1

Josef Holzer

LCH-S GIO HI CNG GIO QUA 100 TRNH-THUT Ngi dch inh Phan C Phm Hng-Lam

Lch-s Gio Hi qua 100 trnh-thut

in ln u dp mng H-Lan 45 nm thnh-lp

(1956-2001).

Sch n-hnh nh s h-tr ca

nhng mnh-thng-qun v gia-nh sau :

Phm S Bnh, an-mch; Trn Ngc Chu, c;

Nguyn Vn Ho, c; Nguyn Vn Hng, c; L

Xun Hng, c; Nguyn Vn Minh, Php; Phan Vn

Phc, c; V Sc, c; Bi Vn Tn, c; Hunh

Thong, c; Nguyn vn Tiu, Php; Tu-vin Notre

Dame de Fatima, Thu-s ; Nhm Khi-hnh & Bo

Din-n Vit-nam, c.

Josef Holzer: Die Geschichte der Kirche in 100 Reportagen

Niederoesterreichisches Pressehaus Druck

und Verlagsgesellschaft mbH, St. Poelten 1979, o

Bn ting vit: Lch-s Gio Hi Cng gio qua 100 trnh-thut

Vi php dch v n-hnh ca nh xut-bn ngy 06.06.01

Ngi dch: inh Phan C - Phm Hng-Lam

In ln th nht thng 09.2001 ti CHLB c

3

Mc-lc

1 Cc hong- r-ma bch-hi o

2 Th la ln cui

3 Gio Hi trong cn lc quyn-lc

4 Cng ng Ni-x-a gii-quyt mu-thun tn-l

5 Nh ging-thuyt trn cc g

6 Nhng an-s u tin

7 An-tnh (Augustinus): mt cuc tr li kh-khn lu di

8 Am-br-si- gii-thot Gio Hi khi vng tay hong-

9 Mi ngi i ch tn-th

10 -quc hon-v sp-

11 Bin-c (Benedictus) lp nn cho Ty phng

12 Clovis vo o v tng-lai Gio Hi

13 Vn-ho c gin-tip nh-hng ln Gio Hi

14 Ngi Anh truyn o nc c

15 i gio tng Gr-g-ri- trong thi bui kh-khn

16 Islam e-do Gio Hi khp ni

17 M-ha-mt, "tin-tri" ca Allah

18 i- Karl "truyn gio" t Sachsen

19 i- Karl tr thnh hong- r-ma

20 "Vinh-danh lut Cha"

21 Quc-Gia Gio Hi, mt nhu-cu giai-on

22 Ki-t Gio tin ln min cc bc

23 Ngi Sla-v vo Ki-t Gio

24 Phn-r phng ng

25 Gio Hi trong th-k X "en"

26 Nhng biu-hin xung cp khc

27 T canh-tn tu-vin thnh canh-tn Gio Hi

28 Gr-g-ri-, mt "Khng-l ca gio-triu"

29 Tranh-chp nng-quyn

30 u chu nh li qun Hung-n

31 Cuc thnh chin u tin

32 Thnh Bernard v cuc thnh chin th hai

33 Cn gin ca Saladin

34 Kt-thc mt lm-ln bi-thm

35 Dng Hip-s hoa-tri ca thnh chin

36 Thomas Becket cht v t-do cho Gio Hi Anh

37 Gio Hi b "k lc o" e-do

38 a-minh (Dominikus) th con ng mi

39 Phong-tro kh ngho mi lm ny sinh gio-phi mi

40 Phan-sinh (Franciscus) li trong Gio Hi

41 Phan-sinh khng mun dng c lut

42 Ti nng nh au

43 Anh sng v bng ti thi trung-c

44 Nhng nh t-tng u tin thi trung-c

45 Cc nh thn-hc lp nn cho khoa-hc t-nhin

46 Mt thua cuc cn-thit

47 Kt trong li nhn

48 c-quc chng li gio-triu

49 V li R-ma

50 u chu chia thnh hai phe

51 Cng ng Konstanz ti lp thng-nht

52 Gio-an Hus b thiu v ti ri o

53 C gi thnh Orleans b nn

54 Gio Tng i u cui cng,

mt con ri ca ch-trng u-quyn cng-ng

55 Ngi Th tn cng

56 Phc-hng: Ti-sinh v sng-to

57 Dn ho li bng chy

58 Gio Hi trong lc ht phc-hng

59 Gio Hi trc phong-tro ci-cch

60 Martin Luther tm hn bt an

61 Luther xa la gio-hun Gio Hi

62 Ci-cch thay v canh-tn

63 "Xin Cha gip con ! Amen !"

64 Zwingli "ci-cch" trong vng Thu-s ni ting c

65 Ci-cch qu-khch ca Calvin

66 Gio Tng th-nhn: Chng ta tt c u lm ng

67 Nc Anh xa ri Gio Hi Cng Gio

68 I-nh (Ignatius) tr thnh i cc ca Luther

69 May thay cui cng mi chuyn li tt p !

70 Gio Hi bung ra khp th-gii

5

71 Cc gio tng trong thi phc-hng v canh-tn

72 Cng-nhn Tin Lnh

73 Canisius v Borromeus thc-thi ngh-quyt Cng ng

Trent

74 Trxa t Avila, ngi n b b-nhim v nng-n

75 Pi- V " nht vi mnh v vi mi ngi"

76 Xung-t vi ngi Th v ngi Anh

77 Vinh-sn Paul, hng-say v lng o

78 "Ny nc c, b m ca qu nhiu ph-thu, hy coi

chng!"

79 C n ng con tr cng b thiu v "ph-thut"

80 "Trng-hp Gallil"

81 "Trng-hp Gallil" v nguyn-do

82 Islam kt cuc b chn ng Wien nm 1683

83 Cc quc-gia dn-tc ni ln chng gio tng

84 Dp dng Tn, mt chin-thng ca Anh Sng

85 Ch-trng ca Joseph o: Mt Gio Hi t tr

86 Cch-mng Php dit Ki-t Gio

87 "-o gio tng !"

88 Napoleon Bonaparte v gio tng Pi- VII

89 Quc-Gia Gio Hi chm dt

90 Pi- IX ch cn l mt gio tng

91 "Hoan-h Gio Tng khng sai lm !"

92 Ngi cng gio c tch khi R-ma

93 Ngi cng gio chng li ch-ngha t-do

94 Gio Hi v "vn- x-hi"

95 Thn-hc b chao-o

96 Pi- XI lt mt ch-ngha Quc-x v ch-ngha cng-sn

97 Cuc bch-hi Ki-t Gio ln nht trong 2000 nm lch-s

98 Gio-an XXIII m Cng ng Vatican II

99 Bc vo tng-lai bng nhng con ng mi

100 Gio Hi hon-v nm 1978

Mc-lc Tn ngi, Tn t v S-vic

Th-mc

9

1 Cc hong- r-ma bch-hi o Gio Hi l "on dn l-hnh, lun trn ng, khng bao

gi ton-ho. Trong qu-trnh lch-s 2000 nm, Gio Hi nhiu

ln i xa ng Tin Mng, nhng d vy Gio Hi cng t

ch ca mnh. V d c b bch-hi mt cch tn-bo hay bng

nhng lnh n thm-c, Gio Hi cng khng v th m b tiu-

vong. c-bit Gio Hi khng suy tn v b truy-n. Lch-s

Gio Hi thi s-khai minh-chng iu .

Mt th-d: Cc v t-o Xi-li

Ngy 17.07.180 lnh r-ma Karthago mang n trc mt

Thng-c1 (Prokonsul) Satunius by t nhn nam v nm t nhn

n, b bt v ti theo Ki-t Gio.

H-s to-n ghi:

Thng-c Saturnius ni: "Cc ngi s c hong- ta

tha nu chu tr v vi l phi. - Speratus, i-din m t nhn

ki-t, tr li: Chng ti cha bao gi lm iu tri hoc c hnh-

ng xu. Chng ti khng bao gi chi-bi, song vn lun ni

cm-n khi b i-x bt cng. Chng ti cng lun knh trng

hong- ca chng ti. ng thng-c i li: Chng ti cng

c lng o. Tn-gio chng ti n-gin. Chng ti th thn

Genius ca hong- chng ti v lun cu cho ngi c s lnh.

Cc ngi cng phi lm nh th. - Speratus tr li : Nu ngi

chu bnh-tnh nghe, ti s gii-thch cho ngi v mu-nhim n-

thnh ca chng ti . - Saturnius: Ta s khng nghe nu ngi

ni xu v o ca ta. Tt hn, nn th Genius, thn hong- !. -

1 -quc R-ma chia thnh nhiu tnh. C nhng tnh c hon-ton bnh-

nh, t di quyn ca mt vin Thng-c. Nhng tnh cha n-nh c

giao cho v Khm-sai do hong- b nhim. Ngoi ra cn c nhng vng

ngoi l, nh vng Jua c giao cho mt Tng-trn, di quyn ca Khm-

sai x Sy-ria. Ch ca ngi dch.

Lch-s Gio Hi 10

Speratus: Ti khng cng-nhn -thn trn-gian ny. Nhng

ch phc-v mt Thin Cha m cha con mt ngi trn no nhn

thy. Ti cha bao gi trm cp. Khi ti mua g, ti tr thu. Bi

ti tin Cha ti, ng c quyn trn c mi vua trn-th.

Saturnius quay sang ni vi nhng ngi khc: Hy b d-oan

i ! - Speratus tr li: Ch d-oan no xi ngi ta git ngi

v lm chng gian th mi xu. - ng thng-c li quay sang

nhng ngi khc: Cc ngi ng dy mnh vo ci ng-

ngn ! - Zittinus tr li: Chng ti chng s ai ngoi Cha

chng ti trn tri. - Donata thm: Chng ti knh trng X-

da (hong-), nhng ch knh s Thin Cha. - Vestia th-nhn:

Ti l mt Ki-t hu! -Sekunda ni: iu ti tin, ti s gi

mi! - ng thng-c quay sang Speratus: Anh cng gi mi l

Ki-t hu nh th? - Speratus: Ti l Ki-t hu! - V tt c

cng ng tuyn-xng theo. Thng-c hi: Cc ngi c cn t

thi-gian suy-ngh na khng? - Speratus tr li: Vic

quang-minh nh th chng cn chi phi suy-ngh! - Saturnius:

Cc ngi mang g trong ti kia ? - Speratus: Sch v th

ca Phao-l 2, mt ngi cng-chnh. - Saturnius: Ta trin hn

cho cc ngi 30 ngy na. Hy suy-ngh k i! - Speratus li

ni: Ti l Ki-t hu! - Nhng ngi khc ng xng theo.

Thng-c lin tuyn-c bn n t tm bng: Speratus,

Nartzalus, Zittinus, Donata, Vestia, Secunda v ng bn xc-

nhn chng sng theo nghi-l ca nhng ngi ki-t. D c c-hi

tr v vi tn-gio r-ma , chng vn cng u khng chu. V vy

ta quyt-nh v tuyn n: X t bng gm. - Speratus tht ln:

Chng con i n Cha.

H cht v l Ki-t hu

Nhng v t-o tin-khi ny c l l ngi Xi-li thuc

Phi chu, vng thuc-i ca R-ma, vi th- l Karthago. Ci

cht ca h lm hng-chn gio hi Phi chu. H-s trn c

2 V vic phin-m cc tn gi: Tn ca mt s nhn-vt hoc a-danh quen phin-m, chng ti tip-tc dng phin-m c (nh Phao-l, An-tn hay

Kon-stan-ti-np, Can-x-n...) hoc vit-ho (An-tnh, Bin-c...). Nhng

danh gi cn li, chng ti c-gng trong kh-nng c th ghi ng theo ngn-

ng gc. Ch ca ngi dch.

qua 100 trnh-thut

11

ngi ta chp li nhiu bn v c ln trong thnh-l ngy tng-

nim h. Nh vy m ti-liu c lu gi ti nay. Mt nguyn

ng ln c xy trn cc m h. , sau ny Thnh An-

tnh (Augustinus) nhiu ln ging v Nhng con u lng

ca cc chng nhn bng mu thuc t Phi chu (Tertullian).

D ca hong- Trajan

Hnh-ng ca thng-c kim quan to Saturnius xt ra

ngay-thng v nhn-o, v ng c gip cu Ki-t hu. Tuy

nhin, ng thi-hnh ng lnh ca hong- Trajan (98-117) v

vic xt x ngi ki-t.

Hong- Trajan l hu-du ca thc-dn r-ma Ty-ban-

nha v c k l mt trong nhng ton-quyn r-ma nhn-o

nht. -quc R-ma bung rng nht di thi ng cai-tr. Trajan

c Plinus tr, khm-sai Bithynien vng Tiu-, yu-cu cho

bit -kin dt-khot v vn- ngi theo o Ki-t. Trong th

Plinius gi Trajan, ng cho hay Ki-t hu vng ng cai-qun

kh ng v ni rng h thng gp nhau vo nhng ngy nht-

nh, trc khi mt tri mc, ht i nhau v Cha ca h, sau

cng th vi nhau nhng khng phi cng nhau phm ti c

m l th-ha khng trm cp, khng cp git, khng b v b

chng, cng nh khng la-di, v s trao-tr sng-phng -c

k khc gi. H thng t-hp n vi nhau nhng ca n

thng-thng.

Plinius vit cho Hong- cch-thc ng i-x vi nhng

Ki-t hu b t-gic: Ti hi h c phi l Ki-t hu khng. Nu

h tr li phi th ti hi li mt, hai ln na v do s ra n t

nu khng thay-i -kin. Nu nh h tip-tc cng u th ti

cho em i git. V d sao, theo ti, ring ti cng u cng

phi lnh n t ri.

iu ngi R-ma cho l cng u, i vi Ki-t hu li l

trung-thnh vi Cha h. V vy m Galenus, mt y-s ng thi

vi cc t nhn Xi-li vit: Un thng li mt ci cong cn

d hn l bt ngi theo Ki-t thay-i -kin. Tertullian, mt

lut-gia Karthago, theo Ki-t Gio t nm 190, cng vit:

Lch-s Gio Hi 12

Khi mt Ki-t hu b t-co, h vui mng. Khi b x, h khng

bin-minh. Khi b cht-vn, h t th. Khi b kt-n, h cm-n.

Cha c cuc lng bt no

Hong- Trajan tr li khm-sai Plinius l ng lng bt

ngi ki-t v ch pht mt khi h b t-co v mang ra trc cng

ng m thi. V khi ai chi o bng li ni v hnh-ng,

chng hn nh chu th thn ca chng ta, th tha cho h, cho d

trc h t ra khng my ng tin. Trong on vit thm, ng

cn nhc khng xt nhng n t v danh, v y l nhng

gng xu khng cn ph-hp vi thi-i chng ta na. Trc

thi- lp-lng ca cc hong- r-ma i vi Ki-t hu,

Tertullian sau ny phi ph-bnh: Nu ngi ta coi chng ti

l ngi c ti th h phi lng bt chng ti. Bng khng lng bt

th phi tha chng ti ch.

