LEVENT CANTEK • Markopaşa

LEVENT CANTEK 1969’da Ankara doğumlu. Bilkent Üniversitesi’nde Uluslararasıİlişkiler Lisans lisans eğitim aldı, Gazi ve Ankara Üniversitesitelerinde Gazetecilikyüksek lisans ve doktorası yaptı. Çizgi roman ve mizah ile ilgili çalışmalarıyla tanını-yor. Kültür tarihi ile ilgili çalışmalar yapıyor. Tv dizi senaryoları yazıyor. Kitapları:Türkiye’de Çizgi Roman (İletişim Yayınları, 1996), Markopaşa: Bir Mizah ve MuhalefetEfsanesi (İletişim Yayınları, 2001), Karaoğlan, Erotik ve Milliyetçi Bir İkon (Oğlak-Maceraperest, 2003), Çizgili Hayat Kılavuzu (derleme, İletişim Yayınları, 2002), Çiz-gili Kenar Notları (derleme, İletişim Yayınları, 2007), Cumhuriyetin Buluğ Çağı (İleti-şim Yayınları, 2008), Anadolu Masalları (Dipnot Yayınları, 2009), Şehre Göçen Eşek(İletişim Yayınları, 2011), Dumankara (Grafik Roman, İletişim Yayınları, 2013),Emanet Şehir (Grafik Roman, İletişim Yayınları, 2014).

İletişim Yayınları 699 • Araştırma-İnceleme Dizisi 106ISBN-13: 978-975-470-835-6© 2001 İletişim Yayıncılık A. Ş.1. BASKI 2001, İstanbul2. BASKI 2015, İstanbul

DİZİ KAPAK TASARIMI Ümit KıvançKAPAK Deniz KaragülUYGULAMA Suat AysuDÜZELTİ Serap Yeğen, Aybars YanıkDİZİN M. Cemalettin YılmazBASKI ve CİLT Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 12064

Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 38 46

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

LEVENT CANTEK

MarkopaşaBir Mizah ve

Muhalefet Efsanesi

İÇİNDEKİLER

Önsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

Markopaşa’ya Genel Bir Bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

Markopaşa’nın Siyasal Kimliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

Markopaşa’nın Öncesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

Markopaşa’nın Çıkışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Markopaşa’nın Muhalif İçeriği ve Etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

Markopaşa’ya İlk Tepkiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

Markopaşa Davaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71

Matbaa Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

Markopaşa’nın Kapatılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90

Sabahattin Ali-Aziz Nesin Çatışması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96

Markopaşa’nın İkinci Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

Markopaşa Davasından Beraat ve“Sahte Markopaşa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111

Ali Baba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

Bekleyiş Dönemi: Sürgün ve Kaçış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132

Markopaşa’nın Üçüncü Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148

Sabahattin Ali’siz Bir Gazete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153

Sabahattin Ali’nin Ölümü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164

Kapatılmaya Karşı Önlem: Hür Markopaşa . . . . . . . . . . . . . . .169

Değerlendirme ve Sonuç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182

İkinci Baskıya Sonsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193

Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201

Dizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207

ÖNSÖZ

Geçmiş imgesi, onda kendini bulamayan her bugünle bir-likte, kaybolma tehdidi altındadır; o imge bugüne denkdüşmezse kaybolur ve bir daha “konuşulamaz”. Bu yüzdenanlatılan geçmiş çoğu zaman her şeyi dillendirmemektedir.Markopaşa, Cumhuriyet tarihinin kaotik bir döneminde ya-yımlanan, yaşananların tanığı ve aktörü olmak gibi sorunlubir sorumluluğu taşıyan mizah gazetesidir. Markopaşa, herbiri, yaşadığı dönemin idareci-bürokratları konumuna gele-bilecek; hakim zihinsel alışkanlıkları temsil edebilecek do-nanıma sahip, ama bu tercihten imtina etmiş yazar ve çizer-lere sahiptir. Kendine özgü mizahi dili, gösterdiği çaba, sa-vunduğu davaya adanmışlığı, göze aldığı riskler, bağlan-mayla ya da toplumsal çatışmalar ile ilgili sözleri, hasımla-rını küplere bindiren, dostlarını heyecanlandıran ve hattabelki de sonradan düşündüklerinde mahcubiyete yol açanözellikleriyle Markopaşa döneminin en etkili ve rahatsızedici yayınıdır.

