Mufaddal'ın günümüze ulaşan en-Neh­cü's-sedi d ve'd-dürrü '1-ferid fimô. ba'­de tô.ri]]i İbni'1-'Amid adlı tek eseri , İb­nü'I-Amld ei-Mekln'in e1-Mecmu'u'1-mü­bô.rek (et-Tarif] u 'i-cami', Kitabü 't-T eva­rif]) adlı umumi tarih kitabına zeyil ola­rak kaleme alınmıştır. Bahri Memlükleri tarihine dair olan eser ei-Melikü'z-Zahir 1. Baybars dönemiyle başlamakta ve ei­Melikü'n-Nasır Muhammed b. Kalavun'un vefatı ile sona ermekte olup 658-741 ( 1260-1341) yıllarını kapsamaktadı r. Ki­tap 11 Şevval759 (16 Eylül 1358) tarihin­de tamamlanmıştır. Eserde Mısır ve Su­riye bölgesindeki siyasi hadiselere ağırlık verilmekle birlikte Hicaz ve Yemen gibi diğer bölgelerdeki olaylar da ele alınır. Ay­rıca her yılın olaylarıyla ilgili kısmın sonun­da o yıl vefat eden meşhur şahıslardan bahsedilir. Memlüklü sultanları , Ya'kübl patrikleri ve İlhanlıla r müellifin önemle üzerinde durduğu konular arasındadır.

Mufaddal'ın , yaşadığı dönemle ilgili ola­rak kendi bilgi ve gözlemlerine dayan­ması eserin değerini arttırmaktadır.

Kitabın kaynakları arasında Nüveyrl'­nin Nihô.yetü'1-ereb'i başta olmak üze­re Muhammed b. İbrahim ei-Cezerl'nin l:favô.dişü'z-zamô.n'ı , İbnü 'd-Devadarl'­nin Kenzü'd-dürer'i ve Baybars ei-Man­sürl'nin Zübde tü'1-fikre'si zikredilebilir. Gabriei-Joseph Edgard Blochet, en-Neh­cü 's-sedid'in Nüveyrl'nin eserinin bir muhtasarı olduğunu ileri sürmüşse de bu iddianın doğru olmadığı ortaya konul­muştur (Little, s. 32 vd.).

en-Nehcü's-sedid'in 658-716 (1260-1316) yıllarına ait kısmı Fransızca çeviri­siyle birlikte Edgard Blochet tarafından Histoire des sultans mam1ouks adıyla Patro1ogia Orientalis serisi içinde (XII ı ı 9 ı 9J. s. 345-550; XIV ı ı 9201, s. 375-672; XX ı ı 929J. S. 3-270); 717-741 (1317-1341 ) yıllarına ait kısmı ise Almanca t ercüme­siyle beraber Samira Kortantamer t ara­fından Agypten und Syrien zwischen 1317 und 1341 in der Chronik des Mu­façlçla1 b. Abi 1-Façlö'il adıyla (Freiburg ı 973) neşredilmiştir. Blochet ve Kortan­tamer çalışmalarına müellif ve eseri hak­kında birer giriş yazmışlardır.

BİBLİYOGRAFYA :

Mufaddal b. Ebü'I-Fezail , Histoire des sul· tans mamlouks (nşr. ve tre. E. Blochet, Patrolo· gia Orientalis, XII , Pari s 1919 içinde!. neşrede­nin giri ş i , s. 345 -406; a.mlf .. Agypten und Syrien zwischen 1317 und 1341 in der Chro­nik des Mufaı;iı;ia l b. Abi 1-Fa ı;ia 'il ( n ş r. ve tre. Samira Kortantamer), Freiburg 1973, neşrede ­

nin girişi , s. 1-46; Sarton. Introduction, 111/ 2 ,

s. 1780; D. Presgrave Little, An Introduction to Mamluk Historiography, Wiesbaden 1970, s. 32-38; Şakir Mustafa. et-Tari/;u 'l-'Arabi ve'l­mü'errii].Cın , Beyrut 1990, lll , lll , 213; Samira Kortantamer. Bahri Memluklar'da Üst Yöne­tim Mensupları ve Aralarındaki İlişkiler, İzmir 1993, s. 12; Fatih Yahya Ayaz, Memlükler Döne­minde V ez irlik: 1250-1517 (doktora tezi . 2004 ı. MÜ Sosyal Bi limler Enstitüsü, s. 6; J. den Hei­jer, " aı-Mufa ç!ç!al b. Abi'ı-Façla'il ", EJ2 (ing.J. VII, 305.

