880rsquoli yıllara gelindiğinde ise boumllgeye yapılan yeni keşifler daha ccedilok boumllge hakkında bilgiler

sağlamak ve Likya medeniyetini araştırmak iccedilin birccedilok akademisyenler boumllgeye keşfe

121


Zimmermann 2016 5-6 123

Bean 1998 57 Draycott 2008 145-153 124

Ccedilevik 2002 65 Ccedilevik 2015 61 125

Behm 2010 2 vd Ayrıca bkz Zimmermann 2016 6 126

Ccedilevik 2015 342

21

gelmiştir127

Avusturya Bilimler Akademisi tarafından goumlrevlendirilen bu grup O Benndorf

oumlnderliğinde 1881rsquode Likyarsquoyı ziyaret etmiştir O Benndorf ise 1842 yılında Likyarsquoya gelen

Schoumlnbornrsquoun başaramadığı Trysa (Goumllbaşı) Heronursquonu dağdan denize yaptığı oumlzel bir yol

vasıtasıyla 1882-1883 yılları arasında tuumlm Heroonrsquoun parccedilalarını Viyanarsquoya taşımıştır128

20 yyrsquoa gelindiğinde ise Anadolu coğrafyası uumlzerine yapılan antikccedilağ araştırmaları

oumlzellikle Ege ve Anadolursquonun batı kıyıları uumlzerine yoğunlaşmıştır Duumlnya savaşları ve bu

doumlnem aralarındaki siyasi olaylar Likya Boumllgersquosi uumlzerine yapılan araştırmalara engellemiştir

1950 yılında ise Ksanthosrsquota Fransız Misyonu tarafından kazılar başlarken bu kazıları

1962rsquode Ch Le Roy tarafından Letoonrsquoda başlatılan ccedilalışmalar izlemiştir129

Fransız kazılarının boumllgede başarılı sonuccedillar kaydetmesinin ardından Likya Boumllgesirsquone

olan rağbet artmış ve birccedilok bilim insanını bu boumllgeye ccedilekmiştir 1963 yılında M Melink

Elmalı Ovasırsquondaki Tunccedil Ccedilağı yerleşimleri uumlzerine ccedilalışmaya başlamıştır 1965 yılında ise J

Brochhardt Kadyanda ve Myrarsquoda yuumlzey araştırmalarda bulunmuştur Daha sonra ise

Limyrarsquoda kazılara başlamıştır Boumllgede yapılan araştırmalar ve kazılar sonucunda Epigraf

Neumann Likccedile uumlzerinde Schlager ise Phaselisrsquote ccedilalışmalar yapmıştır

Bayburtluoğlu ise 1971-2011 yılları arasında Arykandarsquoda yaklaşık 40 yıl kazı

yaparken130

İngiliz ekipler Oinoanda Balboura ve Bubon kentlerinde ccedilalışmalar

yapmışlardır Wurster Likyarsquoyı dolaşarak birccedilok yerleşimin ilk planlarını ortaya ccedilıkarmış131

Danimarkalı arkeologlar Kjeldsen ve Zahle Likya kaya mezarları ve sikkeleri uumlzerine

ccedilalışmışlardır

Likya Boumllgesirsquonde yapılan bu ccedilalışmaların ardından 1980rsquoli yıllarda kent araştırma

tarihinde yeni bir doumlnem başlamıştır Işık başkanlığında 1988 yılında Likya Boumllgesinin en

oumlnemli kentlerinden biri olan Patararsquoda kazı ccedilalışmalarına başlanmış kentte suumlrduumlruumllen 27

yıllık sistemli kazı ccedilalışmalarının ardından 2009 yılında İşkan başkalığında kazı ccedilalışmalarına

başlanmış ve bu ccedilalışmalar guumlnuumlmuumlze değin devam ettirilmiştir Yine 1980rsquoli yıllarda boumllgede

başlayan araştırma faaliyetlerine 1989 yılında Kolbrsquode Kyaneairsquode yuumlzey araştırmaları

yapılarak katılmıştır132

Orta Likya Boumllgesirsquonde Zimmermann yuumlzey araştırmaları

127



Le Roy 1995 303-323 130

Zimmerman 2016 7-8 131


Zimmerman 2016 8

22

yaparken133

Ccedilevik Rhodiapolis Myra ve Arykanda ve Andriake gibi Doğu Likyarsquoda yuumlzey

araştırması ve kazı ccedilalışmalarında bulunmuştur Marksteiner Likya kale mimarisi uumlzerine

ccedilalışmalar yapmış ve Limya ve ccedilevre yerleşimleri uumlzerine araştırmalar ve kazılar

yuumlruumltmuumlştuumlr134

Guumlnuumlmuumlzde ise Ksanthos ccedilalışmaları Varkıvanccedil Tlos ccedilalışmaları ise Korkut

Letoon kazıları Korkmaz Olympos Uccedilkan Kibyra kazıları ise Oumlzuumldoğru başkanlıklarında

suumlrduumlruumllmektedir135

13 Bey Dağları ve Kırsalı

Batı Torosların bir parccedilaları olan Bey Dağları ve Akdağlar Likyarsquonın buumlyuumlk bir

boumlluumlmuumlnuuml biccedilimlendiren bir dağ sırası olarak Boumllge coğrafyası ve jeomorfolojik yapısında

tarih boyunca oumlnemli rol oynamıştır136

Oumlzellikle Bey Dağları Antalyarsquonın batı sahili boyunca

uzanan sıra dağları olup geniş bir coğrafyaya yayılmakta137

ve kendi iccedilinde beş boumlluumlme

ayrılmaktadır Bunlardan ilki olan Tahtalı Dağları (Teke Torosları) Tahtalı Dağrsquodan (2366

m) başlayıp Bahccedilealtı Vadisine uzanır Teke Dağı (2155 m) Dazkır Tepesi (2014 m)

Kavak Dağı (1448 m) Deliklidağ (1654 m) Ccedilamdağ (1350 m) Sarıccedilınar Dağı (1181 m)

İnceeriş Dağı (1630 m) ve Ccedilalbalı Dağı (1651 m) dır138

(Harita 3)

Saklıkentrsquoin de iccedillerinde bulunduğu Bakırlı Dağırsquonın en yuumlksek tepeleri Tunccedil Dağı

(2651 m) Saklıdoruk (2503 m) Alabelen (2422 m) ve Karadağrsquodır (1980 m) Antalyarsquoya

yakın hemen uumlst kısmında bulunan Feslikan Sakarpınar Şekerevler ve Karccedilukuru gibi

yaylalar bu yuumlksek dağ oluşumu uumlzerinde konumlanmaktadırlar Bakırlı Dağrsquoın kuzeyinde

bulunan Pozan Dağı (2774 m) ise Bey Dağları ile Bakırlı Dağını birbirinden ayırmaktadır

Alakır Vadisi Tahtalı Dağları ile merkezi Bey Dağlarırsquonı birbirinden ayırmaktadır Batı ve

Guumlneybatı Anadolursquonun ve Bey Dağlarırsquonın en yuumlksek zirvesi ise Kızlar Sivrisi (3070

m)rsquodir139

Elmalı-Finike karayoluyla ayrılan kısımda ise Guumlneybatı Bey Dağları başlamaktadır

Bu alanda binlerce yıllık sedir ve ardıccedil ağaccedilları bulunmaktadır Ccedilığlıkara Yaylası Dokuz

Goumlller Yaylası bu dağ sırası iccedilindedir Batıda Kragos (Akdağlar) doğuda Masikytos (Bey

Dağları) kuzey-guumlney doğrultusunda tuumlm yarımadanın doğal karekterini belirlemekte kuumlltuumlrel

133





Oumlzdilek 2014 305 138


Ccedilevik 2015 20

23

ve siyasi anlamda boumllgeyi biccedilimlendirmektedir Bu dağlar arasında akan akarsular ise tuumlm

tarih boyunca vadilere ulaşarak insanlara bereketli bir yaşam olanağı sunmaktadır140

Bey Dağları arkeolojik sınırları iccedilinde Kıyı da Pamphilya Ovarsquosı Kuzeyde Pisidia

dağlık kentleri yer alır ve bu alanlar yaşattığı kuumlltuumlrel mirası ile buguumln oldukccedila zengin

arkeolojik epigrafik tarihsel veriler barındırır Yapılan araştırma ve ccedilalışmalar Bey Dağları

yerleşimleri iccedilinde birccedilok kent kalıntıları bulunduğunu ortaya koymakta irili ufaklı bu kentler

boumllge kuumlltuumlruuml siyasi ve dini accedilısından oldukccedila oumlnemli rol oynamaktadır Bu yerleşimler

iccedilinde kırsaldaki asayişi kontrol etmek iccedilin kurulan askeri garnizonlar olduğu gibi tarım ile

geccedilinenlerin uğraşlarına uygun zeytin yağ ve şarap uumlretiminin yapıldığı ccediliftlik yerleşimleri

de bulunmaktadır141

Bu alanda değişik doumlnemlerde yapılan araştırmalar buralarda kule sur

askeri ve dini yapı tarım terasları ile ccediliftlik beylerine ait evlerin varlığını ortaya koymuştur

Bu tuumlrdeki kalıntıların ccediloğu mevcut veriler ışığında Hellenistik Doumlnemrsquoe tarihlenmekte ancak

kırsaldaki dini yapıların daha ccedilok Roma İmparatorluk Doumlnemine tarihlendiğini goumlruumllmektedir

Bey Dağlarırsquonda yapılan ilk araştırmalar Akdeniz Uumlniversitesi Arkeoloji Boumlluumlmuuml

tarafından Prof Dr Nevzat Ccedilevik başkanlığında başlatılmıştır ldquoTrebenna ve Ccedilevresi Yuumlzey

Araştırmalarırsquorsquo olarak adlandırılan bu ccedilalışmalar142

ldquoBey Dağları Yuumlzey Araştırmasırsquorsquo143

adıyla guumlnuumlmuumlze kadar devam ettirilmiştir Kuumlltuumlr Bakanlığı ve Akdeniz Uumlniversitesi adına

yapılan ve Akmed tarafından desteklenen bu araştırmalar Prof Dr Nevzat Ccedilevik

başkanlığında Prof Dr İsa Kızgut Suumlleyman Bulut B Oumlzdilek tarafından suumlrduumlruumllmuumlş

ayrıca ccedilalışmalara İstanbul Uumlniversitesirsquonden Prof Dr Eda Akyuumlrek A Kızılkayak ve

Bordeaux Uumlniversitesirsquonden Prof Dr IP Pedarros O Henry ve Mannheim Uumlniversitesirsquonden

Prof Dr Max Kunze Prof Dr S Bruer gibi isimler bilim insanları katılarak ccedilok youmlnluuml

biccedilimde devam ettirilmiştir Prof Dr B İplikccedilioğlu ve Prof Dr V Ccedilelgin gibi isimler de

boumllge ile ilgili araştırma ve yayın yapan bilim insanları arasında yer almıştır144

Buguumln bu

boumllgede halen oumlzellikle Hellenistik Roma ve Bizans Doumlnemlerine ait saklı keşifleri bizlere

sunacak araştırmalara devam edilmektedir145

140


Bulut 2005 191-210 Oumlzdilek 2014 305 142

Ccedilevik Kızgut Aktaş 1998 401-423 Bk Ccedilevik Kızgut Aktaş 1999 321-329 143

Ccedilevik Bulut Kızgut Akyuumlrek Pedarros Kunze 2006 99-106 Bk Ccedilevik Bulut Kızgut Akyuumlrek Kunze

2007 144

İplikccedilioğlu 2003 71-75 2006 325-331 2016 60-68 145

Akyuumlrek 2006 151-155

24

Bey Dağları kırsalı arkeolojik accedilısından oldukccedila bakir bir alan olmasından dolayı

boumllge tarihinin ve kuumlltuumlrel geccedilmişinin belirlenmesinde bu alanda bulunan yazıt ve epigrafik

veriler buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır Bey Dağarında yapılan yuumlzey araştırmalarında ortaya

ccedilıkarılan yerleşim merkezleri arasında Trebenna Kitanaura Neapolis Kelbessos gibi orta

buumlyuumlkluumlkte kentler146

Typallia Onobara İn Oumlnuuml Lykai Kossara ve Mnnara gibi kuumlccediluumlk

yerleşimler Hurma Badrık ve Belen gibi askeri garnizonlar Hisar Ccedilandır ve Kessener gibi

koumlyler ve savunmalı ya da savunmasız ccediliftlikler ile bu ccediliftliklere ait yapılar şarap zeytin yağı

işlikleri ve tarım terasları bulunmaktadır147

(Harita 4)

Oldukccedila zengin arkeolojik verilere sahip olan Bey Dağlarırsquonda buguumln iccedilin halen

araştırmalar devam etmekte dolayısıyla boumllge tarihine ışık tutacak yeni verilere

ulaşılmaktadır Hellenistik Doumlnemrsquoden Bizans Doumlnemirsquone kadar tarihlenen bu yerleşimlerin

yoğunluğu tipolojisi yol ağı şehirciliği sanatı mimarisi dinsel inanccedilları mezar mimarisi

oumlluuml goumlmme gelenekleri sosyal-ekonomik yapısı kuumlltuumlrel kimliği ve kendi iccedilindeki ilişkileri

yapılan araştırmaların temel niteliğini oluşturmakta elde edilen her yeni bir buluş yayın ve

değerlendirmelerle bilim duumlnyasına tanıtılmaktadır148

Bey Dağları uumlzerinde bulunan arkeoloji kalıntı ve mimari yapılar arasında Ccedilağlarca

Goumlzetleme Kulesi Geyikbayırı yerleşimi (kaya mezarları yapı ve işlikler) Elmin Ccediliftliği

Asar Tarlası ccediliftlikleri Asar Vadisi boyunca prehistorik yerleşimler mağaralar Hisarccedilandır

Kalebaşı (Ortaccedilağ Kalesi) Gedeller (Onobara) Dipsiz (Yerleşim kilise nekropol)

Hacısekililer Gasetin İni (Ccediliftlik işlik) Goumlkdere Oumlren (Ccediliftlik koumlpruuml işlik ve geleneksel arı

konağı) Kızılcapınar Kocakoumly (İccedillikler lahitler ccediliftlikler) Yalnız Mezar (Ccediliftlik işlik ve

lahit) Hurma (Ccediliftlikler işlikler teraslar kale) Yarbaş Ccedilandır-Typallia (yerleşim) Doyran

Oumlzuuml Goumlkseki Şehitbeleni Moryer Sinan Değirmeni Ccedilarıklıpınar Badırık Tepe garnizonu

Kessener komu149

Tahtalı Dağ eteklerinde bulunan Kirsecik Mevkiirsquondeki kalıntılar ccediliftlik

yerleşimleri Ortaccedilağ Kalesi gibi yerler bulunmaktadır Ayrıca boumllgede Ccedilağlarca Boumlcek

Evirsquonde olduğu gibi sunduğu kuumlltuumlrel zenginlikler nedeniyle etnografik araştırmalar da

yuumlruumltuumllmektedir150

146

Ccedilevik 1995 40-62 147

Ccedilevik 2007b 20 148



Kızgut 2017 202

25

Ancak buguumlne kadar yapılan ccedilalışmalarda belirlenen bu kuumlccediluumlk yerleşimlerde

genellikle ccediliftlik unsurları ve askeri amaccedillı yapıların daha oumln plana ccedilıktığı goumlruumllmektedir151

(Harita 5) Belirlenen ccediliftliklerde ise işlik kalıntıları tarım terasları ccediliftlik evleri ve mezarlar

bulunmakta oumlzellikle askeri amaccedillı olanlarda goumlzetleme ve korumaya youmlnelik unsurlar oumln

plana ccedilıkmaktadır Askeri amaccedillı yapıların bazen bir kule bazen de kapsamlı bir garnizon

biccediliminde organize edildiği goumlruumllmektedir Alandaki tuumlm yerleşim ve kalıntıların birbirlerine

yollarla bağlı olduğu goumlruumllse de buguumln iccedilin tuumlm yol ağını tespit edebilmek muumlmkuumln

goumlruumllmemektedir Tuumlm bu ccedilalışmalar kapsamında ve eldeki mevcut veriler ışığında Bey

Dağlarırsquonda tespit edilen kalıntıların ccediloğunun Roma ve Bizans Doumlnemlerine tarihlendiği

anlaşılmaktadır Ancak bu geniş coğrafi alanın Prehistorik Doumlnemden Osmanlı Doumlnemirsquone

kadar uzun bir tarihi geccedilmişi barındırdığına işaret eden bir kuumlltuumlrel mirası kapsadığı da

yapılan ccedilalışmalarla belgelenmektedir

151

Ccedilevik 2007b 20-21

26

2 BOumlLUumlM

2 ANTİK DOumlNEM KUTSAL ALAN KAVRAMINA GENEL BİR BAKIŞ

Antik Doumlnemrsquode bir tanrı ya da tanrılar kuumlmesine ayrılmış olan tapınak sunak goumlmuumlt

gibi adlandırılan alanların ve toprak parccedilalarının kutsal alan ya da mekan olarak adlandırıldığı

bilinmektedir Hellen kutsal alanları ile bağlantılı guumlnuumlmuumlze ulaşan bilgiler ccediloğunlukla

tapınak envanter kayıtlarına antik yazarların verdiği bilgilere ve arkeolojik buluntu ya da

materyaller uumlzerindeki tasvirlere dayanmaktadır152

Arkeolojik buluntular arasında oumlzellikle

kazılarda ele geccedilen mimari elemanlar kuumllt heykeli gibi heykeltıraşlık eserleri ile terrakotta

figuumlrinler adak buluntuları sikke sunak ve bağış eşyaları oumln plana ccedilıkmaktadır

Antik duumlnyada kutsal alanın sınırlarını belirleyen alanlar ldquotemenosrdquo ya da ldquoperibolosrdquo

denilen bir duvarla ccedilevrilmekte ya da bu tuumlr dinsel yapıların sınırları ayırt edilecek biccedilimde

kuşatılabilmektedir Antik kutsal alanlarla bağlantılı yaygın kullanılan temenos kelimesi

Saltuk tarafından ldquoetrafı peribolos denilen duvarla ccedilevrilmiş bir ya da daha fazla dinsel

yapıları stoaları thesaurosları sunakları adak suumltunları ve kutsal ağaccedil ya da konuları iccediline

alan kutsal alanlardırrdquo şeklinde tanımlanmaktadır153

Kutsal alanlardaki ana mekanlara eklenebilecek yapılar arasında propylon gibi kutsal

alana girişi sağlayan anıtsal kapılar ya da stoa tiyatro stadion ve andron gibi tapınaklarla

bağlantılı yapılar bulunmaktadır Geccedilmiş doumlnem insanlarının kutsal alanlarını kent iccediline inşa

etmesi fikrinin altında ise tanrı ve tanrıccedilalarına yakın olma onlar tarafından goumlzlenme

korunma ve kollanma hissini yaşama isteği yatıyor olmalıdır İnsanoğlu iccedilin ccedilağlar boyunca

kutsal alanlar tanrı ya da tanrıccedilanın guumlveni kazanma ona karşı sunu rituumlel gibi dini ve ilahi

goumlrevlerini yapma saygı ve bağlılığını goumlsterme aracı olarak goumlruumllmektedir154

Bu duumlşuumlnce

bağlamında ilk ccedilağlardan itibaren insanlar birccedilok merkezde tapınak gibi tanrı evlerinin

yakınlarına kutsal sunak ya da kutsal alanlara ekleme yapılar yaparak dini inanccedillarını yerine

getirebilecekleri kutsal alanlar oluşturulmaktadır Oumlzellikle de bunlar arasında tanrı ve

tanrıccedilalara adanmış tapınak ve kuumllt faaliyetlerini gerccedilekleştirildiği sunaklar oumln plana


152

Guumlr 2016 61 153

Saltuk1993 176 154

Wycherley 1993 79 155

Nilson 1969 115

27

Kutsal alanların oluşturulduğu yerler konusunda da farklı doumlnemlerde farklı tercihlerin

olduğu goumlruumllmektedir Oumlrneğin oumlnceleri kutsal alanlar yuumlkseklere ulaşımı nispeten daha zor

kent dışlarına ya da dağlık alanlara yapılırken sonraları oumlzellikle de Hellenistik Doumlnemdeki

kentleşme suumlreci ile birlikte biraz da teknik ve mimarinin gelişimi ile birlikte ulaşımı daha

kolay alanlara ccediloğunlukla da toplumsal hayatın ccedilok canlı olduğu yaşam merkezlerine inşa

edilmeye başlanılmıştır Yine Hellenistik Doumlnemrsquole birlikte kutsal alanların etrafının kamusal

yapılarla ccedilevrildiği goumlruumllmektedir156

Konumlandırılması her nasıl olursa olsun kutsal

alanların insanlık tarihi boyunca kent coğrafyası iccedilinde buumlyuumlk oumlneme sahip olduğu ve

neredeyse insanlığa ait ilk kamu alanı olarak karşımıza ccedilıktığı anlaşılmaktadır Dolayısıyla

boumllge farkı goumlzetmeksizin tuumlm Antik Doumlnem boyunca inanccedil sistemine paralel olarak ortaya

ccedilıktığı bir toprak parccedilası ağaccedil ya da su kaynağı gibi basit bir alandan mimari teknolojinin

seyrine goumlre ccedilok komplike hale gelmiş bir mekana kadar ccedileşitlilik goumlsterebilmektedir157

Tuumlm bu bigiler ve sosyo kuumlltuumlrel yaklaşımlar kapsamında kutsal alanları sadece dini

amaccedillı tapınım alanları olarak değerlendirmek yanında devletin ve toplumun ihtiyacını

karşılayan insanları birbirine yakınlaştıran ortak bir geccedilmiş ya da geleceğe bağlayan insan

doğası iccedilin bir zaruriyet olan sosyal ve dini rituumlellerin gerccedilekleştirilmesini sağlayan insanlar

arasındaki bağları guumlccedillendiren oumlnemli mekanlar olarak tanımlamak doğru olacaktır158

Ayrıca

kutsal alanlar kentin tuumlm işlerinin idare edildiği kent devleti tarafından youmlnetilen hem

karadan hem denizden ulaşımı sağlanabilen yapılar olarak değerlendirilebilmektedir159

Yukarıda da oumlzet biccedilimde bahsedidiği gibi buguumlne kadar kutsal alanların kent

uumlzerinde nereye konumlandırıldığına dair birccedilok araştırma yapılmış bu araştırmalarda kutsal

alanın konumu ile kent mimarisinin gelişimi arasında bir bağ kurulmaya ccedilalışılmıştır Konu

ile ilgili yapılan ccedilalışmalar MOuml 750rsquolerden itibaren kutsal alanların sayısında artış olduğunu

ve kent iccedilinde nereye konumlanacağına dair planlamanın kentleşme toplumsallaşma duygusu

ile bağlantılı daha planlı hale geldiğini goumlstermiştir160

Antik kaynaklar yeni bir kent kurmanın ve kent iccedili mekanların duumlzenlenmesi

konusunda bilgi vermiştir Oumlrneğin Homeros yeni bir kent kuran Nausithoosrsquoun yaptıklarını

156

Eren 2015 222 157

Eren 2015 223 158

Guumlr 2016 65 159

Konak 2003 11 160

Mazarakis 1988 105

28

lsquorsquoDoumlrt yandan surla ccedilevirmişti kenti evler kurmuş tapınaklar yaptırmıştır tanrılara tekmil

toprakları dağıtmıştırsquorsquo şeklinde anlatmıştır161

Goumlruumllduumlğuuml gibi kentlerin oluşumunda surların yapılması konutların planlanması

arazinin paylaşılması ve tanrılara ayrılan toprakların belirlenmesi gibi konular oumlncelikli

sıralamayı oluşturmuştur Buna bağlı olarak kutsal alanlar da kent iccedilinde yeri ayrılan ve

belirlenen en eski kamusal yapılar olarak gelişimini ve varlığını devam ettirmiştir162

Kutsal alanlar ile ilgili araştırmada en ccedilok başvurulan kaynaklar ise genellikle antik

doumlnem yazarlarının verdiği bilgiler olmuştur Oumlrneğin Platon (MOuml 427-347) Yasalar

(Nomoi) adlı eserinde Klasik Doumlnem kent planlamasında ideal bir kentin nasıl

oluşturulduğuna kutsal alanın nereye konumlanacağına dair bilgi vermiş ve ideal kenti

ldquokent iccedilin buumltuumln oumlteki elverişli koşullara sahip olan bir yer seccedilildikten sonra kenti

uumllkenin olabildiğince ortasına kurmaktırhellip Sonrada başta Hestia Zeus ve Athena tapınakları

olmak uumlzere kutsal yerler belirlenip buraya lsquoakropolisrsquo adı verilerek ccedilevresi ccedilevrildikten

sonra buradan hareketle tuumlm uumllkeyi ve kenti on iki parccedilaya boumllmelidirrsquorsquo163

şeklinde

tanımlamıştır

Antik kaynaklarda kent iccedili kutsal alanların konumlarından bahsedilirken bu alanın

kentin her boumllgesinden goumlruumlleceği kutsal alanın saflığı ve oumlzelliğinin korunması acısından ise

temenosrsquoun yuumlksekte konumlanması gerektiği şu dizlerle anlatılmaktadır

ldquoTapınak ve altarlar iccedilin en uygun olan ancak halkın ulaşmasının zor olduğu yerdir

bu sayede dua eden insanlar hem orayı goumlrmekten keyif duyarlar hem de oraya yaklaşmak

saflık duygusu verirrsquorsquo164

ldquoTapınakları ccedilarşı alanıyla tuumlm kentin ccedilevresinde guumlvenlik ve

temizlik amacıyla yuumlksek alanlara ccedilepeccedilevre kurmak gerekiyor165

ldquoHalka ait tapınma

mekanları şehirle uyumlu olmalıdır ancak bunun istinası kanunun veya Delphoi kehanet

ocağının uzakta ve ayrı durmalarını soumlylemesidir Kutsal alan şehrin mahallerini kumanda

edebilmesi iccedilin yuumlksekte yer almalıdırrdquo166

161

Hom Od VI 7-10 162

Eren 2015 223 163

Plat leg 745b-c 164

Ksen mem III 8 10 165

Plat leg 778c 166

Aristot pol 1331b

29

Antik yazarlara ait bir ccedilok metinde anlatıldığı gibi Klasik Doumlnemde kent iccedilindeki

kutsal alanların ccediloğu kentin en yuumlksek yerleşim alanı olan akropollerde ilişkilendirilmiştir

Zirveye doğru yaklaşan bu konum insanoğluna tanrıya daha yakın olduğu tanrı tarafından

goumlzetildiği ve korunduğu hissini vermiştir167

Ayrıca akropoluumln sağladığı korunaklı yapı ve

savunma kolaylığı kutsal alanların guumlvenliğini daha kolay hale getirmiştir Bunnunla birlikte

kutsal alanların oluşturulmasında kentlerin coğrafi ve topografik yapısının iklim koşulların

doğal ve tabi zenginliklerinin etkili olduğu anlaşılmaktadır Oumlrneğin deniz kıyısında yer alan

kentler genellikle liman yakınlarında kutsal alanlar inşa etmekte limanda yer alan bu kutsal

alanlar prestijden zengin suumlslemelerden uzak sade goumlruumlnuumlmluuml toplumun ileri gelenleri ve

youmlneticilerinden ccedilok kadınlara ve denizcilere hitap eden kutsal alanlar olarak karşımıza


Yerleşim dışında bulunan kutsal alanlar ise genellikle kent dışında kırsalda bulunan

ancak kentin egemenlik alanı iccedilinde olan ve kent devleti tarafından youmlnetilen yerler olarak

karşımıza ccedilıkmaktadır169

Yerleşim dışı ya da iccedili kutsal alanların seccediliminde en belirleyici

faktoumlrlerden birinin ata kuumlltuuml olduğu goumlruumllmektedir İnsanlar tanrı veya tanrıccedilalarla doğa uumlstuuml

guumlccedillerle temasa geccedilmede mağara su kaynağı kayalık ya da anıt ağaccedil gibi ilahi duyguların

daha yoğun hissedildiği yerleri ve dikkat ccedilekici noktaları seccedilmektedir170

Oumlrneğin Sura

Apollon kutsal alanı ve Letoonrsquodaki Apollon kutsal alanlarında bir kaynak suyu ile bağlantı

bulunmaktadır171

Anadolursquonun bir ccedilok yerinde olduğu gibi Likya Boumllgesirsquonde de burun veya

denize yakın yerlerde kurulmuş ccedilok sayıda kutsal alan bulunmakta boumlylece denizden ve

karadan daha ccedilok sayıda insana ulaşım imkanı sağlanmaktadır Oumlrneğin yine Surarsquodaki

Apollon kehanet merkezinde ile Letoon kutsal alanında bir su kaynağı etrafında ve deniz

kenarında kutsal bir yol bulunmaktadır172

Bu tuumlr oumlrneklerde kent dışındaki bu kutsal alanlar

şehrin egemenlik alanındaki tuumlm nuumlfus iccedilin ulusal milli bir anıt ya da youmlresel bir kuumllt merkezi

olarak değerlendirilmektedir Kent ile kutsal alan arasındaki ulaşım bağlantısı ise aynı

Didyma-Milet arasında olduğu gibi kutsal bir yolla sağlanmakta bu alanlarda yılın belirli

zamanlarında şenlik ve festivaller duumlzenlenerek kutlamalar yapılmaktadır173

167

Eren 2015 224 168

Eren 2015 225 169

Konak 2003 12 170

Eren 2015 225 171

Ccedilevik-Oumlztuumlrk 2011 90-97 172

Ccedilevik 2015 394 vd 173

Konak 2003 10

30

Yerleşim dışı kutsal alanlar tapınım kuumllt aktivitelerinin yanı sıra coğrafi konumları

nedeniyle savaş ve saldırı gibi acil ya da tehlike durumlarında sığınacak mekanlar olarak da

kullanılmaktadır174

Ayrıca kutsal alanlar doğauumlstuuml guumlccedillerle temasa geccedililmesini sağlayan

mekanlar olarak her doumlnemde oumlnemlerini korumaktadır Bu tuumlr mekanlarının konumlarının

belirlenmesinde ise oumlzellikle uhrevi işaretler tanrı veya tanrıccedilanın kimliğini yansıtacak ya da

onlarla ilişkilendirilecek işaretler aranmakta boumlylelikle onlarla iletişime geccedilmenin daha kolay

olacağına inanılmaktadır175

Antik kaynaklardan Sophoklesrsquoin Oidipus Kolonos tragedyasının accedilılış sahnesinde

yorgun Oedipusa oturacak bir yer ararken kızı Antigone defne ağaccedilları zeytinler ve uumlzuumlmlerle

dolu iccedilerisinde buumllbuumlllerin şakıdığı kutsal bir alanda durup dinlenmelerini teklif etmektedir

ldquohelliphellipbulunduğumuz yer eminim ki mukaddes bir yer ccediluumlnkuuml her tarafta defneler

zeytin ağaccedilları uumlzuumlm kuumltuumlkleri var iccedileride yaprak altında da binlerce buumllbuumll şakıyor Şuraya

şu sert taşın uumlstuumlne otur da vuumlcudun bir dinlensinrdquo176

Bu anlatımlardan da anlaşıldığı gibi yerin ruhu ve bunu simgeleyen coğrafi farklılıklar

insan zihninde kutsallığa youmlnelişi sağlayan duumlşuumlnceler oluşturabilmektedir177

Yer tespitinden

sonra ise insanlar tarafından konumları ve sınırları belirli işaretlerle şekillendirilmekte ve

duumlzenlemelere tabi tutulmaktadır Kutsal alan seccediliminde fiziksel coğrafyanın dışında beşeri

coğrafyanın da oumlnemli olduğu anlaşılmaktadır178

Dolayısıyla kutsal alanların belirlenmesinde ana etken olarak goumlruumlnuumlrluumlk sembolsel

iccedilerik tanrı ya da tanrıccedilanın kuumlltuuml ile ilişkilendirme doğauumlstuuml oumlzellikler goumlsterme oumlnceki

veya mevcut bir kutsal alanla bağlantı ya da kutsal bir toprağın devamı goumlruumllme gibi etkenler

rol oynamaktadır Yine kutsal alanların belirlenmesinde savaş ve tarihsel olaylar da ilişki

kurulabilmekte179

savaşlarda kent dışı kutsal alanlar sığınak olarak kullanılmaktadır Erken

doumlnemlerde sadece bir taş ağaccedil bir niş bir sunak gibi basit işaretlerle kutsal olarak

benimsenirken sonraları bu tuumlr alanlar ccedilok sayıda nuumlfusa hitap eden komplike mekanlara

doumlnuumlştuumlruumllebilmektedir180

Konuyla ilgili tuumlm ccedilalışma ve goumlzlemler kutsal alan

174

Konak 2003 11 175

Eren 2015 225 176

Soph Oid K IX‐XX 177

Eren 2015 226 178

Geertz 1993 165 179

Konak 2003 15 180

Guettel-Cole 2004 7-8

31

oluşturulmasında ata kutsal alanına ve kuumlltuumlne sahip ccedilıkıldığını zorunlu olmadıkccedila kutsal

toprağın değiştirilmediğini ya da taşınmadığını goumlstermektedir181

Anadolursquoda belirlenmiş en oumlnemli kutsal alanlar Troia Ephesos Klaros182

Letoon183

Didyma184

Labranda185

ile son doumlnemlerin en oumlnemli arkeolojik keşiflerinden ve

Anadolursquonun bilinen en eski kutsal alanlardan biri olan Şanlı Urfa Goumlbekli Tepersquode karşımıza

ccedilıkmaktadır T biccedilimindeki dikmeler uumlzerinde kazıma ve kabartma şeklinde yapılmış hayvan

tasvirleri ile insanlığa ait ilk kutsal mekan olarak nitelendirilen bu alanda guumlnuumlmuumlzde oumlnemli

ccedilalışmalar yapılmaktadır186

Anadolursquodaki kutsal alanlara Aydın Beşparmak Dağlarında Bafa Goumlluuml kenarında

Latmosrsquoda karşımıza ccedilıkan kaya resimleri187

ile Hattuşaşrsquoın 2 km kuzeydoğusunda doğal

kayalıklar arasına yapılmış Hitit Uygarlığına ait Yazılıkaya188

erken doumlnem accedilık hava tapınak

ve kutsal alanları guumlzel bir oumlrnek oluşturmaktadır Bu tuumlr alanlarda genellikle kutsal alana

girişi sağlayan anıtsal bir kapı ve sunu iccedilin bir tapınım alanı bulunmaktadır Bir tapınak

cephesi gibi duumlzenlenen Frig Kaya Anıtları ise kaya yuumlzeyine işlenen simgesel betimlemelerle

kutsal mekan vurgusunu en guumlzel şekilde ifade etmektedir Bu tuumlr alanların oumlnuumlnde bazen aynı

Yazılıkayarsquoda Accedilık hava tapınağının oumlnuumlnde olduğu gibi dinsel toumlren iccedilin oumlzel bir yol da

ayrılmaktadır

181

Guumlr 2016 67 182

Konak 2003 10 183

Atik-Korkmaz 2016 186 184

Ogan 1951 61 185

Hellstroumlm 2007 57 186

Kurt 2017 1100 187

Peschlow-Bindokat 2006 61-65 188

Darga 1992 163

32

3 BOumlLUumlM

3 LİKYArsquoDA KENT DIŞI KUTSAL ALANLAR

31 Sura (Surezi) Yerleşimi

Antalya ili Demre ilccedilesinin batısında Myra Antik Kentirsquone 4 km uzaklıktadır189

Andriake Limanının 3 km kuzeyinde yer alan yerleşim guumlnuumlmuumlzdeki Demre Kaş karayolu ile

bağlantılıdır Guumlnuumlmuumlzde mevcut kalıntılar arasında mezar yapıları akropolis ve sur

kalıntıları bulunmaktadır190

Apollon kuumllt merkezi olması en oumlnemli oumlzelliği olarak karşımıza

ccedilıkmaktadır (Lev 1 Res 1)

Sura kutsal alanı Myra teritoryumu iccedilinde yer almakta Andriake Myrarsquonın liman kenti

olduğu gibi Surarsquoda Myrarsquonın kutsal alanı olarak bilinmektedir Sura isminin değişmeksizin

guumlnuumlmuumlze kadar davam ettiği resmi yazışmalardan anlaşılmaktadır Sura kutsal kaynağı ise

meander yaparak 15 km uzaklıktaki Andriake Limanırsquona doumlkuumllmektedir191

Sura kutsal

alanın adının Zgusta kaya mezarı yazıtına dayanarak Likccedilersquodeki erken yerel adının ldquoSurezirsquorsquo

olduğu belirlenmiştir192

Eski doğuda bu kelime duvar anlamını taşımakta belki de

guumlnuumlmuumlzdeki sur kelimesinin buradan gelmekte Yunanca kaynaklarda ise ldquoSourarsquorsquo olarak

anılmaktadır

Sura kutsal alanında şuana kadar sistemli bir kazı ccedilalışması yapılmasa da193

kentte

yapılmış yuumlzey araştırmaları bulunmaktadır194

Oumlrneğin J Borchhardt 1964-1968 yılları

arasında boumllgede geniş ccedilaplı bir araştırma yapmış 1975 yılında Myra kenti ve ccedilevresi

hakkındaki araştırmalarını kitap haline getirmiştir195

2004 ve 2008 de ise Th Marksteiner ise

Andriakersquode yuumlzey araştırmaları yapmıştır196

311 Apollon Surius Tapınağı

Guumlnuumlmuumlzden 2 bin yıl oumlnce Likyarsquonın oumlnemli kentlerinden biri olan Myrarsquoda yaşayan

insanlar gelecekte ne yaşayacaklarının cevabını Apollonrsquoun kehanet merkezinde aramışlardır

189


Marsteiner 2010 161 191





Borchhardt 1975 1vdd 196

Marksteiner 2006b 71-74 2007a 98-101

33

Bir zamanlar denizin kenarında şimdi ise bataklık alanında bulunan ve denizden 15 km

uzaklıktaki Myrarsquonın en oumlnemli kutsal alanı Letoonrsquoda olduğu gibi tanrı Apollonrsquoa adanmış

bir tapınaktır197

Kutsal alandaki en oumlnemli yapı olan ve akropoluumln batısında yer alan

Apollonrsquoa adanmış Dor duumlzenli Apollon Surius Tapınağı198

buguumlne kadar buumlyuumlk oumllccediluumlde

korunmuş olmakla birlikte yapının stylobatını guumlnuumlmuumlzde bataklığın taban suyunun tehditi

altındadır Tapınağın doğu tarafındaki kutsal su kaynağı ve oumln biliciliğin gerccedilekleştirildiği

kutsal su havuzunu besleyip dolduran su kaynağı ise buguumln halen canlıdır199

Tapınak bir kehanet merkezinin ana yapısı olması nedeniyle belli kuumllt kuralları

ccedilerccedilevesinde akropoluumln batısında kuzey-guumlney youmlnluuml konumlanmış ve cephesi guumlneye

ccedilevrilmiştir 124 m yuumlksekliğinde bir podyum uumlzerine inşa edilen yapının sadece oumln

cephesinde 10 basamaklı bir krepis bulunmakta ve yapı klasik dor duumlzenindeki diğer

tapınaklardan ayrılmaktadır200

1370 x 720 m oumllccediluumllerinde olan tapınağın pronaosrsquou oumlnuumlnde 4

suumltuumln bulunmakta ve prostylos planlı bir yapı goumlruumllmektedir201

(Lev 1 Res 2)