Çalışma, Markopaşa hakkında “bir güzelleme” yapma ni-yeti taşımamaktadır ama yayımlandığı dönemde sürekli ce-

7

zalandırılmış, kapatılmaya çalışılmış bir yayının, bu ülke-nin tarihi içinde yer aldığını anlatmayı amaçlamaktadır.Markopaşa, kimliği, mücadelesi ve mağduriyetini içeren birsöylemle mevcut tarihin içinde anlatılmamaktadır. Yok sa-yılması ya da rahatsızlıkla ifadelendirilmesi, her zaman ger-çekleri dillendirmesi anlamına gelmemelidir. Markopaşa ga-zetesi, kimi zaman “şaşmaz ve sapmaz” doğrulardan sözederken, tutarsızlıklar sergileyebilecektir; ama bunlar söyle-diklerinin değerini azaltmak şöyle dursun, döneminin tar-tışmalarına yoğunluk ve gerilim kazandırmıştır; bu, yazarve çizerlerinin iç sıkıcı ve ahlâkçı bir vaizden çok herkes gi-bi yanılabilen insani özelliklerini göstermektedir. Cüretkârve küstahlığa açık değişimci ve aksiyoner dili, yaşanan top-lumsal değişimlerin motor gücü olmasa bile, etkin bir par-çasıdır. Markopaşa, demokrasi geleneğinin, tahammülsüz-lüklerin ve haklı çıkma hırsı ve iddiasının mağdurlarındanbiri olarak tarihin içinde yer almaktadır. Bugün, ne herkesiçin eşitlik, adalet ve konsensüsten söz açan liberal-modaanlayışların ne de tahammülsüz bir iddiacılığın ve fanatiz-min hafızasında vardır. Markopaşa, düşündükleri gerçekle-şinceye kadar tekrarlamanın hiçbir zaman gereksiz olmadı-ğını kanıtlamak ister gibi, her kapatılışında farklı isimlerleyayınını sürdürerek, özgür düşüncenin ve demokrasininevrensel ilkelerini işaretlemektedir: Bu dünyada tek bir ger-çeğe ve doğruya değil, birçok gerçeğe ve doğruya yer vardır.Hiçbir düşünce daha çok bağırdığı, daha güçlü olduğu içindaha doğru ve daha gerçek değildir. Ve hiçbir düşünce,farklı düşünenlere baskı yaparak daha gerçek olmaz. Dü-şünceler ait oldukları bireyin dışında kimseye tabi olmayanbirer kişisel serüven ve olgudur. Baskı, her ideali alçaltır,şiddet her düşünceyi kirletir. Markopaşa’ya katılmamakmümkündür, fikirlerine ya da üslubuna karşı çıkılabilir; an-cak kendisiyle aynı düşüncede olmadığı için sapkın ya da

8

“zehirli” olarak tanımlamak, onu “susturmaya” çalışmak fa-natizmdir. Geçmişi kutsiyetle ya da şeytanileştirerek değil,bütün özellikleriyle bir arada hatırlamakla yükümlüyüz. Buçalışma daha çok bu türden bir kaygıyla oluşmuştur.

