LICH SU VA DANH THANG

BAN THANH NIEN lA NO« - 1998

LA DANG BAT

CO DO HOA LU* LICH Sir VA DANH THANG

1 """i •*— \

?- i < ^ ' ̂ r̂ NHA XUAT BAN THANH NIEN

HA NOI --1998

;»C5J ^ - <

©

I 3 Dl NINH BINH

1. D^n tho vua Dinh TiSn Hoang 2. Din tho vua L6 Oai Hanh 3. Ma Y&n Son 4. Chua NhSt Tru 5. Din tho cdng chua PhSt Kim 6. Dong Am Tl&n 7. Xuy§n Thuy Dong

8. Dong Hoa Son

9. Dong Thi§n T6n

Vi tri cac danh thang trong khu viic Co do Hoa Lu"

Ldi GICll THIEU Do dieu kien dia li va Ijch sCi. Ninh Binh c6 nhieu danh

thdng vd di tich ndi t ieng cua ddt nUdc, trong do so mpt Id Co do Hoa LU.

GiQa mot vung non nUdc hQu tinh. tgi xd TrUdng Yen, huyen Hoa LU, each ddy tren mot ngdn ndm, sou khi dep xong logn 12 sQ qudn, thong nhdt sdn hd, thu phuc giang sdn ve mot moi, Dinh Bo LTnh dd len ngoi Hodng de, goi Id Dinh Tien Hodng, dd t ten nUdc Id Dgi Co Viet vd xdy diJng kinh do tgi TrUdng Yen. Cdi ten Hoa LU ghi Igi dd'u d'n luc thie'u thdi Dinh Bp LTnh cung cdc bgn ehdn trdu dung hoa lau Idm cd tdp trdn. Hoa LU dd trd thdnh kinh do dau tien cua nUdc Etai Co Viet - nhd nUdc phong kien tdp quyen Viet Nam thd'ng nhd't ddu tien. Id kinh do cua hai trieu dgi Dinh vd Tien Le. Til ddy , ndmlOlO Li Cdng Udn ddi dd ra Thdng Long. Tren nen cung dien cu dy , nhdn ddn ta dd xdy hai ngdi den thd Dinh Tien Hodng vd Le Dgi Hdnh vdi nhCfng net kien true ddc sdc ndm gida mot vung non nUdc nen thd vd mot gudn the danh thdng, di tich ki thu, trd thdnh mot trung tdm du lich ndi tie'ng, thu hut du khdch trong nUdc vd qudc te de'n thdm vieng.

Ngdy nay den Co dd Hoa LU, qud khQ vd hi^n tgi , Ijch sC( vd cdnh quan, thien nhien vd con ngUdi hda quyen nhau nhd dUa ta ve cgi nguon ngdn ndm bdt khud't cua ddn toe de tim hieu, de khdm phd, de tin tUdng d khi phdch , tdi tri, Idng yeu nUde, tinh thdn tU hdo, tU tdn ddn too, y thUe doc Idp, iU chu , tU lUe, tU cUdng, truyen thd'ng vdn hien vd y chi thdng nhdt dd t nddc cua nhdn ddn ta. Cung vdi nhdng di tich hien hien tren mdt ddt , gdn d d y ngdnh Khdo co dd phdt hien vd khai qudt dUdi tdng dd t giCfa hai den thd vua Dinh vd vua Le nen cung dien c d c h d d y tren 1000 ndm vdi nhdng hien vdt quy gid, minh chdng cho nhdng cdng trinh kien true cua Cd dd Hoa LU vd trinh do phdt trien ve kien true, nghe thugt, kinh te, vdn hda, xd hdi cua ddn tdc ta thdi bdy gid.

