TAP CH KHOA HOC XA HOI SO 3(175)-2013 62

LCH S KNH NHIU LC-TH NGH

V NHT TN TM TT Bi vit im li lch s tn gi v nhng bin i ca dng knh Nhiu Lc-Th Ngh qua thi gian.

H thng knh Nhiu Lc-Th Ngh l mt trong 5 tuyn knh rch chy trong v ngoi thnh ph (Nhiu Lc-Th Ngh; Tn Ha-L Gm; Tu H-Knh i-Knh T; Bn Ngh; Tham Lng-Bn Ct-Vm Thut). Cng vi sng Si Gn v rch Bn Ngh, knh Nhiu Lc-Th Ngh c vai tr v cng to ln i vi giao thng v phong cnh ca Si Gn-Thnh ph H Ch Minh. Song song vi qu trnh pht trin ca thnh ph, knh Nhiu Lc Th Ngh c mt thi k b nhim nng n, nc knh en ngm v bc ln mi kh chu, nh hng n sc khe ca ngi dn, lm xu cnh quan thnh ph. Nhng hin nay, vi s u t ca chnh ph v s ti tr ca nc ngoi, con knh ny ang dn thay da i tht. N nh mt di la xanh vt ngang thnh ph. S thay i hnh nh mt cch mnh m l nh vo quyt tm ca chnh quyn v s ng lng ca ngi dn v mt thnh ph xanh sch p.

1. DNG KNH XA V NGUN GC TN GI Trong Gia nh Thnh thng ch Trnh Hoi

c miu t v con sng ny: Sng Bnh Tr (tc xng l sng B Ngh t tng Bnh Tr), pha Bc trn l t sng Tn Bnh quanh sau trn l qua cu ngang, ngc dng m v pha Ty, 4 dm ri th n cu Cao Min, chy v pha Ty Bc cu chng 2 dm n cu Ch Chiu; chy v pha Nam chng 4 dm n cu Ph Nhun (tc danh xm Ko), 6 dm ri na n cu Hu, tt ngun, t hoang y m ao (Trnh Hoi c, 1998, tr. 33).

Theo tc gi L Trung Hoa, t th k XIX tr v trc, a danh ny c tn B Ngh (Gia nh thnh thng ch v Gia nh ph bi 1): Coi ngoi rch B Ngh, dng trng hy hy t quyn tri. Ng ln Ging ng T, cy xanh nght nght l chm rai.

T gia th k XIX v sau, a danh ny i thnh Th Ngh, nhng cha r l do i tn: Nm 1714, Nguyn Cu Vn chinh phc Chn Lp. Nm ng khong 30 tui v c Khnh khong 10 tui. n khong nm 1725, c Khnh lp gia nh v bt u khn hoang, xy cu. Theo ng, c th on nh a danh ny ra i trong khong thi gian 1725-1750 (L Trung Hoa, 1991, tr. 61).

Knh bt u t qun Bnh Thnh on giao vi sng Si Gn (ti Nh my ng tu Ba Son) i qua cc qun 1, 3, 10, Ph Nhun, Tn Bnh v n tn G Vp. Ton tuyn knh chnh c chiu di 9.470m. Nhng qua thi gian, knh b bi lp, phn thng lu b ct ct ti ng L Bnh (Qun

V Nht Tn. Dinh c lp Thnh ph H Ch Minh.

V NHT TN LCH S KNH NHIU LC-TH NGH

63

Tn Bnh) nh hin nay.

Tn gi ca knh cng c bit bi n c ghp vi hai t Nhiu Lc v Th Ngh. on t cu Th Ngh tr ln trn u ngun vi tn gi Nhiu Lc, on cn li ra sng Si Gn vi tn gi Th Ngh. Trong T in ting Vit ca Nguyn Nh th nhiu l chc v thi phong kin, m ngi ta b tin ra mua c quyn min tp dch. Truyn ming cu chuyn rng c ngi tn ng Lc vi chc Nhiu hc - ngi c mt cht hc hnh, c cng b tin ca ra sa sang knh rch phc v giao thng thy nn ngi ta t tn ng gn vi con rch ny. V ngun gc tn rch Th Ngh, hin nay ngi ta vn c hai cch gii thch khc nhau.

