Liljaci lektorirani LiljacinjaИСХРАНА, КАКО И КОГА ЛОВАТ? Поголем број видови што припаѓаат на Мали - те лилјаци се

ДА ГИ ЗАПОЗНАЕМЕ И ЗАШТИТИМЕЛИЛЈАЦИ

СПЕЛЕОЛОШКО ДРУШТВО „ПЕОНИ”

СКОПЈЕ, 2010

ЛИЛЈАЦИ – ДА ГИ ЗАПОЗНАЕМЕ И ЗАШТИТИМЕ

Автор:ЕМИЛИЈА СТОЈКОСКА

Графички дизајн:ИРА ЧОЛАНЧЕВСКА

Фотографии:ЕМИЛИЈА СТОЈКОСКА

Графичко обликување: AQUARIUS design

Лектура: ДЕЈАН ВАСИЛЕВСКИ

2010 Скопје

Тираж: 500

СЕЛО БЕЛИЦАШколо

Пештера ГОЛУБАРНИК

Пештера ОРЛЕ

Пештера МОМИЧЕК

300m

ФОТОГРАФИЈА НА ПРЕДНА КОРИЦА:

MAЛ ПОТКОВИЧАР ВО ЗИМСКИ СОН ВО ПЕШТЕРАТА ОРЛЕ

ФОТОГРАФИЈА НА ЗАДНА КОРИЦА:

ПЕШТЕРА ГОЛУБАРНИК

СИТЕ ФОТОГРАФИИ СЕ ОД ПЕШТЕРИТЕ ОРЛЕ, ГОЛУБАРНИК И МОМИЧЕК – ОПШТИНА МАКЕДОНСКИ БРОД

ЈУЖНИ ПОТКОВИЧАРИ ВО ПЕШТЕРАТА ОРЛЕ

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека“Св. Климент Охридски”, Скопје599.4(497.7)

Лилјаци : да ги запознаеме и заштитиме . -Скопје : Датапонс2010 . - 24 стр. : илустр. ; 24 см

ISBN 978-608-222-008-6а) Лилјаци - Распространетост - Заштита - МакедонијаCOBISS.MK-ID 82574602

0 10 20 50 100km

Македонски Брод

МАКЕДОНИЈА

СКОПЈЕ

Белица

Македонски Брод

СКОПЈЕ

Белица

ЛИЛЈАЦИТЕ – КАКВИ ЖИВОТНИ СЕ ТОА?

Во современиот жив свет лилјаците се един -стве ни цицачи кои имаат способност да летаат.Град бата им овозможува совршено активно ле -та ње и ориентација во просторот. На тој начинтие го освоија воздушниот простор.

Потекнуваат од древните инсектојадни ци-цачи кои живеле пред повеќе од 55 милионигодини. Тоа го докажува градбата на забалотокај поголе ми от број на денешните видови лил-јаци. Подоц на, некои од лилјаците ја напуштилеисхраната со инсекти и преминале на исхранасо плодови, сит ни копнени ’рбетници, риби,полен и крв на ци цачи.

Лилјаците се распространети на целата Земјаос вен во најекстремните пустински и полар ни -те ре гиони. Најмногу ги има во тропските пред-ели, а кон Половите, бројот на видовите опаѓа.

До денес во светот се познати околу 1.100ви дови, што претставува околу петтина од вкуп -ниот број на цицачи. Нивната разновидност еизвонредно голема, од најмалиот цицач насвет от – малиот лилјак-бумбар со големина од33 милиметри и тежина од 2 грама, до Џиновс-ката ле тач ка лисица со тежина од околу 1,2 ки-лограми и опсег на крилјата од 1,5 метри.

Лилјаците имаат клучна улога во природата.По магаат во контролата на штетните инсекти исе потребни за опрашување и расејување насе ми ња на голем број растенија. Сепак, тие сепо меѓу најмалку проучените и најнеразбранитежи вотни. Во целиот свет, од далечното минато,низ вековите до денес, постојат митови и мисти -фи кации што се причина за непотребен страви непотребна омраза кон лилјаците.

Лилјаците се најзагрозена група животниво светот. Со цел да се заштитат, во 1982 годинае основана Интернационална организација зазаш тита на лилјаци (BCI - Bat Conservation In-ternational; Austin, Texas, USA; www. batcon.org.).

1МАЛ ПОТКОВИЧАР ВО ПЕШТЕРАТА ГОЛУБАРНИК

Сите 130 видови од фами ли јата Поткови-честоносни лилјаци имаат посеб на градба наносот, со фини кожни израстоци кои имаатформа на потковица, лист или копје. Тие струк-тури служат за фо кусирање на звуците кои

лил јаците ги испушта ат. Macrochiroptera (Џи -

нов ски лилјаци), на ре - че ни летачки лисици, неја користат ехолока ци - јата, туку имаат силнораз виени очи и способ -но ст за гледање. Во оваагру па, исклучок се лилја -ци те, како што е египет-скиот овошен лилјак, коипро изведуваат ви соко -фреквентни звуци со ја -зик от и имаат спо соб -но ст за ехолокација.

Лилјаците имаат сил-но се тило за мирис.

Тие се одлични лета -чи. Нивните крил ја семно гу потенки од крил-јата на птиците, така штоможат да ма нев рираат

многу побрзо и почесто.Лилјаците кои се рас пространети во уме -

ре ниот климатски појас развиле две битниадаптирања: зимски сон што овозможува

2

ГРАДБАНаучното име за лилјаци е Chiroptera, што

зна чи „рака-крило“ и упа тува на основниотбе лег на нив на та градба – предните екстреми-тети што имаат улога на крилја за летање.Помеѓу из должените пр с ти на предните нозе,зад ните нозе и опашкатае раз ви е на тенка кожич-ка – ле течка мембрана(patagium). Задните нозене маат положба како кајче тириножните животниби дејќи речиси и не слу-жат за движење, тукусамо овоз можуваат при -кре пу ва ње кога мирува-ат.

Втората особеност наград бата е развиен сети -лен систем за ориен та -ци ја со помош на звуци(ехо локација). Кога ле-таат тие произведуваати еми туваат ултразвучнибра нови, а потоа со по-мош на развиеното сети -ло за слушање го регис -три раат ехото. Нивниотслу шен нервен систем и нивниот мо зок создаваатдетални слики на околината. Тоа им овозможувана лилјаците да откриваат, ло цираат и пре-познаваат плен во потполна тем нина. Со тоашто ловат ноќе, лилјаците ја из бегнуваат ком-петицијата за исхрана со птиците.

Фреквенцијата на гласовите што ги испуштаати слушањето се во ултразвучното поле од 20до 160 kHz (килохерци). Нивните звуци со ин -тен зитет од 130 децибели се едни од најинтен -зи в ните воздушни животински гласови.

Ехолокацијата е особено значајна за лилја-ците од подредот Microchiroptera (Мали лилјаци).Тие произведуваат високофреквентни звуциво грлото, а ги испуштаат низ носните отвориили низ устата. Не се слепи. Имаат мали, не-развиени очи и слаба способност за гледање.Видот им ко ристи за навигација на поголемидистанци и во ситуации кога ехолокацијата нее можна.


интерфеморалнамембрана

(uropagium)стaпало

oпашка

мамуза (calcar)

колено

лакт

петти прст

четврт прст

трет прст

втор прст

палец илипрв прст

зглоб

подлактица

надлактица

нос

уво

капаче (tragus)

летачка мембрана(patagium)

НОСОТ КАЈ МАЛ ПОТКОВИЧАР

преживува ње во периодот кога во природатанема храна (ин секти) и одложено оплодување(Види стр.4).

Некои видови наесен мигрираат на местакаде што условите за презимување се попо-волни. Во потрагата по храна и засолништетие патуваат на помали или поголеми оддале-чености, од сто до двесте, па дури и до илјадакилометри.