Vdi mdt khdi lUdng dd so, phong phu, nhieu tdng , nhieu Idp, cd be rdng vd chieu sdu, ve khdng gian, ve thdi gian cua khu vUc Co dd Hoa Ld vd c d c di t ich, danh thdng gdn lien vdi Cd d d , du khdch de'n thdm du cd d mot vdi ngdy vd du cd dugc hddng d d n , gidi thieu cdn ke cung khdng the ndo tim hieu thd'u d d o dUgc, hudng ho ch i den mot hai budi. Qe giup cho viec tim hieu, nghien cdu , cho den nay d d cd nhieu tdc phdm vdn thd, khdo cQu. sdu tdm. sdn khd'u ve Cd dd Hoa LU. Dung vdo dip trien khai Nghj quyet TW 5 ve "Xay dUng vd phdt trien nen vdn hoa Viet Nam tien tien, ddm dd bdn sdc ddn toe", anh Ld E)dng Bdt, nhd gido, ddng tdc gid cudn sdch "TrUdng Hdn Sieu - Nhd vdn Idn thdi Trdn, Danh nhdn vdn h d a d d n t o e " , t d c g id cud 'n "Ve vd i "Vjnh Hg Long cgn"", . . .vd nhidu bdi nghien cdu , sUu t dm , gidi thieu c d c di t ich, danh thdng d Ninh Binh tren c d c sdch, bdo, dd dUa cho tdi xem tdp bdn thdo " C d d d Hoa LU", gidi thieu ve Cd dd Hoa LU vd c d c di t ich, danh thdng gdn lien vdi C d d d , vUa ed tfnh he thdng, vUa ed nhdng phdt hien mdi tU c d c ngudn tU lieu tin e d y vd ket qud quan sdt trL/c tiep.

Qua cudn sdch ndy, cd the giup ngUdi doe hieu biet d d y du hdn, sdu hdn ve mot vung ddt Ijch sCf, vdn hien gdn lien vdi nhUng nhdn vdt Ijch si!( dd cd cdng lao trong qud trinh dUng nUdc vd giQ nUde, de t d dd gdp phdn ndng coo vd phdt huy hdn nda Idng yeu nUde, tinh thdn ttJ hdo ddn toe, tiep bUdc cha dng, xdy dUng vd phdt trien nen vdn hda Viet Nam tien t ien, d d m dd bdn sdc ddn toe, xdy dUng vd bdo ve To qudc, vl muc tieu ddn gidu nUdc mgnh, xd hpi cdng bdng vd vdn minh.

Vdi c d m nhdn d'y, xin ehdn thdnh c d m dn tdc g id, Nhd xud't bdn Thanh nien vd gidi thieu cung bgn doe.

•/UD -Ov n. Ninh Binh. ngay 25-9-1998

-• • N G U Y I N THANH TUC y .iOL Phd Bf thUTfnh dy

Chu fich HDND thh Ninh Binh

^i\.i •l^^. i.'-.'n ^.''.•.. vk.vn.

«c.'\ jt\^v\; CO DO HOA LU *

Cd D6 Hoa hd la kinb do d&u tien trong n§n van

minb Dai Vi&t cua d^n t5c, nen phong kien tap quyen d

nifdc ta. , , ' • . V

N6'u du kbacb mudn tbam Cd Do Hoa hd, tuf Ha Noi

xuoi pbia Nam tbeo ducrng qudc lo lA hdn 90km, de'n

C§u Huyen thuoc xa Ninh MI re phai vao diTcfng Tien

Yet, di khoang 5km v& phia Tay la de'n. Do la mot di6n

tich trai rong khoang 300ha bao trum len xa Trufcfng

Yen, huy&n Hoa Lu, tinh Ninh Binh.

Trung tam Co Do Hoa Lu la khu vUc HAI NGOI DEN

THd VUA DINH TIEN H O A N G VA VUA LE DAI

HANH thu6c xa TrUcmg Yen.

Nam 968, Dinh B6 Linh len ngoi Hoang de, gpi la

Dinh Tien Hoang, dat ten nUdc la Dai Co Viet.

Dinh Tien Hoang chon Hoa h\i (xa Tn.fcrng Yen,

huyen Hoa Ltr ngay nay) la viing nui non ki thu nhiftig

bi6m trd de lam tbtj do — "Kinh Do Da".