Her çalışmanın bir öyküsü vardır. Çalışma öncesine vesürecine dair ayrıntılarla bezeli bir öyküdür bu. Geriye,üreticisine kalan da o ayrıntılardır. Çünkü, bitmiş bir çalış-ma artık üreticisinin olmaktan çıkmakta, farklı okuma vealımlama biçimlerine tabi olarak üreticisinin ve metnin dı-şında bir yere oturabilmektedir. Bu sebeple, çalışmamın öy-küsünü, kişisel serüvenim içindeki yerini en azından özet-leyerek anlatma gereği duyuyorum. Markopaşa bir yükseklisans çalışması. Kitaba dönüşürken, kimi küçük biçimseldüzenlemeler ve sınırlı eklemeler dışında bir değişikliğeuğramadı. Ancak tezin altkültürlerle ilgili ikinci bölümü-nün çalışmaya dahil edilmediğini belirtmeliyim. Esasen ilgialanıma giren konularda akademik çalışma yapmama yö-nünde bir tercihim vardır. Merakınız ve akademik zorunlu-luklarınız kesişirse bana öyle geliyor ki insanı yeniye, bilin-meze yöneltecek olan endişe, merak ve heyecanı yitirmeriski vardır. Ya da bilirkişi kültürüne dahil edilerek uzman-laşma tehlikesi. Kendi açımdan bu önemli bir nirengi nok-tasıydı, direnilmesi gereken. Elinizdeki kitap bu çerçevedebir mağlubiyet karinesi.

Yaklaşık iki yıl kadar önce çalıştığım kurumun yöneticisi,asistanların tez konularını belirleme kararı verdi. O dönemHabermas’la ilgili bir çalışma yapmayı düşünüyor, bütünokumalarımı da o yönde sürdürüyordum. Kurumun yöne-ticisi bu konuların çok çalışıldığını iddia ederek “iletişimekonomisi” üzerine bir tez yapmamı istedi. Ayrıntılara gir-meden söylemeliyim, benim açımdan oldukça sıkıntılı birdönemdi. İstemediğim bir konuda tez çalışması yapmamınsakıncalarını tartışamayacağım kadar amirimdi karşımdaki.

9

Yine de belli ölçülerde tartıştığımı söylemeliyim. Sonuçta,sonradan YÖK tarafından kaldırılan anabilim dalı esasınagöre bir konu seçmem kararlaştırıldı. Doğal olarak konubaşlığı yine benim istediğim türden değildi. Bu noktadaüniversitelerdeki asistanların iş güvenliklerinden, özlükhaklarından hiç bahsetmeyeceğim. 8 ay kadar tezle ilgili tekbir satır yazmadan ve okumadan delice bir sabırla bekle-dim. Bana bu zorunluluğu getiren yöneticinin emekliliğiniisteyerek özel bir üniversiteye geçeceğini fark etmiştim. Bugerçekleşince de, bağlı olduğum enstitüye bir dilekçeylebaşvurarak tez konumu değiştirmek istediğimi bildirdim.Onların kabulü, bürokratik prosedürler, projemin üç kezgeri çevrilmesi gibi nedenini anlayamadığım (!) gecikmeleryüzünden yeni konumla ilgili çalışmalara tez yazım süresi-nin son dört ayında başlayabildim. Azalan süreyi hesaba ka-tarak kendi açımdan çalışabileceğim tek alan mizah tarihiy-di. Markopaşa üzerine bugüne değin bir çalışma yapılma-mış olması da buna eklenince işe koyuldum. Sağlığımın bo-zulmasına neden olacak kadar kısa bir sürede Markopaşa’yıtamamladım. Çok az uykuyla ve mide ağrılarıyla geçen buyoğun dönem benim için hayatımın en önemli deneyimle-rinden biri oldu. Daima acı, öfke, “sabır” ve heyecanla birarada hatırlayacağım.

Markopaşa çalışmasında ilk anda eksiklik olarak görüle-bilecek, ama benim özellikle kaçındığım hususları da be-lirtmeliyim. Gazetenin üreticilerinin aileleriyle bilerek gö-rüşmedim. Sabahattin Ali, Aziz Nesin ve Rıfat Ilgaz, üretim-leri, siyasal düşünce ve duruşlarıyla saygı duyulacak birgeçmişe ve mücadele dolu bir hayata sahiptiler. Ailelerin ta-şıdığı hassasiyetin çalışmamı etkileyebileceğini düşündüm.Bu, elbette ki, tartışılabilir bir karardır. Ama benim kişiseltercihimdir. Kaldı ki, çalışmam, yeni çalışmaları bir biçim-de “tahrik” edebilecek, belki de aileler konuyla ilgili yeni