КОСКИТЕ НА ПРСТИТЕ КАЈ ЛИЛЈАЦИТЕ СЕ ПЛОСНАТИ И

МНОГУ ЕЛАСТИЧНИ, ПОЕЛАСТИЧНИ ОТКОЛКУ КАЈ ОСТАНАТИТЕ

ЦИЦАЧИ. ИМААТ СПОСОБНОСТ ДА СЕ ВИТКААТ БЕЗ ДА СЕ

СКРШАТ БИДЕЈЌИ КОН КРАЕВИТЕ ВО ’РСКАВИЦАТА НЕМААТ

КАЛЦИУМ И ДРУГИ МИНЕРАЛИ. КОЖАТА НА КРИЛЈАТА Е

МНОГУ ЕЛАСТИЧНА, РАСТЕГЛИВА И НЕЖНА. МОЖЕ ЛЕСНО

ДА СЕ СКИНЕ, НО ТКИВОТО ИМА СПОСОБНОСТ ДА СЕ РЕГЕНЕ-РИРА, ТАКА ШТО МАЛИ ОШТЕТУВАЊА ЛЕСНО ЗАРАСНУВААТ.ПО ПОВРШИНАТА НА КРИЛЈАТА ИМА МНОГУ МАЛИ ИСПУП-ЧЕНОСТИ СО РЕЦЕПТОРИ ЧУВСТВИТЕЛНИ НА ДОПИР И ПО

ЕДНО ВЛАКНЕНЦЕ ВО СРЕДИНАТА. СО ПОМОШ НА РЕЦЕПТОРИТЕ

НА КРИЛЈАТА ЛИЛЈАЦИТЕ ПОСТОЈАНО ДОБИВААТ ИНФОРМАЦИИ

ЗА СТРУЕЊЕТО НА ВОЗДУХОТ И КАКО РЕАКЦИЈА НА ТОА, ЈА

МЕНУВААТ ФОРМАТА НА КРИЛОТО ЗА ДА ЛЕТААТ ПОДОБРО.НЕКОИ ЛИЛЈАЦИ НА ВНАТ РЕШНАТА СТРАНА НА МЕМ БРА - НАТА ИМААТ РЕЦЕПТОРИ ШТО СЛУ ЖАТ ЗА ФАЌАЊЕ ИНСЕК -ТИ. ВО МОМЕНТОТ КОГА ИНСЕКТ ОТ УДИРА ВО КРИЛОТО,КРИЛОТО ВЕД НАШ РЕАГИРА И СЕ СТЕГА ЗА ПЛЕНОТ ДА БИДЕ

ФАТЕН.

Забите на лилјаци те личат на заби кај ин -сектојади. Многу се ос три и можат да го про -би јат хи тин ски от ок-лоп на инсек ти те икорупката на овош -јето.

Лилјаците имаатза лис тоци и во венитеи во ар териите, а оста -на тите цицачи самово вените.

Тие воо би ча еножи веат од 10 до 15го дини, но некои ви -до ви и до 30 го дини.И покрај тоа, по радималиот при ра ст одраѓа ње, по пу ла циитебавно се зголе му ваат.

3 МАЛ ПОТКОВИЧАР ВО ЗИМСКИ СОН ВО ПЕШТЕРАТА ОРЛЕ

ДОЛГОКРИЛЕСТ ЛИЛЈАК

РАЗМНОЖУВАЊЕВо областите со умерена клима, лилјаците

се размножуваат на пролет. Најчесто имаатеден окот во сезоната. За време на бременоста,жен ката лета и се храни. Коти по едно младо,по ретко две. Времето на породувањето се сов-паѓа со период кога еколошките фактори сенај соодветни и кога има најмногу храна.

ЖЕНКИТЕ КОРИСТАТ НЕКОЛКУ ВИДОВИ МЕХАНИЗМИ

ЗА КОН ТРОЛА НА ЗАБРЕМЕНУВАЊЕТО И БРЕМЕНОСТА. КАЈ

НЕ КОИ ВИДОВИ ПОСТОИ ОДЛОЖЕНО ОПЛОДУВАЊЕ. ПО

СПАРУ ВА ЊЕТО НА ЕСЕН, СПЕРМАТА СЕ ЧУВА ВО РЕПРОДУК-ТИВНИТЕ ОР ГАНИ НЕКОЛКУ МЕСЕЦИ, СÈ ДО ОПЛОДУВАЊЕТО

НА ПРОЛЕТ. ДРУ ГИОТ НАЧИН Е ОДЛОЖЕНА ИМПЛАНТАЦИЈА

КОГА ПО СПА РУВАЊЕТО, ОПЛОДЕНОТО ЈАЈЦЕ ОСТАНУВА СЛО-БОДНО ВО ПОЛОВИТЕ ОРГАНИ, СÈ ДОДЕКА НЕ СЕ СОЗДАДАТ

ПОВОЛНИ УСЛОВИ ЗА КОТЕЊЕ И ОДГЛЕДУВАЊЕ НА МЛАДО.ТРЕТ НАЧИН Е СО ЗАВРШЕНО ОПЛОДУВАЊЕ И ИМПЛАНТАЦИЈА

И ОДЛОЖЕН РАЗВИТОКОТ НА ФЕТУСОТ. ОВИЕ АДАПТАЦИИ

СЕ РАЗВИЛЕ ЗА ДА СЕ ДОБИЕ ПОТОМСТВО ВО ВРЕМЕ КОГА

ИМА МАКСИМАЛНА ЛОКАЛНА ПОЈАВА НА ИНСЕКТИ ИЛИ

СОЗРЕАНИ ОВОШЈА.

Новородените лилјаци цицаат млеко. Нив-ните крилја се неразвиени и не се способни дале таат. Мајката грижливо го расте и негувасво ето младо сè додека целосно не му серазвијат крилјата за да може самостојно далета, да лови плен, да се храни и да пие вода.Лилјаците од подредот на Малите лилјаци ста-нуваат независни на возраст од шест до осумнедели, додека Џи новските лилјаци стануваатсамостојни на четиримесечна возраст.


ЛЕТНА КОЛОНИЈА НА ЈУЖНИ ПОТКОВИЧАРИ ВО ПЕШТЕРАТА ОРЛЕ

4

КАДЕ ЖИВЕАТ?Лилјаците користат разновидни засолништа.

Најмногу сакаат пештери, пукнатини во карпите,напуштени рудници и шупливи дрвја. Често сенаселуваат во различни градби: во камбанариина цркви, во потпокриви и подруми, на таваници,под ќерамидите, помеѓу ѕидовите, во дрвенитепокривни опшивки и во други соодветни кон-струкции.

Во текот на годината, зависно од годишнотовреме и од потребата за одгледување млади ипрезимување, лилјаците го менуваат живеа-лиштето. Преку летото се засолнуваат на тава-ните и во подрумите, во напуштените градби,во тунелите и во рудниците, но зимуваат вопештерите, во пропастите и во дру ги подземниобјекти.

ЗА ШУМСКИТЕ ВИДОВИ ЛИЛЈАЦИ, ШУМАТА ПРЕТСТАВУВА

ПРОСТОР ЗА ЖИВЕЕЊЕ И ЛЕТЕ И ЗИМЕ. ЛЕТЕ, ЖЕНКИТЕ СЕ

СОБИРААТ ВО КОЛОНИИ ЗА ОДГЛЕДУВАЊЕ. СЕ ЗАСОЛНУВААТ

ВО ДУПКИТЕ НА СТЕБЛАТА ЗА ДА ГИ ДОНЕСАТ НА СВЕТ И ДА

ГИ РАСТАТ СВОИТЕ МЛАДЕНЧИЊА, ДОДЕКА МАЖЈАЦИТЕ

ЖИВЕАТ КАКО САМЦИ НА ДРВЈАТА. ВО СТУДЕНИОТ ПЕРИОД,ВО ЗИМАТА, КОЛОНИИТЕ СЕ ЗАСОЛНУВААТ ВО ПОГОЛЕМИТЕ

ШУПЛИНИ ИЛИ ПОД ПОДИГНАТАТА КОРА НА ДРВЈАТА. ЛИЛ-ЈАЦИТЕ НАСЕЛУВААТ ПРОСТРАНИ, ВИСОКОСТЕБЛЕНИ ШУМИ

СО ОТВОРЕН ПРОСТОР НАД ПОВРШИНА НА ЗЕМЈАТА ВО КОЈ

БАВНО ЛЕТААТ И ЛОВАТ ИНСЕКТИ КОИ СЕ НА ЛИСЈАТА, ВО

ЛИСТЕНЕЦОТ ИЛИ КОИ ЛЕТААТ. ДОБРО ЗА ЛИЛЈАЦИТЕ Е

КОГА ВО ОВИЕ ШУМИ ИМА МАЛИ ЧИСТИНИ И ДОВОЛЕН БРОЈ

ДРВЈА СО ШУПЛИНИ (ОД СЕДУМ ДО ДЕСЕТ НА ХЕКТАР). 5

ЗАРАДИ СКРИЕНИОТ НАЧИН НА ЖИВОТИ НОЌНАТА АКТИВНОСТ, МНОГУ ЛУЃЕ НЕГИ ЗАБЕЛЕЖУВААТ ЛИЛЈАЦИТЕ. НО, ТИЕСЕ НАСЕКАДЕ ОКОЛУ НАС. ВО ТОПЛИТЕЛЕТНИ НОЌИ СО НАБЉУДУВАЊЕ НА НЕ-БОТО МОЖЕМЕ ДА ГИ ВИДИМЕ КАКО ПРЕ-ЛЕТУВААТ НАД ШУМИТЕ, ЛИВАДИТЕ, ПАР-КОВИТЕ, ГРАДИНИТЕ, КАКО ЛОВАТ ОКОЛУЕЗЕРАТА, ОКОЛУ БАРИТЕ, ПОКРАЈ РЕКИТЕИ ОКОЛУ УЛИЧНИТЕ СВЕТИЛКИ.

МАЛ ПОТКОВИЧАР

ПЕШТЕРА ГОЛУБАРНИК

ДОЛГОКРИЛЕСТИ ЛИЛЈАЦИ

во одржување то стабилност и рамнотежа набиолошката раз но образност е голема. Доколкулилјаците би исчезнале, популациите на ин -секти би се зголемиле до алар -мант ни размери.

