LiberaL na stra tegia przeciw mo wie nie nawiści · 25/11/1996 · jak i jednostek. Każdy słowny atak niesie za sobą konsekwencje – nieraz tragicz-ne – nie tlko dla samej

LiberaLna strategia przeciwko mowie nienawiści w sieci

Miłosz Hodun

ze wsparciem przy udziale współfinansowane przez autorwydane przez

# Opublikowano przez European Liberal Forum asbl przy współpracy z Fundacją Projekt: Polska. Współfinansowane przez

Parlament Europejski. Parlament Europejski ani European Liberal Forum asbl nie są odpowiedzialne za treść ani sposób

jej wykorzystania. Poglądy wyrażone w niniejszej publikacji są jedynie poglądami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają

stanowisko Parlamentu Europejskiego i / lub European Liberal Forum asbl.

Mowa nienawiści pojawia

się wszędzie: na murach

miast, w mediach, w sieci.

Nie można od niej uciec.

W ostatnich latach lu-

dzie zmienili również nastawienie do niej.

Wcześniej była domeną stadionowych chu-

liganów i ekstremistów ze skrajnej prawicy.

Obecnie mowa nienawiści weszła na stałe

do życia politycznego, a partie ekstremi-

styczne znalazły drogę do parlamentów

narodowych i Parlamentu Europejskiego.

Język tych stronnictw bywa przejmowany

przez partie głównego nurtu, które następ-

nie wywierają wpływ na język dziennikarzy.

W świecie wirtualnym sytuacja jest jeszcze

gorsza. Internet stał się bezdenną otchłanią

mowy nienawiści. Fora, blogi, strony inter-

netowe czy media społecznościowe pełne są

agresji skierowanej zarówno do całych grup,

jak i jednostek. Każdy słowny atak niesie

za sobą konsekwencje – nieraz tragicz-

ne – nie tylko dla samej ofiary, lecz także

ogółu społeczeństwa.

W 2012 r. zdecydowaliśmy, że coś trzeba

z tym zrobić. Projekt: Polska rozpoczął

projekt HejtStop skupiony na usuwaniu

mowy nienawiści z polskich miast. Stwo-

rzono specjalną stronę, która umożliwiła

przesyłanie zdjęć graffiti zawierających

mowę nienawiści, a koordynatorzy razem

z władzami lokalnymi i właścicielami

oszpeconych obiektów, przy wsparciu pry-

watnych firm, zaczęli je usuwać. Niektóre

hasła zostały przykryte pięknymi murala-

mi. Projekt okazał się wielkim sukcesem

i postanowiono go rozwijać. Dzisiaj do-

stępna jest specjalna aplikacja, a HejtStop

przyczynia się od usuwania mowy niena-

wiści także z mediów społecznościowych.

W 2012 r. rozpoczęto również długoter-

minowy projekt ELF „ Developing a liberal

strategy against online nationalism” („Roz-

wój liberalnej strategii przeciw nacjonali-

zmowi w sieci”). Pierwszą jego częścią była

międzynarodowa konferencja, którą zor-

ganizowano 2013 r. w Krakowie. Eksperci

z krajów europejskich oraz ze Stanów Zjed-

noczonych analizowali sytuację w Europie

i szukali rozwiązań. Kolejna konferencja

odbyła się w Poznaniu we wrześniu 2014 r.

Miała ona charakter praktyczny – uczest-

nicy razem z ekspertami i prowadzącymi

warsztaty szukali rozwiązań, które można

by od razu wprowadzić w życie.

Niniejszy dokument jest podsumowa-

niem tego projektu. Jest to analiza przedsta-

wiająca mowę nienawiści w sieci w Europie.

Definiuje problem i wskazuje odnoszące

się do niego istniejące instrumenty prawne.

Na koniec przedstawia dziewięć zróżnico-

wanych propozycji liberalnych rozwiązań

tego problemu. Niektóre sugerują zmiany

prawne, a inne wskazują na konieczność

dialogu z prywatnymi firmami i zmian

istniejących projektów. Wszystkie jednak

skupiają się na walce z mową nienawiści

przy jednoczesnej ochronie wartości li-

beralnych, a zwłaszcza – wolności słowa.

Te propozycje można rozwinąć natychmiast,

ale nie można ich traktować jako zamknię-

tego katalogu. Jest to raczej punkt wyjścia

do dalszej dyskusji pomiędzy liberałami

w całej Europie. #

© European Liberal Forum

2liberalna strategia przeciwko

mowie nienawiści w sieci

[…] tolerancja i szacunek dla równej

godności wszystkich istot ludzkich

stanowią fundament demokratycz-

nego, pluralistycznego społeczeń-

stwa. W niektórych społeczeństwach

demokratycznych z zasady sankcjo-

nowanie lub nawet zapobieganie

wszelkim formom wypowiedzi, które

rozpowszechniają, zachęcają, wspie-

rają lub uzasadniają nienawiść opartą

na nietolerancji może być uznane

za konieczne […]

# Erbakan v. Turkey, wyrok z 6 lipca 2006 r., § 56

ostatnie kilka lat pokazało,

że kryzys ekonomiczny

był głębszy, niż się spodzie-

wano, oraz że znacząco

wpłynął na europejskie spo-

łeczeństwa. Europa musiała zareagować.

Jedną z odpowiedzi na poziomie europej-

skim było stopniowe pogłębianie integracji

ekonomicznej, np. poprzez mechanizmy

pomocy finansowej i koordynację polity-

ki fiskalnej. Te rozwiązania wywołały wiele

kontrreakcji. W wielu krajach powstały an-

tyeuropejskie nacjonalistyczne grupy, a ich

reprezentanci w lokalnych parlamentach

są postrzegani jako zagrożenie dla liberal-

nej demokracji.

Chociaż czynniki, które wpływają

na rozwój ruchów nacjonalistycznych,

są przeważnie wewnętrzne i wiążą się

ze społeczno-ekonomiczną sytuacją po-

szczególnych państw, to należy wskazać

także na ich wspólny europejski wymiar.

Każdy europejski kraj jest w pewnej mierze

narażony na nacjonalizm, który łączy się

z europejską historią oraz faktem, że pań-

stwa europejskie uformowały się jako pań-

stwa narodow. Co więcej, nacjonalizm jest

w pewnym sensie produktem romantyzmu,

a zatem nie chodzi w nim o rozumienie,

lecz o sentymentalizm, wskutek czego trud-

niej go zwalczać.

Kryzys gospodarczy spowodował

tarcia ekonomiczne. Wysoki wskaźnik

bezrobocia zmusił niektórych członków

europejskiej wspólnoty i klasy politycznej

do szukania najprostszych rozwiązań,

które (w założeniu) chroniłyby ich naród.

Odpowiedzialnością za nową, trudną sytu-

ację obarczono większe, zamożne państwa

i obco krajowców mieszkających w pań-

stwach narodowych (imigranci). Standard

życia w Unii Europejskiej od pewnego

czasu się nie poprawia, o co państwa Eu-

ropy obwiniają Brukselę i stworzony przez

nią system – bardzo często utożsamiany

z europejską biurokracją, przeregulowa-

niem i wspólną walutą. Uważa się, że Unia

narzuca polityki, które hamują rozwój eko-

nomii, a w szczególności przemysłu i rol-

nictwa. „Chcemy odzyskać nasz kraj”, żąda

Nigel Farage (UKIP – Partia Niepodległości

Zjednoczonego Królestwa); „Mniej Europy,

więcej Holandii”, dodaje Geert Wilders

(PVV – Partia Wolności). Ten sentyment zo-

stał połączony z populizmem. Nieodpowie-

dzialna opozycja – antyestablishmentowe

partie – stara się pozyskać nowych wybor-

ców za wszelką cenę. To liderzy skrajnej

prawicy znaleźli nowe tematy, by zmobi-

lizować wyborców przeciw dominującym

partiom. W ten sposób nacjonalizm stał się

najłatwiejszą drogą zdobywania poparcia.

Inny problem z prawicowymi populista-

mi polega na tym, że ich postulaty są łatwo

przejmowane przez prawicowe i centropra-

wicowe partie. Język debaty publicznej staje

się więc coraz bardziej radykalny.



Mowa niena wiści

Ostateczne potwierdzenie trendu za-

uważono podczas wyborów do Parlamentu

Europejskiego w maju 2014 r. Euroscep-

tyczne, prawicowo-populistyczne partie

zwiększyły swój udział w głosach z 11 %

do 15 %, w niektórych krajach zyskując

nawet większe poparcie. Liga Północna

z Włoch, Wolnościowa Partia Austrii, Job-

bik z Węgier, holenderska Partia Wolności,

Prawdziwi Finowie czy polski Kongres

Nowej Prawicy mają już swoją reprezentację

w Strasburgu i Brukseli. Duńska Partia Lu-

dowa, Front Narodowy we Francji i Partia

Niepodległości Zjednoczonego Królestwa

wygrały wybory w swoich krajach, uzysku-

jąc odpowiednio 26 %, 25 % i 27 % głosów.

Narodowo-Demokratyczna Partia Niemiec

i Złoty Świt w Grecji, dwie partie uznawa-

ne za neonazistowskie, zdobyły mandaty

w Parlamencie Europejskim. Ostatni

przykład jest szczególnie alarmujący, po-

nieważ w sprawie greckiej partii, która

promuje przemoc polityczną (i posługuje

się podobnymswastyki symbolem), toczy się

śledztwo, a jej przywódcom grozi więzienie.