Cha ca ngi ki-t khng c cng-nhn

Thn Genius m thng-c Saturnius nhc ti trn y khng

phi l mt thn h-mnh duy nht. Ngi ta cho rng mi ngi

c mt thn bn-mnh ring ku-cu, hi-sinh v cng-t. Nhng

mi cng-dn r-ma u bt-buc phi th Genius ca hong-,

bi ngi R-ma tin rng li cu ch c th hiu-nghim khi h

nhn-danh mt cha ca h v cu cho s an-lnh ca hong-

h m thi. Vic cu Cha ca ngi ki-t v th khng c chp-

nhn.

Trc to-n, ngi ki-t gi Mark Aurel l X-da, bi k

t sau khi Julius Caesar (c X-da) b m-st vo nm 44 (trc

cng-nguyn) tr i, tt c mi hong- r-ma u c gi l

X-da. T Caesar c ngha l hong-.

Khi bt cc Ki-t hu Xi-li, ngi ta cng tch-thu c

mt thng cun giy. Sau khi to cho kho-st k ni-dung th l

nhng bc th ca Phao-l.

Bn n c vit trn mt tm bng v c ln. V chnh-n

hoc phi t tay vit bn n hoc c ln cho th-k chp. Bn n

dnh cho Ki-t hu Xi-li: T-hnh bng gm. V n c thi-

hnh ngay.

qua 100 trnh-thut

13

Di-tn cng vi cc thng-gia

Khong nm 200, ti hu ht cc im c dn ln quanh bin

i-trung c cc cng-on ki-t. Trung-tm Ki-t Gio l R-

ma v Karthago. Cng c cc gim-mc min ni-i u

chu, nh Lyon, Vienne v Marseille (Php), Trier, Koeln,

Xanten, Mainz v Augsburg (c), Lorch (o), York, London

v Lincoln (Anh). Ngi ki-t di-tn theo cc thng-gia v binh-

lnh. Thiu ti-liu chnh-xc v nhng cuc di-tn thi . Nhng

ngi ta on vo khong nm 100 phi ty -quc R-ma c

vi ngn tn hu; nm 200 vi chc ngn, nm 300 khong 2

triu v nm 400 c 4 ti 6 triu. Phi ng -quc nm 300

khong 5 ti 6 triu v nm 400 c 10 ti 12 triu (Hertling). Tng-

s dn ca -quc R-ma vo nm 200 sau cng-nguyn khong

70 triu, nm 300 khong 50 triu. Ki-t Gio so ra tht thiu-s,

nhng khng ngng bnh-trng, ngay c trong thi b bch-hi.

Cng nh nh vn Tertullian vit: Mu t-o l ht ging

m mm Ki-t Gio. Cc v t-o ng-gp quyt-nh cho

s ln mnh ca Gio Hi - c gi l Gio Hi cng gio k

t thi Ignatius 3 Antiochia (+ 110) tr i, v ci cht ca h l

nhng bi ging sng-ng nht. C l Gio Hi sng cn l nh

h.

3 Tn ca nhng ngi thuc gii qu-tc hoc ni danh xa thng c mt t lt "de" (php), "von" (c), "of" (anh)... i gia v tn i sau t lt ny c th

l tn ca vng t ngi lm ch (i vi qu-tc) hoc l ni sinh-qun,

ni mt, tn gio-phn, tn dng h, hay tn sc-dn... Li gi tn nh th

thng l phn-bit vi nhng ngi khc cng tn.

C ngi dch t lt ny thnh "" (t ch "de" ting php: Vinh-sn Paul)

hay dch ra ch "thnh" (thnh-lu: Trxa thnh Avila).

V t i sau, nh ni trn, khng nht thit l mt thnh, nn ch no chng

ti xc-nh c l mt a-danh (tiu-quc, vng, a-phn, thnh, lu...),

chng ti dch t lt ra thnh "t", "nh" (cho ngi qu-tc) hoc "" (cho

ngi khng phi qu-tc hoc khng xc-nh c l-lch); ch no khng r,

chng ti yn t lt. Ch ca ngi dch.

Lch-s Gio Hi 14

2 Th la ln cui

Hong- Diokletian (284-305) khng ng R-ma,

nhng Nikomedia, gn thnh-ph m v sau gi l Kon-stan-ti-

np (Th-nh-k). T hong-cung ng c th quan-st nhng ngi

ki-t ti d l mt nh th gn . H l nhng ngi dn hin-

ho.

t lu Diokletian thy khng c l-do g truy-n m

ngi ny. Cho n mt hm xy ra chuyn Galerius thua v c-

xem gan. Galerius cho rng v c s hin-din ca bn ngoi

o (Ki-t hu) nn thn khng chng li cu ca ng. Galerius

l vua ph-t v l con r ca Diokletian. Di p-lc lin-tc ca

Galerius, Diokletian sau 19 nm tr-v cui cng phi ra mt

"chin-dch ty sch ngi ki-t. Theo Hong-, chin-dch

phi tin-hnh trong ho-bnh v khng mu. Nhng Galerius

bin chin-dch thnh nhng t sng chn vi tt c nhng

g c gi l ki-t.

Trc ht "lm sch" trong cung

Ngy 23.02.303 -quc R-ma n mng l thn Terminus

ca h (Terminus = "Kt-thc", "Ct bin-gii").

Cng c ngha l mng s "kt-thc" ca Ki-t Gio. Ngy

, Diokletian cho ph sp nh th Nikomedia, t cc sch ki-t

gio v ra lnh "tc quyn cng-dn nhng ai gi cc trch-v

danh-d v tc quyn t-do nhng k lm nhn-vin phc-dch.

Diokletian m u chin-dch t trong hong-cung. V ng

ng-ngng, v ngay trong vng thn-cn ng c kh nhiu nhn-

vin c o. Ngay v ng Priska v con gi Valeria cng theo

Ki-t Gio. Ri ng cho iu-tra qun-i v b my cng-quyn.

Ai khng chu t thn th b ui. ng buc v v con gi t thn.

Mt trong nhng nn-nhn ki-t u tin l ngi c gan bc x

cng-khai Lnh lm sch ca Hong-. Anh b n dn ho.

qua 100 trnh-thut

15

Nhng anh cht khng phi l v Ki-t hu, nhng b gn cho ti

phn quc v khi vua.

Ngy n, hong-cung b chy. Diokletian phi kh-khn lm

mi thot ra c. ng lin ra lnh tra-tn hoc git ton-b gia-

cng, quan-chc v t-t trong cung. Hai tun sau, cung li b chy.

Theo li k ca ngi chng Laktantius, gio-s i-hc

Nikomedia th chnh Galerius t tay chm la c hai ln,

nhng ng ti cho ngi ki-t. V cho s vic thm kh

tn, ng nn li trong cung cho ti gi pht cui mi tm cch

thot ra.

Cung ca ph-t Galerius Sirmium (nay l Mitrovica

Nam-t). Nhng ng t khi , m hu ht thi-gian lu ti

Nikomedia, bn cnh Diokletian. Galerius cho rng Ki-t Gio l

cn-tr cui cng cho uy-quyn tuyt-i ca ng. ng hi-vng sau

chin-dch lm sch ny s lm sng li c vic th-phng

cc thn r-ma . ng ght Ki-t hu mt phn cng v nh-hng

ca m ng. Ngi n b ny ght cay ght ng Ki-t Gio v

khng ngng thc con tiu-dit.

Sau nhng v ln-xn Nikomedia, nm 304 Diokletian ra

thm mt d na: git tc khc nhng ai khng chu t thn. y l

khi u cuc bch-hi Ki-t Gio ln cui cng, nhng d-man v

c chun-b v mt php-l chu-o nht. N ko di 8 nm v

khin gn 1500 ngi cht.

Chin-dch dit o trit- nht c tin-hnh trong vng

lnh-th ca Galerius. ng khng t mt tn-bo no, min l

quyn-uy mnh c thm vng.

Diokletian mt lc v hu

Hong- Diokletian l con ca mt ngi n-l gc

Dalmatin. Khi lm , ng dn chng tn th nh mt v thn.

Gp ng, phi qu gi. Ban u ng tr-v c -quc R-ma. V

sau, nm 286, ng c Maximian lm ph- (Augustus) coi-sc

-quc Phi Ty, By nm sau ng li phong thm hai vua ph-t

(Caesar): Galerius cng ng cai tr phi ng v Konstantius

Chlorus cng Maximian phi Ty. Konstantius Chlorus ng dinh

Trier (c). Diokletian cho chia li -quc ra lm nhiu vng

Lch-s Gio Hi 16

hnh-chnh ln - gi l i-phn. Nm 305 Diokletian t chc vo

tui 55 v lui v n trong dinh Palatum (nay l Split Nam-T).

Dinh ny ln n ni vo nm 1926 trn ng gch vn ngi ta

cn m c 278 cn nh. Nm 308 ni-chin bng n, ngi ta

c Maximian v mi ng ra nm quyn li, nhng ng tr li

Maximian: Nu nh ngi thy rau ci trong vn ta ti tt nh

th no th hn ngi s khng n yu-cu ta b cuc sng thoi-

mi ny.

V hu, ng cn phi mc-kch cnh v v con gi ng b

git v theo o Ki-t khi ang trn ng v vi ng. Sau , cng

ngy ng cng qun tr. ng chy khp dinh, ming la ln nhng

tn ngi m khng ai hiu.

Hai nm sau khi ra lnh truy-n Ki-t hu, Diokletian v hu.

Cuc bch-hi cui cng v th xy ra trong lc gn nh khng cn

c ng. Khi vic bt-b ngy cng tr nn tn-bo th Ki-t hu

c mt s ngi ngoi gio bo-v v che du. -quc Phi

Ty, ni ph-t Konstantinus Chlorus cai-tr, vic bch-o ch

qua-loa. ng ny ra lnh ch ph cc nh th thi. Cht t-do cho

Ki-t Gio ny v sau c con ca ng l Konstantin m rng.

Khi u vi ng-vc

o Do-thi c bo-v trong lnh-th -quc R-ma. Ki-

t Gio nh vy m-thm ln ln di bng che ca o ny.

Khi nhng cuc bch-hi n ra, Gio Hi sc sng-cn.

Cn-nguyn bt-b lc u thng l do nhng ghen-ght v hn-

th c-nhn, ri c nhng t-co nghi-ng nhau. Chng hn ngi

ta t Ki-t hu l bn n tht ngi v lon-lun, v ngi ta hiu

sai cu ni: Ai n tht Ta v ung mu Ta.. Nhng bch-hi

trong giai-on u cng do ni vic nghi-ng Ki-t hu l k gy

ra cc tai-ng nh chy thnh R-ma di thi Nro (nm 64),

ng t, dch, bnh, mt ma, hn-hn. Cc iu vu-v ny xa

nay vn b diu cho cc nhm thiu-s. Bao lu cha tr thnh

e-do cho quc-gia, Ki-t hu vn c dung-tng, d c xy ra

nhng cuc bt-b c tnh-cch i-phng nh Xi-li. V Ki-t

hu l nhng ngi hin-ho, ng thu ng hn, nn cc hong-

m ra kh x v c thi- bt-nht trong mt thi-gian di.

Di thi hong- Commodus, ln ngai nm 180, Ki-t hu c

qua 100 trnh-thut

17

s che-ch kh mnh ca hong-hu Marcia. Thi Karacalla (211-

217) nghe ni c c mt n-v qun-i ngi ki-t. Hong-

Philippus Arabs (244-249) trao-i th-t vi nh thng-thi ki-t

ni danh Origenes, v th m ngi ta nghi chnh ng cng l mt

Ki-t hu. Thi Septimius Severus (193-211) km may-mn hn.

Tuy nhin, ng ny cng o t-do, ch cm thn-dn khng

c tr li Ki-t Gio m thi. Nhng ngi ki-t trong cung ng

cng c bo-v.

Bch-hi trit-

Ch ti khi hong- Decius (249-251) ln ngi, Ki-t hu

mi b truy-n mt cch ton-din trn khp -quc v vi php-

lnh r-rng. Nm 250 ng xung lnh bt mi thn-dn r-ma

phi th cc thn ca -quc hoc th hong- (vic t th

hong- c Domitian ban ra nm 96) v nhng ai khng tun s

b trng-pht. Tuy nhin, Decius khng buc Ki-t hu phi b

o. H ch cn ng trc bn th v thy vi ht trm-hng l

c cp chng-nhn t thn. Trong vi trng-hp ngi

ta c th mua chng-nhn. Nhng ngi ki-t khng chu t b kt

ti phn quc v bt-trung vi hong-. Tn-gio v chnh-tr b

trng-tro vo nhau mt cch nguy-him.

Thi -quc R-ma xa khng c chuyn tiu-dit tn-gio

- nh trong cc nc cng-sn sau ny. Nhng l s tranh-chp

gia hai tn-gio. Ai theo tn-gio no khng cn bit. Quan-trng

l ngi cng phi th thn-linh ca quc-gia, thn m ngi

R-ma coi l hu-hiu nht. Vic bch-hi n ra sau ngy dn -

quc n-mng 1000 nm thnh lp thnh R-ma vo nm 248.

Trn mt ng bc k-nim dp ny, h cho c ch Saeculum

Novum loan-bo mt Thi-i mi. Thi-i mi ny mt

mt cho thy s suy tn ca tn-gio v phong-tc r-ma , mt

khc cho thy s ln mnh ca Ki-t Gio. Cuc bch-hi ki-t ca

Decius l mt n-lc v-vng nhm cu-vn thi-i c. N chm

dt mt nm sau , khi Hong- a qun ti sng Donau chng

li cuc tn cng ca r Goten v b t-nn . Hong-

Valerian (253-260) li tip-tc ra nhng d khc chng li Ki-t

hu. Nm 260 hong- Gallienus rt li tt c cc d trn. Nh

Lch-s Gio Hi 18

, ngi ki-t c yn cho ti khi Diokletian ln ngi. Ti phin

ng ny li ra lnh dit Ki-t hu, v ng cho rng ch khi no dit

c Gio Hi ki-t th tn-gio r-ma mi c c tn-ti.

M ca Galerius nh-hng trn cc t bt o di thi

Diokletian v Galerius th no, th cng chnh nh mt ngi n

b, phu-nhn ca Galerius, m nhng cuc tn-st Ki-t hu

c chn ng. B ny khng ngng van-xin ngi chng mang

bnh ung-th hy lm lnh li vi Cha khng th thng c

ca ngi ki-t. Nm 311, v thy khng th dp c bng bo-

lc, hong- Galerius ra d khoan-hng, trong cui cng ng

xin ngi ki-t hy "nh ti s thn-thin ca Trm" m cu-

nguyn cho ng.

qua 100 trnh-thut

19

3 Gio Hi trong cn lc quyn-lc chnh-tr

Sau khi Maximian t chc, Konstantius Chlorus, bit danh

"Ngi mt ch, ln k v Ph- -quc Phi Ty. Lc cn l

mt s-quan tr, Chlorus i li vi Helena, c chiu-i v l con

gi ca b ch qun ru. Helena sinh cho ng mt con trai

Nisch, ngi sau ny tr thnh i- Konstantin. V lut thi

khng cho s-quan r-ma ly ngi x thuc-i, nn Konstantin

c coi l con ngoi hn. Cu b Konstantin sm c gi ti

hong-cung ca chnh- Diokletian Nikomedia hun-luyn

qun-s. Khi Galerius ln thay Diokletian, ng cho gi Konstantin

li lm con-tin, v s b ca cu l Chlorus lm phn. Chlorus bt-

mn, v khng c chn lm chnh- k v Diokletian.