НАБЉУДУВАЊЕТО НА ЛОВОТ НА ИН-СЕКТИ Е МНОГУ ТЕШКО. ДЕЈСТВОТО Е

ТОЛКУ БРЗО ШТО МОЖЕМЕ ДА ЗАБЕЛЕ-ЖИМЕ САМО БРЗО МЕНУВАЊЕ НА НАСО-КАТА НА ДВИЖЕЊЕ И ПОТОА ПРОДОЛ-ЖУВАЊЕ НА ЛЕТОТ. ДОДЕКА ЛЕТА ВО

ВОЗДУХОТ, ЛИЛЈАКОТ Е СПОСОБЕН ДА СО

ГОЛЕМА БРЗИНА И ПРЕЦИЗНОСТ СО УСТАТА ДА ГО

УЛОВИ ИНСЕКТОТ, ДА ГО ИЗЕДЕ ВЕДНАШ ИЛИ,ПАК, СО ПОМОШ НА ОПАШНАТА МЕМБРАНА, КАКО ВО

НЕКОЈ ВИД КОРПА, ДА ГО ОДНЕСЕ ВО ЗАСОЛНИШТЕТО,КАДЕ ШТО ЌЕ ГО ИЗЕДЕ.

Некои видови лилјаци се хранат така штосо бираат инсекти, слетуваат на земјата, го гра -ба ат пленот со забите, а потоа го носат воблис кото засолниште, за да го изедат. Тие, запро наоѓање на пленот и лов не користат ехоло -ка ција, туку ги регистрираат звуците што гисоз даваат инсектите.

6

ИСХРАНА, КАКО И КОГА ЛОВАТ?Поголем број видови што припаѓаат на Мали -

те лилјаци се ноќни животни, активни приквечери ноќе. Преку ден времето го минуваат во пос -ка ње, негување, одморање и спиење, а ноќело ват. Пленот го пронаоѓаат и го ловат со помошна ехолоцирањето. Произведуваат високофрек -вент ни звучни бранови што се одбиваат од ин -сектот или од друго животно. Ехото се враќадо ушите на лилјакот и тој лесно го лоцираплен от.

Лилјаците ретко летаат и ловат по дожд,би дејќи тој пречи на ехолоцирањето.

Речиси три-четвртини од вкупниот број налил јаци се исхрануваат со инсекти. Сите европ -ски видови се инсектојадни. Тие се хранат соноќ ни инсекти, молци, пеперуги, муви, бумбарии комарци. По зајдисонце, во самрак, излетуваатод своите засолништа и живеалишта и ловат.Не кои ловат така што летаат високо кон от во -ре но то небо, другите кружат околу дрвјата игрмушки те, некои собираат инсекти од лисјата,ловат пре барувајќи во листенецот на земјатаили, пак, не посредно од водната површина.

Во топлата сезона, во една ноќ, еден лилјакможе да изеде инсекти колку третина од не -говата телесна тежина, или по неколку стотициин секти за неколку часови; или во периодотод ап рил до октомври еден лилјак може даизеде над два килограма инсекти. Една попу-лација од илјада лилјаци, за една година можеда изе де четири тони инсекти. Според тоа, уло-гата на лил јаците во синџирот на исхраната и


Само три вида лилјаци се исхрануваат сокрв. Обичниот вампир од Средна и Јужна Амери -ка се храни со крв на цицачи, најчесто од до -маш ни животни, а другите два вида се хранатсо крв од птици.

Лилјаците пијат вода.На местата што се живеалишта на колонии

лил јаци има натрупани големи количества фе-калии – гуано. Гуаното е богато со минерали исо други хран ливи материи, поради што се ис-копува од пеш терите и се користи за ѓубрењена почвата.

Видови што припаѓаат наЏи новските лилјаци се ис -хра нуваат со слатки овошја.Пло довите ги откинуваатсо забите и ги носат во ус-тата во засолништето. Мес-натиот, сочен дел го јадат,а семето и кората ги плу-каат на земја. На тој начин

тие имаат значајна улогаво расејувањето на семињата

на овошките. Размножувањето на повеќе одсто и педесет растенија, целосно зависи одлилјаците.

Некои лилјаци кои живеат во дождовнитешуми се исхрануваат со цветен нектар. За таацел тие се посебно приспособени: издолженамуц ка и многу долг јазик покриен со влакна.Кога лилјаците сркаат и лижат нектар, поленотим се зафаќа на крзното. При летањето, поленот

се растресува и пренесува на други расте-нија. На тој начин лилјаците имаат голема

улога во опрашувањето на растенијатаи во одржувањето на разновидноста

на флората во дождовните шуми.Заради специфичната исхрана,лилјаците кои се хранат со

нек тар се најранливи и најмногуиз ложени на заканата да бидат

истребени.Во тропските краеви живее мала група лил -

јаци-месојадци кои ловат и јадат различни жи -вотни, но најмногу жаби, гуштери, птици, а по-некогаш и лилјаци.

7

ГЛЕТКИ ОД ЗАШТИТЕНОТО ПОДРАЧЈЕ“СПОМЕНИК НА ПРИРОДАТА БЕЛЕШНИЧКА РЕКА”,

СЕЛО БЕЛИЦА, ОПШТИНА МАКЕДОНСКИ БРОД.

8

ЗИМСКИ СОН – ХИБЕРНАЦИЈАЛилјаците кои живеат во умерениот климат -

ски појас, во топлиот период од годината одпро лет до есен, интензивно се хранат за дасоздадат резерви на дополнителна енергија воформа на масни материи. Во останатиот период,кога е ладно време и зиме, тие запаѓаат во вко-чанетост и мирување. Овој „зимски сон“ (хи-бернација) трае околу шест месеци кај видовитена кои пеште ри те им се живеалиште. Во тојпериод организ мот на лилјакот многу полекаја троши поткож на та маст. Сите телесни функциисе мошне за б а вени, бидејќи масните резервимораат да тра ат до пристигнувањето на пролетта.Со затоп лу вањето и појавувањето на инсектите,лилјаците про должуваат со животните актив-ности.


МАЛ ПОТКОВИЧАР ВО ЗИМСКИ СОН ВО ПЕШТЕРАТА ГОЛУБАРНИК

ЗИМСКА КОЛОНИЈА НА ЈУЖНИ ПОТКОВИЧАРИ ВО ПЕШТЕРАТА ОРЛЕ

КЛАСИФИКАЦИЈАТА НА РЕДОТ ЛИЛЈАЦИ (CHIROPTERA)ВСУШНОСТ ПРЕТСТАВУВА НИВНА ПОДЕЛБА НА ДВА ПОДРЕДА:ЏИНОВСКИ ЛИЛЈАЦИ – „МЕГАЛИЛЈАЦИ’’ – ЛЕТАЧКИ ЛИСИЦИ

(MACROCHIROPTERA) СО ОКОЛУ 160 ВИДОВИ И МАЛИ ЛИЛ-ЈАЦИ (MICROCHIROPTERA) СО ПОВЕЌЕ ОД 900 ВИДОВИ.МАЛИТЕ ЛИЛЈАЦИ СЕ ПОМНОГУБРОЈНИ И ЕВОЛУТИВНО ПО-СОВРШЕНИ. НЕКОИ ВИДОВИ ОД МАЛИТЕ ЛИЛЈАЦИ СЕ ПО-ГОЛЕМИ ОД ЏИНОВСКИТЕ ЛИЛЈАЦИ. ПОБИТНИТЕ РАЗЛИКИ

ПОМЕЃУ НИВ СЕ:

МАЛИТЕ ЛИЛЈАЦИ УПОТРЕБУВААТ ЕХОЛОКАЦИЈА, ДОДЕКА

ЏИНОВСКИТЕ ЈА НЕМААТ ТАА СПОСОБНОСТ, СО ИСКЛУЧОК

НА ЕДНА МАЛА ГРУПА;

МАЛИТЕ ЛИЛЈАЦИ НЕМААТ КАНЏА НА ВТОРИОТ ПРСТ

НА ПРЕДНИТЕ НОЗЕ, А ЏИНОВСКИТЕ ЛИЛЈАЦИ ИМААТ

КАНЏА НА ПРВИОТ И ВТОРИОТ;

УШ И Т Е Н А МА Л И Т Е Л И Л Ј А Ц И С Е РА З Д В О Е Н И,А РАБОВИТЕ ИМ СЕ ОДДЕЛЕНИ ВО ОСНОВАТА;

МАЛИТЕ ЛИЛЈАЦИ НЕМААТ ПОТКРЗНО, ТУКУ СЕ ГОЛИ

ИЛИ ИМААТ ЗАШТИТНИ ВЛАКНА;

ЏИНОВСКИТЕ ЛИЛЈАЦИ СЕ ИСХРАНУВААТ СО ОВОШЈЕ,НЕКТАР И ПОЛЕН, ДОДЕКА НАЈМНОГУ ОД МАЛИТЕ

ЛИЛЈАЦИ ЈАДАТ ИНСЕКТИ ИЛИ ПОРЕТКО СЕ ХРАНАТ СО

КРВТА НА ЖИВОТНИТЕ, СО МАЛИ ЦИЦАЧИ, РИБИ, ОВОШЈЕ,ПОЛЕН ИЛИ НЕКТАР;

ЏИНОВСКИТЕ ЛИЛЈАЦИ ИМААТ МНОГУ РАЗВИЕН ЦЕНТАР

ЗА ВИД И ПОКАЖУВААТ ДОБРА СПОСОБНОСТ ЗА ГЛЕДАЊЕ,ДОДЕКА МАЛИТЕ ЛИЛЈАЦИ СЕ СЛУЖАТ СО ЕХОЛОКАЦИЈАТА

ЗА НАВИГАЦИЈА И ПРОНАОЃАЊЕ ПЛЕН;

ЏИНОВСКИТЕ ЛИЛЈАЦИ ГИ НАСЕЛУВААТ ТРОПСКИТЕ И

СУПТРОПСКИТЕ ПРЕДЕЛИ НА АЗИЈА, АФРИКА И АВ -СТРАЛИЈА, А ВО ЕВРОПА ГИ НЕМА.