Sach "Dai Viet stjf Ivfdc" (khuyet danh thcJi Trin) co

ghi: "Den ndm thU nhdt nien hieu Khai Ban (968) ddi

vua Trieu Id Tdng Thdi To, Vucfng xung Hodng de d

LA DANG BAT

dgng Hoa Lu (1). Roi dung cung dien, che trieu nghi,

sdp dot trdm quan, lap xd tdc vd ton hieu Id Dgi Thdng

Minh Hodng de" (2)

Nha stjf hoc Le Van HuM (1230 — 1322), trong cudn "Dai Viet siif ki", khi ban ve Dinh Tien Hoang co viet:

"Tien Hodng vdi tax nang sdng sudt hcfn ngUdi, ddng lugc bgc nhdt thien ha, ddm ducfng luc nudc Viet ta khong cd chu, cdc hiing trudng cdt cU khdp ncfi, mot ldn cd sU, mUdi hai sii qudn deu than phuc het. The roi md nudc, dung do, doi nien hieu, xung Hodng de, dot tram quan, lap sdu qudn, che dp gdn du" (3)

Nguyin Trai (1380 — 1442) la b^c dai thi hao dau tien cua dan toe, trong cudn "Dia dd chi" cung ghi:

"Dinh (Dinh Bp Linh) gpi nudc Id Dgi Co Viet, dong do d Hoa Lu... Hoa Lu xUa Id Dgi Hodng, bdy gid Id phu Trudng Yen" (4)

Tai day, ong cho xay cung dien, dat trieu nghi, dap thanh, dao bao, dUa vao the nui xay dutig mot c6ng trinh

(D'Dpng khbng co nghia la hang dong, ma la tfen di gpi m6t khu vuc cu tru cua dong bao mten nui. Thdi Dinh Bp Linh chac Hoa Lu la khu VUc cu tni ciia dong bao Mudng, va lai khi % cung chua co su phan hoa ro ret giUa ngucri Mudng vdi ngudi Kinh nhu tir th&' ky XIV trd di (theo Dinh Gia Khanh trong cud'n "Truy&n hay nudc Vi&t" — NXB Thong tin — Ha Noi — 1988.

(2) "Dai Vi&t su lupc" — NXB Thanh phd Hd Chi Minh — 1993 — Trang 90.

(3) "Van tha Li - TrSn" — Tap 2 — Quyin thudng — NXB KHXH — Ha Ndi — 1988 — Trang 361.

(4) "Nguyin Trai toan tap" (in Ian thd 2) — NXB KHXH — Ha Ndi — 1976 — Trang 216. . '

8

CO DO HOA LU"

phong ngU kien cd nhU mot phao dai hiem, biet lap vdi ben ngoai.

Kinb do Hoa Lu nam gon trong dia phan xa Tnfcmg Yen ngay nay, dUcfc bao quanh bdi bang loat nui da vong cung, canh quan hiing vl. Khoang trdng giu'a cac su'cfn nui dxiOc xay kin bang da't ken gach, chan thanh co gach bo, dap kha cao tOf 8 de'n 10 met — co doan phia trong xay gach, phia ngoai dap dat, co doan dap da lan dat va CO doan dap toan bang dat. Do la nhiJng doan tifdng thanh nhan tao. Hien nay dau vet cua mtfcri tuyen ttfcfng thanh vin con. Dinh Tien Hoang da rat chu y den yeu td "Thanh" de bao ve kinh 46. Phia Bac thanh nam ben s5ng Hoang Long cho nen dUcfng giao thong thuy rat thuan tien. Day la trung tam chinh tri, kinh te', van boa va la mot quan thanh vilng chac.

"Dai Nam nha't thdng chi" co vi§'t: ' ' ' ' '

"Do cd nhd Dinh, nhd Le d xd TrUdng Yen Thuang vd Trudng Yen Hg.... cd Npi Thdnh vd Ngogi Thdnh".