Chin-thng cu Milvis

Ngy n, Konstantin trn khi Nikomedia, chy thc mng

nhiu thng t trm th ny qua trm th khc, mi ln thay nga

l cu git ngay con nga c mi-mt nhng k ui theo khng

th dng chng ui tip. Cui cng, cu v ti dinh cha

Britannia (Anh) bng-an. Khi ph- Konstantius mt, binh on

r-ma Britannia suy-c con ng l Konstantin ln k v. Cng

lc y, chnh- Maximian cng c con mnh l Maxentius ln

lm ph- -quc Pha Ty ( thay Konstantius). Konstantin v

vy ko qun v R-ma n-thua vi Maxentius.

o binh ca Maxentius gm 170.000 b-binh v 18.000 k-

binh. Ngoi ra, anh cn c c mt thnh cht y lng-thc. Pha

Konstantin ch c 90.000 b- v 8000 k-binh. Cuc ng- xy ra

cu Milvis, cy cu bc qua sng Tiber ngy nay vn cn.

Konstantin thng trn; Maxentius ng nga t xung sng cht

ui. Ngy 29 thng 10 Konstantin tin vo R-ma vi danh-ngha

Lch-s Gio Hi 20

Ph- mi ca -quc Pha Ty. Dn r-ma hn-hoan reo mng

v thot c bo cha Maxentius.

S thng, tt c cc cuc rc thng trn u kt-thc bng

mt cuc t-l in Kapitol. Nhng ln ny, thay v t-l,

Konstantin cho xy mt tng ngi tay cm thp-gi c hng ch

"Vi du cu- ny, bng-chng tht ca lng cam-m, Ta

gii-phng thnh ca cc ngi khi tay cc bo cha.

Konstantin tin vo R-ma nh mt ngi bn ca tn hu ki-t

gio.

Chuyn g xy ra ?

Ti sao thng trn m Konstantin li khng t-l cc thn r-

ma ? Hnh-ng ca v hong- mi ny, v sau c gim-mc

Eusebius Caesarea gii-thch trong cun tiu-s Konstantin, l do

hu-qu ca mt im l ban ngy xut-hin trn tri v mt th-

kin ban m ca Konstantin: "Khong x tra Konstantin nga

mt nhn mt tri v thy "mt hnh thp-gi chin-thng kt-t

bng nh sng vi hng ch: 'C du ny th chin-thng!'

Konstantin t ra bi-ri, Eusebius vit tip, bi v ng khng hiu

du c ngha g. ng cn mi-m suy-ngh th m xung v

ng ng thip i. Trong gic ng, ng thy "Cha Ki-t xut-hin

vi du l ban tra v lnh cho ng lm cc thun- c hnh du

y m xng vo trn.

C nhiu ti-liu vit v hin-tng l ny ca Konstantin.

Nhng tu trung, ngi thi v ngay c Konstantin cng xc-tn

l c n Cha gip.

Thi- ca Konstantin trc trn thng qu ng ni. Cc

s-quan v thy tng-s u khuyn khng nn nh, v chc-chn

s thua bi qun s qu t. Nhng Konstantin bt chp nhng li

bn. Hn ng phi c l-do, v l-do hn mang tnh-cch tn-

gio. Ngy , Konstantin cn sng-knh "Thn mt tri hay

ng v Cha ca Ki-t hu, iu ny ngy nay vn khng ai bit r.

Cng l iu d hiu, khi ngi Ki-t Gio xem th-kin thp-gi

trn l cn-nguyn thng trn. V nh trn thng m h c

t-do hnh o.

qua 100 trnh-thut

21

Cha ca ng cng c thin-cm vi Ki-t hu

Chng ta khng l v thi- ca Konstantin i vi ngi

ki-t, bi ngay cha ng, Konstantius Chlorus, v sc p ca v l

thnh Helena, t-chi thi-hnh lnh truy-n do Diokletian ban

ra. V khi b ngi k v Diokletian hi-thc, ng cng ch thi-hnh

cho c l: ng cho ph sp nh th, nhng lun bo trc cho cc

gio-s bit h kp thi mang cc thnh i. Chlorus cha bao

gi ra lnh truy-n tn hu ki-t.

Konstantius khng phi l tn- ki-t, nhng, cng nh dn

do-thi v ki-t gio, ng th c thn, l "Thn mt tri (Sol

Invictus). Thi , tn-ngng a thn l tn-gio chnh-thc Hi-

lp v -quc R-ma. Cc tn-gio Assyri, Babylon v Ai-cp

cng chu nh-hng ca a thn gio. Cng v th "Thn mt tri

ton-thng nn hnh-nh mt tri c vai-tr c-bit trong th-kin

ca Konstantin. Thp-gi cng khng phi l ci g l i vi

Konstantin, v lc thiu-thi trong hong-cung Nikomedia ng

c dp lm quen vi nhiu Ki-t hu.

Mt l-do na khin Konstantin c cm-tnh vi Ki-t Gio l

v nhng suy-ngh thc-tin v chnh-tr. ng hiu rng nng-lc

ca thn dn ngoi cn v ngun uy-quyn tng-lai hn nm

trong ci Gio Hi mi ang pht-trin. Chng li n do l iu

thiu khn-ngoan.

"D Milano" bo-m t-do tn-ngng

Diokletian chia quyn cai-tr -quc cho bn ngi. Hai

hong- (Augustus) l chnh- coi -quc Pha ng, ng

cung Byzanz (v sau gi l Kon-stan-ti-np) v ph- coi -

quc Pha Ty, ng R-ma. Ph-t ca hai hong- l hai

vua (Caesar). Sau khi thng Maxentius, Konstantin mt mnh tr-v

c -quc Pha Ty. Phi ng do Licinius cai-qun. Nm 313,

Konstantin v Licinius ra mt "D chung Milano, cho php "ai

mun theo o no tu , hu thn thnh (bt k thn thnh no)

trn tri c th chng-t cho chng ti thy lng tt v -lng

ca thn. V vy, c hai lnh-t tuyn-b, "chng ti thc lng v

Lch-s Gio Hi 22

thng-thn tuyn-b rng s khng ai b cm-on khi h mun

vo o Ki-t.

D Milano m ca cho t-do tn-gio trn khp -quc R-

ma, mt ti-liu bo-m t-do lng-tm tuyt-i.

-quc trn nn-tng Ki-t Gio

ca Konstantin l mun a -quc ra khi nn vn-ho

cn kit sc sng hin-ti phc-hng trn nn-tng mt vn-ho

mi l vn-ho ki-t gio vi mt cn-bn o-c mi. Gio Hi,

t nay, c c c-hi ng-gp tnh nhn-bn ca mnh ln i

sng x-hi. Nh c Ki-t Gio m Konstantin bo-v hn-nhn v

gia-nh, bi-b cc hnh-pht d-man nh ng inh ti-nhn, p

b xng ng chn sau khi chu n t, nung st trn trn, u kim

v nhng tr chi tri thun phong khc. Cng nh Gio Hi m

Konstantin n-gim cho s-phn n-l v t nhn. Nm 321, ng ra

lnh ly ngy ch-nht lm ngy l v sau cm lm vic nng

trong ngy . Tm li: Nh-nc cm hu nh tt c nhng g

Gio Hi cm. Lut-l Gio Hi gn nh l mt vi lut-l th

quyn.

Di thi hong- Theodosius, nm 381 Ki-t Gio c

nng ln thnh "Quc-gio. Nhng cng t y, Gio Hi ri vo

mt nguy-him mi, v s gn-b gia th quyn v thn quyn s

tri c hai vo mt thn-phn chung. T nay, nh-nc b e-do

cng c ngha l Gio Hi b e-do v ngc li.

Mt tri ca bin-c

Vic Konstantin tr t-do cho Gio Hi khng ch mang li

li im. Ngi ta t nay tng on tng l ko nhau vo o m

chng cn hiu o l g. H theo o ch v gi i chiu. Cho

ti lc , nh bch-hi m Gio Hi trnh c cc yu-t ngoi

gio trn vo. Nhng gi y, chng cn "ra ti bng la na, m

ch cn mt li tuyn-xng mi-ming l . Mt him-ho c-

bit quan-trng: l nh-hng ca hong- trn Gio Hi.

Konstantin t xng l "Gim-mc ngoi v. Nhng ngi k v

ng nhng tay trc-tip vo chuyn ni-b Gio Hi.

qua 100 trnh-thut

23

Qu-tng Konstantin cho Gio Hi tht ln-lao v -ngha.

Gio-s c min thu v cng dch, chng hn nh khng phi i

qun dch. Hng gio-s cao cp c ng tr lng, tng bng-lc

v trao quyn x n vic h. ng tng gio tng Mil-ti-a- in

Lateran, l ni c-ng ca cc gio tng cho ti cui th-k 14. Qua

vic tng in Lateran, Konstantin nng cao a-v i v a-v

x-hi ca cc gio tng. Trn in ny, Konstantin cng cho

xy ngi thnh ng u tin k-nim chin-thng Maxentius.

Nm 325 Konstantin cho xy n thnh Ph-r ngay trn m ngi.

Cc nguyn ng khc cng c xy Gi-ru-sa-lem (Nh th

M thnh), B-lem (Nh th Ging-sinh) v Kon-stan-ti-np

(Nh th Hagia Sophia). i li, ci gi m Gio Hi phi tr:

Phc-v s thng-nht v quyn-lc ca nh-nc.

Cc th-ph quan-trng ca -quc R-ma

1. Londonium (London) 2. Lutetia (Paris) 3. Augusta Treverorum (Trier) 4. Colonia Agrippina (Koeln) 5. Moguntiacum (Mainz) 6. Augusta Vindelicorum (Augsburg) 7. Regina Castra (Regensburg) 8. Vindobona (Wien) 9. Verona 10. Toletum (Toledo) 11. Karthago 12. Syracusae (Syrakus)

13. Apollonia 14. Athen 15. Odessa 16. Byzantium (Byzanz, Kon-stan-ti-

np, Istanbul)

17. Ancyra (Angora, Ankara) 18. Trapecus (Trapezunt) 19. Palmyra 20. Ninus (Ninive) 21. Babylon 22. Alexandria 23. Caesaria 24. Jerusalem

Lch-s Gio Hi 24

-quc R-ma thi hong- Augustus (thi c Gi-su ging sinh)

qua 100 trnh-thut

25

4 Cng ng Ni-x-a gii-quyt mu-thun tn-l

Cng ng chung u tin c triu-tp ngy 20.05.325 ti

Ni-x-a thuc Tiu-. Cc gim-mc ngh-ph hp trong in mu

h ca hong-. Eusebius ghi li: "Khi tt c cc bc v-vng an-

to, ngh-trng lng-im ch hong-. Khi hiu bo hong- ti

ni ln, tt c ng dy. V Hong- nh mt thin-thn t tri

xung bc vo gia hi-trng, o bo sng rc ln vi nhng

kim-tuyn vng v qu . Mi con mt ng-ngng dn vo

ngi. Nhng ngi du-dng v thn-thin nhn h ri ni vi mt

ging nh-nhng: Tha cc bn, mong-mun cao-c nht ca trm

l c chung vui vi hi-ngh ca cc bn. i vi trm, tranh-

chp ni-b trong Gio Hi Cha nguy-him hn mi trn chin

gh-gm ngoi i khc, n lm au-kh hn bt c mt trn

chin no khc ngoi i...

Khng phi Gio Tng, nhng chnh Hong- cha ra ti

ch thn gi giy mi cc gim-mc v hp Cng ng chung

th nht ny. ng thi, ng cng ra lnh cho tt c nhng ai v

hp c quyn s-dng th hong- v h c i-x nh

nhng cng-chc cao cp. Khong 220 gim-mc p li mi v

d. T Phng ng c gim-mc ca Sy-ri, Ki-li-ki, Ph-ni-ki,

Ly-bi v Th-bai. Gim-mc Th--o-ret cho bit , trong s h, c

Paulus N--x-sa-r-at vi hai bn tay lit, v ngn b ct bng

st nung trong thi bch-hi. C gim-mc Paphnutius cng ti,

ngi b m h mt mt trong "thi bt hp php. V c nhiu

ngi khc na "mang du thng-tch ca Cha trn thn-th

mnh". T Phng ty ch c 5 gim-mc ti, mt t Ty-ban-nha.

Gio tng Silvest v tui gi khng ti c, c hai linh-mc

Vitus v Vinzenz i-din.

Mc-ch Cng-ng

Lch-s Gio Hi 26

Trong din-vn khai-mc hong- Konstantin cho hay mc-

ch ca Cng ng l gii-quyt chuyn Arius, ngi lm

Gio Hi phn thnh hai phe.

l thi Gio Hi cn kin-ton tn-l. Nhng cuc tho-

lun thn-hc tr nn cn-thit, v cng ngy cng c nhiu trit-

gia v hc-gi vo o v h mun t li vn- gio-l ca Cha

Ki-t. Gio Hi thi kt n hn chc "lc thuyt. Nhng

khng c thuyt no thch- Gio Hi trong cc th-k cho

bng thuyt ca Arius.

Thuyt Arius l mt "tng tn cng ca l-tr (Chteau-

briand) trn Ki-t Gio. Cuc u-l v thuyt ny trong th-k th

t khng ch lm ri-lon Gio Hi, m cn khin Konstantin in

u. Konstantin lc ny mt mnh tr-v ton -quc c ng ln

Ty. ng khng mun -quc ca ng b v v my nh thn-hc.

V vy m c Cng ng Ni-x-a.

Chnh Konstantin cng chng hiu g nhiu v -ngha thn-

hc ca v tranh-ci. Ni-dung th mi hp ca ng ni ln iu

. Trong th c on vit: "i vi mt s vn-nn, chng cn

hi phi nn tr li nh th no. C my ai hiu c nhng

chuyn cao-xa nh th hoc gp c g v nhng chuyn .

Tu trung th qi bn u ngh nh nhau. Qu bn c th d-dng

t ti mt xc-tn chung. Vi Arius v i-th ca ng l

Athanasius, Hong- vit: "Trm suy-ngh v nguyn-nhn v

ni-dung tranh-ci ca hai bn v trm tin rng l chuyn tr

con, chng t no ng phi lm m ln nh vy.

Arius: gn nh mt v thnh

Khi chuyn n ra, Arius khong 60 tui. ng l linh-mc

coi-sc mt qun trong thnh Alexandria Ai-cp. Gc ngi Ly-

bi, ti Alexandria du-hc lc cn tr. Mt ngi rt thng-minh v

o-hnh. Mt nh kh-tu. Gn nh mt v thnh.