To dowodzi, że radykalna prawica obecna

w Parlamencie Europejskim to nie tylko

posługująca się łagodniejszym językiem tzw.

skrajna prawica 2.0, lecz także tradycyjna

skrajna prawica, opierająca swoją działal-

ność na popieraniu rasizmu i antysemity-

zmu, wspierana przez skinheadów. #

Oczywiście powstanie skrajnie prawicowej

ideologii w Europie przekłada się nie tylko

na funkcjonowanie partii politycznych.

Ta ideologia oddziałuje również na różne

aspekty życia społecznego. Negatywne

podejście do imigrantów i mniejszości

nadaje ton działaniom wielu formalnych

i nieformalnych grup. Wpływa nie tylko

na ich działania, ale także kształtuje ich

język, tematy debat, słownictwo i retorykę,

wspierając dalsze przenikanie do mediów.

Mowa nienawiści jest konsekwencją

rozwoju skrajnie prawicowych ruchów

w Europie. Jest organicznie połączona z na-

cjonalistyczną demagogią, tak że oba zjawi-

ska wspierają się wzajemnie. Mowa niena-

wiści odzwierciedla negatywne nastawienie

nacjonalistów do różnych grup, a także

staje się pożywką dla skrajnie prawicowych

ruchów instytucjonalizujących agresywny

dyskurs. Jest to sprzężenie zwrotne, które

można zauważyć również w relacjach

między mową nienawiści a przestępstwami

z nienawiści.

# Przestępstwo

z nienawiści

(bezprawne działa-

nie przeciw grupie

lub jednostce

oparte na uprze-

dzeniu względem

ich postrzeganej

tożsamości)

# Mowa

nienawiści

( negatywne

wyrażenie oparte

na uprzedzeniu,

nietolerancji, nie-

nawiści etc.)

# Dyskryminacja

(niesprawiedliwe

traktowanie

wynikające

z uprzedzenia)

# Uprzedzenie

( generalizacja za-

wierająca zazwy-

czaj negatywną

ocenę jednostki

lub grupy)

# Stereotypy

( generalizacje

o grupie osób

mogące zawierać

osądy)



Walka przeciw mowie nienawiści wspie-

ra walkę z nacjonalizmem, dlatego też libe-

ralne środowiska powinny skoncentrować

się na tym zadaniu.

Mowa nienawiści stała się typowym

zachowaniem wśród polityków. Ponad 40 %

badanych respondentów wskazało, że ob-

raźliwe wypowiedzi polityków skierowane

do osób LGBT są powszechne w ich kraju.

W niektórych państwach uznało tak nawet

90 % ankietowanych. Średnio 44 % badanych

w ośmiu krajach powiedziało, że antysemi-

tyzm jest dużym problemem w życiu poli-

tycznym. Polityczna mowa nienawiści jest

połączona z mową nienawiści w mediach.

Ta sama ankieta pokazuje, że w krajach,

w których respondenci wskazali na wysoki

stopień antyżydowskiego resentymentu,

pojawia się także dużo antysemickich

doniesień w mediach. Badanie wydaje się

ujawniać związek między mediami i polity-

ką, który wymaga dalszych badań1.

Oczywiście samo pojęcie mowy nie-

nawiści jest szersze, niż zaprezentowano

powyżej. Nie wszystkie przejawy mowy

nienawiści są związane z nacjonalizmem

lub – mówiąc szerzej – ze skrajną prawicą.

Jednak najbardziej widoczne przykłady

mowy nienawiści, które są publicznie dys-

kutowane, takie jak: rasizm, wypowiedzi

ksenofobiczne, przeciwko osobom LGBT

i grupom religijnym, wyraźnie wiążą się

z radykalnymi środowiskami prawicowymi

(nawet jeśli tzw. internetowi hejterzy nie

są bezpośrednio przez nich inspirowani).

Ponadto istnieje mowa nienawiści skiero-

wana przeciw innym grupom, takim, które

nie są identyfikowane jako wrogie prawi-

cowym partiom. Obiektem ataków może

stać się każda grupa: kobiety, fani danej

drużyny sportowej lub zespołu muzyczne-

go. Co ważne, nie tylko grupy, lecz także

jednostki są na celowniku hejterów.

Wszystkie przejawy mowy nienawiści

wynikają z postaw dyskryminujących

i pozbawiają ofiary ich praw. Dlatego też

zasługują na to, by stać się obiektem zde-

cydowanej krytyki ze strony liberałów. #

1 http://fra.europa.eu/

sites/default/files/

hate_speech_war-

saw_slide.pdf.

Pierwszym problemem związanym z mo-

wą nienawiści jest to, że nie ma zgody

co do jej definicji. Zakres znaczenia jest

bardzo szeroki: od nienawiści do obraźli-

wych form uprzedzeń. Słownik oksfordzki

definiuje nienawiść jako „emocję skrajnej

niechęci lub awersji; powstrzymywanie,

wstręt, nienawistność”. Użycie określenia

„skrajne” często traktowane jest jako

decydujący wskaźnik w definiowaniu

mowy nienawiści.

Z prawnej perspektywy zakres pojęcia

„mowa nienawiści” obejmuje zachowania,

które nie są chronione na mocy prawa

do wolności ekspresji uwzględnionego

w międzynarodowych prawach człowie-

ka (podżeganie do zbrodni z nienawiści),

zachowania niejednoznaczne, tzn. takie,

którym ochrona mogłaby przysługiwać

w zależności od istnienia i wagi pewnej

liczby „zmiennych kontekstowych”

(np. ekstremalnie obraźliwe wypowiedzi),

a także inne zachowania, które mogłyby

być chronione pomimo ich budzącego

czyM jest Mowa

nienawiści?



wątpliwości charakteru (np. negatywne

stereotypizowanie mniejszości) 2.

Jedną z definicji mowy nienawiści moż-

na znaleźć w „Rekomendacjach” nr R (97) 20

Komitetu Ministrów Rady Europy:

2 The Council of Europe

against online hate

speech: Conundrums

and challenges.

[…] zwrot „mowa nienawiści” będzie rozumiany jako każda forma

wypowiedzi, która rozpowszechnia, podżega, propaguje lub uspra-

wiedliwia nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm lub inne for-

my nienawiści oparte na nietolerancji, włączając w to nietolerancję

wyrażaną w formie agresywnego nacjonalizmu lub etnocentryzmu,

dyskryminacji lub wrogości wobec mniejszości, migrantów lub osób

wywodzących się ze społeczności imigrantów.

Mowa nienawiści to jakakolwiek mowa, gest lub zachowanie, pi-

smo czy przekaz, które są zabronione, ponieważ mogą pod burzać

do przemocy lub szkodliwego działania przeciw chronionej jed-

nostce lub grupie albo dlatego, że dyskredytują lub zastraszają

chronioną jednostkę lub grupę. Prawo może określić chronione

jednostki lub chronione grupy poprzez określoną charakterystykę.

Definicja niepochodząca z tekstu prawnego

brzmi:

Ta definicja, obejmująca publikacje, symbole,

graffiti, piosenki, filmy i audycje radiowe,

została przyjęta jako oficjalna w tym rapor-

cie. Jest szeroka i podkreśla fakt, że należy

podjąć kroki przeciwdziałające mowie

nienawiści. #



Celem prawnej kontroli mowy nienawiści

jest uniknięcie naruszania praw podstawo-

wych i powodowania krzywd.

Mowa nienawiści może naruszać

prawa człowieka, a także zagrażać tzw.

wartościom osobistym, takim jak: god-

ność, równość, wolność wypowiedzi,

religii, stowarzyszania czy udziału w życiu

publicznym. Ponadto mowa nienawiści

krzywdzi jednostki – wywołuje straty psy-

chologiczne, strach, hamuje samorealizację

czy pogarsza samoocenę.

Mowa nienawiści narusza zasadę nie-

dyskryminacji. Podważa godność osobistą

i wyobcowuje jednostki lub grupy, które

często są już marginalizowane. Pozbawia

poczucia bezpieczeństwa każdego, kto na-

leży do grupy będącej obiektem agresyw-

nych zachowań. Ataki personalne mogą

natomiast pogwałcać prawo do poszano-

wania życia prywatnego. Mowa nienawiści

może czasem prowadzić do przestępstw,

które zagrażają bezpieczeństwu osobiste-

mu3. Największe zbrodnie nienawiści, ta-

kie jak ludobójstwo, są zawsze powiązane

z mową nienawiści.

Różne typy mowy nienawiści wymagają

innych reakcji, które jednak nie mogą nad-

miernie ograniczać wolności wypowiedzi.

Reakcja powinna mieć na względzie konse-

kwencje, jakie może wywołać.

W przypadku niektórych form mowy

nienawiści najlepiej sięgnąć po środki

prawne, włącznie z tymi dotyczącymi te do-

tyczące prawa karnego, natomiast innym

lepiej stawić czoło przy użyciu narzędzi

pozaprawnych, które mogą być działa-

niami edukacyjnymi, kulturalnymi lub

informacyjnymi.

Jak już zostało powiedziane, należy

pamiętać, by odpowiedź na mowę niena-

wiści nie ograniczała nadmiernie wolności

wypowiedzi. Decydując o najbardziej od-

powiedniej odpowiedzi, trzeba uwzględnić

następujące czynniki:

• zawartość i ton wyrażenia

• intencja autora wypowiedzi

• istniejące cele lub potencjalne cele

• kontekst

• wpływ

Niektórzy liberałowie niechętnie odno-

szą się do działań przeciw mowie nienawiści,

ponieważ uważają, że są one niedopuszczal-

nym ograniczeniem wolności wypowiedzi.