Tapınağın pronaos 3 20 x 5 50 m cellası ise yaklaşık 550 x 800 m oumllccediluumllerinde olup

dor duumlzenine oumlzguuml dar bir pronaosu ve derin bir cellası bulunmaktadır Cellanın arka duvarı

uumlzerinde triglif-metop kuşağı goumlruumllmekte yan duvarları ise antelere doğru accedilılmaktadır202

Kutsal alanda yapılan araştırmalarda yapıyla ilişkili olduğu duumlşuumlnuumllen az sayıda suumlslemeli

mimari parccedila arasında architrav blokları 20 yivli suumltun tamburları ve triglif-metop blokları

bulunmakta bu parccedilalar yapının cephe duumlzenini tanımlaması accedilısından oumlnem taşımaktadır203

Tapınağın iccedil duvarlarında kutsal alanı ziyaret edenlerin ve tapınağa bağışta

bulunanların listesi yer almaktadır Ayrıca ele geccedilen bu yazıtlardan ziyaretccedililerin tanrıdan

kehanet iccedilin istekte bulundukları tanrının kendilerini unutmaması ve goumlzetmesi iccedilin dilek

yaptıkları anlaşılmaktadır Ancak bu bağışların ve kehanetlerin sunulduğu tanrı olarak

Apollon yerine burada Anadolursquonun atlı binici tanrısı Sozonrsquoa ve Zeus Atabyriusrsquoa atıfta

bulunulmaktadır Bu bilgi tapınakta bulunan farklı yazıtlarla da doğrulanmaktadır Tanrı

ldquoSozonrdquo hatırlayabilir ya da hatırlatabilir sıfatıyla tapınım goumlrmektedir204

(Lev 2 Res 3)

197


Bean 1976 47 199


Akkurnaz 2007 77 201

Nolle 2006 516 202

Brandt-Kolb 2005 112 203

Borchhardt 1975 80 204

Nolle 2006 517

34

Bilindiği uumlzere yazıtlarda bolca adı geccedilen Sozon Yunancarsquoda kurtarıcı anlamına

gelmekte ve Sozonrsquoun Anadolu koumlkenli bir lsquoGuumlneş Tanrısırsquo olduğu kabul edilmektedir Her

şeyi goumlren ve duyan Anadolu Guumlneş Tanrıları Hıristiyanlıkta olduğu gibi doğruluğun

koruyucusu olarak tapınım goumlrmuumlşlerdir205

Sura Apollon Tapınağırsquondaki yazıtta belirtildiği

gibi Sozonrsquoun insanları her yerde duyan ve goumlren bir tanrı olduğuna inanılmaktadır Her şeyi

duyan sıfatını taşıyan Sozon insanları zor durumundan kurtaran bir tanrı olarak kuumllt accedilısından

kendine geniş bir coğrafyada yer bulmuştur206

Tapınakta bulunan başka bir yazıtta kehanet danışan iki kişiye Sura Apollonrsquou

tarafından guumlzel bir kehanet sunulduğu kendilerinin koruduğu ve merhamet goumlsterildiği

kehanet alan bu insanların tanrının hatırasına bağlı kalma isteklerini tapınağın duvarlarına

kazıdıkları belirtilmektedir207

Sura Apollon Surius Tapınağırsquonın duvarlarında bulunan diğer

yazıt ve ccedilizimler GE Bean tarafından 1960rsquoda ccedilalışma kapsamına alınmış208

ve bu keşiflerin

sonuccedilları yayınlamıştır209

Apollon Surius Tapınağırsquonın duvarında hakkında hiccedilbir şey bilinmeyen ldquoİasonrdquo yazılı

bir yazıt bulunmuştur Ancak bu yazıtların iccedilinde tanıdık bir isme rastlanılmaktadır MOuml 88

yılında İskenderiyersquoden kaccedilmak zorunda kalıp Myrarsquoya sığınan X Ptolemaios Alexanderrsquoin

saray mensupları Apollon Suriosrsquou ziyaret edip kehanete başvurmuşlar belki de aldıkları

kehanetin sonucundan memnun kaldıkları iccedilin tapınağın duvarlarına isimlerini

oumlluumlmsuumlzleştirmişlerdir210

Sura Apollon Surius Tapınağırsquonın yapımı ve tarihi hakkında fazla

bilgi bulunmamakla birlikte yapı mimari elamanlarının oumlzellikleri nedeniyle Hellenistik

Doumlnemrsquoe tarihlenmiştir211

Hıristiyanlığın Anadolu coğrafyasında yoğunlaşması diğer yerlerde olduğu gibi Likya

Boumllgesirsquonde de kendisini goumlstermiş yeni kuumllt ve kutsal alanların oluşturulmasına zemin

hazırlamıştır Bu doumlnemlerde Apollon Tapınağırsquonın bulunduğu kehanet merkezinin kuzeyine

tek apsisli bir Bizans şapeli inşa edilmiş ve yapı Ortodoks bazilikası olarak kullanılmıştır212

Yani Surarsquodaki kehanet merkezi uzun yıllar dini amaccedilla kullanılmaya devam etmiştir Ancak

kutsal alanın Hellenistik Doumlnem oumlncesindeki kullanımı ve işlevi hakkında henuumlz yeterince

205


Nolle 2006 517 207

Koccedilak 2016 554 208

Bean 1976 Bean 1998 209

Nolle 2006 516-517 210

Nolle 2006 517 211

Freely 2002 48 212

Ccedilevik 2002 112

35

bilgi bulunmamaktadır Kutsal alan hakkında mevcut bilgilerin ccediloğu daha ccedilok Pilinius213

Plutarkhos214

Artemidoros215

gibi antik yazarların aktardıklarına dayanmakta ve bu

metinlerin ccediloğunda Sura Apollon Kutsal alanının ismi balık kehaneti ile birlikte anılmaktadır

312 Diğer Yapılar

Sura Kutsal alanının kayalık akropoluumlnuumln uumlzerinde hibrit teknikte yapılmış Klasik

Doumlnemrsquoden kalma kuumlccediluumlk bir bey yerleşiminin kalıntıları bulunmaktadır Bu kalıntı derin bir

vadiye bakan kayalık tepenin uumlzerinde 640 metrekarelik oumllccediluumlsuumlyle kuumlccediluumlk ve korunaklı bir bey

konağı oumlzelliği taşımaktadır Dikdoumlrtgen planlı ana yapının batısında bağımsız bir girişi

bulunmakta ve bu boumlluumlmden yapının kuzeybatı koumlşesinde bulunan iki yanı revaklı ve iccedilinde

sarnıccedil bulunan accedilık bir avluya geccedililmektedir Kayalık tepedeki bu bey konağının kuzey ve

doğu eteklerinde ise aynı hibrit teknikle yapılmış başka konut kalıntıları goumlruumllmektedir216

Kutsal alanın kuzeyindeki yamaccedilta ise 1130 x 670 m oumllccediluumllerinde tamamen taştan

yapılmıştır bir goumlzetleme kulesi bulunmaktadır Polygonal biccedilimli blokları Klasik Doumlnemrsquoin

başlangıcına ait olduğunu pseudoisodom duvarlar ise sonraki kullanımlara işaret etmektedir

Bizans Doumlneminde bir yenileme goumlren yapı dikdoumlrtgen planlı iki odadan oluşmaktadır

Duvarların kalınlığı 070 mrsquodir Kentin kuzeyinden inen antik yol ise bu kulenin oumlnuumlnden

Surarsquoya paralel olarak gelmekte ve Myrarsquonın merkezine kadar uzanmaktadır217

Sura kutsal alanının diğer kalıntıları ise akropol kayalığının doğu ve guumlney

youmlnlerindeki mezarlardır Yerleşimi alanında dağınık halde bulunan lahitlerden birinin yazıtı

sayesinde Myrarsquoda goumlrevli Apollon Tapınak rahipliği yapmış Antigonos adlı kişiden

bahsetmektedir Bir diğer oumlrneği ise altı ev tipinde uumlstuuml lahit olan anıtsal bir mezar yapısı

oluşturmaktadır Likyarsquonın en buumlyuumlk lahdi ve kentin en oumlnemli mezarı olan bu anıt sayesinde

Sura Kutsal alanı Apollon oumln biliciliği ile tanınmakta218

Likccedile yazıtından mezar sahibinin

isminin Mizretije olduğu anlaşılmakta ve mezarın oumlnuumlnde aynı Likya accedilık hava tapınım

alanlarında olduğu gibi bir kaya alanı goumlze ccedilarpmaktadır219

Ayrıca MS 3yyrsquoa tarihlenen

kaya stelinin uumlzerinde Apollon Surius rahiplerinin listesi bulunmaktadır (Lev 2 Res 4)

Yerleşim alanının en oumlnemli mezar grubunun ana kayadan accedilılmış oumln alanında her ne kadar

213

Plinius XXXII 17 214

Plutarkhos De sollertia animalium 23 215

Artemidoros III17 216



Ccedilevik ndashOumlztuumlrk 2011 90-97 219

Ccedilevik 2015 394-395

36

oumlluuml kuumllt alanı beklense de bu alandaki kuumllt unsurlarının Apollonrsquoa ait olması oldukccedila

oumlnemlidir220

Wurster bu alanı ldquorahipler salonursquorsquo olarak tanımlamaktadır221

Sura kutsal alanındaki yazıtlarda kutsal alanda İmparator Augustus adına yapılmış bir

imparator yuumlruumlyuumlş yolu olduğu yazılmışsa da buguumlne kadar bahsi geccedilen bu yolla ilgili bir

kalıntıya ulaşılamamıştır Aksine Surarsquoda belirlenen tek kent iccedilindeki yol rahipler alanından

başlayıp vadideki Apollon Tapınağırsquonda biten basamaklı kutsal toumlren yoludur Bu kuumlccediluumlk

patika yol uumlzerinde vadi başlangıcında kiliseden oumlnceki duumlzluumlkte bazı yapı kalıntıları goumlruumllse

de bunlar bir yerleşime ait değildir Bu kalıntılar kiliseyle aynı doumlnemde yapılan olasılıkla da

kilisenin goumlrevlilerine ait az sayıda Bizans Doumlnemrsquoi konutları olarak nitelendirilmektedir222

(Lev 3 Res 5)

Tuumlm araştırma ve veriler Sura kutsal alanının Apollon oumln biliciliği ile un salmış bir

kutsal alan yerleşimi olduğunu goumlstermektedir Yerleşimde buumlyuumlk ccedilaplı yapılar

bulunmamakta (Lev 3 Res 6) şu an iccedilin Likya tipi lahitler (Lev 4 Res 7) kuumlccediluumlk muumltevazi

konutlar bir bey konağı ve kutsal alanın en oumlnemli yapısı Sura Apollon Surios Tapınağı

bulunmaktadır

Buguumlne kadar yapılan bu alanda yapılan tuumlm araştırmalar Likyarsquonın en uumlnluuml kehanet

merkezlerinden birinin Sura Apollon kutsal alanı olduğunu goumlstermektedir Dolayısıyla

Likyarsquonın bir ccedilok yerinde tanrı Apollon kehanet youmlnuumlyle oumln plana ccedilıkmaktadır Surarsquodaki

kutsal alanda balıkların hareketlerine bakılarak kacirchinlerin gerccedileği ya da geleceği oumlğrenmek

isteyen kişilere kehanette bulundukları yani youmln belirleyici oldukları anlaşılmaktadır Sura

Apollon kutsal alanı yerleşim alanında ele geccedilen yazıtlara goumlre Doğu Likya Boumllgesirsquonin en

oumlnemli Apollon kutsal alanı ve kehanet merkezi burası olarak değerlendirilmektedir Ancak

Sura Apollon kutsal alanı bir bilicik merkezi olmasına rağmen hiccedilbir zaman Delphi Didyma

ve Klaros gibi uluslararası bir uumlne sahip olmadığı sadece yerel halk tarafından benimsenmiş

bir bilicilik merkezi olarak kaldığı goumlruumllmektedir223

Ayrıca bir ccedilok antik yazar Surarsquodaki

kutsal alan hakkında balık kehaneti ile ilgili bilgi vermektedir Bu antik yazarlar arasında

Plutarkhosrsquoda bulunmaktadır Plutarkhos Sura balık kehaneti hakkında duyduklarını şoumlyle

ifade etmiştir

220


Wurster 1975 80 222


Nolle 2006 516

37

ldquoGerccedilekten ben Likyarsquoda Myra ve Phellos arasındaki Surarsquoda diğer insanların kuşla

yaptıkları profesyonel sistemi balıkların doumlnuumlşlerine kaccedilışlarına ve kovalamacılarına bakıp

bunlardan ilahi sonuccedillar ccedilıkararak yaptıklarını duydumrsquorsquo224

Kutsal alandaki kehanet ile ilgili olarak Pilinius ise

ldquoApollon ccedileşmesindeki balıkların kehanetlerini bildirmek uumlzere uumlccedil kez su kanalına

toplandığını eğer balıklar kendilerine atılan eti parccedilalarsa bunun kehanetin yapıldığı kişi

iccedilin iyi olduğunu kuyruklarıile geri ccedilevirirlerse de koumltuumlye işaret ettiğinirdquo bildirmiştir225

Sura balık kehaneti hakkında en kapsamlı bilgi ise Noukratisli Athenaiosrsquoun

Deipnosophistai (Bilgilerin ziyafeti) adlı eserinde bulunur Athenaios soumlz konusu bilgiyi

hemşerisi Polycharmosrsquoun maalesef guumlnuumlmuumlze ulaşmayan ldquoLikya Tarihirsquorsquo adlı kitabından

alıntılamaktadır226

Adı Surius olan bir yerdeki deniz suyu ile dolu bir kuyudan bahsettikten

sonra accedilıklamasına şoumlyle devam etmektedir

ldquoGeleceğini oumlğrenmek isteyen kişiler kum girdabının bulunduğu deniz kıyısındaki

Apollon koruluğuna geldiklerinde ellerinde her birine on parccedila kızarmış et takılı olan iki

tahta şiş tutarak kendilerini takdim ederler Rahip koruluktaki yerini sessizce alırken kişi de

şişleri girdaba atıp olacakları izler Şişler atıldıktan sonra havuz deniz suyu ile dolar ve

değişik boylardaki ccedilok sayıda balık neredeyse sihirli bir şekilde ortaya ccedilıkar Kahin balıkların

cinslerini belirtir ve kişi de buna goumlre rahipten kehanetini oumlğrenirrsquorsquo227

Surarsquodaki balık kehaneti hakkında Efesli Coğrafyacı Artemidoros ise kehanetle ilgili

şoumlyle bilgiler vermekte ve Likyarsquodaki insanların balık kehaneti sanatında usta olduklarını

bildirmektedir Artemidoros

ldquoYoumlre sakinleri iccedilinde buumlyuumlk balıkların ortaya ccedilıktığı ve girdap oluşturan bir tatlı su

kuyusu oluştuğunu ve bu kuyuya kehanet talebinde bulunan kişinin haşlanmış ve kızartılmış

et kekler ya da ekmekten oluşan sunumlarını attıklarınırdquo soumlylemektedir228

Burada kendilerine kehanet arayanları bulabilirsiniz İki tane ahşap şiş ve şişlere on

adet kurban edilen hayvanın etleri takılır ve kahin şişleri girdap oluşturan suyun iccediline atar

224


Pilinius XXXII 17 226

Nolle 2006 515 227

Athenaeus VIII 333-334 228

Artemidoros III 17

38

Deniz suyu ile dolan kehanet havuzuna bol miktarda ve ccedileşitli balıklar gelmektedir İnsanlar

buradaki olayın karşısında korkmakta ve tedirginlik iccedilinde sessizce beklemektedir Kahin

balık tuumlrlerine goumlre kehaneti insanlara bildirmektedir Bu balıkların iccedilinde deniz besileri

balinalar testere balıkları da goumlruumllmektedir229

Sonuccedil olarak Sura Apollon Surius kutsal alanı kuumlccediluumlk bir yerleşim yeridir Myrarsquonın

kutsal alanı olarak goumlruumllmuumlş ve tuumlm Likyarsquonın Apollon kehanet merkezi olarak uumln

kazanmıştır Ayrıca bu kutsal alan sadece youmlresel olarak kehanet ve bilicilikte uumln kazanmış

hiccedilbir zaman Didyma Delphi ve Klaros gibi uluslararası bir uumlne sahip olamamıştır Ancak

kuumlccediluumlk bir yerleşim olmasına rağmen adından ve yapılan kehanetlerden Antik Doumlnem

yazarları ve coğrafyacılarının eserlerinde bahsedilmiş ve burada gerccedilekleştirilen balık

kehaneti hakkındaki bilgiler guumlnuumlmuumlze kadar ulaşmıştır Sura kutsal alanı hakkında

bilgilerimiz şimdilik bunlardan ibaretse de şuumlphesiz bu alanda yapılmaya devam edecek

arkeolojik kazı ve araştırmalar kutsal alan ile Apollonrsquoun oumln biliciği hakkında yeni bilgilere

ve belgelere ulaşılmasına olanak sağlayacaktır

32 Yalakbaşı Bonda Tepesi Yerleşimi

Bonda Tepesi Finikersquonin Boldağ Koumlyuumlrsquonde bulunmakta tam olarak adının anlamı ve

kaynağı bilinmemektedir Yerleşim Demrersquonin yaklaşık 10 km kuzeydoğusunda Guumllmez

Dağı uumlzerindeki Kaklık Tepesirsquonin 1 km guumlneyindedir Bonda Tepesirsquonin Limyra

teritoryumuna dahil edildiği buguumlne kadar yapılan araştırma ve ele geccedilen yazıtlardan

anlaşılmıştır230

Tepede Roma ve Bizans Doumlnemlerirsquonden kalma birkaccedil konut ccedilok sayıda lahit

ve kilise gibi kalıntılar bulunmaktadır Yerleşim kalıntıların guumlneybatı koumlşesinde 3 nefli ve

nartheksli bir kilise yer almakta kilisenin kuzeyinde yaklaşık 15 boumlluumlmluuml bir yapı grubu

bulunmakta Nekropol ise yerleşim tepesinin batı yamacında konumlanmaktadır231

Bonda Tepesirsquonde 1994-1999 yılları arasında ve 2006 yılında ccedilalışmalar yapılmış

burada ilk T Marksteiner A Konecny ve M Woumlrrle tarafından Limyra (Zemuri) antik kenti

ile khorasını incelemek tarihccedile ve gelişimine youmlnelik yeni bulgular edinmek iccedilin araştırmalar

yapılmıştır Bu ccedilalışmalar sonucunda boumllgede kuumlccediluumlk koumly yerleşimleri ccediliftlik yerleşimi ve

Eskiccedilağrsquoa ait ccedileşitli doumlşemler belgelenmiştir232

229

Nolle 2006 516 230



Demirel-Yener-Marksteiner-Huumllden 2014-12 179

39

Buguumln Bonda Tepesirsquonde bulunan kalıntıların ccediloğu iyi korunmuş durumdadır233

Ancak tepeye ulaşımın zor olması ve yuumlksek kayalık bir boumllgede bulunması burada yapılan

keşiflerin daha yuumlzeysel biccedilimde değerlendirilmesine ve kalıntıların tama olarak tespit

edilememesine neden olmuştur Bu bağlamda daha oumlnceki ccedilalışmalara dayanarak yapılan

yorumlar şu an iccedilin yetersiz durumdadır Yapılan son araştırmalar ise Bonda Tepesirsquonin doğu

eteklerinde yer alan Yalakbaşı mevkiinde yoğunlaşmıştır234

Yalakbaşı yerleşimine guumlnuumlmuumlzde Finikersquoden giden asfalt bir yol ile kolayca

ulaşılmaktadır235

Yalakbaşı Limyrarsquonın Myra youmlnuumlndeki teritoryum sınırını oluşturan

Massikytos (Beydağları) Dağrsquonın bir parccedilası olan Bonda Tepesirsquonin bir yuumlkseltisidir

Yalakbaşı yerleşimi Bonda Tepesirsquonin 2 5 km kuzeyinde doğu-batı youmlnuumlnde uzayan yayvan

bir tepe uumlzerinde zirvede kurulmuştur236

Yalakbaşı yerleşim yuumlzeyinde yapılan ccedilalışmalarda

ccedilok sayıda yapı kalıntısı tespit edilmiştir Bu boumllgede guumlnuumlmuumlzde modern bir yerleşim alanı

bulunmamakta sadece birkaccedil ccediloban iccedilin ve keccedili iccedilin yapılmış ağıllar yer almaktadır Burası

lahit teknelerinin ve bazı işlik havuzlarının su yalağı olarak kullanılması nedeniyle youmlre halkı

tarafından ldquoYalakbaşırsquorsquo olarak adlandırılmıştır237

Yalakbaşı boumllgesindeki ilk araştırmalar Limyra ccedilalışmaları sırasında 2006 yılında

Avusturya Arkeoloji Enstituumlsuuml ile Alman Arkeoloji Enstituumlsuuml finansoumlrluumlğuumlnde T Marksteiner

M Woumlrrle ve B Stark tarafından yapılmıştır238

Daha sonra bu alanda (22 Temmuz- 2

Ağustos 2013 tarihleri arasında) Antalya Arkeoloji Muumlzesi Viyana Avusturya Arkeoloji

Enstituumlsuuml Muumlnih Alman Arkeoloji Enstituumlsuuml Eskiccedilağ Tarihi ve Epigrafya Komisyonu LMU

Muumlnh Klasik Arkeoloji Enstituumlsuuml tarafından ortaklaşa bir yuumlzey araştırması ve sınırlı bir kazı

ccedilalışması yapılmıştır239

Yalakbaşı yerleşiminde basit ve komplike olmayan durumda 20 - 30 bina

belirlenmiştir (Lev 4 Res 8) Evreleri kesin belirlenemese de bu alanın Hellenistik hatta

Klasik Doumlnemrsquode kurulduğu ve varlığını Erken Bizans Doumlnemirsquone kadar suumlrduumlrduumlğuuml oumlne

suumlruumllmuumlştuumlr Yakın zamanda yerleşimin doğu kanadında ve yakındaki nekropolde bir yuumlzey

araştırması gerccedilekleştirilmiş yerleşim iccedilinde yoğun seramik buluntular ele geccedilmiş nekropol

233

Marksteiner 2006a 441-458 234

Demirel-Yener-Marksteiner-Huumllden 2014-12 180 235




Marksteiner 2007c 34 239

Demirel Huumllden Yener-Marksteiner- 2014-12 179

40

alanın planı ortaya ccedilıkarılarak boumllge tarihi ve yapıların işlevi hakkında oumlnemli bilgilere

ulaşılmıştır240

Bu kuumlccediluumlk yerleşim alanında iyi korunmuş durumda heykel ayakları iccedilin accedilılmış

yuvaları bulunan profilli altlıklar Roma Doumlnemirsquone tarihlenen yapı blokları ile konut ve

işlikler tespit edilmiştir Yapıların buumlyuumlk kısmının kayalık arazinin elverdiği biccedilimde hibrit

karakterde olduğu goumlruumllmuumlştuumlr (Lev 5 Res 9) Yerleşimde kuumlmelenen yalın yapıdaki

lahitlerin tamamının benzer teknikte inşa edildiği alta ana bir kayanın bulunduğu 1-2

basamaklı kesme taş altlık uumlstuumlnde ise lahit teknesinin yer aldığı goumlruumllmuumlş ayrıca alan dışında

da tekil mezarlara rastlanmıştır241

(Lev 5 Res 10)

321 Sumendis Kuumllt Alanı

Yalakbaşı yerleşiminin uumlzerinde yapılan araştırmaların en dikkat ccedilekici ve en oumlnemli

keşfi bir Accedilık Hava Tapınağırsquonın belirlenmesi olmuştur242

Bu keşif Yalakbaşı kalıntılarından

yaklaşık 1 km uzaklıkta bulunmakta ve bu alana ulaşım patika bir yoldan sadece yaya olarak

sağlanabilmektedir Bu yol guumlzergahı kutsal alanın bulunduğu en dar alanda olduğu gibi

kısmen antik doumlneme ait bir teraslama uumlzerinden devam etmekte ve olasılıkla Phoinikous

(Finike) liman kentinden Yalakbaşı yerleşimine giden kestirme bir yol olarak

değerlendirilmektedir Keşfi yapılan kutsal alan ise bu patika yol uumlzerinde yer almaktadır243

Marksteiner Woumlrrle ve Stark tarafından kutsal alanın 40 x 40 m boyutlarındaki

boumlluumlmuumlnde yapılan ccedilalışmalarda244

bu alanın ldquoSumendisrdquo adlı bir tanrıya adanmış bir kuumllt

yeri olduğu belirlenmiştir245

Kutsal alan iccedilinde birbirine yakın şekilde duran adak stelleri

payeler ve sunaklar246

(Lev 6 Res 11) bulunmuştur Ayrıca buluntuların boyutlarının 10

cmlik minyatuumlr bir sunaktan 2-3 m buumlyuumlkluumlğuumlndeki anıtsal bir payeye kadar ccedileşitlilik

goumlsterdiği tespit edilmiştir Ccedilalışmalarda duvar kalıntısına rastlanmaması bu alanın bir accedilık

hava kutsal alanı olduğu sonucuna ulaşılmasında oumlnemli rol oynamıştır247

Kutsal alanın tarihlemesi ise oldukccedila aşınmış ve buumlyuumlk oumllccediluumlde okunamaz durumda ele

geccedilen yazıtlar sayesinde yapılabilmiştir Bir ccedilok kutsal alanda olduğu gibi yazıtların tamamı

240

Demirel Huumllden Yener-Marksteiner 2014-12 181 241







Marksteiner 2007c 36

41

Roma Doumlnemirsquonin ortalarına tarihlenmişse de kutsal alanın ilk evresinin ccedilok daha erkene

gittiği ve bu alanın buguumln tamamen tahrip olmasına rağmen ldquoSuraendisrsquorsquo adlı bir tanrıya

adandığı belirlenmiştir248

Dolayısıyla yapılan ccedilalışmalarda mevcut alanın ve hali hazırdaki

buluntuların buumlyuumlk oumllccediluumlde tahrip olduğu goumlruumllmuumlş orijinal yerleşim yapısı hakkında sadece

varsayımlara dayanan sonuccedillara ulaşılabilmiştir Buna goumlre antik yolun Doğursquodan Batırsquoya

buumlyuumlk bloklardan yapılmış bir teras duvarının guumlneyinden hafif yuumlkselerek devam ettiği tespit

edilmiştir Ele geccedilen kuumlccediluumlk adak stellerinin buumlyuumlk boumlluumlmuuml ise kuzey kısımda yolun uumlst

kısmında bulunan eksedra tarzındaki alanda anıtsal iki paye ise yolun guumlneyindeki diğeriyle

aynı yuumlkseklikteki terasta bulunmuştur

Yazıtlarda adına rastlanan ldquoTanrı SumendisSomendisrdquoin ismine ilk olarak Likya

Boumllgesirsquonde Arykanda antik kentinde bulunan yazıtlarda rastlanılmıştır249

Aynı tanrıya

Finike Yalakbaşı mevkiinde belirlenen accedilık hava kuumllt alanında tapınıldığı anlaşılmış bu

bilgiler Roma İmparatorluk Doumlnemirsquone tarihlenen 10 adet yazıtla da doğrulanmıştır250

(Lev

25 Res 52-53)

Isıtlanrsquoda ele geccedilen Geccedil Hellenistik ve Erken İmparatorluk Doumlnemirsquone tarihlenen bir

yazıtta ldquomezar ihlallerine karşı cezalar kesen tanrının hazinesine Sumendis tanıklık ediyorrdquo

yazmaktadır Eski bir Luwi-Likya tanrısı olan Sumendisrsquoin dağ ile oumlzdeşleşen bir kimliği

olduğu duumlşuumlnuumllmekteyse de251

buguumln iccedilin tanrının kimliği ve kuumllt aktiviteleri hakkında yeterli

bilgi bulunmamaktadır Limyra ve ccedilevresinde ele geccedilen adak yazıtlarında da tanrı Sumendisrsquoe

adak olarak oumlkuumlz ve sığırların sunulduğu bilinmektedir Ayrıca bu gibi adaklara Frigya

Boumllgesirsquonde de rastlanılmaktadır Yazıtta adı geccedilen Aleksandrosrsquoun sığır ve oumlkuumlz adaması bu

coğrafyada oumlkuumlz ve sığıra verilen değeri yansıtmaktadır MS 2 yyrsquoa tarihlenen bir adak

yazıtında adı geccedilen Zosimosrsquoun tanrı iccedilin tam 4000 denarius adadığı yazmakta ve bu bağışın

tutarının Oinoandarsquoda duumlzenlenen III Demosthenes Şenlikleri tutarına tekabuumll ettiği

anlaşılmaktadır

Arykanda ve Limyrarsquoda ele geccedilen adak yazıtlarında da aynı tanrı hakkında bilgiler

bulunmaktadır252

Ayrıca genellikle dağ yerleşimi olan boumllgelerde tapınım goumlren Somendis

iccedilin kırsal alanların da guumlvenli bir ibadet yeri olduğu ve Likya Boumllgesirsquonde yeni bir tanrı olan

248


Bayburtluoğlu 2006 44 250

Bleibtreu- Borchhardt 2013 82 251

Bleibtreu-Borchhardt 2013 82 252

Marksteiner 2007b 259

42

Somendisrsquoin Likya coğrafyası ile bağlantılı olarak yaygın bir accedilık hava tapınımına sahip

olduğu anlaşılmaktadır Youmlrede yapılan ccedilalışmalarda kutsal alanların tanımlayıcısı niteliğinde

bir mağara ya da su kaynağı gibi kutsal bir işaretin buguumlne kadar keşfedilmemesi kutsal

alanın neden buraya yapıldığının tespitini zorlaştırmaktadır (Lev 6 Res 12)253

33 Khimaira-CcedilıralıYanartaş Yerleşimi

AntalyaKemerrsquoe bağlı Ccedilıralı Koumlyuumlrsquonuumln yaklaşık 4 km kuzeyindeki milli park sınırları

iccedilerisinde bulunan Yanartaş deniz seviyesinden yaklaşık 250 m yuumlkseklikte yer almaktadır

Guumlnuumlmuumlzde Antalya-Finike karayolunun 75 kmrsquosinde Ccedilıralı sapağından 7 km iccedilerisinde

bulunmaktadır254

Yolun son kısımlarında yer yer orijinal Roma Doumlnemirsquone ait taş doumlşemeli

yol izleri korunmuş durumdadır255

Doğu Likya kenti Olympos antik kenti territoryumu

iccedilerisinde bulunan Yanartaş buguumln Olymposrsquoun yaklaşık 5 km kuzeyinde yer almaktadır

Yanartaşrsquotan da geccedilen Likya yolu Antik Doumlnem yol sistemleri iccedilerisinde ayrıcalıklı

bir oumlneme sahiptir Boumllge coğrafyası aralarında akarsuların ve vadilerin oluşturduğu oldukccedila

dik yamaccedillara sahip yuumlksek dağ ve platolarla ccedilevrilidir Bu sarp coğrafyanın sunduğu buumltuumln

olumsuzluklara rağmen boumllgedeki kentlerin birbirine ulaşımı sağlayan yol ağlarıyla bağlı

oldukları goumlruumllmektedir Yanartaş yerleşimi Olympos ve Phaselis arasındaki gelişmiş yol

sistemi uumlzerinde bulunmaktadır Likya Yolu Olympos uumlzerinden Yanartaşrsquoa geccedilmekte oradan

batıda Ulupınarrsquoa kuzeydoğudan ise Tekirova uumlzerinden Phaselis antik kentine ulaşmaktadır

Olympos antik kenti ile Yanartaşrsquoı birbirine bağlayan bu yolun Antik Doumlnemde olasılıkla

toumlrensel ayinlerde patikaların ise bireysel guumlnluumlk yuumlruumlyuumlşlerde kullanıldığı

duumlşuumlnuumllmektedir256

Yanartaş hakkında bilgi veren ilk kişinin 1811-1812 yılları arasında Likyarsquoyı gezen

Kaptan Beaufort olduğu goumlruumllmektedir Ardından William Martin Leake (1812) Edward

Forbes (1847) Eugen Petersen ve Felixvon Luschan (1881-1884) bu yerleşimi ziyaret eden

araştırmacılar olarak karşımıza ccedilıkmaktadır257

Ayrıca Boumllgede 1991-1992 yılları arasında

Antalya Arkeoloji Muumlzesi tarafından kurtarma kazıları yapılmış 1999 yılından itibaren ise

Anadolu Uumlniversitesi tarafından kazı ccedilalışmalarına başlanmıştır Yine 2005 yılında B Yelda

253

Demirel Huumllden Yener-Marksteiner- 2014-12 182 254

Oumlztaşkın 2012 313 255



Ccedilevik 2015 469

43

Olcay Uccedilkan ve ekibi tarafından Olympos kenti ile bağlantılı ccedilevre yerleşimlerde yuumlzey

araştırılması yapılmış258

ve kazılar guumlnuumlmuumlze kadar devam etmiştir

331 Hephaistos Kuumllt Alanı

Olympos antik kentinin kuzey doğusunda bulunan YanartaşCcedilıralı Boumllgersquosi ccediloğunlukla

khimaira mitosu ile ilişkilendirilmektedir Youmlrede metan gazın yuumlkselmesi ile oluşan alevler

Antik Doumlnemrsquode aslan başlı keccedili vuumlcutlu yılan kuyruklu ağzından alevler puumlskuumlrten demon

khimeira ve onunla bağlantılı mitos ile bağlantılı değerlendirilmektedir Likya Boumllgesirsquondeki

khimaira mitosu hiccedil soumlnmeyen ateşi ve Hephaistos kuumlltuuml ile Antik Ccedilağrsquodan guumlnuumlmuumlze kadar

suumlre gelmiştir Likyarsquonın oumlnemli mitosları arasında bulunan bu efsane MOuml 5yyrsquodan itibaren

Likya sikkeleri uumlzerinde tasvir edilmiştir MOuml 4yyrsquoda Trysa Anıtırsquonda Tlos ve

Ksanthosrsquotaki lahitlerde ve Limyra Heroonursquonun akroterinde Khimaira ve Bellerophontes

arasındaki muumlcadele sahnesi betimlenmiştir259

(Lev 26 Res 55)

Khimeirarsquoyı Hesiodos şoumlyle aktarmaktadır

ldquoKhimairarsquoyı da doğurdu Ekhidna soumlnduumlruumllmez ateşi uumlfleyen Khimairarsquoyı korkunccedil ve

buumlyuumlk hızlı ve guumlccedilluuml bir yerine uumlccedil kafalı Khimairarsquoyı Biri azgın bakışlı aslan kafası oumlteki

keccedili oumlteki yılan ejderha kafası Pegassos hakkından geldi bu Khimairarsquonın Koca yiğit

Bellerophontesrsquole birliktersquorsquo260

Yine efsaneye goumlre Bellerophontes Korint Kralı Glaukosrsquoun oğlu veya farklı

mitoslara goumlre tanrı Poseidonrsquoun oğlu olarak goumlruumllmektedir261

Bir kişinin ya da kardeşi

Belleros adında bir Korinth vatandaşının oumlluumlmuumlnden sorumlu olduğu iccedilin ldquoBellerosrsquoun katilirsquorsquo

anlamına gelen Bellerophontes ismini almıştır262

Bellerophontes succedilunun kefareti iccedilin

Tirynsrsquoe suumlrguumlne goumlnderilir Boumllgenin kralı Priotosrsquoun karısı Anteiarsquonın Bellerophontesrsquoe aşık

olarak Orsquonu baştan ccedilıkarmaya ccedilalışması ancak istediğini alamayınca iftira atması uumlzerine

olaylar ccedilıkmıştır Buna goumlre karısının soumlylediklerine inanan Kral Proitos Bellerophontesrsquoi

kendisi oumllduumlrmek istemediği iccedilin Likya Kralı ve kayınpederi İobatesrsquoe goumlndermiş

Bellerophontesrsquoin eline Likya Kralırsquona ulaştırmak uumlzere bir mektup vermiş ve bu mektupta

258

Uccedilkan-Olcay Mergen Uğurlu 2006 125 259

Uğurlu 2006 12 260


Kretschmer 1948 92-103 262

Boumlnisch-Meyer 2016 19

44

Bellerophontesrsquoin succedilunu anlatmıştır Bellerophentesrsquoin oumlluumlm fermanı olan bu mektupta263

ldquobu mektupu getiren delikanlıyı bu duumlnyadan goumlnder O karıma senin kızına-tecavuumlz etmek

istedirsquorsquo yazmaktadır264

Kral İobates bunun uumlzerine Bellerophontesrsquoe oumlluumlmcuumll bir goumlrev vermiş ve Khimaira

isimli yenilmez canavarı oumllduumlrmesini istemiştir Mite goumlre canavarı oumllduumlrmenin tek yolu

Pegassosrsquola saldırmaktır Kanatlı at Pegassosrsquou ise ehlileştirmek o kadar kolay değildir

Tanrıccedila Athenarsquonın verdiği altın gemle kanatlı ata hakim olur Bellerophontes kanatlı atı

Pegassosrsquoun yardımı ile canavara havadan saldırmayı başarır265

Bellerophontes canavara

mızrağı oumlylesine vurur ki canavar 7 kat yerin altına goumlmuumlluumlr Ancak alevler saccedilan dili

yeryuumlzuumlnde kalır ve işte o guumln bu guumlnduumlr efsaneye goumlre Yanartaşrsquota Khimairarsquonın alevleri

yeryuumlzuumlne ccedilıkmaktadır266

Soumlnmeyen ateşiyle geccedilmişten guumlnuumlmuumlze kadar Khimaira yerleşimi ustalık tanrısı

Hephaistosrsquola ilişkilendirilmiş ve burası Hephaistaion olarak anılmıştır Mezar cezalarının da

Hephaistaionrsquoa yatırıldığı bilinmektedir Yine III Gordianus Doumlnemrsquoi Olympos sikkelerinin

arka yuumlzuumlnde Tanrı Hephaistos bir elinde ccedilekiccedil bir elinde kalkan ve oumlnuumlndeki oumlrsle birlikte

betimlenmiştir Ccedilağlar boyunca topraktan ccedilıkan ve soumlnmeyen alevi ile bir ccedilok kişiyi kendine

ccedileken bir merkez olan Ccedilıralırsquoda tanrı Hephaistos kuumlltuumlne inanılmış ve tapınımı yayılmıştır267

