LK MÜSLÜMAN-TÜRK DEVLETLERNN SYASÎ, KÜLTÜREL VE MEDENYET TARH ÜZERNE

7/23/2019 LK MÜSLÜMAN-TÜRK DEVLETLER N N S YASÎ, KÜLTÜREL VE MEDEN YET TAR H ÜZER NE

http://slidepdf.com/reader/full/lk-mueslueman-tuerk-devletlernn-syasi-kueltuerel-ve-medenyet-tarh 1/34

67

LK MÜSLÜMAN-TÜRK DEVLETLERNN S YASÎ,KÜLTÜREL VE MEDEN YET TARH ÜZERNE

Doç.Dr.Ahmet Turan YÜKSEL*

ABSTRACT

ON THE POLITICAL AND CULTURAL HISTORY OF THE

FIRST MUSLIM- TURKISH STATES

As a result of the contacts of the Turks with the Muslims, the Turksadopted Islam and then Muslim-Turkish states and dynasties were founded.

Among the first Muslim-Turkish states are the Khanids of Idil (Volga) Bulgar,the Karahanids, the Ghaznawids, the Tulunids, the Sajids and the Ikhshididsduring the Abbasid Caliphate. These first Muslim-Turkish states played a greatrole in their regions. In this way, they have contributed much to the politicaland cultural life in spite of the fact that there happened some politicial conflitsamong them.

The Khanids of Idil (Volga) Bulgar became muslims through thecommercial relations with the muslim traders. The Karahanids are importantbecause they produced the first literal samples of Islamic-Turkish culture. As faras the Islamization of the Indian region, the Ghaznawids should be reminded.The Tulunids and the Ikhshidids had the great reputation in the history of

Muslim Egypt. On the other hand, the Sajids that dominated the region of Azerbayjan had the influence on the Islamization and the Turkishization of the

region in question. But it is difficult to define how and to which degree theyaffected in this matter.

Türkler, müslüman olmalarndan sonra bata Karahanllar olmak üzere,siyasî açdan olduu kadar, kültür ve medeniyet tarihi açsndan tarihte önemli

* S.Ü."lâhiyat Fakültesi "slâm Tarihi Anabilim Dal Öretim Üyesi.



4 LK MÜSLÜMAN-TÜRK DEVLETLER 4 N 4 N TAR 4 H 4 ÜZER 4 NE68

izler brakan devletler kurmutur. Bu çalmada bu devletlerden "til (Volga)Bulgar Hanl, Karahanllar, Gazneliler, Tolunoullar, Sâcoullar ve "h îdilerüzerinde durulacaktr. Söz konusu devletlerin ana hatlaryla siyasî tarihlerindensonra kültür ve medeniyet tarihleri ele al nacaktr. Bu ekilde, söz konusu altdevlet çerçevesinde ve belirli bir oranda Türk tarihinin 7-13. yüzyllararasndaki döneminin siyasi, kültürel ve medeniyet tarihleri açsndan toplu birpanoramas ortaya konulabilecektir. Ayrca bu devletlerin bu ekilde elealnmas, söz konusu dönemde siyasi olarak "slâm dünyasndaki parçalanmayakarlk, bir baka açdan kültür ve medeniyet alannda çeitli gelimelerin vezenginlemenin salandnn görülmesine katk salayacaktr.

I. T L1

(VOLGA) BULGAR HANLII (VII-XV. YÜZYIL)1. Men#ei, Kurulu#u ve Siyasî Tarihi:

"slâm dinini resmî olarak kabul eden ilk Türk devleti olup, hükümdarlar Almu Han, yani Emir Cafer b. Abdullah da ilk Müslüman-Türk hükümdarolarak bilinmektedir.

Bu devlet, Türk asll olduklar son yaplan aratrmalarla kesinlik kazananBulgarlar2 taraf ndan kurulmutur. Baz deerlendirmelere göre de, Türk

valilerince Msr, Azerbaycan bölgesinde kurulan ve yar bamsz Müslüman-Türk devletlerinden sonra kurulan ilk Müslüman-Türk devletidir. Bu özelliiyle,ilk Müslüman-Türk devleti olarak kabul edilen Karahanllar’dan önce

gelmektedir.Bulgarlar’n Urall, Fin, Slâv ve Mool olabilecekleri ileri sürülmüse de,

Wambery, G.Feher, G.Nemeth’in aratrmalaryla Türk asll olduklar kesinlikkazanmtr. Bulgarlar’n Güney Rusya bozkrlarna 469’dan sonraki Hundalgalarndan biriyle ulam olduklar bilinmektedir.3 Bulgarlar’dan isim olarakilk defa, 4824 ylnda Dou Gotlar’na kar yaplan savata Bizans "mparatoruZenon’a yardm etmeleri sebebiyle bahsedilmitir. Bu srada Bulgar ülkesinin,

1 "til, ayrca "dil tarznda da yazlm ve bu devletin ismi “"dil Bulgar Hanl” olarak da ifadeedilmitir. Bu konuda bkz. Nadir Devlet, “"slâmiyet’i Resmen Kabul Eden "lk Türk Devleti: "dil-

Bulgar”, Doutan Günümüze Büyük "slâm Tarihi, Konya, 1994, IX, 313; Ahmet Taal, “"dilBulgar Hanl”, D" A, "stanbul, 2000, XXI, 472. Ayrca Hanlk yerine Devlet kullanlarak, “"til(Volga) Bulgar Devleti” eklinde de ifade edilmitir. (Erdoan Merçil, Müslüman-TürkDevletleri Tarihi, "stanbul, 1985, s. 15)

2 Akdes Nimet Kurat’a göre Bulgarlar, "dil (Volga) havzasnda yaayan bir Türk kavmidir.(“Bulgar”, " A, "stanbul, 1961, II, 781) Dier taraftan Bulgarlar, Bat Hun Devleti içindeki Türkkavimlerinden birisidir. (Nuri Yüce, “Bulgar”, D" A, "stanbul, 1992, VI, 390)

3 "brahim Kafesolu, Türk Milli Kültürü, 5. bsk., "stanbul, 1988, s. 185.4 Bir anlatma göre 480 ylnda söz edilmitir. Bkz. Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi, Çev. Galip

Üstün, 5.bsk., "stanbul, 1997.



Doç. Dr. Ahmet Turan Yüksel 69

ksmen Kafkasya’daki Kuban nehri ile Tuna ve Azak Denizi havalisindekibozkrlardan ibaret olduu ifade edilmektedir.5

Bulgarlar tarihte ilk önce Büyük Bulgarya (Bulgar) Devleti’ni kurdular.Bu devlet 665’den sonra komu Hazar Hakanl taraf ndan parçaland. Buparçalanmadan sonra Asparuh (Esperih)’in idaresindeki kalabalk Bulgarkitleleri 668’de Tuna’ya doru yönelmi ve Balkanlar’a girerek 681’de TunaBulgar Devleti’ni kurmutur.6 Tuna Bulgarlar zamanla Slavlar ile kartlar veBoris Han’n 864’de Ortodoksluu kabul etmesiyle Hristiyan oldular vezamanla Slavlaarak kendi öz dillerini unuttular.7

Dier taraftan, büyük çounluunu Otuz-Ogurlar’n (Utigur) oluturduu

önemli bir ksm Bulgar topluluu Orta "til yani "til (Volga) ve Kama (Çolman)nehirlerinin birletikleri bölgeye çekilmilerdi.8 Bu çekilmenin VII.yy. sonu ileVIII.yy. balarnda olmas muhtemeldir. Bölgeye gelen Bulgarlar, yerli halk ileIII.yy.dan beri burada bulunan dier Türk topluluklarn da yönetimleri altndabirletirerek, bölgeyi süratle Türkletirmiler ve "til (Volga) Bulgar Hanl’nkurmulardr. "lk dönemleri hakknda her ne kadar elimizde kesin bilgiler yoksada, kuruluundan itibaren vergi ödemek suretiyle 354/965 ylna kadar HazarHanl’na bal kaldklar bilinmektedir. Bu tarihte Hazar Hanl yklm ve "tilBulgar Hanl da müstakil bir hanlk haline gelmitir.9

Bulgar tüccarn Hazar ülkesinde, Hârezm’de ve Sâmânî ülkesindemüslüman tâcirlerle temaslar, Hârezmliler’in de ticâret amacyla onlarntopraklarna gitmeleri sonucunda, Volga bölgesinde "slâm dini yaylmayabalamt.10 Bu gelime, 287/900’lerde Bulgarlar arasnda "slâm dininin önemliölçüde yaylmas ve kabul edilmesi gibi önemli bir sonucu ortaya çkarmtr.

5 Nesimi Yazc, "lk Türk-"slâm Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 64.6 Merçil, a.g.e., s. 15; Taal, “"dil Bulgar Hanl”, D" A, XXI, 472.7 Yüce, “Bulgar”, D" A, VI, 390. Rasonyi, Tuna boyunda kurulan devleti “Küçük Bulgaristan”

eklinde isimlendirmektedir. (Tarihte Türklük, 3. bsk., Ankara, 1993, s. 92) Buna karlk, "bnFazlan’n haklarnda bilgi verdii, danman ve kâtip olarak içinde bulunduu heyetingönderildii Bulgar devletini ise “Büyük Bulgaristan” (A.g.e., s. 93) ve “Türk Bulgaristan”(A.g.e., s. 94) eklinde isimlendirmektedir. Dier taraftan Akdes Nimet Kurat, Bulgar

devletlerini, Dou Avrupa Türk Devletleri içerisinde ve “Kama (Çulman) Bulgarlar Devleti”bal altnda incelemektedir. (Türk Dünyas El Kitab, Ankara, 1976, s. 748)

8 Buras bir anlatma göre, günümüzde Kazan bölgesi olarak ifade edilmektedir. (Bkz. Taal,“"dil Bulgar Hanl”, D" A, XXI, 472.) Bir dier anlatma göre de bugünkü Tatarlar’n veÇuvalar’n yaadklar topraklardr. (Bkz. Yüce, “Bulgar”, D" A, VI, 390)

9 Merçil, a.g.e., s. 16; Yazc, a.g.e., s. 68.10 Bir anlatma göre "slâm ülkesine komu olmamakla beraber Bulgarlar’n devlet dini olarak

müslümanl kabul etmelerinde Hârezmli tâcirlerin rolü çok büyük olmutur. (Hakk Dursun Yldz, “Türklerin Müslüman Olmalar”, Doutan Günümüze Büyük "slâm Tarihi, Konya,1994, VI, 27)




Bu süreçte Bulgar Han Selkey’in olu Alm (Almu) Han’n11 müslümanolmasyla "til Bulgarlar devlet olarak "slâm dinini kabul etmilerdir. Tarihianlatmlara göre Alm Han, 308/920 veya 921’de Abbasi Halifesi MuktedirBillah’a, "slâmiyet’i kabul ettiklerini bildirerek, kendisinden müslüman âlimlerile mescit ve kale ina etmek üzere mimarlar göndermesini talep etmitir. Buarada Alm Han, ismini Emir Cafer b. Abdullah olarak deitirmitir.12

Bu istee olumlu cevap veren Halife Muktedir Billah, aralarnda ünlüseyyah "bn Fazlan’n da bulunduu bir heyeti Badat’tan göndermitir. Sözkonusu heyet 12 Muharrem 310/12 Mays 922’de Bulgar ülkesine ulat. "tebu tarihten itibaren Bulgar ülkesi, Abbasi halifeliine bal bir müslüman yurdu,

Bulgarlar ise Dou Avrupa’da "slâm dininin temsilcileri olmutur.

13

Sikkelerden anlaldna göre Emir Cafer’den sonra yerine olu Mikailgeçmitir. "til (Volga) Bulgar Devleti, XIII. yüzyln ortalarna doru, 634/1236

veya 635/1237’de Moollar’a yenilerek Altn Orda Hanl’na baland. Butarihten sonra zaman zaman Altn Orda Hanl’na kar mücadele edipyeniden bamszlklarn kazanmaya çalmlarsa da, buna muvaffakolamamlardr. Nihayet 802/1399’da Ruslarn, bakentleri Bulgar ehrinitahrip etmelerinden sonra bir daha toparlanamamlar ve dalmlardr.14

Büyük Bulgarya Devleti’nin parçalanmasyla birlikte balayan dönemdebir ksm Bulgarlarn, Kama’nn kuzeyinde Kazan nehri boyunca göç ederek bubölgeye yerletikleri ve buralar tamamen Türkletirdikleri görülmektedir.Nitekim 841/1437’de kurulan Kazan Hanl’nn esas nüfus Bulgar-K pçakkarm müslüman halktan oluuyordu. Ayrca Ogur Türkçesi’nin bir lehçesinikonuan Çuvalar’n da, eski Bulgarlar’n torunlar olduklar kabuledilmektedir.15

Böylece "til (Volga) ve Kama (Çolman) nehirlerinin birletii bölgeyegelerek ilk bamsz Müslüman-Türk devletini kuran "til (Volga) Bulgarlar,burada tam olarak bilemediimiz bir tarihten itibaren Hazarlar’n idaresine

11 Zekeriya Kitapç’ya göre bu Bulgar Hakan’nn ismi Bilge Var Han’dr ve "slâmi kaynaklaragöre Alm veya "lteber Han’dr. ("lk Müslüman Türk Hükümdar ve Hakanlar, 2. bsk., Konya,

195, s. 208)12 Merçil, a.g.e., s. 16; Yazc, a.g.e., s. 68.13 Taal, “"dil Bulgar Hanl”, D" A, XXI, 473.14 Merçil, a.g.e., s. 16-17.15 Taal, “"dil Bulgar Hanl”, D" A, XXI, 473. Rasony’in belirttiine göre, meselâ son

zamanlarda Kovalevskiy’e göre bugünkü Çuvalar, onlarn torunlardr. (Bkz. Tarihte Türklük,s. 95). Hatta Bulgarlar arasnda konuulan Bulgarca dilinin, bugünkü Çuvaça’ya çok yaknolduu ifade edilmektedir. (Bkz. Bahaeddin Ögel, "slâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, 3.bsk.,

Ankara, 1988, s. 264.) Çuvalar hakknda geni bilgi için bkz. Nuri Yüce, “Çuvalar”, D" A,"stanbul, 1993, VIII, 388-392.




girmitir. Hazarlar’n yklndan sonra da 354/965-635/1237 yllar arasnda237 sene bamsz kalmlardr. Bundan sonra Altn Orda Hanl’nabalanarak, XV.yüzyln ortalarna kadar varlklarn korumulardr.