li! CAsiM Avcı

MUFADDAL b. ÖMER (_,....;.,! ~f )

Ebu Abdiilah (Ebu Muhammed) Mufaddal b. Ömer es-Sayrafi

(11./VIII. yüzyıl)

Aşırı Şii fırkası Hattabiyye'nin kollanndan Mufaddaliyye'nin kurucusu

(bk. HATTABİYYE). L

L

MUFADDAL b. SELEME ( W....;.,ı~f)

Ebu Talib ei-Mufaddal b. Selerne b. Asım ei-Lugavi en-Nahvi el-KOfi

(ö. 290/ 903'ten sonra)

Kiife mektebine mensup gramer, lugat ve edebiyat alimi.

_j

ı

_j

lll. (IX.) yüzyılın başlarında Bağdat'ta doğdu . İbn Asım künyesiyle de tanınır. Bazı kaynaklarda adı Mufaddal b. Mu­hammed ed-Dabbl ile karıştırılarak Dabbl nisbesiyle de zikredilmiştir. Yahya b. Zi­yad ei- Ferra 'nın ileri gelen öğrencilerin­den ve ravilerinden olan babası Selerne b. Asım'dan Arap grameri. sözlük bilimi ve Kur'an ilimler i alanında ders aldı. Söz­lük alimi Ebu Abdullah İbnü 'I-A' rabl'nin derslerine devam etti. Ayrıca Sa'leb, İb­nü's-Sikl<it, İbn Şebbe , Ebü Ya'la Muham­med b. Şeddad ei-Mismel ve Ebu Yusuf Ya'küb b. İshak ei-Mervezl'den f aydalan­dı. Ebu Bekir es-Süll, Ebü'I-Hasan Ahmed b. Said ed-Dımaşki, Ebü'I-Hasan Ali b. Ha­rün , Abdülazlz İbnü't-Tahirl ve Ebü Mü­sa lsa b. Mervan ei-Küfi onun öğrencileri arasında yer alır. Oğlu Ebü't-Tayyib Mu­hammed, Şafii fakihi ve müellifiydi. Hali­fe Mütevekkil-Aiellah'ın veziri Feth b. Ha­kan ei-Farisl'den himaye gören Mufad­dal. onun öldürülmesinden sonra Mu'te­mid-Aiellah 'ın vezir i Ebü's-Sakr İsmail b. Bülbül'ün iltifatına mazhar oldu. İbnü ' I ­Mu'tez ile Mufaddal'ın şiirle yazışmalar yaptığı kaydedilirse de (Merzübanl. s. 384) şiirleri edebi bakımdan değerli bulunma­mıştır (ibnü ' l-K ıftl , lll, 305) Klasikbiyog-

MUFADDAL b. SELEME

rafikaynaklarında Mufaddal b. Selerne'­nin vefat tarihine dair bilgi yoktur. Ebü Bekir es-SQII kendisinden 290 (903) yılın­da dersaldığını söylemekte (Hatlb , XIII , ı 24; ibn Hall i kan , IV, 206), Zehebl de bu tarihten sonra öldüğünü belirtmektedir. Takıyyüddin İbn Kadi eş-Şühbe 'nin Taba­~ötü'n-nüJ:ıô.t'ta Mufaddal'ın ölüm tari ­hini 300 (913) olarak verdiği kaydedil­mektedir (ibnü ' l-Kıftl. lll, 305 ).