Antik Doumlnem yazar ve gezginlerinin eserlerinde Khimaira ve Hephaistos kuumlltuumlne ait

ifadeler bulunmaktadır Oumlrneğin MS 1 yyrsquoda yaşayan Plinius Maior

ldquohellipgeceleri yanan Khimeira Dağı yani Hephaistosrsquoun ocağı aralıksız yanan

alevlerle kendini belli eder Vaktiyle Olympos kenti oradaydıhelliprsquorsquo der Pseudo Skylax ise lsquorsquoo

dağda Hephaistos tapınağı ve topraktan kendiliğinden ccedilıkarak hiccedil soumlnmeden yanan bir ateş

vardırrsquorsquo der268

Buguumln iccedilin ccedilalışmaların sınırlı duumlzeyde olması nedeniyle Antik kaynaklarda

varlığından soumlz edilen269

Hephaistos Tapınağı ve kuumllt aktivitelerini varlığı henuumlz iccedilin

kanıtlanamamıştır Ayrıca bu alanda tanrı Hephaistosrsquoa adanan bir tapınak kalıntısına da

263

Boumlnisch-Meyer 2016 19 264



Ccedilevik2015 472-473 267



Diler 1988 107

45

ulaşılamamıştır Bu alanda Roma Doumlnemirsquone ait bir hamam ccedileşme heykel kaideleri ve yarım

daire formlu sunaklar bulunmuştur Hephaistos Tapınağırsquonın bulunduğu duumlşuumlnuumllen duumlzluumlkte

ise Erken Bizans Doumlnemirsquonde inşa edilmiş uumlccedil nefli bir kilise yer almakta tapınağın

temellerinin bu kilisenin altında olduğu duumlşuumlnuumllmektedir270

(Lev 7 Res 13)

Olympos ve Yanartaşrsquoın baş tanrısı olan Hephaistosrsquoun boumllgedeki mezarların

koruyucusu olduğu ve mezar soyguncularından alınan para cezalarının bu tanrının tapınağına

aktarıldığının bilgisi mevcuttur Ayrıca bu tanrı adına şenlikler ve Panegyris oyunlarının

duumlzenlendiği bilinmektedir Oumlrneğin bu şenliklere ait bilgiler Rhodiapolisrsquote bulunan

Opramoas Anıtırsquonda okunmaktadır Bu yazıtta Rhodiapolisrsquoli uumlnluuml yardımsever Opramoasrsquoun

Olymposrsquota ve Yanartaşrsquota duumlzenlenen Hephaistos ve İmparator şenlikleri iccedilin 12000 dinar

bağış yaptığı yazmaktadır271

Yanartaşrsquodaki Hephaiston kuumlltuumlnuumln alevlerle simgelendiğini kanıtlayan benzer

oumlrneklerden biri Lipar Adalarırsquondaki Etnarsquoda karşımıza ccedilıkar Bir diğer oumlrnek ise Bakuuml

yakınlarında bulunan Sarukhanirsquode goumlruumlluumlr Burada alevlerin ccedilıktığı alan tanrıya ait bir kuumllt

alanına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Bu oumlrneklerin de goumlsterdiği gibi Hephaistos kuumlltuuml genellikle bir

ateş ve yanardağ gibi oluşumlarla bağlantılıdır272

Yanartaş Hephaistos kuumllt alanında Roma Doumlnemirsquone ait bir hamam bir ccedileşme yapısı

tonozlu bir mezar heykel kaideleri adak yazıtları ve yarım daire formlu sunaklar

bulunmuştur Ayrıca Bizans Doumlnemirsquone ait uumlccedil nefli bir kilise ve tek nefli bir şapel vardır273

Yanartaş Khimaira kuumllt alanına az korunmuş taş doumlşeli bir antik yolla ulaşılan ve buradaki az

sayıdaki kalıntıdan biri Mikael Manastırırsquodır Olasılıkla bu manastır erken doumlneme ait bir

kutsal alan ya da tapınağın uumlstuumlne inşa edilmiştir Bu alan tanrı Hephaistosrsquoa adanmış bir

tapınaktan ccedilok bir sunağı veya kuumllt yeri de olabilir Heykel altlıkları ve adak yazıtları burada

Hephaistos Tapınağı ya da kuumllt alanının varlığını belgelemektedir274

270

Oumlztaşkın Olccedilay-Uccedilkan 2015 280 271

Diler 1988 109 272

Diler 1988 110 273


Ccedilevik 2015 473

46

332 Bizans Doumlnemi Kilisesi

Yanartaşrsquoın en buumlyuumlk kalıntısı uumlccedil nefli uumlccedil apsisli bazilikal plan şemasına sahip bir

Bizans Doumlnemi kilisesidir275

(Lev 7 Res 14) Doğu-batı youmlnluuml klisenin orta nefi karşılıklı

uumlccediler paye ile doumlrt boumlluumlme ayrılmıştır Kilisenin batı ve guumlney duvarlarının etrafını saran ve

doğu cephesine kadar kilisenin etrafını dolaşan bir ccedilevre duvarı bulunmaktadır Ccedilevre

duvarının naosrsquola birleştiği noktada doğu koumlşesinde birer kapı accedilıklığı bulunmaktadır

Kilisenin guumlney nefinin guumlney duvarı guumlnuumlmuumlzde buumlyuumlk oumllccediluumlde yıkıktır Duvarın doğuya

yakın kısmında bir pencere accedilıklığına dair izler bulunur276

Kilisenin ccedilevresinde yapıya

bağlantılı başka yapılar da bulunmakta ve altı mekandan oluşan yapı ve iki katlı kompleks bir

mimari duumlzen goumlstermektedir277

(Lev 8 Res 15)

Kilisenin ccedilevre duvarının batı tarafı guumlnuumlmuumlzde tahrip olmuş naosun batı duvarının

buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml yıkılmıştır Bu nedenle naosa girişin nasıl sağlandığı goumlruumllmemektedir

Plan uumlzerinde kilisedeki apsislerin iki kademeli oldukları ve tuumlm apsislerin oumlnuumlne ikinci

evrede yeni bir apsis oumlruumllduumlğuuml anlaşılmaktadır Kuzey cephede naos ve ccedilevre duvarı

arasındaki fark net olarak izlenebilmektedir İki duvarın birleştiği noktada ccedilevre duvarı

uumlzerinde basık kemerli ve kemer ayakları tuğladan oumlruumllmuumlştuumlr bir giriş kapısı

bulunmaktadır278

Kilisenin doğu cephesi oumlnuumlnde ise kesme taştan yapılmış bir platform yer alır

Definecilerin accediltığı ccedilukur temel seviyesinde Roma Doumlnemrsquoi malzemelerinin devşirme olarak

kullanıldığı goumlstermiştir279

Kilisenin iccedil mekan yuumlzeyleri tamamen freskoludur ancak bu

freskler uumlccediluumlncuuml evrede sıvanmıştır Naosun tuumlm duvarları ikonoklast doumlneme oumlzguuml doumlrt kollu

ccediliccedilekler uumlccedil kollu sarıccediliccedilekler şeklindeki geometrik ve bitkisel motiflerle bezenmiştir280

Kuzey nefteki fresko uumlzerinde kırmızı borduumlr uumlzerinde bir yazıt bulunmakta bu yazıtta ise

ldquobaptisterionrsquorsquo(vaftizhane) kelimesi okunmaktadır281

Yapının kuzey nefinin ilk evresi guumlnuumlmuumlze ulaşmıştır Kuzey nefin apsisinde beyaz

zemin uumlzerinde haleli iki figuumlrden oluşan bir kompozisyon goumlruumllmektedir Ancak

kompozisyonun alt ve yan kısımları tahrip olmuştur (Lev 8 Res 16) Figuumlrlerden birinde

275







Oumlztaşkın 2012 316

47

beyaz renkle yapılmış kanat izlerinin olması melek tasviri olduğunu goumlstermektedir Diğer

figuumlr ise bu meleğe doğru eğilmiş ve elini onun başına doğru uzatmıştır Bazilikanın kuzey

doğu koumlşesinde bulunan ek yapı kompleksi altı mekanlı ve iki katlıdır Bunlardan kare planlı 1

norsquolu mekanın iccedili komple sıvalıdır282

ve kuzey duvarında kazıma youmlntemi ile yapılmış bir

gemi grafitisi bulunmaktadır283

Yanartaş Kilisesi Oumlztaşkın tarafından MS 5-6 yyrsquolara

tarihlendirilmektedir284

333 Yanartaş (Khimaira) Şapeli

Uumlccedil nefli kilisenin 35 m kuzeyinde kuzey-guumlney doğrultusunda dikdoumlrtgen planlı tek

nefli ve apsisli bir şapel yer almaktadır Klisenin kuzeyde iccedilten ve dıştan yuvarlak apsisi

vardır285

Yapının batı duvarında bulunan accedilıklık sonradan oumlruumllmuumlştuumlr Şapelin doğu duvarı

ise guumlnuumlmuumlzde yıkılmıştır Apsisin yarım dairesinin ayakta olduğu kuzey-doğu boumlluumlmuumlnde bir

pencere accedilıklığı goumlruumllmektedir Yapının giriş kapısının uumlzerinde Eski Yunanca bir yazıt yer

alır ve şapelde devşirme olarak lento işleviyle kullanılan blokta İmparator Septimus Severus

Doumlnemirsquonde inşa edilmiş bir hamam yapısından bahsedilmektedir Ayrıca yapının ldquoAPPHIArsquorsquo

isminde Olymposrsquolu bir kadın tarafından adandığı anlaşılmaktadır

Likya Boumllgesirsquonde oumlzellikle dağlık kesimlerde bu tip yapılara sıklıkla rastlanılmakta ve

bu yapıların genellikle kent iccedili bazilikalara eklendiği goumlruumllmektedir Ancak bu yapıları sadece

mevcut mimari verilere bakarak tarihlendirmek guumlccediltuumlr Kutsal alandaki tuumlm yapılar incelediği

zaman yapıların tamamının kuumlccediluumlk bir manastır kompleksini oluşturduğu goumlruumlluumlr Kilisersquonin

erken evresinde bulunan melek tasviri ve boumllgedeki kilise yapılarının yoğunluğu nedeniyle

yapı baş melek Mikhaelrsquoe adanmış olarak duumlşuumlnuumllmekte ve yapı Mikhael Kilisesi olarak

anılmaktadır

Antik Doumlnemrsquode bu alanda Hephaistos kuumlltuumlne bağlı olarak bir Hephaisteion

yapılmıştır Kuumllt alanında bir tapınak olup olmadığı tartışmalı olsa da bu alan boumllgenin

oumlnemli inanccedil merkezlerinden biridir Bu inanccedil sisteminin Antik Doumlnemrsquoden Bizans

Doumlnemirsquone kadar oumlnemini yitirmediği anlaşılmaktadır Hatta guumlnuumlmuumlzde ccedilocuğu olmayan

kadınların ateşin etrafında uumlccedil kez doumlnerek ya da yemek (oumlzellikle geyik eti) pişirerek dilekte

bulunmaları bu inanccedilların ne denli koumlkluuml bir geccedilmişe sahip olduğunu ve inancın yuumlzyıllar

282




Uccedilkan ndashOlcay Mergen Uğurlu 2006 129

48

boyunca nesilden nesile nasıl korunduğunu goumlstermektedir Ayrıca alanda bir hamam ve

ccedileşme yapısının bulunması bir kuumllt alanının tamamlayıcısı olarak karşımıza ccedilıkmaktadır Yine

Yanartaş kutsal alanının Bizans Doumlnemirsquonde Olympos Piskoposluğuna bağlı olduğu

dolayısıyla kutsal değerini ccedilok erken doumlnemlerden itibaren kaybetmeden devam ettirdiği

anlaşılmaktadır

34 Ekizce Yerleşimi

Doğu Likya sınırları iccedilerisinde yer alan Ekizce Pisidyarsquonın guumlneybatısına

duumlşmektedir Topografik oumlzellikleri nedeniyle yakın geccedilmişte bu boumllgeye ulaşım zorsa da bu

yerleşim 19yyrsquoın ortalarından itibaren keşfedilmiş ve bu alanda oumlnemli arkeolojik epigrafik

ve coğrafik araştırmalar yapılmıştır Oumlzellikle de Spratt Forbes Petersen von Luschon

Ramsay Heberdey Kalinka Woodward Paribeni Romanelli Anti Viale ve G E Bean gibi

birccedilok araştırmacı ve gezgin buraya ziyaret etmiş ve elde ettikleri goumlzlemlerini

paylaşmışlardır286

341 Ares Kutsal Alanı

Ekizcersquodeki Ares kuumllt alanı Hisarccedilandır Koumlyuuml Havuz Oumlnuuml Damı Mevkiirsquonde

ldquoTahtacı Mezarlığırsquorsquo ismiyle anılan yerde bulunmaktadır Kutsal alan ise Phaselis antik kenti

teritoryumu iccedilindedir287

Ekizce Ares kutsal alanının ilk keşfi burada ele geccedilen ve uumlzerinde

Aresrsquoin adının bulunduğu bir yazıt sayesinde olmuştur 2000-2001 yıllarında bu alanda B

İplikccedilioğlu tarafından 14 adak steli bulunmuştur288

Yazıtlı ve kabartmalı adak stelleri ile

mevcut mimari kalıntılar ccedilevre yerleşimlerdeki insanların bu boumllgeye gelip tapındıklarını

dolayısıyla bu alanın kuumlltsel bir işlevinin olduğunu goumlstermiştir289

Bilindiği uumlzere Savaş Tanrısı Ares Anadolursquoda az sayıda yerde tapınım goumlren bir tanrı

olarak karşımıza ccedilıkmaktadır Dolayısıyla kuumllt alanları oldukccedila sınır sayıdadır Antik

metinlerde de bu kuumllt ile ilgili fazla bilgi bulunmamaktadır Anadolursquoda Tanrı Ares kuumlltuuml

hakkındaki bilgilerimiz daha ccedilok kent sikkelerindeki yazıtlara mevcut heykeltıraşlık

eserlerine ve Ekizcersquodeki gibi ele geccedilmiş adak stellerine dayanmaktadır Anadolursquoda oumlzellikle

bu tanrının kuumlltuumlne Lykaonia İsauria Psidia Karia Likya ve Kilikyarsquodaki bazı şehirlerde

rastlanılmakta ve Anadolursquodaki Ares kuumlltuumlnuumln izleri MOuml 5yyrsquodan Geccedil İmparatorluk

286




Ccedilevik 2015 508

49

Doumlnemirsquone kadar devam etmektedir290

Ayrıca Anadolursquoda Tanrı Ares kuumlltuumlnuuml destekler ve

kanıtlar nitelikte yazıtlar da bulunmaktadır Oumlrneğin Burdur Ccediline Koumlyuumlnrsquonde bulunmuş bir

yazıtta ldquoAres Kiddeudasrsquorsquo isminde yerel bir tanrıdan bahsedilmektedir291

Aynı Mnararsquodaki

Irmağın Aresrsquoi Meizoares olarak isimlendirildiği gibi292

Likya Boumllgesirsquonde de Ares kuumlltuuml

Kyaneai kentirsquonde karşımıza ccedilıkmakta ve tanrı Aresrsquoin adı kent tanrıccedilası Elautherarsquonın

isminden oumlnce ldquobuumlyuumlk tanrırsquorsquo olarak anılmaktadır293

Likya Boumllgesrsquoinde tanrı Ares kuumlltuumlnuuml destekleyen bir başka buluntu Oinoanda kenti

yakınlarında bulunan bir kaya kabartmasıdır Kabartma uumlzerinde tanrı uumlzeri zırhlı başı

miğferli kılıccedillı ve sol elinde yere dayadığı kalkanı tutan bir genccedil adam olarak tasvir

edilmiştir Bu oumlrnek Likya Boumllgesirsquondeki tanrı Ares kuumlltuuml iccedilin oumlnemli bir belge olarak kabul

edilmektedir294

Yine Likya Boumllgesirsquonde Bubonrsquoda da Ares kuumlltuuml ile ilgili bir ithaf yazıtı

bulunmaktadır Kentin baş tanrısı Artemis olmasına rağmen kırsalda tanrı iccedilin yapılmış bir

kutsal alan da bulunmakta ayrıca Bubonrsquoda ele geccedilen heykel kaidesi uumlzerindeki yazıtta

tanrının ismi anılmaktadır295

Tanrı Ares kimi boumllgelerde yerel bir kimlik taşıyan eski bir Anadolu tanrısı kimi

yerde ise boumllgeye goumlccedilmen olarak gelen bir Yunan tanrısı kimliğiyle karşımıza ccedilıkar Henuumlz

koumlkeni kesin tespit edilememiş bir Ares kuumlltuuml buguumln Anadolursquoda az sayıda merkezde

bilinmektedir Ekizcersquodeki oumlrnekte ise Ares Anadolursquodaki diğer tasvirlerine uygun şekilde

başı miğferli eli kalkanlı savaş elbiseleri iccedilinde betimlenmiştir296

Bu oumlrnek Tanrının sikke

tasvirleri kaya kabartmaları ile benzerlik goumlsterir Anadolu genelinde fazla rastlanılmayan

Ares kuumlltuuml Ekizce ve Mnara Boumllgesirsquonde yerel bir tanrı olarak karşımıza ccedilıkmakta ve kırsal

alanlarda tapınım goumlrduumlğuumlnuuml Oinoanda Bubon Ekizce Mnara gibi oumlrnekler kanıtlamaktadır

Bilindiği uumlzere Phaselis kentinin ilk keşfi 1811-1812 yıllarına kadar gitmektedir

İngiliz kaptan F Beaufort tarafından yapılan bu keşifte kentin planı ortaya ccedilıkarılmıştır Bu

tarihlerde İngiliz C R Cockorellrsquode gemiyle kente gelir İngiliz Arkeolog Fellows 1838

yılında İngiliz TAB Spratt ve E Forbes 1842 yılında kente gelir Ancak tuumlm bu ziyaretler

290

Koumlymen 2006 25 291

Robert 1949 580 292


Robert 1949 70-73 294

Kalinka 1896 53-54 295


Tanrı Ares Metropolis Kuumlltuuml ile ilgili bkz Koumlymen 2006 51-73

50

oldukccedila kısa suumlrelidir ve oumlnemli keşifler iccedilin yeterli değildir297

2006 yılında M Adak ve N

Tuumlner Oumlnenrsquoin oumlnderliğinde 15 yeni yazıt yayınlamışlardır298

Ekizce kutsal alanını da iccediline

alan Phasselis ve Teritoryumu yuumlzey araştırmaları ise M Arslan-K Demirtaş-N Tuumlmer Oumlnen

tarafından yapılmıştır299

Kuumllt alanında bulunan adaklar iccedilinde Kitanaurarsquodan (Kitanauralı

Osallasrsquoın Tanrı Aresrsquoe adağı) ve hatta Myra gibi uzak kentlerden (Myralı Moschhelliprsquoun Tanrı

Aresrsquoe adağı) gelerek Aresrsquoe epekoos (herşeyi duyan) adaklarda bulunan insanların olması

buranın Ares kuumllt alanı olduğunun goumlstermiştir300

2017 yılında yapılan Phaselis yuumlzey araştırmaları Phaselis teritoryumu iccedilinde bulunan

dağlık boumllge ve kent akropoluuml Kemer Tekirova ve Ccedilamyuva beldelerinin sınırları iccedilinde

gerccedilekleşmiştir Phaselis kenti teritoryumu uumlzerinde yapılan epigrafi ccedilalışmaları kapsamında

daha oumlnceden boumllgede yuumlruumltuumllen epigrafi temelli yuumlzey araştırmalarında tespit edilen ve Tanrı

Aresrsquole ilişkili accedilık hava kuumllt alanının bulunduğu EkizceSedir Yaylasırsquonda Tahtacı Mezarlığı

olarak bilinen boumllge de ziyaret edilmiş ve bu alanda 28 adet yazıt kayda geccedilirilmiştir Buguumln

hala bu alandaki ccedilalışmalara devam edilmektedir301

(Lev 9 Res 17)

35 Mnara Mizir Ptomas Meizoares Yerleşimi

Mnara antik kenti Antalya İli Kemer İlccedilesirsquonin kuzeyinde bulunan Kesme Boğazırsquonın

23 km kuzeyindeki Kaplan Dağı uumlzerinde Kosara ile Antalyarsquonın 37 km guumlneybatısında

guumlnuumlmuumlzde Boumlluumlcektaş Tepesi uumlzerindeki Uumlccediloluk Mevkii Kavak Dağı uumlzerinde

konumlanmaktadır302

Mnara yerleşiminde 2000 yılında B İplikccedilioğlursquonun yaptığı

araştırmalarda bir mezar yazıtı uumlzerinde Phaselisrsquoli olarak adlandırılan bir rahibe ismine

rastlanmıştır Bu bilgi de Mnara kentinin Phaselis topraklarına katılarak bir sympoliteia

oluşturduğunu goumlstermiştir303

(Lev 9 Res 18)

Birccedilok bilim adamının ziyaret ettiği bu yerleşim ilk olarak Beydağları Yuumlzey

Araştırmaları kapsamında 2008 yılında incelenmiştir Yapılan araştırmalar guumlnuumlmuumlzde halen

devam etmektedir304

2016 yılında ise Phaselis ve Teritoryumu Yuumlzey araştırması kapsamında

boumllgede detaylı araştırmalar gerccedilekleştirilmiş ve yuumlzey araştırmaları kapsamında Phaselis

297


Tuumlner-Oumlnen 2015 21 299

Arslan Demirtaş Tuumlner-Oumlnen 2018 307 300


Aslan-Tuumlner-Oumlnen 2018 315 302

Kızgut 2010 339 303

Kızgut 2010 bk Kızgut Akalın 2010 304

Mnara yerleşimi ve yuumlzey araştırmaları iccedilin bk Kızgut 2010 339-359 bk Kızgut Akalın 2010 115-188

51

kenti teritoryumu iccedilindeki Mizir Beşiktaş Yaylakuzdere Uumlccediloluk Mahallesi Kırtepe ve

Uzuntaş Mevkiilerirsquonde incelemeler yapılmıştır Bu araştırmalar sonucunda Mizir Mevkiirsquonde

Nehir Tanrısı Meizoaresrsquoe adanmış bir adak yazıtı bulunmuştur305

351 Mezioares Kuumllt Alanı

Mnara kenti Ovacık Koumlyuuml sınırları iccedilerisinde Kemerrsquoin 15 km kuzeybatısında kalan

Mizir Mevkiirsquonde yer almakta ve yerleşim Antikccedilağrsquoda Meizoares Potamos guumlnuumlmuumlzde ise

ismini ldquoMizirrsquorsquoolarak adlandırılmaktadır Bu yerleşimin yakınında buguumlnde akmaya devam

eden Kesme Ccedilayı (Idyros Potamos) kollarından biri bu yerleşkenin yakınından geccediltiği iccedilin

burası Potamos Meizoares olarak adlandırılmış306

ve kuumllt alanında Roma İmparatorluk

Ccedilağırsquonda yerel bir ırmak tanrısı adına 5 adet adak stelinin dikildiği tespit edilmiştir307

Ayrıca

alanda bulunan adak yazıtlarından birinin uumlzerinde Meizoares yani kurtarıcı epitetli bir

tanrının ismine rastlanmıştır308

Yine alanda yapılan araştırma ve goumlzlemler bu kuumllt alanının

uzun suumlre tapınım iccedilin kullanıldığını ortaya koymuştur

Ayrıca araştırmalar Mizir Meizoares kuumllt alanının Mnara kentinin sınırları iccedilerisinde

yer aldığını goumlstermiştir Koumlyluumller kuumllt alanında bir antik yolun varlığından ve yapı

kalıntılarından bahsetmişse de buguumln bu izler tamamen kaybolmuş bu da buranın bir kuumllt

alanı olduğu fikrini sadece ele geccedilen adak yazıtlarına dayandırılmasına neden olmuştur309

Eldeki mevcut veriler Mizir ve Ekizcersquode Tanrı Aresrsquoe adanmış kuumllt mekanın varlığını işaret

etmektedir Bu durumda Phaselis Kenti teritoryumu iccedilerisinde Tanrı Aresrsquoe adanmış iki kuumllt

alanı bulunmaktadır Mizirrsquodeki kuumllt alanı ise yerel bir Irmak Tanrısı Meizoaresrsquoe adanmış

bir alan olarak değerlendirilmiştir310

Ayrıca Likya Boumllgesirsquonde karşılaşılan yerel ırmak

tanrılarının genellikle Roma Doumlnemirsquonde tapınım goumlrduumlğuuml bunların da Ksanthos ve Limyros

Irmak Tanrıları ve Mizir Mezioares Irmak tanrısı olduğu tespit edilmiştir Ele geccedilen adak

yazıtları sikkeler uumlzerindeki yazıt ve tasvirler bahsi geccedilen bu kuumlltlerin Hellenistik

Doumlnemrsquodeki varlığı kesin kanıtlamamakla birlikte Roma Doumlnemirsquonde yaygın tapınım

goumlrduumlğuuml ortaya koymuştur

305

Efendioğlu 2008 33 306





İplikccedilioğlu 2006 329

52

352 Ares Kuumllt Alanı

Bahsi geccedilen boumllgede bulunan kabartmalı yazıtlı adak stelleri ve mimari parccedilalar

buranın geccedilmiş doumlnem insanları iccedilin bir tapınım alanı olduğunu goumlstermiştir Eğimli bir arazi

olan bu kuumllt yerinde buguumln iccedilin birkaccedil kalıntı izleri goumlruumllse de kuumllt yapısı hakkında yeterli

bilgi yoktur311

Ekizcersquode ele geccedilen bu yazıtlarda tanrıya ldquoduaları işitenrdquo epithetinin yanı sıra

μέγασ Ἄρησ ldquoguumlccedilluuml Aresrdquo olarak da seslenilmektedir Mizir mevkiinde ise tanrı μείζωνἌρησ

ldquodaha guumlccedilluuml Aresrdquo olarak nitelendirilmektedir Mizirrsquodeki yazıtların adandığı Irmak tanrısı da

adını buradan almakta ve Tanrı Aresrsquoe Phaselis teritoryumunda yer alan Tahtalı ve Kavak

Dağlarırsquonın eteklerindeki yuumlksek mevkilerde yaşayan insanlar tarafından tapınılmaktadır312

36 Antalya Hurma Yerleşimi

Hurma Mevkii Antalyarsquonın batısında Beydağlarırsquondan (kalimax) Hurmarsquoya uzanan

kayalık Uumlzuumlmcek Dağırsquonın kuzey eteklerinde Hacısekilitaşı ve Tahra Gediği arasında

bulunan boumllge guumlnuumlmuumlzde Ccedilakırlar Mahallesirsquonde yer almaktadır313

(Lev 10 Res 19) Boumllge

hakkında edinilen ilk bilgilere Spartt ve Forbesrsquoin yapmış olduğu araştırmalardan


Bu ilk keşifler sırasında Spartt ve Forbes birkaccedil kırık lahit goumlrmuumlşler ancak

burada başka bir kalıntıdan bahsetmemişlerdir315

Hurma Koumlyuumlrsquondeki ilk kapsamlı yuumlzey araştırması Akdeniz Uumlniversitesi Araştırma

Fonu Başkanlığırsquonın desteği ile Akdeniz Uumlniversitesi Arkeoloji Boumlluumlmuuml ile Likya Araştırma

Merkezi tarafından yapılmıştır316

Ccedilalışmalarda yerleşimin bulunduğu alanın oldukccedila dağlık

ve sık bitkiler ile kaplı olması nedeniyle bilinmezliğini koruduğu ancak yapılan kaccedilak

kazılarla yoğun biccedilimde tahrip edildiği sonucuna vareılmıştır Yerleşimde birkaccedil yerde

kuumlmelenmiş lahitler yapı kalıntıları bir accedilık hava kuumllt alanı tali ve ccedilatallanan antik yol ile bir

lahit atoumllyesi tespit edilmiştir317

Yine Batı Nekropoluumlrsquonden batıya doğru gidildiğinde orman

ve portakal bahccedileleri sınırında bir antik yol bulunmuştur Bu yolun 70-80 m boyunca batıya

doğru gidildikten sonra yoğun bitki oumlrtuumlsuuml altında kaybolduğu genişliğinin yer yer 4 m yi

bulduğu taş doumlşemeli olarak vadi boyunca devam ettiği ve Trebenna Antik Kentirsquone ulaştığı

belirlenmiştir

311


Aslan-Tuumlner-Oumlren 2018 315 313


Spratt-Forbes 1847 207 315



Ccedilevik 1996 235

53

Yerleşimde saptanan diğer yapı kalıntılarını ise nekropoller oluşturmuştur Nekropol

kalıntıları doğu ve batı olarak ikiye ayrılmış portakal bahccedilelerinin sınırına yakın bir alanda

ise tepeye sırtlarını vermiş durumda 5 adet lahit kalıntısı bulunmuştur Batı nekropoluumlrsquonuumln 50

m yukarısında ki kayalık tepede bir lahit ocağına ilişkin verilere rastlanmış sert kalker

taşından oluşan kayalıkta lahitlerin yerli ustalar tarafından yapıldığı sonucuna varılmıştır318

Ayrıca kutsal alanın 200 m doğusunda sırtını kayalığa vermiş diğerlerinden daha sağlam

goumlruumlnuumlmde bir ccediliftlik beyi ve birkaccedil yapı kalıntısı tespit edilmiştir Kaccedilak kazılar ile buumlyuumlk

oumllccediluumlde dağıtılan bu yapıların duvar işccedililiği ve yuumlzeyde bulunan birkaccedil mimari parccedilasına

bakılarak Geccedil Roma ve Bizans Doumlnemirsquone tarihlenmesi yapılmış belirlenen kilise ise Bizans

Doumlnemirsquone tarihlenmiştir319

Kilise apsisinin guumlney kısmının definecilerin accediltığı ccedilukur

nedeniyle ortaya ccedilıktığı duumlzguumln kesilmiş blok taşlarından oluşan bu kısmın oldukccedila buumlyuumlk bir

yapıya işaret ettiği belirlenmiştir Kilisenin bulunduğu alandan kayalık tepeye doğru

basamaklı bir yolla ccedilıkıldığı yol uumlzerinde 50 adet in situ şeklinde basamağın bulunduğu bu

basamakların yukarıya doğru ilerledikccedile ucu doğal bir mağaraya bitişik bir şapel kalıntısına

ulaştığı goumlruumllmuumlştuumlr320

Yapının kuzey duvarı narteksine ait bazı duvarlar ve narteksin kuzeyine bitişik kuumlccediluumlk

bir mezar odası bulunmuştur Derinliklerinde su olduğu anlaşılan bu mağara Bizans

Doumlnemirsquonde bir ayazma ya da sarp noktaya yapılması nedeniyle kutsal su kaynağı olarak

değerlendirilmiş ve Şapel Orta Bizans Doumlnemirsquone tarihlenmiştir321

361 Zeus Kuumllt Alanı

Antik yolun iki tali yolla birleştiği geniş duumlzluumlğuumln tepeye doğru yuumlkseldiği

boumlluumlmuumlnde kaya kuumltlesi uumlzerinde yaklaşık 100 m yuumlkseklikte bir kabartma tespit edilmiştir

Kaccedilak kazıcılar sonrasında dinamit ile patlatılan bu kaya kuumltlesinin ana kayada bulunan

kabartması şans eseri zarar goumlrmeden korunmuştur Kabartma uumlzerine arkalıklı bir taht

uumlzerinde oturan goumlvdesi cepheden ayaklar profilden bir erkek figuumlruuml işlenmiştir Yuumlz

ayrıntıları seccedililemeyen ccedilenesi kırık durumdaki bu erkeğin saccedil ve sakalı iyi korunmuş

durumdadır Goumlvdenin uumlst kısmı kaslı ve ccedilıplak verilirken vuumlcudunun alt kısmı kıvrımlı bir

giysi ile oumlrtuumllmuumlştuumlr Ayakları kırık durumdaki figuumlruumln sağ kolu yana accedilık sağ eli kısmen

318



Ccedilevik Varkıvanccedil Bulut Kızgut Akyuumlrek Pedarros Kunze Oumlzdilek 2006 151 321

Ccedilevik Varkıvanccedil Bulut Kızgut Akyuumlrek Pedarros Kunze Oumlzdilek 2006 152

54

kırık ve bir tabak tutar biccedilimdedir Yukarıya kaldırdığı sol elinde ise uzun saplı bir mızrak

bulunmaktadır322

(Lev 10 Res 20)

Bu kabartmanın bir tanrı betimlemesi olduğu tasvir biccediliminden anlaşılmaktadır

Yerleşimden oldukccedila uzak antik yolun kesişme kavşağında bulunması ise bu alanın bir accedilık

havada tapınım alanı olduğuna ve bu kaya kabartmasının da bir kuumllt betimi olmasına işaret

etmektedir Erkek figuumlruumln betimlenme biccedilimi atribut ve ikonografisi Zeus tasvirlerini

hatırlatmaktadır Bir ccedilok sikke uumlzerinde benzer biccedilimde Tanrı Zeus tahtta oturur ve elinde

tanrısal asasını tutar biccedilimde betimlenmekte323

ayrıca Dağlar Zeus iccedilin kutsal alan kabul

edilmektedir324

N Şahin tanrı Zeusrsquoun epithetleri ile ilgili yaptığı ccedilalışmada Zeus kuumlltlerini iki grupta

toplamakta ve ikinci gruba cansızları yerleştirmektedir325

Zeus kuumlltlerinin en yoğununu ise

dağ kuumlltleri oluşturmakta ve Zeusrsquoun kuumllt yeri kabul edilen birccedilok ulu dağ bulunmaktadır326

Bu dağlardaki tapınımlar ise dağ isimleri ile birleşmektedir Oumlrneğin Zeus Olympios Zeus

Hymmetios Zeus Laphystios Zeus Athoios Zeus Akraios ve Zeus Solymeus gibi sıfatlar bu

grup iccedilinde yer almaktadır327

Bunlar arasındaki Likya Olymposrsquou da en etkileyici

oumlrneklerinden biri olarak tanrıyı yuumlksek bir yerde oturur iyilik koumltuumlluumlk oumlduumll ve ceza dağıtır

biccedilimde tasvir etmektedir328

Hurma kabartması uumlzerindekine benzer betimler sikkeler uumlzerinde de karşımıza

ccedilıkmaktadır Oumlrneğin Attaleia Magydos Perge Etenna ve Termessos sikkelerinde tanrı tahta

oturur pozisyonda yarı ccedilıplak pozda goumlrkemli biccedilimde betimlenmiştir Oumlzellikle Etenna329

Magydos ve Perge oumlrnekleri Hurma kabartmasıyla benzeşmektedir330

Bu oumlrneklerin hepsi

ikonografik accedilıdan Tanrı Zeusrsquoa işaret etmekte Etenna sikkelerinde ayrıca tanrının ana

atributlarından biri olan ayak oumlnuumlnde duran kartal tasviri bulunmaktadır Perge ve Magydos

sikkeleri ise tanrısal oumlzellikleri asası tahta oturuşu biccedilimi ile alışılmış Tanrı Zeus betimini

yansıtmaktadır331

Hurma Kabartmasırsquonın benzer oumlzellikler goumlstermesi ve aynı coğrafyada

benzer oumlrneklerin bulunması Hurma Kabartması uumlzerindeki betimin Zeus olduğuna şuumlphe

322




Şahin 2001 194 vd 326

Ccedilevik 2007a 175-193 327

Şahin 2001 196 328


Zeusrsquoun dağ tapınımı ve tahtlarına ilişkin ayrıntılı bilgi iccedilin bk Cook 1925 973 vd 330

Hill 1964 110 331

Ccedilevik 1996 40

55

bırakmamaktadır Hurma Kabartmasırsquonın yakın benzeri Perge ve Magydos sikkelerinde

ldquozafer getiren Zeusrdquo olarak betimlenmiştir332

Bilindiği gibi tanrı Zeus betimlemelerinde sakallı ya da sakalsız tasvir

edilebilmektedir Oumlrneğn Termessos sikkesinde Hurma Kabartmasırsquonda olduğu gibi sakallı

şekilde betimlenmiştir Hurma Kabartmasırsquondaki tasvir biccedilimi Sibidunda Sikkelerirsquondeki

betimlemelere ccedilok benzemektedir Ayrıca Sibidunda kentine yakın Poğla kentinde de benzer

Zeus betimlemeleri bulunur Pisidia sikkelerinde ise Zeus Nikephoros olarak karşımıza

ccedilıkar333

(Lev 11 Res 21-22)

Zeus Termessosrsquota Solymos Dağırsquonda da tapınım goumlrmekte ve Termessosrsquota adına bir

tapınağın yapıldığı bilinmektedir Kentte ele geccedilen yazıtlar kentin baş tanrısının Zeus

Solymeus olduğuna hiccedil kuşku bırakmamıştır Luvilerin hava tanrısı TarhuTarhuntrsquoun

Hellenleşmiş goumlruumlnuumlmuuml olduğu kabul edilen Zeus Solymeus sadece Termessosrsquoda değil tuumlm

dağlık Milyas Boumllgesirsquonde buguumlnkuuml Beydağları ve Ccedilandır Vadirsquosi ve dolaylarında baş tanrı

olarak tapınım goumlrmuumlştuumlr334

Termessosrsquoun baş tanrısı Zeus Solymeus ile Hurma da bulunan Zeus kabartması

arasında betimsel accedilıdan farklılık bulunmaktadır Solymeus betimlerinde tanrı mızrağı ve kısa

kılıcı ile ayakta durur şekilde verilirken Hurma Zeus kabartmasında tanrı oturur ve zırhsız

betimlenmiştir Yine Termessos sikkeleri uumlzerinde Zeusrsquoun kahraman gibi verildiği

betimlemeler bulunmaktadır335

(Levha 12 Resim 23) Ancak Hurma Kabartmasırsquonın

keşfedildiği alanın coğrafi yapısı oumlnuumlnde geniş bir duumlzluumlğuumln bulunması burada yaşayan

insanların tarımla ilişkili olduklarına işaret etmekte dolayısıyla bu alanda Zeusrsquoun tarım ve

bereketle olan youmlnuuml oumln plana ccedilıkmaktadır Olymposrsquota ldquoyağmur tanrısırdquo sıfatıyla tapınım

goumlren Zeus Likyarsquoda dağ savaş kahramanı ve bereket tanrısı olarak tapınım goumlrmektedir336

Hurma Zeus Kabartmasırsquonın bir diğer benzeri Antalya Muumlzesirsquonde bulunan Poğla

Yontusursquodur Poğla kent sikkelerinde de Zeus aynı Hurma Kabartmasırsquonda olduğu gibi tahta

oturur ve sağ elini havaya kaldırır şekilde tasvir edilmiştir Ancak Poğla Yontusursquonda Zeusrsquoun

sağ eli kırık ele geccedilmiş ve Hurma kabartmasından farklı olarak kaslı vuumlcudunun uumlst kısmı

giysili betimlenmiştir337

Tanrı Zeus Likyarsquoda dağ ile oumlzdeşleştirilerek ldquoKragosrdquo338

Doğu

332

Cook 1925 974 333


Likya Boumllgesinde tanrı ve kuumlltler iccedilin bkz Akyuumlrek-Şahin 2016 536-549 Ayrıca bkz Ccedilelgin 2003 122 335