10

bilgi ve açılımların sunulmasını sağlayabileceklerdir. İkinciunsur, Markopaşa’nın mizahi içeriğinin ayrıntılı olarak ak-tarılmamasıdır. Bunun da, mizah geleneği/yayıncılığıyla il-gili bir çalışma içerisinde yapılmasının daha doğru olacağı-nı düşünüyorum. Benim yapmaya çalıştığım Markopaşa’nınbir anlamda siyasi ve özel tarihini yazmak oldu. Bu çerçeve,sol tarih, basın tarihi ve mizah tarihine de teğellenebilirama esas olarak niyetimin dışındadır.

Çalışmanın oluşmasını kolaylaştıranlar sayılmalı: Marko-paşa eksiklerimi tamamlayan Turgut Çeviker’e, beni “kanserşehir” İstanbul’da her yere ulaştıran ağabeyim Savaş Can-tek’e, tez danışmanım olmasının yanı sıra dostluğuyla hepyanımda olan Ümit Atabek’e, tezimi okuma nezaketi göste-rerek katkılarda bulunan –yine– Turgut Çeviker ve KurtuluşKayalı’ya, biteviye hezeyanlarımı dinleyen Süleyman İrvanve Naci Bostancı’ya, elimdeki materyali koleksiyonuyla kar-şılaştırma imkânı tanıyan Rasih Nuri İleri’ye, sancı ve sıkın-tılarıma ortak olan eşim ve en iyi arkadaşım Funda’ya nekadar teşekkür etsem azdır.

Ankara, 2000

11

Markopafla’ya Genel Bir Bak›fl

Markopaşa, basın tarihi kitaplarında, gazetecilik çalışmala-rında, sansür tarihlerinde, basın-iktidar ilişkilerini anlatançalışmalarda, Mili Şef (İnönü) Dönemi’ni konu edinen eser-lerde, çok partili hayata geçiş sürecinde, ayrıntılı olarak de-ğilse de ismen geçmektedir. Yayımlandığı dönemde, hak-kında tek bir olumlu yazı yazılmamış, düşünce ya da kana-at belirtilmemiştir. Komünist, tehlikeli ve rahatsız edici biryayın olarak tanımlanmıştır (Oral, 1970: 159; Sayılgan,1962: 96; Safa, 1950 v.d.). Markopaşa’nın olumsuzlanması-nın temel nedeni, rejime karşı en önemli tehlike olarak gö-rülen bir ideolojiyle özdeşleştirilmesinden kaynaklanır.Markopaşa’nın neden “komünist” olarak tanımlandığınıngerekçeleri ve dayanakları açıklanmamıştır. Bir başka ifa-deyle Markopaşa neden komünisttir sorusu cevapsızdır. Bubelirsizliğe karşın, gazeteden bahseden yayınlardaki bu te-mel varsayımın, Markopaşa’yı yayımlayanlardan biri olanSabahattin Ali’nin komünist olarak tanımlanmasından çık-tığı izlenimini alırız: Sabahattin Ali komünisttir ve onun çı-

13

kardığı, yazı yazdığı bir yayın da komünizm propagandasıyapıyor demektir.

Etkileri itibarıyla daha çok siyasal hiciv edebiyatımız(Kemal, 1996: 261) içinde anılan Markopaşa, esas olarakbir mizah gazetesidir. Türkiye’de çok partili hayata geçişsürecinin önemli bir yayın organı, hükümetle basın arasın-daki ilişkilerin özetidir (Kabacalı, 1990: 163). Yayımlandığıdönemde adı Sabahattin Ali ile özdeşleşmiş olan gazete,sonraları daha çok Aziz Nesin ve kısmi olarak Rıfat Ilgazisimleriyle birlikte konuşulacaktır.