Trc khi hp Cng-ng, khong 100 gim-mc hp

Alexandria tho-lun v phng-vn Arius. Khi Arius bt u i

vo ni-dung chnh ca thuyt mnh v khng-nh rng c Gi-su

cng c th phm ti, cc gim-mc gm ln phn-i. Arius phi

b nhim-s v ri Ai-cp.

qua 100 trnh-thut

27

Thuyt Arius c th tm-tt nh sau: c Gi-su ch l mt

th-to ca Cha, mt th-to gn gi Cha hn bt c mt ai

khc. Ngi ging Cha, nhng khng phi l Cha. V Ngi khng

phi Cha, nn Ngi khng hin-hu i-i. " c mt thi,

mt trong nhng cu kinh ca thuyt Arius, "khng c c Gi-

su.

Athanasius: Ki-t l Cha

Athanasius l th-k ca gim-mc Alexandria, ngi

tuyt-thng Arius. ng sinh vo khong nm 295 trong mt gia-

nh c o, 25 tui nhn chc ph-t. Vi t-cch ph-t, ng

thp-tng gim-mc tham-d cng-ng. Nm 328 tr thnh gim-

mc Alexandria v gi trch-v 45 nm di, cho ti khi mt vo

nm 373. Athanasius t-cht thng-minh, chin-u khng mt-

mi v l mt nh thn-hc c hng.

Gio-thuyt ca ng: c Ki-t n cu ri con ngi,

con ngi c tr nn "nh Cha. Athanasius t hi, nu c

Ki-t khng phi l Cha th Ngi lm sao gip con ngi tr

thnh c nh Cha? Khng ai cho ci mnh khng c. Ti l li

phm n Cha. V th ch c Cha, ch khng phi con ngi,

mi tha c ti. Tm li, c Ki-t l Cha ch khng phi ch l

mt to-vt. V Arius, nh vy, khng phi l mt tranh-ci v

nhng chi-tit tiu-s ca c Gi-su, cng khng phi v bn-tnh

Thin Cha ca Ngi, nhng l v gio-l "cu-ri.

Arius ch thn bo-v quan-im mnh Ni-x-a. Thot

tin, c 17 gim-mc ng v phi ng. "Nhng sau nhiu bn-

tho, nhiu u-tranh v n-o phn-tch, nh Eusebius k, lp-

lun chung ca Gio Hi thng th. Ngy 19.06.325 Cng ng

chp-nhn "Bn tuyn-xng Ni-x-a Hai linh-mc i-din Gio

Tng t bt k trc nht. Arius v hai gim-mc khng k b v

tuyt-thng v lu-y. "Bn tuyn-xng c hong-

Konstantin cho cng-b nh l lut nh-nc. Cng ng b-mc

ngy 25 thng 7. Trc , Hong- tip cc gim-mc nhn

dp k-nim 20 nm ng-quang ca ng v cn-dn h ng nn

cu-x nhau. Nhng ng lm khi ngh rng v mu-thun ny

c gii-quyt n-tho.

Lch-s Gio Hi 28

"Cha bi Thin Cha

Kt-qu quan-trng nht ca Cng ng Ni-x-a l xc-nh

c li tuyn-xng v thn tnh ca c Gi-su: "Chng ti tin...

mt Cha Gi-su Ki-t, con Thin Cha, con mt ca Cha Cha,

ngha l c sinh ra t bn-th ca Cha Cha, Cha bi Thin

Cha, nh sng bi nh sng, Cha tht bi Thin Cha tht, c

sinh ra m khng phi to thnh, ng bn-tnh vi Cha...

"Bn tuyn-tn tng- trc , th-k th 1, ch xc-

nh: "Ti tin ... Gi-su Ki-t, con mt ca Ngi.

D bn tuyn-tn nh ngha kh r v thn tnh ca c

Gi-su, Cng ng cng thm vo cu sau y:

"Nhng ai bo rng c mt thi khng c Con Thin

Cha, v Ngi khng hin-din trc khi c sinh ra, v Ngi

t khng m c hay t mt bn-tnh no khc m thnh, cng nh

bo Con Thin Cha c th bin-i: k s b ui khi Gio

Hi.

Li tuyn-xng tr thnh mt "khoa-hc Ni-x-a, mt

xc-tn ca cc v t-o v sau v ngy nay thnh mt "mn hc

trong cc i-hc.

Hong- Konstantin ch-to Cng ng Ni-x-a. C l

Gio Hi thi khng kh-nng t-chc mt cuc hp cho tt

c cc gim-mc. Trc y, Gio Hi gp nguy v nhng bt-b

ca cc hong-. Nay, vi nhng gip- v bao-che ca

Konstantin, ci nguy cng khng gim i, v cng ngy Gio

Hi cng l-thuc vo "lng hng-n ca Hong-. C ngi

vui mng vi bin-c Konstantin, cho rng nh Gio Hi c

t-do hnh o v t-do em Tin Mng gieo khp th-gii. C

ngi li lo cho cnh tc-ho ca Gio Hi v l-tng sng n

ngho v khim-nhng ang bin mt khi Gio Hi. Sau ny, khi

nhn li cnh o i quyn ln lm mt thi Konstantin, nhng

nh ci-cch coi l mt "phn-bi li gio-l ca Cha. Hng-y

E. Suhard (Paris) c mt kt-lun v giai-on lch-s Gio Hi

thi trong l th lun-lu (1947): "Gio Hi s gii-quyt c

khng-hong, nu n t-chi m ly chuyn i. Gio Hi s

Konstantin hn Neron.

qua 100 trnh-thut

29

c mt ngi phi Arius ra ti

Hong- Konstantin sng nh mt Ki-t hu v con ci ng

c gio-dc theo l o. Trc khi mt, ng nhn php ra

Helenopolis nm 337, qua tay mt ngi theo phi Arius, gim-

mc Eusebius Nikomedia.

Thi Konstantin, ra mt chng li cc quyt-ngh Cng ng

Ni-x-a l iu nguy-him, nn nhng gim-mc chng-i thng

hay dng n ln chi li cc ng-nghip khc quan-im

mnh. ng u nhm chng-i l gim-mc Eusebius. ng v

th b Hong- tht sng, sau nh can-thip ca em gi Hong-

nn c tr li danh-d v tr thnh gim-mc ca kinh-.

Gim-mc Eusebius ra ti khng nhng cho Konstantin, m cn

phong Wulfila lm gim-mc "ca cc Ki-t hu trong x Goten

nm 341. Qua Wulfila, dn Ty-Goten sau ny vo o, nhng

thuc phi Arius.

Lch-s Gio Hi 30

5 Nh thuyt-ging trn ct g

Mt ngi trong m chay-tnh

Gim-mc Th--o-ret vit trong cun "Lch-s cc thy

tu": Simeon, vi bit hiu "Ngi trn ct g", l mt ngi khp

-quc R-ma u bit, bi v nhng iu ng lm "vt khi

kh-nng t-nhin con ngi". Chng hn, v s ngi tm ti nghe

v xem ng cng ngy cng ng v h c s vo o chong

"c n lnh", ng ngh ti vic dng cc cao ng trn . Ban

u cc cao su si (si = 60 - 80 cm), sau ln 12 ri ti 20 si.

Cui cng t ti 36 si. Cao nh th "l v ng mun thot khi

nhng ham-mun trn-tc bay bng ln tri."

ng vng, ng buc vo cc mt thanh g ta ri ly

dy cun mnh vo v rit trn sut 40 ngy. Tuy nhin,

" c n tri nhiu hn na", ng quyt-nh thm 40 ngy

na, m "chng n ung g c, ch sng nh lng cy tin v n

Cha". Th--o-ret kt bi tng-thut : "Ngy m Simeon ng

trn , mi ngi nhn ngm: mt tr o-thut mi v l-lng cho

th-gii."

Sng c thn, mt l-tng ca gio-dn

Simeon sinh khong nm 390 mt lng gip ranh x Sy-ri.

Thu nh i chn cu cho cha. Cu b c c gio-dc n ni

n chn hay khng, khng thy u ni ti. Ngi ta ni rng cu

i l ch-nht v nghe bi ging cc mi phc ca Cha. Cu b

nh ng v quyt-nh i theo cc thy "chay-tnh" .

Cc cng-on an-s l bc khi u ca cc dng tu,

c t th-k th hai, thi cn b bch-hi. Li sng trn i, chi-t

tiu-th, cao chay-tnh th-xc l mt sng-kin ca gio-dn,

ch khng phi ca hng gio-phm. L-tng chung ca ngi

chay-tnh (an-s) l c trn-ho theo tinh-thn Phc-m.

qua 100 trnh-thut

31

Qua cun "V cch ng-x ca cc trinh n" (249) ca thnh

Cy-pri-a-n Karthago, chng ta bit c trong gio-on ca

ngi c nhng hi thanh-n ha i c-thn, nhng khng

sng chung thnh cng-on vi nhau. Trong sch ny, Cy-pri-a-n

ch thi thch lm p lng ngi khc v thch qut dn qu ng

ni mt vi trinh n v khuyn h tt hn nn lp gia-nh.

Cc hi trinh n kiu c thnh lp ti Ty-ban-nha bi

quyt-ngh hi-ng (Synode) Elvira, Tiu- v Sy-ri bi hi-

ng Ankyra. Hai hi-ng ch-trch nhiu v nhng sai-lc ca

cc hi trn. D vy, cng khng thiu nhng gng anh-hng

trong nhm nhng ngi ny. Mt sai-lch in-hnh xut-hin vo

th-k th 3 l vic sng chung ca cc thanh-nin nam n qua

nhng kt-c "thn-hn". Hi-ng Antiochia (268) cho hay c

nhiu gio-s vo hi v b tai-ting. Cy-pri-a-n yu-cu gii-tn

ngay, hi-ng Ankyra cm cc cng-on thiu minh-bch ny

khng c tip-tc sinh-hot.

Cht vn khng cha

Sau hai nm, Simeon b cng-on chay-tnh, vo tu trong

mt tu-vin gn Antiokia, th-ph ca Sy-ri, v 10 nm.

y, anh sm b - v nhng li hm mnh qu ng. Cui cng,

b-trn phi ui anh, khi thy anh buc dy trong ngi qu

cht n ni mu r t o. Simeon ri tu-vin n lng Tellnesin,

nm di chn ngn ni m sau ny anh dng cc trn . Anh

n chay sut 40 ngy. Vic lm ny trc c mt linh-mc

khuyn khng nn. Sau 40 ngy, ngi ta tm thy anh nm bt tnh

trong mt cn lu. Ba nm sau, anh ln ni dng hng ro sng

trong , xch ngi vo mt tng . Gim-mc p mi anh mi

b li hm xc ny. Sng-kin cui cng l dng cc, cao khong

20 mt, mt nh cc rng 2 mt vung. Ngi ng thi bo ng

sng trn ti 40 nm. iu chc-chn l ng cho ti lc

cht.

Cuc a xc ng v th- Antiochia din ra nh mt m

rc khi-hon. Linh-cu c v tng-ch-huy qun-i ca

hong- v nhiu binh-s a n. Mt nm sau ngy Simeon mt

(459), ngi ta ct mt nguyn ng ngay ti ni c cc g.

Lch-s Gio Hi 32

Nguyn ng di 100 mt, rng 88 mt, l mt trong nhng nh

th ln nht thi c v l mt trung-tm rn-rng khch hnh-

hng.

Khng ai bit c nguyn-do tht

Simeon l mt th-d qu c-bit v cch hiu v sng phc-

m ca ngi thi . Trong khi Athanasius bn-khon lm sao c

th t nn-mng cu- bng tn-l, Simeon li tm ti thin-ng

bng cch hnh xc. D sao, bi ging trn ni, trc ht, to

ni ng lng ngoan o. C thuyt cho rng ng lm th l n

ti cho thnh Antiochia, lc c ting sa-o. Mt trong nhng

"sa-o" l hnh-nh khiu dm. S-gia dng Tn Alfred Laepple

gi Simeon l mt th-d sng-ng, knh chng li li sng xa-

hoa, tc tm chung, tn th th-xc v lng ngui o thi . C

kt-lun khc li bo rng, chng ta khng th bin-minh c li

hnh o ca ng, nhng d sao, cng l mt du-ch ni ln

kh-nng ca mt con ngi "qun mnh, v h c ong y

tnh yu Cha". u l nguyn-do tht khin ng c cuc sng l-

lng kia, ti nay vn khng ai tm ra. Th--o-ret cho rng l

cch ng chy trn nhng ngi ngng-m. Nhng nu trn th

c nhiu cch, m cch thng-dng thi l vo hoang-a, ch

u li dng cc nh th !

Mt anh khng ?

Ngy nay, ta c cm-tng Simeon l mt "anh khng".

Nhng khng th sao li c th vn-an, khuyn-nh cho ngi thp

phng nm-np ko ti ! ng thuyt-ging, ni tin-tri v a

nhiu ngi tr v cng Cha. Cc hong- v gim-mc trng

ng. Tht ra, nhiu ngi ban u ti v t-m. Nhng ri, nh

gim-mc ng thi Th--o-ret vit, h "tr v nh vi Cha

trong lng". Ngi ta n t Sy-ri, -rp, Per-s (Iran), Ar-m-ni,

R-ma, Gallien (Php) v t Ty-ban-nha, nc thi c coi l

"im cui a-cu". Nu qu c thy mt anh khng th

ngi ta khng nhc cng ln-li t xa nh th.

qua 100 trnh-thut

33

Mt c-hi ln

Ta khng hiu c nguyn-do Simeon dng cc. Nhng

vic ng sng trn cc qu l mt thnh-cng ln cho vic tng-

ca ng, v nh vy ng mi c th tip chuyn c vi nhiu

khch thp phng. nh-hng ca phng-tin c th v c

nh truyn-hnh thi nay. Nu nh ng cht nh mt v thnh n-

c trong sa-mc, th nhng m ng kia u c c-hi trc-tip

gp-g ng. Ai mun c bit n, th bng cch ny hay cch

khc phi c mt ci g ngi ta ch-. Cch gy ch- ca

Simeon l vic v ging trn cc. V sng-kin l-lng ca ng

l "mt php l hon-v" (Th--o-ret), mt thnh-cng thc

s, ch khng hn l vic lm ca mt ngi in.

Cc nh n-dt

Bn cnh cng-on chay-tnh, mt bc u khc na ca

cc dng tu sau ny, l li sng n-dt. Ngi ta thy ch chay-tnh

khng th cha , m cn mun xa la lun mi-trng v x-hi

sa-o chung quanh. Lc u, ch c n ng vo n trong sa-mc

Th-bai min nam Ai-cp, ni li sng d-di ca thc-dn r-ma

cha thm nhp.

Nhng ngi u tin vo sa-mc l chy trn bch-hi

ca hong- Decius. Ht nguy-him, h vn tip-tc li, v thy

ni qu l l-tng cho i sng cu-nguyn v xt mnh.