Diler 1991 167 337

Ccedilevik 1996 41

56

Likyarsquoda ise ldquoOlympiosrdquo 339

sıfatı ile tapınım goumlrmuumlştuumlr Kuumllt merkezleri iccedilinde ise Limyra

Komba İdebessos Kormos gibi kentler oumln plana ccedilıkmıştır340

Tuumlm bu bilgiler Hurma yerleşiminde Zeusrsquoa adnamış bir accedilık hava kuumllt alanının

olduğunu goumlstermekte ve bu kuumlccediluumlk yerleşim yerinden yapılan ccedilalışmalarda bir Ccedilitlikbey

Konağı Nekropol Bizans Şapeli ve Zeus Accedilık Hava Tapınağı varlığı tespit edilmiş

bulunmaktadır Ayrıca Likya Boumllgesirsquondeki ele geccedilen mevcut Zeus betimlemeleri ile

Hurmarsquoda bulunan Zeus kabartması karşılaştırıldığında oumlrnekler arasında benzerlikler dikkati

ccedilekmektedir Ancak toplulukların yaşamsal ihtiyaccedillarına goumlre beklentilerinin de değiştiği

yani tapınım sıfatlarının ccedileşitlendiği de anlaşılmaktadır Bu nedenle Hurmarsquoda karşımıza

ccedilıkan Zeusrsquoun kuumlltuumlnuumln tarıma dayalı bereket tanrısı olduğu Olymposrsquoda Zeusrsquoun yağmur

tanrısı sıfatı ile tapınım goumlrduumlğuuml Termesosrsquoda savaş kahramanı gibi betimlendiği Magydos

ve Etanna sikkelerinde ise Zeus Nikephorus yani zafer getiren olarak tapınıldığı

goumlruumllmektedir

37 İn Oumlnuuml Yerleşimi

İn Oumlnuuml yerleşimi Antalya-Saklıkent yolu uumlzerindeki Ccedilakırlar Mahallersquosi iccedilindeki

Saklıkent sapağından 11 km ilerledikten sonra kuzeye sapan orman yolu takip edilerek 35

km sonra ulaşılabilir341

Araştırmacılar tarafından İn Oumlnuuml mevkinde bulunan kalıntılar resmi

yapıların (orta) sivil yapı ve işliklerin (batı) ve ccediliftlik yerleşimlerinin (doğu) bulunduğu uumlccedil

ana boumlluumlme ayrılmıştır342

(Lev 12 Res 24)

İn Oumlnuuml yerleşmesinde ilk Akdeniz Uumlniversitesi Arkeoloji Boumlluumlmuuml oumlğretim uumlyesi Prof

Dr Nevzat Ccedilevik başkanlığında 1997 yılında ldquoTrebenna ve Ccedilevresi Yuumlzey Araştırmalarırsquorsquo adı

altında ccedilalışmalara başlanmıştır 2001 yılından sonra ise lsquorsquoBeydağları Yuumlzey Araştırmasırsquorsquo

altında boumllgede araştırmalar yapılmıştır Guumlnuumlmuumlze kadar devam eden bu araştırmalar Kuumlltuumlr

Bakanlığı ve Akdeniz Uumlniversitesi adına yapılmakta ve Akmed tarafından desteklenmektedir

Bu alanda ccedilalışma yapan bilim adamları arasında Prof Dr Nevzat Ccedilevik Prof Dr İsa

Kızgut Suumlleyman Bulut B Oumlzdilek Prof Dr Eda Akyuumlrek A Kızılkayak Prof Dr IP

Pedarros O Henry Prof Dr Max Kunze Prof Dr S Bruer Prof Dr B İplikccedilioğlu ve Prof

338

Akyuumlrek-Şahin 2016 536 339

Şahin 2001 121 340



Kızgut Kunze 2006 346

57

Dr V Ccedilelgin gibi araştırmacılar oumln plana ccedilıkmaktadır İn Oumlnuumlrsquondeki araştırmalar oumlzellikle

resmi yapı sivil yapı işlik ve ccediliftlik yerleşimlerinde yoğunlaşmaktadır343

İn Oumlnuuml yerleşimi merkez batı ve doğu olmak uumlzere 3 ana boumlluumlme ayrılmıştır Doğu

kesim kalıntılarının yerleşimin ortasında yuumlkselen 10 m yuumlksekliğindeki kaya kuumltlesi

uumlzerinde konumlandığı belirlenmiştir Alanda bulunan yapılar buumltuumln olarak değerlendirilmiş

ve planları ccedilıkarılmıştır344

(A1 A2 ve A3) (Lev 13 Resim 25) Duvar tekniğinin

izlenebildiği guumlney ana birimindeki yapılarda ise daha ccedilok iri ve duumlzguumln blokların

kullanıldığı oumlzellikle işliklerin yer aldığı arka duvarların ana kayaya dayandırıldığı tespit

edilmiştir A2 mekanının arka duvarına monte edilen baskı kolu yuvası hemen altında

bulunan tekne yapısına ait parccedilalar ve mevcut ağırlık taşı A mekanlarının bir işlik olduğunu

ortaya ccedilıkarmıştır345

Arka duvarları ana kayaya dayalı olan ve aynı planı goumlsteren B biriminin ise

batısındaki A birimi ile bağlantılı olmadığı ve işlik işlevinin bulunmadığı goumlruumllmuumlştuumlr B ile C

birimi ile arasındaki iyi işccedililikli bir kapı kuzey bitişiğinde de bir pencere tespit edilmiştir C

ve D birimlerinde ise kapı kalıntısına rastlanılmamıştır Duvarlar yer yer tahrip olsa da E

yapısının yuvarlak planlı ve moloz taşlarla oumlruumlluuml olduğu girişine ait bir iz bulunmadığı ve ne

amaccedilla kullanıldığı tam tespit edilememiştir346

E ile F mekacircnlarının ise yapıya sonradan

eklendiği sonucuna varılmıştır347

Bu yapıların dışında İn Oumlnuuml yerleşimin kuzey uumlst kotunda bir adat oumlrme mezar ve uumlccedil

adet Khamasorionrsquolu mezar tespit edilmiştir İri ve duumlzguumln bloklarla oumlruumllmuumlş mezarın alt

mezar odasının kaccedilak kazılar sonucu tahrip olduğu ancak kırılmalar olmasına rağmen suumlrguumlluuml

kapı detaylarının korunduğu belirlenmiştir Mezardaki mevcut izlere goumlre uumlstte bir lahtin

varlığı Khamasorionrsquoların tamamen kayaya oyulduğu ve uumlccedilgen alınlıklı kapaklara sahip

olduğu goumlruumllmuumlştuumlr Tabandan kayaya bağlantılı bir mezar yapısının parccedilalanmış oumln yuumlzuumlnde

ise kalkan ve mızrak bezemesi ile tabula ansatarsquonın bir boumlluumlmuuml korunmuştur348

(Lev 13 Res

26)

343

Ccedilevik Kızgut Bulut 2007 102 344

Kızgut Kunze 2006 346 345

Kızgut Kunze Ccedilevik Bulut 2007 99 346



Kızgut Kunze Ccedilevik Bulut 2007 101

58

İn Oumlnuuml yerleşiminin diğer buumlyuumlk boumlluumlmuumlnuuml ise batı yerleşim olarak ayrılan alan

guumlneydeki yuumlksek kayalık yar doğudaki fazla yuumlksek olmayan kayalık tepe batı ve

kuzeydeki merkez boumlluumlmuumln uzantısı olan sıra tepeler oluşturduğu tespit edilmiştir Ccedilevik

Kızgut ve Bulut tarafından yapılan ccedilalışmalarda oldukccedila geniş ve meyilli bir yapıya sahip

olan bu alanın el ile oluşturulan teraslama ile topografyaya goumlre şekillendirildiği ve tarıma

elverişli hale getirildiği tespit edilmiştir349

Daha ccedilok guumlney ve doğu youmlnuumlndeki terasların

genişliği 2-6 m arasında değişmekte ve bu boumlluumlmde yoğun bir tarımsal faaliyetin yapıldığı350

(Lev 15 Res 30) ve yoğun tarımın yapıldığı yaz aylarında su ihtiyacının ise mevcut iki

akarsu yatağından karşılandığı anlaşılmıştır Yine guumlney youmlnde bulunan akarsunun diğerine

oranla daha kuumlccediluumlk olduğu kuzeyden guumlneye akan akarsu yatağında iri taşların bulunduğu ve

suyun hızlı akmasından dolayı derin oyukların oluştuğu tespit edilmiştir Yapılan tuumlm bu

araştırmalar su kaynağının doğu ve merkez boumlluumlme ulaştığını dolayısyla su sıkıntısı

yaşanmadığını kanıtlamıştır351

Ayrıca bu alanın teraslama youmlntemiyle topografyaya uygun

biccedilimde verimli hale getirildiği tepelik yapı sayesinde kuzeyden esen sert ruumlzgarlardan

etkilenilmediği ılıman hava ve mevcut akarsular sayesinde tarımın son derece verimli

koşullarda yapıldığı taspit edilmiştir Alanda belirlenen mevcut mekacircnların incelenmesi

sonucunda uumlccedil adet işlik yapısı ile ulaşımı sağlayan antik yolun bazı boumlluumlmleri belirlenmiş ve

bu yolun antik doumlnemde Kelbessos yerleşimine bağlandığı sonucuna varılmıştır352

Tespiti yapılan bu yerleşimin uumlst boumlluumlmde buumlyuumlk bir kilise bulunmuştur Duvar

tekniği mimari formu atrium ve anneks boumlluumlmleri ile yapı Erken Bizans Doumlnemi kiliseleriyle

benzerlikler goumlstermekte ve ele geccedilen iki kabartma parccedilası bu tarihi desteklemektedir

Kilisenin batı bitişiğindeki iri yuvarlak değirmen ve işliklere ait blok taşlar bulunmaktadır353

Kilisenin doğusunda farklı kotta kuzey-guumlney youmlnluuml iki yapı daha uzanmaktadır Bizans

Doumlnemirsquone ait bu kilise yapısı MS 5-6 yuumlzyıllara tarihlenmekte ve apsis duvarların izleri

guumlnuumlmuumlzde halen goumlruumlnmektedir Kilisenin duvarları ve taban mozaiği kaccedilak kazılar

sonucunda tahrip olmuşsa da doğu tarafında daha eski temelleri olan 4 x 8 m boyutlarında bir

yapının varlığı goumlruumllmuumlştuumlr Oldukccedila duumlzguumln oumlruumllmuumlş erken doumlneme ait bu yapının

temellerinin bir stylobatrsquoı andırdığı duumlşuumlnuumllse de bir tapınak mı yoksa başka bir yapı mı

olduğu konusunda sonuca ulaşılamamıştır354

Ayrıca İn Oumlnuuml yerleşiminin merkezinde sosyal

349







59

yaşam alanlarını oluşturan yapılar da belirlenmiştir Bu yapılardan biri mimari oumlzellikler

nedeniyle bouleuterion olarak niteledirilmiş bouleuterionrsquonun guumlneyindeki yapının da agora

olduğu duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr355

(Lev 16 Res 32)

371 İn Oumlnuuml Kuumllt Alanı

Guumlnuumlmuumlzde İn Oumlnuumlnde belirlen ve tepelik alan uumlzerinde bulunan kutsal alan konumu

ile Attaleia Trebenna Neopolis ve Kelbessos yerleşimlerini goumlrebilir duurumdadır356

(Lev

15 Res 29) Bu alanda tahrip edilen yapılar arasında bağımsız bir mekan ve hemen

kuzeyinde birbirine bitişik durumda iki mekanlı bir yapı yer alır (Lev 14 Res 27) Bu

mekanları ccedilevreleyen korunmuş durumdaki kuumlccediluumlk moloz taşlarla oumlruumllmuumlş duvarların bazı

kısımlarda 180 m kalınlığa ulaştığı tespit edilmiştir357

Bu alanda biri yazıtlı Kakasbos

betimlemeli doumlrt adet adak steli bulunmuştur358

Stellerin bulunduğu alanın oldukccedila yuumlksek

kayalık ve boumllgeye hakim olması bu alanın temenos duvarı ile ccedilevrilmiş kutsal bir alan

olduğunu duumlşuumlnduumlrmuumlştuumlr359

(Lev 14 Res 28) İn Oumlnuuml yerleşiminin batı kesiminde

konumlanan alanda bulunan doumlrt adet adak steli ve atlı bir tanrıya ait kaya kabartması bu alanı

ilgi ccedilekici hale getirmiştir360

Kireccedil taşından yapılma bu stellerden birinin sadece alt boumlluumlmuumlne

ait 9 cm pervazı korunmuştur361

Bu pervaz uumlzerindeki iki satırlık Hellence yazıtta ldquoPerikles

oğlu Hermais Heraklesrsquoe (adadı)rsquorsquo ifadesi okunmaktadır362

Ccedilerccedileve iccedilersinde ise iki ayrı atın

yer aldığı anlaşılmakta ve sağ taraftaki atın birincisinin ayakları goumlruumllmektedir Stelin alt sağ

bitimine ait koumlşenin korunduğu ikinci parccedilanın 4 cm lik alt pervazında yazıta

rastlanılmamıştır Alt sol kenarın birleştiği koumlşeye ait 8 cm lik uumlccediluumlncuuml parccedilanın ise yine

yazıtsız olduğu goumlruumllmuumlştuumlr Alt sağ kenara koumlşesine ait 5 cm lik doumlrduumlncuuml parccedila da yazıtsız

olarak ele geccedilmiştir Ayrıca bu parccedila uumlzerinde ise atın sağrısı ve oumln iki ayağı goumlruumllmektedir363

(Lev 16 Res 31)

İn Oumlnuuml Kutsal alanında bulunan Kakasbos betimleri ve tanrıya ait kuumlltler Likyarsquoda

oldukccedila rağbet goumlren tapınımlar iccedilindedir Burada at uumlzerindeki binici bir eliyle dizginleri

355


Ccedilevik- Bulut 2007 105-130 357



Kızgut Ccedilevik Kunze Bulut 2007 102 360




Kızgut Ccedilevik Kunze Bulut 2007 102 Res 9

60

tutar diğer eliyle de sopasını veya topuzunu savurur biccedilimde betimlenmiştir364

İn Oumlnuuml kutsal

alanında bulunan adak stelleri uumlzerindeki yoğun tahribat ve işccedililiğin belirsizliği tanımlamaları

zorlaştırmakla birlikte tanrının genel tasvirini iccedilerir durumda olması nedeniyle oumlnem

taşımaktadır

Kakasbos kuumlltuuml Likyarsquoda Akalissos Arykanda Khoma Korydalla ve Kyaneai kent

sikkeleri uumlzerinde karşımıza ccedilıkar ve bu oumlrneklerde tanrı atlı olarak (Kahraman gibi) tasvir

edilir Soumlz konusu bu sikkeler Roma İmparatorluk Ccedilağırsquona III Gordianus Doumlnemirsquone (MS

238-244) tarihlenmektedir365

Kakasbos adının koumlkeni hakkında ilk yorum tanrının adının

iccedilinde geccedilen ldquoasbarsquorsquo kelimesine dayanılarak yapılmakta ve bu kelime persccedile ldquoatrdquo anlamına

gelmektedir366

Yoğun biccedilimde tahrip olmasına rağmen İn Oumlnuuml adak stellerinde de tanrının at

uumlzerinde betimlendiği goumlruumllmektedir Tanrının Likya Pantheonursquona girişi ise Perslerin

Anadolursquoya gelişi ve Likyarsquoya hacirckimiyeti ile ilişkilendirilmektedir Kakasbosrsquoun tasvirlerinde

elindeki topuzu savurur biccedilimde verilmesi korkutucu ve sakındırıcı oumlzelliğine

bağlanmaktadır Bu youmlnleriyle Kakasbos Hellen tanrısı Herakles ve Maseisrsquole

eşleştirilmektedir Ancak tuumlm bu yorumlamalara rağmen roumllyeflerde yazıtın olmaması hangi

tanrıya ait olduğu konusunda şuumlpheye neden olmaktadır367

Tanrı Kakasbosrsquoun Likyarsquoda Hellenistik Doumlnemrsquoden oumlnce koruyucu ve sığınılacak bir

tanrı olarak yuumlceltildiği ele geccedilen adak stelleri ve tanrıya ait yazıtlardan anlaşılmaktadır

Ancak tanrının Roma İmparatorluk Ccedilağı kuumlltuuml hakkındaki bilgiler buguumln iccedilin yetersizdir

Likya Boumllgesirsquondeki tapınım alanı genellikle dağlık denizden uzak ve kırsal alanlar olarak

nitelendirilmekte368

ve bu kuumllte oumlrnek olarak Likya ve Pisidia sınırında bulunan antik

Milyasrsquota goumlsterilmektedir Ayrıca Likyarsquoda Beydağlarırsquondaki yerleşimlerde (Akalissos369

Arykanda Korkuteli İn Oumlnuuml ve Korydalla Akdağlar Balboura Danabeli Dont Khoma ve

Oinoanda ccedilevresinde) oldukccedila yoğun tapınım goumlrduumlğuuml bilinmektedir370

Bu kuumllte Pisidia

Boumllgesirsquonin guumlneybatısında Likya ve Pisidia sınırında antik Milyasrsquoda da rastlanılmaktadır

364


Kuumltuumlk 1986 405 366


Delemen 1999 5 368

Frei 1990a 1810 369

Kızgut Bulut Ccedilevik 2009 146 370

Efendioğlu 2012 117

61

İn Oumlnuuml kutsal alanında bulunan biri yazıtlı diğerleri yazıtsız doumlrt adet adak stelli Roma

İmparatorluk Ccedilağırsquona tarihlenmekte ve bu tanrının kuumlltuuml ile ilşkilendirilmektedir371

İn Oumlnuuml kutsal alanında bulunan diğer bir kuumllt ise tapınakların bulunduğu kutsal alanda

kayaya yapılmış tanrı Dioskur betimlemelerinde kendini goumlsterir372

Yunan mitolojisinde

Kastor ve Polydeukes isimli Lakonialı iki kardeşi temsil eden Dioskurlar Anadolu adak

stelleri mezar ve kaya kabartmalarında karşımıza bir tanrıccedila ile birlikte ccedilıkmaktadır373

(Lev

17 Res 33)

İn Oumlnuuml kutsal alanında bir kaya kabartması uumlzerinde karşımıza ccedilıkan iki Dioskur

betiminin ortasında Anadolursquodaki diğer oumlrneklerine benzer biccedilimde bir tanrıccedila tasviri yer alır

Dioskurrsquolara ait ilk tasvirler MOuml 6yyrsquoda goumlruumllse de adak stelleri uumlzerinde Roma

Doumlnemirsquonde karşımıza ccedilıkar Genellikle genccedil kısa saccedillı sakalsız tunik ya da bazen zırh

giyimli ve omuzlarını manto ile tasvir edilen Dioskurrsquolar birccedilok adak stelinde silahsız olarak

verilmekte bazı oumlrneklerde ise ellerinde kılıccedil veya mızrakla betimlenmektedir374

İn Oumlnuuml

kabartmasında da tanrı Dioskurrsquoların elinde bir silah bulunmaktadır

Heros yani kahraman olarak nitelendirilen ve zamanla tanrısal bir kimlik kazanan

Dioskurrsquolar oumlnceleri koruyucu kurtarıcı gibi sıfatlara sahip iken ilerleyen doumlnemlerde goumlksel

varlıklar olarak karşımıza ccedilıkmışlardır375

Yine Lakonia Boumllgesirsquonde Dioskurrsquolar toprağın

altında yaşayan oumlluumlmsuumlz kimi zamanda goumlkyuumlzuumlnde Zeusrsquoun yanında yer alan varlıklar

olarak tasvir edildiği bilinmektedir376

Bu yuumlzden de bazı kabartmalarda Dioskurrsquolar yer altını

simgeleyen yılan ve goumlkyuumlzuumlnuuml simgeleyen kartalla yani Zeus atributlarıyla tasvir

edilmişlerdir Bazı adak stelleri uumlzerinde ise yıldız motifi ile ilişkilendirilmişlerdir Genelilikle

kahramanlık ve Zeusrsquoa ait tanrısal guumlccedillerle sembolize edilen Dioskurrsquolara bazı yazıtlarda

kurtarıcı anlamına gelen soter sıfatı ile seslenilmiştir377

Adak stelleri uumlzerinde daha yoğun tasvir edilen Dioskurrsquoların arasında yer alan kadın

figuumlruumlnuumln ise tanrıların koruduğu bir tanrıccedila olduğu kabul edilmiş ancak kimliği tam tespit

edilememiştir378

Adak stellerinde giyimli tasvir edilen bu tanrıccedilanın ismine yazıtlarda da

371



Delemen 2005 106-163 374

Le Roy 1961 209 375

Delemen 1995 296 376

Furtwangler 1884 1158 377

Delemen 1995 228 378

Delemen 1995 296

62

rastlanılmaması tanrıccedilanın kimliğini gizemli hale getirmiştir Ancak tanrıccedilayla birlikte hilal

motifinin verilmesi Artemis Ephesia Hekate Astarte veya Helana olduğuna dair farklı

goumlruumlşlerin ortaya atılmasına neden olmuştur379

Dioskurrsquolar Anadolu Coğrafyasırsquonda oumlzellikle Likya Kabalia Pisidia Boumllgelerirsquonde

yaygın olarak goumlruumllmekte bu kuumllte ait izler adak stelleri sikke mimari ve heykeltıraşlık

eserlerinde karşımıza ccedilıkmaktadır Oumlzellikle Anadolursquoda Likya Boumllgesirsquonde Telmessos

Balboura Oinoanda Kabalirsquoda Korkutelirsquonde Pisidiarsquoda ise Eleyir Dikmentepesi

Kaynarkalesi Keccedilili ve Kuumlccediluumlk Kılıccedilkayarsquoda yerleşimlerinde bu kuumlltuumln izlerine

rastlanılmaktadır380

Dioskurlara ait kuumllt ilk olarak Yunan pantheonunrsquoda goumlruumllmuumlş Anadolursquoda ise Roma

İmparatorluk Ccedilağırsquonda adak stelleri ve kaya kabartmalarında karşımıza ccedilıkmıştır

Dioskurrsquoların ortasında bulunan tanrıccedila figuumlruuml ise Anadolursquoda goumlruumllmuumlştuumlr381


alanında bulunan Dioskur tasvirinde at uumlzerinde olan tanrının elinde bir silah ve ortada bir

tanrıccedila goumlruumllmektedir Khiton uumlzerinde khimation yani manto giyimli tasvir edilen tanrıccedila

boumllgede yaygın bulunan inanışa dayanılarak Artemis olarak nitelendirilmiştir382

Bu boumllgeye

yakın konumdaki Elmalı yakınındaki Macun Asarınrsquoda ele geccedilen bazı adak yazıtlarında

Artemis isminin geccedilmesi de bu duumlşuumlnceyi guumlccedillendirmiştir383

(Lev 17 Res 34)

Bu durumda İn Oumlnuuml kutsal alanında karşılaşılan Dioskur ve tanrıccedila tasvirli adak

kabartmaları bu boumllgede Dioskurlara ait yerel bir kuumlltuumln varlığına işaret etmektedir Tanrıccedila

ise boumllgenin yerel tanrıccedilası Pisidia Artemisi ile ilişkilendirilmektedir384

Yine Termessos ve

Termessosrsquoun egemenliği altında kalan boumllgelerde Tanrıccedila Artemisrsquoin yoğun biccedilimde

tapınılması bu duumlşuumlnceyi desteklemektedir385

Yine İn Oumlnuuml kutsal alanına oldukccedila yakın

konumdaki Neopolisrsquote Tanrıccedila Artemis baş tanrıccedila olarak tapınım goumlrmektedir386

Ayrıca

MS 2 - 3 yyrsquoa tarihlenen arkeolojik ve epigrafik veriler İn Oumlnuumlrsquone yakın konumdaki

Idebessos Akalissos ve Kormos gibi kentlerde Dioskurlara ve ldquoAtlı Tanrılarrdquoa saygı

duyulduğunu goumlstermiştir Tuumlm bu veriler İn Oumlnuumlnrsquode de benzer bir kuumlltuumln ve kutsal alanın

379

Metzger 1952 22-27 380

Karayaka 2007 135 381

Delemen 1995 228 382

Kızgut-Kunze 2006 348 383

Ccedilevik Varkıvanccedil Akyuumlrek Bulut Kızgut Pedarros 2004 69 384


Termessos Egemenlik Alanında Artemis Kuumlltleri I bk Ccedilelgin 2003 199-140 386

Neopolis Artemis Tapınağı ve Kuumlltuuml iccedilin bk Ccedilevik 2018 438-440

63

varlığına yorumlanmış Dioskurrsquoların arasında bulunan kadın figuumlruumlnuumln ise Tanrıccedila Artemis

ile ilşkilendirilmesine neden olmuştur387

Sonuccedil olarak bir kent dokusu oumlzelliği goumlsteren İn Oumlnuuml yerleşiminde yapılan

ccedilalışmalarda bouleterion Bizans Doumlnemi kilisesi tarım terasları tapınakların varlığı tespit

edilmiştir Ayrıca buranın bir kentten ccedilok kuumlccediluumlk ccediliftlik beyleri tarafından youmlnetilen ve

ccediliftccedililikle geccedilinen insanlara ait bir yerleşim yeri olduğu sonucuna varılmıştır (Lev 18 Res

35) Kent merkezinden uzaktaki batı boumlluumlm ise kutsal alan olarak değerlendirilmiştir Yine bu

alanda temenos duvarına ait kalıntılar ile olasılıkla stylobatı bulunan tapınak kalıntılarına

rastlanılmıştır

Yine bu alanda ele geccedilen ve Roma Doumlneminde MS 2yyrsquoa tarihlen biri yazıtlı

diğerleri yazıtsız doumlrt adet Adak steli ise Anadolursquonun atlı binici Tanrısı Kakasbosrsquola

ilişkilendirilmiştir İn Oumlnuuml oumlzelinde Beydağları kırsalında Tanrı Kakasbos oldukccedila yaygın bir

kuumllt yapısına sahip olduğu ccedilalışmalarla tespit edilmiştir İn Oumlnuuml kırsal yerleşiminde belirlenen

diğer bir Tanrı kuumlltuuml ise Dioskurlar olmuştur Bu kuumlltuumln Likya ve Pisidia Boumllgelerirsquonde yoğun

şekilde ibadet goumlrduumlğuuml ayrıca Dioskurlara Tanrıccedila Artemisrsquoin eşlik ettiği belirlenmiştir

Dolayısıyla İn Oumlnuuml yerleşimi kutsal alanı Tanrı Kakasbos ve Dioskur kuumllt ve kutsal alanı

olarak değerlendirilen boumlluumlmleriyle oumln plana ccedilıkmıştır Dioskur kabartmalarındaki kadın

Tanrıccedilanın menşenin belirlenip Artemis ile ilişkilendirilmesinde ise Kuzeydoğu Likyarsquoda

Termessos Neapolis ve Kelbessos gibi yakın yerlerden kuumlltuumlnuumln oluşu etken goumlsterilmiştir

38 Kirsecik Yerleşimi

Antalya ile Kemer ilccedilesi sınırları iccedilinde Phaselis yerleşiminin teritoryumu iccedilinde yer

alan ve Phaselis kentinin kuzeyinde yuumlkselen Tahtalı Dağrsquoı kent topografyası accedilısından

oumlnemlidir Yuumlksekliği 2165 mye ulaşan olan bu dağın zirvesinde yerleşim izlerine

rastlanılmasa da yaklaşık 1000 m seviyesinde olan etek kısımların kalıntılarla

karşılaşılmıştır388

Oumlrneğin dağın guumlneybatı eteklerinde Fırıncık Mevkiirsquonde tespit edilen

kalıntılar bu alanın kuumlccediluumlk bir yerleşim olduğunu ispatlamış daha aşağılarda ise Beycik Koumlyuuml

iccedilinde tahrip olmakla birlikte yerleşim izlerine rastlanmıştır Tahtalı Dağırsquondaki doğu ve

guumlneydoğu uzantısındaki kalıntılar Antalya-Kumluca karayolu ile Teleferik alt istasyonu

arasındaki yaklaşık 8 km lik hat boyunca yolun iki tarafına yayılmıştır Asfalt yolun ulaştığı

en kuzey noktadaki teleferik alt istasyonunun kuzeydoğu bitişiğinde tahkimatlı ldquoDoğu

387


Kızgut 2017 199

64

Ccediliftlikrsquorsquo ile buraya guumlney youmlnuumlnde 3 km uzaklıkta ldquoGuumlneydoğu Ccediliftlikrsquorsquo kalıntıları

bulunmaktadır389

(Levha 18 Resim 36)

381 Helios Kuumllt Alanı

ldquoKirsecik Mevkiirsquorsquo olarak adlandırılan yerleşim alanı Doğu Ccediliftlik yapısının yaklaşık

4 km guumlney aşağısında oldukccedila duumlz bir zeminde ve yaklaşık 400 m yuumlkseklikte

bulunmaktadır Bu yerleşim birimine ait asfalt yolun iki yanına yayılmış durumdaki mevcut

kalıntı ve mimari yapılar işlevsel ve doumlnemsel accedilıdan farklılık goumlstermektedir Birbirine yakın

konumda ancak dar sokaklarla birbirinden ayrılan bu yapıların ccediloğu buguumln yoğun ağaccedillık

alan iccedilinde kalmıştır390

Ccedilalışma kapsamımız iccedilinde değerlendirdiğimiz mimari kalıntı ise yerleşimin

guumlneyinde kalmakta mevcut diğer yapılardan farklı plan oumlzellikleri goumlstermekte ve cephesi

guumlneydoğuya youmlnuumlnde yer almaktadır Kızgut tarafından yuumlruumltuumllen ccedilalışmalarda tamamen

kuumlccediluumlk moloz taşlar ve harccedil ile oumlruumlluuml tek mekandan oluşan bu yapının plan olarak ante uccedilları

ile bir megaron planı oumlzelliği taşıdığı belirlenmiştir (Lev 19 Res 39) Koumlşelerinde yapı guumlccedil

kazandırmak iccedilin kullanılmış iri blok taşlar bulunmakta ve iccedil mekanda sıva izlerine

rastlanılmıştır391

(Lev 19 Res 37)

4 05 x 3 00 m oumllccediluumllerindeki yapının korunmuş durumdaki duvarlarının yuumlksekliği

yaklaşık 3 m olarak blirlenmiş ve yapıda bir pencere izine rastlanılmamıştır Dikdoumlrtgen

planlı mekanın arka yuumlzuumlnde yan yana duran kemerli iki tane niş bulunmaktadır Yapının

doğudaki ante kısmı tamamen tahrip olmuş diğeri ise korunmuş durumdadır Korunmuş ante

duvarının iccedil yuumlzuumlnde yan yana iki kuumlccediluumlk niş yer alır Tahrip olmuş doğu ante duvarının iccedilinde

de aynı nişin olabileceği duumlşuumlnuumllmektedir Ante uccedillarının oumln tarafında bir kalkan kabartması

işlenmiştir392

(Lev 19 Res 38) Bu mekanın oumln kısmında sağlam ve kırık durumda uumlccediluuml

yalın biri kabartmalı diğeri hem kabartmalı hem yazıtlı 5 adet sunak ele geccedilmiştir Yalın ve

tamamen korunmuş sunaklardan birinin uumlst ve alt boumlluumlmuumlnde silmeler bulunmaktadır

Sunağın uumlzerindeki zıvana izleri sunağın uumlstuumlne bir heykel yerleştirdiğine işaret etmektedir

389

Kızgut 2017 200 Fig 16 390

Kızgut 2017 202 391

Kızgut 2017 207 Fig 17 392

Kızgut 2017 207 Fig 19

65

Uumlst yarısı kırık olan diğer sunağın oumln yuumlzuumlnde ise aşınmış ya da bitirilmemiş durumda bir

ccedilelenk kabartmasının izleri bulunmaktadır393

Batı antenin guumlney ucunda ele geccedilen yazıtlı ve kabartmalı diğer sunağın yuumlksekliği

150 mdir Bu sunağın oumln yuumlzuumlnde yalın ve stilize işlenmiş Tanrı Helios ile altında kabaca

işlenmiş hilal tasviri bulunur Alt kısımda ise Hellence iki satır yazıt vardır Kabartmalı yuumlzuumln

solundaki dar yuumlzuumln ortasında ise grafitisi yapılmış bir Helios ve yıldız motifi diğer yan

yuumlzde ise bir yıldız kabartması yer alır Sunağın uumlzerinde bulunan zıvanalar diğer sunak gibi

heykel taşıma goumlrevi uumlstlendiğine işaret etmektedir394

(Lev 20 Res 40)

Likya Boumllgesinde Helios kuumlltuuml Kabalia Milyas ve Kibyratis boumllgeleri ile Doğu

Likyarsquonın oumlnemli kentlerinden Arykandarsquoda karşımıza ccedilıkar395

Arykandarsquoda tanrıya ait bir

Dor Tapınağı bulunmakta ve yine Arykandarsquoda tapınım goumlren en eski tanrının Sozon olduğu

bilinmektedir Hatta Arykandarsquonın Roma Ccedilağı sikkelerinde Zeus Apollon olarak kabul

edilmektedir396

Yine Arykandarsquoda Helios kuumlltuumlnuuml ve tapınağını destekler nitelikte bronz heykelcikler

ve bronz kaideler bulunmuştur Boumllge tarihi ve kuumlltleri iccedilin buumlyuumlk oumlnem taşıyan tanrı

Sozonrsquoun Heliosrsquoun bir prototipi olduğunu kanıtlar nitelikteki bir buluntu ise Beydağlarının

en yuumlksek zirvesi olan Kızlar Sivrisirsquonin batısındaki Arifler Yaylasırsquonda bulunmuştur397

Yine Antalya Koumlrfezirsquonden 2700-3000 m yuumlksekte Akdağlar uumlzerinde bir yerde bir suumltun ve

bina kalıntılarına rastlanılmış bu alandan guumlneşin doğuşunun ilk ışıkları ile batışının

izlenebildiği goumlruumllmuumlştuumlr Bu kutsal alanda goumlruumllen işaretler Sozonrsquola ilişkilendirilmiş ayrıca

bu alanın Helios kuumllt alanlarına da uyduğu dolayısıyla bu iki tanrı birbirlerine eş tutulduğu

savlanmıştır398

Tanrı Sozon ile Heliosrsquoun giyim ve goumlruumlnuumlmlerinde birbirini ccedilağrıştırır nitelikte

benzerlikler bulunmaktadır Bir ccedilok betiminde tanrı Sozon ccedilizme yerine dolak giymekte kısa

tunik elbiseli şapkasız yanında sakin duran bir at ile tasvir edilmektedir Bu oumlzelliğe benzer

393

Kızgut 2017 207-208 Fig 22 394

Kızgut 2017 208-209 Fig 21a 395


Arykanda Sozon Kuumlltuuml iccedilin bk Bayburtluoğlu 2006 61 397


Bayburtluoğlu 2006 61- 62

66

Helios tasvirleri bulunmakta bu oumlrneklerde Helios tıpkı Sozon gibi ayağında dolak kısa tunik

giyimli Frig başlıklı atı doumlrtnala kalkmış bir kişi olarak karşımıza ccedilıkmaktadır399

Daha oumlnce bahsettiğimiz gibi Likya Boumllgesirsquonde Arykanda kentinde Heliosrsquoun kuumlltuuml

yaygın biccedilimde tapınım goumlrmuumlştuumlr400

Arykandarsquoda bulunan olasılıkla Hellenistik Doumlnemrsquoe

ait templuumlm in antis veya prostylos plana sahip guumlneye bakan Helios Tapınağı bu kuumlltuumln

varlığını kanıtlar niteliktedir401

Antik kaynaklarda da Phaselisrsquote bir Helios kuumlltuuml olduğu

bilgisi yer almış ayrıca kentte yapılan yuumlzey araştırmalarında Helios kuumlltuumlne ait bir yazıt ele

geccedilmiştir402

Hem kırsal alanda hem de Likyarsquonın oumlnemli bir kenti olan Arykandarsquoda Helios

kuumlltuumlnuumln varlığının belgelenmesi bu kuumlltuumln geniş bir alana yayılımını goumlstermesi accedilısından

oumlnemlidir

Kirsecik Mevkirsquoinde kulenin guumlney alt kotunda bulunan anteli bağımsız bu yapı ise

Likyarsquonın kırsal alandaki kuumlltsel yapıları iccedilin oumlnemli bir oumlrnektir Yapının oumlnuumlnde ve

ccedilevresinde sunaklar bulunması bir tapınak ve bir tanrıya ait kuumllt yapısı olduğu duumlşuumlncesini

destekler niteliktedir Keşfedilen yapı iki ante bloğu ve nişleri ile dinsel bir yapı fonksiyonu

goumlsterse de plan oumlzellikleri nedeniyle bir oda mezar olabileceği de duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr403

Bu

nedenle de boumllgede bulunan mezar yapılarıyla karşılaştırma ihtiyacı doğmuştur Oumlrneğin

Phaselis kentinin kuzeybatı nekropoluumlnde benzer planda ancak ante duvarı ve nişleri olmayan

bir yapı bulunmaktadır Olympos nekropoluumlnde ise planı ve nişleri benzeyen bir mezar odası

bulunmakla birlikte cephesinde suumltuumln bulunmayan bu yapı oldukccedila kuumlccediluumlk boyutlardadır

Karşılaştırma iccedilin diğer bir oumlrnek Rhodiapolisrsquode bulunan Anıtsal Konut Formlu bir

Mezardır Bu mezar yapısının antesi yoksa da iccedil duvarlarında ostothekler iccedilin accedilılmış nişler

bulunmaktadır404

Tuumlm bu karşılaştırma oumlrneklerinde yapıların boyutları Kirsecik megoran

planlı yapısına goumlre oldukccedila kuumlccediluumlk durumdadır ve ante duvarı ile nişleri yoktur Nişi olan

oumlrneklerde ise işlevsel farklılıklar dikkati ccedilekmekedir

Sonuccedil olarak mevcut hiccedilbir karşılaştırma oumlrneği Kirsecik Mevkiirsquondeki yapının temel

oumlzelliklerini tam olarak sağlamamıştır Kirsecik Mevkiirsquonde bulunan bu yapı ante uccedilları ante

iccedillerindeki kuumlccediluumlk nişleri oumlnuumlnde ele geccedilen kalkan kabartmalı bloğu yanında bulunan birisi

yazıtlı beş adet sunağı ve ele geccedilen mimari parccedilaların genel yapısı ile daha ccedilok kuumlltsel bir

399




Kızgut 2017 212 403

Kızgut 2017 211 404

Kızgut 2017 211-212

67

tapınım yapısını ccedilağrıştırmaktadır405

Kilikya Boumllgesirsquonde bulunan Asar Dor Tapınağı ve

Lyrbe-Seleukeia Dor Tapınağı da bu tespiti guumlccedillendiren benzer plan oumlzellikleri

goumlstermektedir406

Ayrıca Kirsecik Mevkiirsquonde bulunan kabartmalı sunakların ccediloğu MS 2-

3yyrsquoa tarihlenmekte ve bu kuumllt yapısı ile sunakların Tanrı Heliosrsquoa adandığı anlaşılmaktadır