Cch gii thch th nht. B Nguyn Th Khnh, con gi Khm sai Nguyn Cu Vn (thi cha Nguyn Phc Chu, 1691-1725) v l v ca ng Ngh lm th k trong dinh Phin Trn, do thy con rch chia ct hai bn lm cho vic i li kh khn nn b cho xy mt cy cu di bc qua chng tin i lm, bn cnh cng dn chng tin s dng. Cu ny c dn gian gi l cu B Ngh, sau i thnh Th Ngh. Trnh Hoi c c ghi: Xt v B Ngh, l con gi ln ca Khm Sai chnh thng Vn Trng hu tn l Nguyn Th Khnh, ly chng lm th k m, by gi xng l b Ngh m khng gi tn, v b l ngi m u chim m t , bt u bc ci cu ngang cho thng li i li, ngi ta gi l cu B Ngh, cng gi con sng l sng B Ngh (Trnh Hoi c, 1998, tr. 33).

Cch gii thch th hai. C mt b Th Ngh (v ng Ngh) t chc cc ton dn

nh qun Php. Khi gic chim Si Gn, cho mt tu nh qun ln b lin b ngha qun ca Th Ngh chng tr d di. Sau b hy sinh trong mt trn nh. Dn chng t tn sng, cu v vng Th Ngh t . Nhng c l cch gii thch th nht thuyt phc hn c bi ti khu vc ny hin nay ngoi cu Th Ngh cn c ch Th Ngh ta lc di chn cu v pha Bnh Thnh. Khu vc xung quanh cng c ngi dn gi l vng Th Ngh.

Ngoi ra, trong cun Gia nh xa ca Hunh Minh c nhc ti Nghi Giang - mt a danh khc ca Nhiu Lc-Th Ngh. Cng vi tn gi ny, Trnh Hoi c c nhc ti khi ghi chp v Nc Tha - thi t Cao Min chy sang t Gia nh c ng v s tch cu Cao Min. Nh vn Sn Nam cng nhc trong cun t Gia nh - Bn Ngh xa v ngi Si Gn: Pha Bc thnh Gia nh, rch Th Ngh, cn gi l rch B Ngh (tn ch l Nghi Giang, Bnh Tr Giang) tuy ngn nhng quan trng nh mt ho h t nhin (Sn Nam, 2006, tr. 375).

Ngi Khmer gi l Prek Kompon L (ting Khmer c ngha l Rch thng, rch ln; Prek: rch, nhnh sng ln thuyn b c th i li c; Kompon: bn; L: trn). Cn cc th tch c ca Vit Nam nh i nam nht thng ch, Gia nh thnh thng ch th gi l sng Bnh Tr hay Nghi Giang. Khi tn Th Ngh tr thnh tn ca con rch v tn ca vng t (th k XVIII) th tn ny c dng cho ti ngy nay. Ngi Php sau khi nh thnh Gia nh th gi con rch l Arroyo de lAvalanche, y l tn gi ca chic pho hm u tin ca Php vo thm st

V NHT TN LCH S KNH NHIU LC-TH NGH 64

ti rch Th Ngh chun b nh thnh nm k .

Khi nh thnh Gia nh vo nm 1859, hi qun Php s dng rch Th Ngh lm con ng vn chuyn lng thc v kh v qun i. T y, thc dn Php tip cn ngi thnh v chim c mt cch d dng: qun lnh triu nh rt lui, b li hu ht sng n, thc go v hn 100 chin thuyn g trn sng Th Ngh (Nguyn Phan Quang, 1998, tr. 10).