Hai khun mt n-dt ni bt thi l thnh Phao-l

Theben v i thnh An-tn (c ngi dch l An-tn C). Phao-l

trn vo hoang-a lc cn tr v, theo truyn-thuyt, sng trong

ti nm 113 tui. Sau bao nm tm kim, An-tn gp c Phao-l

trc khi v ny mt. ng ni vi An-tn: "Xem ny, ngi m anh

b bao nhiu cng tm kim, gi chn tay mi tc bc. Ngi

nay mai s tr v vi ct bi. Nhng ta xin anh hy v tnh

thng ni cho ta hay, ngi i lc ny ra sao? Cc thnh-ph c

c xy thm nh-ca khng? Ai tr-v thin-h lc ny ? C cn

ngi sng trong lm-lc ca ma-qu na khng?" C l Phao-l

mt nm 341, ngha l sau ngy i- Konstantin mt, v nh th

sau khi Ki-t Gio c i- gii-phng.

Lch-s Gio Hi 34

Theo ti-liu ca thnh Hieronymus, ti-liu duy nht v

cuc i Phao-l Th-bai, th Phao-l sinh nm 228 min Th-

bai h, con ca mt gia-nh giu-c v trn vo hoang-a trong

cn bt o ca Decius. V ngi em r hm ca do t-co anh

vi chnh-quyn v ti theo o, nn anh vo trn , sng

trong mt hang ni 90 nm di.

qua 100 trnh-thut

35

6 Nhng n-s u tin

An-tn v cuc sng n-dt

Cu nng-dn An-tn sinh nm 252 lng Kome mn nam

Ai-cp, trong mt gia-nh giu-c. Cu mt b m nm ln 20

tui. Cng nh ng Simeon ng trn ct, i An-tn chuyn

hng l nh Phc-m. Vi cu, cu sau y ca c Gi-su

nh ng cu mnh nht: "Ai mun trn ho, hy v bn ht gia-

sn i, tng cho ngi ngho ri ti theo ta." Sau khi An-tn lo

y- cho em gi, cu vo sng trong mt tp lu ba lng. t lu

sau, cu vo sng di mt vch trong sa-mc Ly-bi, trc khi

quyt-nh dt-khot vo n trong mt thnh b hoang ca ngi

R-ma .

Nhng cng sng c-c, nhng cm-d v chng tr ni

An-tn cng d-di. V th, c nhng ho-s nh Hieronymus

Bosch ton v nhng cnh cm-d khi trnh-by cuc sng ca

Thnh-nhn, lm nh th c cuc i ngi ch dt bng cm-d m

thi.

Tui tr vo sa-mc

Hai mi nm sau, khi v li thnh, theo li k ca bn ng

l Athanasius, gim-mc gio-phn Alexandria, An-tn c ting

l "k vn c nhiu mn b-mt cao-siu" v l "ngi y n

Cha". Khi ng tr li sa-mc, nhiu thanh-nin vo theo. Nhng

nhm n-dt u tin xut-hin. H tuy sng gn nhau, nhng lc

cha quyt-nh lp cng-on chung, mi ngi t sng theo

li ring ca mnh.

Khi hong- Maximinus Daja (310-313) bt u bt o,

An-tn v li Alexandria thm ving v an-i ng o trong

cc nh ngc. Maximinus Daja, ngi k v Galerius t nm 311,

mun lp mt Gio Hi lng-gio chng li Gio Hi ki-t.

Lch-s Gio Hi 36

Gim-mc Athanasius li mt ln na gi An-tn t hoang-

a v thnh, ln ny l nh ng gip chng li nhng lp-lun

ca Arius. Chnh Athanasius c ln vo hoang-a sng vi An-

tn mt thi-gian di, khi ng phi trn khi Alexandria. An-tn

gi lin-lc vi nhng k cao cp nht ca chnh-quyn -quc, c

th-t qua li vi hong- Konstantin v cc v k nhim ng.

Ngi mt nm 356, th 104 tui.

Pachomius lp tu-vin u tin

Thnh Pachomius lp tu-vin u tin vo khong nm 300.

Pachomius c b m l ngi ngoi gio, ln ln trong thiu-thn

v tht hc. B bt i qun dch v a xung tu theo sng Nil ch

v Alexandria. Trn tu, anh b mt s ch-huy v bn i-x tn-

t, trong khi nhng ngi ki-t trong m lnh li t ra thn-tnh

vi anh. Cuc gp-g ny chuyn hng i anh. Ht hn lnh,

anh khng tr v nh, nhng vo sng trong mt ngi n b

hoang. Anh nhn php ra t tay nh n-dt Palamon, ngi m

anh gp v lm quen c trong sa-mc. Anh theo Palamon.

Nhng, v thy li sng ca bn qu kht-khe mt cch bt-nhn,

anh lp cho mnh mt nh kn ring trn o Tabennisi gia

sng Nil, tu-vin u tin trong lch-s Gio Hi . Cc phng ca

tu-s c bao quanh bng mt bc tng kn, v vy nn mi gi

l "nh kn" (claustrum = ng kn, bao kn).

Khong 20 nm sau, Pachominus c 9 tu-vin nam v 2

tu-vin n. Em gi ca anh lm b-trn tu-vin n. 9 nh nam vi

tt c 9000 tu-s. Khong nm 450 c tng-s 50.000 ngi.

Ch "tu-s" (ting c Moenche) pht-xut t ting hi-lp

"monachoi", c ngha l "nhng ngi sng mt mnh". T "n tu"

(ting c Nonne) xut-pht t ting ai-cp v c ngha l "s

tinh-khit".

Pachomius mt ngy 14.05.346 v dch t. Trc khi mt, ng

cn kp dn anh em khng cho ai bit ni chn ct mnh.

Pachomius lp ni-qui cho phong-tro

Nh kinh-nghim lc i lnh, Pachomius rt ch- n lut

ca tu-vin mnh lp. Lut ca ng chng phi l l-thuyt cao-xa,

qua 100 trnh-thut

37

m ch l nhng qui-tc ng-x thng ngy. Nhng qui-tc

nh-hng trn i sng tu-vin nhiu trm nm sau.

Khi nhp tu-vin, Pachomius t cho mi ngi mt tn mi

v mt s. C 24 ngi lp thnh mt nhm, c mt anh / ch

trng ng u. Cc tu-s t canh-tc m sng. Vic lm a-

chung nht l an r cng dt chiu v mn. Cui tun, sn-phm

c tp-trung v tu-vin chnh, giao cho tu-s c-trch kinh-t

mang ra bn ngoi ch tnh. Cng-vic tr-c b khinh-ch, nhng

Pachomius buc mi tu-s t nht phi c c Sch Thnh.

Pachomius t-chi lm linh-mc. V th tu-s ca ng u bc

gio-dn. im ny c ngi i coi l mt "du-ch" phn-

khng li "Gio Hi phm-trt".

Tht ra, quan-h ca dng lc u i vi Gio Hi khng

c tri-chy. Nhng khng phi v th m bo rng cc tu-s

trong hoang-a chng Gio Hi. Co-buc ny t nht hon-ton

khng ng i vi An-tn, ngi lun gi quan-h mt-thit

vi gim-mc Athanasius. V Athanasius cng vit v cuc i

An-tn qung-b l-tng an-tu cho qung-i qun chng.

Truyn i tu thi c l bn chy nh tm ti, nn tu-vin mc

rt nhanh. Chnh Athanasius l ngi mang hai tu-s ng

phng sang R-ma h lp cc tu-vin u tin (340) bn t

-quc Pha Ty. Nm 388 R-ma c 12 tu-vin. Phong-tro

xut-pht t mt vch trong sa-mc, nh Pachomius, cui cng

lan xung thnh-ph, ni nhng ngi n-tu mt ln ra i.

Cng ng chng li nhng bin cht

Trong th-k th 5, v s an-s sng ri-rc y trong sa-

mc Ai-cp. Vin-ph Schenute (mt 466) nghe ni c ti 2200

nam tu v 1800 n tu. Schenute l vin-ph u tin buc tu-s

mnh phi tuyn-ha mt cch long-trng. Nhng li ha ny cn

c lu-tr trong th-kh tu-vin. Nhng v nhn thy c nhiu

bin chng khng tt trong i tu, Cng ng Can-x-n trong

phin nhm th 15 ngy 31.10.451 quyt-nh: "... khng ai

c xy tu-vin hay nh th khi cha c php ca gim-mc

thnh-ph. Th na, tu-s thuc vng hay tnh no phi thuc

quyn qun-l ca gim-mc a-phng . H c vic sng

Lch-s Gio Hi 38

thanh-thn, ch buc n chay, cu-nguyn v bm tr nhng ni

h c gi ti m thi." Ngoi ra, Cng ng cng lnh cho cc

gim-mc phi "coi-sc cn-thn" cc tu-vin, min qun dch cho

cc thy, cm cc thy khng c nhn trch-v i v buc h

phi gi i c-thn.

Cuc sng khp kn v thiu chiu su lm cho cc tp-tc

tt bin cht mt cch ng ngi v cui cng l nguyn-nhn

lm sp- c phong-tro tu Ai-cp. Tuy nhin, trong thi-gian

, phong-tro to kp ra cc min khc: bn-o Sinai, Palestin

(thnh Hieronymus) v Sy-ri. Khi Konstantin mt, kinh- Kon-

stan-ti-np m c 15 tu-vin, t nm 340, nh ni, tu-

vin xut-hin R-ma.

Ngy nay, Gio Hi ni ting hi-lp ch cn c mi mt dng

Basilius m thi. Basilius (329-379) l ngi lp dng phng

ng ln th hai sau Pachomius. Cng ng Can-x-n v cc

lut dng ca Pachomius v Basilius i buc mt cuc sng

nhim-nht qu l (c khi tu-s t giam mnh trong mt bung xy

kn ).

V i-thnh Basilius (Basilius der Groe), phi ni thm l

ng cho ct Caesarea min ng Tiu- c mt thnh-ph bc-

i vi nhiu nh tr, nh thng, nh t-bn, mt nh nguyn v

mt ni dung thn cho nhng ngi b b ri. Nu khng c Ki-t

Gio, th ci nhn tch-cc i vi ngi ngho v ngi bnh

khng th c trn phn t cu th-gii.

Mt trong nhng thy tu phng ty u tin l thnh Martin

(336-397), sinh qun gn Steinamanger Hung-gia-li. L con trai

v s-quan tham-mu ph binh on r-ma , Martin theo gia-nh

ti Gallien (nay l Php) lc 16 tui. Khi qua Amiens, cu thy mt

ngi rt lnh bn ng lin ct ngay mt na o chong cho

ngi . 18 tui, nhn php ra ti. Khong nm 360 Martin lp

mt trong nhng tu-vin u tin gn Poitiers, pha bc dy ni

Alpes. ng mt lc ang lm gim-mc gio-phn Tours. Bi phn

o chong cn li ca thnh-nhn c lu gi trong mt phng

cnh cung thnh nh th chnh-to Tours, nn ngi ta gi phng

l "Capella" (ting la-tinh: cappa = o chong). Cng t , c

t "Kapelle" (c), "Chapelle" (php) ch phng nguyn ph

trong nh th hay mt nh nguyn nh.

qua 100 trnh-thut

39

"Mui" ca Gio Hi

Khi Gio Hi, nh nhng c-n ca i- Konstantin, bt

u tho-hip v thi-th vinh-quang quyn-lc vi i, th

Pachomius lp nhng tu-vin u tin vi s hnh thnh nhng

"o binh" tu-s c t-chc cht-ch. Cc tu-s mun ly ci

"cht khng mu" ca h ni ln rng bn-cht ch-thc ca

Gio Hi khng phi l quyn-lc v uy-danh. Tu-s thi l

"mui" Tin Mng ca th-gii, m cng l ca Gio Hi. Li sng

ca h l mt li mi-gi tha-thit nhn-nh Ki-t hu ng bn

mnh cho nhng quyn-r th-gian. Phi cng-nhn rng dng tu

thi l sc mnh ca Gio Hi. Nhng cng khng v th m

gin-lc vo ch mt li sng m thi. Bi mnh-lnh ca

Cha l "Hy i khp th-gii, ging o v ra ti cho mi

ngi". Mt s-mng m mi dng tu ngy nay u -thc thc-

thi.

Lch-s Gio Hi 40

7 An-tnh (Augustinus) mt cuc tr v kh-khn lu di

ang gh chi nh bn gn Milano, An-tnh nghe vng t

vn nh bn cnh ting mt em nh: "Cm ly! c i!" ng

gio-s Aurelius An-tnh c nn c xem l tr chi g. Ngh mi

chng ra. Bng ng cht nh ti chuyn nh n-tu An-tn.

Athanasius thut li rng An-tn ch v mt cu trong Sch Thnh

m bin-ci cuc i. An-tnh lin bc ti cm cun Sch Thnh,

d ra gp ngay on ca tng- Phao-l: "Chng ta ng sng

trong n-ung say-sa v ci-v, nhng anh em hy ti vi c

Gi-su Ki-t v ng xc-tht lm c cho nhng ham-mun ca

mnh !"

"Ti chng mun v cng chng cn c tip na", An-tnh

sau ny vit li nh th trong tp "Confessiones" ca mnh, bi v

"va c xong cu , hn ti bng sng ln v vng tin, v mi

bng m ng-vc tan bin." Sch Thnh, bao lu nay ng chng

coi ra g v ngn-ng "tm-thng" ca n, cui cng thm vo

tm ng.

Con ng tr v tht di, kh-khn v y lc li. An-tnh

lc 32 tui, ang th mnh gia mt cuc sng tht si-ni.

Ngy nay, ng l mt trong nhng v thnh ln nht ca Gio Hi.

ng l ngi nh-hng quyt-nh trn thn-hc v Ki-t Gio

trong nhng th-k ti.

Thng-minh, nhng v k-lut

An-tnh sinh ngy 13.11.354, con trai mt gia-nh kh-gi

Tagaste x Numidien (nay l Algerie), bc Phi chu. Cha cu

Patrizius l ngi ngoi gio, sng i phng-tng, lm kh b v

Monika khng t. M cu l mt tn hu ki-t vi c-tnh mnh.

Tuy vy, trong gia-nh khng c khng-kh o, v lng m o

ca Monika b c hai b con coi thng. An-tnh coi nim tin ca

m khng hn mt th chuyn thn-thoi ca b v nui.

qua 100 trnh-thut

41

An-tnh rt thng-minh, nhng hon-ton v k-lut. Cu l

hc-tr gii nht ca trng Tagaste v Madaura gn . Khi b

m ht tin, phi thi hc, cu nhp m ph-phch lm lon c

vng. Nhng mt mnh thng qun gip cu tip-tc tr li

trng.

"Sng m dng ln..."

17 tui, An-tnh vo i-hc Kathargo. Cu hc th, hnh-

hc, nhc, lun-l v trit-hc. l cc mn hc cn-bn ca mi

ngnh ngh i-hc thi .