Ngoai hai khu thanh do, con co thanh Nam (thanh d phia Nam tu" hang Ludn trd vao trong, nkm ddi dien va ndi lien vdi khu Thanh Ngoai). 0 day, xung quanh co nui cao bao hoc, an ngu" phi'a Nam kinh thanh, bao ve mat sau - td day, bang duTcftig thiiy co the nhanh chong nit ra ngoai. Thanh Ngoai rong khoang 140 ha thuoc dia phan th6n Yen Thu'dng va thon Yen Thanh, xa TrvTcfng Yen. Day la cung dien chinh, ma khu vu'c Jen Dinh, den Le la trung diem, la ncfi Dinh Tien Hoang cam ccf nu'dc.

LA DANG BAT

Trudrc cung dien cd NUI MA YEN, T U O N G TRUYEN, VUA DINH TIEN HOANG LAY NUI NAY LAM AN. d thon Yen Thanh co nhieu chua va den, hien nay vin con, la mot phan kien tnic trong khu cung dien chinh. Do la CHUA NHAT TRU, Du'de XAY TU" Ddi VUA LE DAI HANH. TRUdC CT̂ A CHUA CO COT KINH BANG DA HINH TAM CANH, K H A C BAI KINH L A N G NGHIEM. Cach chua Nha't Tru mot doan la DEN PHAT KIM (thcf cong chiia Pha't Kim — con gai ciia vua Dinh Tien Hoang).

Lui ve phia Tay Bac co chua Dia nam trong mot dong nho cf liftig chi^g nui Dia. NgUcfi xtfa da lay dong lam chua, trong dong bay nhfeu tifcfng Phat tren cac be xky. Dong cao so vdi chan niii khoang 30 met. Mudn len chua phai men theo sUcfn mii biidc len gian 60 bac da. Cac vach dong co nhfeu nhii da chay dai vdi cac hinh hai dep. Xung quanh "CbCia", tren cac vach niii nhieu cky si ldn cung cac cay dai thu vUcfn canh bao phu mot mau xanh. Re cac cay si tha xudng nhif nhu'ng "bo rau" ciia thdi gian tren da lam cho chua cang them co kinh, trang nghiem. Hien nay "ngoi chua da" do vin con.

Phia Bac kinh do Hoa h\X, gan sdng Hoang Long (cf vi tri ^ n cdng de Tru'dng Yen - each den thcf vua Le Dai Hanh khoang 2 km) la chua Thap (bien nay khdng con), CO thap Bao Thien.

Cling ^ n song Hoang Long, each chiia Thap ve phia Dong 200 met la chua Ba Ngo, da difdc xay dung lai,

10

CO DO HOA LLT

hien con giu" dUdc mot bia da bdn mat (cao hcfn 1 met, be ngang 0,5 met) deu cham khac chii" Han ghi cong diic nhu'ng ngudi da cung tie'n xay dung chiia.

Chua Dia, chiia Thap, chiia Ba Ngo deu diTdc xay dung tii thdi nha Dinh. )-• •'.';

(Nam 1963, trong khi tri thuy song Hoang Long, nhan dan da dao ducfc mot cot kinh Phat hinh bat giac, cham khac chii Han, cf do co ghi: Dinh Lien da lam 100 toa kinh Phat de dang len chua).

Thanh Noi cf phia Tay Bac co dien tich tUdng dUcfng vdi Thanh Ngoai, thuoc thon Chi Phong, xa TrUdng Yen, CO ten la Thd Nhi Xa hay Khd Nhi Xa, la ncfi nuoi tre em va lam kho. Goi Thanh Noi, Thanh Ngoai la goi tCf phia trong ra phia ngoai, chu' khong phai chi cac vong thanh phia trong hay phia ngoai. ciing khong mang y nghia la khu thanh phu hay khu thanh chinh.