Trong khu vc akao qun 1 hin nay, mt b phn c dn sng hai bn b rch Th Ngh, c ngun gc t Nng di c vo. Trc , khi thc dn Php nh Nng nm 1858, nhng tn Thin cha gio ngi Vit tng Touran ( Nng) tip tay cho Php, nhng cuc xm chim tht bi, thc dn Php phi chuyn hng vo nh chim Gia nh. Nhng c dn ny phi di chuyn theo v sau c thc dn Php qui hoch cho sinh sng st rch Th Ngh. Hin nay, nhiu a danh ca Nng vn cn c s dng y nh l bng chng ca mt thi k lch s nh nh Nam Chn hay nh Ph Ha

Di ch Vit Nam Cng Ha, ngi Si Gn cn gi knh ny l knh Trng Minh Ging, v n bng qua cy cu cng tn, nc knh trong xanh, c th thy nhiu loi c lc, c r, tm t bi thnh by, ngi dn hai bn b thng xung knh hi rau mung v cu c. Ghe thuyn qua li nh bt tm c, cnh sinh hot nh mt vng cn nng thn. Ngi dn Si Gn thch n rau mung ngn ua l vy, v nc di knh trong v sch khin rau mung trng rt d, lan nhanh

di mt nc. Rau thng ngn to, gin v thm, lan rng trn mt t v rt c a chung.

Tri qua thi gian, tn ca mt con rch tr thnh tn ca mt vng t, thn thuc i vi ngi Si Gn xa: vng t Th Ngh, n l mt phn lch s, vn ha ca Si Gn hi.

2. S HNH THNH V BIN I H thng knh Nhiu Lc-Th Ngh chy trn vng trng thp ca khi t xm pht trin trn ph sa c c cao khong 8m so vi mc nc bin, t ch yu l ct pha st. y l h thng thot nc chnh cho cc qun ni thnh ca TPHCM (bao gm Tn Bnh, G Vp, Ph Nhun, Bnh Thnh, Qun 10, Qun 3 v Qun 1) sau ra sng Si Gn. H thng knh ny c lu vc khong gn 3.000 ha. Chiu di dng chnh ca knh l 9.470m, cc chi lu khc c chiu di khong 8.716m. Khi cha no vt, u ngun rng ca knh ch khong 3 n 5 m, nhng n gn ca sng, chiu rng m ra t 60 n 80m. Dc theo knh c khong 52 ca x. Mc d c chiu di kh xa nhng chnh lch v cao a hnh u ngun (Tn Bnh) v cui ngun (sng Si Gn), ch khong 1m. Mt khc, dng knh phi tri qua nhiu khc un ln t on u L Vn S n Cu Bng nn mc chuyn ti cht thi ra sng Si Gn rt km. Do yu t un ln ny m lng bn rc tch t di lng knh qua thi gian l rt ln. Ngoi dng knh chnh, h thng knh Nhiu Lc-Th Ngh cn c cc rch nhnh sau y. Rch Vn Thnh. Di 2.200m, nm trn a

V NHT TN LCH S KNH NHIU LC-TH NGH

65

bn qun Bnh Thnh. Trc y, con rch ny c kh nng lu thng thy, thuyn b qua li, nhng hin nay, con rch ny b lp dn nn kh nng ny khng cn na, k c kh nng thot nc. Nhn t pha cu Vn Thnh trn ng in Bin Ph, chng ta thy r s ln chim ca nh ca trn con rch ny. Mi ln ma ma, c quan qun l phi dng h thng my bm trnh tnh trng ngp nc cho khu dn c.

Rch Cu Sn-Cu Bng. Con rch ny di khong 3.950m nm trong qun Bnh Thnh, n thng vi rch Vn Thnh. Tuy nhin, con rch ny cng chung s phn vi cc con rch khc l ang b lp dn.

Rch Phan Vn Hn. Con rch ny hin nay gn nh b lp kn, nhng ch cho cc khu nh chut ca c dn lao ng khu vc Th Ngh.

Rch ng Tiu. Nm trong khu quy hoch chung c Miu Ni thuc qun Ph Nhun.