Tuumlm bu tespitler Beydağları Coğrafyasırsquonda konumlanan irili ufaklı yerleşimlerde

Tanrı Heliosrsquoun kuumlltuumlnuumln benimsendiğini ortaya koymaktadır407

(Lev 20 Res 41-42) Kırsal

yerleşim dışında boumllgeye yakın konumdaki Arykanda Antik Kentinde de bir Helios kuumllt alanı

ve bir tapınağının bulunması tuumlm bu duumlşuumlnceleri desteklemekte ve Helios kuumlltuumlnuumln boumllgedeki

yayılımına işaret etmektedir Ayrıca Kirsecik Mevkiirsquondeki Helios kuumllt yapısının

Phaselisrsquodeki Helios kuumlltuuml ile ilişkili olabileceği duumlşuumlnuumllmektedir İn Oumlnuuml yerleşimindeki

kırsal alanda yaşayan ve tarımla uğraşan insanların tapınım amaccedillı olarak yaşadıkları kırsal

kesimden merkezdeki kutsal alanlara ziyaret ve ibadet iccedilin gittikleri bilinmektedir Dinsel

ibadette bulunmak iccedilin daha uzak bir yerleşim yeri olan Phaselis kentine gitmektense yakın

mesafedeki Guumlneydoğu Ccediliftlik alanındaki bu tapınak formlu yapıya gelmeleri mantıksal

accedilıdan daha doğru goumlruumllmektedir408

39 Yukarıovacık Yerleşimi

Yukarıovacık kutsal alanı Antalya ile Muğla illerinin kesiştiği Elmalı İlccedilesirsquonin Yuva

Mahallesirsquonde yer almakta ve Kabalis Boumllgersquosi iccedilinde kalan Oinoanda kentinin dağlık

kırsalında konumlanmaktadır Etrafı sarp kaylardan tepelerden oluşan Yukarıovacık kutsal

alanının kuzeyinde Yuva Yaylarsquosı guumlneyinde Baranda Yaylarsquosı batısında Oumlrdek Burnu

(1638m) doğusunda Somaklı Tepe (1577 m) bulunmakta ve 25 kmrsquo lik bir alana

yayılmaktadır409

(Lev 21 Res 43) Burada keşfedilen Leto ccedilocukları Artemis-Apollon ve

Nymphelerrsquoden oluşan tanrılar alayını tasvir eden kaya kabartmaları Likya Boumllgesi inaccedil

yapısı iccedilin oumlnemli bir keşif olarak değerlendirilmektedir410

Yukarıovacıkrsquoda 2011 yılında gerccedilekleşen kaccedilak kazı ihbarı uumlzerine Elmalı Arkeoloji

Muumlzesi tarafından yapılan araştırmalar sırasında bir kuumllt alanı Somaklı Tepe ve Temrencik

Tepersquonin batı yamacında nekropol kalıntıları ve bu tepenin guumlney ile doğu yamaccedillarında iki

405

Kızgut 2017 212 406

Akkurnaz 2007 101-118 407

Kızgut 2017 212 408

Kızgut 2017 212 409

Tiryaki 2018 135-136 410

Tiryaki 2018 135

68

goumlzetleme kulesi tespit edilmiş ancak bu alanlarda henuumlz bir ccedilalışma yapılmamıştır

Likyarsquonın sınır boumllgesinde yer alan ve Milyas olarak adlandırılan bu boumllge MS 43 yılında

itibaren Roma İmparatorluğursquona bırakılmış ve Oinoanda kentinin sınırları iccedilinde kalmıştır411

391 Kaya Kabartmaları

Yukarıovacık kaya kabartmaları Temrencik Tepesirsquonin batı yamaccedillarında Sarı Mehmet

Ccedileşmesirsquonin 50 m yukarısında bulunmakta ve stellerin bulunduğu alana ccedileşmenin yanındaki

dar yoldan ulaşılmaktadır (Lev 21 Res 44) Kaya kabartmaları dikdoumlrtgen bir kaya uumlzerine

işlenmiş uumlst kısmına uumlccedilgen bir alınlık yapılmış ve figuumlrler alccedilak kabartma tekniğinde tasvir

edilmiştir (Levha 22 Resim 45) Kabartmalar kaccedilak kazı ve doğal olaylar nedeniyle tahrip

olduğundan figuumlrlerin yuumlz saccedil ve vuumlcut hatları buumlyuumlk oumllccediluumlde aşınmış ana konturlar

kaybolmuştur Kabartmanın alınlık kısmının uumlstuumlnde kanatlarını accedilmış ayaklarını sıkıca yere

basmış sola doğru bakan ve gagasında bir yılan taşıyan kartal tasviri bulunmaktadır412

(Lev

23 Res 47) Kartal ve yılan tasviri Antik Yunan duumlnyasında Tanrı Zeusrsquoun atributu olarak

savaş guumlccedil kudret ve zafer ikonografisi ile bağlantılı goumlruumllmekte oumlzellikle de Guumlneybatı

Anadolursquoda Roma Doumlnemi asker ve youmlnetici kabartmalarında guumlccedil zenginlik ve kudretin

goumlstergesi olarak sıklıkla kullanılmaktadır413

Oumlte yandan kaya kabartması uumlzerinde on iki figuumlruumln tasvir edildiği dikdoumlrtgen bir

panel yer almaktadır414

(Lev 22 Res 46) Panel uumlzerindeki figuumlrlerden 1 ve 3 norsquolu figuumlrler

diğerlerinden ayrıldığı ve bu figuumlrlerin duruş ile kompozisyonlarında daha oumlzenli olduğu

dikkati ccedilekmiştir Betimlemelerden chlamys giyimli tek erkek figuumlr yılan motifli suumltuumln

uumlzerinde sağ eliyle bir kithara tutmaktadır (1 Nolu figuumlr) Chiton ve himation giyimli 2 Norsquolu

figuumlr ise taht uumlzerinde oturan bir kadındır Yine bu oumlrnek oturan tek figuumlr olması nedeniyle

diğerlerinden ayrılır415

En yoğun biccedilimde tahrip olan chition ve himation giyimli 3 Norsquolu

kadın figuumlr oturan diğer figuumlre sağ eliyle hareket yapmaktadır Bu uumlccedil figuumlruumln betimlenme

biccedilimleri birbirleri ile ilişkili olduklarına işaret etmektedir (Lev 23 Res 48) Sahnenin geri

kalan kısmı ise aynı pozda betimlenmiş diğer dokuz kadından oluşur Bunlardan en yoğun

tahrip olanları 5 6 10 ve 12 nolu figuumlrlerdir 9 kadının tamamı chition ve himation giyimli

olup sol elleri vuumlcutlarına bitişik şekilde sağ elleri ise himationun yakasını V şeklinde tutar

411

Tiryaki 2018 136 412

Tiryaki 2018 137 Fig 6 413

Delemen 1995 332 414

Tiryaki 2018 148 Fig 5 415

Tiryaki 2018 137 Fig 10

69

biccedilimde yani Roma Doumlneminde ccedilok yaygın goumlruumllen ve aslında erkeklere oumlzguuml bir form olan

Dioskurides tipinde verilmiştir416

(Lev 24 Res 49)

Kabartmalarla bağlantılı bir yazıt veya mimari elemanın bulunmaması tasvirlerin

kimliğini belirlemeyi zorlaştırmaktadır Bunlardan sadece 1 Norsquolu chlamys giyimli yılanlı

suumltuna dayadığı elinde bir kithara tutan figuumlr Apollon ikonografisi ile ilişkilendirilmektedir417

Bilindiği gibi Apollon Ege ve Akdeniz Duumlnyasırsquonda tuumlm Hellenistik ve Roma Doumlnemrsquoleri

boyunca bu ikonografik pozda yoğun biccedilimde tasvir edilmiştir Oumlrneğin bu tuumlr betimlere

Patara Kandyba ve Podaliarsquoda III Gordion Doumlnemirsquone tarihlenen sikkelerde

rastlanmaktadır418

(Lev 24 Res 50)

Kabartma uumlzerindeki 2 Norsquolu figuumlr ise konumu ve Apollon ile olan ilişkisi nedeniyle

dikkati ccedilekmektedir Bu figuumlruumln tahta oturması otorite ve oumlnemini goumlstermekte hatta

Apollonrsquodan da daha uumlst bir makamda olduğuna işaret etmektedir Benzer ikonografiye sahip

tahta oturan kadın betimlemeleri Akdeniz ve Yakın Doğu sanatında farklı doumlnemlerde

karşımıza ccedilıkmakta ve bunlar genellikle bir tanrıccedilalar ile ilişkilendirilmektedir Kabartma

uumlzerindeki bu tanrıccedila Likyarsquoda Apollon ve Artemisrsquoin anası olması sıfatı ile oumlzel bir yere

sahip olan Leto olarak duumlşuumlnuumllmektedir419

Boumllgede Tanrıccedila Leto ile bağlantılı anlatım ve

mitoslara sıklıkla rastlanılmakta oumlrneğin Ksanthoslu Menecratesrsquoin eserinde bunla ilgili

analatımlar bulunmaktadır420

Tuumlm bu eserde Letorsquonun Likyarsquoya gelişi dramatik biccedilimde

anlatılmaktadır Tanrıccedila ile bağlantılı bir mitosa goumlre de Leto bebeklerini Ksanthos Nehrirsquonde

yıkamak istemekte ancak koumlyluumller buna karşı ccedilıkması nedeniyle tanrıccedila buumltuumln koumlyluumlleri

kurbağaya ccedilevirmektedir

Likya dininde oldukccedila oumlne ccedilıkan Leto kuumlltuuml tanrıccedilaya adanan kutsal alanların ccedilokluğu

ile doğrulanmaktadır Anadolursquonun da ccedileşitli boumllgelerinde tapınım goumlren tanrıccedilanın Likyarsquoda

daha da buumlyuumlk bir oumlneme sahip olduğu ortadadır Bu nedenle de kendi bazen de adına bazen

de ikizleri ile birlikte uumlccedilluuml olarak yazıtlarda ve sikkelerde adı geccedilmektedir421

Letoonrsquodaki

arkeolojik araştırmalarda Letoonrsquoda tanrıccedilaya adanmış bir Dor Tapınağı keşfedilmiştir

Letoon kutsal alanı Likya Birliğirsquonin ortak tapınım alanı olarak oumlzel bir oumlneme sahiptir Tuumlm

416

Tiryaki 2018 137 Fig 8-9 417

Lambrinudakis 1984 314-327 Tiryaki 2018 149 Fig 10-11 418

Von Aulock 1974 74 419

Bryce 1983 12 Keen 1998 196 420

Bryce 1983 12 vdd 421

Frei 1990 1744-1753

70

bu bilgiler ve veriler ışığında Leto ve ikizlerinituumlm Likyarsquonın ulusal tanrıları olarak goumlrmek

gerekmektedir422

Leto ve ccedilocukları Likyarsquonın Milyas Boumllgersquosi olarak bilinen Elmalı Bayındır

Tuumlmuumlluumlsrsquouumlnde yine Ksanthosrsquoda İoniarsquoda Klarosrsquoda bulunan oumlrneklerde ldquoLetoidrsquorsquo olarak

adlandırılmıştır423

Bilindiği uumlzere Tanrıccedila Leto Arkaik ve Klasik Doumlnem seramiklerinde

ccediloğunlukla ccedilocukları Apollon ya da Artemis ile betimlenmiş ve tek başına verilmemiştir

Bununla birlikte Yunan seramik sanatındaki Leton tasvirleri ile Yukarıovacıkrsquotaki Leto ile

ccedilocuklarının betimlemesi arasında farklılıklar vardır Bu fark oumlzellikle Letorsquonun oumlnemi

vurgulanmış statuumlsuumlnde kendini goumlsterir Yukarıovacık Kabartmasırsquonda Leto kabartmanın

merkezinde ve ilahi bir guumlccedil gibi betimlenirken Yunan sanatında genellikle ikizlerinin

himayesi altında onlar tarafından korunan bir ana olarak goumlsterilmektedir424

Tuumlm bilgiler uumlzerine 2 norsquolu figuumlruumln Leto olduğunu ve Apollon-Artemis ile birlikte

ilahi bir uumlccedilluuml olarak betimlendiğini doğrulamaktadır Bu kutsal uumlccedilluumlnuumln arkasında gelen 4 ve

12 Norsquolu dişi figuumlrler Likya ve Cabaliarsquoda kaya kabartmaları ve adak stelleri yoluyla

belgelenmiştir425

Bu kabartmaların oumlrnekleri Cyaneai DirmilKozağacı ve Teke Kozağacırsquoda

goumlruumlluumlr426

Adak stelleri ise İdebessosKozağacı427

Oinoanda428

Teimoussa429

Ccedilandır430

Arykanda431

ve Yarbaş Ccedilandır432

Boumllgelerirsquonde ele geccedilmiştir (Lev 24 Res 51)

Goumlrsel olarak bu figuumlrlerin ikonografisi uumlccedil grupta toplanmaktadır Bunlardan birincisi

dans eder pozisyonda ya da el ele tutuşanlar ikincisi muumlzik aleti ile betimlenenler uumlccediluumlncuumlsuuml

ise muumlzik aleti taşıyıp dans edenlerdir433

Yukarıovacıkrsquotaki figuumlrlerin kompozisyonuna

bakıldığında figuumlrlerin dans etmemesi el ele tutuşmaması ve muumlzik aletlerinin bulunmaması

yukarıdaki kompozisyonlarla uyuşmamaktadır Yukarıovacık Kabartmasırsquondaki figuumlrlerin

hiccedilbir şey tutmadan hareketsiz durmaları Ccedilandır Stelirsquonin ikonografisi ile benzeşmektedir434

422


Tiryaki 2018 139 424


Huumllden 2006 220 426

Nour 1976 129 427

Pace 1916-1920 nos 77-78 Mertzger 1952 nos 19-36 Dağlı 2011 cat no 7 428

Heberdey-Kalinka 1896 54 (no 77) 429

Dağlı 2011 cat no 8 430

Metzger 1952 no20 431


Metzger 1952 nos 40-41 Dağlı 2011 Cat no 17-18 433

Dağlı 2011 102-106 434

Dağlı 2011 103 Cat no 1

71

Adak stelleri ve kaya kabartmaları uumlzerindeki Nymphe betimleri duruş oumlzellikleri

bakımından ilk bakışta aynı gibi goumlruumlnseler de değişik bir ikonografiye ve farklı atribuumltlere

sahiptirler435

Yukarıovacıkrsquotaki kaya kabartmaları uumlzerindeki ilahi uumlccedilluumlye eşlik eden dokuz

dişinin ikonografik oumlzelliklerine bakarak bunların Nymphe olduğu sonucuna varılmıştır

Yukarıovacık kutsal alanındaki kabartma uumlzerinde betimlenen figuumlrlerin hepsi benzer şekilde

cansız ve hareketsiz goumlruumlnuumlmdedir

Ayrıca Tanrıccedila Letorsquoyu ikizleri Apollon ve Artemis olmaksızın belirlemek her zaman

iccedilin kolay değildir Likya Boumllgesirsquonde tanrıccedila Letorsquoya tapınım ldquoannis massanassisrsquorsquo olarak

anılmakta ve tanrıların anasına kutsal suyun etrafında kayalık alanda kurulan Letoonrsquoda

tapınılmaktadır436

Ayrıca Likya Boumllgesirsquonin kıyı şeridi ve dağlık iccedil kesimindeki kentlerde

Nymphe kuumlltuumlnuumln varlığına epigrafik nuumlmizmatik ve arkeolojik verilerde rastlanılmaktadır

Letoonrsquoda Nymphe kuumlltuumlnuumln varlığı epigrafik ve arkeolojik buluntular sayesinde M

Ouml 4 yyrsquodan Erken İmparatorluk Doumlnemrsquoine kadar kanıtlanmıştır M Ouml 4 yyrsquoda yerel Likccedile

dilinde Eliyacircna olarak isimlendirilen Nympheler ccediloğunlukla Artemis ve Apollon ile beraber

uumlccedilluuml Erken İmparatorluk Doumlnemrsquoinde ise tek başına tapım goumlrmuumlştuumlr Yine Letoonrsquoda

Nymphelerin su tanrıccedilaları olma oumlzelliklerinin vurgulanmış ve kuumllt alanları su kaynakları

civarında oluşturulmuştur Yukarıovacık kutsal alanında ele geccedilen arkeolojik buluntular ve

yazılı metinler buranın bir accedilık hava tapınağı olduğunu goumlstermiştir

Yukarıovacık Boumllgersquosi Likyarsquonın sorunlu boumllgesi olan Kabalis ve Milyas Boumllgersquosi

iccedilinde Beydağlarırsquonın arka kısmında Chomarsquoya yakındır Burada Leto Artemis Apollon ve

Nymphelere adanmış bir kutsal alanın bulunması dini bir ihtiyaccediltan ccedilok politik olarak

değerlendirilmektedir Olasılıkla Likya siyasi tarihinde sorunlu olan bu boumllgede Likya dini

inanccedillarına uygun şekilde bir tapınım alanı oluşturulmuştur Yukarıovacık kırsal kutsal alanı

kabartmaları Geccedil Roma Doumlnemirsquone (MS 2yyrsquoa) tarihlenmekte ve buradaki kutsal alanın

varlığına delil goumlsterilmektedir

435

Metzger 1952 61 Dağlı 2011 124-129 436

Letoon Kutsal Alanı ve Kuumllt Aktiviteleri iccedilin bkz Atik-Korkmaz 2016 190-202

72

4 TARTIŞMA VE SONUCcedil

Oumlzellikle erken doumlnemlerde Yunan kentlerinin ve kutsal alanlarının kurulması ve plan

şemasının oluşturulmasında tepe ve dağ yerleşimleri gibi doğal arazi yapısının oumlnemli rol

oynadığını ve ccediloğunlukla coğrafi yapıya bağlı kalındığını goumlstermiştir MOuml 4 yy dan itibaren

ise eğimli arazilerde yuumlzeyleri genişletmek iccedilin teraslamalar yapılmış ve ve bir ccedilok yapı

konumlandırılmaya elverişli hale getirilen teraslar uumlzerine oturtulmuştur Arazi eğimine

paralel inşa edilen teraslar ise duvarlarla desteklenmiş ve aralarındaki geccedilişler rampa veya

merdivenlerle sağlanmıştır Boumlylelikle doğanın sundukları ile mimari teknikler birbiri ile

kaynaştırılmış olabildiğince anıtsal bir goumlruumlnuumlm elde edilmeye ccedilalışılmıştır Bu tuumlr mimari

tuumlm sivil yapılar iccedilin olduğu gibi dini ve kutsal alanlar iccedilin de uygulanmıştır Oumlrneğin İn Oumlnuuml

kutsal alanında kutsal alan ve tapınakların konumlandığı yerler teraslanma sonrasında inşa

edilmiştir Yine Apollon Surios kutsal alanındaki kehanet tapınağı teraslanan akropolle

bağlantılı yapılmıştır

Likya inaccedil sistemi boumllgenin coğrafi konumunun kapalı yapısı nedeniyle kendine oumlzguuml

bir karakter goumlstermektedir Bununla birlikte Akdenizrsquoin kendisine sunduğu uzun kıyıları ve

liman kentleri sayesinde dış kuumlltuumlrlerle kaynaştığı yerel ve dış etkenleri birleştirerek

zenginleştiği goumlruumllmektedir Ayrıca boumllge tarihinde etkili olan siyasi politikalar ve etken

otoriteler bu zenginliği daha da belirgin hale getirmiş tuumlm farklı kuumlltuumlr ve inanccedillar Boumllge

coğrafyası uumlzerinde kaynaşıp ccedileşitlenerek varlığını yuumlzyıllarca devam ettirmiştir Likya dinin

şekillenmesinde ve kuumllt alanlarının oluşturulmasında oumlzellikle Tanrı Leto Apollon Artemis

ile Nymphelerin oumlnemli bir yerinin olduğu goumlruumllmekte ancak bu tanrılar Yunan eş değerlerini

ile karşılaştırıldıklarında daha yerel bir karakter goumlstermektedirler Yine Boumllgede bu tanrılar

iccedilin tek ya da bir arada yapılmış ccedilok sayıda tapınak ya da kutsal alan ile adlarına sunaklarla

birlikte duumlzenlenmiş accedilık hava tapınakları bulunmaktadır

Likya inanccedil sisteminini oumlzellkle Frig Uygarlığı ile bağlantılı olduğu goumlruumllmektedir

Her ikisinde de Anadolursquonun bir ccedilok merkezinde olduğu gibi ana tanrıccedila kuumlltuuml oumln plana

ccedilıkmakta ve Likyarsquoda Hitit-Luvi gelenekleri oumlnemli rol oynamaktadır Likyarsquoda da

MeterMatar ismiyle ana tanrıccedila kuumlltleri tapınım goumlrduumlğuuml ele geccedilen yazıtlar ve arkeolojik

buluntularla kanıtlanmıştır Likya dininin oumlzelliklerinin tespitinde oumlzellikle halkın ortak haccedil

merkezi olarak kullandığı Letoon kenti oumln plana ccedilıkar Yine Likya Boumllgesirsquonde kutsal su

kaynağının ccedilevresindeki kayalıklar uumlzerinde Luvice ldquoannismassanassisrsquorsquo olarak anılan

tanrıların anasına adanmış kuumllt ve kutsal alanlar bulunmaktadır Ccediloğunlukla bu tanrıccedila

73

Apollon ve Artemisrsquoin anaları Leto olarak değerlendirilmekteyse de annis massanassisrsquoin

nasıl Letorsquoya doumlnuumlştuumlğuuml henuumlz tam olarak kanıtlanamamıştır

Her ne kadar Leto Artemis ve Nymphelere tapınım Likyarsquoda temel inanıccedil sistemini

olursa da hiccedilbir zaman Tanrı Apollonrsquoun oumlnuumlne geccedilememiştir Dolayısıyla tuumlm ccedilağlar

boyunca Likyarsquonın baştanrısı Likya soylu Apollon olarak karşımıza ccedilıkar Oumlzellikle de

tanrının kehanet ve oumln bilicilik sıfatları Likya Boumllgesirsquondeki Patara ve Sura gibi kentlerde

kendine yaşam olanağı bulur Surarsquoda balıkların hareketine bakarak Apollon rahiplerinin nasıl

kehanette bulundukları Likya Boumllgesi ile ilgili bilgi veren bir ccedilok Antik Doumlnem yazarın

eserlerinde yer almaktadır Başlangıccedilta kehanet iccedilin başvurulan bu tanrı koumlkeninde yerli ise de

sonrasında Apollonrsquoun kimliği ile oumlzdeşleştirilmiş ve Apollon Suriosrsquoa adanan tapınaklar inşa

edilmiştir Yine Likya Boumllgesinde başlangıccedilta tanrı Sozonrsquoun oumlnemli bir kuumllte sahip olduğu

tapınak duvarlarındaki yazıtlardan anlaşılmaktadır

Likya din pantheonrsquounda Tanrı Hephaistosrsquoun kuumlltuumlnuumln varlığına işaret eden

buluntulara ulaşılmıştır Oumlrneğn KhimairaYanartaşrsquoda boumlyle bir alan karşımıza ccedilıkmaktadır

Burada tanrının kutsal alanının varlığı henuumlz kanıtlanmamış ve tanrıya adanmış bir tapınağa

ulaşılamamışsa da alanda bulunan mimari parccedilalar burada tanrıya ait bir tapınak olduğu

duumlşuumlncesini desteklemiştir Ayrıca bu alana Bizans Doumlnemirsquonde yine bir dini yapı olan kilise

ile şapel yapılmıştır

Likya Boumllgesrsquoinde Yalakbaşı yerleşiminde ise Tanrı Sumendisrsquoin kutsal alanı

bulunmakta ve bu kuumllt kendine has karakteri ile tekil bir oumlrnek olarak karşımıza ccedilıkmaktadır

Tanrı Sumendis bu kuumlltte ldquoherşeyi duyan ve bilenrdquo tanrı sıfatıyla karşımıza ccedilıkmaktadır

Ayrıca bu kuumllt sadece Limyra Teritoryumu iccedilinde yer alan Bonda Yalakbaşırsquonda ve

Arykandarsquoda karşımıza ccedilıkmaktadır Yalakbaşırsquonda tanrıya adanmış birkaccedil sunak adak steli

kaide ve oumlzellikle de yazıt bulunması kuumlltuumln varlığını arkeolojik belgelerle de kanıtlamıştır

Accedilık hava kuumllt alanı olarak bilinen Sumendis kutsal alanı tuumlm buluntularıyla Roma

Doumlnemirsquone tarihlenmiştir Başlangıccedilta burada tanrıya ait bir tapınak yapısı bulunmadığından

Sumendis bir dağ tanrısı olarak nitelendirilmişse de sonraki doumlnemlerde yapılan araştırmalar

Limyra antik kentinde bir kuumllt alanı olduğunu ortaya koymuştur

Likya Pantheonrsquou iccedilinde aynı Sumendis gibi Likyarsquoya has diğer bir tanrı ise

Meizoaresrsquo olarak belirlenmiştir Irmak Tanrısı olan Meizoaresrsquoin Mnara antik kentinde

74

oumlnemli bir kuumllte sahip olduğu kentte bulunmuş yazıtlardan anlaşılmıştır Bu yazıtlarda Irmak

Tanrısına sunulan şuumlkranlar bu kuumlltuumln Roma Doumlnemirsquondeki geccedilerliliğini goumlstermektedir

Yine mevcut bilgiler ışığında Likya Coğrafyasırsquonda Beydağları kırsalında Mnara ile

Ekizcersquode Tanrı Aresrsquoin tapınımı goumlruumllmuumlş bu merkezde de tıpkı Yalakbaşırsquonda olduğu gibi

tanrıya steller adandığı saptanmıştır Tanrıya ait bir tapınak ya da yerleşim kalıntılarına

rastlanılmasa da burada bir accedilık hava kuumllt alanının olduğu varsayılmaktadır

Antalya Hurmarsquoda ise baş Tnarı Zeusrsquoa ait accedilık hava tapınağı belirlenmiştir Bu alanın

Zeusrsquoa adanmış bir kutsal alan olduğu duumlşuumlncesinin ortaya ccedilıkmasında alanda bulunan ve

Zeusrsquola oumlzdeşleştirilen bir kabartmanın bulunması etkili olmuştur Ancak tekil oumlrnekler

bulunsa da Likya Coğrafyasırsquonda Zeus Ares ve Helios gibi kuumlltlerin ccedilok yaygın olmadığı

goumlruumllmektedir Antalya Hurmarsquodaki Zeus accedilık hava tapınağının Trebenna Attelia Phaselis

ve Olympos gibi kentlerle yakın ve antik yollar uumlzerinde bulunması bu kutsal alanın youmlreden

geccedilen tuumlm Likyalılar tarafından ortak kullanıldığı fikrinin oluşmasında etkili olmuştur

Likya Boumllgesi Beydağları coğrafyasındaki genelde bir kent dokusu vermeyen İn Oumlnuuml

yerleşiminde ise teraslanmış bir tepe uumlzerindeki temenos duvarlarının bulunduğu alanda

tapınak izlerine rastlanmıştır Bu alanda bulunan Roma Doumlnemirsquone tarihlenen adak stelleri

uumlzerinde Anadolursquonun atlı binici tanrısı olan Kakasbosrsquoun betimlemerinin olması kuumllt alanının

kimliklendirilmesinde etkili olmuş ayrıca bir kaya uumlzerinde Dioskurrsquolar betimlemelerine

rastlanılmıştır Dioskurrsquoların Likya ve Pisidia Boumllgesirsquonde yaygın olarak tapınım goumlrduumlğuuml

oumlzellkle de Likyarsquonın kırsal kesimindeki İn Oumlnuuml Akallisos Arykanda Khoma Korydalla ve

yakın komşusu Neopolis gibi yerleşimlerde yayılımının olduğu anlaşılmıştır

Phaselis teritoryumu iccedilinde yer alan ve Tahtalı Dağ eteklerinde bulunan Kirsecik

Mevkiirsquonde bulunan anteli bir yapı ve adak stelleri gibi buluntular nedeniyle burada Tanrı

Heliosrsquoa adanmış bir kuumllt alanının varlığı ortaya konulmuştur Buranın bir ccediliftlik yerleşimi

olmasına rağmen yerleşimden uzak bir yerine kuumlccediluumlk bir tapınak yapıldığı ve burada tanrıya

ibadet edildiği ccedilalışmalarla ortaya konulmuştur Ayrıca Likya Boumllgesi coğrafyasının

Beydağları kırsalında konumlanan kentlerde belirli bazı yerlerde ortak kullanıma uygun kutsal

mekan ve ibadet yerleşimlerinin oluşturulduğu goumlruumllmuumlştuumlr Bu tuumlr yerler merkezdeki buumlyuumlk

ibadet yerleri ve kutsal alanlardan uzak yaşayan yaşayan insanlar iccedilin elverişi bir ibadet alanı

olarak hayatı kolaylaştırmıştır Bu tuumlr oumlrnekler arasında İn Oumlnuuml kutsal alanında ki tapınak

yapıları Kirsecik Mevkiirsquonde ki Helios kutsal alanı Ekizce ve Mnararsquoda ki Ares kuumllt alanı

bulunmaktadır

75

Ayrıca ccedilalışma kapsamımız iccedilinde bulunan alanda sadec Surarsquoda Tanrı Apollon

Suriusrsquoa adanmış bir tapınak guumlnuumlmuumlze ulaşmışken diğer yerleşimlerdekileri kutsal yerlerin

daha ccedilok bir accedilık hava kuumllt alanı niteliği taşıdığı goumlruumllmuumlştuumlr Buralardaki kutsal alanların

varlığı ise daha ccedilok ele geccedilen kaya kabartmaları yazıtlar mimari parccedilalarla

kimliklendirilebilmiştir Ancak boumllgede ilerleyen zamanlarda yapılacak ccedilalışmalar ve accedilığa

ccedilıkarılacak arkeolojik veriler şuumlphesiz Likyarsquodaki yerleşim dışı kutsal alan ve kuumlltlerin ccedilok

daha bilinir hale gelmesini olanaklı kılacaktır

76

5 KAYNAKLAR

Antik Kaynaklar

Aristoteles Politica (Ccedilev H Rackham) (2005) Vol XXI Cambridge

Massachusetts

Athenaios Deipnosophistai (Ccedilev C B Gulick) Loeb Classical Library Cambridge

Harvard University Press1967

Herodotos Historia (Ccedilev M Oumlkmen) Hasan Ali Yuumlcel Klasikler Dizisi İstanbul

Tuumlrkiye İş Bankası Yayınları 2016

Homeros Odysseia (Ccedilev AErhat A ndash A Kadir) 1988 İstanbul

Ksenophon Memorabilia Oeconomicus Symposium Apology (Trans E C March

ant ndash O J Todd) Vol IV Cambridge Massachusetts 2013 London

Platon Yasalar (Ccedilev CcedilŞentunandash S Babuumlr) 1998 İstanbul

Plinius Naturalis Historia (Ccedilev J Bostock MD FRS H T Riley Esq B A

London Taylor and Francis) Red Lion Court Fleet Street 1855

Plutarkhos De Sollertia Animalium (The Face in the Moon )

Ptolemaios Geographike Hypegesis (Ed C F Augustus) Nobbe Cilt 2 Lipsiae 1845

Pseudo-Skylaks Periplous (Ccedilev M Arslan) 2012 Mediterranean Journal of Humanities

II1

Sophokles Oidipus Kolonosrsquota (Ccedilev N Ataccedil) 1941 İstanbul

Strabon Geographika Antik Anadolu Coğrafyası Kitap XII-XII-XIV (Ccedilev A Pekman)

2012 Arkeoloji ve Sanat Yayınları İstanbul

Modern Kaynaklar

Akkurnaz S (2007) Anadolursquodaki Dor Duumlzenli Tapınaklar Adnan Menderes Uumlniversitesi

Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Aydın

Akyuumlrek-Şahin E (2016) Likyarsquoda Tanrılar ve KuumlltlerGods and Cults in Lycia Lukkadan

Likyaya Sarpedon ve Aziz Nikolaosun UumllkesiFrom Lukka to Lycia The Country of

Sarpedon and St Nicholas Yapı Kredi Yayınları Anadolu Uygarlıkları Serisi 5

İstanbul 536-549

Alp S (2002) Hitit Ccedilağında Anadolu Ccediliviyazılı ve Hiyeroglif Yazılı Kaynaklar Tuumlbitak

Popuumller Bilim Kitapları Ankara

77

Arslan M ndash Tuumlner-Oumlnen N (2017) 2016 Yılı Phaselis Antik Kenti ve Teritoryumu Yuumlzey

Araştırması AST 35 Cilt 2 181-199

Arslan M- Tuumlner-Oumlnen N (2018) Phaselis 2017 Yuumlzey Araştırmaları ve Kazı Ccedilalışmaları

Phaselis IV 295-323

Atik-Korkmaz S (2016) Ana Tanrıccedilanın Kutsal Alanı LetoonSanctuary of Mother

Goddess Letoon Lukkadan Likyaya Sarpedon ve Aziz Nikolaosun UumllkesiFrom

Lukka to Lycia The Country of Sarpedon and St Nicholas Yapı Kredi Yayınları

Anadolu Uygarlıkları Serisi 5 İstanbul 186-206

Bayburtluoğlu C (2006) Arykanda Tanrıları ve Kuumlltleri (ed K Doumlrtluumlk-B Varkıvanccedil-T

Kahya-J Courtils-MD Alparslan-R Boyraz) III Likya Sempozyumu Bildirileri Cilt

1 Antalya 07-10 Kasım 2005 61-67

Bean G (1976) Sura The Princeton Encyclopedia of Classical Sites NJ

Bean G (1998) Eski Ccedilağrsquoda Lykia Boumllgesi İstanbul

Becks R (2016) Tarih Oumlncesinde LikyaThe Prehistory Lycia Lukkarsquodan Likyarsquoya

Sarpedon ve Aziz Nikolaosrsquoun UumllkesiFrom Lukka to Lycia The Land of Sarpedon and

St Nicholas Yapı Kredi Yayınları Anadolu Uygarlıkları Serisi 5 (Ed H İşkan-E

Duumlndar) İstanbul 26-35

Behm S (2010) Das Heroon von Goumllbaşı Trysa GRIN Verlag

Bleibtreu E ndash Borchhardt J (2013) Strukturen Lykıscher Resıdenzstadte im

Vergleich zu alteren Stadten des Vorderen Orients Suna-İnan Kıraccedil Vakfı Akdeniz

Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml Adalya Supplement Series 12 Antalya

Blum H (2016) Likyarsquonın Tarihi CoğrafyasıHistorical Geography of Lycia Lukkarsquodan

Likyarsquoya Sarpedon ve Aziz Nikolaosrsquoun UumllkesiFrom Lukka to Lycia The Land of

Sarpedon and St Nicholas Yapı Kredi Yayınları Anadolu Uygarlıkları Serisi 5 (Ed

H İşkan-E Duumlndar) İstanbul 136-142

Bulut S (2005) Likya-Pamfilya-Pisidia Sınır Boumllgesinden Sıradışı İki Zeytinyağı İşliği

Adalya 8 191-210

Blut S (2018) Lykiarsquoda Zeytinyağı ve Şarap Uumlretimi Uumlzerine bir Oumln Değerlendirme A

Preliminary evaluation on Olive oil and Wine Production in Ancient Lyciardquo Cedrus

VI 675-700

Borchhardt J (1975) Myra Eine Lykische Metropole in Antiker and Byzantinischer Zeit

IstForsch 30 Mann Verlag Berlin

Boumlnisch-Meyer S (2016) Mitoslarda Likya ve LikyalılarLycia and Lycians in Myths

Lukkarsquodan Likyarsquoya Sarpedon ve Aziz Nikolaosrsquoun UumllkesiFrom Lukka to Lycia The

Land of Sarpedon and St Nicholas Yapı Kredi Yayınları Anadolu Uygarlıkları Serisi

5 (Ed H İşkan-E Duumlndar) İstanbul12-26

78

Brandt H - Kolb F (2005) Lycia et Pamphylia Eine Roumlmische Provinz im Suumldwesten

Kleinasien Verlag Philipp von Zabern Mainz

Bryce TR (1974) The Lukka Problem and A Possible Solution JNES 33-4 395-404

Bryce T R (1983) The Arrival of the Goddess Leto in Lycia Historia Zeitschrift fuumlr Alte

Geschichte 321 1-13

Camgoumlz F (2010) MOuml 2 MS 1 Yuumlzyıllarda Lykia Tarihi Roma İle İlişkileri

Eyalet Olma Suumlreci İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml

Yayınlanmış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul

Carruba O (1996) Neues zur Fruumlhgeschichte Lykiens Wien

Choiseul-Gouffier (1899) Marie Gabriel Florent Augustede Voyage Pittoresque de Grece

JJ Blaise M DCCC IX Paris

Cook AB (1925) Zeus nıng) Vol II Cambridge University God Of The Dark Sky

(Thunder And Lıght

Ccedilelgin V (2003) Termessos Egemenlik Alanında Artemis Kuumlltleri II KeldağGoumlldağ

(Neapolis) Antik Yerleşmesindeki lsquoAspalos-Artemis Akraiarsquo Kuumlltuuml Epigrafik ve

Arkeolojik Veriler ışığında Bir Değerlendirmerdquo Adalya 6 141-170

Ccedilevik N (1995) Antalya-Hurma Koumlyuumlrsquonde Bir Ccediliftlik Yerleşimi Likya II 39-61

Ccedilevik N (1996) Kent Antalyarsquonın Arkeolojik Envanteri Projesi II Hurma Koumly Yuumlzey

Araştırmaları AST XIV1 235-251

Ccedilevik N Kızgut İ Aktaş Ş (1998) 1997 Yılı Trabenna ve Ccedilevresi Yuumlzey Araştırmaları

AST XVI Cilt 2 401-423

Ccedilevik N Kızgut İ Aktaş Ş (1999) Trabenna ve Ccedilevresi Yuumlzey Araştırmaları 1998 AST

XVII Cilt 2 321-329

Ccedilevik N (2002) Taşların İzinde Likya Alternatif Bir Gezi Rehberi Arkeoloji ve Sanat

Yayınları İstanbul

Ccedilevik N Varkıvanccedil B Bulut S Akyuumlrek E (2004) Trebenna ve Ccedilevresi Yuumlzey

Araştırmaları 2002 AST XXI 265-278

Ccedilevik N Varkıvanccedil B Bulut S Kızgut İ Akyuumlrek E Pedarros IP (2004) Bey Dağları

Yuumlzey Araştırmaları 2003 Neopolis-Kelbessos ve Ccedilevreleri AST XXII Cilt 1 101-

114

Ccedilevik N Varkıvanccedil B Bulut S Kızgut İ Akyuumlrek E Pedarros İP Kunze M Oumlzdilek B

(2006) Bey Dağları 2004 Yılı Yuumlzey Araştırmaları AST XXIII Cilt 1 141-155

Ccedilevik N Bulut S Kızgut İ Akyuumlrek E Pedarros IP Kunze M (2006) Bey Dağları