Karthago, ni nm 180 cc v t-o phi ra trc to-n, l

mt trong nm thnh-ph ln nht ca -quc R-ma, bn cnh

R-ma, Kon-stan-ti-np, -ph-s v Alexandria. Karthago thi

l ni qun t ca -im v nh cha, trit-gia v gio-phi,

ngi c o v v o. Cu thanh-nin 17 tui tm c ng

t sng. Cu c ngay mt c b tn l Melanie, v lc 18 tui c

con u lng, t tn l Adeodatus.

An-tnh vit v thi no-ng y trong "Confessiones":

"Sng m dng ln t vng ly ham-mun xc-tht v t nha

sng cng tro ca tui thanh-nin, chng nh my che kn tm

ti." V mt ch khc: "K th km-hm -ch ti, n nh mt dy

xch cun cht ly ti. Bi ngc li -ch l i-hi nhc-dc,

p-ng n, n tr thnh thi quen, khng chng li, thi quen tr

thnh tri-buc."

Nhng nhn-nh o-c ca m chng tri theo cuc sng.

Mi tnh vi Melanie ko di mi nm. Sau ny, An-tnh vn

khng coi mi tnh l mt trng ti, v Gio Hi kt n chuyn

a th tng-i tr v vn coi vic "sng chung lu-di vi mt

ngi" gn nh tng-ng vi mt cuc hn-nhn. Nhng tri

li, vic ly trm my tri l cho b li khng ngng cn rt lng-

tm cu, v cu cho rng lc "mnh ch mun lm iu bt-

chnh"...

i theo gio-phi

Lch-s Gio Hi 42

B m khc ht nc mt, khng phi v cuc tnh bt-chnh

ca con, nhng v An-tnh gia-nhp gio-phi Ma-ni-k. Cu i

theo t-chc sau khi c "Hortensius", mt tc-phm hin

tht-lc ca trit-gia Ci-c-r ngi R-ma . Cun sch ca nh

trit-hc ngoi gio lm An-tnh thc-mc: v-tr n t u v

v sao n hin-hu. y c l l ln u tin trong cuc sng si-

ng An-tnh c dp nhn li mnh v ngh ti mt hng i mi.

Cu hi c t ra, nhng: Ai s tr li? V khng tin vo lng

o n-s ca m, nn cu hng v Ma-ni-k, l gio phi lc

p-ng c cc b c thng-minh v tui tr. Nh lp o

Mani, gc ngi Iran, dy rng, t i-i c mt nguyn-l xu

hin-hu song hnh vi nguyn-l tt v hai nguyn-l lun

chng nhau. Mani khng-nh, con ngi ch c th t cu bng

cuc sng tit-dc, v nh h mi tch ra khi c "cht xu".

Chn nm i theo t-chc, An-tnh lun ch l "ngi nghe",

ch cha bao gi ln c cp "tuyn chn" hay "hon-ho", bi

v mun t cp phi t b hn-nhn v tnh-dc. C l li cu

sau y ca cu pht-xut trong thi-im phn-u : "Xin cho

con lng chay-tnh v tit-dc, nhng ng cho con lc ny."

ng ti Ki-t Gio

B m gin con theo t-gio, nn ngy n cm cu bc v

nh. An-tnh phi tr nh bn. Ban u, y l dp cu c t-do

mc sc u l vi bn-b. Nhng ri ngi bn thn nht cht.

Vn-nn trn kia li tr v vi cu.

Nm 375, cu An-tnh 21 tui lp mt trng hng-bin

Karthago, nhng khng thnh-cng lm. Hn lc no ht, b m c

thc con vo o. B nh mt gim-mc vn-ng con mnh,

nhng gim-mc t-chi.

bt bc mnh v trnh nghe m cu-nhu, cu trn v R-

ma, mang theo Melanie v Adeodatus, m li.

R-ma, nh s bo-tr ca Ma-ni-k, An-tnh c mt

chc gio-s Milano, lc l kinh- ca vng-quc. Cu

dng xe nga nh-nc ti Milano. B m tm ti, dt khot bt

cu ui Melanie v ci v ng-hong. B tm cho cu mt c

con nh giu, nhng cn thiu hai tui na mi ti tui thnh-hn.

Trong lc , An-tnh cp b mi.

qua 100 trnh-thut

43

Milano, mt ln An-tnh vo nh th chnh-to nghe

nh thuyt-ging ni danh Am-br-si-. Cu "ch mun th nghe

ng ta ging ra sao ... nhng bng dng", sau ny An-tnh nh li,

"khng nhng ting ni d thng m c ni-dung li ging thm

vo tr ti." An-tnh bt u c Sch Thnh vi cp mt mi, v

cui cng cu khm-ph ra iu cu vn tm: li gii cho vn-

nn v -ngha v-tr v con ngi.

Nhng cu vn khng ti no quyt-nh bc ti c, cho

n khi nghe ting tr trong khu vn nh bn cnh: "Cm ly!

c i!" Trong m Phc-sinh nm 387 An-tnh nhn php ra t

tay gim-mc Am-br-si-, lc 32 tui.

Bc vo cuc sng mi

Sau khi nhn php ra, An-tnh chng mng g na ti hn-

nhn v bn gi. T-b hn cuc sng theo bn-nng. Hng -ch

v mt chn tri mi. Dt khot. V nu khng dt khot, th

khng th tr thnh mt Ki-t hu, d mnh c thng hiu gio-l

n u chng na. Mt cuc i i ton-din. 44 nm cn li sau

ngy nhn php ra, thi-gian An-tnh chuyn cuc sng

bn-nng vo con ng thnh-thin.

Ch ng xng ng ca An-tnh trong lch-s Gio Hi

khng ch l thnh-cng chng li nhng lc-thuyt ng thi,

nhng cn l n-lc ni-kt lng tin vi trit-thuyt ngoi gio. Bi

v ng mun "khng ch tin sung, m phi hiu nhng g mnh

tin", m khng " mt kh tn nhng g l-tr cha chiu sng

c."

Mt tc-phm quan-trng ca An-tnh l cun "Quc-Gia

Thin Cha" ("De civitate Dei"). ng vit tc-phm ny sau trn

cp-ph R-ma ca qun Alarich nm 410 tr li vic dn r-

ma t-co tn hu ki-t to ra bin-c v phc v s "v

thn" ca h. An-tnh khng-nh rng s giu-c v uy-tn ca

R-ma hon-ton khng phi bt ngun t tn-ngng ngoi gio

ca h, nhng t nhng chin-thng ca cc o binh r-ma v

nht l t chnh-sch bt-nhn, sn-sng tiu-dit c nhng dn-tc

ho-bnh. Phn trit-l chnh-tr ki-t gio ng -cp trong sch ,

ni chung, ph-hp vi gio-hun ca Gio Hi thi trung-c.

Lch-s Gio Hi 44

Sau khi ra ti, An-tnh li Milano cho ht bn nin hc,

ri v li Phi chu. M ng mt v bnh cm v c chn Ostia

gn R-ma. Cha mt sm, nn khi v ti nh, ng bn ht gia-ti

cha m li v vo chung sng vi bn ba nm trong mt tu-vin.

Ngy n, khi ng bc vo nh th ca Hippo Regius, dn ang

tp-trung lin suy-c ng ln lm gim-mc. ng ht-hong,

nhng cui cng chp-nhn. Nm 395, lm gim-mc ph cho

v gim-mc gi Valerius, nm 42 tui ln gim-mc gio-phn.

ng mt nm 430, lc 76 tui, gia khi qun Vandalen ang vy

thnh-ph ng.

qua 100 trnh-thut

45

8 Am-br-si- gii thot Gio Hi khi "vng tay" ca hong-

An-tnh vo o, r-rng l nh li cu-nguyn lin-l ca

ngi m. Nhng, bn cnh , nh-hng ca gim-mc Am-br-

si- cng l mt yu-t quyt-nh.

Gim-mc "ngoi mun"

Am-br-si- sinh nm 339 thnh-ph Trier (c), con ca

v cng-chc hnh-chnh cao cp nht ca -quc R-ma ti

Gallien. M ng l mt tn hu ki-t. Sau khi chng mt, b a

con v sng ti R-ma. Nm 32 tui, Am-br-si- lm Ton-quyn

min bc , trn ti Milano. L ngi trch-nhim phn an-ninh

cng-cng, ng ti nh th chnh-to can-thip v tranh-chp

gia tn hu ki-t v ngi theo phe Arius trong vic bu gim-

mc mi, thay gim-mc theo phi Arius l Auxentius va mi

mt. Bn no cng mun chn ngi ca mnh ln. Am-br-si-

lc cn l mt d-tng nn khng c quyn bu. Nhng bng-

nhin c ting h gia m hi-ngh: "Phi bu Am-br-si- lm

gim-mc! ng ng-ngng phn-i vic "t-kch , nhng ri

c hi-ngh tn-thnh li -ngh. Am-br-si- nhn php ra, sau

mt tun, ln lm gim-mc.

Tng-gim-mc Milano

Vng gio-phn ca Am-br-si- bao gm thnh Milano v

cc ph-cn, tng-ng vi lnh-th m ng lm ton-quyn

trc . Gim-mc ca mt th-ph (Metropole) gi l "Tng

gim-mc (Metropolit), c quyn trn cc gim-mc trong ht.

Qui-ch tng gim-mc ny ngy nay vn cn trong Gio Hi cng

gio.

Lch-s Gio Hi 46

Bn -quc R-ma Pha ng c qui-ch Thng-ph

(Patriarchate). l nhng gim-mc ng u bn a-phn

(vng lnh-th do hong- Diokletian chia): Antiochia (Sy-ri),

Alexandria (Ai-cp), Gi-ru-sa-lem v Kon-stan-ti-np. Trong bn

ni ny, Kon-stan-ti-np c vai-tr tri vt v cng l kinh-.

Trong Gio Hi la-tinh (cng gio) khng c li t-chc thng-

ph. -quc Pha Ty, gio tng l thng-ph ti cao. Ring

Venezia () ngy nay l mt bit-l, gim-mc y vn c gi

l thng-ph, v t 1451 thnh-ph c nng ln hng th-ph

(Patriarchat).

o binh ngi ngho

Lc u, Am-br-si- khng hn l mt tn hu hng-say, d

ng xut-thn t mt gia-nh ki-t gio, c mt b c t-o thi

Diokletian v mt em gi i tu. Thi trai tr, ng xem danh-vng

i quan-trng hn. Nhng mi chuyn thay-i sau khi c

bu lm gim-mc. ng phn-pht ca-ci cho ngi ngho v t

y sng cuc i rt nhim-nht. An-tnh k, Am-br-si- thng

b c mt o binh ngi ngho qun ly, khin "ngi khc kh

c th ti c gn ng. ng cho u gi cc bnh qu trong nh

th ly tin mua t-do cho n-l. Tranh-u ht mnh cho phm-

gi ph-n v mnh ming chng li "ch-ngha t-bn ng

thi.

V-tr trong Gio Hi

Am-br-si- c-bit l mt ngi tranh-u cho Gio Hi

c thot khi s rng-buc ca th quyn. ng quan-nim rng,

c hong- cng l mt ngi ti-li v ng trong, ch khng

phi ng trn Gio Hi. Theo ci nhn ca chng ta ngy nay, th

qu ng i qu xa khi yu-cu hong- Gratian dng bo-lc

tiu-dit ngi ngoi gio, bi v h cu-kt sinh-hot vi

tn- Arius. i- Konstantin trc y mun dng Gio Hi

cho mc-tiu chnh-tr th no, th nay Am-br-si- li mun li

chnh-tr nh-nc vo mc-tiu Gio Hi nh th, ng mun th

quyn qui-phc thn quyn. S ging-co o i ny ko di sut

thi trung-c. Trong mt s trng-hp, ln ranh o i ngy nay

qua 100 trnh-thut

47

cng kh phn-bit, v hai bn u c quyn-li ging nhau. Xa,

vic phn-bit d nhin kh hn. V th, khng l g c nhng lc

thm-quyn b ln-ln.

D sao, quan-im ca Am-br-si- l trc ht phi gii-

phng Gio Hi ra khi vng tay "m-p ca hong-, t

c th song hnh ngang hng vi nh-nc.

Phi bn ng, khc hn. Gio Hi cng ngy cng ri

vo vng quyn-lc ca hong-. Cc thng-ph Kon-stan-ti-

np nhiu v li d nghe li hong-, nn hong- cng ln vo

chuyn ni-b Gio Hi. Mt im na khin hong- bn ng

d nhng tay, l v c mi ln c chuyn lc-c, chng hn nh

tranh-ci vi lc-gio, l dn c yu-cu hong- phn-gii. Nh

Am-br-si-, Gio Hi la-tinh khng tr thnh mt loi "Gio

Hi cung-nh.

Hong- phc-tng gim-mc

Am-br-si- tranh-u t-do cho Gio Hi khng ch bng

li ni sung. C ln, ng dng ro c-th trong mt nh th

khng cho v linh-mc phe Arius vo chim nh th. Nhn dp ,

ng cng-b ln u tin v quyn gim-mc c th "x hong-

. Mt ln khc, ng khng ngn-ngi tuyt-thng bn mnh l

i- Theodosius, khi ng ny nm 390 cho git 7000 ngi

mt lc ti Saloniki (Hi-lp) tr th cho mt tng-lnh b git

ca mnh. V th c "chuyn i Canossa (Xem -ngha chng

29) u tin trong lch-s: m Ging-sinh nm 390, hong-

Theodosius (379-395) n-mc chay ti trc Am-br-si- cng-

khai xin c xo v. Hnh nh ln Theodosius I ni: "Ti

chng bit ai xng ng hn (anh) c gi l 'gim-mc'.

Cn c cuc "gii-phng th hai

Hy nhn li lch-s: Hong- Konstantin gii-phng v tr

t-do cho Gio Hi. Gi th li cn mt cuc "gii-phng th hai,

v Gio Hi ang c c bin thnh mt cnh tay ni di ca nh-

nc v hong-.

Lch-s Gio Hi 48

Hong- Konstantin mt nm 337, li sn-nghip cho ba

con trai. Mt trong ba l Konstantius II , nm 352, li thu tm c

-quc v mt mi trong tay mnh. Tng-quan ca ng i vi

Gio Hi th hin qua cu ni: "iu Ta mun, tc l lut Gio

Hi. Ni l mt chuyn, hnh-ng ca ng cn to-bo hn. C

ln, ng trao chc gim-mc cho mt s-quan cnh-v v mt h s-

quan, chng cn g n kh-nng h. C con chu nhng nh

giu u c th kim c chc tc o. l cch Hong-

"ki-t gio ny "h-tr Gio Hi ! Thc ra, iu ny ch c hi

ch khng c li.

Nhng gim-mc "tht phn-i li. Chng hn, gim-mc

Hosius Cordoba vit cho Konstantius II: "Hy ngng ngay

bo-lc i vi ti... ng qun rng ngi cng l mt con ngi

c th cht... Cc ngi c Cha trao tay quyn hong-, cn

chng ti Ngi giao chuyn Gio Hi...