Eserleri. 1. e1-Fô.]]ir (fi 'l-emşal). Yakla­şık yarısı Arap atasözleri olmak üzere Araplar'ın günlük hayatlarında anlamını

bilmeden kullandıkları selam, dua- bed­dua, tebrik, taziye niteliğindeki klişe ifa­delerle 521 deyimin belli bir tertibe tabi tutulmadan yapılan açıklamalarını ihtiva eder. Arap atasözlerinin hikayelerinin an­latımına itina gösterilen eserde başta Mufaddal ed-Dabbl'nin Kitô.bü '1-Emşô.I'i olmak üzere Müerric es-Sedüsl ve Ebü Ubeyd Kasım b. Sellam'ın Kitô.bü'l-Em­şô.l'leriyle İbnü 'I-Kelbl, Avane b. Hakem, Şarki b. Kutaml ve müellifin babası Sele­me b. Asım ile Zübeyr b. Bekkar'dan ya­pılan nakillere yer verilmiş, emsal dışın­

daki tabirlerin açıklamasında ise Ebu Amr eş-Şeybanl. Ferra, Ebu Ubeyde et-Teyml ve Asma!' den aktarmalar yapılmıştır. Ebü Bekir İbnü'I-Enbarl'nin ez-Zô.hir'i ile Meydanl'nin Mecma'u '1-emşô.l'i ve İbn ManzOr'un Lisô.nü '1-'Arab'ında eserden bol miktarda alıntı mevcuttur. Kitabın ilk beşte biri Göyetü'1-ereb fi me'ô.ni mô. ye eri 'a1ô. e1süni '1-'amme fi emşô.-1ihim ve muJ:ıô.verô.tihim min-ke1ô. ­mi'1-'Arab adıyla Jjamsü resô.'il içinde yayımlanmıştır (istanbul ı 30ı . s. 232-272) . Charles Ambrose Storey eserin bu kıs­

mını (Kahire 1 3 27 ,s. 1 ~ 52)vedahasonra

tamamını (Le iden 19 ı 5) neşretmiş , ayrı­

ca Abdülallm et-Tahavi-Muhammed Ali en-Neccar bütününü yayımiarnıştır (Ka­hi re 1 380/ ı 960) . Kitap, Muhammed b. Hasan b. Muhammed tarafından e1-Mu]]­taşar mine'1-Fô.]]ir fi'1-emşô.li 's-sô. 'ire is­miyle ihtisar edilerek şerhedilmiştir (iü K tp ., AV, nr. 656). 2. Kitô.bü '1-Me1ô.hi (ve esma' iha min ~ıbeli 'l-musi~a) . Kitô.bü'1-'Ud ve '1-me1ô.hi adıyla da anılan eser, Araplar'ın ud ve diğer çalgı aletleri hak­kında bilgi sahibi olmadığına dair öne sü­rülen bir iddiaya cevap teşkil etmek üzere yazılmış olup ud ve çeşitleriyle muhtelif müsiki aletlerine dair Cahiliye devrinden itibaren Arap şiirinde yer alan kelime, ta­bir ve terimierin izahını kapsayan bir eser­dir. Kitabın Yaküt el-Müsta'sıml hattıyla yegane nüshasından yapılmış tıpkı bası­mı , James Robson 'ın İngilizce tercümesi

365

MUFADDAL b. SELEME

ve Henry George Farmer'in "Ancient Ara­bic Musicallnstruments in the Handwrit­ing of Yaqüt ai-Musta'sımi" başlıklı gi­rişiyle birlikte yayımlanmıştır (Glasgow ı 938; ayrıca b k. "Kitab al-Malahi of Abil Talib al-Mufaddal İbn Salama", JRAS !London 19381. s. 231-249). Eser, Abbas ei-Azzavl'nin el-MCısi]fö.'l- 'Ira]fıyye ii 'ahdi'l-Mogol ve't-Türkman adlı eseri içinde (bk. bibl.), ayrıca Gattas Abdül­melik Haşebe tarafından müstakil ola­rak bazı açıklamalarla birlikte (Kahire ı 984) neşredilmiştir. Bu n eş re İbn Hur­dazbih'in Kitabü'l-Lehv ve'l-meldhfsi ile (s. 35-50) müellifi meçhul Nübıe mul]­taşara ti'r-ra]fş ve enva'ihi ve şema'i­lih adlı risale eklenmiştir. 3. Mul]taşa­rü '1-müıekker ve'l-mü 'enneş. Ramazan Abdüttewab tarafından neşredilmiştir (MMMA, XV!I/2 11971 j, s. 261-356; ayrıca Kahire ı 972). 4. Cela'ü'ş-şebeh ti'r-red 'ale'l-Müşebbihe. Eserde Müşebbihe'nin dayandığı Kur'an ayetleri kelam açısın­dan yorumlanarak teşbih telakkisi eleş­tirilmiştir (Süleymaniye Ktp., Damad İb­rahim Paşa , nr. 272/3). S. Kitabü'l-Bari' ii 'ilmi'l-luga. Müellifin tamamlayama­dığı son eseri olup nüshası tesbit edile­memiştir.