2. til (Volga) Bulgar Hanl343 Dönemi Kültür ve Medeniyeti:

Bulgarlar hakknda en geni bilgileri derlemi olan "bn Fazlan’n16, "slâmdininin bölgeye yeterince girmesinden önceki döneme ait tespitlerine göre,devletin banda bir hükümdar bulunmaktayd. Eski bir Türk geleneinindevam olarak da, resmî merasimlerde hükümdarn yannda hanm da yeralrd.17 Hükümdar ile karlaan herkes ayaa kalkar ve bandaki kalpa çkarrd.18 Kadn-erkek ilikileri, ahlakî prensiplere uymak artyla büyük

oranda serbestti. Meselâ, kadnlar ve erkekler hep beraber nehre girip birlikteykanrlar, birbirlerinden kaçmazlar; bununla beraber herhangi bir ekilde zinaetmezlerdi. Çünkü zina onlara göre en büyük suçlardand.19 Nitekim buserbestlik çerçevesinde adam öldürme, fuhu ve hrszln cezasnn ölümolmas dikkat çekicidir.20

Dier taraftan aile ilikileri ve verâset usûlünün "slâmî esaslara uygunolmad görülmektedir. Bu açdan bakldnda erkek çocuu dedesi büyütür,ölen babaya çocuklar deil kardei vâris olurdu.21

Balca gda maddeleri dar, at eti22, etli arpa çorbas ve balk23; içecekleriise bal içkisi ve buday ile arpadan yaplan bir içki olup, kmz tanyp

tanmadklar konusunda elimizde kesin bir bilgi yoktur.24 Bulgarlar, IV/X.yüzyln banda dier Türk kabileleri gibi göçebe idiler,

ancak ksa zamanda yerleik hayata geçmilerdir. Tarma elverili topraklar

16 Kafesolu "til Bulgarlar hakknda en güvenilir bilgileri "bn Fazlan’n verdiini ifade ederken(Türk Milli Kültürü, s. 196), Kitapç, "bn Fazlan’n eserinde Türklere hakszlk yaptn veCâhz’n Türkler hakkndaki scak ve samimi yaklamn onun eserinde bulmann mümkünolmadn söylemektedir.("lk Müslüman Türk Hükümdar ve Hakanlar, s. 213) "bn Fazlan’n,

Bulgarlar hakkndaki tespitleri için bkz. "bn Fazlan, Seyahatnâme, Çev. Ramazan Seen,"stanbul, 1995, s. 47-68.17 "bn Fazlan, a.g.e., s. 49.18 "bn Fazlan, a.g.e., s. 58.19 "bn Fazlan, a.g.e., s. 61.20 "bn Fazlan, a.g.e., s. 60, 61.21 "bn Fazlan, a.g.e., s. 59.22 "bn Fazlan, a.g.e., s. 57.23 "bn Fazlan, a.g.e., s. 58.24 Yazc, a.g.e., s. 73.




ekerek, ayn yüzyln ikinci yarsnda usta birer çiftçi olduklarn göstermilerdir.Dar, buday ve arpa yetitirdikleri balca ürünleri oluturmaktadr.25

Orta "til bölgesi, kuzey bölgelerini Hazar Denizi, "ran, Kafkaslar, Türkistan ve Orta Asya’ya balayan büyük kervan yollar üzerinde bulunuyordu. Busebeple ticâret, Bulgarlar arasnda hayli yaylmtr. Hatta Kama ile "tilnehirlerinin birletii yerden 100 km kadar güneyde, bugünkü Kazan’n 115km güneyinde "til kysnda bulunan ve nüfusu 50.000 olduu ifade edilenbakent Bulgar26 ehri, III/IX-VII/XIII. yüzyllarda Dou Avrupa’nn en önemliticâret merkezi konumundayd. Bu ticâret srasnda çeitli kürkler, at ve keçiderileri, ayakkab, ok, klç, zrh, koyun, sr, balk tutkal, ceviz, balmumu, bal

ve Slav köleler ihraç edilirken; dokuma kuma, silah, lüks eyalar ve keramik,yani çanak-çömlek ithal edilmitir.

Kuyumculukta da ileri giden "til Bulgarlar’nn bu alandaki ustalklar,"sveç’e kadar bütün bat Slavlar üzerinde etkili olmutur.27

Bakent Bulgar ehrinin önemli bir ticaret merkezi olduu dönemde,ayrca Suvar, Biler, Göke-Tav ve Etreç gibi ehirlerin kurulduu görülmektedir.Özellikle Bulgar ehrinde ina edilen Han Camii, Dou Türbesi, Ak Saray, KaraSaray, Han Saraylar, Küçük Minare, Büyük Minare ve Han Kabri gibi eserler"til Bulgarlar’nn mimaride oldukça ilerlemi olduklarn göstermektedir.28

Çeitli ilimlerde komular Ruslara göre hayli üst seviyede olan "til

Bulgarlar arasnda yetien ilim adamlar içinde Bulgar ehri kads Numan b. Yakub el-Bulgarî (öl.559/1164) ve Târîhu’l-Bulgar adl eserindenbahsedilmektedir. Ancak söz konusu eser bize ulamamtr. "simleri bize kadarulaan ulemâ arasnda Kad Ebu’l-Alâ Hamid Bulgarî ve örencisi Davud b.Süleyman Saksinî de zikredilebilir.29

"slâm ordular ile dorudan hiç temaslar olmadan, özellikle Hazar,Harezm ve Sâmânî tâcirlerle ticarî ilikiler sonunda müslüman olan "tilBulgarlar, Abbasi halifeliinin parçalanma sürecine girdii ve merkezin büyükölçüde güç kaybettii bir dönemde Abbasi idaresine en azndan manevi desteksalamlardr. Bunun yan sra o dönemdeki dier müslüman devletlerle ilikiiçinde olmular ve "slâm dininin yaylmas konusunda da faaliyetlerde

bulunmulardr.

25 Merçil, a.g.e., s. 17.26 Bu ehrin plân hakknda bkz. Kurat, “Bulgar”, " A, II, 792.27 Merçil, a.g.e., s. 18.28 Yazc, a.g.e., s. 75-76. Bu eserler hakknda bkz. Kurat, “Bulgar”, " A, II, 792-793. Bulgar ehri

hakknda ayrca bkz. Devlet, a.g.e., IX, 326-334.29 Yazc, a.g.e., s. 75.




II. KARAHANLILAR (225-609/840-1212)1. Karahanl3lar3n Men#ei, Kurulu#u ve Siyasî Tarihi:

Dou ve Bat Türkistan’da hüküm sürmü olan bir Müslüman-Türkdevletidir. Dönem olarak "til Bulgar Devleti’nden sonra kurulmu ise de,tarihteki yeri ve tesirleri, kültür ve medeniyet tarihine katklar düünüldüünde,ilk büyük Müslüman-Türk devleti olarak tanmlamak yanl olmayacaktr.

Karahanllar tabiri, bu devleti kuran sülale mensuplarnn isimlerinde sksk geçen ve kuvvetli anlamna gelen “Kara” kelimesinden dolay verilmitir. Buekliyle bu ismi ilk defa V.V.Grigorev kullanmtr. Grigorev, 1874’te yazd birmakalede bu devlete Karahanllar Devleti adn vermi ve bundan sonra buisim yaygn olarak kullanlmtr. Ancak bunun dnda bu devlete "lek Hanlar,Türkistan Uygurlar, Türkistan Hakanlar, el-Hâkâniyye, el-Hâniyye, Âl-i

Afrâsiyâb30 gibi isimler de verildii görülmektedir.31

Karahanllar’n menei konusunda farkl nazariyeler ileri sürülmütür.Bunlar arasnda Karahanllar konusunda önde gelen isimlerden olan OmelyanPritsak taraf ndan ileri sürülen görü rabet bulmu idi. Bu görüe göreKarahanllar, Karluk hanedanna bal kabul ediliyordu.32

Ancak Karahanllar üzerinde önemli ve ciddi aratrmalar yapan ReatGenç, bu konudaki görüler arasnda, V.V.Barthold, V.Minorsky ve FarukSümer taraf ndan ileri sürülen Karahanllar devletinin Yamalar taraf ndan

kurulmu olduu eklindeki nazariyenin kesinlik kazandn ifade etmektedir.Genç’e göre de Yamalar, Uygurlar’n bir kolu veya onlara bal birtopluluktur.33 Burada, Karahanllarn menei konusunda Genç’in görüünekatldmz belirtmek istiyoruz.

Uygurlar’n bir kolu veya onlara bal bir topluluk olan Yamalar,225/840 ylnda Ötüken’deki Uygur Devleti’nin K rgzlar taraf ndanyklmasndan sonra batya göç etmilerdir. Kagar bölgesine gelerek buralarKarluklar’dan alarak yurt edinmilerdir. Daha sonra "li vadisine de yaylmlar

30 Reat Genç’in tespitine göre, Karahanl hükümdarlar kendilerini Alp Er Tonga’nn neslindenkabul ettikleri için, bu Türk hükümdarlarnn "ranllar’n Sehnâmelerinde Afrâsiyâb olarakadlandrlm olmasndan dolay bu sülâleye Âli Afrâsiyâb gibi bir ad verildii de bilinmektedir.Omelyan Pritsak, Alp Er Tonga adndaki Tonga sözünün Tamgaç ad ile ilgili olduunu ilerisürmüse de bu doru deildir. (“Karahanllar”, Doutan Günümüze Büyük "slâm Tarihi,Konya, 1994, VI, 138-139). Afrâsiyâb konusunda geni bilgi için bkz. Tahsin Yazc,“Efrâsiyâb”, D" A, "stanbul, 1994, X, 478-479.

31 Omelyan Pritsak, “Kara-Hanllar”, " A, "stanbul, 1967, VI, 251-252.32 Pritsak, “Kara-Hanllar”, " A, VI, 252.33 Genç, a.g.e., VI, 139-140.




ve devletin dier önemli merkezi olan Balasagun bölgesini de elegeçirmilerdir.34

Karahanl sülalesinin bilinen ilk hükümdar Bilge Kül Kadr Han’dr.204/819 tarihinden itibaren Mâverâunnehir’de hüküm sürdüü bilinmesinekarlk, gerek saltanat ve gerekse de faaliyetleri hakknda hiçbir bilgibulunmamaktadr. "ki olu Bazîr Arslan ve Oulcak Kadr Han ile Oulcakzamannda Bazîr Arslan’n olu Satuk Bura Kara Han, devletin kuruludönemindeki önemli isimlerdir. Satuk, Karahanllara snm olan Ebû Nasrisimli bir Sâmânî ehzadesi veya "slâm sûfî vaizleri ile karlam ve müslümanolmutur. Bundan sonra amcasna kar balatt iktidar mücadelesini

kazanarak devletin bana geçmitir. Bu ekilde siyasî hakimiyetini saladktansonra, hakim olduu bölgelerde "slâm dinini resmen ilan etmitir. Yaklakolarak 333/944-945 tarihinde müslüman olan Satuk, Abdülkerim isminialmtr. Onun hakknda kaynaklarn “Mücahit”, ve “Gazi” gibi unvanlarkullanmas, müslüman olmayan Türkler arasnda "slâm dinini yaymak için haylimücadele ettiini ortaya koymaktadr.35

Abdülkerim’den sonra olu Bayta Arslan Han (Süleyman) dönemi,"slâmiyet’in yaylmas açsndan önemlidir. Zira Süleyman, müslüman olmayanmuhaliflerine kar mücadele ettii gibi, bütün Karahanl Devleti’nin "slâm’agirmesini salamtr. Nitekim 349/960’da, Karahanllar’n hakim olduubölgelerde yaayan Yama, Karluk, Çiil ve Tuhs gibi Türk topluluklarndan

oluan 200.000 çadrlk bir Türk topluluu müslüman olmutur.36 Bu ekilde balayan yeni dönemden itibaren Karahanllar,

Mâverâunnehir bölgesinde hakimiyet salamak amacyla Sâmânîlerle, Horasanbölgesinde hakimiyet salamak amacyla da Gaznelilerle mücadele içindeolmutur. Bu arada Karahanl hanedan içinde iktidar mücadelelerigörülmekteydi. Hatta bu mücadelelere zaman zaman Gazneliler’inmüdahaleleri söz konusu olmaktayd.37

34 Genç, a.g.e., VI, 142.35 Genç, a.g.e., VI, 143-144. Barthold konuya farkl bir açdan bakmaktadr. Ona göre

Karahanllar’n müslüman olmalar konusunda ancak efsanevi rivâyetler mevcuttur. Buefsanevi rivâyetlere göre "slâmiyet’i ilk kabul eden Abdülkerim Satuk Bura Han’dr. Bkz.V.V.Barthold, Mool "stilasna Kadar Türkistan, Haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara, 1990, s.272.