Ngi k v Konstantius II l Julian Apostata (bit danh "K

phn-bi) mt ln na c lm sng li tinh-thn ngoi gio qua

mt cuc "phn ci-cch, nhng khng thnh. Bi, thc ra, chng

cn mt tn-ngng ngoi gio "rng no na. n th nt

ht ri, tng-l chng cn ai.

Nm 364 Valentinia I tr thnh Hong- tr-v -quc Pha

Ty. ng di v Milano. ng ny, nh Konstantius II, cng c

nhng tay vo chuyn Gio Hi, khin Am-br-si- phi cnh-

co: "Ngi ng kiu-cng ngh rng quyn hong- ca ngi

vn c ln trn vic thnh ca Gio Hi. Hong-cung thuc

hong-, Gio Hi thuc cc linh-mc. Uy-quyn cc gio tng

thi cn hn-ch - R-ma ch l mt thnh-ph vng m thi -

v th, i vi cc s-gia, Am-br-si- c coi nh l mt gio

tng "tht ca thi . Ch sau khi Am-br-si- mt, quyn lnh-

o Gio Hi la-tinh mi chuyn vo tay gim-mc r-ma . Am-

br-si-, vi can-m v ngh-lc, dn ng v ch cho cc

gio tng v sau cch ng-x ngang hng vi cc hong-. Khng

nh bn ng, nh-nc vi Gio Hi quyn ln vo nhau, Gio

Hi la-tinh bn Ty sm bit i con ng song-hnh. Am-br-

si- gp phn cho s tch-bit .

Mt hong-, mt vng-quc, mt nim tin

qua 100 trnh-thut

49

i- Theodosius m u triu-i vi t-cch hong-

ca -quc Pha ng , nm 379. ng mt nm 395 Milano,

mt nm sau ngy thu-hi c -quc vo trong tay. Nm 381, ng

triu-tp Cng ng chung th hai ti Kon-stan-ti-np v tuyn-b

ly tn-iu c Cng ng Ni-x-a chp-nhn trc lm

tn-ngng duy nht v nng ln lm quc-gio ca ton ci -

quc. Tt c mi th-phng khc ln lt b cm. T nay tr i,

nh-nc r-ma v Ki-t Gio l mt. Gio Hi la-tinh bn Ty

gi li t ra s nh-hng ca bn ng (ch-ngha Byzanz). V

vy thnh Am-br-si- tm cch km-hm pht-trin ca Gio

Hi -quc do Theodosius lp ny. Cng may cho Gio Hi bn

Ty, l v Theodosius l v hong- r-ma cui cng tr-v c

ng ln Ty.

Sau khi Ki-t Gio tr thnh quc-gio, cc tn-ngng ngoi

ht tng-lai. Thi-i ca Gio Hi m u. Nhng y cng l

thi-i ca phong-tro ra ti, v ai khng theo o, b qui chp

phn quc. Gi y, ngi ta khng hi giy chng-nhn t thn

na, nh trong thi bch-hi, nhng phi cha chng-nhn ra ti

ra, nu mun tin thn.

Lch-s Gio Hi 50

9 Mi ngi ch tn th

Ngi m Busento

"m khuya vng-vng li ca, Gia ging nc bc bn

thnh (Co)zensa. Lng sng rn-r ting ca, Xoy vo con nc

chan-ho vang-vang... My cu th ca August Platen t cnh

chn Alarich, vua ngi Ty-Goten, trong ging sng Busento gn

thnh Cozensa. Cc s-gia cho rng m tng lng-mn kia khng

th ch l mt s tng-tng.

Nm 410, khi mang qun ti nh , Alarich, lc khong

40 tui, b au "...v bt ng mt khi tc hung cn chm vai.

c th chn vua cng nhng vt qu ngay di lng sng, qun

Ty-Goten tm thi chuyn ging nc. H chn vua vi

nguyn o bo v gm trn tay. Sau , cho nc chy tr li v

git lun nhng n-l o m, khng ai v sau nhn ra ch mai-

tng. "khng mt tn r-ma hm ca no ng ti m ngi,

nh li ct ngha ca thi-s August.

Qun German (c) ti trc ca R-ma

Nhng chuyn dch sinh-c ln ca cc b-lc ty v ng

German, m chng ta gi l cuc i di-c ca cc dn-tc, l hu-

qu ca cuc tn cng ca dn Hung-n vo nm 375. Dn ny n

t cc tho-nguyn chu v thot tin nh thng dn ng-

Goten. Dn Ty-Goten di c trnh him-ho, c php ca

Hong- r-ma v nh-c min h lu sng Donau (Danuble).

Chng lu sau, h chng li s cai-tr ca -quc R-ma, nh tan

o qun r-ma trn gn Adrianopel (378) v tin vo Hi-lp.

Ri ko ti qua ng Illyrien thuc -quc Pha-ng. Nm

408, h xut-hin ln u tin trc ca R-ma v vy thnh.

Alarich i vng qua Ravenna, th- kh kin-c thi , ti

vy cht 12 ca thnh R-ma, ct t mi ngun tip-t t ngoi.

Dn s r-ma lc mt triu; chng bao lu xc ngi cht

qua 100 trnh-thut

51

i nm ri-rc khp ng ph. Dn ngoi gio r-ma c dng

ba-php li sm st t tri nh xung cc doanh-tri qun

German, nhng khng thnh-cng.

Alarich cho bn tin vo thnh l ng ch thi vy hm sau khi

nhn s vng, bc v tt c cc n-l ngi German. Alarich

nhn c 2.500 k vng, 15.000 k bc, 4.000 tm la, 3.000 tm

da nhum v 1.500 k ht tiu.

Mt ph-n m ca thnh

Hong- Honorius, con trai ca Theodosius, ng Ravenna,

chng mng g n s-phn dn r-ma , d nhiu s-gi dn thnh

n cu cu ng. Gio tng In-n-xen-x I mt ln cng n

Ravenna gp ng can-thip cho yu-cu xin t nh-c ca

Alarich. V Honorius khng chp-thun, nn Alarich li ko qun

n R-ma v c mt ph-n qu-phi m ca thnh cho lc na

m ngy 24.08.410. T 800 nm nay, dn thnh r-ma ni ting

cha bao gi thy k th, nay thnh ny li l mi ngon cho dn

German. Tuy nhin, nh mi-gii ca gio tng In-n-xen-x I,

thnh khng b hu v cuc cp ph cng ch xy ra rt hn-

ch. Nhng ngi trn trong cc nh th u c an thn. Khi

qun lnh mang ti cho Alarich mt s bnh qu cp t n th

thnh Ph-r, Alarich sai tr li. Sau ba ngy, qun Alarich ri

thnh mang theo v s vt qu.

Trong s nhng ngi b bt theo c Galla Placidia, con gi

ca hong- Theodosius v l mt ngi ch em cng cha khc

m vi Honorius. Gim-mc ca Ravenna gi c l "M ca

Vng-quc ". Gio tng L- cho hay, nhng tay lc-gio no

c ngi bo cho Galla Placidia u b hnh-hnh hoc t nht b

trut mi chc tc i. Sau khi Alarich mt, c tr thnh v ca

Athaulf, ngi k v Alarich. ng ny dn dn Ty-Goten xuyn

v min nam Php v, vo khong nm 550, lp ln mt Vng-

quc ngi Arian ko rng gn ht vng t Ty-ban-nha ngy

nay. Khong nm 600, dn Ty-Goten vo Ki-t Gio. Vng-

quc ca h ch ko di ti nm 711, sau b qun hi gio ph

tan.

Lch-s Gio Hi 52

Cun Sch Thnh ting c u tin

Dn German vo o bt u t khi c nhng nhng cuc di

dn ln. Khong nm 180 sau cng-nguyn c gim-mc

Germanien, nht l Rheinland. Khong nm 300 c nhng

cng-on German. Ti Cng ng Ni-x-a (325), c s hin-din

ca mt gim-mc ngi Goten. Nm 341 Wulfila c phong

"Gim-mc ca x Goten". Khong nm 400 tt c dn Ty-Goten

vo Ki-t Gio, d rng thuc phi Arius, bi v lc-phi Arius lc

trong mt thi-gian ngn (337-361) c Kon-stan-ti-np nng

ln hng quc-gio. V Wulfila lc l gim-mc ca Goten, nn

khng l g hu ht dn German theo phi Arius.

Gim-mc Wulfila lp ra ch g-tic (Goten) v ln u tin

dch Sch Thnh ra ting c. Dch-phm ny c lu gi trong

Codex Argenteus (ngy nay Thu-in).

Gio tng L- I cu R-ma khi tay Hung-n

Nh In-n-zen-x I trc y, i gio tng L- ln ny,

cng v tnh-th a y, phi nhng tay vo chuyn chnh-tr.

Ngi tay khng ti gp tng hung-n Attila iu-nh, v

thuyt-phc c tng ny ri khi . Cuc gp-g din ra

Mantua. Nu nh Attila vo c R-ma, th ln ny R-ma chc-

chn b ph bnh a. Qun Hung-n to ra nhng cuc di-

dn khng tin khong hu. Sau khi h b chn bi Vn l trng

thnh Pha ng , h buc phi tin v ty, ni sinh-c ca cc

b-lc German.

"Th hai chn"

Hung-n ("da sm", "da en") l dn du-mc Mng-c t

vng tho-nguyn Kirgisen. Mt ngi R-ma ng thi t h l

th "th hai chn". H ngi thp, "c y tht ti vai, u trn

ln, trn ngn, mt rng v dt, ru tha. Mt ti-h m sng, tai

ng, ming rng" (Mikoletzky). H n, ung, ng, nh gic trn

mnh nga, loi nga thon nh m nhanh. Gia-nh i theo trn

nhng xe tru, theo sau l n sc-vt.

qua 100 trnh-thut

53

Attila l lnh-t ni danh nht ca h, ln ngai t nm 444.

ng tn tht l g, chng ai bit. "Attila" ting Goten c ngha l

"ngi b nh". ng c dn knh nh thn thnh. Dinh tm ca

ng trn phn t u chu l t Hung-gia-li ngy nay (c l gn

Tokaj), gm nhng chi g. Xut-pht t tho-nguyn gia hai

sng Donau v Thei, Attila ln-lt thng cc dn-tc ln-cn v

tin qun v pha ty. Nm 437 ng nh tan Vng-quc

Bourgogne (Burgund) ca vua Gundahar, v vua u tin ca dn

ny vng Mittelrhein c tn trong lch-s (trong bi ht

"Gunther"). t lu sau, Attila tin vo Gallien, nhng ng b qun

r-ma v Ty-Goten nh tan trn cnh ng Katalaun nm 541.

Attila lui v Hung-gia-li, mt nm sau ko xung v ph nt

ng bng sng P. Chnh ni y gio tng L- ti gp ng v

khuyn-d ng quay tr li. Sau khi ng mt, nm 453, ch Hung-

n bin mt khi lch-s. H vo t u nh mt trn bo. Vng-

quc bo-lc v d-man ca h chng cn du vt no li.

Gio-triu thc gic

43 nm sau ngy thnh Am-br-si- mt (397), L- I c

bu t ph-t ln gio tng. Ngi tin lnh thnh-thong gi ngi l

gio tng " nht". ng, l v ngi cng nh In-n-xen-x I l

ngi nng cao uy-quyn ca gio tng ln trong Gio Hi.

Chnh In-n-xen-x I dy ly trt-t ca Gio Hi r-ma lm

thc o mi s, ly R-ma lm gng k-lut cho Gio Hi v

mi tranh-chp phi do R-ma gii-quyt. In-n-xen-x l ngi

u tin ly quyn quyt-nh v gio-hun ti-cao vo tay gio

tng v cng l k dn thn vo chnh-tr vi t-cch mt gio

tng, khi ngi ti Ravenna gp hong- Honorius ym-tr cho

nhng yu-cu ca Alarich.

Gio tng L- I cu R-ma v dn r-ma khi i ho

mt ln na, khi vua Vendalen l Geiserich ko qun ti, vo nm

455. Thnh-ph b cp ph sut hai tun, nh can-thip ca Gio

Tng nn dn khng b hnh-h v tn-st, thnh cng trnh

khi b thiu ri.

Cc gio tng thi tr nn uy-quyn, khng phi bng v-

kh, nhng nh ng v pha dn chng trong cn hon-nn, bo-

Lch-s Gio Hi 54

v h trong lc cc nh chnh-tr khng lm trn nhim-v. Khi

ngi dn ht hi-vng, b tay ch tn-th n, th ch c cc gio

tng mang li cho h can-m v nim tin. Uy-quyn ln cao ca

cc gio tng thi trung-c, nh vy, bt ngun t lng bit n ca

ngi dn b b mc trong hon-nn, c-n v v vng.

Ti-liu sau y ca mt tc-gi no mang tn Orientius

phn-nh ci v-vng gia th-k th nm:

"Ht thy (mi ngi) mt-nhc ch-i ngy tn-th kinh-

hong, v nhng ngy cui tht s ang n. Hy xem, ci cht

trm ln th-gii nhanh c no v cn a-chn chin-tranh

qut ng ngay c nhng dn-tc hng-cng! Ton ci Gallien

khi to nh t mt dn ho duy nht."

qua 100 trnh-thut

55

10 Mt -quc hon-v suy tn

Mt ngi c ln ngi hong- r-ma

Trong tnh Noricum thuc -quc R-ma, ngy nay l vng

bc o, t lu nay xut-hin thy tu tn l S-v-rin. ng ti t

phng ng, nhng khng ai bit r t u. ng ra tay gip

dn chng trong vng gp kh-khn v nhng t di-c ln. Nhiu

ngi tm ti c an-i hoc xin li cu-nguyn. "Trong s

nhng ngi ti c c Odovacar (Odoaker), mt thanh-nin cao

ln, ngho x", theo li k ca Eugippius, mt ngi ng thi,

"Anh ta va khom lng ci u khi ng trn lu va nghe v

tu-hnh ni v tng-lai sng-ln ca mnh. Trc khi t-gi, thy

tu ni vi anh: 'Hy ti , i i ! Nay anh cn phi n-bn rch-

ri, nhng mai y anh s giu-c." Chuyn xy ra ti Favianis,

c l Mautern gn Krems (o).

Odoaker l con mt s-thn ca Attila trong cung hong-

Theodosius II. Sau khi cha mt, chng Odoaker 36 tui sng i

lang-thang cng vi ng-bo German Noricum, cho n khi

nghe S-v-rin tin bo v cuc i i ca mnh. Odoaker i ,

vo phc-v trong cung -quc R-ma Pha Ty v chng bao lu

c c lm ch-huy trng o qun hu-cn ngi c , v

o-qun ny tn anh ln lm vua. Nm 476 Odoaker ht

Romulus, hong- cui cng ca -quc R-ma Pha Ty, khi

ngai v ui v hu. Romulus, cng trng tn vi v sng-lp thnh

R-ma, ch c ci "in trai" v qu tr nn c ngi ta gi l

"Augustulus" ("ng hong con").

Trong khi -quc R-ma Pha ng cn cm-c c cho

ti nm 1453 (sp- khi b ngi hi gio Th-nh-k chim Kon-

stan-ti-np), -quc Pha Ty b anh ngi c Odoaker o-

chnh khng tn mt git mu vo th-k th nm.