ПРЕНОС НА БОЛЕСТИ

ЛИЛЈАЦИТЕ МОЖАТ ДА БИДАТ НОСИТЕЛИ НА ПРИЧИ-НИТЕЛИ НА БОЛЕСТИ - ЗООНОЗИ, ВКЛУЧИТЕЛНО И НА БЕС-НИЛОТО. ВО РЕГИОНИТЕ ШТО БЕСНИЛОТО Е ЕНДЕМИЧНА

БОЛЕСТ САМО 0,5% ОД ЛИЛЈАЦИТЕ СЕ НОСИТЕЛИ НА

БОЛЕСТА. ОД ТОЈ АСПЕКТ, ПРЕГОЛЕМИОТ СТРАВ И ПРЕГОЛЕМАТА

ОМРАЗА НА ЛУЃЕТО ВО ОДНОС НА ЛИЛЈАЦИТЕ СЕ НЕОПРАВДАНИ,НО, ТРЕБА ДА СЕ ИЗБЕГНУВА ДИРЕКТЕН КОНТАКТ И ДРЖЕЊЕ

ВО РАКА, А КОГА ЌЕ СЕ НАЈДЕ ВО КУЌАТА, СЕ ПОСТАПУВА

КАКО КОН КОЕ БИЛО ДРУГО ДИВО ЖИВОТНО.

ЗДРУЖУВАЊЕ И СОЦИЈАЛНОЖИВЕЕЊЕЗа популациите на лилјаците е каракте рис -

тич но социјалното живеење со фисија-фузијана социјалната структура. Понекогаш, повеќеви дови меѓусебно се здружуваат за хибернацијаво одредено заедничко живеалиште. Нивнитепо пулации се здружуваат во колонии што бројати до неколку стотици илјади единки. Многупо мал е бројот на видови што жи веат поеди-нечно.

Со цел здружување и социјално живеење,лил јаците произведуваат звуци за меѓусебнаком уникација. За одредени видови, познати сепо себни гласови по кои тие можат да бидатидентификувани и без да ги имаме „во рака“.

9 ЈУЖНИ ПОТКОВИЧАРИ И ДОЛГОКРИЛЕСТ ЛИЛЈАК

ВО ПЕШТЕРАТА ОРЛЕ

ПРАЗНОВЕРИЈА ЗА ЛИЛЈАЦИТЕ

10

ЛИЛЈАЦИТЕ И ЧОВЕКОТОд старите времиња, лилјаците имаат свое

место во културата и традицијата на народите.Тие претставуваат симболи на различни нешта.Во некои култури го симболизираат доброто,до дека во другите злото. Во усната традицијана народите во Југозападна Азија лилјакот еоте лотворение на ѓаволот и е носител на лошатасре ќа, а деловите на телото и телесните течностисе користат во „црната магија“. Јапонците сме-таат дека лилјакот симболи зира хаос, немир и

несреќа, додека во Кина и во повеќетоземји на Ори ентот постои ве-

рување дека лилјаците носатсреќа, ра дост, долговечности мир. За древните амери-кански на роди лилјакот ечувар на ноќта и претста-

вува дол го веч ност, двојнаприрода, мир и мудрост.Шаманите го користат какототем и му припишуваатсилна моќ што лекува, по-мага во соо чу вањето состравот и е сим бол за пов-

торно раѓање, транзиција и иници ја ција. Вомитологијата на Маите и на наро ди те во СреднаАмерика, лилјакот ги симболизира зем јата насмртта што е во подземјето, дест ру к цијата ипропаѓањето. Од тоа време потекнува прет -ставата за Господар на смртта: лилјак-човек(„Batman”). Во западната култура лилјаците сесим бол на ноќта, на темнината и нејзинатамрачна при рода, на духови, на смрт и болест исе поврзуваат со вампирите кои се претвораатво лилјаци, маг ла или волци. Исто така лилјакотсимболизира ли цемерство, злоба, тага, под-молност, завист и одмазда. Создадени се при-казни за јунаци како Бетмен и негативци какоДракула и други. Во современото живеењелилјакот симболизира интуиција и способностза трансформација, адаптибилност и способностза преживување.

Лилјаците се симбол во хералдиката. Сенао ѓаат на грбовите на некои градови во Шпа-нија и на орудието на војските на кралевите иблагород ни ците.

ЃАВОЛОТ СЕ ПРЕТВОРИЛ ВО ЛИЛЈАК ЗАДА ГИ ВОЗНЕМИРУВА ЛУЃЕТО;

ВЕШТЕРКАТА Е ВЛЕЗЕНА ВО ЛИЛЈАКОТ;

КОГА ЛИЛЈАКОТ ЛЕТА БЛИСКУ ДОЧОВЕКОТ ЗНАЧИ ДЕКА НЕКОЈ ГОМАЃЕПСУВА;

НОСЕЊЕТО ЛИЛЈАК ИЛИ КОСКА ОДНЕГО НОСИ ГОЛЕМА СРЕЌА;

НОСЕЊЕТО НА ДЕСНО ОКО ОД ЛИЛЈАКПРАВИ ДА СЕ БИДЕ НЕВИДЛИВ;

НОСЕЊЕТО НА ИСУШЕНО СРЦЕ ОД ЛИЛ-ЈАК СВРТУВА ИСПУКАН КУРШУМ ИЛИСПРЕЧУВА ДА СЕ ИСКРВАРИ ДО СМРТ;

ДУХОВИТЕ СЕ ПРЕТВОРААТ ВОЛИЛЈАЦИ;

СУДИРАЊЕТО НА ЛИЛЈАКОТ СО КУЌАТАПРЕТСКАЖУВА ДОЖД;

УБИВАЊЕТО ЛИЛЈАК ГО СКУСУВАЖИВОТОТ;

ЗАПЛЕТКАН ЛИЛЈАК ВО КОСАТА НАЧОВЕКОТ НЕ МОЖЕ ДА СЕ ОСЛОБОДИДОДЕКА НЕ СЕ СЛУШНЕ ГРМЕЖ;

АКО СЕ НАПИШЕ ПИСМО СО КРВ ОДЛИЛЈАК, АКО СЕ ГЛЕДА НИЗ КРИЛО НАЛИЛЈАК И АКО СЕ ЈАДЕ СУПА ОДЛИЛЈАК, МОЖЕ ДА СЕ ПРИДОБИЕЉУБОВ НА НЕКОЈА ЛИЧНОСТ.

КИНЕСКИ СИМБОЛЗА ДОЛГ И СРЕЌЕНЖИВОТ


ЗАШТИТА НА ЛИЛЈАЦИТЕДенес во Европа живеат 42 видови лилјаци,

кои припаѓаат на четири фамилии. На територи -ја та на Република Македонија, благодарение нагео графската положба, релјефот, климата икарст от, присутна е разновидна и богата фауналил јаци. Досега се констатирани 24 видови, сопретставници од три фамилии. На фамилијатаПот ковичестоносни лилјаци (Rhinolophidae) при -паѓаат пет (5) видови, на фамилијата Глатко -нос ни лилјаци (Vespertilionidae) осумнаесет (18)

видови, додека фамилијата Опашести лилјаци(Mollosidae) има само еден прет став ник.

Сите видови лилјаци се заштитени со за-кон. Исто така, заштитени се и нивните природни

жи веалишта – пештерите.Во Македонија, лилјаците и нивните попула -

ции се загрозени и во опаѓање. Причините затоа се, од една страна, уништувањето на нивнитеза солништа и местата за лов и исхрана, а оддру га страна, беспоштедното убивање порадисуе верие и предрасуди. Луѓето ги вознемируваатко лониите кога се во хибернација и преземаатак тивности поради кои лилјаците понекогаштрај но го напуштат засолништето, па дури и ре -ги онот. Големи негативни последици пре диз ви -ку ваат опожарувањето, сечењето на шумите иста рите дрвја, фрлањето отпад во подземнитеоб јекти и околу нив, работи во градежништвотошто не земаат предвид кои се потребите налил јаците, преголемата употреба на инсектицидиво аграрот и лошото однесување на посетителитево подземните објекти и нивната околина. Имапо јави на уништување на живеалиштата и наис терување на колониите од засолништата. Не -рет ко, лилјаците ги убиваат поради верувањетодека се „ноќни демони“, „крвопии“, „ѓаволскисуш тества“, или, пак, поради тоа што нивнитекрилја, нивниот опаш и некои други делови одтелото имаат волшебна моќ.