36 Genç, a.g.e., VI, 144.37 Yazc, a.g.e, s. 81.




Karahanllar Devleti’nin siyasî tarihinde 433/1041-1042 senesi önemlidir.Zira bu tarihte Karahanllar, Bat Hanl (Bat Karahanllar Devleti) ve DouHanl (Dou Karahanllar Devleti) olmak üzere ikiye ayrlmtr.38

Bunlardan Bat Hanl’nn devlet merkezi önce Özkend, daha sonraSemerkand ehri idi. Bat Hanl Hocend’e kadar Bat Fergana’y veMâverâunnehr’i içine alyordu.39 609/1212’de Hârezmahlar’n Semerkand’fethi ile son bulmutur.40

Dou Hanl’na gelince Balasagun siyasî ve askerî merkezi, Kagar isedinî ve kültürel merkezi idi. Talas, "sfîcâb, Sa, Dou Fergana, Yedisu, Yarkend

ve Hotan bölgelerini içine alyordu.41 536/1141’de Karahtaylar’n hakimiyetine

giren bu hanlk, iç karklklar ve isyanlar eklinde gelien olaylar sonucunda607/1210-1211’de son bulmutur.42 Bu devletin snrlar içinde 435/1043’teBulgar ile Balasagun ehirleri arasnda yaayan 10.000 çadrdan oluan birTürk topluluu müslüman olmutur.43

Bu iki kolun yan sra Fergana Hanl’ndan da bahsedilmektedir. Bunagöre Karahanl Devleti’nin 1042de ikiye bölünmesinden sonra Fergana bir süreBat Karahanllar’da kald. Daha sonra Dou Karahanllar’n hakimiyetinegeçen Fergana’da, Karahtaylar’n 1141’de Mâverâunnehr’i istila etmelerindensonra merkezi Özkend olmak üzere bamsz bir Karahanl devleti dahakurulmutur. Bu hanedan hakkndaki bilgilerimiz de oldukça snrldr. Hatta840/1212’den sonra tamamen kesilmektedir.44

2. Karahanl3lar Dönemi Kültür ve Medeniyeti:

Karahanllar döneminde devletin banda bulunan hükümdar, Tanrtaraf ndan balanan baz özelliklere sahiptir. Bir baka ifadeyle kut, yanidevlet, baht, hükümranlk hakk sahibidir ve idare etme hakk Türkhükümdarna bir lutûf olarak balanmtr. Bu sebeple de hükümdar,Tanr’nn yeryüzündeki temsilcisi durumundadr.45 Nitekim Yusuf Has Hâcib’inbelirttii gibi, bu dönemde Türk hükümdarnn göün altndaki bütün ülkelerin

ve insanlarn tek hakimi telakki edilmesi yaygn bir inan idi. Bununla birlikte

38 Merçil, a.g.e, s. 25.39 Merçil, a.g.e., s. 25.40 Genç, a.g.e., VI, 158.41 Yazc, a.g.e., s. 84.42 Pritsak, “Kara-Hanllar”, " A, VI, 262.43 Merçil, a.g.e., s. 25.44 Yazc, a.g.e., s. 87. Bu arada Çin kaynaklarna göre Karahanllar’n tarihi konusunda bkz.

Nuraniye Hidayet, Çin Kaynaklarna Göre Karahanllar (840-1231), (Yaynlanmam YüksekLisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1992.

45 Genç, a.g.e., VI, 164.




Türk hükümdar, kesinlikle insan üstü bir varlk olarak görülmemitir. Zira oönce Tanr’ya, sonra da Törü46, yani kanun yoluyla idaresi altndakilere kar sorumludur ve bu sorumluluklarn yerine getirebildii sürece hükümdar olarakkalabilir.47

Bu açdan bakldnda hükümdarn balca görevi halkn refahnsalamak; törüyü düzenlemek ve ülkenin dirlik ve birliini salamak; düzenli birsava gücü bulundurup fetihler yapmak ve halk ile ilikileri düzenlemektir.Buna bal olarak da parann ayarn korumak, adaleti hakim klmak veyollarn emniyeti salamas gereklidir. Buna karlk halkn da kanunlarauymas, vergileri ödemesi, hükümdarn dostuna dost ve dümanna düman

olarak gerekenleri yapmas gereklidir.

48

Yusuf Has Hâcib’in bu ekilde ifade ettii temel esaslarn, çamzdakidevlet-millet anlay ve iki kurum arasndaki hak ve sorumluluklar açsndanoldukça anlaml ve geçerli olduunun altn çizmek gerekmektedir.

Karahanllar dönemi, Türkler’in müslüman olma sürecinin, büyükkitlelerin müslüman olmasyla Türk tarihinde yeni bir döneme girdii devredir.

Bu yeni dönemin en dikkat çeken özellii, Türkler’in "slâm medeniyetinekatkya balam olmas ve Türk-"slâm kültür ve medeniyeti ad altnda ilkürünlerin ortaya çkmaya balamasdr.

Karahanl hükümdarlar, "slâm dinini kabul etmekle kalmam, hakim

olduklar bölgelerde çeitli yollarla "slâmiyet’in yaylmas için çabagöstermilerdir. Bu maksatla, çok sayda cami, medrese, kervansaray vehastane gibi müesseseler tesis etmilerdir. Bu faaliyetler sonucunda Kagar,Balasagun, Semerkand ve Buhara birer ilim ve kültür merkezi olarakgelimitir. "te bu merkezlerde Türk-"slâm kültür ve medeniyetinin ilk ürünleriortaya çkmaya balamtr.49

Bu ürünler arasnda zikredilmesi gereken örneklerden birisi “Satuk BuraHan Destan” dr. Bu destan, Karahanllar’n ilk müslüman hükümdar SatukBura Kara Han’n müslüman olmas ve "slâm dinini yayma çalmalar; ailesi

ve kerâmetlerinden bahseden, millî-dinî karakterli bir eserdir. Bu destann

46 Kanun manasna alnan ve aslnda bozkrlarda fiiln yaanan hayatn zamanla hukukî-sosyaldeer kazanm davranlarn ihtiva eden törü, eski Türk sosyal hayat n düzenleyen normlarbütünü idi. Orhun kitâbelerinde geçtii ekliyle, Türk devleti törü hükümlerine dayal birkurulutu. Adalet, iyilik, eitlik ve insanlk törünün anayasa hükmünde deimez prensipleridir.Bkz. Kafesolu, a.g.e., s. 233-235.

47 Genç, a.g.e., VI, 166. Kr. Yusuf Has Hacip, Günümüz Türkçesi "le Kutadgu Bilig Uyarlamas,Haz. Fikri Silahdarolu, 1. bsk., "stanbul, 1992, s. 166, 173, 438, 474, 475

48 Genç, a.g.e., VI, 166-169. Kr. Kutadgu Bilig, s. 246, 429, 430, 439-440, 444, 446-447.49 Yazc, a.g.e., s. 94.




elimizde bulunan ve oldukça da geç bir dönemde istinsah edilmi nüshalar“Tezkire-i Satuk Bura Han” ismini tamaktadr. Eser bu ekliyle Türkçemensur bir “Menâkb Mecmuas” dr.

Bu destana göre Hz.Peygamber, Mirac esnasnda Satuk Bura Han’nruhu ile görümütür. Bu görümede Hz.Peygamber’e, onun kendisinin

vefatndan üç asr sonra dünyaya gelerek Türkistan’da "slâm dinini yayaca söylenmitir. Satuk doduu zaman yer sallanm, kaynaklar kaybolmu, bahçe

ve çayrlar çiçeklerle dolmutur. Dünyaya geldiinde onun müslüman olacananlayan falclar öldürmek istemiler, ancak annesi taraf ndan kurtarlmtr. 12yanda iken kendisine Hzr gelmi ve dinî nasihatlerde bulunmutur.50

Destann bu özellikleri göz önüne alndnda, Hz.Peygamber’in doumundameydana geldii ifade edilen harikulâde haller ve çocukluundaki dier bazolaylarla benzerlik tamaktadr.

Bu dönemin bir dier ürünü, “Manas Destan” dr. XI-XII. yüzyllardaoluan ve 400.000 msradan meydana gelen bu destan, Karahanllardöneminde suba, yani ordu komutan olarak görev yapan Manas’n, "slâmdini adna müslüman olmayanlarla yapt mücadeleyi konu edinmektedir.51

Karahanllar döneminin üzerinde durulmas gereken iki önemli ürünü,“Kutadgu Bilig” ve “Dîvânü Lugâti’t-Türk” dür.

Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib taraf ndan manzum olarak ve Kagar-

Hâkâniyye lehçesi ile yazlm ve 462/1069-1070 ylnda tamamlanmtr.Müellif bu eseri, Kagar hükümdar Tabgaç Bura Kara Hakan Ebû Ali Hasanb. Süleyman Arslan Karahan’a sunmutur.52

Kutlu olma bilgisi, hükümranlk bilgisi, siyasî hakimiyet bilgisi, devletolma ve devletli olma bilgisi gibi anlamlara gelen Kutadgu Bilig, insana her ikiyönde gerçekten kutlu olmak, mutlu yaamak için gerekli olan yolu göstermeyiamaç edinmitir. Bu açdan eserin temelinde kâmil insan kavram yeralmaktadr.

Eser, insanlara mutluluk yolunu gösterdiinden bir nasihatnâme özelliitamas yannda, devlet adamlarna ideal bir devlet idare sistemini göstermeyi

50 Bkz. Necla Pekolcay, "slâmî Türk Edebiyat, "stanbul, 1967, I, 15-19.51 Geni bilgi için bkz. Pekolcay, a.g.e., I, 19-26. Manas Destan ’nn tamam için bkz. Manas

Destan, Çev. Abdülkadir "nan, "stanbul, 1992. Bir anlatma göre bu destan, Türkler’in bozkrhayatn anlatan ve Alpler devrinin tipik kahraman Manas’n destandr. Bkz. Kafesolu, a.g.e.,s. 320. Manas Destan’ndaki ahlak anlay konusunda bkz. Seyit Ahmet Atak, ManasDestan’nda Ahlak Anlay, (Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi), Pamukkale ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli, 1999.

52 Pekolcay, a.g.e., I, 40-41




de hedeflediinden bir siyâsetnâme olarak da deerlendirilebilir.53 Bu açdanSelçuklu veziri Nizâmülmülk (1018-1092) taraf ndan yazlan Siyâsetnâme’denönce telif edilmi olup, ayr bir deer tamaktadr.

Yusuf Has Hâcib, eserinde dört temsilî kiiyi konuturmutur. Bunlar aynzamanda dört unsuru temsil etmektedir:

1. Kün-Tod: Hükümdar olup, doru yol ve adaleti temsil eder.

2. Ay-Told: Vezir olup, saâdet ve devleti temsil eder.

3. Ögdülmi: Vezirin olu olup, akl ve mant temsil eder.

4. Odgurm: Vezirin zâhit kardei olup, âkbeti, yani dünyann sonu ilehayatn tükeniini temsil etmektedir. Bu haliyle Odgurm dünya nimetleri vezevklerini bo ve deersiz bulmaktadr.

Eserde, eski Türk kültürünün izleri ile "slâm dininin Kur’ân- Kerîm veHadis olmak üzere iki temel kaynandan ulaan esaslarn uyumlu bir biçimdekaynatrlm olduu görülmektedir. Baarl bir Türkçe ile yazlm eserdeyabanc kelimelere çok az yer verilmitir. Kutadgu Bilig, büyük ölçüde dinî,ahlakî, hukukî, sosyal, siyasî ve pedagojik problemler üzerinde düünen, yerigeldikçe ayn konularda gerekli nasihatleri yapp hikmetleri sralayan didaktikbir kitaptr. 1825’te ilim dünyasna kazandrlan eser üzerinde bu tarihtenitibaren yerli ve yabanc bilim adam taraf ndan çok sayda aratrmayaplmtr.54

Kagarl Mahmud’un eseri olan Dîvânü Lugâti’t-Türk, 466/1074’tetamamlanm ve müellif taraf ndan 470/1077’de Badat’ta Abbasi halifesiMuktedî Billah’a takdim edilmitir. Abbasi halifesine sunulmu olmaklaberaber, Dou Karahanl kültür havzasna ait bir üründür.55

Türk milletinin yüceliini anlatmak, Türk dilini özellikle Araplar’aöretmek, Türk dilinin güçlenmesini salayarak Arap dili karnda bozulmasn

53 Bir anlatma göre Kutadgu Bilig ismi, Cengiz Han’a nispet edilen devlet idare felsefesine,nasihatlere ait esere de verilmitir. Yusuf Has Hacib, kitabna Kutadgu Bilig ismini kendisi

verdiini kaydetmise de, mukaddimesinden anlaldna göre evletçilie ait “Sehname-iTürkî” ler ondan önce vard ve Yusuf Has Hâcib bu eseri yeni bir ekilde tasnif etmitir. Bkz.

A.Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihi’ne Giri, 3.bsk., "stanbul, 1981, s. 84. KutadguBilig’te ortaya konulan devlet idaresi konusunda bkz. Mehmet Kandr, Kutadgu Bilig’e GöreDevlet "daresi, (Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi), S.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya,1990. Kutadgu Bilig’in yeni bir tahlili konusunda ise bkz. Abdurrahman Kaplan, Yusuf HasHacib ve Eseri Kutadgu Bilig’in Yeni Bir Gözle Tahlili, (Yay nlanmam Yüksek Lisans Tezi),

A.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1996.54 Bkz. R.Rahmeti Arat, “Kutadgu Bilig”, " A, "stanbul, 1967, VI, 1038-1047; Pekolcay, a.g.e., I,

41-47; Ahmet Caferolu, “Karahanllar Devri Türk Edebiyat”, Türk Dünyas El Kitab, Ankara,1976, s. 406-408; Yazc, a.g.e, 96-100.