Według nich rząd nie powinien zajmować

się modyfikowaniem ludzkich uczuć. Roz-

wiązania cenzorskie są absolutnie wykluczo-

ne w takich przypadkach4. Część liberałów

uznaje za dopuszczalne reagowanie tylko

w wypadku najbardziej ekstremalnych form

mowy nienawiści, np. gdy wysuwane są bez-

pośrednie groźby wobec czyjegoś życia.

W przypadku działań przeciwko mowie

nienawiści najbardziej dyskutowana jest ich

relacja z prawem do wolności wypowiedzi.

Art. 19 Powszechnej Deklaracji Praw Czło-

wieka brzmi: „Każdy człowiek ma prawo

do wolności opinii i wyrażania jej; prawo

to obejmuje swobodę posiadania niezależ-

nej opinii, poszukiwania, otrzymywania

i rozpowszechniania informacji i poglądów

wszelkimi środkami, bez względu na gra-

nice”. Także Europejska Konwencja Praw

Człowieka w art. 10 przewiduje: „Każdy

ma prawo do wolności wyrażania opinii.

Prawo to obejmuje wolność posiadania

Mowa nienawiści

a prawo3 Przestępstwa z nienawi-

ści to czyny przestępcze

motywowane uprzedze-

niami. Do przestępstwa

z nienawiści dochodzi

w przypadku spełnie-

nia dwóch warunków.

Po pierwsze – gdy po-

pełniony czyn stanowi

przestępstwo na mocy

zwykłego prawa karnego.

Po drugie – gdy przed-

miotem agresji jest

cecha prawnie chro-

niona. Cecha chroniona

to cecha wspólna dla

całej grupy – rasa, język,

religia, pochodzenie et-

niczne, narodowość lub

inny wspólny czynnik

Crime Laws: A Practical

Guide (Warsaw: odiHr

2009), s. 16.

4 Ten punkt widzenia jest

szczególnie popularny

w usa i chroniony przez

Sąd Najwyższy usa

w Snyder v. Phelps,

United States v. Alvarez,

United States v. Stevens

and others).



poglądów oraz otrzymywanie i przeka-

zywanie informacji i idei bez ingerencji

władz publicznych i bez względu na granice

państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza

prawa Państw do poddania procedurze

zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, tele-

wizyjnych lub kinematograficznych”.

Wielu liberałów wierzy, że jest to zasa-

da nadrzędna i nie może być ona ograni-

czana, a jakakolwiek próba eliminowania

mowy nienawiści naruszyłaby wolność

wypowiedzi i nie wolno jej akceptować.

Jest to szczególnie widoczne w amery-

kańskiej kulturze politycznej i prawnej,

gdzie swobodę wypowiedzi postrzega się

jako najbardziej znaczącą ze wszystkich

wolności. Opisuje się ją jako część natury

ludzkiej i wartość kluczową dla funkcjo-

nowania demokracji. Mowa nienawiści

nie jest kryminalizowana, ponieważ USA

nie mają takiej historycznej przeszłości

jak Europa. Natomiast państwa europej-

skie, doświadczone drugą wojną światową

i traumą Holocaustu, poszły inną drogą.

Drogą, w której żadna z zasad konstytucyj-

nych prawa nie jest bezwzględna; wszyst-

kie są równoważne.

W 2001 r. ONZ, OBWE i Organizacja

Państw Amerykańskich przyjęły wspólne

stanowisko w sprawie wolności wypowiedzi,

zawierając w nim kilka warunków, które

prawa dotyczące mowy nienawiści powinny

respektować:

• Nikt nie może być karany za stwierdzenia,

które są prawdziwe;

• Nikt nie powinien być karany za rozpo-

wszechnianie mowy nienawiści, chyba

że wykazano, że było to działanie z zamiarem

podżegania do dyskryminacji, wrogości

lub przemocy;

• Prawo dziennikarzy do decydowania, jak do-

brze przekazywać informacje opinii publicz-

nej, powinno być respektowane, w szcze-

gólności gdy informacje te dotyczą rasizmu

i nietolerancji;

• Nikt nie powinien podlegać cenzurze

prewencyjnej;

• Każde zastosowanie sankcji przez sądy

powinno pozostawać w ścisłej zgodności

z zasadą proporcjonalności.

Te zasady powinny być punktem wyjścia

do każdej dyskusji o penalizacji mowy

nienawiści. Jest to zestaw warunków, który

gwarantuje, że prawa przeciw mowie nie-

nawiści respektują wolność wypowiedzi

w najszerszy możliwy sposób.

Europejscy liberałowie nie mogą

stać bezczynnie wobec problemu mowy

nienawiści. Gdy fundamentalne prawa

grup i jednostek są zagrożone, muszą oni

szukaćrozwiązań pozwalających je chronić.

Liberalizm oparty jest na ochronie jednost-

ki i tworzeniu wolnej przestrzeni wymiany

idei i myśli. Mowa nienawiści podważa te

zasady, nie przynosi nowych idei, nigdy nie

buduje, tylko niszczy. Jest ucieleśnieniem

najbardziej nieproduktywnych stereo-

typów i przemocy, która nie zasługuje

na jakąkolwiek ochronę i nie powinna być

usprawiedliwiana prawem do wolności

wypowiedzi. Mowa nienawiści zazwyczaj

jest wymierzona w słabsze grupy, a ochrona

mniejszości to jedna z głównych zasad libe-

ralnej demokracji. Co ważne, mowa niena-

wiści prowadzi do poważnych przestępstw,

więc walka z nią oznacza również prewencję

przestępstw z nienawiści. #



Pierwsze ustawodawstwo dotyczące mowy

nienawiści w Europie w XX wieku doty-

czyło powstrzymania rasizmu związanego

z faszyzmem i doświadczeniami drugiej

wojny światowej. Po wojnie ONZ za po-

mocą różnorodnych deklaracji i traktatów

próbowało zwalczać rasistowskie reżimy.

W Międzynarodowej Konwencji w Sprawie

Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji

Rasowej (ICERD) ONZ połączyło dyskry-

minację ze względu na rasę z rasizmem,

starając się uczynić bezprawnym nie tylko

dyskryminacyjne traktowanie, lecz także

mowę nienawiści i inne elementy rasizmu,

które mogły nie podpadać pod definicję

dyskryminacji ze względu na rasę.

Istnieje dość dużo instrumentów praw-

nych, mających ograniczać pojawianie się

mowy nienawiści w przestrzeni publicznej.

Specjalną rolę w systemie ochrony odgry-

wają Rada Europy i Europejski Trybunał

Praw Człowieka (ETPC). Obie instytucje

powstały, by strzec standardów prawnych,

praw człowieka i demokracji. Do tych mię-

dzynarodowych instrumentów prawnych

należą także:

1. Konwencja w sprawie zapobiegania

i karania zbrodni ludobójstwa (zwłaszcza

art. iii (c) – bezpośrednie i publiczne pod-

żeganie do popełnienia ludobójstwa);

2. Międzynarodowa Konwencja w Sprawie

Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji

Rasowej (icerd) (zwłaszcza art. 4 i 5 –

wszelkie rozpowszechnianie idei opartych

na wyższości rasowej lub nienawiści raso-

wej, podżeganie do dyskryminacji rasowej,

z poszanowaniem prawa do wolności

wypowiedzi);

3. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich

i Politycznych (iccpr) (zwłaszcza art. 19

i 20 – odpowiednio: wolność wypowiedzi

i popieranie nienawiści narodowej, rasowej

lub religijnej, stanowiące podżeganie

do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu).

Wiele postanowień traktatów zostało

wyjaśnionych w Uwagach Ogólnych i Zale-

ceniach, np. Uwaga Ogólna nr 34 Komitetu

Praw Człowieka w Wprawie Prawa do Wol-

ności Wypowiedzi i Zalecenie Ogólne nr 35

Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Ra-

sowej zatytułowane Zwalczanie rasistowskiej

mowy nienawiści.

ICERD ma szczególne znaczenie, ponie-

waż zawiera klauzule prawne odnoszące

się do relacji między wolnością wypowiedzi

i mową nienawiści. Art. 4 zobowiązuje

państwa do penalizowania pewnych form

zachowań, dzięki czemu ICERD staje się

ważnym narzędziem w walce z mową

instruMenty

prawne prze-

ciwko Mowie

nienawiści



nienawiści. Sygnatariusze Konwencji po-

tępiają propagandę i organizacje, których

działalność oparta jest na teoriach o wyż-

szości jednej rasy lub grupy osób określo-

nego koloru skóry lub pochodzenia etnicz-

nego bądź które usiłują usprawiedliwić czy

popierać nienawiść i dyskryminację rasową

w jakiejkolwiek postaci. Ponadto państwa

zobowiązują się podjąć niezwłocznie

działania zmierzające do wyeliminowania

wszelkich form podżegania do tego rodzaju

dyskryminacji. W tym celu, uwzględniając

zasady zawarte w Powszechnej Deklaracji

Praw Człowieka oraz prawa szczegółowo

określone w art. 5 niniejszej Konwencji,

zobowiązują się m.in.:

a. uznać za przestępstwo podlegające karze

zgodnie z prawem wszelkie rozpowszech-

nianie idei opartych na wyższości lub

nienawiści rasowej, wszelkie podżeganie

do dyskryminacji rasowej, jak również

wszelkie akty przemocy lub podżeganie

do tego rodzaju aktów wobec jakiejkolwiek

rasy bądź grupy osób o innym kolorze skóry

lub innego pochodzenia etnicznego, a także

udzielanie pomocy w prowadzeniu działal-

ności rasistowskiej, włączając w to finanso-

wanie tej działalności;

b. uznać za nielegalne organizacje popierające

dyskryminację rasową i podżegające do niej

oraz wprowadzić zakaz ich działalności, a tak-

że działalności zorganizowanej i wszelkiej

innej działalności propagandowej mającej ta -

kie same cele oraz uznać udział w takiej dzia-

łalności za przestępstwo podlegające karze

zgodnie z prawem;

c. nie zezwalać władzom i instytucjom pu-

blicznym, ani ogólnokrajowym, ani lokalnym,

na podżeganie do dyskryminacji rasowej

czy też na popieranie jej.