ЗАКАНИ ЗА ЛИЛЈАЦИТЕ СЕ: Уништувањето на природните засолништа

и живеалишта; Употребата на инсектициди; Болестите: на пример, болеста Синдром на

бел нос што предизвикува 90-100% смртностна популацијата лилјаци во пештерите воСе вероисточна Америка;

Ветерниците за производство на електричнаенер гија: претставуваат дури поголема опас -но ст за лилјаците отколку за птиците.

11

НАЈСИЛНО СРЕДСТВО ЗА ЗАШТИТА НА ЛИЛЈАЦИТЕ Е ЕДУКАЦИЈА ИИНФОРМИРА ЊЕ НА ЛУЃЕТО ЗА НИВНАТА ВИС ТИНСКА БИОЛОШ КАПРИРОДА И ЗА УЛО ГА ТА ВО ОДР ЖУ ВА ЊЕ ТО НА ЕКО ЛОШ КАТА РАМ-НОТЕЖА ВО ПРИРОДНИ ТЕ ЕКОСИСТЕМИ И ВО ЧОВЕКОВОТО АГРАР -НО И УРБА НО ОПКРУЖУВАЊЕ.

КОДЕКС ПЕШТЕРИТЕ И РУДНИЦИТЕ,НИВНИТЕ ФОРМАЦИИ,АРТЕФАК ТИ И ФАУНА СЕ ДЕЛОД НАШЕТО НА ЦИОНАЛНОНАСЛЕДСТВО. СИТЕ ПО СЕТИТЕЛИ НАПОДЗЕМНИТЕ ОБ ЈЕКТИТРЕБА ДА ДЕЈСТВУВААТСО ЦЕЛ ТИЕ ДА СЕ ЗАЧУ-ВААТ ЗА СЕГАШНИТЕ ИИДНИТЕ ГЕНЕРАЦИИ.

САМО ЗАТОА ШТОТИ НЕ ГИГЛЕДАШ,НЕ ЗНАЧИ ДЕКАТИЕ НЕ СЕ ТАМУ!

ПОСЕТИТЕЛИТЕ НА

ПОДЗЕМНИТЕ ОБЈЕКТИ КОИ ГИ

ПОСЕТУВААТ ЗА РЕКРЕАТИВНИ

ЦЕЛИ, СЕ ДОЛЖНИ ДА ГО ПРОУЧАТ

КОДЕКСОТ ЗА ЗАШТИТА И ДА ГИ

ПОЧИТУВААТ СИТЕ СПЕЦИЈАЛНИ

ЗАБРАНИ И ОГРАНИЧУВАЊА КОИ

СЕ ПОСТАВЕНИ НА ОСОБЕНО

ЗНАЧАЈНИ ЖИВЕАЛИШТА НА

ЛИЛЈАЦИТЕ.

НЕ ДОПИРАЈ И НЕЗЕМАЈ ВО РАКА ЛИЛЈАЦИ...

... СО ИСКЛУЧОК АКО СИ

ОВЛАСТЕН И КОГА Е ТОА

НЕОПХОДНО. ИСТО ТАКА

ВНИ МАВАЈ ДА НЕ ГИ РАСТЕ-

РУВАШ И ПОМЕСТУВАШ

ЛИЛЈА ЦИ ТЕ ОД НИВНАТА

ПО ЗИЦИЈА НА МИРУВАЊЕ,

ОСОБЕНО КОГА СЕ ДВИЖИШ

НИЗ НИСКИТЕ КАНАЛИ.

НЕ ГИ ФОТОГРАФИРАЈЛИЛЈАЦИТЕ КОИ СЕ ВО ЗАСОЛНИШТЕ.

ФЛЕШОТ МОЖЕ МНОГУ ДА ГИ

ВОЗНЕМИРИ.

НЕ ПУШИ И НЕ ПРАВИПРЕКУМЕРНА ВРЕВА.

БИЛО КОЈ ЈАК ПОТТИК, ВКЛУЧУ-

ВАЈЌИ И КОЗМЕТИКА СО ЈАКИ

МИРИСИ, МОЖЕ ДА ГИ РАЗБУДИ

ЛИЛЈАЦИТЕ.

ЛИЛЈАЦИТЕ СЕ МНОГУ КОРИСНИ, НО НЕДОВОЛНОПОЗНАТИ И ЗАШТИТЕНИ.НИВНАТА ЗАШТИТА НЕПОС-РЕДНО ЗАВИСИ ОД НАС И ОДНАШЕТО ОДНЕСУВАЊЕ.ЗАШТИТАТА НА СЕКОЈ ВИДЖИВОТНО И РАСТЕНИЕПОМАГА ЗА ЗАЧУВАВАЊЕТОНА БИОЛОШКАТА РАЗНО-ВИДНОСТ И ПРЕТСТАВУВАЛИЧНА ОДГОВОРНОСТ НАСЕКОЈ ЧОВЕК ПРЕД ИДНИТЕ ГЕНЕРАЦИИ.

12


НЕ НАСОЧУВАЈСВЕТЛИНА КОНЛИЛЈАЦИТЕ.

И ДВЕТЕ,

СВЕТЛИНАТА И ТОП-

ЛИНАТА МОЖАТ ДА

ГО ПРЕДИЗВИКААТ

БУДЕЊЕТО.

СЕКОГАШ ТРЕБА ДА СЕ

СЛЕДАТ КОДЕКСИТЕ

ЗА БЕЗБЕДНОСТ И

ЗАШ ТИТА ПУБЛИ-

КУВАНИ ОД

СПЕЛЕОЛОШКИТЕ

И РУДАРСКИТЕ

ОРГАНИЗАЦИИ, И ДА СЕ ОДРЕДИ

ПОВРЗАНОСТ СО ЛОКАЛНИТЕ

ГРУПИ ЗА ПРИСТАПОТ И УСЛОВИТЕ

ЗА БЕЗБЕДНОСТ.

НЕ ТРЕБА ДА СЕ ЗАБОРАВИ

ДЕКА ЛИЛЈАЦИТЕ БАРААТ

НАША ПОМОШ ЗА ДА ЈА

ПРЕЖИВЕАТ ЗИМАТА.

ПОВЕЌЕТО ОД ЛИЛЈАЦИТЕ

КОИ СЕ ВО ЗИМСКИ СОН

(ХИБЕРНИРААТ) ТЕШКО

МОЖАТ ДА СЕ ЗАБЕЛЕЖАТ

БИДЕЈЌИ СЕ ПИКААТ ВО

ПУКНАТИНИ И ДУПКИ.

БИДЕЈЌИ ВОЗНЕМИРУВАЊЕТО МОЖЕ ДА БИДЕ

МНОГУ ШТЕТНО, ПРОУЧУВАЊЕТО НА ЛИЛЈАЦИТЕ

ВО ПОДЗЕМНИТЕ ЖИВЕАЛИШТА Е ОГРАНИЧЕНО НА

СООДВЕТНО ОБУЧЕНИ И ОВЛАСТЕНИ ЛИЦА. ТАКВО

ОВЛАСТУВАЊЕ СЕ ИЗДАВА ЗА КОНТРОЛИРАНИ,

ВНИМАТЕЛНО ОПРЕДЕЛЕНИ НАБЉУДУВАЊА И

МОНИТОРИНГ И, ПО ПОТРЕБА, ЗА НАУЧНИ

ИСТРАЖУВАЊА.

Извор: Mitchell-Jones, A.J., Bihari, Z., Masing, M. & Rodrigues, L. (2007): Protecting and managing underground sites for bats, EUROBATSPublication Series No 2 (English version). UNEP/ EUROBATS Secretariat, Bonn, Germany, 38 pp., IISBN 978-92-95058-02-6.www.eurobats.org

НЕ УПОТРЕБУВАЈ КАР БИТ НИ ЛАМБИ ИДРУГ ОТВОРЕН ОГАН...

... ВО ЗАСОЛНИШТАТА НА ЛИЛЈАЦИ ТЕ.

КАРБИТНИТЕ ЛАМБИ СЕ ОСОБЕНО НЕПОЖЕЛ НИ

ПОРАДИ НИВНАТА ТОПЛИНА И ДИМ.

ЗИМЕ НЕ ПРЕВЗЕМАЈ ГОЛЕМИДЕЈСТВИЈА ВО ЗАСОЛНИШТАТА.

ВЕЖБИ ЗА СПАСУВАЊЕ ИСТО ТАКА ТРЕБА ДА СЕ

ИЗБЕГНУВААТ КОГА ЛИЛЈА ЦИТЕ СЕ ПРИСУТНИ.