55 Yazc, a.g.e., s. 100.




önlemek ve Türkçe’nin dier dillerden üstün olduunu ortaya koymak amacntayan eser, isminden de anlalaca üzere Türk dillerinin bir nevi divandr.Bu ekliyle de Türk ive ve az malzemesini içine alacak bir sözlük olarakdüünülmütür. Bütün bunlarn yan sra eser, bir bütün olarak Türk tarih vecorafyas ile Türk dili ve kültürü için tam anlamyla bir hazine özelliinitamaktadr. Eserde ayrca Türkler’in bulunduklar yerler ile iliki içindeolduklar millet ve ülkeleri gösteren bir Türk dünya haritasnn bulunmas da,önemini artrmaktadr. Dîvânü Lugâti’t-Türk, ilk defa Kilisli Rifat (Bilge)taraf ndan 1915-1917 tarihleri arasnda 3 cilt halinde yaymlanmtr.56

Karahanllar döneminin bir dier ürünü, Edib Ahmed b. Mahmud

Yüknekî’nin “Atabetü’l-Hakâyk” (Hakikatlerin Eii) isimli eserdir. Bu eser,klasik edebî Türkçe ile XII.yüzylda yazlm olup, konu ve edebî tür olarakKutadgu Bilig’in bir devam niteliindedir. Türk-"slâm kültürü sahasnda ferdîahlak hakknda ve tamamen dinî bir perspektifle yazlm, manzum birnasihatnâmedir. Bu özelliiyle de, bir vaaz ve ahlak risâlesi niteliinitamaktadr. Türk Dil Kurumu taraf ndan 1951’de yaymlanmtr.57

Bu dönemin üzerinde durulmas gereken bir dier ürünü, Hoca Ahmed Yesevî’ye nispet edilen “Dîvân- Hikmet” tir. Pîr-i Türkistan lakabyla tannan ve Türkler arasnda tarikat kuran ilk Sûfî olan Ahmed Yesevî, 442/1050’de BatTürkistan’n Sayram kasabasnda domutur. Daha sonra 7 yanda Yesiehrine gelmi ve 561/1166da burada vefat etmitir.

Ahmed Yesevî’ye nispet edilen Dîvân- Hikmet, onun söyledii hikmetlimanzûmelerin XV-XVI.yüzylda toplanm eklidir. Bu sebeple eserde, onunhikmetlerinin yan sra, müritlerine ait olan manzûmelerin de toplanm olmasçok büyük bir ihtimaldir. Bu açdan bu hikmetlerin hangisinin Ahmed

Yesevî’ye ait olduunu tespit etmek oldukça zor gözükmektedir.

Arapça ve Farsça bildii halde hikmetlerini Türkçe söyleyen Ahmed Yesevî’nin hikmetlerinde derviliin faziletleri, dinî-ahlakî menkbeler, büyükmüslüman ahsiyetleri metheden manzûmeler, dünyadaki durumdanyaknmalar, ahiret ahvâli ile ilgili hususlar yannda dinî duygulara ballkkonular ilenmitir.

Ahmed Yesevî’nin kurucusu olduu Yesevîlik tarikat önce Seyhun veTakent yöresiyle Dou Türkistan’da yerlemitir. Bundan sonra

56 Bkz. Pekolcay, a.g.e., I, 48-51; Caferolu, a.g.e., s. 406; Merçil, a.g.e., s. 31;Yazc, a.g.e., s.100-102; Mustafa S.Kaçalin, “Dîvânü Lugâti’t-Türk”, D" A, "stanbul, 1994, IX, 446-449. Farklbir deerlendirmeye göre bu eser, hem henüz pagan olan Türk halk nn bir gelenek vegörenekler ansiklopedisi, hem de Türk dilindeki bir halk edebiyat ve kültür ansiklopedisidir.Bkz. Roux, a.g.e. s. 113.

57 Bkz. Pekolcay, a.g.e., I, 51-58; Caferolu, a.g.e., s. 408-409; Yazc, a.g.e., 102-104.



4 LK MÜSLÜMAN-TÜRK DEVLETLER 4 N 4 N TAR 4 H 4 ÜZER 4 NE 80

Mâverâunnehir ve Hârezm sahalarna, XIII. yüzylda ise Anadolu’ya kadarulamtr. Daha sonraki dönemlerde Nak îbendîlik Yesevîliin öneminiazaltm ise de, tatbikatlar ve erkân bakmndan ondan etkilenmitir. Ayrca

Ahmed Yesevî’nin Yunus Emre üzerinde de etkili olduu bilinmektedir.58

Bütün bunlardan sonra Karahanllar siyasî, dinî, kültürel ve medeniyettarihi açsndan u ekilde deerlendirilebilir:

a) Bu dönem, Türkler arasndan kitlesel "slâmlama dönemidir.

b) Türk-"slâm kültür ve medeniyetinin ilk ürünlerinin ortaya çkt birdönemdir.

c) Karahanllar, hâkim olduklar bölgelerin "slâmlamas yannda

Türklemesi konusunda da etkili olmulardr. Ouz boylarnn Orta Asyasteplerinden kalkarak "ran ve Anadolu içlerine kadar yaylmalarnda KarahanlDevleti’nin varl önemli bir rol oynamtr. Ouzlar’n ve Selçuklu Devleti’ninilk tarihi Karahanl ve Gazneli devletlerinin snrlar içinde gelimitir.

d) Karahanllar, Orta Asya kültürü ile Selçuklular arasnda tam bir geçiioluturmulardr. Nitekim Selçuklu mimarisinde ve aaç ilemeciliinde görülensüsleme motifleri Karahanllardan gelmitir.

e) Karahanl snrlar içinde yer alan ve devletin bat snr kabul edilenTalas ehri, iktisadî ve dinî açdan önemli bir konuma sahipti. Nitekim buradaçok miktarda ticâret kolonisi bulunmaktayd. Ön Asya’dan gelen müslüman

tüccar ve kervanlar bu bölgede görülmektedir. Bir çok ticâret yolunun birletiibir kavak durumunda olan Talas, ayn zamanda Orta Asya’da "slâm dinininbir sçrama tahtas konumundayd.

III. GAZNELLER (352-582/963-1186)

1. Men#ei, Kurulu#u ve Siyasî Tarihi:

Gazneli Mahmud’un Yemînu’d-Devle lakabna nispetle Yemînîler vebabasna nispetle de Sebük Tegînîler denilen Gazneliler, temeli Alp Tegintaraf ndan atlp Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan topraklarnda hükümsüren bir Müslüman-Türk devletidir. Devletin kurucusu olan Gazneliler

hanedan ise bu ismi baehir Gazne’den almtr.

58 Ahmed Yesevî ve Dîvân- Hikmet hakknda bkz. Pekolcay, a.g.e., I, 65-75; Caferolu, a.g.e., s.409-410; Yazc, a.g.e., s. 104-105; Fuad Köprülü, Türk Edebiyatnda "lk Mutasavvflar, 4.bsk.,

Ankara, 1981, s. 27-180; Kemal Erarslan, “Ahmed Yesevî”, D" A, "stanbul, 1989, II, 159-161;Kemal Erarslan, “Dîvân- Hikmet”, D" A, "stanbul, 1994, IX, 429-430. Ahmed Yesevî’ninHikmetleri için bkz. Ahmet Yesevî (Hikmetleri), Hazrlayan: "brahim Hakkulov, Çeviren veSadeletiren: Erhan Sezai Toplu, "stanbul, 1995.




Gazneli Devleti’nin temelini atan Alp Tegin, Sâmânî Devleti’nin Horasanordular komutan olarak görev yapan önemli bir ahsiyetti. Gittikçe nüfûzununartmas sebebiyle devlet merkezi Buhara’dan uzaklatrlm ve 350/961’deNiabur’da Horasan valisi olarak göreve balamtr. Ayn senede SâmânîEmîri Abdülmelik b. Nûh’un ölümü ve yerine Mansur b. Nûh’un geçmesiylebirlikte merkezle ilikileri daha da bozulan Alp Tegin, 352/963’te beraberindekikuvvetle Dou Afganistan’da bulunan Gazne ehrine geldi. Burada hükümsüren ve mahalli bir hanedanlk olan Levikler’i Gazne ehrinden uzaklatrd veburaya hakim oldu. Alp Tegin’in buraya hakim olarak bamsz bir beylikkurmasyla da Gazneli Devleti’nin temeli atlm oldu.59

Alp Tegin’den sonra i bana gelen en önemli ahsiyet, en çok güvendiiahsiyetlerden birisi olan Sebük Tegin’dir. 367-387/977-997 yllar arasndahüküm süren Sebük Tegin, Gazneliler hanedannn kurucusudur. Zira ondansonra devletin bana geçen hükümdarlar, onun soyundan gelmitir.

Sebük Tegin döneminde Gazneli hakimiyeti Toharistan, Zabulitan, Gûr ve Belucistan’a kadar genilemitir. Hatta bu dönemde Hindistan üzerineseferler düzenlendii de bilinmektedir.

Sebük Tegin’in ölümü üzerine olu "smail veliaht olarak tahta çkmtr. Ancak dier olu Mahmud bu durumu kabul etmeyerek, "smail ile tahtmücadelesine girimitir. Bu mücadelede baarl olan Mahmud, 388/998’de ve28 yanda iken Gazne’de devletin bana geçmitir.60

Gazneli Mahmud, ahsiyeti ve ilim adamlar, air ve ediplere gösterdiiyakn ilginin yannda bir çok sanat eserinin teekkülünde büyük rolü olan birdevlet bakandr. Ayrca "slâm dininin yaylmas amacyla Hindistan’a yapt seferler ile ün yapmtr.

Gazneli Mahmud, Sâmânîler taraf ndan tannmayan Abbasi HalifesiKâdir Billah’a elçiler göndererek, onun adna hutbe okutmutur. Halife dekendisine “Yemînü’d-Devle ve Emînü’l-Mille” lakab ile birlikte hakimiyetalâmetlerinden olan hil’at, taç ve bayrak göndermitir. Bu münasebetle389/99961 ylnda Gazne’de büyük bir tören icra edilmitir. Halifenin builtifatna karlk Gazneli Mahmud, "slâm dinine yardm etmek ve "slâm

dümanlarn söküp atmak maksadyla her yl Hindistan’a sefer düzenleyecei

59 Merçil, “Gazneliler”, D" A, "stanbul, 1996, XIII, 480-481.60 Bkz. Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara, 1989, s. 7-13.61 Bir dier anlatma göre bu hadise 390/1000 ylnda gerçeklemitir. ("brahim Kafesolu,

“Mahmud Gaznevî”, " A, "stanbul, 1957, VII, 175.




eklinde söz vermitir.62 Gazneli Mahmud’un faaliyetleri sebebiyle Halife dahasonra ona Nizâmü’d-Dîn ve Nâsru’l-Hak unvanlarn da vermitir.63

Gazneli Mahmud, verdii söz gereince 390/1000 senesinden itibaren418/1027 senesine kadar Hindistan üzerine toplam 17 sefer gerçekletirmitir.Bu seferler sonucunda Hindistan’n önemli bir ksm fethedilmitir. Fethedilenyerlerde "slâm dininin yaylmas için gerekli faaliyet yerine getirilmitir.

Hayat boyunca hiç yenilgi görmeyen ve müslüman hükümdarlararasnda ilk defa Sultan unvann kullanan Gazneli Mahmud dönemindeHindistan seferleri dnda dier önemli fetihler de gerçekletirilmitir. Nitekimbu konuda Sistan ve Hârezm’in fethi, Gûrlular ile yaplan mücadele dikkat

çekmektedir. Ayrca Horasan bölgesinde hâkimiyeti ele geçirmek amacylaGazneli-Karahanl mücadelesi de ayr bir öneme sahiptir.

Gazneli Mahmud 421/1030’da öldüü zaman, Sâmânîler’e bal birbeylik olarak devrald Gazneliler’in snrlar, batda Azerbaycan snrlarndandouda Hindistan’n yukar Ganj vadisine, Orta Asya’da Hârezm’den HintOkyanusu sahillerine kadar ulaan büyük bir devlet haline gelmitir.64

Gazneli Mahmud’un yerine ksa bir süre küçük olu Muhammed sultanoldu. Ancak babasnn ölümü srasnda "ran seferinde olan Mesud, ordunun dadestei ile kardeini malup ederek, 412/1030’da 32 yanda hükümdar oldu.

Abbasi Halifesi Kadir Billah ona “Nâsru Dinillah”, “Hâfizu Ibâdillah” ve

“Zâhiru Halifetillah” unvanlarn vermitir.65

Babas gibi hayat seferlerle geçen Sultan Mesud döneminde deHindistan seferleri önemli bir yer tutmaktadr. Bunun dnda Karahanllar,Hârezmahlar ve Selçuklular ile mücadele de dikkat çekmektedir.

Sultan Mesud, henüz büyük bir devlet olmayan Selçukluklular’Horasan’dan çkarmak için çok mücadele etti. Fakat 428/1037 ve 429/1038’deSelçuklu Çar Bey karsnda Gazneli ordusu iki defa yenilgiye urad. Buekilde Horasan’da Gazneli hakimiyeti sona ermi oldu. Sultan Mesud,Hindistan’a yapt seferlerde baarl olmasna ramen Selçuklular karsndabüyük bir baar elde edemedi. Nihayet Turul Bey ile 431/1040’da

62 Merçil, a.g.e., s. 13-16.63 Merçil, “Gazneliler”, Doutan Günümüze Büyük "slâm Tarihi, Konya, 1994, VI, 254.64 Bkz. Merçil, “Gazneliler”, D" A, XIII, 481-482; Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 37-38; M.