W Europie art. 10 Europejskiej Konwen-

cji Praw Człowieka jest kluczowym punk-

tem prawa do wolności wyrażania opinii.

Brzmi on następująco:

1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opi-

nii. Prawo to obejmuje wolność posiadania

poglądów oraz otrzymywania i przekazywa-

nia informacji i idei bez ingerencji władz pu-

blicznych i bez względu na granice państwo-

we. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa

państw do poddania procedurze zezwoleń

przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub

kinematograficznych.

2. Korzystanie z tych wolności pociągających

za sobą obowiązki i odpowiedzialność może

podlegać takim wymogom formalnym,

warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie

są przewidziane przez ustawę i niezbędne

w społeczeństwie demokratycznym w inte-

resie bezpieczeństwa państwowego, inte-

gralności terytorialnej lub bezpieczeństwa

publicznego ze względu na konieczność

zapobieżenia zakłóceniu porządku lub

przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia

i moralności, ochronę dobrego imienia i praw

innych osób oraz ze względu na zapobie-

żenie ujawnieniu informacji poufnych lub

na zagwarantowanie powagi i bezstronności

władzy sądowej.

Europejski Trybunał Praw Człowieka

wypracował standardowy, trójstopniowy

test oceny, czy art. 10 został naruszony.

W przypadku gdy ustalono, że prawo

do wolności wypowiedzi zostało naruszone,

charakter tego naruszenia musi być przede

wszystkim przewidziany w prawie (tj. musi

być ono przewidywalne). Po drugie – musi

być ono powiązane z jednym z celów wy-

mienionych w art. 10 (2). Po trzecie – musi

służyć interesom społeczeństwa demo-

kratycznego (tj. odpowiadać „nadrzędnej

potrzebie społecznej”) i być proporcjonalne

do realizacji uzasadnionego celu (celów).

Państwa otrzymują pewną dowolność

w sposobie regulowania tego zagadnienia

(margines uznania). Zakres tej dowolności

jest przedmiotem nadzoru Europejskiego

Trybunału Praw Człowieka i różni się w za-

leżności od natury omawianego problemu.

O ile państwa mają bardziej ograniczony



margines uznania w odniesieniu do eks-

presji politycznej, o tyle cieszą się szer-

szym marginesem uznania w odniesieniu

do moralności i tzw. przyzwoitości w sferze

publicznej, a także w kwestii religii5.

Jak wcześniej wspomniano, Komitet

Ministrów Rady Europy zarekomendował

rządom członkowskim walkę z mową nie-

nawiści zgodnie z rekomendacją R (97) 20:

„mowa nienawiści” będzie rozumiana jako

każda forma wypowiedzi, która rozpo-

wszechnia, propaguje lub usprawiedliwia

nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm

lub inne formy nienawiści oparte na nietole-

rancji, włączając w to nietolerancję wyrażaną

w formie agresywnego nacjonalizmu lub

etnocentryzmu, dyskryminacji lub wrogości

wobec mniejszości, migrantów lub osób wy-

wodzących się ze społeczności imigrantów.

Zewnętrzna krawędź ochrony wolności

wypowiedzi jest określona przez art. 17

Konwencji – tzw. klauzulę zakazu naduży-

wania praw. Jest to narzędzie mające na celu

zapobieganie niewłaściwemu użyciu lub

nadużywaniu wolności wypowiedzi przez

tych, których intencje są sprzeczne z du-

chem Konwencji. Ogólnie mówiąc, ETPC

skłania się do przywoływania art. 17 w celu

zapewnienia, iż ochrona art. 10 nie będzie

rozciągnięta na mowę rasistowską, kseno-

fobiczną lub antysemicką, (neo-)nazistow-

skie idee, ani oświadczenia zaprzeczające

prawdziwości Holocaustu, podważające go,

minimalizujące jego znaczenie czy też ak-

ceptujące go6.

Europejski Trybunał Praw Człowieka

użył terminu „mowa nienawiści” po raz

pierwszy w 1999 r., jednak bez wyjaśnienia

jego znaczenia, zamierzonego celu czy też

związku z orzecznictwem. ETPC unika tego

pojęcia w swoich decyzjach. Zostało ono

użyte tylko kilka razy. W sprawie Sürek

v. Turcja ETPC skorzystał z tego terminu

w taki sposób, że miało to znaczące konse-

kwencje interpretacyjne. Trybunał rozróżnił

mowę nienawiści od mowy chronionej.

Ustanowił nową kategorię, która nie zasłu-

guje na ochronę przez zasadę wolności słowa.

W 2012 r. Trybunał uznał homofobiczną

mowę nienawiści.

ETPC analizował także mowę nienawiści

w kontekście ochrony demokracji – to za-

gadnienie może być przedmiotem szcze-

gólnego zainteresowania liberałów. De-

mokracja odgrywa znaczącą rolę w prawie

wywodzącym się z art. 10 Konwencji. Jest

postrzegana przez Trybunał jako „jedyny

model rozważany w Konwencji i, odpo-

wiednio, jedyny z nią zgodny”. Trybunał

zauważa, że „wolne wybory i wolność wy-

powiedzi, w szczególności wolność debaty

politycznej, stanowią razem kolebkę każde-

go demokratycznego systemu” 7.

Trybunał

wyjaśnił także, jak wolność wypowiedzi

każdego uczestnika życia politycznego,

np. członka parlamentu, rządu czy partii

opozycyjnych, jest ukształtowana przez

charakter zajmowanego stanowiska lub

posiadanego statusu. W sprawie Lingens

v. Austria ETPC określił, że „granice do-

puszczalnej krytyki są szersze w stosunku

do polityków niż osób prywatnych, gdyż ci

pierwsi muszą się liczyć z kontrolowaniem

ich każdego słowa i uczynku przez dzienni-

karzy i ogół społeczeństwa, a zatem muszą

stale reprezentować wyższy stopień tole-

rancji”. Jest to szczególnie ważne w przy-

padku członków rządu i posłów8.

W praktyce mowę nienawiści często łą-

czy się z prawem do wolności słowa w dzia-

łalności politycznej. Swoboda politycznej

ekspresji powinna zatem mieć ograniczenia.

Należy więc zadać pytanie, gdzie leżą te

granice. Trybunał oświadczył: „jak walka

przeciw wszelkim formom nietolerancji jest

integralną częścią ochrony praw człowieka,

tak ogromne znaczenie dla polityków w ich

publicznym dyskursie ma unikanie wyra-

żeń, które mogłyby sprzyjać nietolerancji”.

W konsekwencji wolność politycznej wy-

powiedzi nie oznacza „wolności wyrażania

rasistowskich opinii lub opinii, które podże-

gają do nienawiści, ksenofobii, antysemity-

zmu i wszelkich form nietolerancji”. Można

oczekiwać, że rozwój nowych technologii,

kanałów informacji w sieci i mediów

5 Trzy inne zasady

interpretacyjne okre-

ślone przez Trybunał

są szczególnie istotne

dla prawa do wolności

słowa: praktyczna i sku-

teczna doktryna, żywy

instrument doktryny

i pozytywne obowiązki.

6 Zob. Seurot v. France,

Norwood v. United King-

dom, Pavel ivanov v. Rus-

sia, Garaudy v. France, H.,

W., P. and K. v. Austria.

7 Bowman v. the United

Kingdom.

8 Feret v. Belgium, Castells

v. Spain, United Com-

munist Party of Turkey

v. Turkey.



społecznościowych wzmocni związki

między mową nienawiści a politycznymi

wypowiedziami. Konflikt prawny pomiędzy

prawem do swobody wypowiedzi a zaka-

zem szerzenia mowy nienawiści – dwiema

wartościami chronionymi przez Radę Euro-

py – będzie zatem narastał.

Należy także wspomnieć, że istnieje

wiele narzędzi pozaprawnych w ramach

Rady Europy pozwalających na kontrolę

problemu mowy nienawiści. Odwołują

się one do obowiązków i odpowiedzial-

ności wszystkich struktur politycznych

i zostały rozwinięte zarówno dzięki

monitoringowi Europejskiej Komisji

przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji

(ECRI), jak i dzięki działaniom Komitetu

Doradczego ds. Konwencji ramowej

o ochronie mniejszości narodowych.

Deklaracja ECRI o użyciu rasistowskich,

antysemickich i ksenofobicznych wy-

powiedzi w dyskursie politycznym oraz

Karta Europejskich Partii Politycznych

w sprawie społeczeństwa nierasistow-

skiego to narzędzia, które mogą odegrać

większą rolę w przyszłości 9. #

Karta praw podstawowych Unii Europej-

skiej, odzwierciedlając wartości Europej-

skiej Konwencji Praw Człowieka, uznaje

zarówno wolność wypowiedzi (art. 11),

jak i prawo do niedyskryminacji (art. 21).

W 1996 r. przyjęła również tzw.

wspólne działanie, które zachęcało

państwa członkowskie do działań za-

pobiegających przenoszeniu sprawców

aktów rasistowskich do państw z łagod-

niejszym prawem. Służyć temu miała

kryminalizacja pewnych zachowań lub

zawieszenie zasady podwójnej karalności.