Mufaddal b. Selerne'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ki­tabü't-Tayf, Ziya'ü'l-]fulCıb ti me'ani'l­Kur'an ii garibihive müşkilih (yirmi küsur cilt), Me'ani'l-Kur'an, Kitabü'l­'Itr ve ecnasih (Kitfıbü 't-Tib, Kitfıbü '1-Mu­tayyeb), Kitdbü'z-Zer' ve'n-nebdt ve 'n­nal]l ve enva'i'ş-şecer, Kitabü'l-Enva' ve'l-bevaril;, ljal]fu'l-insan, Kitdbü Md yal;tdcü ileyhi'l-Katib (Aletü 'l-katib), el-ljat ve'l-]falem, Cemahirü '1-]faba'il,

366

Kitabü'l-İşti]fô.]f, el-Ma]fşCır ve'l-mem­dCıd, el-Müdl]al ila 'ilmi'n -nal;v, Şi'ru Ziyade b. Zeyd eş-Şımme el-Kuşeyri, er-Red 'ale'l-ljalil ve İşlal;u ma ii Ki­tabi']-'Ayn mine 'l-galat ve'l-mul;dl ve't­taşl;it. Ebü't-Tayyib ei-Lugavi, Mufad­dal'ın Halil b. Ahmed'e ait Kitabü'l-'Ayn üzerine yazdığı tenkitlerin çoğunun ha­talı olduğunu belirtir.

BİBLİYOGRAFYA :

Mufaddal b. Seleme, el-Fal].ir (nşr. Abdülha-11m et-Tahav]- M. Ali en-Necd\r). Kahire 1380/ 1960, neşredenlerin girişi; a.mlf., el-Melah1 ve esma'üha (nşr. Gattas Abdülmelik Haşebe). Ka­hire 1984, neşredenin girişi; a.mlf .. Mui]taşa­rü '1-m~ekker ve'l-mü'enneş (nşr. Ramazan Ab­düttevvab, MMMA [Kah ire[ içi nde). XVII ( 1971 ). neşredenin girişi, s. 261-270; Ebü't-Tayyib ei­Lugavl, Meratibü'n-naf:ıviyy1n (nşr. M. Ebü'I-F'azl İbrahim). Kah i re 1375/1955, s. 97; Merzübanl, Mu'cemü'ş-şu'ara' (nşr. F'. Krenkow). Kahire 1354, s. 384; ibnü'n-Nedlm, el-Fihrist, Kahire, ts. (Matbaatü'l-istikame). s. 115-116; Hatlb, Tar1/;u Bagdad, XIII, 124-125; Kemaleddin eı­Enbari, Nüzhetü'l-elibbtı' (nşr. M. Ebü'l-F'azl İb­rahim). Kahire 1386/ 1967, s. 202; Yaküt, Mu'­cemü 'l-üdebtı' , XIX, 163; ibnü'I-K.ıftl, inbtıhü 'r­ruvat, lll, 305-311; Zehebl. A'lamü 'n-nübela', XIV, 362; ibn Hallikan , Vefeyat, IV, 205-206; Keşfü '?·?Unün,ı, 216;11, 1091, 1443, 1445, 1461, 1644; G. Flügel, Die Grammatischen Schulen der Araber, Leipzig 1862, s. 162-164; O. Rescher, Abriss der Arabischen Litteraturgeschichte, Stuttgart 1933, ll, 182-1 83; Brockelmann, GAL, ı , 118; Suppl., ı , 181 ; Abbas ei-Azzavl, el-Müs1-f!:a'l-'lraf!;ıyye f1 'ahdi'l-Mogol ve't-Türkman, Bağdat 1370/ 1951, s. 73-89, 114-129; Sezgin, GAS, VIII, 139-141 ; IX, 139-140; Ömer F'erruh, Tarfl].u 'l-edeb, ll, 372-374; Zirikli, ei-A'Iam(F'et­hullah). VII, 279; R. Sellheim, el-Emşalü'l-'Ara­biyyetü 'l-f!;ad1me (tre. ve n şr. Ramazan Abdüt­tevvab). Beyrut 1404/1984, s . 167-175;Ah­med M. ei-Hüfl, "Mine't-türaşi' l-lugavi Kita­bü'I-Melahi ve esma'iha", MMLA,IV ( 1964). s. 65 vd.