Longworth Dames, “Gazneliler”, " A, "stanbul, 1964, IV, 743-744. Gazneli Mahmud ve dönemihakknda farkl tespitlerde bulunan Barthold, onun saltanatnn daha bilinmeyen yönleriolduunu iler sürmütür. Ona göre Sultan Mahmud’un binlerce teb’as yalnz Siilik suçundandeil, ar vergiler sebebiyle de helak olmutur. Ayrca onun askerî seferleri halk için sadecesefâlet sebebi olmutur. Bkz. Mool "stilasna Kadar Türkistan, s. 307.

65 Yazc, a.g.e., s. 114.




Dandanakan’da karlat ve üç güren savata ar bir yenilgiye urad. SultanMesud, güçlükle Gazne’ye çekilip arkasndan Hindistan’a gitmek istemise de,buna muvaffak olamamtr. Zira 432/1041’de bir ayaklanma sonucu tahttanuzaklatrld ve öldürüldü, kardei Muhammed devletin bana getirildi.66

Dandanakan sava, Gazneliler’in büyük bir devlet olma özelliiniyitirmesi67 ve buna karlk Selçuklular’n büyük bir devlet olma yolunda önemlibir engeli amalar anlamna gelmektedir. Çünkü bu galibiyetten sonra TurulBey, Horasan Emiri olarak kabul edilmitir. Ayrca iki devlet arasnda yirmi ylsüreyle savalar meydana gelmitir. Bu dönemde Gazneliler Horasan’,Selçuklular da Gazne’yi ele geçirmeye çalmlarsa da, iki taraf dan hiç birisi

baarl olamamtr.

68

Sultan Mesud’dan sonra Gazneliler’de saltanat mücadelesi birbirini takipetmitir. Nihayet son sultanlar Hüsrev Melik Gazne’yi, Pencap bölgesini veLahor’u ele geçiren Gûrlular taraf ndan esir alnd ve böylece 582/1186’daGazneli Devleti’ne son verildi.69

2. Gazneliler Dönemi Kültür ve Medeniyeti:

Gazneliler’de sultan devlet yönetiminde mutlak bir ekilde hakim idi ve“Allah’n yeryüzündeki gölgesi” saylyordu. Hükümdar saray "ran geleneiesas alnarak tekilatlandrlmt. Sarayda sk protokol kurallar uygulanmakta

ve sultann halk ile dorudan temas engellenmekteydi. Saray tekilatnda dier

Müslüman-Türk devletlerinde bulunan görevliler bulunmaktayd. "dari yapdaise Dîvân- Vezâret70, Dîvân- Risâlet71,, Dîvân- Arz72 ve Dîvân- Berîd73 gibidivanlar bulunmaktayd.

Adliye tekilatnda yarg ilerini her ehirde bulunan kadlar yürütüyordu.Kadlarn yan sra her eyalette bir kâdlkudât bulunurdu. Kadlarn dürüstgörev yapmalarn salamak amacyla onlara yüksek ücret ödenmitir. Bu

66 Merçil, “Gazneliler”, D" A, XIII, 482.67 Barthold’un anlatmna göre Dandanakan sava, Gazneliler’in Horasan’daki hakimiyetine

ebediyyen son vermitir. Bkz. A.g.e., s. 323.68 Dandanakan Sava ve sonuçlar hakknda bkz. Ali Sevim, “Dandanakan Sava”, D" A,

"stanbul, 1993, VIII, 456-457.69 Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 91.70 Banda vezir bulunan, mali ve genel idari ilerlerle ilgilenen divandr.71 Banda Sâhib-i Dîvân- Risâlet bulunan, sultann eyaletler ve dier devletlerle haberlemesini

salayan divandr.72 Banda Ârz bulunan ve günümüzdeki Milli Savunma Bakanl’nn benzeri bir görev yapan

divandr.73 Dîvân- "râf da denilen, devletin iç haberlemesi ile gizli haber alma görevini yerine getiren

divandr.




arada halkn ikayetlerinin dinlendii Dîvân- Mezâlim’e Gazneli sultanlarbizzat bakanlk yapmtr.

Dier Müslüman-Türk devletleri gibi güçlü bir askerî tekilata sahip olanGazneliler’de kara ordusu oldukça önemliydi. Sultan Mahmud dönemindemuhtemelen saylar 100.000 civarnda olan Gazneli ordusu Türk, Hint veTacik gibi farkl unsurlardan meydana geliyordu. Ayrca orduda en fazla 1700kadar fil de bulunmutur.74

Büyük bir siyasi gücün temsilcileri olan Gazneliler dönemi, kültür vemedeniyet açsndan da yüksek bir seviyede ve parlak geçmitir. Ehl-i sünnetmensuplar olarak iyi bir eitim gören Sultan Mahmud ve ayn zamanda iyi bir

hattat olan Sultan Mesud, kendi saraylarnda devrin en büyük simalarntoplamaya çalmlar, airlere ve ulemaya hürmet ve sayg göstermilerdir. Ayrca komu ülkelerden airleri kendi ülkelerine çarmlard. Nitekim SultanMahmud’un saraynda 400 airin bulunduu eklindeki rivâyet mübalaalkabul edilse bile, iir ve edebiyata verilen önemi göstermesi açsndan dikkatçekicidir. Ehl-i sünnet inancn tayan Gazneli sultanlar, Siî Büveyhîler veKarmatîler ile devrin dier putperest inanç sahipleri ile mücadele etmilerdir.Sultan "brahim, her yl bizzat bir Kur’an istinsah eder; onu sadaka ve dierhediyelerle birlikte Mekke’ye gönderirdi.75

Gazneliler’de devletin resmi dili Arapça olup, ilmi eserler de Arapçayazlmtr. Buna karlk saray ve orduda Türkçe konuulmaktayd. Diertaraftan Farsça’nn da gelimesi salanmtr.

Bu dönemin en önemli airi, Sâhnâme müellifi Firdevsî’dir. Firdevsî,eserini 389/999’da önce bir Emir’e, sonra da baz deiikliklerle 400/1009’daSultan Mahmud’a takdim etmitir. Firdevsî’nin dnda Türk asll Minuçihrî veFerruhî ile Melikü’-Suarâ Unsurî de önemli isimlerdendir. Nitekim SultanMesud, 21 Eylül 1031’de Gazne’de kutlad Ramazan Bayram’nda büyük birkabul resmi ve elence tertip ettirmi; bu srada Sair Unsurî’ye 1000 dinarmükâfat vermitir.

Tasavvuf alannda da gelimelerin görüldüü Gazneliler dönemindeNiaburda Ebû Abdurrahman es-Sülemî ile Abdülkerim b. Hevâzin el-Kueyrî;

Herat ehrinde ise Ebû "smail Muhammed el-Ensarî bu sahada önde gelenisimlerdendir.

Gazneliler dönemi tarih yazcl bakmndan da parlak geçmitir. Busahada önemli isimlerden olan Ebû Nasr Utbî, Sebük Tegin ve Sultan Mahmuddönemini ele ald Kitâbu’l-Yemînî adl bir eser telif etmitir. Ayrca Zeynü’l- 74 Bkz. Merçil, “Gazneliler”, D" A, XIII, 482-483.75 Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 40-41.




Ahbâr müellifi Gerdizî ve Târîh-i Beyhakî müellifi Ebu’l-Fazl el-BeyhakîGazneliler devrinin önde gelen tarihçilerindendir. Farsça yazlan ve otuz ciltolduu ifade edilen Târîh-i Beyhakî’nin az bir ksm günümüze kadargelmitir.76 Türkler hakknda Tafdîlü’l-Etrâk alâ Sâiri’l-Ecnâd adl bir risaleyazm olan "bn Hassûl da, bir süre Gazneliler’in hizmetinde çalmtr.

Gazneliler döneminin önemli isimlerinden birisi de, Ortaça’n en büyükalimlerinden ve çok yönlü bir ahsiyet olan Ebû Reyhan el-Bîrûnî’dir. SultanMahmud’un, Hârezm’in fethinden sonra hocalar ile birlikte Gazne’ye getirdiiBîrûnî, Sultan Mahmud ile birlikte Hint seferlerine katlmtr. Kitâbu’t-Tahkîkmâ li’l-Hind isimli eseri Hindûlar’n inanç ve adetlerini tarafsz olarak inceleyen

ilk "slâmî eserdir. Bu eserde Hindistan’n corafyas, ilmî ve dinî hayathakknda da geni bilgi bulunmaktadr. Bîrûnî tarih, dinler tarihi, matematik,trigonometri, jeoloji, corafya, botanik, fizik, astroloji, ve tp alanlarnda pek azgünümüze kadar gelebilmi yüz seksen kadar eser telif etmitir.77

"slâm devletlerinin ilmî hayatnda önemli yer tutan medreseler BüyükSelçuklular zamannda tekilatlanm ekliyle bilinirse de ilk medreseler XI.yüzyl balarnda Gazne’de kurulmutur. Nitekim Beyhakyye, Saîdiyye, EbûSa’d el-Esterâbâdî ve Ebû "shak el-"sferâyînî adlarn tayan dört medreseSultan Mahmud döneminde kurulmutur.78

Gazneliler’den günümüze intikal eden sikkeler bu devletin para basmylailgili faaliyetleri konusunda bilgi vermektedir. Sultan Mahmud zamanndaLahor’da üzerinde Arapça ve Sanskritçe yazlar bulunan Hint paralar“tenge”ler baslmtr. Sultanlar ayrca Abbasi halifeleri tarznda dinar vedirhemler de bastrmlardr.79

Gazneliler dönemi mimari faaliyetler açsndan da dikkat çekmektedir.Kuruluunda küçük bir merkez olan Gazne, Sultan Mahmud zamannda "slâm

ve Hint medeniyetlerinin birletii önemli bir ehri haline gelmitir. Pek çokmimari eserle donatlan ve Asya’nn en büyük kültürel merkezlerinden birihaline gelen Gazne ehri, Büyük Selçuklu mimarisi ve sanatnda etkili olduugibi, Hindistan’da geliecek olan "slâmî-Türk sanatna da temel oluturmutur.Bunun yan sra Güney Afganistan’da Büst ehrinin kar kysnda, Hilmend

nehri kenarnda ina edilen ordugah ehri Leker-i Bâzâr’da bulunan Ulu Cami ve Fransz arkeologlar taraf ndan yaplan kazlarla ortaya çkarlan Saray, bu

76 Beyhakî, eserinin dili ve edebi deeri konusunda bkz. Nasser Akhlaqui, Ebu’l-Fazl Beyhakî:Tarihi ve Tarihinin Dili ve Edebî Deeri, (Yaynlanmam Doktora Tezi), "stanbul ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Arap ve Fars Filolojisi Kürsüsü, "stanbul, 1978.

77 Yazc, a.g.e, s. 121.78 Ara Altun, “Gazneliler”, D" A, XIII, 485.79 Merçil, “Gazneliler”, D" A, XIII, 483.




dönemin önemli eserlerindendir. Bunlara ilave olarak Sultan Mahmud’unGazne’nin kuzeyinde ina ettirdii “Bend-i Mahmudi” bugüne kadar varlnkorumu ve kullanlmtr.80

Bütün bunlardan sonra Gazneliler siyasî, dinî, kültürel ve medeniyettarihi açsndan u ekilde deerlendirilebilir:

a) Gazneli devlet tekilatnda "slâm müesseselerinin yannda, "slâm’nkabulünden önceki Türk kurumlar da görülmektedir. Bu sebeple Gazneliler,Türk-"slâm devlet tekilat sentezinin en iyi temsil edildii ilk Türkdevletlerinden birisidir. Nitekim Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk,Siyâsetnâme’sinde sk sk onlarn devlet tekilatndan örnekler vermitir. Bu

özellii ile de Gazneliler, hiç üphesiz kendinden sonra kurulan Müslüman-Türkdevletlerine örnek olmutur.

b) Kuzey Hindistan fetihlerine yol açarak, "slâm dinine Pencap’ta güçlübir dayanak noktas salamlardr. Bu ekilde de daha sonraki Hindistanfetihlerine zemin hazrlamlardr.

c) Hint dünyas kültürüyle dorudan temas kuranlar olarak tarihegeçmilerdir.

d) Hindistan’da "slâm dininin yaylmasn salamakla, bu bölgedeKutbîler (603-608/1206-1211), Babalabanllar (665-689/1266-1290), KalaçSultanl (594-938/1197-1531), Tuluklular (720-8171320-1414) ve

Baburlular (933-1275/1526-1858) gibi Müslüman-Türk devletlerininkuruluuna zemin hazrlamlardr. Ayrca Gaznelier’den asrlar sonragünümüzde Pakistan’n kurulmasnda birinci derecede etken olmulardr.Dolayl olarak da Benglade’in ortaya çk da ayn açdan deerlendirilebilir.

e) Siî Büveyhîler, Karmatîler ve putperestlerle mücadele ederek, ehl-isünnet inancnn savunucusu olmulardr.

f) Sultan Mahmud ve Mesud haf zalarda halk kahramanlar olarakyerlemilerdir. Hatta Sultan Mahmud daha sonraki "ran edebiyatnda adalet

ve insaf timsali mehur bir hükümdar olarak yer almtr.

80 Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, s.93-94. Gazneliler dönemi devlet tekilat ve kültürühakknda geni bilgi için bu konuda yaplan iki tez çalmasndan yararlanlabilinir. BunlarGüller Nuholu, Beyhaki Tarihi’ne Göre Gazneliler’de Devlet Tekilat ve Kültür,(Yaynlanmam Doktora Tezi), "stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, "stanbul, 1995;M.Hanefi Palabyk, Gazneli Devleti Saray Tekilat, (Yaynlanmam Doktora Tezi), AtatürkÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 1996.