Yuumlzey Araştırmaları 2005 AST XXIV 99-106

79

Ccedilevik N Kızgut İ Kunze M Bruer SG (2006) İn Oumlnuuml AST 23 Cilt 1 149-151

Ccedilevik N Bulut S Kızgut İ Akyuumlrek E Kunze M (2007) Bey Dağları Yuumlzey

Araştırmaları 2006 AST XXV Cilt 1 299-305

Ccedilevik N- Kızgut Bulut S (2007) Bey Dağları Yuumlzey Araştırmaları 2006 Surveys in the Bey

Dağları in 2006 ANMED 2007-5 102-106

Ccedilevik N (2007a) Dağlardaki Tanrılar ve Tanrı Dağlar Belkıs Dinccedilol ve Ali Dinccedilolrsquoa

Armağan VITA Festschrift in Honor of Belkıs Dinccedilol and Ali Dinccedilol (Ed M

Alparslan-M Doğan-Alparslan-H Peker) 175-193

Ccedilevik N (2007b) Antalya-Bey Dağları Yuumlzey Araştırmaları 1997-2006 ve Yeni Keşifler

Atatuumlrk Uumlniversitesi 50 Kuruluş Yıl Doumlnuumlmuuml Arkeoloji Boumlluumlmuuml Armağanı Atatuumlrk

Uumlniversitesi 50 Yıl 1957-2007 Doğudan Yuumlkselen Işık Arkeoloji Yazıları 17-37

Ccedilevik N ndashBulut S (2007) The Belen and Kelbessos farmsteads with towers on the border

of Pisidia-Lycia and some thoghts on security in the Countryside Adalya Vol 10 105-

130

Ccedilevik N-Oumlztuumlrk H (2011) Sura Likyarsquoda Bir Kehanet Merkezi Aktuumlel Arkeoloji 22 90-97

Ccedilevik N (2015) Likya Kitabı Suna-İnan Kıraccedil Vakfı İstanbul

Ccedilevik N (2018) Lykia Pisidia Pamphylia Kavşağnda Termessosrsquoun Uccedil Kalesi Neopolis

Cedrus VI 435-451

Darga AM (1992) Hitit Sanatı Akbank Kuumlltuumlr ve Sanat Kitabları İstanbul

Dağlı İ (2011) Nympheler ve Lykiarsquoda Nymphelerrsquoe Adanmış Kabartmalarrsquo

Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul

Delemen İ (1995) Lykia-Kabalia-Pisidia Boumllgesinden Roma Doumlnemi Dioskurlar ve Tanrıccedila

Kabartmaları Belleten LIX Sayı 225 295-321

Delemen İ (1999) Anatolian Rider Gods A Study on Stone finds From the Regions of Lycia

Psidia İsauria Lycaonia Phrygia Lydia and Caria in the Late Roman Period AMS

35 Bonn

Delemen İ (2005) Haluk Perk Muumlzesirsquondeki Thrak ve Anadolu Atlıları Tuliya I Haluk Perk

Muumlzesi 149-176

Demirel M- Huumllden O ndash Yener- Marksteiner B (2014) Limyra Teritoryumu Araştırmaları

2013 Yalak Başı Antik Yerleşimi ve Ccedilevresi Anmed 2014-12 179-183

Diler A (1988) Olympos ve Hephaistionrsquoda Kuumllt Kalıntıları Uumlzerine Bir Oumln Araştırma AST

VI 107-121

Diler A (1991) Lykia Olympos Dağında Bir Oumln Araştırma Tuumlrk Arkeoloji Dergisi XXIX

38-167

Draycott C (2008) Bird-women on the Harpy Monument from Xanthos Lycia

80

Siren or harpies Studies in Classical Archaeology Vol IV Essays in Classical

Archaeologyfor Eleni Hatzivassilio 1977-2007 Oxford

Durnford S P B (2008) Is Sarpedon a Bronze Age Anatolian Personal Name or a Job

Description AnatSt 58 103-113

Duru R (2006) Batı Akdeniz Boumllgesinde Neolitikrsquoe Geccediliş III Uluslararası Likya

Sempozyumu Cilt I Suna-İnan Kıraccedil Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml Antalya

225-231

Efendioğlu T (2008) Hellenizm ve Roma Ccedilağları Likyarsquosında Yerel Kuumlltler Marmara

Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi

Efendioğlu T (2012) Hellenizim ve Roma Ccedilağları Likyarsquosında Yerel Kuumlltler Uluslar

Arası Genccedil Bilimciler Buluşması I Anadolu Akdeniz Sempozyumu 04-07 Kasım 2009 109-

122

Erdemir-Palaz H (2006) Akdeniz Ccedilevresinde Gelişen Siyasi Olaylarda Likyarsquonın

Yeri (İOuml 5yy ile İS 1yy Arası) III Uluslararası Likya Sempozyumu Cilt II Suna-İnan

Kıraccedil Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml Antalya 573-585

Eren K (2015) Arkaik Kutsal Alanlarda Yer Seccedilimini Belirleyen Etmenler Disiplinler arası

Akdeniz Araştırmaları Dergisi Phaselis Volume I 221-229

Freely J (2002) Tuumlrkiye Uygarlıklar Rehberi 4 İstanbul

Frei P (1990) Die Goumltterkulte Lykiens in der Kaiserzeit Aufstieg und Niedergang

Roumlmischen Welt II 183

Forrer E (1926) Forschungen I1 Berlin

Forrer E (1932) RLA I Berlin (Assuwa Maddesi)

Foss C (1994) The Lycian Coast in the Byzantine Age DOP 48 1-52

Furtwangler A (1884) Dioskuren Ausfuumlhrliches Lexikon der Griechischen und

Roumlmischen Mythologie 1 (Ed W H Roscher) Leipzig 1154-1178

Garstang J- Gurney OR (1959) The Geography of the Hittite Empire London

Geertz C (1993) The Interpretation of Cultures London

Guettel S (2004) Landscapes Gender and Ritual Space The Ancient Greek Experience

Berkeley

Gurney OR (1997) The Annals of Hattusilis III AnatSt 47 127-139

Guumlr B (2016) Antik Hellen Tapınağı ve Kutsal Alanlarında Tasarım ve Duumlzenlemeler

Cedrus IV 61-74

81

Hawkins JD (1998) Tarkasnawa King of Mira Tarkondemos Boğazkoumly Sealings and

Karabel AnatSt 48 1-31

Health M (1998) Rheinisches Museum fuumlr Philologie Neue Folge 141 Bd H 2 204-206

Heberdey R ndash Kalinka E (1896) Bereich uumlber Zwei Reisen im Suumldwestlischen Kleinasien

Denkschrifften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien 45I 1-56

Hellenkemper H- Hild F (2004) Lykien und Pamphylien Tabula Imperii Byzantini 8

Wien

Hellstroumlm P (2007) Labraunda Karya Zeus Labraundos Kutsal Alanı Gezi Rehberi

İstanbul

Hiil GF (1964) Catalogue of Greek Coins of Lycia Pamphylia and Pisidia Plat XXIII

Cilt 1 100-110

Huumllden O (2006) Ein Felsheiligtum mit Dreifigurenrelief im noumlrdlichen Yavu-Bergland

(Zentrallykien) IsMitt 56 215-225

İplikccedilioğlu B (2003) Pamfilya ve Doğu Likyarsquoda Epigrafya Araştırmaları 2001 AST 20

Cilt 2 71-75

İplikccedilioğlu B (2006) Doğu Likyarsquoda Epigrafik Araştırmalar III Uluslararası Likya

Sempozyumu Cilt I Suna-İnan Kıraccedil Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml

325-331

İplikccedilioğlu B (2016) Bir Roma Eyaleti Olarak Likya Lukkarsquodan Likyarsquoya Sarpedon ve Aziz

Nikolosrsquoun UumllkesiFrom Lukka to Lycia The Land of Sarpedon and St Nicholas Yapı

Kredi Yayınları Anadolu Uygarlıkları Serisi 5 İstanbul (Ed H İşkan-E Duumlndar) 60-

68

İşler B (2009) Likya Boumllgesirsquonde Karabel Asarcıkrsquotaki Erken Bizans Doumlnemi Yerleşimi

Yayımlanmamış Doktora Tezi Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sanat

Tarihi Anabilim Dalı Ankara

Işık F - İşkan H ndash Ccedilevik N (2001) Milliarium Lyciae Patara Yol Kılavuz AnıtıDas

Wegweisermonument von Patara Oumlnrapor Vorbericht Lykia 4 Antalya

Işık F (2012) Uygarlık Anadolursquoda Doğdu İstanbul

Jameson S (1965) Lycia and Pamphylia under the Roman Empire from Augustus to

Diocletian Diss Oxford

Kalinka H (1896) Zwei Reisen im Suumldwestlichen Kleinasien Denkschriften 45 Vienna

Karauğuz G (2002) Boğazkoumly ve Ugarit Ccedilivi Yazılı Belgelerine Goumlre Hitit Devletinin Siyasi

Antlaşma Metinleri Konya

Karayaka N (2007) Hellenistik ve Roma Doumlneminde Pisidia Tanrıları İstanbul

82

Keen A G (1998) Dynastic Lycia A Political History of the Lycians and Their Relations

with Foreign Powers c 545-362

Kızgut İ Kunze M (2006) Bemerkungen zu İn Oumlnuuml-eine unbekannte Stadt im lykisch-

pamphylischen und pisidischen Grenzgebiet III Uluslararası Likya Sempozyumu

Akmed 345-355

Kızgut İ- Kunze M- Ccedilevik N- Bulut S (2007) İn Oumlnuuml Yuumlzey Araştırmaları 2005 AST 24

Cilt 1 99-106

Kızgut İ-Bulut S-Ccedilevik N (2009) An East Lycian City Idebessos Adalya Vol 12 145-

172

Kızgut İ (2010) Bey Dağları Yuumlzey Araştırmaları 2008 AST 27 Cilt 3 339-359

Kızgut İ-Akalın E (2010) Bey Dağları Yuumlzey Araştırmaları 2009 Mnara Surveys in the

Beydağları in 2009 Mnara ANMED 2010-8 115-119

Kızgut İ (2017) Antalya Tahtalı Dağ Ccedilevresi Yerleşimlerine İlişkin Yeni Bulgular ve

Oumlneriler Cedrus V 199-215

Koccedilak M (2016) Likya Apollonu ve Kehaneti The Lycian Apollo ve Oracle

Lukkarsquodan Likyarsquoya Sarpedon ve Aziz Nikolaosrsquoun UumllkesiFrom Lukka to Lycia The Land of


İstanbul (Ed H İşkan-E Duumlndar) 550-558

Kolb F (2016) Beylikler Doumlnemirsquonde Likya (MOuml 550-360) Lukkarsquodan Likyarsquoya Aziz

Nikolaosrsquoun UumllkesiFrom Lukka to Lycia The Land of Sarpedon and St Nicholas Yapı


46

Konak S (2003) Antik Karya Boumllgesindeki Kent Dışı Kutsal Alanlar İstanbul Teknik

Uumlniversitesi Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul

Koumlymen Ccedil (2006) Metropolis Ares Tapınağının Buluntular Işığında Mimari Accedilıdan

Değerlendirilmesi Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Dokuz Eyluumll Uumlniversitesi

İzmir

Kretschmer P (1948) Bellerophontes Glotta 31 Bd frac12 92-103

Kurt AO (2017) Anadoluda İlk Tapınak Goumlbekli Tepe Cumhuriyet Uumlniversitesi İlahiyat

Fakuumlltesi Dergisi Cilt 21 Say 2 1107-1138

Kuumltuumlk S (1986) Kakasbos ve Kuumlltuuml TTK 9 405-413

Lambrinudakis W (1984) LIMC II1 svrsquorsquoApollorsquorsquo 314-327

Le Roy C (1961) Λακωνικά BCH 85 PERSEE 206-235

Le Roy C (1995) Activites De La Mission Archeologique Franccedilaise De Xanthos-Letoon en

1991 et 1992 KST XV Cilt 2 303-323

83

Macqueen JG (1968) Geography and History in Western Asia Minor in the Second

Millenium BC AnatSt 18 169-185

Marksteiner T (2006a) Wehrdoumlrfer im Bonda-Gebiet III Uluslararası Likya Sempozyumu

Suna-İnan Kıraccedil Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml Cilt I Antalya 441-458

Marksteiner T (2006b) Andriake Yuumlzey Araştırması 2004 Yılı Ccedilalışması ANMED 2006-4

71-74

Marsteiner T (2007a) Andriake Yuumlzey Araştırması 2005 Yılı Ccedilalışmaları-Surveys in

Andriake in 2005 ANMED 2007-5 98-101

Marsteiner T (2007b) Der Yalakbaşı auf dem Bonda Tepesi in Ostlykien Eine doumlrfliche

Siedlung und ein landlicher Kultplatz im Umland von Limyra Chiron 37 243-293

Marksteiner T (2007c) Limyra Ccedilalışmaları 2006 Works at Limyra in 2006 Kazı Raporları

ANMED 2007-5 31-36

Marksteiner T (2010) Lykien Ein archaologischer Fuumlhrer Muumlnich

Mazarakis AJ (1988) Early Greek Temples Their Origin and Function (Eds R Hagg N

Marinatos ndash G Nordquist) Early Greek Cult Practise Stocholm 105-119

Metzger H (1952) Catalogue des Monuments Votifs du Musee drsquoAdalia Etudes Orientales

XI Paris

Nilsson MP (1969) Greek Piety New York

Nolle J (2016) Koumlnigliches Gefolge Beim Fischorakel von Sura III Uluslararası Likya


Antalya 515-523

Nour C (1976) Inscriptions et reliefs de Kibyratide et de Cabalide ZPE 22 109-136

Ogan A (1951) Didimrsquode Apollon Mabedi Kılavuzu Milli Eğitim Basım Evi İstanbul

Onur F (2016) Antik Veriler Işığında Lykiarsquonın Hidrografyası Likya İncelemeleri I 53-63

Oumlzdilek B (2014) Beydağları Yuumlzey Araştırmaları Mustafa Kemal Uumlniversitesi Arkeoloji

Boumlluumlmuuml Kazı ve Araştırma Projeleri (Ed A Oumlzfırat-N Coşkun) Mustafa Kemal

Uumlniversitesi Yayınları No 51 303-350

Oumlzgen İ (2006) Elmalı Ovası ve Hacımusalar III Uluslararası Likya Sempozyumu Cilt II

Suna-İnan Kıraccedil Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml Antalya 537-557

Oumlztaşkın GK (2012) Yanartaş (Khimera)rsquotaki Bizans Doumlnemi Bazilikası Uluslararası

Genccedil Bilimciler Buluşması I Anadolu Akdeniz Sempozyumu Suna-İnan Kıraccedil Akdeniz

Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml 313-327

Oumlztaşkın GK- Uccedilkan BY (2015) Olympos Kazısı 2015 Yılı Ccedilalışmaları KST 38 Cilt 3

187-202

Oumlzuumldoğru Ş (2002) Patara Sikke Basımları ve Patara Kazılarından (1989-2001) Ele

84

Geccedilen Sikkeler Akdeniz Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek

Lisans Tezi Antalya

Oumlzuumldoğru Ş (2013) Likyarsquoda Persler ve İzleri Aktuumlel Arkeoloji 25 80-99

Pace B (1916-1920) La Zona Costiera de Adalia a Side ASAtene3 29-71

Peschlow-Bindokat A (2006) Tarih Oumlncesi Kaya Resimleri Latmos Dağlarırsquondaki

Prehistorik Kaya Resimleri Vehbi Koccedil Vakfı Sadaberk Hanım Muumlzesi İstanbul

Robert L (1949) İonia Sikkeleri ve Kyenai Hellenica VII 70-73

Saltuk S (1993) Arkeoloji Soumlzluumlğuuml İnkılacircp Kitapevi İstanbul

Savaş Ouml (2006) Anadolu (Hitit-Luvi) Hiyeroglifli Belgeler Işığında Hattuşarsquodan

Lukkaya III Uluslararası Likya Sempozyumu Suna-İnan Kıraccedil Akdeniz Medeniyetleri

Araştırma Enstituumlsuuml Cilt II Antalya 679-711

Seccediler Fidan S (2012) Yazılı Belgeler Işığında Lukka Uumllkesinin Hitit Tarihindeki

Yeri İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi

İstanbul

Sevin V (2003) Anadolursquonun Tarihi Coğrafyası I TTK Ankara

Spratt TAB-Forbes E (1847) Travels in Lycia Milyas and The Cibyratis London

Şahin N (2001) Zeusrsquoun Anadolu Kuumlltleri (Akmed Monografi Dizisi 2) İstanbul

Takmer B (2002) Likya Orografyası Likya İncelemeleri Arkeoloji ve Sanat Yayınları

İstanbul

Taşkıran H (2006) Likya Boumllgesinin Paleolitik Doumlnemi III Uluslararası Likya

Sempozyumu Suna-İnan Kıraccedil Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml Cilt II

Antalya 761-769

Tiryaki S G (2018) The Sanctuary with the Relief of the ldquoTwelve Godsrdquo in the

Elmalı Highlands On the Iconography of ldquoLeto her children and the Nymphsrdquo in Ancient

Southwest Anatolia Suna-İnan Kıraccedil Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstituumlsuuml

Adalya 135-150

Tuumlner-Oumlnen N (2015) Yeni Buluntular Işığında Phaselis Epigrafi Ccedilalışmaları Phaselis

Volume I 19-38

Uccedilkan BY- Mergen Y (2006) Olympos Antik Kenti 2005 Yılı Yuumlzey Araştırması Anmed

2006- 4 125-131

Uğurlu E (2006) Olympos Nekropoluuml Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml

Yayımlanmamış Doktora Tezi Ankara

85

Umar B (1990) Arzawa Uumllkelerinin Lokalizasyonu Uumlzerine Yeni İpuccedilları Arkeoloji ve

Sanat Dergisi 46-49 28-29

Von Aulock H (1974) Die Muumlnzpragung des Gordion III und der Tranquilliana in Lykien

Ismitt Beiheft 11 241-244

Wurster WW (1975) Die Ruinen von Yukarı Beymelek IstForsch 30 87-90

Wycherley RE (1963) Antik Ccedilağda Kentler Nasıl Kuruldu Arkeoloji ve Sanat Yayınları

İstanbul

Zimmermann M (2016) Likya Uygarlığının Keşfi The Discovery of Lycian Civilisation

Lukkarsquodan Likyarsquoya Aziz Nikolaosrsquoun UumllkesiFrom Lukka to Lycia The Land of



86

6 HARİTALAR

Harita 1 Likya Boumllgesi Antik Kentleri (stepmapcom)

Harita 2 Likya Boumllgesirsquonin Coğrafi Konumu (Googlecom)

87

Harita 3 Likya Boumllgesi Beydağları (Google com)

88

Harita 4 Beydağları Kırsal Yerleşimleri (Oumlzdilek 2014 Res 1)

Harita 5 Beydağları Uydu Goumlsterimi (Ccedilevik 2007 Res 1)

89

Harita 6 Phaselis Teritoryumu Haritası (Googlecom)

90

7 LEVHALAR

Levha 1

Res 1 27 Sura Apollon Kehanet Tapınağı ve Apollon Vadisi (Ccedilevik 2015 395)

Res 2 Sura Apollon Tapınağı Arkadan Goumlruumlnuumlmuuml (Suumlleyman Karamıklı)

91

Levha 2

Res 3 Sura Rahipler Alanı ve Anıtsal Likya Mezarı (Ccedilevik 2015 396)

Res 4 Sura Apollon Tapınağı Rahipler Listesi (Ccedilevik 2012 fig 1)

92

Levha 3

Res 5 Sura Kutsal Alanı Bizans Kilisesi (Ccedilevik 2012 fig 5)

Res 6 Sura Kutsal Alanı Bizans Kilisesi Cepheden Goumlruumlnuumlmuuml (Ccedilevik 2012 fig4)

93

Levha 4

Res 7 Sura Kutsal Alanı Nekropoluumlnrsquodenbir Lahit (Suumlleyman Karamıklı)


Huumllden 2014 Res 2)

94

Levha 5


Res 3)

Res 10 Yalakbaşı Duvar Oumlrguuml Stili (Demirel- Yener-Marsteıner Huumllde 2014 Res 4)

95

Levha 6

Res 11 YalakbaşıSumendis Kutsal Alanında ki Adak Stelleri (Demirel-Yener-Marksteıner-

Huumlden 2014 Res 5)


Marsteıner-Huumllden 2014 Res 6)

96

Levha 7


Duumlşuumlnuumllen Mimari Bloklar (Suumlleyman Karamıklı)


Karamıklı

97

Levha 8

Res 15 Yanartaş Uumlccedil Nefli Kilisesi (Oumlztaşkın 2012 Res 2)

Res 16 Yanartaş Uumlccedil Nefli Kilisesinin Kuzey Nef Apsisi (Oumlztaşkın 2010 Res 8)

98

Levha 9

Res 17 EkizceAres Kutsal Alanı (Arslan-Tuumlner-Oumlnen 2018 Fig 24)

Res 18 Mnara Kentirsquonin Genel Goumlruumlnuumlmuuml (Kızgut Akalın 2010 Res 1)

99

Levha 10

Res 19 Hurma Uumlzuumlmcek Dağırsquonın kuzeyindeki yerleşimler (Ccedilevik 1995 Res 2)

Res 20 Hurma Zeus Kabartması (Ccedilevik 1995 Res 5)

100

Levha 11

Res 21 Poğla Sikkesi uumlzerinde Zeus tasviri (Ccedilevik 1995 Res4)

Res 22 Sibidunda sikkesi uumlzerinde Zeus tasviri (Ccedilevik 1995 Res 3)

101

Levha 12

Res 23 Antalya Hurma Zeus Kabartması (Ccedilevik 2015 s 81)

Res 24Beydağları Kırsalındaki Antik Yerleşimler (Ccedilevik 2007 Res 2)

102

Levha 13

Res 25 İn Oumlnuuml Doğu Yerleşimi A Birimi (Kızgut Kunze Ccedilevik Bulut 2006 Res 3)


Kunze Ccedilevik Bulut 2006 Res 7)

103

Levha 14

Res 27 İn Oumlnuuml Yerleşimi Kutsal Alanı (Kızgut Kunze 2006 Res 7)


Res 3

104

Levha 15

Res 29 İn Oumlnuuml Kutsal Alanın Ccedilevreden Konumu (Ccedilevik Kızgut Kunze Bruer 2006 Res

1)

Res 30İn Oumlnuuml Yerleşimi Tarım Terasları (Ccedilevik Kızgut Kunze Bruer 2006 Res 2)

105

Levha 16

Res 31 İn Oumlnuuml Kakasbos Adak Stelleri (Ccedilevik Kızgut Kunze Bulut 2007 Res9)

Res 32 İn Oumlnuuml Doğu İşlik Kabartması (Oumlzdilek 2014 Res 60b)

106

Levha 17


2014 Res 60a)

Res 34İn Oumlnuuml Kutsal Alanı Dioskur Kabartması (Kızgut Kunze 2006 Res 5)

107

Levha 18

Res 35 İn Oumlnuuml Merkez Yerleşimindeki BouleuterionYapısı (Kızgut Kunze 2006 Res 1)


2017 Fig 16)

108

Levha 19

Res 37 Kirsecik Anteli Yapı (Kızgut 2017 Fig 17)

Res 38 Kirsecik Anteli

Yapının Ante Nişi (Kızgut

2017 Fig 17A)

Res 39 KirsecikAnteli Yapının Kesiti (Kızgut

2017 Fig 18)

109

Levha 20

Res 40 Kirsecik Mevkiirsquonde Bulunan Profilli Sunaklar (Kızgut 2017 Fig 21 21A 22)

Res 41 Kirsecik Mevkiirsquonde

Bulunan Yazıtlı Sunak Profil Ccedilizimi

(Kızgut 2017 Fig 23)

Res 42 Kirsecik Mevkii Yazıtlı

Sunak (Kızgut 2017 Fig 23)

110

Levha 21

Res 43 Yukarıovacık Kaya Kuumlltuumlnuumln Boumllgedeki Konumu (Tiryaki 2018 Fig 1)

Res 44 Yukarıovacık Coğrafi Konumu (Tiryaki 2018 Fig 2)

111

Levha 22

Res 45 Kaya Kuumlltuumlnuumln Bulunduğu Alan ve Roumllyefi (Tiryaki 2018 Fig 3)

Res 46 Yukarıovacık Kaya Kuumlltuumlnuumln Tanrılar Alayı Roumllyefi (Tiryaki 2018 Fig 8)

112

Levha 23

Res 47 Yukarıovacık Kaya Kabartması Uumlzerindeki Kartal Tasviri (Tiryaki 2018 Fig 6)


Duumlşuumlnuumllen Sahne Betimi (Tiryaki 2018 Fig 10)

113

Levha 24

Res 49 Yukarıovacık Kaya Kabartması Uumlzerindeki 4 ile 12 Figuumlrler (Tiryaki 2018 Fig 9)


Steli (Dağlı 2011 cat no 14)

Res 51 Apollon Genel Tasvirlerine Bir Oumlrnek Trakya (Lambrioudakis 1984 Fig 261a)

114

Levha 25

Res 52 Yalakbaşı Kutsal Alanında Bulunan Yazıtlı Altar (Marksteıner 2006 Res 4)

Res 53 Yalakbaşı Kutsal Alanı Adak Stelli (Marksteiner 2006 Res 3)

115

Levha 26

Res 54 Tanrı Dioskurlar Tasviri (ADUuml Sosyal Bilimler Dergisi 2014 (Şek 6)

Res 55 Bellerophontes ve Pegassos Khimaira Mitosu (Ccedilevik 2015 Res 1)

116

8 PLANLAR


Yener Huumllden 2014 Res 1)

Plan 2 Sura Kutsal Alanın Kent Planı (Ccedilevik 2015 294)

117

Plan 3 İn Oumlnuuml Yerleşimi Merkez Birimi Planı (Kızgut Kunze 2006 Res 4)

Plan 4 İn Oumlnuuml Kutsal Alanı Tapınakların Planı (Kızgut Kunze 2006 Res 7)

118

Plan 5 KhimairaYanartaş Kilisesi ve Ccedilevresinin Planı (Oumlztaşkın 2012 Res 1)

Plan 6 İn Oumlnuuml Yerleşiminin Kent Planı (Kızgut Kunze Ccedilevik Bulut 2006 Res 1)

119

OumlZGECcedilMİŞ

Kişisel Bilgiler

Adı Soyadı Suumlleyman Karamıklı

Doğum Yeri ve Tarihi Kumluca 24041992

Eğitim Durumu

Lisans Oumlğrenimi Dumlupınar Uumlniversitesi Fen Edebiyat Fakuumlltesi Arkeoloji

2011-2015

Lisansuumlstuuml Oumlğrenimi Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml

Arkeoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans 2016-

Bildiği Yabancı Diller İngilizce

İş Deneyimi

Arkeoloji Oumlğrencisi (2011-2012) Seyitoumlmer Houmlyuumlk Kurtarma KazısıKuumltahya

İletişim

e-posta Adresi suleyman__0007hotmail com

iii

TC



AYDIN

Arkeoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Programı oumlğrencisi Suumlleyman KARAMIKLI

tarafından hazırlanan ldquoLikya Boumllgesirsquonde Bey Dağları ve Yakın Ccedilevresi Kırsal Kuumllt Alanlarırdquo

başlıklı tez (06092019) tarihinde yapılan savunma sonucunda aşağıda isimleri bulunan juumlri

uumlyelerince kabul edilmiştir

Uumlnvanı Adı Soyadı Kurumu İmzası

Başkan Prof Dr Aslı SARACcedilOĞLU Adnan Menderes


Fakuumlltesi


Uumlye Prof Dr Bilal SOumlĞUumlT Pamukkale Uumlniversitesi



Uumlye Dr Oumlğretim Uumlyesi Sedat

AKKURNAZ

Adnan Menderes


Fakuumlltesi


Uumlye Prof Dr Suat Ateşlier Adnan Menderes


Fakuumlltesi


Uumlye DoccedilDr Bahadır Duman Pamukkale Uumlniversitesi



Juumlri uumlyeleri tarafından kabul edilen bu Yuumlksek Lisans tezi Enstituuml Youmlnetim Kurulunun sayılı

kararı helliphelliphelliphelliphelliptarihinde onaylanmıştır

Enstituuml Muumlduumlruuml

Doccedil Dr Ahmet Can Bakkalcı

iv

TC



AYDIN





06 09 2019


v

OumlZET


KUumlLT ALANLARI















Kuumllt Kutsal Alan

vi

ABSTRACT















Sanctuary

vii

OumlNSOumlZ






























viii























ix

İCcedilİNDEKİLER



OumlZET v

ABSTRACT vi

OumlNSOumlZ vii





GİRİŞ 1

1 BOumlLUumlM 5





2 BOumlLUumlM 26


3 BOumlLUumlM 32









x

















5 KAYNAKLAR 76

6 HARİTALAR 86

7 LEVHALAR 90

8 PLANLAR 116


xi














Lettres (Paris)











Bkz Bakınız

Cm Santimetre

xii


Ed Editoumlr

Km Kilometre

Lev Levha

m Metre


M S Milattan Sonra

No Numara

Res Resim

Vd Ve devamı

Vol Volume

Yy yuumlzyıl

xiii








xiv

LEVHALAR DİZİNİ











Res 3) 94









Karamıklı 96









xv








Res 3 103


Res 1) 104





2014 Res 60a) 106



Res 1 ) 107


2017 Fig 16) 107





22) 109


23) 109





xvi



6) 112




9) 113








xvii

PLANLAR DİZİNİ








1

GİRİŞ




















inşa edilmiştir








2


tanımlanmaktadır1





























1 Saltuk 1993 176

3





















eklenecektir








3 yine Ccedilevik


2 Nolle 2016

3 Ccedilevik 2015



4






























5

1 BOumlLUumlM





















Son







7 Sevin 2013 136

8 Şahin 2001 3


10 Bulut 2018 675

11 Şahin 2001 4

6











değildir14










Yine Strabonrsquoa













12



Şahin 2001 7 15

Sevin 2013 136 16

Strabon XIV 6 17

Strabon XIV 248 18

Sevin 2013 136 19

Camgoumlz 2010 15

7
















ettirmektedir23











20













8









ulaşılmaktadır27





















26

Sevin 2013 139 27


Sevin 2013 140 29

Blum 2016 137 vd 30


Blum 2016 139 32

Ccedilevik 2015 25

9


Strobon




(Harita 1)





Teke







Beydağları38







bağlanmaktadır39





33


Strabon XIV I 6 35



Blum 2016 137 38

Blum 2016 139 39

Takmer 2002 41 vd

10






























40



Onur 2016 573 43

Onur 2016 572 44

Onur 2016 574 45

Camgoumlz 2010 22

11




Her ne kadar














taşır49












ulaşılmaktadır52

46

Sevin 2013 138 47

Takmer 2002 43 48





Taşkıran 2006 764

12













edilmektedir




kılmaktadır55

















53



Duru 2006 227 56


Oumlzgen 2006 538

13








sunmaktadır59




Luvi




ilk






goumlstermektedir64









58

Becks 2016 29 vd 59

Becks 2016 33 60

Forrer 1926 81 61




Savaş 2006 679 vd 65


Karauğuz 2002 241

14



geccedilmektedir68







anlatılmaktadır71













Suruta Husanassa

(=Khersonesos)76



Zumarri Arinna

(=Xanthos)79

Atriya (Idrias)80

Utima (=Idyma)81

Dalawa (=Tlawa)82

Kuwalapassa

67


Gurney 1997 132 69

Savaş 2006 693 70





Forrer 1926 121 73


Bryce 1974 400 75

Hawkins 1998 26 76


Carruba 1996 33 78

Hawkins 1998 26 79

Umar 1990 28 80

Forrer 1932 150 81

Hawkins 1998 27 82


15

(=Olbasa)83








bahsetmektedir86












Apollodorosrsquoda








MOuml 546-538




Harpagos

83

Umar 1990 29 84



Strabon 8611 87

Health 1998 204-206 88


Strabon 14 1 6 90

Durnford 2008 103-113 91




16



başarmıştır95









basılmıştır97













94










Kolb 2016 36 100

Ccedilevik 2015 36

17






Perikle MOuml 362-









kalmıştır104















101


Kolb 2016 45 103


Kolb 2016 45 105


İşler 2009 5 107


Ccedilevik 2015 40

18






















rastlamaktadır112









109





Jameson 1965 35

19













Yapılan bu















kopyalamıştır120



114







Ccedilevik 2015 4

20


Likya































121



Bean 1998 57 Draycott 2008 145-153 124



Ccedilevik 2015 342

21

gelmiştir127

















yaparken130













127



Le Roy 1995 303-323 130



Zimmerman 2016 8

22

yaparken133



















(Harita 3)








m)rsquodir139





133







Ccedilevik 2015 20

23



























Buguumln bu



140





2007 144



24










(Harita 4)
















Kessener komu149





146





Kızgut 2017 202

25













151


26

2 BOumlLUumlM























Bu duumlşuumlnce






152

Guumlr 2016 61 153

Saltuk1993 176 154


Nilson 1969 115

27



















Ayrıca











156

Eren 2015 222 157

Eren 2015 223 158

Guumlr 2016 65 159

Konak 2003 11 160

Mazarakis 1988 105

28















şeklinde

tanımlamıştır













161

Hom Od VI 7-10 162

Eren 2015 223 163

Plat leg 745b-c 164


Plat leg 778c 166

Aristot pol 1331b

29




















Oumlrneğin Sura


bulunmaktadır171











167

Eren 2015 224 168

Eren 2015 225 169

Konak 2003 12 170

Eren 2015 225 171



Konak 2003 10

30

















Yer tespitinden








kurulabilmekte179






174

Konak 2003 11 175

Eren 2015 225 176


Eren 2015 226 178

Geertz 1993 165 179

Konak 2003 15 180


31




Letoon183

Didyma184

Labranda185
















ayrılmaktadır

181

Guumlr 2016 67 182

Konak 2003 10 183


Ogan 1951 61 185


Kurt 2017 1100 187


Darga 1992 163

32

3 BOumlLUumlM













Sura kutsal





anılmaktadır


kentte










189








Marksteiner 2006b 71-74 2007a 98-101

33



bir tapınaktır197














(Lev 1 Res 2)














(Lev 2 Res 3)

197


Bean 1976 47 199



Nolle 2006 516 202



Nolle 2006 517

34















ve bu keşiflerin

















205


Nolle 2006 517 207


Bean 1976 Bean 1998 209

Nolle 2006 516-517 210

Nolle 2006 517 211

Freely 2002 48 212

Ccedilevik 2002 112

35


Plutarkhos214

Artemidoros215



312 Diğer Yapılar


























213








36


oumlnemlidir220









(Lev 3 Res 5)





bulunmaktadır














ifade etmiştir

220


Wurster 1975 80 222


Nolle 2006 516

37




























224



Nolle 2006 515 227


Artemidoros III 17

38






























229

Nolle 2006 516 230




39































233








40










(Lev 5 Res 10)






















240









41













Aynı tanrıya



(Lev

25 Res 52-53)












anlaşılmaktadır


bulunmaktadır252



248






42









bulunmaktadır254






















253





Ccedilevik 2015 469

43














(Lev 26 Res 55)

















258


Uğurlu 2006 12 260


Kretschmer 1948 92-103 262


44





























263




Ccedilevik2015 472-473 267



Diler 1988 107

45





(Lev 7 Res 13)





















270


Diler 1988 109 272

Diler 1988 110 273


Ccedilevik 2015 473

46













(Lev 8 Res 15)







bulunmaktadır278












275








47












vardır285













anılmaktadır







282





48





anlaşılmaktadır


























286




Ccedilevik 2015 508

49














edilmektedir294


















290


Robert 1949 580 292


Robert 1949 70-73 294

Kalinka 1896 53-54 295



50


















(Lev 9 Res 17)










(Lev 9 Res 18)



devam etmektedir304



297






Kızgut 2010 339 303



51












Ayrıca



















305







52





bilgi yoktur311



























belirlenmiştir

311







Ccedilevik 1996 235

53






























318





54


bulunmaktadır322

(Lev 10 Res 20)








edilmektedir324



















yansıtmaktadır331



322




Şahin 2001 194 vd 326

Ccedilevik 2007a 175-193 327

Şahin 2001 196 328



Hill 1964 110 331

Ccedilevik 1996 40

55








ccedilıkar333

(Lev 11 Res 21-22)























Doğu

332

Cook 1925 974 333




Diler 1991 167 337

Ccedilevik 1996 41

56














goumlruumllmektedir








(Lev 12 Res 24)









338


Şahin 2001 121 340




57




























(Lev 13 Res

26)

343







58

































349







59




(Lev 16 Res 32)




(Lev























(Lev 16 Res 31)



355










60





taşımaktadır







gelmektedir366

















Bu kuumllte Pisidia


364




Delemen 1999 5 368

Frei 1990a 1810 369



61





Yunan mitolojisinde



(Lev

17 Res 33)







İn Oumlnuuml















edilememiştir378


371



Delemen 2005 106-163 374

Le Roy 1961 209 375

Delemen 1995 296 376


Delemen 1995 228 378

Delemen 1995 296

62

















Bu boumllgeye



(Lev 17 Res 34)




Yine Termessos ve





Ayrıca




379

Metzger 1952 22-27 380

Karayaka 2007 135 381

Delemen 1995 228 382






63









rastlanılmıştır























387


Kızgut 2017 199

64


bulunmaktadır389

(Levha 18 Resim 36)















(Lev 19 Res 37)







işlenmiştir392





389

Kızgut 2017 200 Fig 16 390

Kızgut 2017 202 391

Kızgut 2017 207 Fig 17 392


65









(Lev 20 Res 40)






edilmektedir396









savlanmıştır398




393

Kızgut 2017 207-208 Fig 22 394

Kızgut 2017 208-209 Fig 21a 395





66










geccedilmiştir402



oumlnemlidir






Bu







bulunmaktadır404








399




Kızgut 2017 212 403

Kızgut 2017 211 404

Kızgut 2017 211-212

67

























yayılmaktadır409







405

Kızgut 2017 212 406

Akkurnaz 2007 101-118 407

Kızgut 2017 212 408

Kızgut 2017 212 409

Tiryaki 2018 135-136 410

Tiryaki 2018 135

68













(Lev



















411

Tiryaki 2018 136 412

Tiryaki 2018 137 Fig 6 413

Delemen 1995 332 414

Tiryaki 2018 148 Fig 5 415


69



(Lev 24 Res 49)







rastlanmaktadır418

(Lev 24 Res 50)



