Thanh Noi va Thanh Ngoai la hai khu vUc each biet nbUng cf sat canh nhau va co the qua lai dUcfc de dang nhcf mot ngacb niii an thong goi la Quen Vong. 0 hai khu CO cdng ldn x^y bang da, co hao sau, bac ngang qua bao sau la nbiJng chiec cau ciing bang da. Do la cau Dong, cau Ren... Cau Dong lam bang da phien (hien nay lam thay bang xi mang cdt thep), bac ngang qua song Sao Khe chay tiif sdng Hoang Long ve, nam cf phia Bac niii Hd. Hien con hai chii" Han ldn: "Dong Kfeu" cham khac ndi d vach da nui Ho. Cau each den thd vua Le Dai Hanh ve hudng Bac khoang 600 met nkm d pbia Dong

11

LA DANG BAT

kinh do Hoa Ld, nen goi la cau Dong. Cau Ren ciing lam bang da (hien nay lam thay bang xi mang cdt thep) bac ngang qua song Sao Khe lui ve phia Bac each cau Dong khoang 500 met.

Ben ngoai khu thanh co nhfeu tram gac bao ve. Kinh thanh nam giiia nhiJng qua mii ldn bao hoc xung quanh, mang nang tinh chat quan sii. Day la mot vi trf kin dao thuan ldi cho viec phong thu, tie'n cong, mat khac lai xa bien thiiy ai Bac — giac phddng Bac kho khan trong viec tim bieu de mcf nhiing deft ta'n cong chdp nhoang.

Phia Dong Bac thanh eo niii Cot Ccf, xUa la ndi vua Dinh cam cd nddc. Niii cao hdn 200 met, nhd mot cot cd thien nhien khong 16, vl dai. Phia Dong Nam thanh cd Ghenh Thap la mot mom mii thap nho ra sat sdng Sao Khe (gan Xuyen Thiiy Dong). Mom niii nay, tddng truyen la ndi vua Dinh, vua Le thu'dng difng de duyet thiiy quan. SONG SAO KHE CHAY QUA HANG LUON (XUYEN THUY DONG) L A Ndi CAC DdN VI THUY QUAN CUA VUA DINH LUYEN TAP THl/dNG XUYEN.

.;; .1 • .. .. n . , , • (̂pl -...iiioa m imA Cling cf phia D6ng Nam khu Thanh Ngoai con co

DONG AM TIEN 0 LU>JG CHLTNG NUI LA Ndi VUA DINH NUdi NHOT H 6 BAO DE TRLTNG TRI N H I T N G

KE CO TOI. Dddi chan niii Dia nam ve phia Bac khu Thanh Ngoai co mot ao ldn, ten la Ao Giai. Tddng truyen, Ao Giai la ndi vua Dinh nuoi giai de nem nhiing ke CO toi xudng ao eho giai an thit. Ngoai ra con cd hang

12

CO DO HOA LU

Mudi la kho tich mudi, hang Tien la kho tni" tien, va mdt thung lung kha r6ng d phia trong hang Quan la ndi qu^n si cua vua Dinh thddng den tap luyen, nen dan dia phddng goi la "Dau dong quto". Tat ca niii song va khu vdc thanh cd nhip nhd do thien tao va nhan tao da hinh thanh m6t qu^n the kien tnic trang nghiem, dd sd, khoang dat ma khong mdt kinh do cd nao cd dddc.

Vua Dinh Tien Hoang da r i t quan tam den viec x^y dufng kinh thanh Hoa Ld.

Song song vdi vi&c dd vua Dinh Tien Hoang cdn td chiie bd may Nha nddc tddng ddi hoan chinh, djnh pham ham cho cac quan van, vd; phong Nguyen Bac lam Dinh qudc cdng, giii" chdc Thai Te (ddng sau vua); phong Dinh Dien gid chiic Ngoai Giap (trong coi ngoai kinh thanh), phong Le Hoan, gid chdc Thap Dao tddng quan... Ngoai ra, vua Dinh Tien Hoang cdn td chdc qimn ddi ra't chat che, chia lam 10 dao, mdi dao cd 10 quan, mdi quan cd 10 Id, mdi Id cd 10 tdt, mdi tdt cd 10 ngu.