IV. TOLUNOULLARI (254-292/868-905)1. Men#ei, Kurulu#u ve Siyasî Tarihi:

Tulunîler ve Tolunlular da denilen ve Ahmed b. Tolun taraf ndanMsr’da kurulan Tolunoullar, daha sonra Suriye ve Filistin’e kadar nüfûzunugenileten ve Abbasi hilâfetine ismen bal ilk Müslüman-Türk devletidir. Busebeple "til (Volga) Bulgar Hanl, Karahanllar ve Gazneliler gibi tamamenbamsz olmayp, yar bamsz bir karaktere sahiptir.81

Abbasiler’in hilafete geçmesinde, Horasan’da balayan Abbâsî ihtilalindeyer alarak önemli rol oynayan Türkler, gerek orduda ve gerekse de devlethizmetinde deiik kademelerde görev almlardr. Bu görev alanlarndan biriside Msr valiliidir. Tolunoullar’nn kurucusu olan Ahmed b. Tolun, budönemde görev yapan Türk valilerinden birisidir.

Devletin kurucusu olan Ahmed b. Tolun’un babas Tolun, Dokuz OuzTürklerindendir. Buhara asll olup, 200/815-816’da Sâmânî valisi Nuh b. Esedtaraf ndan Buhara’dan Badat’ta bulunan halife Me’mûn’a gönderilmitir.Tolun ksa zamanda halifenin saraynda ve komutanlar arasnda itibarl birkonuma yükselmitir.82

Ahmed b. Tolun 220/835’de Badat’ta domu ve ertesi sene babas ilebirlikte Samerrâ’ya gitmitir. Ahmed’in burada iyi bir dinî ve askerî eitimgördüü bilinmektedir. 240/854’de babas ölünce halife Mütevekkil babasnn

komutanlk ve beylik görevini Ahmed’e vermek istedi. Ancak o Samerrâ’dakalmay tercih etmitir. Zira siyasî olaylardan uzak kalmak ve snr boylarndakigaza faaliyetlerine katlmay arzu etmekteydi.

Bu maksatla Tarsus’a gelen Ahmed, burada hem askerî tecrübesiniartrm ve hem de çeitli ülkelerden gelen alimlerin ilim meclislerine katlarakdinî ilimlerde onlardan faydalanmtr.

Muhtemelen 248/862’de Samerrâ’ya dönen Ahmed, halife Müstaîn’ingüvenini kazanm, sarayda sözü geçen nüfûzlu kimseler arasna girmitir.252/866’da halife Müstaîn’in azledilip Vâst’a sürüldüü dönemde onunlabirlikte Vâst’a gitmitir. Bu dönemde yeni halife Mu’tez’in annesi Kabîha’nn,

Müstaîn’i öldürmek üzere i birlii teklifini reddetmitir.

81 Yar bamsz Türk-"slâm devleti ifadesini Nesimi Yazc kullanmaktadr. Bkz. "lk Türk-"slâmDevletleri Tarihi, s. 41.

82 Kâzm Yaar Kopraman, “Tolunoullar”, Doutan Günümüze Büyük "slâm Tarihi, Konya,1994, VI, 56.




Halife Mu’tez, devlet idaresinde büyük bir nüfûz elde eden ve ayn zamanda Ahmed’in üvey babas olan Bayk Bey’i83, merkezden uzaklatrmakdüüncesiyle Msr’a vali tayin etti. Ancak Msr’a gitmek istemeyen Bayk Bey,

Ahmed’i vekil sfatyla yani nâib olarak Msr’a göndermek istemitir. Siyasîkarklklarn hüküm sürdüü Samerrâ’dan uzaklamak isteyen Ahmed, buteklifi kabul ederek 254/868’de Msr’a gitmitir.84 Ahmed b. Tolun’un Fustat’aulamasyla müslüman Msr tarihinde yeni bir devir balad. Zira Msr,Tolunoular döneminde tarihteki en parlak devirlerinden birisini yaamtr.85

Ahmed b. Tolun, Msr’da hakimiyeti ele geçirmek ve nüfûzunu yaymakkonusunda karlat problemleri amaya muvaffak olmutur. Bu arada hilafet

merkezinde çkan karklklar sonunda Bayk Bey, Msr valiliinden azledildi ve arkasndan 256/870’de öldürüldü. Msr valilii, Ahmed’in kaynpederi olan Yarcûh86 et-Türkî’ye verildi. Yarcûh da Msr’a gitmeyip, Ahmed’i nâibi olarakMsr’da brakt. Ayn zamanda Berkâ ve "skenderiye’nin idaresini de elindebulunduran Yarcûh, buralarn idaresini de Ahmed’e vermitir. Bu ekildeMsr’n tamamna hakim olan Ahmed, idarî açdan hayli güçlenmi oldu.87

Halife Mu’tez’in öldürülüp 257/870’de Mutemid’in halife olmasylabirlikte Ahmed idarede daha da güçlenmitir. Zira yeni halife Msr’n Beytülmâl

ve Berîd tekilatnn sorumluluk ve idaresini; arkasndan da Sam’n idaresini Ahmed b. Tolun’a vermitir. Bu ekilde 260/873 ylnda Ahmed b. Tolun,Msr’da tek bana hakim bir idareci haline gelmitir.88

Bu dönemde hilafet merkezi Basra çevresindeki Zenc isyan ve Farsbölgesindeki Saffârîlerle megul olmaktayd. Ahmed bu durumdanyararlanarak bamszln elde etmitir. Nitekim Zenc isyan sebebiylekendisinden maddi destek isteyen halifeye, istedii miktardan daha azyardmda bulunmutur. Bunun üzerine Musa b. Boa el-Kebîr komutasnda260/873’de Msr’a gönderilen Abbasi ordusu baarsz olmutur. Bu gelime

Ahmed b. Tolun’un siyasî hayatnda bir dönüm noktasn oluturmaktadr. Butarihten itibaren kuvvetli bir orduya sahip olmu; ismen halifeye bal olmas veCuma hutbelerinde halifenin adnn zikredilmesi ile sikkeler üzerinde halifenin

83 Bir anlatma göre ismi “Bayakbak” eklindedir. Bkz. Sinasi Altunda, “Tolunlular”, " A,"stanbul, 1974, 12/I, 430.

84 Hakk Dursun Yldz, “Ahmed b. Tolun”, D" A, "stanbul, 1989, II, 141.85 Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 5.86 Bir anlatma göre ismi Barhuh’dur. Bkz. Altunda, “Tolunlular”, " A, 12/I, 430.87 Merçil, a.g.e., s. 5-6.88 Yldz, “Ahmed b. Tolun”, D" A, II, 142.




adnn bulunmas dnda bamsz bir hükümdar gibi hareket etmeyebalamtr.89

265/878’de Dmak valiliine tayin edilen Ali b. Amâcur et-Türkî, Ahmed’e tabi olup, hutbede onun adn zikredeceini beyan etti. Bu dönemdeHms ve Hama valilerinin de ayn yolu takip ettikleri görülmektedir.90

Bu gelimeler sonucunda Ahmed b. Tolun, 265/879’da ilk defa kendiadna sikke bastrd. Paralar üzerinde Halife Mu’temid’in ismi yannda onunismi de zikredilmitir.91

Ahmed b. Tolun, Tarsus üzerine yapt bir seferde yenilmesi üzerinehastalanm ve 270/884’de Msr’da vefat etmitir.92 Devrinin hükümdarlar

arasnda önemli bir yere sahip olan Ahmed b. Tolun’un 1693 yllk idareciliizamannda Msr, tarihinin en parlak devirlerinden birisini geçirmitir.

Ahmed b. Tolun’dan sonra yerine geçen olu Humâreveyh, 270-283/884-896 yllar arasnda hüküm sürdü. Humâreveyh, kendisi gibi Türkolan Musul valisi "shak b. Kundack, Sâcoullar’ndan Muhammed el-Af in,Halife Muvaffak ve Muvaffak’n olu olan ve daha sonra Mu’tezid adyla halifeolacak olan Ahmed ile Suriye’de mücadele etmitir.94

277/886’da Muvaffak ile yaplan antlama sonunda Humâreveyh Msr,Suriye ve Anadolu snr bölgelerinde 30 yl süreyle vali olarak tannmtr. Bunakarlk ylda 300.000 dinar vergi ödemeyi kabul etmitir.95

279/892’de halife olan Mu’tezid, Humâreveyh’in kz Katru’n-Nedâ ileevlendi. Böylece Tolunoullar ile Abbasiler arasnda dostane ilikiler gelimegöstermitir. Bunun bir göstergesi olarak Mu’tezid, Frat’tan Berkâ’ya kadarolan yerlerin idaresini Humâreveyh’e vermitir. Ayrca saltanat alâmetlerindenolan hil’at, klç, taç ve kemer göndermitir.96

Humâreveyh döneminde Bizansllarla yaplan mücadele sonunda snrlarToroslara, Musul hariç Cezîre ve batda Bingazi’ye kadar ulat.97 Humâreveyh,Suriye’ye yapt bir sefer srasnda 283/896’da köleleri taraf ndan öldürüldü.98

89 Yazc, a.g.e., s. 43.90

Yldz, “Ahmed b. Tolun”, D" A, II, 142.91 Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 6.92 Kopraman, a.g.e. VI, 63.93 Yldz’a göre Ahmed b. Tolun’un idarecilii on be yl sürmütür. (“Ahmed b. Tolun”, D" A, II,

143)94 Yazc, a.g.e., s. 44.95 Altunda, “Tolunlular”, " A, 12/I, 433.96 Kopraman, a.g.e., VI, 65.97 Yazc, a.g.e., s. 44.98 Merçil, a.g.e., s. 9.




Humâreveyh’den sonra 10 yllk sürede Tolunoullar dalma ve çöküdevresini yaamtr. Ondan sonra sra ile yerine geçen oullar Cey ve Harunile Seyban b. Ahmed b. Tolun devletin birliini koruyamadlar. Önce Suriye’deKarmatîlerle mücadelede baarl olunamam, arkasndan da devlet eskigücünden çok ey kaybetmitir.

Nihayet Abbasi halifesi Müktefî’nin, Muhammed b. Süleyman el-Kâtibîkomutasnda gönderdii ordu, önce Suriye’yi ele geçirmi, sonra da Fustat’agirerek 292/905’de Tolunoullar hanedanna son vermitir. Hilafet ordusuFustat’ta büyük bir tahribat yapmtr. Ahmed b. Tolun’un kurduu el-Katâîehri ve Ahmed b. Tolun Camii dnda dier eserler tamamen tahrip

edilmitir.

99

2. Toluno4ullar3 Dönemi Kültür ve Medeniyeti:

Tolunoullar zamannda Msr yeniden bir canlanma, ilerleme ve refahdevri yaamtr. Bu devlet temelde, kuvvetli bir orduya ve ülkenin iktisadibakmdan kalknmasna dayanmaktayd. Ayrca ticâret de son derecegelimiti.100

Ahmed b. Tolun döneminde mevcudu 100.000 olan Hassa Ordusu’nunesas unsurunu Türkler ve Sudanl zenciler oluturmaktayd. Bu kara ordusuyannda 100 parça gemiden meydana gelen bir deniz gücüne sahiptiler.Donanma için Dimyat ve "skenderiye’deki tersaneler yenilenmi101, Akka’da bir

deniz üssü tesis edilmitir.102 Tolunoullar Msr’da Abbasileri geride brakacak ekilde gelime

gösteren bir saray tekilat kurmulardr. Yazmalar sürdüren Divânu’l-"nâbata olmak üzere Divânu’l-Cey ve Divânu’l-Harac gibi divanlar yenidendüzenlenmitir. Emniyeti salamakla görevli olan Surta tekilat ile Beridtekilatna son derece önem verilmitir.103

"mar faaliyetleri arasnda Ahmed b. Tolun'un Fustat dnda kurduu el-Katâî adndaki ehir ile, burada ina ettii saray, cami ve dâru’l-imâre dikkatçekmektedir. 876-879 yllar arasnda ina edilen Ahmed b. Tolun Camii104 bugün de varln sürdürmektedir.105

99 Bkz. Merçil, a.g.e., s. 9; Kopraman, a.g.e., VI, 65-69; Altunda, “Tolunlular”, " A, 12/I, 434-435.

100 Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 9-10.101 Kopraman, a.g.e., VI, 75.102 Altunda, “Tolunlular”, " A, 12/I, 436.103 Bkz. Kopraman, a.g.e., VI, 70-72.104 Jean-Paul Roux, bu caminin, Mütevekkil’in Samerâ’da yaptrd Ulu Cami’nin yerel

gereklere uyarlanm bir örnei olduuna iaret ederek, mimarideki benzerlikten hareketle




Tolunoullar döneminde Msr’da ziraatn yannda keten ve yünlüdokuma ile pamuklu ve ipekli dokumacl gelimitir. Ayrca sabun ve ekersanayii, maden iletmecilii, silah yapm, süsleme ve küçük el sanatlarndaönemli ilerlemeler görülmütür. Afrika’dan gelip Msr ve Suriye’den geçenticâret yollarnn canl tutulmasna gayret gösterilerek, iç ve d ticâretingelimesi salanmtr.106

Bu dönemde resmî dilin Arapça olmasna karlk, edebiyat ve musîkiyemerakl olan Ahmed b. Tolun Türkçe iirler yazmtr. Ahmed b. Tolun ve dierhükümdarlarn yakn ilgisi sebebiyle de bu dönemde Msr’da özellikleedebiyat, tarih, dinî ve felsefî ilimlerde büyük gelimeler meydana gelmitir.