Letoonrsquodaki



416

Tiryaki 2018 137 Fig 8-9 417



Bryce 1983 12 Keen 1998 196 420

Bryce 1983 12 vdd 421

Frei 1990 1744-1753

70


gerekmektedir422














belgelenmiştir425


goumlruumlluumlr426


Oinoanda428

Teimoussa429

Ccedilandır430

Arykanda431










422


Tiryaki 2018 139 424



Nour 1976 129 427







Dağlı 2011 102-106 434


71



sahiptirler435

























435

Metzger 1952 61 Dağlı 2011 124-129 436


72

































73































74
































bulunmaktadır

75








76

5 KAYNAKLAR

Antik Kaynaklar


Massachusetts














II1




Modern Kaynaklar






İstanbul 536-549



77




Phaselis IV 295-323







1 Antalya 07-10 Kasım 2005 61-67
















Adalya 8 191-210



VI 675-700







78





Geschichte 321 1-13








(Thunder And Lıght










XVII Cilt 2 321-329







114





79





Dağları in 2006 ANMED 2007-5 102-106









130




Cedrus VI 435-451








35 Bonn


Muumlzesi 149-176




VI 107-121


38-167


80







225-231





122

















Berkeley



Cedrus IV 61-74

81







Wien


İstanbul


Cilt 1 100-110




Cilt 2 71-75



325-331




68













82





Akmed 345-355


Cilt 1 99-106


172













46





İzmir








1991 et 1992 KST XV Cilt 2 303-323

83






71-74






ANMED 2007-5 31-36





XI Paris




Antalya 515-523













187-202


84


Lisans Tezi Antalya












İstanbul





İstanbul



Antalya 761-769




Adalya 135-150


Volume I 19-38


2006- 4 125-131



85







İstanbul





86

6 HARİTALAR



87


88



89


90

7 LEVHALAR

Levha 1



91

Levha 2



92

Levha 3



93

Levha 4




94

Levha 5


Res 3)


95

Levha 6





96

Levha 7




Karamıklı

97

Levha 8



98

Levha 9



99

Levha 10



100

Levha 11



101

Levha 12



102

Levha 13




103

Levha 14



Res 3

104

Levha 15


1)


105

Levha 16



106

Levha 17


2014 Res 60a)


107

Levha 18



2017 Fig 16)

108

Levha 19




2017 Fig 17A)


2017 Fig 18)

109

Levha 20







110

Levha 21



111

Levha 22



112

Levha 23




113

Levha 24





114

Levha 25



115

Levha 26



116

8 PLANLAR




117



118



119

OumlZGECcedilMİŞ

Kişisel Bilgiler



Eğitim Durumu


2011-2015




İş Deneyimi


İletişim


iv

TC



AYDIN





06 09 2019


v

OumlZET


KUumlLT ALANLARI















Kuumllt Kutsal Alan

vi

ABSTRACT















Sanctuary

vii

OumlNSOumlZ






























viii























ix

İCcedilİNDEKİLER



OumlZET v

ABSTRACT vi

OumlNSOumlZ vii





GİRİŞ 1

1 BOumlLUumlM 5





2 BOumlLUumlM 26


3 BOumlLUumlM 32









x

















5 KAYNAKLAR 76

6 HARİTALAR 86

7 LEVHALAR 90

8 PLANLAR 116


xi














Lettres (Paris)











Bkz Bakınız

Cm Santimetre

xii


Ed Editoumlr

Km Kilometre

Lev Levha

m Metre


M S Milattan Sonra

No Numara

Res Resim

Vd Ve devamı

Vol Volume

Yy yuumlzyıl

xiii








xiv

LEVHALAR DİZİNİ











Res 3) 94









Karamıklı 96









xv








Res 3 103


Res 1) 104





2014 Res 60a) 106



Res 1 ) 107


2017 Fig 16) 107





22) 109


23) 109





xvi



6) 112




9) 113








xvii

PLANLAR DİZİNİ








1

GİRİŞ




















inşa edilmiştir








2


tanımlanmaktadır1





























1 Saltuk 1993 176

3





















eklenecektir








3 yine Ccedilevik


2 Nolle 2016

3 Ccedilevik 2015



4






























5

1 BOumlLUumlM





















Son







7 Sevin 2013 136

8 Şahin 2001 3


10 Bulut 2018 675

11 Şahin 2001 4

6











değildir14










Yine Strabonrsquoa













12



Şahin 2001 7 15

Sevin 2013 136 16

Strabon XIV 6 17

Strabon XIV 248 18

Sevin 2013 136 19

Camgoumlz 2010 15

7
















ettirmektedir23











20













8









ulaşılmaktadır27





















26

Sevin 2013 139 27


Sevin 2013 140 29

Blum 2016 137 vd 30


Blum 2016 139 32

Ccedilevik 2015 25

9


Strobon




(Harita 1)





Teke







Beydağları38







bağlanmaktadır39





33


Strabon XIV I 6 35



Blum 2016 137 38

Blum 2016 139 39

Takmer 2002 41 vd

10






























40



Onur 2016 573 43

Onur 2016 572 44

Onur 2016 574 45

Camgoumlz 2010 22

11




Her ne kadar














taşır49












ulaşılmaktadır52

46

Sevin 2013 138 47

Takmer 2002 43 48





Taşkıran 2006 764

12













edilmektedir




kılmaktadır55

















53



Duru 2006 227 56


Oumlzgen 2006 538

13








sunmaktadır59




Luvi




ilk






goumlstermektedir64









58

Becks 2016 29 vd 59

Becks 2016 33 60

Forrer 1926 81 61




Savaş 2006 679 vd 65


Karauğuz 2002 241

14



geccedilmektedir68







anlatılmaktadır71













Suruta Husanassa

(=Khersonesos)76



Zumarri Arinna

(=Xanthos)79

Atriya (Idrias)80

Utima (=Idyma)81

Dalawa (=Tlawa)82

Kuwalapassa

67


Gurney 1997 132 69

Savaş 2006 693 70





Forrer 1926 121 73


Bryce 1974 400 75

Hawkins 1998 26 76


Carruba 1996 33 78

Hawkins 1998 26 79

Umar 1990 28 80

Forrer 1932 150 81

Hawkins 1998 27 82


15

(=Olbasa)83








bahsetmektedir86












Apollodorosrsquoda








MOuml 546-538




Harpagos

83

Umar 1990 29 84



Strabon 8611 87

Health 1998 204-206 88


Strabon 14 1 6 90

Durnford 2008 103-113 91




16



başarmıştır95









basılmıştır97













94










Kolb 2016 36 100

Ccedilevik 2015 36

17






Perikle MOuml 362-









kalmıştır104















101


Kolb 2016 45 103


Kolb 2016 45 105


İşler 2009 5 107


Ccedilevik 2015 40

18






















rastlamaktadır112









109





Jameson 1965 35

19













Yapılan bu















kopyalamıştır120



114







Ccedilevik 2015 4

20


Likya































121



Bean 1998 57 Draycott 2008 145-153 124



Ccedilevik 2015 342

21

gelmiştir127

















yaparken130













127



Le Roy 1995 303-323 130



Zimmerman 2016 8

22

yaparken133



















(Harita 3)








m)rsquodir139





133







Ccedilevik 2015 20

23



























Buguumln bu



140





2007 144



24










(Harita 4)
















Kessener komu149





146





Kızgut 2017 202

25













151


26

2 BOumlLUumlM























Bu duumlşuumlnce






152

Guumlr 2016 61 153

Saltuk1993 176 154


Nilson 1969 115

27



















Ayrıca











156

Eren 2015 222 157

Eren 2015 223 158

Guumlr 2016 65 159

Konak 2003 11 160

Mazarakis 1988 105

28















şeklinde

tanımlamıştır













161

Hom Od VI 7-10 162

Eren 2015 223 163

Plat leg 745b-c 164


Plat leg 778c 166

Aristot pol 1331b

29




















Oumlrneğin Sura


bulunmaktadır171











167

Eren 2015 224 168

Eren 2015 225 169

Konak 2003 12 170

Eren 2015 225 171



Konak 2003 10

30

















Yer tespitinden








kurulabilmekte179






174

Konak 2003 11 175

Eren 2015 225 176


Eren 2015 226 178

Geertz 1993 165 179

Konak 2003 15 180


31




Letoon183

Didyma184

Labranda185
















ayrılmaktadır

181

Guumlr 2016 67 182

Konak 2003 10 183


Ogan 1951 61 185


Kurt 2017 1100 187


Darga 1992 163

32

3 BOumlLUumlM













Sura kutsal





anılmaktadır


kentte










189








Marksteiner 2006b 71-74 2007a 98-101

33



bir tapınaktır197














(Lev 1 Res 2)














(Lev 2 Res 3)

197


Bean 1976 47 199



Nolle 2006 516 202



Nolle 2006 517

34















ve bu keşiflerin

















205


Nolle 2006 517 207


Bean 1976 Bean 1998 209

Nolle 2006 516-517 210

Nolle 2006 517 211

Freely 2002 48 212

Ccedilevik 2002 112

35


Plutarkhos214

Artemidoros215



312 Diğer Yapılar


























213








36


oumlnemlidir220









(Lev 3 Res 5)





bulunmaktadır














ifade etmiştir

220


Wurster 1975 80 222


Nolle 2006 516

37




























224



Nolle 2006 515 227


Artemidoros III 17

38






























229

Nolle 2006 516 230




39































233








40










(Lev 5 Res 10)






















240









41













Aynı tanrıya



(Lev

25 Res 52-53)












anlaşılmaktadır


bulunmaktadır252



248






42









bulunmaktadır254






















253





Ccedilevik 2015 469

43














(Lev 26 Res 55)

















258


Uğurlu 2006 12 260


Kretschmer 1948 92-103 262


44





























263




Ccedilevik2015 472-473 267



Diler 1988 107

45





(Lev 7 Res 13)





















270


Diler 1988 109 272

Diler 1988 110 273


Ccedilevik 2015 473

46













(Lev 8 Res 15)







bulunmaktadır278












275








47












vardır285













anılmaktadır







282





48





anlaşılmaktadır


























286




Ccedilevik 2015 508

49














edilmektedir294


















290


Robert 1949 580 292


Robert 1949 70-73 294

Kalinka 1896 53-54 295



50


















(Lev 9 Res 17)










(Lev 9 Res 18)



devam etmektedir304



297






Kızgut 2010 339 303



51












Ayrıca



















305







52





bilgi yoktur311



























belirlenmiştir

311







Ccedilevik 1996 235

53






























318





54


bulunmaktadır322

(Lev 10 Res 20)








edilmektedir324



















yansıtmaktadır331



322




Şahin 2001 194 vd 326

Ccedilevik 2007a 175-193 327

Şahin 2001 196 328



Hill 1964 110 331

Ccedilevik 1996 40

55








ccedilıkar333

(Lev 11 Res 21-22)























Doğu

332

Cook 1925 974 333




Diler 1991 167 337

Ccedilevik 1996 41

56














goumlruumllmektedir








(Lev 12 Res 24)









338


Şahin 2001 121 340




57




























(Lev 13 Res

26)

343







58

































349







59




(Lev 16 Res 32)




(Lev























(Lev 16 Res 31)



355










60





taşımaktadır







gelmektedir366

















Bu kuumllte Pisidia


364




Delemen 1999 5 368

Frei 1990a 1810 369



61





Yunan mitolojisinde



(Lev

17 Res 33)







İn Oumlnuuml















edilememiştir378


371



Delemen 2005 106-163 374

Le Roy 1961 209 375

Delemen 1995 296 376


Delemen 1995 228 378

Delemen 1995 296

62

















Bu boumllgeye



(Lev 17 Res 34)




Yine Termessos ve





Ayrıca




379

Metzger 1952 22-27 380

Karayaka 2007 135 381

Delemen 1995 228 382






63









rastlanılmıştır























387


Kızgut 2017 199

64


bulunmaktadır389

(Levha 18 Resim 36)















(Lev 19 Res 37)







işlenmiştir392





389

Kızgut 2017 200 Fig 16 390

Kızgut 2017 202 391

Kızgut 2017 207 Fig 17 392


65









(Lev 20 Res 40)






edilmektedir396









savlanmıştır398




393

Kızgut 2017 207-208 Fig 22 394

Kızgut 2017 208-209 Fig 21a 395





66










geccedilmiştir402



oumlnemlidir






Bu







bulunmaktadır404








399




Kızgut 2017 212 403

Kızgut 2017 211 404

Kızgut 2017 211-212

67

























yayılmaktadır409







405

Kızgut 2017 212 406

Akkurnaz 2007 101-118 407

Kızgut 2017 212 408

Kızgut 2017 212 409

Tiryaki 2018 135-136 410

Tiryaki 2018 135

68













(Lev



















411

Tiryaki 2018 136 412

Tiryaki 2018 137 Fig 6 413

Delemen 1995 332 414

Tiryaki 2018 148 Fig 5 415


69



(Lev 24 Res 49)







rastlanmaktadır418

(Lev 24 Res 50)



















Letoonrsquodaki



416

Tiryaki 2018 137 Fig 8-9 417



Bryce 1983 12 Keen 1998 196 420

Bryce 1983 12 vdd 421

Frei 1990 1744-1753

70


gerekmektedir422














belgelenmiştir425


goumlruumlluumlr426


Oinoanda428

Teimoussa429

Ccedilandır430

Arykanda431










422


Tiryaki 2018 139 424



Nour 1976 129 427







Dağlı 2011 102-106 434


71



sahiptirler435

























435

Metzger 1952 61 Dağlı 2011 124-129 436


72

































73































74
































bulunmaktadır

75








76

5 KAYNAKLAR

Antik Kaynaklar


Massachusetts














II1




Modern Kaynaklar






İstanbul 536-549



77




Phaselis IV 295-323







1 Antalya 07-10 Kasım 2005 61-67
















Adalya 8 191-210



VI 675-700







78





Geschichte 321 1-13








(Thunder And Lıght










XVII Cilt 2 321-329







114





79





Dağları in 2006 ANMED 2007-5 102-106









130




Cedrus VI 435-451








35 Bonn


Muumlzesi 149-176




VI 107-121


38-167


80







225-231





122

















Berkeley



Cedrus IV 61-74

81







Wien


İstanbul


Cilt 1 100-110




Cilt 2 71-75



325-331




68













82





Akmed 345-355


Cilt 1 99-106


172













46





İzmir








1991 et 1992 KST XV Cilt 2 303-323

83






71-74






ANMED 2007-5 31-36





XI Paris




Antalya 515-523













187-202


84


Lisans Tezi Antalya












İstanbul





İstanbul



Antalya 761-769




Adalya 135-150


Volume I 19-38


2006- 4 125-131



85







İstanbul





86

6 HARİTALAR



87


88



89


90

7 LEVHALAR

Levha 1



91

Levha 2



92

Levha 3



93

Levha 4




94

Levha 5


Res 3)


95

Levha 6





96

Levha 7




Karamıklı

97

Levha 8



98

Levha 9



99

Levha 10



100

Levha 11



101

Levha 12



102

Levha 13




103

Levha 14



Res 3

104

Levha 15


1)


105

Levha 16



106

Levha 17


2014 Res 60a)


107

Levha 18



2017 Fig 16)

108

Levha 19




2017 Fig 17A)


2017 Fig 18)

109

Levha 20







110

Levha 21



111

Levha 22



112

Levha 23




113

Levha 24





114

Levha 25



115

Levha 26



116

8 PLANLAR




117



118



119

OumlZGECcedilMİŞ

Kişisel Bilgiler



Eğitim Durumu


2011-2015




İş Deneyimi


İletişim


v

OumlZET


KUumlLT ALANLARI















Kuumllt Kutsal Alan

vi

ABSTRACT















Sanctuary

vii

OumlNSOumlZ






























viii























ix

İCcedilİNDEKİLER



OumlZET v

ABSTRACT vi

OumlNSOumlZ vii





GİRİŞ 1

1 BOumlLUumlM 5





2 BOumlLUumlM 26


3 BOumlLUumlM 32









x

















5 KAYNAKLAR 76

6 HARİTALAR 86

7 LEVHALAR 90

8 PLANLAR 116


xi














Lettres (Paris)











Bkz Bakınız

Cm Santimetre

xii


Ed Editoumlr

Km Kilometre

Lev Levha

m Metre


M S Milattan Sonra

No Numara

Res Resim

Vd Ve devamı

Vol Volume

Yy yuumlzyıl

xiii








xiv

LEVHALAR DİZİNİ











Res 3) 94









Karamıklı 96









xv








Res 3 103


Res 1) 104





2014 Res 60a) 106



Res 1 ) 107


2017 Fig 16) 107





22) 109


23) 109





xvi



6) 112




9) 113








xvii

PLANLAR DİZİNİ








1

GİRİŞ




















inşa edilmiştir








2


tanımlanmaktadır1





























1 Saltuk 1993 176

3





















eklenecektir








3 yine Ccedilevik


2 Nolle 2016

3 Ccedilevik 2015



4






























5

1 BOumlLUumlM





















Son







7 Sevin 2013 136

8 Şahin 2001 3


10 Bulut 2018 675

11 Şahin 2001 4

6











değildir14










Yine Strabonrsquoa













12



Şahin 2001 7 15

Sevin 2013 136 16

Strabon XIV 6 17

Strabon XIV 248 18

Sevin 2013 136 19

Camgoumlz 2010 15

7
















ettirmektedir23











20













8









ulaşılmaktadır27





















26

Sevin 2013 139 27


Sevin 2013 140 29

Blum 2016 137 vd 30


Blum 2016 139 32

Ccedilevik 2015 25

9


Strobon




(Harita 1)





Teke







Beydağları38







bağlanmaktadır39





33


Strabon XIV I 6 35



Blum 2016 137 38

Blum 2016 139 39

Takmer 2002 41 vd

10






























40



Onur 2016 573 43

Onur 2016 572 44

Onur 2016 574 45

Camgoumlz 2010 22

11




Her ne kadar














taşır49












ulaşılmaktadır52

46

Sevin 2013 138 47

Takmer 2002 43 48





Taşkıran 2006 764

12













edilmektedir




kılmaktadır55

















53



Duru 2006 227 56


Oumlzgen 2006 538

13








sunmaktadır59




Luvi




ilk






goumlstermektedir64









58

Becks 2016 29 vd 59

Becks 2016 33 60

Forrer 1926 81 61




Savaş 2006 679 vd 65


Karauğuz 2002 241

14



geccedilmektedir68







anlatılmaktadır71













Suruta Husanassa

(=Khersonesos)76



Zumarri Arinna

(=Xanthos)79

Atriya (Idrias)80

Utima (=Idyma)81

Dalawa (=Tlawa)82

Kuwalapassa

67


Gurney 1997 132 69

Savaş 2006 693 70





Forrer 1926 121 73


Bryce 1974 400 75

Hawkins 1998 26 76


Carruba 1996 33 78

Hawkins 1998 26 79

Umar 1990 28 80

Forrer 1932 150 81

Hawkins 1998 27 82


15

(=Olbasa)83








bahsetmektedir86












Apollodorosrsquoda








MOuml 546-538




Harpagos

83

Umar 1990 29 84



Strabon 8611 87

Health 1998 204-206 88


Strabon 14 1 6 90

Durnford 2008 103-113 91




16



başarmıştır95









basılmıştır97













94










Kolb 2016 36 100

Ccedilevik 2015 36

17






Perikle MOuml 362-









kalmıştır104















101


Kolb 2016 45 103


Kolb 2016 45 105


İşler 2009 5 107


Ccedilevik 2015 40

18






















rastlamaktadır112









109





Jameson 1965 35

19













Yapılan bu















kopyalamıştır120



114







Ccedilevik 2015 4

20


Likya































121



Bean 1998 57 Draycott 2008 145-153 124



Ccedilevik 2015 342

21

gelmiştir127

















yaparken130













127



Le Roy 1995 303-323 130



Zimmerman 2016 8

22

yaparken133



















(Harita 3)








m)rsquodir139





133







Ccedilevik 2015 20

23



























Buguumln bu



140





2007 144



24










(Harita 4)
















Kessener komu149





146





Kızgut 2017 202

25













151


26

2 BOumlLUumlM























Bu duumlşuumlnce






152

Guumlr 2016 61 153

Saltuk1993 176 154


Nilson 1969 115

27



















Ayrıca











156

Eren 2015 222 157

Eren 2015 223 158

Guumlr 2016 65 159

Konak 2003 11 160

Mazarakis 1988 105

28















şeklinde

tanımlamıştır













161

Hom Od VI 7-10 162

Eren 2015 223 163

Plat leg 745b-c 164


Plat leg 778c 166

Aristot pol 1331b

29




















Oumlrneğin Sura


bulunmaktadır171











167

Eren 2015 224 168

Eren 2015 225 169

Konak 2003 12 170

Eren 2015 225 171



Konak 2003 10

30

















Yer tespitinden








kurulabilmekte179






174

Konak 2003 11 175

Eren 2015 225 176


Eren 2015 226 178

Geertz 1993 165 179

Konak 2003 15 180


31




Letoon183

Didyma184

Labranda185
















ayrılmaktadır

181

Guumlr 2016 67 182

Konak 2003 10 183


Ogan 1951 61 185


Kurt 2017 1100 187


Darga 1992 163

32

3 BOumlLUumlM













Sura kutsal





anılmaktadır


kentte










189








Marksteiner 2006b 71-74 2007a 98-101

33



bir tapınaktır197














(Lev 1 Res 2)














(Lev 2 Res 3)

197


Bean 1976 47 199



Nolle 2006 516 202



Nolle 2006 517

34















ve bu keşiflerin

















205


Nolle 2006 517 207


Bean 1976 Bean 1998 209

Nolle 2006 516-517 210

Nolle 2006 517 211

Freely 2002 48 212

Ccedilevik 2002 112

35


Plutarkhos214

Artemidoros215



312 Diğer Yapılar


























213








36


oumlnemlidir220









(Lev 3 Res 5)





bulunmaktadır














ifade etmiştir

220


Wurster 1975 80 222


Nolle 2006 516

37




























224



Nolle 2006 515 227


Artemidoros III 17

38






























229

Nolle 2006 516 230




39































233








40










(Lev 5 Res 10)






















240









41













Aynı tanrıya



(Lev

25 Res 52-53)












anlaşılmaktadır


bulunmaktadır252



248






42









bulunmaktadır254






















253





Ccedilevik 2015 469

43














(Lev 26 Res 55)

















258


Uğurlu 2006 12 260


Kretschmer 1948 92-103 262


44





























263




Ccedilevik2015 472-473 267



Diler 1988 107

45





(Lev 7 Res 13)





















270


Diler 1988 109 272

Diler 1988 110 273


Ccedilevik 2015 473

46













(Lev 8 Res 15)







bulunmaktadır278












275








47












vardır285













anılmaktadır







282





48





anlaşılmaktadır


























286




Ccedilevik 2015 508

49














edilmektedir294


















290


Robert 1949 580 292


Robert 1949 70-73 294

Kalinka 1896 53-54 295



50


















(Lev 9 Res 17)










(Lev 9 Res 18)



devam etmektedir304



297






Kızgut 2010 339 303



51












Ayrıca



















305







52





bilgi yoktur311



























belirlenmiştir

311







Ccedilevik 1996 235

53






























318





54


bulunmaktadır322

(Lev 10 Res 20)








edilmektedir324



















yansıtmaktadır331



322




Şahin 2001 194 vd 326

Ccedilevik 2007a 175-193 327

Şahin 2001 196 328



Hill 1964 110 331

Ccedilevik 1996 40

55








ccedilıkar333

(Lev 11 Res 21-22)























Doğu

332

Cook 1925 974 333




Diler 1991 167 337

Ccedilevik 1996 41

56














goumlruumllmektedir








(Lev 12 Res 24)









338


Şahin 2001 121 340




57




























(Lev 13 Res

26)

343







58

































349







59




(Lev 16 Res 32)




(Lev























(Lev 16 Res 31)



355










60





taşımaktadır







gelmektedir366

















Bu kuumllte Pisidia


364




Delemen 1999 5 368

Frei 1990a 1810 369



61





Yunan mitolojisinde



(Lev

17 Res 33)







İn Oumlnuuml















edilememiştir378


371



Delemen 2005 106-163 374

Le Roy 1961 209 375

Delemen 1995 296 376


Delemen 1995 228 378

Delemen 1995 296

62

















Bu boumllgeye



(Lev 17 Res 34)




Yine Termessos ve





Ayrıca




379

Metzger 1952 22-27 380

Karayaka 2007 135 381

Delemen 1995 228 382






63









rastlanılmıştır























387


Kızgut 2017 199

64


bulunmaktadır389

(Levha 18 Resim 36)















(Lev 19 Res 37)







işlenmiştir392





389

Kızgut 2017 200 Fig 16 390

Kızgut 2017 202 391

Kızgut 2017 207 Fig 17 392


65









(Lev 20 Res 40)






edilmektedir396









savlanmıştır398




393

Kızgut 2017 207-208 Fig 22 394

Kızgut 2017 208-209 Fig 21a 395





66










geccedilmiştir402



oumlnemlidir






Bu







bulunmaktadır404








399




Kızgut 2017 212 403

Kızgut 2017 211 404

Kızgut 2017 211-212

67

























yayılmaktadır409







405

Kızgut 2017 212 406

Akkurnaz 2007 101-118 407

Kızgut 2017 212 408

Kızgut 2017 212 409

Tiryaki 2018 135-136 410

Tiryaki 2018 135

68













(Lev



















411

Tiryaki 2018 136 412

Tiryaki 2018 137 Fig 6 413

Delemen 1995 332 414

Tiryaki 2018 148 Fig 5 415


69



(Lev 24 Res 49)







rastlanmaktadır418

(Lev 24 Res 50)



















Letoonrsquodaki



416

Tiryaki 2018 137 Fig 8-9 417



Bryce 1983 12 Keen 1998 196 420

Bryce 1983 12 vdd 421

Frei 1990 1744-1753

70


gerekmektedir422














belgelenmiştir425


goumlruumlluumlr426


Oinoanda428

Teimoussa429

Ccedilandır430

Arykanda431










422


Tiryaki 2018 139 424



Nour 1976 129 427







Dağlı 2011 102-106 434


71



sahiptirler435

























435

Metzger 1952 61 Dağlı 2011 124-129 436


72

































73































74
































bulunmaktadır

75








76

5 KAYNAKLAR

Antik Kaynaklar


Massachusetts














II1




Modern Kaynaklar






İstanbul 536-549



77




Phaselis IV 295-323







1 Antalya 07-10 Kasım 2005 61-67
















Adalya 8 191-210



VI 675-700







78





Geschichte 321 1-13








(Thunder And Lıght










XVII Cilt 2 321-329







114





79





Dağları in 2006 ANMED 2007-5 102-106









130




Cedrus VI 435-451








35 Bonn


Muumlzesi 149-176




VI 107-121


38-167


80







225-231





122

















Berkeley



Cedrus IV 61-74

81







Wien


İstanbul


Cilt 1 100-110




Cilt 2 71-75



325-331




68













82





Akmed 345-355


Cilt 1 99-106


172













46





İzmir








1991 et 1992 KST XV Cilt 2 303-323

83






71-74






ANMED 2007-5 31-36





XI Paris




Antalya 515-523













187-202


84


Lisans Tezi Antalya












İstanbul





İstanbul



Antalya 761-769




Adalya 135-150


Volume I 19-38


2006- 4 125-131



85







İstanbul





86

6 HARİTALAR



87


88



89


90

7 LEVHALAR

Levha 1



91

Levha 2



92

Levha 3



93

Levha 4




94

Levha 5


Res 3)


95

Levha 6





96

Levha 7




Karamıklı

97

Levha 8



98

Levha 9



99

Levha 10



100

Levha 11



101

Levha 12



102

Levha 13




103

Levha 14



Res 3

104

Levha 15


1)


105

Levha 16



106

Levha 17


2014 Res 60a)


107

Levha 18



2017 Fig 16)

108

Levha 19




2017 Fig 17A)


2017 Fig 18)

109

Levha 20







110

Levha 21



111

Levha 22



112

Levha 23




113

Levha 24





114

Levha 25



115

Levha 26



116

8 PLANLAR




117



118



119

OumlZGECcedilMİŞ

Kişisel Bilgiler



Eğitim Durumu


2011-2015




İş Deneyimi


İletişim


vi

ABSTRACT















Sanctuary

vii

OumlNSOumlZ






























viii























ix

İCcedilİNDEKİLER



OumlZET v

ABSTRACT vi

OumlNSOumlZ vii





GİRİŞ 1

1 BOumlLUumlM 5





2 BOumlLUumlM 26


3 BOumlLUumlM 32









x

















5 KAYNAKLAR 76

6 HARİTALAR 86

7 LEVHALAR 90

8 PLANLAR 116


xi














Lettres (Paris)











Bkz Bakınız

Cm Santimetre

xii


Ed Editoumlr

Km Kilometre

Lev Levha

m Metre


M S Milattan Sonra

No Numara

Res Resim

Vd Ve devamı

Vol Volume

Yy yuumlzyıl

xiii








xiv

LEVHALAR DİZİNİ











Res 3) 94









Karamıklı 96









xv








Res 3 103


Res 1) 104





2014 Res 60a) 106



Res 1 ) 107


2017 Fig 16) 107





22) 109


23) 109





xvi



6) 112




9) 113








xvii

PLANLAR DİZİNİ








1

GİRİŞ




















inşa edilmiştir








2


tanımlanmaktadır1





























1 Saltuk 1993 176

3





















eklenecektir








3 yine Ccedilevik


2 Nolle 2016

3 Ccedilevik 2015



4






























5

1 BOumlLUumlM





















Son







7 Sevin 2013 136

8 Şahin 2001 3


10 Bulut 2018 675

11 Şahin 2001 4

6











değildir14










Yine Strabonrsquoa













12



Şahin 2001 7 15

Sevin 2013 136 16

Strabon XIV 6 17

Strabon XIV 248 18

Sevin 2013 136 19

Camgoumlz 2010 15

7
















ettirmektedir23











20













8









ulaşılmaktadır27





















26

Sevin 2013 139 27


Sevin 2013 140 29

Blum 2016 137 vd 30


Blum 2016 139 32

Ccedilevik 2015 25

9


Strobon




(Harita 1)





Teke







Beydağları38







bağlanmaktadır39





33


Strabon XIV I 6 35



Blum 2016 137 38

Blum 2016 139 39

Takmer 2002 41 vd

10






























40



Onur 2016 573 43

Onur 2016 572 44

Onur 2016 574 45

Camgoumlz 2010 22

11




Her ne kadar














taşır49












ulaşılmaktadır52

46

Sevin 2013 138 47

Takmer 2002 43 48





Taşkıran 2006 764

12













edilmektedir




kılmaktadır55

















53



Duru 2006 227 56


Oumlzgen 2006 538

13








sunmaktadır59




Luvi




ilk






goumlstermektedir64









58

Becks 2016 29 vd 59

Becks 2016 33 60

Forrer 1926 81 61




Savaş 2006 679 vd 65


Karauğuz 2002 241

14



geccedilmektedir68







anlatılmaktadır71













Suruta Husanassa

(=Khersonesos)76



Zumarri Arinna

(=Xanthos)79

Atriya (Idrias)80

Utima (=Idyma)81

Dalawa (=Tlawa)82

Kuwalapassa

67


Gurney 1997 132 69

Savaş 2006 693 70





Forrer 1926 121 73


Bryce 1974 400 75

Hawkins 1998 26 76


Carruba 1996 33 78

Hawkins 1998 26 79

Umar 1990 28 80

Forrer 1932 150 81

Hawkins 1998 27 82


15

(=Olbasa)83








bahsetmektedir86












Apollodorosrsquoda








MOuml 546-538




Harpagos

83

Umar 1990 29 84



Strabon 8611 87

Health 1998 204-206 88


Strabon 14 1 6 90

Durnford 2008 103-113 91




16



başarmıştır95









basılmıştır97













94










Kolb 2016 36 100

Ccedilevik 2015 36

17






Perikle MOuml 362-









kalmıştır104















101


Kolb 2016 45 103


Kolb 2016 45 105


İşler 2009 5 107


Ccedilevik 2015 40

18






















rastlamaktadır112









109





Jameson 1965 35

19













Yapılan bu















kopyalamıştır120



114







Ccedilevik 2015 4

20


Likya































121



Bean 1998 57 Draycott 2008 145-153 124



Ccedilevik 2015 342

21

gelmiştir127

















yaparken130













127



Le Roy 1995 303-323 130



Zimmerman 2016 8

22

yaparken133



















(Harita 3)








m)rsquodir139





133







Ccedilevik 2015 20

23



























Buguumln bu



140





2007 144



24










(Harita 4)
















Kessener komu149





146





Kızgut 2017 202

25













151


26

2 BOumlLUumlM























Bu duumlşuumlnce






152

Guumlr 2016 61 153

Saltuk1993 176 154


Nilson 1969 115

27



















Ayrıca











156

Eren 2015 222 157

Eren 2015 223 158

Guumlr 2016 65 159

Konak 2003 11 160

Mazarakis 1988 105

28















şeklinde

tanımlamıştır













161

Hom Od VI 7-10 162

Eren 2015 223 163

Plat leg 745b-c 164


Plat leg 778c 166

Aristot pol 1331b

29




















Oumlrneğin Sura


bulunmaktadır171











167

Eren 2015 224 168

Eren 2015 225 169

Konak 2003 12 170

Eren 2015 225 171



Konak 2003 10

30

















Yer tespitinden








kurulabilmekte179






174

Konak 2003 11 175

Eren 2015 225 176


Eren 2015 226 178

Geertz 1993 165 179

Konak 2003 15 180


31




Letoon183

Didyma184

Labranda185
















ayrılmaktadır

181

Guumlr 2016 67 182

Konak 2003 10 183


Ogan 1951 61 185


Kurt 2017 1100 187


Darga 1992 163

32

3 BOumlLUumlM













Sura kutsal





anılmaktadır


kentte










189








Marksteiner 2006b 71-74 2007a 98-101

33



bir tapınaktır197














(Lev 1 Res 2)














(Lev 2 Res 3)

197


Bean 1976 47 199



Nolle 2006 516 202



Nolle 2006 517

34















ve bu keşiflerin

















205


Nolle 2006 517 207


Bean 1976 Bean 1998 209

Nolle 2006 516-517 210

Nolle 2006 517 211

Freely 2002 48 212

Ccedilevik 2002 112

35


Plutarkhos214

Artemidoros215



312 Diğer Yapılar


























213








36


oumlnemlidir220









(Lev 3 Res 5)





bulunmaktadır














ifade etmiştir

220


Wurster 1975 80 222


Nolle 2006 516

37




























224



Nolle 2006 515 227


Artemidoros III 17

38






























229

Nolle 2006 516 230




39































233








40










(Lev 5 Res 10)






















240









41













Aynı tanrıya



(Lev

25 Res 52-53)












anlaşılmaktadır


bulunmaktadır252



248






42









bulunmaktadır254






















253





Ccedilevik 2015 469

43














(Lev 26 Res 55)

















258


Uğurlu 2006 12 260


Kretschmer 1948 92-103 262


44





























263




Ccedilevik2015 472-473 267



Diler 1988 107

45





(Lev 7 Res 13)





















270


Diler 1988 109 272

Diler 1988 110 273


Ccedilevik 2015 473

46













(Lev 8 Res 15)







bulunmaktadır278












275








47












vardır285













anılmaktadır







282





48





anlaşılmaktadır


























286




Ccedilevik 2015 508

49














edilmektedir294


















290


Robert 1949 580 292


Robert 1949 70-73 294

Kalinka 1896 53-54 295



50


















(Lev 9 Res 17)










(Lev 9 Res 18)



devam etmektedir304



297






Kızgut 2010 339 303



51












Ayrıca



















305







52





bilgi yoktur311



























belirlenmiştir

311







Ccedilevik 1996 235

53






























318





54


bulunmaktadır322

(Lev 10 Res 20)








edilmektedir324



















yansıtmaktadır331



322




Şahin 2001 194 vd 326

Ccedilevik 2007a 175-193 327

Şahin 2001 196 328



Hill 1964 110 331

Ccedilevik 1996 40

55








ccedilıkar333

(Lev 11 Res 21-22)























Doğu

332

Cook 1925 974 333




Diler 1991 167 337

Ccedilevik 1996 41

56














goumlruumllmektedir








(Lev 12 Res 24)









338


Şahin 2001 121 340




57




























(Lev 13 Res

26)

343







58

































349







59




(Lev 16 Res 32)




(Lev























(Lev 16 Res 31)



355










60





taşımaktadır







gelmektedir366

















Bu kuumllte Pisidia


364




Delemen 1999 5 368

Frei 1990a 1810 369



61





Yunan mitolojisinde



(Lev

17 Res 33)







İn Oumlnuuml















edilememiştir378


371



Delemen 2005 106-163 374

Le Roy 1961 209 375

Delemen 1995 296 376


Delemen 1995 228 378

Delemen 1995 296

62

















Bu boumllgeye



(Lev 17 Res 34)




Yine Termessos ve





Ayrıca




379

Metzger 1952 22-27 380

Karayaka 2007 135 381

Delemen 1995 228 382






63









rastlanılmıştır























387


Kızgut 2017 199

64


bulunmaktadır389

(Levha 18 Resim 36)















(Lev 19 Res 37)







işlenmiştir392





389

Kızgut 2017 200 Fig 16 390

Kızgut 2017 202 391

Kızgut 2017 207 Fig 17 392


65









(Lev 20 Res 40)






edilmektedir396









savlanmıştır398




393

Kızgut 2017 207-208 Fig 22 394

Kızgut 2017 208-209 Fig 21a 395





66










geccedilmiştir402



oumlnemlidir






Bu







bulunmaktadır404








399




Kızgut 2017 212 403

Kızgut 2017 211 404

Kızgut 2017 211-212

67

























yayılmaktadır409







405

Kızgut 2017 212 406

Akkurnaz 2007 101-118 407

Kızgut 2017 212 408

Kızgut 2017 212 409

Tiryaki 2018 135-136 410

Tiryaki 2018 135

68













(Lev



















411

Tiryaki 2018 136 412

Tiryaki 2018 137 Fig 6 413

Delemen 1995 332 414

Tiryaki 2018 148 Fig 5 415


69



(Lev 24 Res 49)







rastlanmaktadır418

(Lev 24 Res 50)



















Letoonrsquodaki



416

Tiryaki 2018 137 Fig 8-9 417



Bryce 1983 12 Keen 1998 196 420

Bryce 1983 12 vdd 421

Frei 1990 1744-1753

70


gerekmektedir422














belgelenmiştir425


goumlruumlluumlr426


Oinoanda428

Teimoussa429

Ccedilandır430

Arykanda431










422


Tiryaki 2018 139 424



Nour 1976 129 427







Dağlı 2011 102-106 434


71



sahiptirler435

























435

Metzger 1952 61 Dağlı 2011 124-129 436


72

































73































74
































bulunmaktadır

75








76

5 KAYNAKLAR

Antik Kaynaklar


Massachusetts














II1




Modern Kaynaklar






İstanbul 536-549



77




Phaselis IV 295-323







1 Antalya 07-10 Kasım 2005 61-67
















Adalya 8 191-210



VI 675-700







78





Geschichte 321 1-13








(Thunder And Lıght










XVII Cilt 2 321-329







114





79





Dağları in 2006 ANMED 2007-5 102-106









130




Cedrus VI 435-451








35 Bonn


Muumlzesi 149-176




VI 107-121


38-167


80







225-231





122

















Berkeley



Cedrus IV 61-74

81







Wien


İstanbul


Cilt 1 100-110




Cilt 2 71-75



325-331




68













82





Akmed 345-355


Cilt 1 99-106


172













46





İzmir








1991 et 1992 KST XV Cilt 2 303-323

83






71-74






ANMED 2007-5 31-36





XI Paris




Antalya 515-523













187-202


84


Lisans Tezi Antalya












İstanbul





İstanbul



Antalya 761-769




Adalya 135-150


Volume I 19-38


2006- 4 125-131



85







İstanbul





86

6 HARİTALAR



87


88



89


90

7 LEVHALAR

Levha 1



91

Levha 2



92

Levha 3



93

Levha 4




94

Levha 5


Res 3)