Nhdng tdi nam 979, mdt tai hoa ldn da den vdi nha Dinh: Dinh Tien Hoang va con trai ca Dinh Liin bi Dd Thi:^b am hai. Dinh Tien Hoang cf ngdi dddc 12 nam (968 — 979), tho 56 tudi. The la trong trfeu cd nhieu vu xung dot xay ra. Trieu dinh phai dda ngddi con trai thii ciia Dinh Tidn Hoang la Dinh Toan mdi 6 tuoi l§n lam vua. Khi dd, trong nddc noi bd trieu dinh luc due, ngoai nddc nha Tdng (Trung Qudc) thda dip tie'n hanh mdu dd thdn tinh nddc Dai Cd Viet — Dit nddc dang ddng

13

LA DANG BAT

trddc hiem hoa bi giac ngoai xam de doa nghiem trong. Trieu dinh cd vua nhu'ng vua Dinh Toan cdn it tudi, chda du kha nang va uy tin de td chdc va lanh dao cuoc khang chien. Vi sd nghiep bao ve dpc lap dan toe, Thai hau Dddng Van Nga va mot sd quan lai cung ddng dao quan si da suy t6n Le Hoan len lam vua td thang 7 nam 980. Le Hoan la mot ngddi ed uy tin trong trieu luc biy gid dang giu' chdc Thap Dao Tddng Quan (Tdng chi buy quan dpi). Td dd cham ddt vai trd nha Dinh trong lich sd dan tdc. Nhd vay nha Dinh chi d ngdi dddc 13 nam (968 — 980).

Ll trao ngoi vua da diin ra tai kinh dd Hoa Ld. Le Hoan len ngdi vua nam 980, lap nen mot trieu dai mdi, trieu Tien Le, vin lly Hoa Ld lam kinh dd. Mdt nhiem vu lich sii trpng dai dat ra trddc dan toe va trieu dinh lue biy gid la phai ga'p rut td chdc cudc khang chien chdng quan xam Iddc Tdng.

Dau nam 981, quan Tdng theo hai dddng thiiy, bd ao at den xam Idde nddc ta dinh tie'n vao vay bam kinh dd Hoa Ld. Le Hoan trdc tiep td chdc va lanh dao cudc khang chien. Cudc khang chien chdng quan xam Iddc Tdng da gianh dddc thing ldi rdc rd. Lich sd dan tdc lai ghi them mdt ehie'n cdng mdi lam ve vang cho non sdng dit nddc va kinh dd Hoa Ld. Sau khi chien thing quan xam Iddc Tdng, Le Hoan tim each lap lai quan he bang giao vdi nha Tdng. Cac sd than cua nha Td'ng de'n kinh dd Hoa Ld, chdng kien canh nui sdng iiung vl, thay con

14

CO DO HOA LLT

ngddi Dai Cd Viet thdng minh, cd sdc manh ldn lao, da phai than phue va kinh nl' nddc Dai Cd Viet. Nhdng cudc bang giao ciia eac sd than nha Td'ng vdi nha Tien Le cf kinh dd Hoa Ld khi dd, ghi nhan mdt quan he ngoai giao qudc td ban diu, mdt chinh sach ddi ngoai kien quyet nhdng mem deo, khdn kheo de gid gin hda binh cho dan tdc.