Dönemin Tek Parti iktidarı tarafından sürekli olarak so-ruşturma ve kovuşturma geçiren, kapatılan; farklı siyasalgrupların boy hedefi haline gelen bir yayınıdır Markopaşa.Cadı Kazanı olarak adlandırılan (Mumcu, 1996; Çetik,1998) bir dönemin tüm olumsuzluklarını yaşamış, hattakurbanı olmuştur: Sabahattin Ali’nin esrarengiz ölümündekietkenlerden biridir. Aziz Nesin, Rıfat Ilgaz, gazetenin karika-türisti Mustafa Uykusuz hapse girmiş, Nesin ayrıca dört bu-çuk aylığına Bursa’ya sürgün gönderilmiştir. Öyle ki, dergiy-le doğrudan ilgili hemen herkes cefa çekmiş, herkesin özelhayatı, aile düzeni bozulmuştur. Markopaşa, bir mizah gaze-tesi olmakla birlikte, büyük trajedileri de içermektedir. RıfatIlgaz ve Aziz Nesin’in aileleri dağılacak, Mustafa Uykusuzişsiz kalacak, askere giden Halûk Yetiş’in geride bıraktığı ai-lesi büyük maddi sıkıntılara girecektir. Ve elbette ki, yıllarsonra trajedisini anlatacak olan Sabahattin Ali’nin kızı Fi-liz’le (Ali ve Özkırımlı, 1986; Ali, 1995) genç yaşında dulkalan annesi, bir başlarına hayatlarını sürdürmek zorundakalacaklardır. Markopaşa, kime bulaştıysa korku ve endişegetirmiş, geride daima acı bırakmıştır. Gazeteyi basan mat-baalar tehdit edilmiş, bayilerde satışı engellenmiş, Markopa-şa’yı evinde bulundurmak bile tehlike arz etmiştir. Hatta,birbirlerine güvenmekten başka dayanakları olmayan gaze-

14

tenin üreticileri arasında bile bir husumet çıkacak, hiçbir za-man açıklıkla dillendirilmese bile Sabahattin Ali ile Aziz Ne-sin, Aziz Nesin ile Rıfat Ilgaz arasındaki gerginlik hep konu-şulacaktır (Küçük, 1990; Ali ve Özkırımlı, 1986 vd.).

Markopaşa gerek satışının yüksekliği ve gerekse dilbazlı-ğı yüzünden bir cazibe merkezi halini alarak, bir yandansürekli taklitlerinin çıkmasına sebep olacak, öte yandan daiktidar nezdinde ele geçirilmesi/kontrol edilmesi gerekenbir muhalefet odağı olarak görülecektir. Alay, Lalapaşa,Mazete, Bekri Mustafa, Salomon (Nesin, 1998: 155), Boşbo-ğaz, Merhaba Körkadı gibi sayısız taklitleri çıkacak, ilerideanlatılacağı gibi Markopaşa ekibinden biri olan Orhan Er-kip’in gazete yönetimini ele almasıyla bir karşıt yayına biledönüşecektir.

Markopaşa bir dönem yayınıdır. İçinde bulunduğu koşul-ların tüm olumsuzluklarının kurbanı olmakla birlikte, buolumsuzlukları dillendirme mahareti ve cesaretini göstere-rek, daha doğrusu bu şartlardan beslenerek yükselebilmiş-tir. Dönemin koşulları değiştiği an ise etkisini yitirerek ka-panacaktır (Öngören, 1976: 80). Daha sonraki yıllarda, ge-rek içerik gerekse biçim olarak yapılan tüm taklitleri vehatta bizzat Aziz Nesin tarafından Medet (1950) ve Zübük-Markopaşa (1962) adlarıyla yapılan devam dergileri aynıbaşarıya yaklaşamamışlardır.