НЕ ПАЛИ ОГАН ВООТВОРИТЕ НА ВЛЕЗО-ВИТЕ НА ПОДЗЕМНИТЕОБЈЕКТИ

БИДЕЈЌИ ДИМОТ МОЖЕ ДА

ГИ РАЗБУДИ ЛИЛЈАЦИТЕ.

СЛЕДИ ГО УПАТСТВОТОПРЕД ДА РУШИШ ИКОПАШ.

ЕКСПЛОЗИВИТЕ МОЖАТ ДА

ПРЕДИЗВИКААТ ПРОБЛЕМИ

ПОРАДИ САМАТА ЕКСПЛОЗИЈА

И ГАСОВИТЕ КОИ СЕ ЈАВУВААТ

ПОТОА. ВО ПОЗНАТИТЕ

ЖИВЕАЛИШТА НА ЛИЛЈАЦИ -

ТЕ, ЕКСПЛОЗИИТЕ ТРЕБА ДА

БИДАТ ОГРАНИЧЕНИ НА

ВРЕ МЕ КОГА ЛИЛЈАЦИТЕ НЕ

СЕ ПРИСУТНИ, КАКО И ВО

ПРОСТОРОТ ЗА КОИ НЕ Е

ПОЗНАТО ДЕКА ИМА ЛИЛЈА -

ЦИ. КОПАЊЕТО МОЖЕ ДА ГИ

ПРОМЕНИ МИКРОКЛИ МАТ -

СКИ ТЕ УСЛОВИ ВО ЖИ ВЕА -

ЛИШ ТАТА НА ЛИЛЈАЦИ.

13

НЕ ГИ ЗАТОПЛУВАЈЛИЛЈАЦИТЕ КОИ СЕ ВОЗИМСКИ СОН.

ТОА МОЖЕ ДА ГИ РАЗБУДИ.

НЕ ЗАСТАНИВАЈ ПОД НИВ И

ЗАДРЖУВАЈ СЕ НА СИГУРНА

ОДДАЛЕЧЕНОСТ БИДЕЈЌИ И

ТОПЛИНАТА НА ТЕЛОТО Е

ДОВОЛНА ДА СЕ РАЗБУДАТ.

ЗА ЗАШТИТА НАЛилјаците

14


Лилјаци во МакедонијаТаксономска група/вид

Македонсконародно име

92/43/EEC

IUCNЕвропска Црвеналиста на цицачи

IUCN

Ред Chiroptera (Лилјаци)

Фамилија Rhinolophidae ( Потковичестоносни лилјаци)

1. Rhinolophus blasii Бласиев потковичар II/IV VU LC

2. Rhinolophus euryale Јужен потковичар II/IV VU NT

3. Rhinolophus ferrumequinum Голем потковичар II/IV NT LC

4. Rhinolophus hipposideros Мал потковичар II/IV NT LC

5. Rhinolophus mehelyi Мехелиев потковичар II/IV VU VU

Фамилија Vespertilionidae (Глатконосни лилјаци)

6. Barbastella barbastellus Широкоушест лилјак II/IV VU NT

7. Plecotus austriacus Сив ушест лилјак IV LC LC

8. Eptesicus serotinus Ширококрилен северник IV LC LC

9. Vespertilio murinus Шарен полноќник IV LC LC

10. Nyctalus leisleri Шумски вечерник IV LC LC

11. Nyctalus noctula Лисест вечерник IV LC LC

12. Pipistrellus kuhlii Белорабен лилјак IV LC LC

13. Pipistrellus pipistrellus Џуџест лилјак IV LC LC

14. Pipistrellus nathusii Натусиев лилјак IV LC LC

15. Hypsugo savii Савиев лилјак IV LC LC

16. Myotis blythii Остроушест ноќник II/IV NT LC

17. Myotis capaccinii Долгопрст ноќник II/IV VU VU

18. Myotis emarginatus Тробоен ноќник II/IV LC LC

19. Myotis mystacinus Мустакјест ноќник IV LC LC

20. Myotis nattereri Четинест ноќник IV LC LC

21. Myotis myotis Голем ноќник II/IV LC LC

22. Myotis daubentonii Воден ноќник IV LC LC

23. Miniopterus schreibersii Долгокрилест лилјак II/IV NT NT

Фамилија Mollossidae (Опашести лилјаци)

24. Tadarida teniotis Опашест лилјак IV LC LC

ЗАКОНСКА ЗАШТИТА НА ЛИЛЈАЦИТЕ И ВИДОВИ ПОД ЗАКАНА НА ГЛОБАЛНО НИВО

92/43 EEC – Директива на Советот на Европа за заштита на природните живеалишта и дивата флора и фауна – Хабитат

директива, (1992), Анекс II и IV.

IUCN Црвена листа за Европа (The World Conservation Union Red List of European Mammals):

The Status and Distribution of European Mammals. Compiled by Helen J. Temple and Andrew Terry, 2007.

IUCN (The World Conservation Union) Red List Category & Criteria ver 3.1. 2008.

Категории: LC – LEAST CONCERN (незасегнат); NT – NEAR THREATENED (засегнат), VU – VULNERABLE (ранлив).

МЕЃУНАРОДНА ЛЕГИСЛАТИВА ЗА ЗАШТИТА НА ВИДОВИТЕ И ЖИВЕАЛИШТАТА:

БЕРНСКАТА КОНВЕНЦИЈА ЗА ЗАШТИТА НА ДИВАТА ПРИРОДА И ПРИРОДНИТЕ ЖИВЕАЛИШТА, (1991), АНЕКС II –СТРОГО ЗАШТИТЕНИ ВИДОВИ ЖИВОТНИ. ПРЕПОРАКА БР. 36 ЗАШТИТА НА ПОДЗЕМНИ ЖИВЕАЛИШТА (ПЕШТЕРИ).

UNEP/EUROBATS – ДОГОВОР ЗА ЗАШТИТА НА ПОПУЛАЦИИТЕ НА ЕВРОПСКИТЕ ЛИЛЈАЦИ, (1991/2001).

92/43 EEC – ДИРЕКТИВА НА СОВЕТОТ НА ЕВРОПА ЗА ЗАШТИТА НА ПРИРОДНИТЕ ЖИВЕАЛИШТА И ДИВАТА ФЛОРА И

ФАУНА – ХАБИТАТ ДИРЕКТИВА, (1992), АНЕКС II (ВКЛУЧУВА ЖИВОТИСКИ И РАСТИТЕЛНИ ВИДОВИ КОИ СЕ

ЗНАЧАЈНИ ЗА УНИЈАТА И ЧИЈА ЗАШТИТА БАРА ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ПОСЕБНИ ПОДРАЧЈА ЗА ЗАШТИТА) И АНЕКС IV(ВКЛУЧУВА ЖИВОТИНСКИ И РАСТИТЕЛНИ ВИДОВИ КОИ СЕ ЗНАЧАЈНИ ЗА УНИЈАТА И СЕ ПОД СТРОГА ЗАШТИТА).

БОНСКАТА КОНВЕНЦИЈА – КОНВЕНЦИЈА ЗА ЗАШТИТА НА МИГРАТОРНИТЕ ВИДОВИ НА ДИВИ ЖИВОТНИ, (1999). АНЕКС II.

Видови под Закана на европско и глобално ниво

ПЕШТЕРИТЕ И ЗАШТИТА НА ЛИЛЈАЦИТЕЖивописната долина на реката Треска и

моќните карстни формации се карактеристикина регионот Порече. Тука, во атарот на селотоБе лица, Општина Македонски Брод, се наоѓазаш титено подрачје „Споменик на природата –Бе лешничка Река’’.

Селото Белица е мало живописно место, соста ри селски куќи, плевни, дворови, бавчи иво деници. Населението е сиромашно и со низокстан дард на живеење. Се занимава со екстензив -но земјоделство и со одгледување добиток. Сорегио на лен пат селото е добро поврзано сооп штин ски от центар Македонски Брод. Најго-леми вред нос ти на заштитеното подрачје пре-тставуваат из ворот на Белешничка Река со го-лемо богатство од вода за пиење, пештери,шуми и дива природа со бо гата флора и фауна.Причините за извонредно го лемо богатство набиолошката разновидност, се нејзиното старогеолошко потекло, што ѝ да ва рефугијален ка-рактер, богатството на карст ните форми и влиа-нието на медитеранската кли ма. Пештерскатафауна што ги населува мно гу бројните пештери,пропасти и други под зем ни жи веалишта, имаособено значење.

15

ВЛЕЗ ВО ПЕШТЕРАТА ГОЛУБАРНИК ПРЕД И ПО ПОСТАВУВАЊЕ НА МЕТАЛНА ВРАТА

ВЛЕЗ ВО ПЕШТЕРАТА МОМИЧЕКПРЕД И ПО ПОСТАВУВАЊЕ НА МЕТАЛНА ВРАТА

ВЛЕЗ ВО ПЕШТЕРАТА ОРЛЕ ПРЕД И ПО ПОСТАВУВАЊЕ НА МЕТАЛНА ВРАТА

метри. Широк е 3,5 и висок 1,5 метри. Вкупнатадолжина на оваа мала пештера изнесува 60метри со 14 метри денивелација на просторот.Се состои од два канала и две големи сали.Температурата во внатрешноста се движи од11 до 13о С.