Dit nddc lai binh yen, Le Hoan cho xay them nhi&u

cung dien long lly, gdp phan lam cho kinb dd Hoa Ld

ngay cang hoan chinh, trong dd ed nhdng cung di&n xay

cdt dat vang, dat bac, mai Idp bang ngoi bac. Trong cud'n

"Dai Vi§t sii ki toan thd" ciia Ngd SI Lien, cd ghi: "Gidp

Than ndm thit 5 (984): Dung nhieu cung dien; ldm dien

Bach Bdo Thien Tue d niii Dgi Vdn, cot dien ddt vdng

bac, ldm ncfi coi chdu; ben Dong Id dien Phong Luu, ben

Tdy Id dien Td Hoa; ben td Id dien Bong Lai, ben hitu Id

dien Cue Lac; roi ldm lau Dgi Vdn, roi lgi dung dien

Trudng Xudn ldm nai vua ngd, ben/cgnh dien TrUdng

Xudn dung dien Long Lpc lap bang ngdi bgc" (1). Day la

tam cdng trinh dddc xay ddng td nam 984. Mdt cdng

trinh thd chin xuit hi§n nda la dien Can Nguyen: "Ndm

Nhdn Thin (992) Id ndm thU 3 nien hieu Hung Thdng,

mUa xudn vua ngU d ldu Cdn Nguyen de xem den" (2).

Nui Dai Van nam d ngay phia sau khu "den Dinh va d&n

(1) (2) — "Dai Vi&t su lutfc" — NXB Thanh phd Hd Chi Minh — 1993 — Trang 100, 101.

IS

LA DANG BAT

Le hien nay, cdn gpi la ndi Long Trieu (Dai nam nhit

thdng chi), dan dia phddng gpi la nui Phi Van da xay

ddng dien Bach Bao Thien Tue. Dieu dd chdng td kinh

dd Hoa Ld ed quy md be the, dep de, uy nghi, trang

hoang long lly, hda nhap vdi thien nhien hung vl (1)

Nam 1005, vua Le Dai Hanh qua ddi tai dien Trddng

Xuan, d ngdi 25 nam (980 — 1005), thp 64 tudi. Con thd

ba eiia vua Le Dai Hanh la Le Trung Tdng len lam vua

dddc 3 ngay. Le Long Dinh (Le Ngpa Trieu) la eon thd 5

cua vua Le Dai Hanh va la em trai eung me ciia vua Le

Trung Tdng, da eddp ngdi, giet vua Le Trung Tdng len

ngdi nam 1006. Nam 1009 vua Le Ngpa Trieu mit. Nhd

vay nha Tien Le cf ngdi dddc 29 nam (980 — 1009). Hien

nay, du khach den day khdng cdn nhin thay nhu'ng cung

(1) Nam 1978, Ti Van hoa Thdng tin Ha Nam Ninh khao sat tai khu vuc Trudng Yen, huyen Hoa Lu, phat hien thay chan mdng bang da xep vudng v i n n h u d ban cd d dp sau 0,6 met, mot hen nha lat bang gach "Giang Tay quan" da bi vd, mot idp tro than day 20 - 30 cm d dp sau 0,90 met , mot mang hen gach hoa sen kich thudc 34 x 34 x 7 cm. Cling vdi mot sd manh ngdi dng d dp sau 0,95 met, mdt sd go lat muc day 10 - 20 cm va nhui ig m a n h gach ngoi ken day 40 cm c6 da'u vet tudng gach. Id nung gdm va dau vet kien t rue bi dd na t rdng t r am met vudng. Trudc dd cac nha khao cd hpe da dao dUdc nhieu manh bat dia, xuong voi. xUdng ngua va cot kinh Phat , t ren cd khac ddng chu "De tu T inh hai quan. Tiet dp su. Nam Viet Vuang Dinh Qudc Lien kinh tao bao t r ang nha't bach tda thdi Quy Dau tue" d gan sdng Hoang Long. Tai xa Trudng Yen dao dUdc hai loai gach, t ren ma t co ddng chU "Dai Viet qudc quan t h a n h chuyen" va "Giang Tay quan" (loai gach do quaii si Giang Tay thdi Dudng d d n g p nUdc ta san xua't ra). O khu \-uc ddng Thien Tdn thudc xa Ninh Ml cung dao dupc hai loai gach do. ^ , .