Dîvanu’l-"nâ’dan dolay da yaz sanat gelimitir.Tarih alannda "bnü’d-Dâye diye mehur olan Ahmed b. Yusuf b."brahim önde gelmektedir. Bu tarihçi Ahmed b. Tolun ve Cey’inbiyografilerini yazmtr. Dinî ilimlerde ise Safiî ulemâsndan Rebî b. Süleymanel-Murâdî ile Hanefîlerden el-Meânî müellifi Ebû Cafer et-Tahâvî mehurdur.Dinî ilimler yannda felsefe, tp ve cedel sahalarnda da gelimelergörülmektedir. Bu sahalarda "skenderiye Mektebi ile Ahmed b. Tolun’undoktoru olan Saîd b. Nevfel en-Nasrânî önde gelmektedir.107

Bütün bunlardan sonra Tolunoullar siyasî, dinî, kültürel ve medeniyettarihi açsndan u ekilde deerlendirilebilir:

a) Msr’da kurulan yar bamsz Müslüman-Türk devletlerinin ilki olanTolunoullar sayesinde Msr, "slâm fetihlerinden sonra ilk defa bamsz birdevlet olmutur.

b) Temelde askeri güç üzerine tesis edilmi yabanc bir hakimiyeti temsiletmelerine ramen, her açdan Msr için parlak bir dönemin temsilcileriolmulardr.

c) Tolunoullar, görünüteki ihtiamna ramen kuvvetini kaybeden Abbasiler döneminde güçlü valilerin merkezi idarenin zayflndanyararlanarak bamsz idareler kurabildiklerinin önemli bir iaretidir.

d) Tolunoullar, halk Türk olmayan bir bölgede kurulan bir Müslüman-

Türk devleti olarak tarihte iz brakm ve bu ekilde kendinden sonra Türklertaraf ndan kurulan idarelere zemin hazrlamlardr.

Tolunoullar ve "h îdîler’in Abbasiler’in ürünü olduklarn ifade etmektedir.(Türklerin Tarihi, s.108)

105 Merçil, a.g.e., s. 10.106 Yazc, a.g.e., s. 46-47.107 Bkz. Kopraman, a.g.e., VI, 76-77; Yazc, a.g.e., s. 48.




e) Süleyman el-Kâtibî komutasndaki hilafet ordusunun Fustat’ta yapt büyük tahribatla, Ahmed b. Tolun Camii dndaki pek çok eseri ortadankaldrmalar göz önüne alndnda, Tolunoullar döneminde Msr’n imaraçsndan da oldukça gelimi olduu ortaya çkmaktadr. Nitekim Ahmed b.Tolun Camii bunun en güzel örneklerinden bir tanesi olarak hala varlnsüdürmektedir.

V. SÂCOULLARI (276-317/890-929)


Ebû Ubeydullah Muhammed el-Af in taraf ndan Azerbaycan’da kurulan

ve Sâciler de denilen Sâcoullar, özellik ve karakter olarak Tolunoullar’nabenzemektedir.

Halifeliin Abbasilere geçmesinden sonra devlet hizmetinde görülenisimlerden bir tanesi de, Muhammed el-Af in’in babas Ebu’s-Sâc Divdâd b.

Yusuf b. Divdest108’dir. Urusana asll olan Ebu’s-Sâc, muhtemelen HalifeMe’mun döneminde 207/822’de Urusana’nn fethinden sonra ülkesindenayrlmtr. Mu’tasm döneminde 222/837’de Bâbek isyann bastrmaklagönderilen orduda, küçük bir birliin komutan olarak görev almtr.Mütevekkil döneminde ise, 242/856’da, Tarîku Mekke valiliine tayinedilmitir. Bu valilik, Irak ile Mekke arasndaki hac yolunun güvenliinisalamaktan sorumlu idi. Askerî ve idarî alanlarda deiik görevler üstlenerek

40 yl kadar hizmet eden Ebu’s-Sâc, 266/879’da Cundiâpur’da vefatetmitir.109

Ebu’s-Sâc’n iki olundan birisi olan Ebû Ubeydullah Muhammed el- Af in110, Samerrâ’da domu ve baz devlet hizmetlerinde bulunmutur.Babasnn uzun süre devlet kademelerinde görev yapm olmas sebebiyle, azda olsa tecrübe sahibi olduu söylenebilir. Babasnn ölümünden sonra da266/880’de Tarîku Mekke ve Harameyn valisi olarak tayin edilmitir. 276/890ylna kadar, Abbasilerin hizmetinde çeitli iç karklklarn ortadankaldrlmasnda görev üstlenen Muhammed el-Af in’i, bir anlamda bubaarlarn karlnda Halife Muvaffak, Azerbaycan valiliine tayin etmitir.

108 Divdâd Farsça’da “dev vermi”, Divdest ise “dev elli” manasna gelir. (Cl. Huart, “Sâcîler”," A, "stanbul, 1966, X, 16).

109 Yazc, a.g.e., s. 50-51. Kr. Hakk Dursun Yldz, “Sâcoullar”, Doutan Günümüze Büyük"slâm Tarihi, Konya, 1994, VI, 81-87.

110 Huart’a göre ismi Ebû Ubeyd Muhammed Af in olup, Ebu’s-Sâc’n deil, Saffârîler’den Yakub b. el-Leys’in oludur. Bkz. “Sâcîler”, " A, X, 16.




276/890 ylnda gerçekleen bu tayin, Sâcoullar devletinin kurulmasylasonuçlanmtr.111

Muhammed el-Af in’in Azerbaycan valisi olduu dönem, siyasî olarakmerkezî idarenin iyice zayflad ve mahalli hanedanlarn bamsz hareketetmeye baladklar bir dönemdir. Nitekim Msr’da, üzerinde durduumuzTolunoullar, Cezîre ve çevresinde Hamdanîler, Mâverâunnehir’de Sâmânîler

ve muhtelif hanedanlar hüküm sürmekteydi.

Muhammed el-Af in, Azerbaycan’daki valilik görevine baladktan sonra,bu bölgede sükûneti salamaya çalmas yannda, Emevîler dönemindefethedilen ve Dvin merkez olmak üzere bir eyalet haline getirilen; bu dönemde

yeni bir takm gelimelerin yaand Ermeniye’yi de yakndan takip etmitir.Bu süreçte Muhammed el-Af in’in Ermeniye hakimi Simbat ile mücadelesi 11yl sürmütür. Baarl bir idarecilik sonunda Muhammed el-Af in, 288/901’de

Azerbaycan’daki bir veba salgnnda vefat etmitir.112

Kendileri ve dönemleri hakknda oldukça snrl bilgilere sahip olduumuzSâcoullar’nn bana Muhammed el-Af in’den sonra, olunun devletin banageçmesi vasiyetine ramen, el-Af in’in kardei Ebu’l-Kasm Yusuf zorlageçmitir. Dönemin Abbasi halifesi Mu’tezid bu deiiklie müdahale etmemi

ve onun idareciliini tanmtr. Hatta Yusuf, 289/902’de Erdebil’de bastrd dirhem üzerine kendi ismini yazdrmtr.

Yusuf döneminde Ermeniye’nin büyük bir bölümü fethedildi. AncakSimbat’n yerine geçen olu Aot zamannda, fethedilen yerler ksmen gerialnmtr. Nihayet Yusuf, 302/914’te kesin zafer elde etmi ve bu baarsndandolay kendisine, 304/916’da Rey valilii de verilmitir. Arkasndan Kazvin,Zencân ve Ebher’i fethetmitir. Bu arada Abbasi halifesi Muktedir Billahtaraf ndan 296/909’da Yusuf’un Azerbaycan ve Ermeniye valilii resmentannmtr. Buna karlk Yusuf, yllk 120.000 dirhem vergi ödemeyi kabuletmitir.

Yusuf’un Halife ile aralarndaki iliki zaman zaman bozulmu ve 307-310/919-922 yllar arasnda Badat’ta hapsedilmitir. Ancak Bahreyn’debalayan Karmatî isyan karsnda halife, tavsiye üzerine Karmatîler üzerine

Yusuf’u göndermeye karar vermitir. Bunun üzerine Halife Muktedir,314/926’da Yusuf’u, Azerbaycan ve Ermeniye valilii de dahil olmak üzeregeni yetkilerle bütün dou bölgesine vali olarak tayin etmitir. Fakat

111 Yazc, a.g.e., s. 51-52. Geni bilgi için bkz. Yldz, a.g.e, VI, 88-96.112 Yazc, a.g.e., s. 52-53. Geni bilgi için bkz. Yldz, a.g.e, VI, 96-107.




Karmatîlerle 315/927’de Kûfe önünde yaplan savata esir düen Yusuf,esaretin sonunda idam edildi.113

Gençlik yllarn Mekke’de geçiren Yusuf’un iyi bir eitim ald, Arap dili ve kültürüne vâkf olduu ve devrin edebî çevreleri ile iyi ilikiler kurduuanlalmaktadr.114

Yusuf’un ölümü üzerine yeeni Ebu’l-Müsâfir Feth b. Muhammed el- Af in, Halife Muktedir Billah taraf ndan 315/928 ylnda Azerbaycan veErmeniye valisi olarak tayin edildi. 2 yl süren valilii dönemindeki siyasî veaskerî faaliyetler konusunda kaynaklar herhangi bir bilgi vermemektedir.Nihayet 317/929’da zehirlenerek öldürülmesi üzerine Sâcoullar’nn bölgedeki

hakimiyeti sona ermitir. Gerçi ondan sonra olu Ebu’l-Ferac’danbahsediliyorsa da, onun Azerbaycan’a vali tayin edildii hakknda kaynaklardabir ifadeye rastlanlmamtr.115

2. Sâco4ullar3 Dönemi Kültür ve Medeniyeti:

Dönem olarak Msr’da hüküm süren Tolunoullar ile "h îdîler arasndayer alan bir Müslüman-Türk devleti olan Sâcoullar’nn siyasî, askerî, kültür vemedeniyet tarihi açsndan büyük bir hakimiyet ve faaliyet gösterdiklerinisöylemek mümkün deildir. Ancak iktisadî açdan bölgelerinde bir canllkolduu, hanedân mensuplarnn kendi adlarna bastrdklar altn sikkelerdenanlalmaktadr.

Muhammed el-Af in zamannda devlet merkezinin Meraa olmasnakarlk, Yusuf döneminde Erdebil devlet merkezi durumundayd. Türk tarihi ve

Azerbaycan bölgesinin "slâmlamas yannda özellikle Türklemesi açsndanSâcoullar’nn önemli rol oynadklar bilinmektedir. Ancak bu konuda nekadar rol oynadklarn tespit etmek zordur.116

VI. HFÎDÎLER (323-358/935-969)


Akitler de denilen ve Muhammed b. Tuç el-"h îd taraf ndan Msr’dakurulan "h îdîler, daha sonra Suriye’ye hakim olan ve Tolunoullar gibi Abbasi

hilâfetine ismen bal olan bir Müslüman-Türk devletidir.Tolunoullar’nn yklmasndan sonra Msr, 30 yl boyunca Badat’a

bal olmak üzere, halifelerin tayin ettii valiler taraf ndan idare edilmitir. Bu

113 Yusuf dönemi için bkz. Huart, “Sâcîler”, " A, X, 17; Yldz, a.g.e., VI, 107-134.114 Yazc, a.g.e., s. 54.115 Yldz, a.g.e., VI, 135.116 Yldz, a.g.e., VI, 135-136.




sebeple 292-323/905-935 yllar arasndaki zaman “Valiler Devri” olarakbilinmektedir. Bu dönemde 13 devrede 8 vali görevlendirilmitir.117

Bu dönemde Msr, Abbasiler ve Fatimiler olmak üzere iki kuvvetli güçarasnda bulunuyordu. Her iki halifelik de dou ve batda "slâm dünyasnnliderlii için mücadele etmekteydiler. Bu süreçte Siî Fatimi tehlikesi karsnda

Abbasi halifelii, Msr’da kuvvetli bir idarenin bulunmasn gerekli görüyordu.Zira bu idare, batda Fatimiler’in ilerlemesine kar koyacak; ayrca daha sonraSuriye’de yeni ortaya çkan Bedevî hanedanlar üzerinde kontrolü elindebulunduracakt. "te bu ortamdan Muhammed b. Tuç yararlanmtr.118

Devletin kurucusu olan Muhammed b. Tuç119, iki nesilden bu tarafa

Abbasiler’in hizmetinde bulunan Fergana asll askerî bir Türk ailesindengelmektedir. Zira Halife Mu’tasm Fergana’dan çok sayda Türk getirtmiti.Bunlardan bir tanesi de, "h îdîler’in atas olan Cuff (Ceff) idi. Mu’tasmdöneminde kendisine Samerrâ’da bir ikta verilmitir. Cuff’un olu Tuç,Msr’da Ahmed b. Tolun’un hizmetinde görev alm, Sam ve Taberiyye valiliiyapmtr. 294/906’da halife taraf ndan hapsedildikten sonra öldürülmütür.120

"h îdîler’in kurucusu Muhammed b. Tuç, 269/882’de Badat’tadomu; babasnn görevi sebebiyle devlet idaresi içinde yetimi, hatta bir süreTaberiyye’de babasna vekalet etmitir. Deiik yerlerde görevlendirildiktensonra 321/933’de Msr’a vali tayin edildii görülmektedir. Ancak bu sradaSam’da bulunduu için fiilî olarak görevine balayamamtr. Bundan sonraHalife Râzi Billah taraf ndan Msr’a ikinci vali olarak tayin edildiinde,324/935’de görevine balamtr.

Abbasi halifesi taraf ndan ayn zamanda Divânu’l-Harâc’n idaresi de verilen Muhammed b. Tuç, halife ile iyi ilikiler tesis etmitir. Bunun neticesiolarak Halife Razi Billah, 328/939’da121 Muhammed’e hakimiyet alâmeti olmaküzere hil’at ve hediyeler gönderdi. Ayrca “el-"h îd”122 unvann da vermitir.Bu unvan, Fergana meliklerinin unvan olup, bu dilde “Melikü’l-Mulûk”anlamna gelmekteydi. Dier taraftan bu unvann prens veya hükümdar

117 Bu dönem hakknda geni bilgi için bkz. Kâzm Yaar Kopraman, “Ihidîler”, DoutanGünümüze Büyük "slâm Tarihi, "stanbul, 1994, VI, 182-193.