28 listopada 2008 r. Rada Unii Europej-

skiej przyjęła decyzję ramową w sprawie

zwalczania pewnych form rasizmu

i ksenofobii za pomocą środków praw-

nokarnych. W kwestii mowy nienawiści

państwa członkowskie muszą przyjąć,

że wymienione poniżej czyny popełniane

na tle rasistowskim lub ksenofobicznym

podlegają sankcjom karnym jako prze-

stępstwa kryminalne:

• publiczne nawoływanie do przemocy lub

nienawiści skierowanej przeciwko grupie

osób, którą definiuje się według rasy, koloru

skóry, pochodzenia, wyznawanej religii lub

światopoglądu albo przynależności narodo-

wej lub etnicznej, lub przeciwko członkowi

takiej grupy;

• publiczne rozpowszechnianie tekstów, ob-

razów lub innych materiałów zawierających

treści rasistowskie i ksenofobiczne;

• publiczne aprobowanie, negowanie lub

rażące pomniejszanie znaczenia zbrodni

instruMenty

prawne unii

europejskiej

9 Inne strategie Rady

Europy przeciw

mowie nienawiści to:

Konwencja Ramowa

o Ochronie Mniejszości

Narodowych, Europejska

Konwencja o Telewizji

Ponadgranicznej.



ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości

oraz zbrodni wojennych w rozumieniu art. 6,

7 i 8 statutu Międzynarodowego Trybunału

Karnego (icc);

• oraz zbrodni określonych w art. 6 Karty

Międzynarodowego Trybunału Wojskowego,

załączonej do porozumienia londyńskiego

z dnia 8 sierpnia 1945, jeśli czyny takie mogą

podburzać do przemocy lub wzbudzać niena-

wiść skierowaną przeciwko takiej grupie lub

jej członkowi.

Art. 1 zobowiązuje państwa członkow-

skie UE do karania określonych czynów,

włączając w to „publiczne nawoływanie

do przemocy lub nienawiści skierowanej

przeciwko grupie osób, którą definiuje się

według rasy, koloru skóry, wyznawanej

religii, pochodzenia albo przynależności

narodowej lub etnicznej, lub przeciwko

członkowi takiej grupy”. Państwa człon-

kowskie mogą podjąć decyzję o karaniu

zachowań, które mogą zakłócać porządek

publiczny lub są zagrażające, obrażające czy

znieważające. Art. 4 zapewnia, że w przy-

padku przestępstw innych niż podżeganie

do przemocy lub nienawiści „państwa

członkowskie stosują niezbędne środki,

aby w przypadku przestępstw innych niż

te, o których mowa w art. 1 i 2, pobudki

rasistowskie i ksenofobiczne mogły sta-

nowić okoliczność obciążającą lub aby

pobudki takie mogły być uwzględniane

przez sądy przy określaniu wymiaru kary”.

To pokazuje, że w całej UE są różne metody

rozwiązywania problemu przestępstw

popełnianych na tle rasowym, a w szcze-

gólności, że penalizacja nie jest jedynym

środkiem zaradczym.

Nowy raport Komisji opublikowany

w styczniu 2014 r. wskazuje, że państwa

członkowskie nie wdrożyły jeszcze popraw-

nie przepisów UE mających przeciwdziałać

rasowym i ksenofobicznym przestępstwom

z nienawiści. W szczególności przepisy

krajowe odnoszące się do pewnych zbrodni

z nienawiści (takich jak zbrodnie przeciw

ludzkości) są nieadekwatne w 20 państwach

członkowskich. #

Mowa nienawiści

w sieciW ostatniej dekadzie mowa nienawiści

zyskała nową przestrzeń, w której może się

rozwijać – to Internet. World Wide Web jest

rozległym i potężnym narzędziem. Każdego

dnia powstają nowe platformy internetowe,

media społecznościowe i blogi. Internet

sam w sobie nie jest czymś, czego należy

się obawiać. Wprost przeciwnie, może być

potężnym narzędziem służącym do promo-

cji wolności słowa i prawa do informacji.

Użytkownicy Internetu tworzą nowy świat,

który pozwala rozwijać się liberalnej demo-

kracji. Wraz z rozwojem sieci i dostępności

sprzętu elektronicznego obieg wiedzy staje

się szybszy niż kiedykolwiek, a liberalne

koncepcje, takie jak prawa człowieka czy de-

mokracja, mogą dotrzeć do nowych odbior-

ców. Jednakże Internet jest także miejscem,

w którym mowa nienawiści ujawnia swoje

najciemniejsze oblicze. Poczucie anonimo-

wości i bezkarności wyzwala najgorsze za-

chowania u niektórych użytkowników sieci.



Globalizacja wspierana przez Internet

umożliwia działanie na odległość, a fakt,

że ofiara mowy nienawiści nie znajduje się

w tej samej fizycznej przestrzeni co sprawca,

wspiera jej dehumanizację.

Według niektórych opinii walka z mową

nienawiści w sieci jest bezcelowa. Głównym

argumentem jest to, że liczba agresywnych

wypowiedzi w Internecie okazuje się zbyt

duża. Niektórzy powiedzieliby, że to tylko

parę słów w oceanie Internetu, które nie

mogą wyrządzić wiele krzywdy. Oba argu-

menty są nietrafne. To prawda, że mowa

nienawiści w sieci jest bardziej tolerowana

niż poza nią oraz że jest trudniejsza do mo-

nitorowania ze względu na swój masowy

charakter. Nie usprawiedliwia to jednak

braku jakichkolwiek reakcji. Hejterzy w sie-

ci są często bardziej agresywni niż w real-

nym świecie, ponieważ pozwala im na to ich

anonimowość. Internetowa mowa nienawi-

ści uderza zarówno w jednostki, jak i grupy.

wspóLna dekLaracja

o woLności słowa

i internecie

A. Wolność wypowiedzi odnosi się do Internetu, tak jak do wszyst-

kich środków komunikacji. Ograniczenia wolności słowa w Internecie

są dopuszczalne tylko, jeśli są one zgodne z przyjętymi standardami

międzynarodowymi, tzn. są przewidziane przez prawo i niezbędne

w celu ochrony interesu, który jest rozpoznawany na podstawie pra-

wa międzynarodowego […].

b. Przy ocenie proporcjonalności ograniczenia wolności wypowiedzi

w Internecie i wpływu tego ograniczenia na możliwości dostarczania

przez Internet pozytywnej wolności słowa należy porównać jego

efekt względem korzyści w zakresie ochrony innych interesów.

# Specjalny sprawozdawca onz ds. wolności opinii i wypowiedzi, przedstawiciel obwe ds. wolności mediów,

specjalny sprawozdawca oas ds. wolności słowa i specjalny sprawozdawca acHpr ds. wolności słowa i dostępu do informacji



Ma ona równie negatywne konsekwencje,

jak jej formy osadzone w rzeczywistości. Na-

leży pamiętać, że mowa nienawiści w sieci

to nie tylko słowa, lecz także zdjęcia i filmy.

W Internecie jedynie wyobraźnia jest ogra-

niczeniem. Problemem okazuje się też fakt,

że w sieci mowa nienawiści zostaje na za-

wsze. Niemal niemożliwe jest usunięcie raz

opublikowanego materiału, gdyż jest on ko-

piowany i publikowany w innych miejscach.

Nienawiść w sieci staje się coraz bardziej

skrajna. Wydany w 2011 r. przez Centrum

Szymona Wiesenthala coroczny Raport

o Cyfrowym Terrorze i Nienawiści” odnoto-

wał, że liczba „problematycznych portali in-

ternetowych, forów, blogów, tweetów itp.

powiązanych z tzw. subkulturą nienawiści”

wzrosła o 12 % do 14 000. Międzynarodowa

Sieć Przeciw Cybernienawiści (INACH),

której celem jest „dostosowywanie treści

online do praw człowieka” i podnoszenie

świadomości na temat mowy nienawiści,

twierdzi, że w ostatniej dekadzie udało jej

się usunąć z sieci 15 000 nienawistnych

stron, postów i komentarzy. Organizacje

pozarządowe donoszą, że znacząco wzrosła

częstość występowania mowy nienawiści

w serwisach społecznościowych i na innych

stronach typu Web 2.0, takich jak YouTube,

Yahoo! Groups i Google Groups. Auto-

matyczny system filtrowania treści użyty

przez te firmy jest wadliwy – wiele stron

skarżyło się, że zostało niewłaściwie za-

klasyfikowane jako nienawistne, a później

zostały ponownie uznane przez Websense

za dopuszczalne.

Internet nie może być pomijany w walce

z mową nienawiści. To, że jest to nowe

narzędzie, nie oznacza, że może się rozwi-

jać poza kontrolą, pozwalając na agresję

w stosunku do grup i jednostek. Właśnie

dlatego, że jest relatywnie nowym medium

i że wszyscy uczymy się jeszcze jego działa-

nia, ciągle mamy szansę, by uczynić je lepszą

przestrzenią, w której agresywne zachowa-

nie nie będzie akceptowane. Internet nie

jest bezludną wyspą. Działania, które nie

są akceptowane w prawdziwym świecie, nie

powinny być dopuszczane w sieci.

Należy podkreślić, że anonimowość

jest mitem. Można mówić raczej o pseudo-

anonimowości. W rzeczywistości można

dotrzeć do autora każdej wypowiedzi

zamieszczonej w Internecie. Dzięki temu

można zburzyć kolejny mit – o bezkarności.