Пештерата е живеалиште на видовите Rhi-nolophus hipposideros (Мал потковичар) , Rhino-lophus euryale (Јужен потковичар), и Rhinolophusmehelyi (Мехелиев потковичар), Miniopterusschreibersii (Долгокрилест лилјак). Лилјацитеја користат пештерата како одгледувалиште намлади и засолниште во топлиот период на го-дината. Видот Rhinolophus hipposideros (Малпотковичар) е постојано присутен во пештерата,во летните месеци и во зима кога хибернира.

16

Во заштитеното подрачје „Споменик на при -ро дата – Белешничка Река“ се наоѓаат пештеришто се живеалиште и засолниште на повеќеви дови лилјаци. Тоа се пештерите Орле и Голу -бар ник и во помала мерка, пештерата Момичек.Во минатото, луѓето влегувале во нив, палелеоган, внесувале разни предмети, дрва, па дурии цели стебла, и на тој начин ја уништувалеподземната фауна, нанесувајќи огромна штетана целиот пештерски екосистем. Лилјацитетрпеле најмногу, но за среќа, нивните популациисепак преживеале и не ги напуштиле овие пеш-тери. „In situ“ заштита на лилјаците е спроведенасо поставување на метални врати со решеткина влезовите на пештерите. Вратите се дизај-нирани така што лилјаците непречено можатда поминуваат. Следењето (мониторинг) на по-пулациите на лилјаците, спроведен во овиепештери, овозможи пештерите да се оценат вооднос на присуството на лилјаците и да се од-реди режим за посетување. Грижата на локалнатазаедница за заштитените пештери во иднинаќе биде гаранција за стабилност и самоодр-жливост на екосистемот на пештерите и налилјаците кои имаат клучна улога во уникатнатазаедница – наречена подземна фауна.

ПЕШТЕРА ГОЛУБАРНИКПештерата е лоцирана на ридот Дафпат,

што ѝ припаѓа на јужната страна на планинатаЈа ку пица, на околу 60 минути одење пеш (1.6километри) од селото Бе лица кон исток. Влезот

во пештерата е со јужна експози ци ја, на над-морска височина од 859 метри и, всушност,претставува вертикална пукнатина ви сока 4


0m 8m

Профил

ВЛЕЗ

ДОЛГОКРИЛЕСТИ ЛИЛЈАЦИ ВО ПЕШТЕРАТА ГОЛУБАРНИК

ГПС координати: N 41° 40,3’ 97”; E 21° 19,2’ 04”

Пештерата Орле е постојано живеалиштена Мал потковичар (Rhinolophus hipposideros)и Јужен потковичар (Rhinolophus euryale).Покрај овие видови, за засолниште и зимувалиш -те во пештерата е присутен и Долгокрилестлил јак (Miniopterus schreibersii), а понекогаш идру ги видови лилјаци.

ПЕШТЕРА МОМИЧЕКПештерата се наоѓа наспроти пештерата

Орле, на другата страна на засекот на ридотДафпат, на надморска височина од 845 метри.Од селото е оддалечена околу еден час одењепеш (2.5 километри) кон југоистокниз борова шума. Отворот е вер -ти кал на пукнатина што се симнувана долу 6 метри, 3 метри долга и1,2 метри широка. Пештерата есо вкупна должина од околу 100мет ри. Има 4 сали, од кои најголематае 50 метри широка и 15 метри висока. Има 3мали езерца и уникатни пештерски украси воразлични бои. Температура во внатрешностана пештерата изнесува константно 9оC.

Во пештерата лилјаците се среќаваат ретко,како поединечни појави. Лилјаците само инци -дент но ја посетуваат пештерата и ја користатза засолниште. Пештерата е студена и несоод-ветна за живеење на постојана колонија лил-јаци.

0m 16m

ПрофилВЛЕЗ

ЈУЖЕН ПОТКОВИЧАР ВО ПЕШТЕРАТА ОРЛЕ ПЕШТЕРА МОМИЧЕК17

ПЕШТЕРА ОРЛЕПештерата се наоѓа на ридот Дафпат, на

над морска височина од 946 метри. Од селотоБелица е оддалечена околу час и половинаодење пеш (2.6 километри) кон југоисток, одкое повеќе од половина пат е искачува ње покозјата патека. Отворот е ориентиран кон југ ие со должина од 2,5 метри и височина од 1,3метри. Пештерата е 200 метри долг пеш те рски

комплекс, со седум сали и повеќе канали, рас -положени на различно ниво. Температурата седвижи од околу 12 до 14о С.

0m 16m

Профил

ВЛЕЗ

ГПС координати:N 41° 40,0’ 94”;E 21° 19,3’ 56”

ГПС координати: N 41° 39,8’ 15”; E 21° 19,0’ 71”

обвиткува во крил јата туку странично ги при-ближува до те ло то. Векот на живеење не епознат. Многу е сличен со видовите Мехелиевпот ковичар (Rhinolophus mehelyi) и Бласиевпотковичар (Rhinolophus blasii).

Распространет е во Јужна Европа, СевернаАфрика, Мала Азија, Блискиот Исток, Кавказ,Тур кес тан и Иран.

Најмногу сака топли шумски предели вопод ножјето на ридовите и планините во карст -на та зона богата со пештери и полупештери,се когаш во близина на вода. Регистриран е нало калитетите со надморска височина до 1.000мет ри. Пештерите со голема влажност и темпера -ту ра од 10 до 14оС, за овој вид претставуваатжи веалиште и засолниште преку целата година.Ко лониите за одгледување млади бројат од 50до 400 женки со присуство на неколку маш ки,а за зимување можат да бројат и до 2.000единки. Хибернираат тесно збиени еден додруг.

Мехелиев потковичар – Rhinolophus mehelyi Matschie, 1901По големината спаѓа во средно-големи потко -

ви чари. Тежината му изнесува од 10 до 18грама, а опсегот на крилјата му е 310-340 ми-лиметри. Мекото и густо крзно на грбот му есветло кафеаво, а на стомакот белузлаво сосветло кафеави места: око лу очите, над образите,и на рамениците. Про сечно живее до 4 години.До сега позната мак симална дол жина на жи - вотот кај жен ките е 11, а кај мажјаците 12 го-дини.

18

ВИДОВИ ЛИЛЈАЦИ КОИ СЕ СРЕЌАВААТ ВО РЕГИОНОТ ПОРЕЧЕМал потковичар – Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800)Најмал вид од фамилијата Потковичестонос -

ни лилјаци, тежок 6 до 10 грама и со распон накрилјата од 192 - 254 милиметри. Има фино,свиленкаво, густо крзно, на гр бот сивкаво-ка -

феа во, а на сто -мак от посветло.Мем браната зале тање е тенка итем на. Виси обе-сен за прстите нано зете целоснооб виткан со крил -јата. Живее до 18години.

Ги населуваЗа падна, Среднаи Јужна Европа,Кав каз, Туркестан,Каш мир и Север-на Африка.

Претпочитатоп ли, делумно по-шумени пределиво зоните со ва-ровник до 2.000метри надморскависочина и често

во близина на човековите населби. Во Ма - кедонија е регистриран на локалитетите до1.300 метри надморска височина. Присутен епре ку целата година, лете во пештерите и воград бите, а зиме во пештерите со поголемавлаж ност и температура од 4 до 13 оС. Воколони јата никогаш не се доближуваат тесноеден до друг.

Јужен потковичар - Rhinolophus euryaleBlasius, 1853Средно-голем потковичар со тежина од 8

до 17,5 грама, на Балканот од 9 до 12,1 грама.Опсегот на крилјата му изнесува 290-320 ми-лиметри. Кр зното му е меко и густо. Грбот есиво-кафеав, а стомакот сивкав. Виси така штосе закачува со средината на стапалото. Не се


на населби на луѓето. Најмногу се среќава нанадморски височини од околу 800 метри, но сеискачува и до 2.000 метри. Презимува во ре -ла тивно влажни пештери и подземни тунели,со температура од 4 до 12оС, а лете се засолнуваво пештерите, во пукнатините на карпите, водупки те на дрвјата и во потпокривите на град-бите. Хи бер нира од октомври до април, но вотој пе ри од повеќепати се разбудува, за да сехрани. Виси на врвовите на прстите, поединечноили во помали групи, така што се оддалеченипо меѓу себе. Понекогаш, колониите можат даби дат и поголеми, измешани со други видовишто хибернираат збиени. Репродуктивните ко -ло нии се најбројни и најчесто содржат до 200женки.