118 Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 11.119 Tuc veya Togaç kelimesinin manas kaynaklarda Abdurrahman olarak verilmektedir. Bkz.

Kopraman, a.g.e., VI, 196.120 Kopraman, a.g.e., VI, 196. Bir dier anlatma göre ise Tuç, hapiste eceliyle ölmütür. Bkz. Ahmet Arakça, “"h îdîler”, D" A, "stanbul, 2000, XXI, 551.

121 Bir dier anlatma göre 326/938 veya 327/939 ylnda Halife Râzi Billah "h îd unvann vermitir. Bkz. Arakça, “"h îdîler”, D" A, XXI, 551.

122 "h îd ve anlam konusunda bkz. Arakça, “"h îd”, D" A, "stanbul, 2000, XXI, 550-551.




anlamnda Farsça bir unvan olduu, Sod ve Fergana’nn "ranl hükümdarlartaraf ndan kullanld da söylenmektedir.

Hakimiyet alâmetleriyle birlikte bu unvann da verilmesi, Muhammed b.Tuç’un buradaki varl ve gücünün tescili anlamna gelmesi yannda, budevletin kuruluu açsndan da önemli bir gelime olarak deerlendirilebilir.

Muhammed b. Tuç’un valilie balad Msr’da karlat problemlerden birisi Mazeraîler’dir. "ran asll bir aile olan Mazeraîler,Tolunoullar’ndan sonra Msr’n idaresinde büyük ölçüde söz sahibiolmulard. Muhammed, Abbasi veziri Ebu’l-Feth’in desteiyle bu aileninnüfûzunu ortadan kaldrmtr. Bu ekilde güçlendikten sonra Emîru’l-Ümerâ

Muhammed "bnü’r-Râik ile mücadeleyi kazanarak, Suriye’yi idaresi altnaalmtr. Ancak Muhammed, "bnür-Râik’ten sonra Suriye’nin kuzeyinde veCezîre bölgesinde hakimiyet kurmaya çalan Hamdânîlerle kar karyagelmitir. Nihayet 334/945’de Hamdânî sultan Seyfüddevle ile bir antlamayapld. Buna göre, Hms’n güneyinden itibaren Hms ve Halep dndaSuriye’nin geri kalan ksmlar "h îdîler’in idaresine brakld. Bu yerlerinyannda Muhammed, Mekke ve Medine’nin idaresini de eline almtr.123

Muhammed b. Tuç, Seyfüddevle ile yaplan bu antlamadan sonra335/946’da vefat etmitir. Yerine geçen oullar Ebu’l-Kasm Unûcur (OnUygur) (335-349/946-960) ve Ebu’l-Hasan Ali (349-355/960-966) sadeceeklen hükümdar olarak devletin banda yer almlardr. Bu iki dönemdedevletin gerçek idarecisi, Muhammed b. Tuç’un Nûbe (Sudan) li kölesi124 Ebu’l-Misk Kâfur idi. Hatta Muhammed onu saltanat nâibi olarak tayin etmiti.Kâfur, Ali’nin ölümünden sonra dorudan kendi adna Msr’da tek hakimolmutur.125

Kâfur’un 22 yllk hakimiyeti döneminde içte ve dta önemli bazproblemlerle karlalmtr. "çte "smâilî propagandas ve tahl üretimininazlndan kaynaklanan ekonomik problemler; dta ise Karmatîler, Sudanllar,Hamdânîler ve Fatimiler’in artan basklar karsnda kalnmtr. Buproblemlerin üstesinden gelmeyi baaran Kâfur mahir bir siyasetçi, anlayl,zeki, akll ve dahi bir idareci olarak tavsif edilmektedir. Ayrca onun zenginlii

ve cömertlii de dillere destan olmutur.126

123 Muhammed b. Tuç dönemi hakknda bkz. Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 11-12;Kopraman, a.g.e., VI, 199-206.

124 Bir dier anlatma göre Habeli bir hadm idi. Bkz. C.H.Becker, “"h îdîler”, " A, "stanbul, 1968,5/II, 945.

125 Yazc, a.g.e., s. 58.126 Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 13.




Kâfur’dan sonra Ebu’l-Hasan Ali’nin olu Ahmed (357-358/968-969)baa geçtiyse de, zayf idaresi çok ksa sürdü ve "h îdî idaresine Fatimilertaraf ndan son verildi. Zira vezir Ebu’l-Fadl Cafer b. el-Furat, kötü bir devletadamyd ve Msr’da hayat her açdan bozulmutu. Nihayet Fatimi halifesiMuiz Lidinillah’n Cevher komutasnda gönderdii ordu, 358/969’da Fustat’agirdi ve "h îdî hakimiyetine son verdi. Böylece 34 yl hüküm süren IhidîDevleti son bulmutur.127 "h îdîler’in bu ekilde sona ermesi, toplumdahuzursuzluun hakim olduu devletlerin âkbetleri konusunda bir fikir vermesiaçsndan da önem arzetmektedir.

Nitekim bu devletin yklmas, sradan bir hanedan deiiklii deildir.

Zira bu tarihten sonra Msr, Hicaz, Yemen ve Suriye’de Abbasi hakimiyetisona ermitir. Bu bölgelerde hutbe Fatimiler adna okunmaya balamtr. Ayrca Fatimiler devlet merkezlerini Msr’a nakletmiler; Msr ve Yakn-Dou’nun siyasî ve sosyal yapsnda büyük deiiklikler meydana gelmitir.Fatimiler’in bu bölgedeki hakimiyeti 200 yl sürdükten sonra, Zengîlertaraf ndan tekrar Abbasilere geçebilmitir.

2. h#îdîler dönemi Kültür ve Medeniyeti:

Ihidîler döneminde Msr, Tolunoullar döneminde olduu gibigelimeye devam etmitir. Hatta Fatimiler döneminde Msr’da çeitli ilim vesanat alanlarnda görülen gelimelerin salam temelleri bu devrede atlmtr.

Dolaysyla Msr topraklarnda kültür ve medeniyet alannda yaananilerlemede Ihidîler’in de önemli bir yeri söz konusudur.

"darede Abbasi hilâfetine eklen bal olan "h îdîler, halifelere sembolikmiktarda bir para gönderiyorlard. Bir baka ifadeyle yar bamsz bir karakteresahip olan "h îdîler, bamszlklarnn simgesi olarak sikkelere kendi isimleriniyazdrmtr. Bunlara örnek olarak 329/940-941’de Muhammed b. Tuç’unkestirdii sikkelere kendi adn yazdrmas verilebilir.128

"h îdîler döneminde Türkler ve muhtelif rklardan meydana gelenordunun say olarak oldukça önemli bir miktara ve 400.000’e ulat nakledilmektedir. Bununla birlikte ordu, kurucusu Muhammed b. Tuç’un tesis

ettii düzeni uzun süre koruyamamtr. Dier taraftan donanma da önemtamaktayd. Muhammed b. Tuç, Ravza adasndaki tersanenin bir ksmnFustat’a nakletmi ve burada gemi imal edilmitir. Oluturulan donanmadan

127 Kopraman, a.g.e., VI, 212-213.128 Kopraman, a.g.e., VI, 215.




Suriye seferleri ile Nûbelilere kar yaplan seferlerde, K zldeniz ve Nil nehrindefaydalanlmtr.129

"mar faaliyetleri açsndan bu dönemde Msr’da yaplan eserlerin hiçbirisi günümüze ulaamamtr. Muhammed b. Tuç, Ravza adasnda Kasrü’l-Muhtâr ad verilen bir saray ve bahçe yaptrmtr.130 Ayrca Kâfur da saraylar,iki cami, bir tane hastane ve Kâfûriye bahçeleri ina ettirmitir.131

Bu dönemde Msr’da özellikle tarm alannda olumlu gelimelergörülmemektedir. Sulama kanallar ve setlerinin yeterince tesis edilmemesisebebiyle istenen seviyede üretim gerçeklememitir. "ç ve d ticârettekidurgunlua ramen dokumaclk, aaç ve maden içiliinde önemli gelimeler

yaanmtr. Nitekim geometrik desenli dokumalarla, üzerinde ku ve hayvanresimleri bulunan çeitli renklerde dokumalar; üzerinde "h îdîler devri Abbasihalife ve vezirlerinin isimleri yazl olan kuma parçalar günümüze kadargelmitir.

"lim ve düünce hayatnda ise, önceki dönemlerdeki gelimeler devametmitir. Âlimler ve edipler, hükümdarlar ve yüksek dereceli devlet adamlartaraf ndan desteklenmi ve te vik edilmitir. "lmî faaliyetler, Tolunoullardöneminde olduu gibi henüz medreselerin kurulmam olmas sebebiyle Amrb. el-Âs ve Ahmed b. Tolun camilerinde, emirlerin ve idarecilerin evlerindegerçekletiriliyordu. Ayrca Fustat’ta kurulan Sûku’l-Varrâkîn (KitapçlarÇars)’deki dükkanlarda kitap satld gibi, ilmî müzakere ve tartmalaryaplmaktayd.

Bu dönemde dinî ilimlerde f kh alannda Sâfiî ve Mâlikî mezhepleriyaygnlamtr. Muhammed b. Tuç döneminin kads olan Ebû Bekir b.Haddâd (öl.344/955), Sâfiî fukahâsnn önde gelen ismidir.

Zünnûn el-Msrî (öl.245/859) ile balayan tasavvufî hareketin,Tolunoullar döneminde olduu gibi, Ihidîler devrinde de gelierek devamettii görülmektedir.

Arap dilinde "bnü’l-Vellâd ve Ebû Cafer en-Nehhâs; tp ve cedelsahalarnda "skenderiye Patrii Saîd el-Btrîk mehurdur. Nitekim Saîd,

Aristo’nun Kitâbu’l-Hayavân isimli eserini Arapça’ya tercüme etmitir.

Tarih alannda ise bu dönemde üç mehur tarihçi yetimitir. Butarihçiler ve eserleri unlardr:

a) "bn Yunus es-Sadafî (öl.347/958). Bir tanesi Msrllar’n aslna, dieride Msr’a gelen yabanclara ait olmak üzere iki tane eser telif etmitir.

129 Yazc, a.g.e., s. 60.130 Arakça, “"h îdîler”, D" A, XXI, 552.131 Merçil, a.g.e., s. 13.




b) Muhammed b. Yusuf el-Kindî (öl.350/961). Mehur eseri Kitâbu’l-Vulât ve’l-Kudât’tr. Ayrca Fustat ehri hakknda bir Htat yazmtr. Dahasonra bu konuda eser yazan Makrizî ve "bn Dokmak gibi alimler, bu eserdengeni ölçüde faydalanmlardr.

c) Hasan b. "brahim b. Zolak (öl.285/898). "bn Zolak olarak bilinenmüellif, Muhammed b. Tuç’un biyografisini yazmtr. Ayrca el-Kindî’ninKitâbu’l-Vulât ve’l-Kudât’n tamamlam ve Fustat hakknda bir eser daha telifetmitir.132

Bütün bunlardan sonra "h îdîler siyasî, dinî, kültürel ve medeniyet tarihiaçsndan u ekilde deerlendirilebilir:

a) Msr’da kurulan Müslüman-Türk devletlerinin ikincisi olan "h îdîler,Tolunoullar’nn yklmasndan sonra, Badat’a dorudan bal valilerdönemindeki kargaay sona erdirmi; Tolunoullar döneminde olduu gibi,Msr’da salkl bir ortam yeniden tesis etmitir.

b) "slâm dünyasn tehdit eden Siî Fatimiler karsnda önemli bir güçolarak görev üstlenmilerdir. Bu arada siyasî anlamda Fatimiler karsndamuvaffak olamamlarsa da, Fatimiler döneminde kültür ve medeniyetalannda görülen gelimenin temelinde önemli rol oynamlardr.

c) Tolunoullar döneminde balayan gelime, "h îdîler zamannda daher alanda devam etmitir. Özellikle tarih alannda önemli eserler verilmitir.

Sonuç olarak, Türkler’in müslüman olmasndan sonra balayan tarihisüreçte, devlet kurma geleneinin devam ettii görülmektedir. "lk Müslüman-Türk devletleri eklinde tanmlanan ve üzerinde durmaya çaltmz budevletler, siyasî tarih açsndan Abbasiler’in otoritelerinin zayflad dönemde,"slâm dininin samimi bir müntesibi olarak, iç ve d tehlikelere kar "slâmdünyasnn koruyucular olmulardr. Yine siyasî tarih açsndan, Tolunoullarörneinde görüldüü gibi, farkl milliyet ve inanç sahiplerinin yaad Msr’dada hâkimiyet salamlardr. Bunun gerçeklemesinde idarede baarl olmalarönemli bir unsurdur. Ayrca bu devletler, kültür ve medeniyet tarihi açsndanbüyük bir öneme sahip olmulardr. Zira hâkim olduklar topraklarda sosyal,ilmî ve iktisadî gelimeleri gerçekletirmilerdir. Bu ekilde, günümüze kadar

gelen zengin "slâm kültür ve medeniyetinin gelimesine büyük katksalamlardr. Genel anlamda topluca bir bak sunmaya çaltmz bu vedier devletler üzerinde yaplacak daha geni çalmalar, tarihinaydnlanmasnda üphesiz oldukça önemli bir rol oynayacaktr.

132 Bu dönemdeki ilim ve düünce hayat için bkz. Kopraman, a.g.e., VI, 218-221; Arakça,“"h îdîler”, D" A, XXI, 552.



Documents

LK MÜSLÜMAN-TÜRK DEVLETLERNN SYASÎ, KÜLTÜREL VE MEDENYET TARH ÜZERNE