Hejterzy powinni wiedzieć, że ich działania

są nielegalne, niemoralne lub po prostu nie-

sprawiedliwe i że mogą być ukarani. #

Cyber przemoc jest coraz większym pro-

blemem, który ściśle wiąże się z mową

nienawiści. 78 % respondentów prze-

prowadzonej online ankiety stwierdziło,

że regularnie ma w sieci do czynienia

z mową nienawiści. W całej Europie

6 % użytkowników Internetu w prze-

dziale wiekowym 9–16 lat donosiło,

że było ofiarą przemocy w sieci, a 3 %

przyznało się do stosowania przemocy

wobec innych. Cyber przemoc powoduje

wyjątkowo destrukcyjne skutki, z samo-

bójstwem ofiar włącznie.

Podczas gdy mowa nienawiści może

być skierowana przeciw jednostkom lub

grupom, cyber przemoc jest działaniem skie-

rowanym wobec jednej osoby. Oba zjawiska

są podobnymi formami przemocy i używają

podobnych kanałów. W większości przypad-

ków są ze sobą powiązane i działają na szko-

dę jednostek w podobny sposób, dlatego też

powinny być zwalczane równocześnie.

cyberprzeMoc



Oczywiście wszystkie instrumenty

prawne, które są używane do zwalczania

mowy nienawiści jako takiej, stosuje

się również przeciw mowie nienawiści

w sieci. Istnieje jeden dodatkowy instru-

ment prawa międzynarodowego, który

[…] cyber przemoc oznacza każdą komunikację elektroniczną, która

skupia się na faktycznej lub domniemanej rasie ucznia, jego kolorze

skóry, wyznaniu, pochodzeniu narodowym lub etnicznym, orientacji

seksualnej, fizycznej, psychicznej, emocjonalnej niepełnosprawności

lub trudności w uczeniu się, płci, tożsamości płciowej lub innej cesze

wyróżniającej osobę (lub komunikacji opartej na powiązaniu adresata

z osobą wskazaną powyżej), i która ma na celu:

(i) fizycznie skrzywdzić ucznia lub uszkodzić mienie ucznia; lub

(ii) ograniczyć szanse edukacyjne ucznia; lub

(iii) być tak dotkliwa i trwała, żeby wytworzyć atmosferę zastrasze-

nia lub zagrożenia w środowisku edukacyjnym; lub

(iv) znacząco zakłócić prawidłowe funkcjonowanie szkoły.

# Odpowiadając na cybernienawiść. Narzędzia do działania (Liga Przeciwko Zniesławieniu)

instruMenty

prawne przeciw

Mowie nienawiści

w sieci



jest tu istotny – Konwencja Rady Europy

o cyber przestępczości. Służy ona jako

wytyczna dla każdego kraju rozwijającego

państwową legislację przeciwko mowie

nienawiści i wyznacza ramy współpracy

pomiędzy państwami–stronami traktatu.

Ponadto powstał też protokół do Kon-

wencji o cyber przestępczości dotyczący

kryminalizacji działań o charakterze rasi-

stowskim lub ksenofobicznym popełnio-

nych przy użyciu systemu komputerowego

(co jest opcjonalne). Dokument ten nie

tylko zapewnia zharmonizowane podejście

do kryminalizacji takich szkodliwych za-

chowań, lecz sprawia także, że Konwencja

o cyber przestępczości ma zastosowanie

do badania przestępstw rasistowskich

i ksenofobicznych w Internecie. Konwencja

o cyber przestępczości wprowadza nowe

środki śledcze, które umożliwiają działanie

w nowoczesny, elastyczny i – jeśli to ko-

nieczne – przyspieszony sposób. Zgodnie

z protokołem „materiały rasistowskie

i ksenofobiczne” to „każdy materiał pi-

semny, każdy wizerunek lub każde inne

wyrażenie myśli lub teorii, które nawołują

lub podżegają do nienawiści, dyskrymi-

nacji lub przemocy przeciw jakiejkolwiek

osobie lub grupie osób, ze względu na rasę,

kolor, pochodzenie narodowe lub etniczne,

jak również religię, jeżeli wykorzystywana

jest ona jako pretekst dla któregokolwiek

z tych czynników”.

Spośród decyzji sądu jedna jest warta

wspomnienia w tym miejscu. Europejski

Trybunał Praw Człowieka wydał wyrok

w sprawie Delfi AS v. Estonia (no. 64569/09),

dotyczącej odpowiedzialności portalu in-

formacyjnego za komentarze osób trzecich

dokonane na jego stronie. Estońskie sądy

stwierdziły, że portal informacyjny Delfi AS

powinien był zapobiec publikacji bezpraw-

nych komentarzy, chociaż Delfi usunęło

je, gdy tylko zostało o nich poinformowa-

ne. Gdy portal złożył skargę przed ETPC,

Trybunał uznał jednogłośnie, że ustalenia

sądów krajowych były uzasadnionym i pro-

porcjonalnym ograniczeniem wolności wy-

powiedzi Delfi. Ta decyzja powinna zostać

skrytykowana z liberalnego punktu widze-

nia jako niezrozumienie ram prawnych Unii,

regulujących odpowiedzialność pośrednika,

ale jest teraz wiążącą zasadą prawa. Konse-

kwencje tego wyroku dla dostawców treści

internetowych mogą być bardzo poważne

i kłopotliwe. #

• Propozycja polityki #1

Poszerzenie zakresu definicji mowy nienawiści

propozycje

poLityk

Istnieje potrzeba poszerzenia

w krajowej legislacji definicji mowy

nienawiści o nowe grupy, które

w ostatnich latach stały się obiektami

ataków – są to np. osoby LGBT. Obecnie

dyskryminacja ze względu na rasę lub

pochodzenie etniczne jest mniej akcep-

towana w społeczeństwach europejskich

niż kilka dekad temu, a zatem wydaje się,

że stare antydyskryminacyjne prawo speł-

niło swoją funkcję. Teraz należy rozpiąć

parasol ochronny nad innymi narażonymi

117

liberalna strategia przeciwko


na mowę nienawiści grupami. Dokonano

już tego w szeregu państw członkowskich,

ale konieczne są decyzje w skali europej-

skiej. Szeroka definicja byłaby punktem

odniesienia dla krajowych prawodawców

i ciał egzekwujących prawo, udowadnia-

jąc, że mowa nienawiści przeciw pewnym

grupom nie będzie akceptowana, nawet

jeśli istnieje wyższy poziom przyzwolenia

społecznego dla niej. Zmiana w definicji

będzie mieć konsekwencje nie tylko

prawne (np. będzie wymagała skazywania

za pewnego rodzaju zachowania), lecz

także edukacyjne. Mianowicie będzie

jasnym sygnałem, że takie zachowania

nie mogą być akceptowane.

Nowa definicja mogłaby być skonstru-

owana następująco:

Mowa nienawiści obejmuje wszystkie

formy zachowań, które polegają na pod-

żeganiu do nienawiści, promowaniu lub

uzasadnianiu jej ze względu na rasę, naro-

dowość lub pochodzenie etniczne, religię,

płeć lub orientację seksualną, poglądy po-

lityczne, wiek, pochodzenie społeczne lub

inne formy nienawiści opartej na nietole-

rancji, w tym nietolerancję wyrażoną przez

agresywny nacjonalizm i etnocentryzm,

dyskryminację i wrogość wobec mniejszości,

imigrantów i osób obcego pochodzenia.

Mowa nienawiści może być kierowana

zarówno do grup, jak i jednostek. #


Ratyfikacja protokołu dodatkowego Konwencji o Cyber przestępczości

Szybka ratyfikacja protokołu dodat-

kowego Konwencji Rady Europy o cyber-

przestępczości, dotyczącego penalizacji

czynów o charakterze rasistowskim

i ksenofobicznym popełnionych przy

użyciu systemów komputerowych, musi

zostać przeprowadzona, o ile nie zostało

to jeszcze zrobione. Tylko 20 państw człon-

kowskich jak dotąd ratyfikowało protokół

dodatkowy. Protokół dodatkowy zawiera

dobre rozwiązania do walki z mową niena-

wiści w sieci, a jego ratyfikacja może wy-

pełnić lukę pozostawioną przez Konwencję

o cyber przestępczości. #


Lepsze monitorowanie wdrażania decyzji ramowej w sprawie zwalczania

pewnych form rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych

Decyzja ramowa w sprawie zwalczania

pewnych form rasizmu i ksenofobii za po-

mocą środków prawnokarnych jest jedynym

instrumentem, który Unia ma do dyspozy-

cji, gdy chodzi o mowę nienawiści w sieci.