16

CO DO HOA LLT

dien nguy hga. nhdng tddng thanh vung ehlc, nhdng se

chdng kien day du nhdng ngpn nui, bang ddng, ddng

sdng va ao ngdi, nhdng ten gpi dd da ed td xa xda, dd la

mdt phan edn lai ma khdng bao gid mat di dddc ciia kinh

dd Hoa Ld. ''' ••'^•- • •''- ' ' ''' - -*'"••'•'

Tham quan d&n Dinh, Le xong, du khach trd ve con

dddng bp da vao, nam ve phia Ddng Thanh Ngoai la

dddng Tie'n Yet. Day la con dddng bd chinh vao kinh dd

Hoa Ld, cdn gpi la "Dddng Ciifa Ddng". (Hien cdn t im

bia Cda Ddng ghi: "Dudng Cua Dong Trdng An Id mot

Idi di rong ldn, mot thang cdnh d ddt Gia Vien (Hoa Lu). ^

TU khi Dinh Tien Hodng dung nUdc dinh do... d phia o

Dong do thdnh, Nien Thdn The gpi Id Dudng Cua Dong. \

Bdy gid cdc quan vdn vo thudng noi theo dudng ndy lui

tdi trieu can..."). Dpc dddng Tie'n Yet nay, trddc day-m—V

ddng nhieu tram gac kien ed dl bao ve kinh thanh floa

Ld. Cach Thanh Ngoai v& phia Ddng khoang hdn llkig-; '

la thdn Ang Ngu — ndi ma cac quan td khip ndi tron§~ :

nddc v§ day, trddc khi vao kinh dd chau vua, ddng lai de-, '

chuin hi sang sda trieu y. d thdn Ang Ngu cd DClNG' r.

HOA SdN, TU'dNG TRUYEN L A Ndi NUOI, Ab ' "P

CHUA. Cach thdn Arig Ngu hcfn 1 km la Quen Oi -"Ciik

ngd vao kinh do, trddc day rat eao, khd di. Cach Quen di

khoang 1 km la thdn Quan Vinh, cung la mdt tram gac

ldn. Cach thdn Quan Vinh hdn 1 km la DONG THIEN

2-CDHL 17

LA DANG BAT

TON THd MOT VI THIEN THAN CAO N H A T : T R A N

VU THIEN TON. DONG N A M TRONG NUI DUNG

DLfdNG. Khi Dinh Bd Linh dem quan di danh dep cac

sd quan da sda ll vat vao ll tai ddng Thien Tdn eau

mong dddc than giup dd. Sau khi thu phuc dddc dit

nddc va len ngdi Hoang de',Dinh Tien Hoang da tu sda

Jen va ddng, ddng thdi cho xay ddng d day hai khu nha

Tfen Te va Kinh Thien Dai de khach thap phddng ve cd

chd nghi va cung le. Ben canh nui Dung Dddng cdn cd

hai nui da ldn nda la: Nddng Sdn va Tddng Sdn. Ba nui

ldn nay thudc xa Ninh Ml, huyen Hoa Ld nim gan hai

ben dddng Tie'n Yet nhd mdt cdng thanh thien nhien ki

vl an ngd con dddng chinh vao kinh dd Hoa Ld. Td kinh

dd Hoa Ld di ra, bang dddng bd cdn ed eon dddng

Thu'dng Dao ve phia Tay, cd the di vao Thanh Hda va

ngdde len phia Bac dl dang. Dddng thiiy cd sdng Hoang

Long d phia Bac chay ra sdng Day de td dd nhap vao he

thd'ng Nhi Ha, cd the ngdde len mien nui va xudi ra

bien. Chinh bing dddng thuy nay, td dit Trung Qudc

vao sdng Bach Ding, qua sdng Lupe, sdng Dao d Phu Li

(Ha Nam), theo sdng Day, cac sd gia nha Td'ng da de'n

kinh dd Hoa Ldyet kien vua Le Hoan vao nam 990.

Kinh dd Hoa Ld cdn tda ra mdt khdng gian rdng hdn

nda, thdn La Mai, xa Ninh Giang, huyen Hoa Ld, each

nui Dung Dddng khdng xa, xda la ndi vua Dinh dl kho

18 i .n-, o