Iii SüLEYMAN TüLÜCÜ

Mufaddal ed-Dabbi'nin el-Mufacjcjaliyyat adlı eserinin ilk iki sayfas ı

(Süleymaniye Ktp., Hıtih, nr. 3693)

r el-MUFADDALIYYAT

(.;:..~!)

Mufaddal ed-Dabbi'nin (ö. 178/ 794 [?])

eski Arap şiirinin en güzel L kasidelerinden oluşturduğu antolojisi..J

Kitabü '1-İl]tiyarat, Kitabü '1-Mul]tarat olarak da anılan eser, Hammad er-Ravi­ye'nin el-Mu'alla]fô.t'ından (el-Mu'alla~a­tü 's-seb') sonra meydana getirilmiş ikinci derlemedir. Antolojide kırkyedisi Cahiliye devrinden. on dördü muhadramfından, altısı İslamiyet'ten sonraki dönemden ol­mak üzere altmış yedi şaire ait kasideler yer alır. Kasidelerin sayısı çeşitli nüshalara ve neşirlere göre 126, 127, 128 ve 130'­dur; ancak müellifin üvey oğlu ve öğren­

cisi Ebu Abdullah İbnü'I-A'rabi'nin 128 ka­side rivayeti benimsenmiştir. Kaside sa­hiplerinin çoğu , Arap yarımadasının orta ve doğu kesimindeki bedevi kabilelerden olup miladi 550-650 yılları arasında yaşa­yan şairlerdir. Kasidelerde zikredilen olay­lardan hareketle dönemleri tesbit edi­lebilen en eski şairler miladi VI. yüzyılın başlarında yaşayan M urakkış el-Ekber ile Murakkış ei-Asgar'dır. Antolojide Abdül­mesih b. Asele eş-Şeybani ile Cabir b. Hanna et-Tağlibi gibi hıristiyan şairlerin şiirleri de yer almaktadır. Herkese hitap eden genel antoloji türü el-Mufac;lc;laliy­yat ile başlamıştır. Bu antolojiler el-Aş­

ma<.iyyat (Asma!). Cemhere tü eş'ari'l­'A.rab (Eb O Zeyd el-Kureşl) ve Mul]tara­tü İbni'ş-Şeceri ile devam etmiştir. Ka­sideler, hamase türü antolojilerde yapıl­dığının aksine bütünüyle alınmış ve çoğu Arap dili, grameri, lugatı ve belagatında şevahid olarak kullanılmıştır.

Eserin içerdiği kasidelerin hepsinin mi yoksa bir kısmının mı Mufaddal ed-Dabbi tarafındanseçildiği ve derlemenin ne mü­nasebetle meydana getirildiği konusun­da farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bir rivayete göre Mufaddal ed-Dabbi'nin, müstakbel halife Mehdi-Billah'ı eğitmek amacıyla seçtiği bu kasidelerin sayısı sek­sen civarında bulunuyordu. Daha sonra Asmai ve bazı öğrencilerinin ilaveleriyle sayı 120'ye yükselmiştir (Eb O AlL el-Kall. lll, 1 30; diğer görüşler için bk. ibnü'l-Kıf­ti. lll, 304; SüyOtl, Il , 3 ı 9; Nasırüddin el­Esed, s. 590) . Kitabın naşirlerinden Char­les James Lyall eklernelerin de Mufaddal tarafından yapıldığı görüşündedir. Seçi­minde belirli bir esasın gözetUmediği an­tolojide altmış bir adet çok konulu gazel, yedi mersiye, elli sekiz kıta (tek konulu şi-