Większość państw członkowskich nie

wdrożyła jeszcze zasad Unii odnoszących

się do zwalczania rasistowskich i ksenofo-

bicznych przestępstw z nienawiści. Przepisy

krajowe przeciw negowaniu czy aprobowa-

niu pewnych zbrodni – takich jak zbrodnie

przeciw ludzkości – czy też umniejszaniu

ich znaczenia pozostają nieadekwatne

w 20 państwach członkowskich. Większość

państw ma przepisy dotyczące podżegania

do rasistowskiej i ksenofobicznej przemocy

i nienawiści, ale nie zawsze przekładają

się one na wykroczenia objęte decyzją

ramową. Pewne luki zauważono w relacji

rasistowskiej i ksenofobicznej motywacji

przestępstwa i odpowiedzialności prawnej

osoby i jurysdykcji. Parlament Europejski

powinien naciskać na Komisję, by ta uży-

ła wszelkich dostępnych instrumentów

2

3



i skłoniła państwa członkowskie do wypeł-

nienia zobowiązań decyzji ramowej, zwłasz-

cza poprzez nawiązywanie dialogu z pań-

stwami w celu zapewnienia prawidłowej

transpozycji decyzji ramowej, z należytym

uwzględnieniem Karty praw podstawo-

wych i, w szczególności, wolności słowa

i zrzeszania się. #


Lepsza organizacja jednostek odpowiedzialnych za ściganie mowy nienawiści

Wszystkie dane wskazują, że organy

administracji odpowiedzialne za ściganie

mowy nienawiści, a w szczególności mowy

nienawiści w sieci, nie są właściwie przy-

gotowane do swojej pracy. Krajowe organy

administracji powinny móc oceniać, czy

wewnętrzny system prawny odpowiednio

wdraża zasady określone w podstawowych

dokumentach międzynarodowych. Pierwszą

rzeczą, którą można zrobić, jest wydanie

specjalnych wytycznych dla pracowników

tych urzędów; konieczne byłyby również

sesje treningowe m.in. dla policjantów,

sędziów czy prokuratorów. Należałoby

wdrożyć specjalne mechanizmy wymiany

dobrych praktyk, np. partnerstwo wielu

agencji i sprawozdania strony trzeciej.

Dodatkowo organy te powinny lepiej

współpracować ze społeczeństwem, zwłasz-

cza z ofiarami i środowiskiem akademic-

kim. Współpraca powinna odbywać się

w skali krajowej i międzynarodowej. To dru-

gie jest szczególnie ważne w przypadku

mowy nienawiści w sieci, gdyż Internet nie

zna granic. Mowa nienawiści w sieci wyma-

ga także specjalnych umiejętności kompute-

rowych, które powinny być tematem szko-

leń dla organów administracji, zwłaszcza

dla policji. Ostatnią rekomendacją, która

może przynieść efekty w niektórych kra-

jach, jest utworzenie specjalnych jednostek

do zwalczania mowy nienawiści. #

Ofiary przestępstw z nienawiści powin-

ny być wspierane i chronione. Podkreśla

to Dyrektywa Ofiary, która ma zostać wdro-

żona do 16 listopada 2015 r. W szczególności

należy wprowadzić ocenę potrzeb ofiary,

tak jak zostało to zdefiniowane w art. 22

Dyrektywy.

Zaniżenie danych w raportach to poważ-

ny problem w przypadku mowy nienawiści.

Należy więc stworzyć system zbierania

informacji nt. ofiar. Państwa członkowskie

powinny pracować nad zwiększeniem

zaufania obywateli do wymiaru sprawiedli-

wości i ułatwić nie tylko ofiarom, lecz także

świadkom zawiadamianie organów państwa

o przejawach mowy nienawiści. Do rapor-

towania mogłaby służyć tzw. gorąca linia

lub strona internetowa (uwzględniająca

zgłoszenia ofiar przez osoby trzecie i anoni-

mowe zgłoszenia). Prace International As-

sociation of Internet Hotlines lub polskiego

projektu HejtStop są dobrymi przykładami,

jak można to osiągnąć. Te narzędzia po-

winny pozwolić ofiarom rejestrować skargi

i zapewniać dostęp do systemu prawnego.

Ważne są też odpowiednie szkolenia dla

osób pracujących z ofiarami przestępstw

z nienawiści. #


Szybka implementacja Dyrektywy Ofiary

4

5



Mowa nienawiści często pojawia się

w mediach społecznościowych. Wielkie

korporacje, które stworzyły takie portale

jak Twitter, Facebook i YouTube, mogą

uregulować problem mowy nienawiści

obecnej na ich stronach przez ułatwienie

raportowania postów łamiących wy-

tyczne Unii. Obecnie wydają się jednak

przytłoczone liczbą filmów i stron zawie-

rających mowę nienawiści. Wielkie firmy

mogą zostać przekonane do zmiany zasad

funkcjonowania portali, tak by stały się

one mniej przyjazne dla mowy niena-

wiści. Czasami zwykłe przypomnienie,

że istnieją prawa międzynarodowe

odnoszące się do ochrony przed nienawi-

ścią, mogłoby wystarczyć, by przekonać

korporacje do zaostrzenia wewnętrznych

regulacji dotyczących skrajnej mowy

nienawiści.

Utworzenie stałej grupy roboczej

ds. mowy nienawiści jest konieczne. Taka

grupa składałaby się z przedstawicieli in-

stytucji europejskich (Parlamentu i Ko-

misji) oraz przedstawicieli z danej branży.

Jej zadaniem byłoby prowadzenie dialogu

na temat dobrych praktyk i zwalczania

nienawiści w sieci. #

6

7


Wywieranie presji na duże korporacje internetowe


Możliwości filtrowania online

Nie są wymagane żadne zmiany doty-

czące ograniczenia anonimowości. Ano-

nimowe wypowiedzi online powinny być

chronione z tych samych powodów, dla

których chronione są anonimowe wypo-

wiedzi poza siecią. Zmuszanie wszystkich

użytkowników, by się rejestrowali, może

wywołać szkodliwe konsekwencje – pań-

stwo nie powinno w to ingerować. Oczy-

wiście prywatne firmy mogą wprowadzać

politykę „prawdziwego imienia” jako

element własnych kampanii przeciwko

mowie nienawiści i innym obraźliwym

zachowaniom. Mechanizm rejestrowania

komentatorów może być pośrednią formą

walki z mową nienawiści. Niektórzy zna-

czący dostawcy treści, jak „The New York

Times”, eksperymentowali z premiowanym

umieszczaniem, w którym komentarze

zarejestrowanych użytkowników przesu-

wane były na górę strony. Inne narzędzia,

których wprowadzenie można by rozwa-

żyć, to przyciski „lubię/nie lubię”, które

mogłyby przesuwać komentarz w górę lub

dół kolejki, albo proste opcje pozwalające

użytkownikom określić, czy chcą zezwolić

na komentowanie swoich wypowiedzi.

Ważnym pytaniem jest, kto powinien być

odpowiedzialny za zgłaszanie mowy nie-

nawiści na stronach komercyjnych, takich

jak strony informacyjne z opcją komentarzy.

Współczesne media informacyjne i inne wi-

tryny internetowe lub blogi są interaktywne,

a zatem zachęcają użytkowników do ko-

mentowania i rozwijania dyskusji w sieci.

W wielu krajach fora największych stron

internetowych zmieniły się w siedliska

mowy nienawiści, agresji i propagowania

przestępstw z nienawiści. Nie jest w pełni

jasne, kto powinien wziąć odpowiedzialność

za obecność mowy nienawiści na stronach

komercyjnych. Szczególnie ważne wydaje

się to w przypadku dostawców zezwalają-

cych na komentowanie (por. sprawa Delfi).

Rozwiązaniem mogłoby być wprowadzenie

systemu oflagowania na takich stronach.

Obligatoryjny przycisk oflagowania obok

każdego komentarza tworzyłby system wza-

jemnej kontroli treści. Pomógłby także wła-

ścicielom stron w monitoringu. Oznaczenie



danej wypowiedzi jako mowy nienawiści

zaalarmuje właścicieli, że powinni ją prze-

analizować lub usunąć. To stworzyłoby

funkcjonalny instrument współodpowie-

dzialności za zawartość. Strony także

na tym skorzystają, oczyszczając się z mowy

nienawiści. Firmy natomiast zyskałyby

instrument ostrzegania przed treściami

mogącymi stać się przedmiotem procesów

sądowych. #

8• Propozycja polityki #8

Budowanie umiejętności internetowych

Umiejętności internetowe to umiejęt-

ność uzyskiwania dostępu, rozumienia,

krytyki i tworzenia informacji oraz komu-

nikowania treści w sieci. Są one potrzebne,

odkąd Internet stał się głównym źródłem

informacji, zwłaszcza dla ludzi młodych.

Odbierają oni informacje – bezpośrednio

lub pośrednio – przez sieci społeczno-

ściowe i inną aktywność online. W obu

przypadkach udział w świecie wirtualnym

jest ważny; aktywna partycypacja opiera

się na kompetencji odbierania i kreowania

treści. Młodzi ludzie nie są szkoleni w tych

aspektach. Sytuacja komplikuje się tym

bardziej, gdy dochodzi do tworzenia treści

negatywnych. Młodzi ludzie często nie

umieją napisać konstruktywnej krytyki

i przechodzą natychmiast do mowy niena-

wiści. Kształtowanie umiejętności interne-

towych powinno być częścią systemu edu-

kacyjnego. Ogólne szkolenie winno kłaść

nacisk na zdolność krytycznego myślenia

i przetwarzania informacji, znajdowania in-

formacji i sprawdzania autorytetów w danej

dziedzinie. Jednym z elementów ogólnego

szkolenia umiejętności internetowych po-

winno być rozpoznawanie mowy nienawiści

i reagowanie na nią.

Ważna jest także nauka umiejęt-

ności korzystania z mediów i edukacja

ku to lerancji. Umiejętności korzystania

z mediów są rozumiane jako umiejęt-

ność analizy, ewaluacji i tworzenia wia-

do mości w różnych formach. Edukacja

ku tolerancji wymaga rozwoju otwar tości,

kry tycznego sceptycyzmu, umiej ętności

dyskutowania i gotowości do zmiany

nastawienia10.