V Odoaker chp-nhn u-quyn ca -quc Pha ng

nn ng tr-v vi t-cch chnh-thc l"Ch-huy trng qun-

i hong- ". ng cng nhn mnh ch l "vua" m thi. Nh

Lch-s Gio Hi 56

li cng-n tin-tri trc y, Odoaker lin vit cho S-v-rin mt

l th, trong "cho php" v tu-s mun bt-c g th c ni cho

ng bit.

Vi tr thng-minh, Odoaker n-lc xoa du thm-cnh

bn-cng ca dn v a -quc Pha Ty vo mt bc ng

mi.

Vic sp- ca -quc Pha Ty t ra cho chng ta cu

hi, v u mt -quc hon-v li c th d-dng tiu-vong nh

th.

Nguyn-nhn su-xa

Cuc xm-chim ca ngi c khng hn l nguyn-nhn

suy tn ca -quc, nhng y l hu-qu ca mt nh-nc

ph-sn v nhng nguyn-nhn su-xa hn, c th nu ln nh sau:

Phong-ho suy-i, kinh-t ln-bi, chuyn-quyn bn giy, qun-

i hn-km, thiu dn, su thu nng, dn b thn lng, thiu

quan-tm chnh-tr, chnh-quyn phung-ph v chnh-sch k-th

dn thiu-s.

Dn c "khng a vi chuyn tru-lc"

Ngay t thi hong- Septimius Severus (193-211) ngi ta

phn-nn chuyn thiu dn trm-trng trong -quc. L-do

chnh l s sinh gim, nn ph thai v vt con. Thm vo l

bnh him-mun ni ph-n v cuc sng xa-hoa v sa-o. Li

sng n-chi ny khng c ni dn c, nh s-gia Tacitus k:

"Ph-n h sng oan-trang, khng h-hng bi chng-din

v n-chi tru-lc. Chuyn b v b chng ho-him mi xy ra,

d dn s ng. Hnh-pht ra ngay ti ch v giao cho chng tu-

tin thi-hnh. Anh ta co trc u v trc mt h-hng, x o,

ui ra khi nh v vc ho nh v chy cng lng. Mt ph-n

mt trinh-tit coi nh ht tng-lai. D cn tr, p, giu cng

chng ly c ai na. Ngi dn c khng a vi chuyn tru-

lc. D-d ngi khc hay b d-d, i vi h, khng phi l sng

theo mt. H coi vic hn ch sinh- hoc git con tr l ti c; v

x-hi h nh phong-tc tt nn tin xa hn nhng ni khc nh

lut-l tt."

qua 100 trnh-thut

57

Khng thit-tha chnh-tr

Mt l-do khc l x-hi cng ngy cng l-l chuyn chnh-

tr. C nhng ngi dn r-ma t lui xung hng th dn khi

b bu vo b my cng-quyn. Hong- Konstantin min thu

cho gii gio-s v cng-chc. Hu-qu l ngi ta ua nhau i tu

khin nh-nc mt thu v khng cn ngi cho cc hi-ng

lng x. V vy, Konstantin li phi ra thm lut h ai thuc giai-

tng x-hi cao c bu vo cc hi-ng dn c th khng

c lm gio-s.

Cng c nhng tn hu ki-t trnh n chnh-tr, khng nhng

v mun an thn, m cn v cho rng chnh-tr l chuyn "d-bn"

khng nn nhng vo. I-r-n (t nm 177 gim-mc Lyon)

chng li quan-im ny vi l-lun: ai khng ng-gp cho phc-

li chung th cng khng c quyn i chia hng cng-sc ca k

khc. C-th ng vit:

" c th khoe c rng mnh hon-ton tch-bit vi x-

hi dn ngoi, th mnh khng c quyn khoc trn mnh nhng g

do ngi khc lm ra, m phi trn i chn t khng nh-ca

lang-thang trn ni, nh th hoang."

Ch nhng nh n-tu thc-hnh nguyn-tc . Nhng ngi

dn khc tip-tc an-nhin hng hoa-tri nhng n-lc chnh-tr

ca k khc m chng quan-tm ng-gp g vo cng-cuc xy-

dng chung. Tn-gio cng kh m xoay-chuyn c thi- ny.

Tht-bi trong chnh-sch i vi dn thiu-s

S sp- ca -quc cng cn c nguyn-nhn trong

chnh-sch v l i vi dn thiu-s. Thiu dn, binh-i v b

my cng-chc v th thiu ngi, nn phi s-dng ngi ngoi-

quc, m h gi l dn "khch", in th. Thot-tin ngi ta

dng h nh l nhng qun nh thu. V sau c nhng c-nhn

ngoi-quc tin ln c nhng ch cao trong chnh-quyn v

qun-i, nh trng-hp ca ch-huy trng Odoaker.

Nhng khng phi tt c "khch" u c hi-nhp. c-

bit nhng cuc di-dn ln to nn nhng cng-ng dn c

Lch-s Gio Hi 58

ri rc khp -quc. L ra chnh-quyn Milano v Ravenna phi

m c-hi hi-nhp cho h, nhng tri li, vi chnh-sch k-th

chng-tc, -quc y cc cng-ng dn c ny ra l x-

hi.

Theoderich, mt "nh lnh-o tuyt-vi"

Odoaker tr-v 14 nm. "Khi hon-tt s-mng lch-s

ni Th-gii r-ma vi dn-tc c " (Loewenstein), ng thua

mt ngi c khc tn l Theoderich, vua x ng-Goten, cho

i trong mt vng gn Wien (vn W ting c c nh V ting

vit: "Vin", nay l th- o) mt nm sau ngy Attila mt. Khi

ln tm tui, Theoderich b bt lm con-tin v chuyn cho hong-

Kon-stan-ti-np. 18 tui, anh ni ngi cha, thng-hp x Goten

ri ko qun v . Odoaker b nh bi ba ln v b Theoderich

git khi anh ny chim c Ravenna, ni Odoaker ng dinh,

ngy 05.03.493.

Theo mt ti-liu c do Anonymus Valesianus vit, th

Theoderich l "mt nh lnh-o tuyt-vi, gn vi mi ngi v

tr-v 33 nm. Ba chc nm di thi ng, nc sng trong

thanh-bnh. ng khng ln no tht-bi. ng lnh-o dn v

r-ma thnh-cng. D coi mnh thuc ging dn Arian (Nht-nh-

man) nhng ng vn lut r-ma yn cho h. ng phn-pht

rng-ri vng bc v ng-cc v nh li qun-tr hu-hiu ng lm

y li cc kho qu kim khnh-kit ca nh-nc. ng khng

cm-on g c i vi o Ki-t."

Gio Hi b Theoderich e-do

Gim-mc Wulfila lc cn ging o Ki-t theo phi

Arius cho dn Goten. V sau tt c cc b-lc c khc u theo

o ny, tr dn Franken. Ngi c vn coi gio-thuyt Arius l

quc-gio ca mnh, c Theoderich cng vy. ng ny vn c lin-

h tt vi gio tng Gelasi I. Nhng thi- thn-thin ny ri y

s khng cn na, khi ng d-tnh qui tt c cc b-lc c theo

phi Arius thnh mt mt-trn chung chng li dn cng gio hi-

lp v r-ma. Mng ca ng c l thnh-tu nu lc khng

c vua x Franken cng gio l Chlodwig (Clovis). V nu nh

qua 100 trnh-thut

59

Theoderich thnh-cng, th Gio Hi phng ty c l phi

ng trc mt e-do sng-cn.

Theoderich mt nm 526. Truyn-thuyt bo l ng ho

thnh Dietrich Bern (= Verona). Sau khi ng mt, hong- Ju-

sti-ni-a-n (527-565) ca -quc R-ma Pha ng m mt

trn cn-qut ko di 20 nm chng li Goten v chim li c .

Sau trn nh quyt-nh gn ni Vesuv nm 553, trong trn

vua cui cng ca ng-Goten l Teja b tng Narses ca -

quc Pha ng git, lch-s th-gii khng cn nhc n tn

Goten na. Nm 554 Ju-sti-ni-a-n ra lut mi v xo sch nhng

du-vt hnh-chnh cn li ca ng-Goten. Nhng ch vi nm

sau (568), dn ngoi Langobarden tin vo v chim ng nc

ny 200 nm di. Phi i i- Karl gii-phng li qua trn thng

gn Pavia nm 744.

Lch-s Gio Hi 60

11 Bin-c (Benedikt) xy nn cho phng ty

Nm 529 hong- Ju-sti-ni-a-n I ng ca trng trit-hc

cui cng ca dn ngoi Athen (Hi-lp). Cng nm , mt

ngi n ng trc 50 tui ln ni Cassinus pha nam thnh R-ma

lp tu-vin. V tu-vin ny s a tinh-thn ki-t gio tri khp u

chu. Ngi l Bin-c t Nursia. Trn ni cn c mt n c

th thn Apollo. Bin-c cho p tng, t n ri xy ln mt

nh th knh thnh Martin thnh Tours. ng cho xy mt nh

nguyn nh knh Gio-an ngay trn ch bn th c v t vin

u tin cho tu-vin Monte Cassino.

R-ma sa-o

Bin-c, con mt gia-nh qu-tc r-ma min qu, sinh

khong nm 480 Nursia thuc Umbrien min trung v c

gi i hc R-ma. R-ma thi bt u ln-ngp trong tru-lc.

Cuc phn-r u tin gia R-ma v Byzanz, thot tin ch

ko di 35 nm, xy ra di thi gio tng F-li-x II (483-492).

N-lc thng-hp ca gio tng A-na-sta-si- II (496-498) to

nn mt chia-r nguy-him trong gio-triu, sau khi ngi mt. a

s trong gio-triu chn Sym-ma-c ngi Sardinien lm gio tng

v phong chc ti Lateran. Mt nhm cm-tnh vi Byzanz li

chn mt v Lau-ren-ti- no lm gio tng v tn-phong

thnh ng Maria Maggiore. Hai phe ko xung ng tn cng

nhau c-lit, gy ri-lon c thnh. Hai gio tng nh xin quyt-

nh ca Theoderich v Hong- chn Sym-ma-c. Hi-ng

(Synode) R-ma nm 499 hoan-h nhit-lit quyt-nh ca

Hong- v ra mt quyt-ngh u tin cm gio-dn khng

c nh-hng ln vic bu gio tng. Cu Bin-c, phn v

chng hiu ti sao trong Gio Hi li c th c chuyn nh th,

phn v cuc sng bung-th ca ng-bn lm cu chong-vng,

nn chy trn khi R-ma. Mt trm nm trc thnh Pau-li-

qua 100 trnh-thut

61

n Nola cng vit: Ai mun vo Nc Cha, phi trnh R-

ma.

Ru pha thuc c

Bin-c trn v vng ni Sabiner pha ng R-ma v vo

trong mt hang ni gn Subiaco. , ngy kia cu gp tu-s r-

ma -n, l ngi theo li k ca i gio tng Gr-g-ri- -

cung-cp lng-thc cho cu sng. Khng c ng vo hang, R-

ma-n hng ngy phi buc "cht thc n ma chay d ca mnh"

vo mt si dy ri th xung. Km vi thc n l mt ci chung

nh Bin-c nghe bit ti ly.

Bin-c sng trong hang ba nm, cho n khi b bn chn

chin khm-ph. V ru ria u tc bm-xm ngi ta tng cu l

mt con th hoang. Chng bao lu sau, cc tu-s ca mt tu-vin

gn ti mi cu v lm b-trn, v b-trn h va mt. Bin-c

cho hay mnh sng rt kht-khe. Ban u cc thy bo khng sao.

Nhng chng bao lu h xm-x chn-ngn v b-trn mi. "Mt s

anh bn vi nhau b thuc c vo ru cho ng ung", Gr-g-ri-

ghi li nh th. Nhng khi B-trn va lm php th chn ru

v, khin ng nhn ra kp-thi m-mu m-hi mnh.

Thy dy ca dn German

V cuc i ca thnh Bin-c, chng ta ch c nhng ghi-

ch ca i gio tng Gr-g-ri-, k cng l tu-s v rt mn-m v

Thnh. Nhng g Gr-g-ri- vit v Bin-c khng hn l mt

ti-liu s, nhng l mt cun hnh-tch, gm c nhng chuyn

truyn-tng v ngi. Tuy nhin, chuyn lp tu-vin Monte

Cassino v lut dng ca ngi th hon-ton c tht. Nh lut ny

m Bin-c tr thnh mt thy dy quan-trng ca cc b-tc c

non-tr mi ti nh-c trong vng. Lut ca ngi nh du khi

u thi Trung C ki-t gio v nh-hng ln trn s pht-trin

ca thi-i ny. N l tm bng ch ng cho dn c bc

vo mt thi mi ca lch-s th-gii. Qua lut , Bin-c c

coi l "Ngi cha ca Phng ty".

Lch-s Gio Hi 62

Ht mm cho s tri-dy kinh-t

Ngoi ra, Bin-c cng c coi l bc thy trn phng-

din kinh-t, bi v lut ca ngi buc cc tu-s phi t-tc lng-

thc bng mi cch c th. Trong thi-i cuc sng v sinh-mi b

tn-ph bi nhng cuc di-dn ln, cc tu-vin bin-c l

nhng t-im sn-xut v tiu-th ri-rc v dn tr thnh ht

mm pht-trin kinh-t cho c vng ln-cn. Cng nh dn r-ma ,

dn c coi cng-vic chn-tay l th khng ng lm. V th

nguyn-tc "Cu-nguyn v lm vic!" ca Bin-c c tc-

ng mnh trn dn ny.

Bin-c cn i-hi tu-s mnh "gn cht vi cng-on",

khng i tu-vin cho ti lc cht. Nguyn-tc ny cng nhc-

nh dn c li nh-c lm-n, b cuc sng du-mc.

Nguyn-tc th ba ca lut bin-c l vic phn-phi thi-

khc trong ngy: mi vic cu kinh, lm vic, n ung v ng ngh

u c thi-im ca n. Gi nguyn c Bin-c chia ra nh

sau: Kinh m, kinh sng (lc bnh-minh), kinh gi (gi nht, gi

ba, gi su v gi chn), kinh chiu lc mt tri ln v kinh ti vo

bui ti. Thi-gian v chng-trnh u ra th mi thnh-cng

c.

Tr-tu ca phng Ty

Nhng g lut thnh Bin-c ra cho mt vin-ph th cng

ng cho ngi cha, ngi m, ngi lm ch trong x-nghip. Tt

c nhng ai nm quyn lnh-o u : "Phi lun nh mnh l ai,

mang danh g v phi bit tin ai hn giao trch-v. Phi -thc

c tm nng-n ca bn-phn mnh trong vic hng-dn tm-

linh v phc-v nhiu ngi vi nhiu tm-tnh khc nhau."

Ngoi vai-tr c-trng ca vin-ph, cc tu-vin bin-c

cng l nhng t-chc dn-ch u tin vi vic hp "