95

Levha 6





96

Levha 7




Karamıklı

97

Levha 8



98

Levha 9



99

Levha 10



100

Levha 11



101

Levha 12



102

Levha 13




103

Levha 14



Res 3

104

Levha 15


1)


105

Levha 16



106

Levha 17


2014 Res 60a)


107

Levha 18



2017 Fig 16)

108

Levha 19




2017 Fig 17A)


2017 Fig 18)

109

Levha 20







110

Levha 21



111

Levha 22



112

Levha 23




113

Levha 24





114

Levha 25



115

Levha 26



116

8 PLANLAR




117



118



119

OumlZGECcedilMİŞ

Kişisel Bilgiler



Eğitim Durumu


2011-2015




İş Deneyimi


İletişim


vii

OumlNSOumlZ






























viii























ix

İCcedilİNDEKİLER



OumlZET v

ABSTRACT vi

OumlNSOumlZ vii





GİRİŞ 1

1 BOumlLUumlM 5





2 BOumlLUumlM 26


3 BOumlLUumlM 32









x

















5 KAYNAKLAR 76

6 HARİTALAR 86

7 LEVHALAR 90

8 PLANLAR 116


xi














Lettres (Paris)











Bkz Bakınız

Cm Santimetre

xii


Ed Editoumlr

Km Kilometre

Lev Levha

m Metre


M S Milattan Sonra

No Numara

Res Resim

Vd Ve devamı

Vol Volume

Yy yuumlzyıl

xiii








xiv

LEVHALAR DİZİNİ











Res 3) 94









Karamıklı 96









xv








Res 3 103


Res 1) 104





2014 Res 60a) 106



Res 1 ) 107


2017 Fig 16) 107





22) 109


23) 109





xvi



6) 112




9) 113








xvii

PLANLAR DİZİNİ








1

GİRİŞ




















inşa edilmiştir








2


tanımlanmaktadır1





























1 Saltuk 1993 176

3





















eklenecektir








3 yine Ccedilevik


2 Nolle 2016

3 Ccedilevik 2015



4






























5

1 BOumlLUumlM





















Son







7 Sevin 2013 136

8 Şahin 2001 3


10 Bulut 2018 675

11 Şahin 2001 4

6











değildir14










Yine Strabonrsquoa













12



Şahin 2001 7 15

Sevin 2013 136 16

Strabon XIV 6 17

Strabon XIV 248 18

Sevin 2013 136 19

Camgoumlz 2010 15

7
















ettirmektedir23











20













8









ulaşılmaktadır27





















26

Sevin 2013 139 27


Sevin 2013 140 29

Blum 2016 137 vd 30


Blum 2016 139 32

Ccedilevik 2015 25

9


Strobon




(Harita 1)





Teke







Beydağları38







bağlanmaktadır39





33


Strabon XIV I 6 35



Blum 2016 137 38

Blum 2016 139 39

Takmer 2002 41 vd

10






























40



Onur 2016 573 43

Onur 2016 572 44

Onur 2016 574 45

Camgoumlz 2010 22

11




Her ne kadar














taşır49












ulaşılmaktadır52

46

Sevin 2013 138 47

Takmer 2002 43 48





Taşkıran 2006 764

12













edilmektedir




kılmaktadır55

















53



Duru 2006 227 56


Oumlzgen 2006 538

13








sunmaktadır59




Luvi




ilk






goumlstermektedir64









58

Becks 2016 29 vd 59

Becks 2016 33 60

Forrer 1926 81 61




Savaş 2006 679 vd 65


Karauğuz 2002 241

14



geccedilmektedir68







anlatılmaktadır71













Suruta Husanassa

(=Khersonesos)76



Zumarri Arinna

(=Xanthos)79

Atriya (Idrias)80

Utima (=Idyma)81

Dalawa (=Tlawa)82

Kuwalapassa

67


Gurney 1997 132 69

Savaş 2006 693 70





Forrer 1926 121 73


Bryce 1974 400 75

Hawkins 1998 26 76


Carruba 1996 33 78

Hawkins 1998 26 79

Umar 1990 28 80

Forrer 1932 150 81

Hawkins 1998 27 82


15

(=Olbasa)83








bahsetmektedir86












Apollodorosrsquoda








MOuml 546-538




Harpagos

83

Umar 1990 29 84



Strabon 8611 87

Health 1998 204-206 88


Strabon 14 1 6 90

Durnford 2008 103-113 91




16



başarmıştır95









basılmıştır97













94










Kolb 2016 36 100

Ccedilevik 2015 36

17






Perikle MOuml 362-









kalmıştır104















101


Kolb 2016 45 103


Kolb 2016 45 105


İşler 2009 5 107


Ccedilevik 2015 40

18






















rastlamaktadır112









109





Jameson 1965 35

19













Yapılan bu















kopyalamıştır120



114







Ccedilevik 2015 4

20


Likya































121



Bean 1998 57 Draycott 2008 145-153 124



Ccedilevik 2015 342

21

gelmiştir127

















yaparken130













127



Le Roy 1995 303-323 130



Zimmerman 2016 8

22

yaparken133



















(Harita 3)








m)rsquodir139





133







Ccedilevik 2015 20

23



























Buguumln bu



140





2007 144



24










(Harita 4)
















Kessener komu149





146





Kızgut 2017 202

25













151


26

2 BOumlLUumlM























Bu duumlşuumlnce






152

Guumlr 2016 61 153

Saltuk1993 176 154


Nilson 1969 115

27



















Ayrıca











156

Eren 2015 222 157

Eren 2015 223 158

Guumlr 2016 65 159

Konak 2003 11 160

Mazarakis 1988 105

28















şeklinde

tanımlamıştır













161

Hom Od VI 7-10 162

Eren 2015 223 163

Plat leg 745b-c 164


Plat leg 778c 166

Aristot pol 1331b

29




















Oumlrneğin Sura


bulunmaktadır171











167

Eren 2015 224 168

Eren 2015 225 169

Konak 2003 12 170

Eren 2015 225 171



Konak 2003 10

30

















Yer tespitinden








kurulabilmekte179






174

Konak 2003 11 175

Eren 2015 225 176


Eren 2015 226 178

Geertz 1993 165 179

Konak 2003 15 180


31




Letoon183

Didyma184

Labranda185
















ayrılmaktadır

181

Guumlr 2016 67 182

Konak 2003 10 183


Ogan 1951 61 185


Kurt 2017 1100 187


Darga 1992 163

32

3 BOumlLUumlM













Sura kutsal





anılmaktadır


kentte










189








Marksteiner 2006b 71-74 2007a 98-101

33



bir tapınaktır197














(Lev 1 Res 2)














(Lev 2 Res 3)

197


Bean 1976 47 199



Nolle 2006 516 202



Nolle 2006 517

34















ve bu keşiflerin

















205


Nolle 2006 517 207


Bean 1976 Bean 1998 209

Nolle 2006 516-517 210

Nolle 2006 517 211

Freely 2002 48 212

Ccedilevik 2002 112

35


Plutarkhos214

Artemidoros215



312 Diğer Yapılar


























213








36


oumlnemlidir220









(Lev 3 Res 5)





bulunmaktadır














ifade etmiştir

220


Wurster 1975 80 222


Nolle 2006 516

37




























224



Nolle 2006 515 227


Artemidoros III 17

38






























229

Nolle 2006 516 230




39































233








40










(Lev 5 Res 10)






















240









41













Aynı tanrıya



(Lev

25 Res 52-53)












anlaşılmaktadır


bulunmaktadır252



248






42









bulunmaktadır254






















253





Ccedilevik 2015 469

43














(Lev 26 Res 55)

















258


Uğurlu 2006 12 260


Kretschmer 1948 92-103 262


44





























263




Ccedilevik2015 472-473 267



Diler 1988 107

45





(Lev 7 Res 13)





















270


Diler 1988 109 272

Diler 1988 110 273


Ccedilevik 2015 473

46













(Lev 8 Res 15)







bulunmaktadır278












275








47












vardır285













anılmaktadır







282





48





anlaşılmaktadır


























286




Ccedilevik 2015 508

49














edilmektedir294


















290


Robert 1949 580 292


Robert 1949 70-73 294

Kalinka 1896 53-54 295



50


















(Lev 9 Res 17)










(Lev 9 Res 18)



devam etmektedir304



297






Kızgut 2010 339 303



51












Ayrıca



















305







52





bilgi yoktur311



























belirlenmiştir

311







Ccedilevik 1996 235

53






























318





54


bulunmaktadır322

(Lev 10 Res 20)








edilmektedir324



















yansıtmaktadır331



322




Şahin 2001 194 vd 326

Ccedilevik 2007a 175-193 327

Şahin 2001 196 328



Hill 1964 110 331

Ccedilevik 1996 40

55








ccedilıkar333

(Lev 11 Res 21-22)























Doğu

332

Cook 1925 974 333




Diler 1991 167 337

Ccedilevik 1996 41

56














goumlruumllmektedir








(Lev 12 Res 24)









338


Şahin 2001 121 340




57




























(Lev 13 Res

26)

343







58

































349







59




(Lev 16 Res 32)




(Lev























(Lev 16 Res 31)



355










60





taşımaktadır







gelmektedir366

















Bu kuumllte Pisidia


364




Delemen 1999 5 368

Frei 1990a 1810 369



61





Yunan mitolojisinde



(Lev

17 Res 33)







İn Oumlnuuml















edilememiştir378


371



Delemen 2005 106-163 374

Le Roy 1961 209 375

Delemen 1995 296 376


Delemen 1995 228 378

Delemen 1995 296

62

















Bu boumllgeye



(Lev 17 Res 34)




Yine Termessos ve





Ayrıca




379

Metzger 1952 22-27 380

Karayaka 2007 135 381

Delemen 1995 228 382






63









rastlanılmıştır























387


Kızgut 2017 199

64


bulunmaktadır389

(Levha 18 Resim 36)















(Lev 19 Res 37)







işlenmiştir392





389

Kızgut 2017 200 Fig 16 390

Kızgut 2017 202 391

Kızgut 2017 207 Fig 17 392


65









(Lev 20 Res 40)






edilmektedir396









savlanmıştır398




393

Kızgut 2017 207-208 Fig 22 394

Kızgut 2017 208-209 Fig 21a 395





66










geccedilmiştir402



oumlnemlidir






Bu







bulunmaktadır404








399




Kızgut 2017 212 403

Kızgut 2017 211 404

Kızgut 2017 211-212

67

























yayılmaktadır409







405

Kızgut 2017 212 406

Akkurnaz 2007 101-118 407

Kızgut 2017 212 408

Kızgut 2017 212 409

Tiryaki 2018 135-136 410

Tiryaki 2018 135

68













(Lev



















411

Tiryaki 2018 136 412

Tiryaki 2018 137 Fig 6 413

Delemen 1995 332 414

Tiryaki 2018 148 Fig 5 415


69



(Lev 24 Res 49)







rastlanmaktadır418

(Lev 24 Res 50)



















Letoonrsquodaki



416

Tiryaki 2018 137 Fig 8-9 417



Bryce 1983 12 Keen 1998 196 420

Bryce 1983 12 vdd 421

Frei 1990 1744-1753

70


gerekmektedir422














belgelenmiştir425


goumlruumlluumlr426


Oinoanda428

Teimoussa429

Ccedilandır430

Arykanda431










422


Tiryaki 2018 139 424



Nour 1976 129 427







Dağlı 2011 102-106 434


71



sahiptirler435

























435

Metzger 1952 61 Dağlı 2011 124-129 436


72

































73































74
































bulunmaktadır

75








76

5 KAYNAKLAR

Antik Kaynaklar


Massachusetts














II1




Modern Kaynaklar






İstanbul 536-549



77




Phaselis IV 295-323







1 Antalya 07-10 Kasım 2005 61-67
















Adalya 8 191-210



VI 675-700







78





Geschichte 321 1-13








(Thunder And Lıght










XVII Cilt 2 321-329







114





79





Dağları in 2006 ANMED 2007-5 102-106









130




Cedrus VI 435-451








35 Bonn


Muumlzesi 149-176




VI 107-121


38-167


80







225-231





122

















Berkeley



Cedrus IV 61-74

81







Wien


İstanbul


Cilt 1 100-110




Cilt 2 71-75



325-331




68













82





Akmed 345-355


Cilt 1 99-106


172













46





İzmir








1991 et 1992 KST XV Cilt 2 303-323

83






71-74






ANMED 2007-5 31-36





XI Paris




Antalya 515-523













187-202


84


Lisans Tezi Antalya












İstanbul





İstanbul



Antalya 761-769




Adalya 135-150


Volume I 19-38


2006- 4 125-131



85







İstanbul





86

6 HARİTALAR



87


88



89


90

7 LEVHALAR

Levha 1



91

Levha 2



92

Levha 3



93

Levha 4




94

Levha 5


Res 3)


95

Levha 6





96

Levha 7




Karamıklı

97

Levha 8



98

Levha 9



99

Levha 10



100

Levha 11



101

Levha 12



102

Levha 13




103

Levha 14



Res 3

104

Levha 15


1)


105

Levha 16



106

Levha 17


2014 Res 60a)


107

Levha 18



2017 Fig 16)

108

Levha 19




2017 Fig 17A)


2017 Fig 18)

109

Levha 20







110

Levha 21



111

Levha 22



112

Levha 23




113

Levha 24





114

Levha 25



115

Levha 26



116

8 PLANLAR




117



118



119

OumlZGECcedilMİŞ

Kişisel Bilgiler



Eğitim Durumu


2011-2015




İş Deneyimi


İletişim


viii























ix

İCcedilİNDEKİLER



OumlZET v

ABSTRACT vi

OumlNSOumlZ vii





GİRİŞ 1

1 BOumlLUumlM 5





2 BOumlLUumlM 26


3 BOumlLUumlM 32









x

















5 KAYNAKLAR 76

6 HARİTALAR 86

7 LEVHALAR 90

8 PLANLAR 116


xi














Lettres (Paris)











Bkz Bakınız

Cm Santimetre

xii


Ed Editoumlr

Km Kilometre

Lev Levha

m Metre


M S Milattan Sonra

No Numara

Res Resim

Vd Ve devamı

Vol Volume

Yy yuumlzyıl

xiii








xiv

LEVHALAR DİZİNİ











Res 3) 94









Karamıklı 96









xv








Res 3 103


Res 1) 104





2014 Res 60a) 106



Res 1 ) 107


2017 Fig 16) 107





22) 109


23) 109





xvi



6) 112




9) 113








xvii

PLANLAR DİZİNİ








1

GİRİŞ




















inşa edilmiştir








2


tanımlanmaktadır1





























1 Saltuk 1993 176

3





















eklenecektir








3 yine Ccedilevik


2 Nolle 2016

3 Ccedilevik 2015



4






























5

1 BOumlLUumlM





















Son







7 Sevin 2013 136

8 Şahin 2001 3


10 Bulut 2018 675

11 Şahin 2001 4

6











değildir14










Yine Strabonrsquoa













12



Şahin 2001 7 15

Sevin 2013 136 16

Strabon XIV 6 17

Strabon XIV 248 18

Sevin 2013 136 19

Camgoumlz 2010 15

7
















ettirmektedir23











20













8









ulaşılmaktadır27





















26

Sevin 2013 139 27


Sevin 2013 140 29

Blum 2016 137 vd 30


Blum 2016 139 32

Ccedilevik 2015 25

9


Strobon




(Harita 1)





Teke







Beydağları38







bağlanmaktadır39





33


Strabon XIV I 6 35



Blum 2016 137 38

Blum 2016 139 39

Takmer 2002 41 vd

10






























40



Onur 2016 573 43

Onur 2016 572 44

Onur 2016 574 45

Camgoumlz 2010 22

11




Her ne kadar














taşır49












ulaşılmaktadır52

46

Sevin 2013 138 47

Takmer 2002 43 48





Taşkıran 2006 764

12













edilmektedir




kılmaktadır55

















53



Duru 2006 227 56


Oumlzgen 2006 538

13








sunmaktadır59




Luvi




ilk






goumlstermektedir64









58

Becks 2016 29 vd 59

Becks 2016 33 60

Forrer 1926 81 61




Savaş 2006 679 vd 65


Karauğuz 2002 241

14



geccedilmektedir68







anlatılmaktadır71













Suruta Husanassa

(=Khersonesos)76



Zumarri Arinna

(=Xanthos)79

Atriya (Idrias)80

Utima (=Idyma)81

Dalawa (=Tlawa)82

Kuwalapassa

67


Gurney 1997 132 69

Savaş 2006 693 70





Forrer 1926 121 73


Bryce 1974 400 75

Hawkins 1998 26 76


Carruba 1996 33 78

Hawkins 1998 26 79

Umar 1990 28 80

Forrer 1932 150 81

Hawkins 1998 27 82


15

(=Olbasa)83








bahsetmektedir86












Apollodorosrsquoda








MOuml 546-538




Harpagos

83

Umar 1990 29 84



Strabon 8611 87

Health 1998 204-206 88


Strabon 14 1 6 90

Durnford 2008 103-113 91




16



başarmıştır95









basılmıştır97













94










Kolb 2016 36 100

Ccedilevik 2015 36

17






Perikle MOuml 362-









kalmıştır104















101


Kolb 2016 45 103


Kolb 2016 45 105


İşler 2009 5 107


Ccedilevik 2015 40

18






















rastlamaktadır112









109





Jameson 1965 35

19













Yapılan bu















kopyalamıştır120



114







Ccedilevik 2015 4

20


Likya































121



Bean 1998 57 Draycott 2008 145-153 124



Ccedilevik 2015 342

21

gelmiştir127

















yaparken130













127



Le Roy 1995 303-323 130



Zimmerman 2016 8

22

yaparken133



















(Harita 3)








m)rsquodir139





133







Ccedilevik 2015 20

23



























Buguumln bu



140





2007 144



24










(Harita 4)
















Kessener komu149





146





Kızgut 2017 202

25













151


26

2 BOumlLUumlM























Bu duumlşuumlnce






152

Guumlr 2016 61 153

Saltuk1993 176 154


Nilson 1969 115

27



















Ayrıca











156

Eren 2015 222 157

Eren 2015 223 158

Guumlr 2016 65 159

Konak 2003 11 160

Mazarakis 1988 105

28















şeklinde

tanımlamıştır













161

Hom Od VI 7-10 162

Eren 2015 223 163

Plat leg 745b-c 164


Plat leg 778c 166

Aristot pol 1331b

29




















Oumlrneğin Sura


bulunmaktadır171











167

Eren 2015 224 168

Eren 2015 225 169

Konak 2003 12 170

Eren 2015 225 171



Konak 2003 10

30

















Yer tespitinden








kurulabilmekte179






174

Konak 2003 11 175

Eren 2015 225 176


Eren 2015 226 178

Geertz 1993 165 179

Konak 2003 15 180


31




Letoon183

Didyma184

Labranda185
















ayrılmaktadır

181

Guumlr 2016 67 182

Konak 2003 10 183


Ogan 1951 61 185


Kurt 2017 1100 187


Darga 1992 163

32

3 BOumlLUumlM













Sura kutsal





anılmaktadır


kentte










189








Marksteiner 2006b 71-74 2007a 98-101

33



bir tapınaktır197














(Lev 1 Res 2)














(Lev 2 Res 3)

197


Bean 1976 47 199



Nolle 2006 516 202



Nolle 2006 517

34















ve bu keşiflerin

















205


Nolle 2006 517 207


Bean 1976 Bean 1998 209

Nolle 2006 516-517 210

Nolle 2006 517 211

Freely 2002 48 212

Ccedilevik 2002 112

35


Plutarkhos214

Artemidoros215



312 Diğer Yapılar


























213








36


oumlnemlidir220









(Lev 3 Res 5)





bulunmaktadır














ifade etmiştir

220


Wurster 1975 80 222


Nolle 2006 516

37




























224



Nolle 2006 515 227


Artemidoros III 17

38






























229

Nolle 2006 516 230




39































233








40










(Lev 5 Res 10)






















240









41













Aynı tanrıya



(Lev

25 Res 52-53)












anlaşılmaktadır


bulunmaktadır252



248






42









bulunmaktadır254






















253





Ccedilevik 2015 469

43














(Lev 26 Res 55)

















258


Uğurlu 2006 12 260


Kretschmer 1948 92-103 262


44





























263




Ccedilevik2015 472-473 267



Diler 1988 107

45





(Lev 7 Res 13)





















270


Diler 1988 109 272

Diler 1988 110 273


Ccedilevik 2015 473

46













(Lev 8 Res 15)







bulunmaktadır278












275








47












vardır285













anılmaktadır







282





48





anlaşılmaktadır


























286




Ccedilevik 2015 508

49














edilmektedir294


















290


Robert 1949 580 292


Robert 1949 70-73 294

Kalinka 1896 53-54 295



50


















(Lev 9 Res 17)










(Lev 9 Res 18)



devam etmektedir304



297






Kızgut 2010 339 303



51












Ayrıca



















305







52





bilgi yoktur311



























belirlenmiştir

311







Ccedilevik 1996 235

53






























318





54


bulunmaktadır322

(Lev 10 Res 20)








edilmektedir324



















yansıtmaktadır331



322




Şahin 2001 194 vd 326

Ccedilevik 2007a 175-193 327

Şahin 2001 196 328



Hill 1964 110 331

Ccedilevik 1996 40

55








ccedilıkar333

(Lev 11 Res 21-22)























Doğu

332

Cook 1925 974 333




Diler 1991 167 337

Ccedilevik 1996 41

56














goumlruumllmektedir








(Lev 12 Res 24)









338


Şahin 2001 121 340




57




























(Lev 13 Res

26)

343







58

































349







59




(Lev 16 Res 32)




(Lev























(Lev 16 Res 31)



355










60





taşımaktadır







gelmektedir366

















Bu kuumllte Pisidia


364




Delemen 1999 5 368

Frei 1990a 1810 369



61





Yunan mitolojisinde



(Lev

17 Res 33)







İn Oumlnuuml















edilememiştir378


371



Delemen 2005 106-163 374

Le Roy 1961 209 375

Delemen 1995 296 376


Delemen 1995 228 378

Delemen 1995 296

62

















Bu boumllgeye



(Lev 17 Res 34)




Yine Termessos ve





Ayrıca




379

Metzger 1952 22-27 380

Karayaka 2007 135 381

Delemen 1995 228 382






63









rastlanılmıştır























387


Kızgut 2017 199

64


bulunmaktadır389

(Levha 18 Resim 36)















(Lev 19 Res 37)







işlenmiştir392





389

Kızgut 2017 200 Fig 16 390

Kızgut 2017 202 391

Kızgut 2017 207 Fig 17 392


65









(Lev 20 Res 40)






edilmektedir396









savlanmıştır398




393

Kızgut 2017 207-208 Fig 22 394

Kızgut 2017 208-209 Fig 21a 395





66










geccedilmiştir402



oumlnemlidir






Bu







bulunmaktadır404








399




Kızgut 2017 212 403

Kızgut 2017 211 404

Kızgut 2017 211-212

67

























yayılmaktadır409







405

Kızgut 2017 212 406

Akkurnaz 2007 101-118 407

Kızgut 2017 212 408

Kızgut 2017 212 409

Tiryaki 2018 135-136 410

Tiryaki 2018 135

68













(Lev



















411

Tiryaki 2018 136 412

Tiryaki 2018 137 Fig 6 413

Delemen 1995 332 414

Tiryaki 2018 148 Fig 5 415


69



(Lev 24 Res 49)







rastlanmaktadır418

(Lev 24 Res 50)



















Letoonrsquodaki



416

Tiryaki 2018 137 Fig 8-9 417



Bryce 1983 12 Keen 1998 196 420

Bryce 1983 12 vdd 421

Frei 1990 1744-1753

70


gerekmektedir422














belgelenmiştir425


goumlruumlluumlr426


Oinoanda428

Teimoussa429

Ccedilandır430

Arykanda431










422


Tiryaki 2018 139 424



Nour 1976 129 427







Dağlı 2011 102-106 434


71



sahiptirler435

























435

Metzger 1952 61 Dağlı 2011 124-129 436


72

































73































74
































bulunmaktadır

75








76

5 KAYNAKLAR

Antik Kaynaklar


Massachusetts














II1




Modern Kaynaklar






İstanbul 536-549



77




Phaselis IV 295-323







1 Antalya 07-10 Kasım 2005 61-67
















Adalya 8 191-210



VI 675-700







78





Geschichte 321 1-13








(Thunder And Lıght










XVII Cilt 2 321-329







114





79





Dağları in 2006 ANMED 2007-5 102-106









130




Cedrus VI 435-451








35 Bonn


Muumlzesi 149-176




VI 107-121


38-167


80







225-231





122

















Berkeley



Cedrus IV 61-74

81







Wien


İstanbul


Cilt 1 100-110




Cilt 2 71-75



325-331




68













82





Akmed 345-355


Cilt 1 99-106


172













46





İzmir








1991 et 1992 KST XV Cilt 2 303-323

83






71-74






ANMED 2007-5 31-36





XI Paris




Antalya 515-523













187-202


84


Lisans Tezi Antalya












İstanbul





İstanbul



Antalya 761-769




Adalya 135-150


Volume I 19-38


2006- 4 125-131



85







İstanbul





86

6 HARİTALAR



87


88



89


90

7 LEVHALAR

Levha 1



91

Levha 2



92

Levha 3



93

Levha 4




94

Levha 5


Res 3)


95

Levha 6





96

Levha 7




Karamıklı

97

Levha 8



98

Levha 9



99

Levha 10



100

Levha 11



101

Levha 12



102

Levha 13




103

Levha 14



Res 3

104

Levha 15


1)


105

Levha 16



106

Levha 17


2014 Res 60a)


107

Levha 18



2017 Fig 16)

108

Levha 19




2017 Fig 17A)


2017 Fig 18)

109

Levha 20







110

Levha 21



111

Levha 22



112

Levha 23




113

Levha 24





114

Levha 25



115

Levha 26



116

8 PLANLAR




117



118



119

OumlZGECcedilMİŞ

Kişisel Bilgiler



Eğitim Durumu


2011-2015




İş Deneyimi


İletişim


ix

İCcedilİNDEKİLER



OumlZET v

ABSTRACT vi

OumlNSOumlZ vii





GİRİŞ 1

1 BOumlLUumlM 5





2 BOumlLUumlM 26


3 BOumlLUumlM 32









x

















5 KAYNAKLAR 76

6 HARİTALAR 86

7 LEVHALAR 90

8 PLANLAR 116


xi














Lettres (Paris)











Bkz Bakınız

Cm Santimetre

xii


Ed Editoumlr

Km Kilometre

Lev Levha

m Metre


M S Milattan Sonra

No Numara

Res Resim

Vd Ve devamı

Vol Volume

Yy yuumlzyıl

xiii








xiv

LEVHALAR DİZİNİ











Res 3) 94









Karamıklı 96









xv








Res 3 103


Res 1) 104





2014 Res 60a) 106



Res 1 ) 107


2017 Fig 16) 107





22) 109


23) 109





xvi



6) 112




9) 113








xvii

PLANLAR DİZİNİ








1

GİRİŞ




















inşa edilmiştir








2


tanımlanmaktadır1





























1 Saltuk 1993 176

3





















eklenecektir








3 yine Ccedilevik


2 Nolle 2016

3 Ccedilevik 2015



4






























5

1 BOumlLUumlM





















Son







7 Sevin 2013 136

8 Şahin 2001 3


10 Bulut 2018 675

11 Şahin 2001 4

6











değildir14










Yine Strabonrsquoa













12



Şahin 2001 7 15

Sevin 2013 136 16

Strabon XIV 6 17

Strabon XIV 248 18

Sevin 2013 136 19

Camgoumlz 2010 15

7
















ettirmektedir23











20













8









ulaşılmaktadır27





















26

Sevin 2013 139 27


Sevin 2013 140 29

Blum 2016 137 vd 30


Blum 2016 139 32

Ccedilevik 2015 25

9


Strobon




(Harita 1)





Teke







Beydağları38







bağlanmaktadır39





33


Strabon XIV I 6 35



Blum 2016 137 38

Blum 2016 139 39

Takmer 2002 41 vd

10






























40



Onur 2016 573 43

Onur 2016 572 44

Onur 2016 574 45

Camgoumlz 2010 22

11




Her ne kadar














taşır49












ulaşılmaktadır52

46

Sevin 2013 138 47

Takmer 2002 43 48





Taşkıran 2006 764

12













edilmektedir




kılmaktadır55

















53



Duru 2006 227 56


Oumlzgen 2006 538

13








sunmaktadır59




Luvi




ilk






goumlstermektedir64









58

Becks 2016 29 vd 59

Becks 2016 33 60

Forrer 1926 81 61




Savaş 2006 679 vd 65


Karauğuz 2002 241

14



geccedilmektedir68







anlatılmaktadır71













Suruta Husanassa

(=Khersonesos)76



Zumarri Arinna

(=Xanthos)79

Atriya (Idrias)80

Utima (=Idyma)81

Dalawa (=Tlawa)82

Kuwalapassa

67


Gurney 1997 132 69

Savaş 2006 693 70





Forrer 1926 121 73


Bryce 1974 400 75

Hawkins 1998 26 76


Carruba 1996 33 78

Hawkins 1998 26 79

Umar 1990 28 80

Forrer 1932 150 81

Hawkins 1998 27 82


15

(=Olbasa)83








bahsetmektedir86












Apollodorosrsquoda








MOuml 546-538




Harpagos

83

Umar 1990 29 84



Strabon 8611 87

Health 1998 204-206 88


Strabon 14 1 6 90

Durnford 2008 103-113 91




16



başarmıştır95









basılmıştır97













94










Kolb 2016 36 100

Ccedilevik 2015 36

17






Perikle MOuml 362-









kalmıştır104















101


Kolb 2016 45 103


Kolb 2016 45 105


İşler 2009 5 107


Ccedilevik 2015 40

18






















rastlamaktadır112









109





Jameson 1965 35

19













Yapılan bu















kopyalamıştır120



114







Ccedilevik 2015 4

20


Likya































121



Bean 1998 57 Draycott 2008 145-153 124



Ccedilevik 2015 342

21

gelmiştir127

















yaparken130













127



Le Roy 1995 303-323 130



Zimmerman 2016 8

22

yaparken133



















(Harita 3)








m)rsquodir139





133







Ccedilevik 2015 20

23



























Buguumln bu



140





2007 144



24










(Harita 4)
















Kessener komu149





146





Kızgut 2017 202

25













151


26

2 BOumlLUumlM























Bu duumlşuumlnce






152

Guumlr 2016 61 153

Saltuk1993 176 154


Nilson 1969 115

27



















Ayrıca











156

Eren 2015 222 157

Eren 2015 223 158

Guumlr 2016 65 159

Konak 2003 11 160

Mazarakis 1988 105

28















şeklinde

tanımlamıştır













161

Hom Od VI 7-10 162

Eren 2015 223 163

Plat leg 745b-c 164


Plat leg 778c 166

Aristot pol 1331b

29




















Oumlrneğin Sura


bulunmaktadır171











167

Eren 2015 224 168

Eren 2015 225 169

Konak 2003 12 170

Eren 2015 225 171



Konak 2003 10

30

















Yer tespitinden








kurulabilmekte179






174

Konak 2003 11 175

Eren 2015 225 176


Eren 2015 226 178

Geertz 1993 165 179

Konak 2003 15 180


31




Letoon183

Didyma184

Labranda185
















ayrılmaktadır

181

Guumlr 2016 67 182

Konak 2003 10 183


Ogan 1951 61 185


Kurt 2017 1100 187


Darga 1992 163

32

3 BOumlLUumlM













Sura kutsal





anılmaktadır


kentte










189








Marksteiner 2006b 71-74 2007a 98-101

33



bir tapınaktır197














(Lev 1 Res 2)














(Lev 2 Res 3)

197


Bean 1976 47 199



Nolle 2006 516 202



Nolle 2006 517

34















ve bu keşiflerin

















205


Nolle 2006 517 207


Bean 1976 Bean 1998 209

Nolle 2006 516-517 210

Nolle 2006 517 211

Freely 2002 48 212

Ccedilevik 2002 112

35


Plutarkhos214

Artemidoros215



312 Diğer Yapılar


























213








36


oumlnemlidir220









(Lev 3 Res 5)





bulunmaktadır














ifade etmiştir

220


Wurster 1975 80 222


Nolle 2006 516

37




























224



Nolle 2006 515 227


Artemidoros III 17

38






























229

Nolle 2006 516 230




39































233








40










(Lev 5 Res 10)






















240









41













Aynı tanrıya



(Lev

25 Res 52-53)












anlaşılmaktadır


bulunmaktadır252



248






42









bulunmaktadır254






















253





Ccedilevik 2015 469

43














(Lev 26 Res 55)

















258


Uğurlu 2006 12 260


Kretschmer 1948 92-103 262


44





























263




Ccedilevik2015 472-473 267



Diler 1988 107

45





(Lev 7 Res 13)





















270


Diler 1988 109 272

Diler 1988 110 273


Ccedilevik 2015 473

46













(Lev 8 Res 15)







bulunmaktadır278












275








47












vardır285













anılmaktadır







282





48





anlaşılmaktadır


























286




Ccedilevik 2015 508

49














edilmektedir294


















290


Robert 1949 580 292


Robert 1949 70-73 294

Kalinka 1896 53-54 295



50


















(Lev 9 Res 17)










(Lev 9 Res 18)



devam etmektedir304



297






Kızgut 2010 339 303



51












Ayrıca



















305







52





bilgi yoktur311



























belirlenmiştir

311







Ccedilevik 1996 235

53






























318





54


bulunmaktadır322

(Lev 10 Res 20)








edilmektedir324



















yansıtmaktadır331



322




Şahin 2001 194 vd 326

Ccedilevik 2007a 175-193 327

Şahin 2001 196 328



Hill 1964 110 331

Ccedilevik 1996 40

55








ccedilıkar333

(Lev 11 Res 21-22)























Doğu

332

Cook 1925 974 333




Diler 1991 167 337

Ccedilevik 1996 41

56














goumlruumllmektedir








(Lev 12 Res 24)









338


Şahin 2001 121 340




57




























(Lev 13 Res

26)

343







58

































349







59




(Lev 16 Res 32)




(Lev























(Lev 16 Res 31)



355










60





taşımaktadır







gelmektedir366

















Bu kuumllte Pisidia


364




Delemen 1999 5 368

Frei 1990a 1810 369



61





Yunan mitolojisinde



(Lev

17 Res 33)







İn Oumlnuuml















edilememiştir378


371



Delemen 2005 106-163 374

Le Roy 1961 209 375

Delemen 1995 296 376


Delemen 1995 228 378

Delemen 1995 296

62

















Bu boumllgeye



(Lev 17 Res 34)




Yine Termessos ve





Ayrıca




379

Metzger 1952 22-27 380

Karayaka 2007 135 381

Delemen 1995 228 382






63









rastlanılmıştır























387


Kızgut 2017 199

64


bulunmaktadır389

(Levha 18 Resim 36)















(Lev 19 Res 37)







işlenmiştir392





389

Kızgut 2017 200 Fig 16 390

Kızgut 2017 202 391

Kızgut 2017 207 Fig 17 392


65









(Lev 20 Res 40)






edilmektedir396









savlanmıştır398




393

Kızgut 2017 207-208 Fig 22 394

Kızgut 2017 208-209 Fig 21a 395





66










geccedilmiştir402



oumlnemlidir






Bu







bulunmaktadır404








399




Kızgut 2017 212 403

Kızgut 2017 211 404

Kızgut 2017 211-212

67

























yayılmaktadır409







405

Kızgut 2017 212 406

Akkurnaz 2007 101-118 407

Kızgut 2017 212 408

Kızgut 2017 212 409

Tiryaki 2018 135-136 410

Tiryaki 2018 135

68













(Lev



















411

Tiryaki 2018 136 412

Tiryaki 2018 137 Fig 6 413

Delemen 1995 332 414

Tiryaki 2018 148 Fig 5 415


69



(Lev 24 Res 49)







rastlanmaktadır418

(Lev 24 Res 50)



















Letoonrsquodaki



416

Tiryaki 2018 137 Fig 8-9 417



Bryce 1983 12 Keen 1998 196 420

Bryce 1983 12 vdd 421

Frei 1990 1744-1753

70


gerekmektedir422














belgelenmiştir425


goumlruumlluumlr426


Oinoanda428

Teimoussa429

Ccedilandır430

Arykanda431










422


Tiryaki 2018 139 424



Nour 1976 129 427







Dağlı 2011 102-106 434


71



sahiptirler435

























435

Metzger 1952 61 Dağlı 2011 124-129 436


72

































73































74
































bulunmaktadır

75








76

5 KAYNAKLAR

Antik Kaynaklar


Massachusetts














II1




Modern Kaynaklar






İstanbul 536-549



77




Phaselis IV 295-323







1 Antalya 07-10 Kasım 2005 61-67
















Adalya 8 191-210



VI 675-700







78





Geschichte 321 1-13








(Thunder And Lıght










XVII Cilt 2 321-329







114





79





Dağları in 2006 ANMED 2007-5 102-106









130




Cedrus VI 435-451








35 Bonn


Muumlzesi 149-176




VI 107-121


38-167


80







225-231





122

















Berkeley



Cedrus IV 61-74

81







Wien


İstanbul


Cilt 1 100-110




Cilt 2 71-75



325-331




68













82





Akmed 345-355


Cilt 1 99-106


172













46





İzmir








1991 et 1992 KST XV Cilt 2 303-323

83






71-74






ANMED 2007-5 31-36





XI Paris




Antalya 515-523













187-202


84


Lisans Tezi Antalya












İstanbul





İstanbul



Antalya 761-769




Adalya 135-150


Volume I 19-38


2006- 4 125-131



85







İstanbul





86

6 HARİTALAR



87


88



89


90

7 LEVHALAR

Levha 1



91

Levha 2



92

Levha 3



93

Levha 4




94

Levha 5


Res 3)


95

Levha 6





96

Levha 7




Karamıklı

97

Levha 8



98

Levha 9



99

Levha 10



100

Levha 11



101

Levha 12



102

Levha 13




103

Levha 14



Res 3

104

Levha 15


1)


105

Levha 16



106

Levha 17


2014 Res 60a)


107

Levha 18



2017 Fig 16)

108

Levha 19




2017 Fig 17A)


2017 Fig 18)

109

Levha 20







110

Levha 21



111

Levha 22



112

Levha 23




113

Levha 24





114

Levha 25



115

Levha 26



116

8 PLANLAR




117



118



119

OumlZGECcedilMİŞ

Kişisel Bilgiler



Eğitim Durumu


2011-2015




İş Deneyimi


İletişim


Documents

LİKYA BÖLGESİ’NDE BEY DAĞLARI VE YAKIN ÇEVRESİ KIRSAL …