Rch Miu Ni. Nm trong khu quy hoch chung c Miu Ni thuc qun Ph Nhun.

Rch Bng Binh. Hin nay thuc khu vc qun Tn Bnh. Rch ny cng ang b ln chim v gy nhim nghim trng cho mi trng.

Nhn chung, khc vi con rch chnh, cc nhnh ca rch Nhiu Lc-Th Ngh hin nay ang b nhim nghim trng, bn cnh l s ln chim knh rch lm nh ca do s phnh ln ca dn nhp c v s qun l yu km ca cc c quan lin quan.

Vai tr ca knh Nhiu Lc Th Ngh t xa xa khng ch l ni c dng chy t nhin, ni thot nc ra sng Si Gn m

cn l mt phng tuyn qun s. Nm 1772, Nguyn Cu m p ly Tn Hoa (Ly Bn Bch) nhm phng v cho Si Gn trc ha xm lng ca Xim La. Ly ny t cha Cy Mai vng qua Nhiu Lc-Th Ngh, bo v pha Ty v pha Bc ca Si Gn cng vi rch Bn Ngh v rch Th Ngh lm thnh mt vng bo v vng chc. Rch Th Ngh cn ng vai tr nh mt ranh gii ca Si Gn. Khi Php chim c Si Gn th c Charner n nh ranh gii theo Ngh nh ngy 14/4/1861 ca Si Gn gm c: Mt chnh l sng Si Gn, mt th hai v th 3 l rch Bn Ngh (Arroyo Chinois - tht ra l knh Tu H - TG) v rch Th Ngh (LArroyo de lAvalanche), mt cn li l mt ng ranh gii ni lin cha Cy Mai n cc ng ranh c ca n K Ha (Trnh Tri n, Nguyn Minh Nht, Phm Tun, 1998, tr. 32). Thm ch ngi Php cn ngh ti vic o mt con knh ni lin rch Bn Ngh vi Th Ngh cho Si Gn c bao bc xung quanh l sng nc, tr thnh mt hn o thc s. Trong thi thuc a, con knh ny nc cn xanh mt, c li tung tng. Cc c Tn , Ng Tt T tng ngi thuyn trn knh Nhiu Lc m thng ngon th vn. Nhng nm trc thi , dng sng chy qua khu cu Kiu, cu Bng, cu Th Ngh cn sch, nc trong vt, c n chiu ti ban m u c nhng chic thuyn tam bn nh i li trn sng bn nhu (L Nhn Phan Th Lang, 1999, tr. 133). Chnh v vy m c truyn thuyt ni v vic cc vn ngh s ny i chi trn Cu Bng m ngm v cnh qu hng t nc ang b thc dn h. Ngay

V NHT TN LCH S KNH NHIU LC-TH NGH 66

trong cc miu t v Gia nh trong bi th Gia nh vnh cng m t rch Th Ngh vi dng trng hy hy. Th nhng v p y khng cn na khi s ln chim v nhim din ra mt cch nhanh chng k t sau nm 1954.

Trong sut qu trnh pht trin ca thnh ph, h thng knh Nhiu Lc-Th Ngh tng l ni tip nhn cht thi ni chung ca mi hot ng dn sinh, dch v thng mi, sn xut cng nghip, nng nghip trn lu vc. S ln chim lng knh m h qu ca n l cc nh chut c mc ln do qu trnh th ha v s thiu quy hoch trong pht trin th y knh Nhiu Lc-Th Ngh tr thnh knh nc en m mi ln i qua ngi ta u phi chu mi hi thi. iu ny nh hng n cuc sng ca chnh ngi dn sng quanh knh rch v cng lm cho hnh nh ca mt thnh ph tr nng ng xu i trong con mt ngi nc ngoi. Ngoi cc yu t ch quan do con ngi gy ra, th tnh hnh dn ng rc trong lng knh tr nn trm trng cn do nhng yu t khch quan. Do nh hng ca ch bn nht triu khng u ca bin ng nn khi nc ln, nc thi trong knh cha kp chuyn ra sng th b thy triu dn tr li vo su trong rch v cc ng cng, cng to iu kin cho rc thi v cc cht nhim ng v bi lng mnh hn gy kh khn ln cho vic thot nc ca h thng ny.