Należy również wprowadzić naukę

o przeciwdziałaniu mowie nienawiści

do programów Komisji Europejskiej skiero-

wanych do młodzieży i innych grup wieko-

wych (np. Erasmus+). Nie ma potrzeby two-

rzenia specjalnych projektów, by zmierzyć

się z tą kwestią. Zagadnienia obywatelstwa

online i umiejętności internetowych mogą

być tematem klastrów w istniejących pro-

gramach edukacyjnych lub wymaganym ele-

mentem projektów młodzieżowych finanso-

wanych przez Komisję Europejską.

Powinno się kontynuowa rozwój

inicjatyw na styku edukacji i pracy spo-

łecznej / pozarządowej. Takie projekty

jak Program Pestalozzi, No Hate Speech

Movement i Living Together Online mu-

szą nadal być wspierane. #

10 D. Heyd, Education

to Tolerance: Some

Philosophical Obstacles

and their Resolution [w:]

The Culture of Toleration

in Diverse Societies:

Reasonable Tolerance,

red. C. Mc Kinnon

i D. Castiglione,

Manchester University

Press 2003, s. 204.




Wiadomość do aktorów politycznych

9 Poglądy rasistowskie i ksenofobicz-

ne wygłaszane przez polityków mogą

przyczynić się do stworzenia klimatu

społecznego, który przyzwala na rasizm

i sprzyja przemocy. Ponieważ Internet jest

używany jako jedno z głównych narzędzi

kampanii politycznych, politycy także

powinni być objęci programem wdraża-

nia środków przeciw mowie nienawiści.

Politycy powinni pracować zgodnie

z wytycznymi dostarczonymi przez ECRI

i zawartymi w Karcie Europejskich Partii

Politycznych. Porozumienie Liberałów

i Demokratów na rzecz Europy (ALDE)

powinno być liderem w walce z mową

nienawiści w sieci. Mogłoby stworzyć dla

swoich członków kodeks ze standardami

prowadzenia dyskursu politycznego i wy-

tycznymi dotyczącymi reakcji na mowę

nienawiści innych aktorów politycznych.

Takie wytyczne powinny być szczegółowe,

zawierać konkretne przykłady najlepszych

praktyk i być zbudowanena krajowej i eu-

ropejskiej wiedzy fachowej. To właśnie

ALDE może wprowadzić mechanizm ewa-

luacji mowy nienawiści. #

Miłosz Hodun jest doktorantem na wydziale

prawa Uniwersytetu w Reykjaviku. Zajmuje się

prawem porównawczym i federalizmem. Pełnił

funkcję sekretarza ds. zagranicznych Projektu:

Polska, był także współzałożycielem i pierwszym

przewodniczącym Projektu: Polska na Islandii.

Obecnie jest członkiem zarządu Stowarzyszenia

Projekt: Polska.

O autorze

Europejskie Forum Liberalne (elf) jest fundacją

Europejskich Liberalnych Demokratów, partii alde.

Głównym zadaniem elf-u jest wydawanie publikacji

na temat liberalizmu i zagadnień europejskich. Ponadto

elf tworzy warunki do dyskusji o polityce europejskiej,

oferuje szkolenia dla liberalnie myślących obywateli Eu-

ropy. Celem elf-u jest promowanie aktywnych postaw

obywatelskich w różnych ich aspektach.

Fundację tworzy szereg europejskich think tanków,

fundacji politycznych i instytutów. Różnorodność

członków skutkuje bogactwem wiedzy i jest źródłem

innowacyjnych rozwiązań. W zamian elf oferuje swoim

członkom możliwość współpracy z organizacjami

w całej Europie.

elf działa w krajach Unii oraz państwach sąsiedzkich.

Młodzieńcza i dynamiczna natura elf-u umożliwia

promowanie aktywnych postaw obywatelskich,

dzięki którym Europejczycy włączają się w proces

budowania otwartej, liberalnej Europy.

www.liberalforum.eu

O organizacjach

Projekt: Polska to środowisko gromadzące ludzi, którzy

chcą uczestniczyć w życiu publicznym, przyczyniając

się do budowy Polski otwartej, gotowej do podjęcia wy-

zwania szybkiej modernizacji. Projekt: Polska to: Stowa-

rzyszenie Projekt: Polska, demokratyczna, ogólnopolska

organizacja członkowska, otwarta dla każdego, ośrodek

decyzyjny środowiska. Fundacja Projekt: Polska, która

jest pierwszym w Polsce liberalnym, interdyscyplinar-

nym think-do tankiem.

www.projektpolska.pl

HejtStop to kampania, której celem jest walka z ra-

sizmem i wszechobecną homofobią oraz każdą inną

formą nienawiści pojawiającą się na murach budyn-

ków oraz w przestrzeni online. HejtStop to przede

wszystkim narzędzie internetowe i aplikacja służąca

do zgłaszania przejawów mowy nienawiści. HejtStop

to także centrum informacyjno-edukacyjne, zajmujące

się promowaniem wiedzy na temat wolności słowa

i mowy nienawiści.

www.hejtstop.pl



Trybunał Europejski:

Autronic ag v. Switzerland, 22 May 1990

Aydın Tatlav v. Turkey, 2 May 2006

Castells v. Spain, 23 April 1992

Erbakan v. Turkey, 6 July 2006 [French only]

Ergin v. Turkey (No. 3), 16 June 2005 [French only]

Ergin v. Turkey (No. 6), 4 May 2006

Giniewski v. France, 31 January 2006

Goodwin v. the United Kingdom, 27 March 1996

Gündüz v. Turkey, 4 December 2003

HalisDoğan v. Turkey (No. 3), 10 October 2006 [French only]

Handyside v. the United Kingdom, 7 December 1976

I.A. v. Turkey, 13 September 2005

incal v. Turkey, 9 June 1998

Jersild v. Denmark, 23 September 1994

Karataş v. Turkey, 8 July 1999

Klein v. Slovakia, 31 October 2006

Kruslin v. France, 24 April 1990

Lawless v. Ireland, 1 July 1961

Lehideux and Isorni v. France, 23 September 1998

(Grand Chamber)

Lingens v. Austria, 8 July 1986

Markt intern Verlag GmbH v. Germany, 20 November 1989

Müller and others v. Switzerland, 24 May 1988

Murphy v. Ireland, 10 July 2003

Nilsen and Johnsen v. Norway, 25 November 1999

Nur Radyo Ve Televizyon Yayıncılığı A.Ş. v. Turkey,

27 November 2007 [French only]

Observer and Guardian v. the United Kingdom,

26 November 1991

Otto-Preminger-institut v. Austria, 20 September 1994

Özgür Radyo-Ses Radyo Televizyon Yayın Yapım Ve Tanıtım

A.Ş. v. Turkey, 30 March 2006 [French only]

Pavel ivanov v. Russia, 20 February 2007 (decision)

Pedersen and Baadsgaard v. Denmark, 17 December 2004

(Grand Chamber)

Schimanek v. Austria, 1 February 2000 (decision)

Seurot v. France, 18 May 2004 (decision) [French only]

Sürek v. Turkey, 8 July 1999 (Grand Chamber)

Vereinigung Bildender Künstler v. Austria, 25 January 2007

W.P. and others v. Poland, 2 September 2004 (decision)

Wingrove v. Royaume-Uni, 25 November 1996

ecj:

B.H., M.W., H.P. and G.K. v. Austria, 12 October 1989

Glimmerveen and Hagenbeek v. The Netherlands,

11 October 1979

Honsik v. Austria, 18 October 1995

Marais v. France, 24 June 1996

Nachtmann v. Austria, 9 September 1998

Communist Party of Germany and others v. the Federal

Republic of Germany, 20 July 1957

Lista spraw:

McGonagle, Tarlach, The Council of Europe against online

hate speech: Conundrums and challenges, University

of Amsterdam 2013.

Foxman, Abraham & Christofer Wolf, Viral Hate, Palgrave

Macmillan 2013.

Hare, Ivan & James Weinstein (eds), Extreme Speech and

Democracy, Oxford University Press 2009.

Herz, Michael & Peter Molnar (eds), Content and Context:

Rethinking Regulation and Remedies for Hate Speech,

Cambridge University Press 2012.

Jacobs, James & Kimberly Potter, Hate Crimes: Criminal Law

and Identity Politics, University Press 1998.

Keen, Ellie & Mara Geogescu, Bookmarks, No Hate Speech

Movement 2014.

Rosenfeld, Michel, Hate Speech in Constitutional

Jurisprudence: A Comparative Analysis, 24 Cardozo Law

Review 2003.

Levmore, Saul & Marta Nussbaum (eds), The Offensive

Internet: Speech, Privacy, and Reputation, 2011.

Bibliografia:

Digital Terrorism and Hate Report launched at Museum

of Tolerance, February 2011

www.wiesenthal.com/site/apps/nlnet/content2.

aspx?c=lsKWLbPJLnF&b=4441467&ct=914105

Hate Crimes in the osce Region (2009)

http://www.report-it.org.uk/files/73636.pdf

Mapping study on projects against hate speech online

http://www.coe.int/t/dg4/youth/Source/Training/

Training_courses/2012_Mapping_projects_against_

Hate_Speech.pdf

Racism, hate, militancy sites proliferating via social

networking, Networkworld, May 2009

www.networkworld.com/news/2009/

052909-hate-sites.html

From a survey by eu KidsOnline:

www2.lse.ac.uk/media@lse/research/

EUKidsOnline/EU %20Kids %20II %20(2009–11) /

EUKidsOnlineIIReports/Final %20report.pdf

Informacje z sieci:



designed by marcin hernas | tessera.org.pl

Documents

LiberaL na stra tegia przeciw mo wie nie nawiści · 25/11/1996 · jak i jednostek. Każdy słowny atak niesie za sobą konsekwencje – nieraz tragicz-ne – nie tlko dla samej