Долгокрилест лилјак – Miniopterus schreibersii (Kuhl, 1817)Овој лилјак има средна големина и тежина

од 10,5 до 17 грама (на Балканот од 9,5 до 13,5гра ма). Опсегот на крил јата е од 280 до 305милиметри. Ушите му се куси и широки, речи сисосема скриени во крзното. Опашот му е пот-полно вклопен во интерфеморалната мембрана.Влак ната на крзното му се долги и фини, нагрбната страна си-вокафени, а на сто -мачната страна свет -лосиви. Многу доб -ро и брзо лета (55-75км/ч), а на от во -рен простор лета идо 20 метри ви соко.Просечно жи вее око - лу 3 години, а ре гис - три рана мак си мал наста рост е 16 години.

Распространет ево Јужна Европа,Кавказ, Иран, Кина,Јапонија, Југозапад-на Азија, Нова Гви -неја, Австралија иАфрика.

Медитеран-ски вид, рас про - с транет во Јуж - на и Ју го ис точ -на Ев ро па, Ју го -за пад на Ази ја,Се верна Аф рика,секогаш во пре -делот на карстотдо 1.200 метринадморска висо-чина, но не по-мала од 500 ме-три.

За живеа лиш те и засолниште исклучиво гииз бира подземните природни простори – пеште -ри, и поретко вештачки подземни објекти – ту -не ли. Формира колонии со различна бројност,лет ни од по неколку до 2000 единки, а зимскиод помали групи до 5000 лилјаци. Сака топлипеш тери со температура зиме не пониска од11 до 13оС, и со многу голема влажност.

Голем потковичар – Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774)Големиот потковичар е најголем од сите

пот ковичари. Има тежина од 17 до 34 грама, аопсег на крилјата од 330 до 400 mm. Влакнотое фино, свиленкаво, на грбот светлокафеаво, ана стомакот повеќе сивкаво. Мембраната зале тање му е силна и речиси црна. Просечнадол жи на на животот му е 4 години, но може дадос тигне старост до 33 години.

Распространет е во Јужна Евроазија, од Пи -ри нејскиот Полуостров на запад до Јапонијана исток, и во Северна Африка.

Се сретнува во топлите краеви во карстнитезони обраснати со шуми и густежи, во близинана мирни или истечни води, но и во близина

19

20

Видот е типично пештерски, врзан за делумнонаселени или ненаселени краеви, најмногу вокарстни пре дели. Преферира ниски или среднинадмор ски височини, но се среќава и на 2.100метри. Тем пературата на живеалиштето зиме седвижи од 4 до 12оС, а влажноста од 70 до 98%.Ко лониите што хибернираат се големи, со илјад -ни ци многу збиени, како во грозд, индивидуи(до 40.000) и честопати мешани со други ви до -ви лилјаци. Летните репродуктивни колонии сеисклучително ранливи. Од летното до зимско тозасолниште поминува и поголеми дистанци, нообично не повеќе од 100 километри.


Вистини за лилјаците

ТИЕ СЕ ЕДИНСТВЕНИ ЦИЦАЧИ КОИ ЛЕТААТ.

ЕВРОПСКИТЕ ЛИЛЈАЦИ ЈАДАТ САМО ИНСЕКТИ И

ТАКА ПРЕТСТАВУВААТ ПРИРОДНИ

ИНСЕКТИЦИДИ.

ДЕНОТ ГО МИНУВААТ ВО МИРУВАЊЕ ВО

СВОИТЕ ЗАСОЛНИШТА, А ВО ПРИКВЕЧЕРИНА

И НОЌЕ ЛОВАТ.

ЖИВЕАТ ВО КОЛОНИИ. ЖЕНКИТЕ ВО ЛЕТО СЕ

СОБИРААТ ВО ПОРОДИЛНИ КОЛОНИИ ПОРАДИ

РАЃАЊЕТО И ОДГЛЕДУВАЊЕТО НА

МЛАДЕНЧИЊАТА.

НАЈЧЕСТО РАЃААТ ПО ЕДНО МЛАДО.

МОЖАТ ДА ЖИВЕАТ ДО 30 ГОДИНИ.

НЕ СЕ СЛЕПИ, НО ЗА ЛЕТАЊЕ И ЛОВЕЊЕ

КОРИСТАТ СЛОЖЕН СИСТЕМ НА ЕХОЛОКАЦИЈА.

СЛИЧНО НА ПТИЦИТЕ-ПРЕСЕЛНИЦИ НЕКОИ

ЛИЛЈАЦИ МИГРИРААТ.

ЛИЛЈАЦИТЕ СЕ ЧИСТИ ЖИВОТНИ КОИ

ПОСТОЈАНО СЕ ДОТЕРУВААТ.

ДО СЕГА ВО МАКЕДОНИЈА СЕ КОНСТАТИРАНИ

24 ВИДОВИ ЛИЛЈАЦИ.

НАЈМАЛ Е ЏУЏЕСТИОТ ЛИЛЈАК СО ТЕЖИНА

ОКОЛУ 5 ГР И РАСПОН НА КРИЛЈА ДО 25 СМ,

А НАЈГОЛЕМ Е ГОЛЕМИОТ НОЌНИК СО ТЕЖИНА

ДО 45 ГРАМА И ОПСЕГ НА КРИЛЈА ОД 45 САН-

ТИМЕТРИ.

ПОСТОЈАТ ПОВЕЌЕ ОД 50 МИЛИОНИ ГОДИНИ.

ОЦЕНКА ПРИСУТНОСТ НА ЛИЛЈАЦИТЕ ПРЕПОРАКИ ЗА СПЕЛЕОЛОЗИТЕ

1 Не е познато (нема лилјаци)

Нема ограничување за посетата. Треба да се извести за секоја појава на лилјаците.

2 Мал број лилјациНема ограничување за посета. Да се следи кодексот за заштита на лилјаците.

3 Голем број лилјаци присутни сезонски

Сезонско ограничување на дозволено посетување. Не се посету-ваат одредени делови на пештерата за време на сезоната на за-брана. Задолжително е следење на кодексот за заштита во друговреме.

4 Голем број лилјаци присутни прекуцела година

Пештерата е затворена преку целата година. Мали групи посети-тели можат да бидат дозволени. Планот за управување треба даго одреди бројот на посетителите и насоките на нивното дви-жење.

Општ пример за оценување на спелеолошки објект

ОЦЕНКА ПЕШТЕРА

3 Голубарник

4 Орле

2 Момичек

Оценка на пештерите во заштитеното подрачје

„Споменик на природата – Белешничка Река“

ОЦЕНУВАЊЕ НА ПЕШТЕРИТЕ - ЖИВЕАЛИШТАТА НА ЛИЛЈАЦИТЕЗа да се одржува врската и соработката со спелеолошките организации важно е заш ти -

тниците на лилјаците да не бараат непотребни забрани на активностите на спелеолозите вопеш те рите. Сите забрани, каде и кога спелеолозите да ги посетуваат подземните објекти, тре-ба да би дат потполно оправдани и објаснети. Еден начин тоа да се постигне е да се развиесистем за оценка на пештерите. Начинот на кој тоа се спроведува треба да биде усогласен сона цио на лниот пристап за управување и користење на пештерите и вклучува оценка на живеа-лиштата според различни нивоа на потребите на лилјаците. Според тоа, се препорачуваат раз-лични сте пени за ограничување на спелеолошките активности.

Скопје, 2010ISBN 978-608-222-008-6

Спелеолошко друштво „Пеони“Ул. Смилевска бб, 1060 СкопјеТел./факс: +389 2 2042 073e-mail: [email protected]

Глобален Еколошки ФондПрограма за Мали Грантови ГЕФ ПМГ МакедонијаGlobal Environment Facility Small Grants ProgrammeGEF SGP MacedoniaБул. Водњанска, 15/6, 1000 Скопјеtel/fax: +389 (0)2 310 99 56e-mail: [email protected]://sgp.undp.org

Општина Македонски БродУлица 7 септември, 4, 6530 Македонски БродТел.: +389 (0)45 274 810e-mail: [email protected]

Еколошко друштво ТрескаУлица 7. септември, 4, 6530 Македонски БродТел.: +389 (0)45 275 910e-mail: [email protected]

Национална установаПриродонаучен музеј на МакедонијаБулевар Илинден, 86, 1000 СкопјеТел.: +389 (0)2 3117 669Факс +389 (0)2 3116 453e-mail: [email protected]

Публикувано како активност на проектот: „Заштита на живеа-лиштата на глобално загрозените видови лилјаци: Rhinolophushipposideros (Mал потковичар), Rhinolophus euryale (Jужен пот-ковичар) и Rhinolophus mehelyi (Mехелиев потковичар) вопештерите Голубарник, Момичек и Орле”, во Заштитеното под-рачје „Споменик на природата – Белешничка Река”, село Бе-лица, Општина Македонски Брод.

Изнесените погледи на ова издание се на авторот. Тоа не значидека ги претставуваат погледите на организациите, на владитеили на Глобалниот еколошки фонд. Содржината може да се ко-ристи исклучиво за некомерцијални цели и ако се наведе из-ворот на информациите.

Documents

Liljaci lektorirani LiljacinjaИСХРАНА, КАКО И КОГА ЛОВАТ? Поголем број видови што припаѓаат на Мали - те лилјаци се