Hin ti v trong tng lai, vi quyt tm tr thnh mt thng hiu thnh ph du lch, chnh quyn thnh ph c nhng bin php bo v cnh quan hai bn b knh. Nm 2004, y ban Nhn dn

TPHCM ban hnh Quyt nh 150/2004/ Q-UB v quy nh qun l, s dng hnh lang trn b sng, knh, rch. Trong , nghim cm mi hnh vi ln chim, s dng t bt hp php, s dng t khng ng mc ch c cc cp c thm quyn ph duyt, hoc nhng hnh vi gy tc hi xu, gy st l b sng, knh, rch v lm nh hng n s an ton, n nh ca cc cng trnh xy dng trn b sng, knh, rch. Chnh quyt nh ny c tc dng to ln trong vic tr li hnh lang knh rch v b mt th c nhiu bin i. Chnh quyn thnh ph hin nay ang cho xy dng mt h thng k hai bn to cnh quan p cho con knh. Cc hnh lang bo v c trng cy hoa cnh to thm khng gian thong mt v sch p cho ngi dn thnh ph. Cht thi v nc thi sinh hot s khng c php thi trc tip ra knh, chnh v vy m dng knh s tr nn xanh hn v sch hn. Trong tng lai, dng knh ny s c nhng chuyn cano bus phc v ngi dn i li trn knh. Nhng ch c k v lm mi th din tch hai bn knh c m rng thng thong hn. Hnh nh ca thnh ph s c lm mi khi h thng ny hon thnh. im qua lch s dng Nhiu Lc-Th Ngh ta thy s bin i ca n. Sau gn 20 nm tin hnh ci to dng knh ny, ngi dn thnh ph cm thy yn tm v t ho v dng knh xanh tr li. TI LIU THAM KHO 1. Bi Vn Qu. 1999. Mun v Si Gn xa:

(Xem tip trang 45)

V NHT TN LCH S KNH NHIU LC-TH NGH

67

Qua sch bo. TPHCM: Nxb. TPHCM. 2. Hn Tt Ngn. 1996. Kin trc cnh quan th. H Ni: Nxb. Xy dng. 3. L Trung Hoa. 1991. a danh Thnh ph H Ch Minh. H Ni: Nxb. Khoa hc X hi. 4. L Nhn Phan Th Lang. 1999. Si Gn vang bng. TPHCM: Nxb. TPHCM. 5. Nguyn nh u. 1994. Nghin cu a b triu Nguyn Gia nh (TPHCM, Ty Ninh, Long An). TPHCM: Nxb. TPHCM. 6. Nguyn Nh (Ch bin). 1998. T in Ting Vit. H Ni: Nxb. Vn ha Thng tin. 7. Nguyn Phan Quang. 1998. Gp thm t liu Si Gn-Gia nh t 1859-1945. TPHCM:

Nxb. Tr.

(Tip theo trang 66)

8. Nhiu tc gi. 1994. Si Gn Gia nh xa. TPHCM: Nxb. TPHCM. 9. Sn Nam. 2005. t Gia nh-Bn Ngh xa & Ngi Si Gn. TPHCM: Nxb. Tr. 10. Trnh Hoi c. 1972. Gia nh Thnh thng ch, tp H (Nguyn To dch). Nha vn ha - Ph Quc v khanh c trch vn ha. 11. Trng Vnh K ghi chp. 1882. Gia nh phong cnh vnh. TPHCM: Nxb. Tr. 1997. 12. y ban Nhn dn TPHCM. 2004. Quyt nh 150/2004/Q-UB v quy nh qun l, s dng hnh lang trn b sng, knh, rch. 13. Vng Hng Sn. 1997. Si Gn nm xa. TPHCM: Nxb. TPHCM.