Oysa başlangıçta gerek Sabahattin Ali’nin, gerekse AzizNesin’in gazetenin satışıyla ilgili mütevazı hedefleri vardır.57x82 boyutlarında bir gazete yaprağının ikiye katlanmışhaliyle yayımlanan Markopaşa, 4 sayfadır. Siyah, beyaz ba-sılmaktadır, renk istisna olarak kimi sayılarda logoda, Mar-kopaşa yazısında kullanılacaktır. Görsel malzeme ön ve ar-ka sayfada –kimi zaman orta sayfada kullanılan– karikatür-ler ve yazılar için çizilen vinyetlerden ibarettir. Yazı oranı,gazetenin yaklaşık üçte ikisini oluşturmaktadır. İlk sayı altı

15

bin basılır, bunun yarısının satılması hedeflenir. Ancak hergeçen sayıyla baskı adeti giderek artar, önce on bine sonraon beş ve dördüncü sayıda yirmi beş bine çıkar. Sekizincisayı otuz dört bine ulaşır (Ali, 1995: 107). Bu rakamlar ol-dukça yüksektir, çünkü o yılların en çok satan gazetesi bileyirmi bin satmaktadır (Atılgan, 1995: 20). Tam anlamıylabaş döndürücü bir yükseliştir bu. Gazete, bir yandan hergeçen sayı okuyucudan daha çok ilgi bulmakta, bir yandanda sürekli sözlü tehditlerle karşılaşmaktadır (Bayram, 1978:106). Yüksek satışa rağmen bir gün gazeteyi basacak mat-baa bulamaz olurlar. Bu, gazetenin yayın yaşamı boyuncasıkça karşılaşacağı bir durum olarak neredeyse olağanlaşa-caktır. Gazeteyi basma cesaretini gösterenler ise her zamandaha fazla para isteyecekler ya da buna ilaveten Necip Fa-zıl’ın yaptığı gibi içeriğe müdahalelerde bulunarak onu san-sürleyeceklerdir (Medet, 27.7.1950). Bunlara rağmen, Mar-kopaşa hep rahatsız edici olacak, kamuoyunda en çok onunsöyledikleri konuşulacaktır. Meclis konuşmalarında “köküdışarda olan gazete” olarak adlandırılacak, çeşitli yayın or-ganlarının boy hedefi halini alacaktır (Cumhuriyet,5.12.1946). Giderek her sayısı bir başka basın davasına ko-nu edilecek, yazarları mahkûm edilecektir. Gerek Sabahat-tin Ali, gerekse gazetedeki yazıların çoğunluğunu kalemealan Aziz Nesin, hapishaneden yazılar yazacak; bu yazılar,ziyaretine gelen Halûk Yetiş eliyle gizlice dışarıya çıkartıla-caktır. Gazete, inatla yayınını sürdürecektir. Hatta, gazeteyibasacak matbaa bulunamadığında, “içerde” olmayan kadroMarkopaşa’yı teksir makinesinde (şapirografla) yirmi bineyakın bir sayıda çoğaltmayı başaracaktır (7.4.1947). Her şe-yin tersine gittiği bir dönemde, teksirle bu kadar sayıda ga-zete çoğaltmak inanılmaz bir enerji ve direniş göstergesidir.Nesin ve Ali hapistedir, çoğu gazete bayisinden satış parala-rı alınamamakta, mahkemeler sürmekte, polis ve karşıt gö-

16

rüştekiler sık sık dergi yazıhanesine uğrayarak tehditler sa-vurmaktadırlar. İçeriden dışarıya çıkan yazılarla gazetelerinçıkması, içerdekiler üzerindeki baskıyı, ziyaretçilerininkontrolünü artırmaktadır. Yazı yazmaları engellenir, yazıla-ra el konur. Nihayet, Markopaşa kapatılır (19.5.1947). Sav-cılık imzasız bir şiiri kimin yazdığını sormuş, yasal süre içe-risinde cevap verilmemiştir. Mahkemede şiirin okuyucumektubundan çıktığı söylense de gazete dört aylığına –ne-redeyse beş ay sürecektir– kapatılacaktır. Merhumpaşa adıy-la bir devam yayını yapılsa da işler tersine dönmüştür. Açı-lan davalar birer birer sonuçlandıkça içerdekilerin hapisliksüresi uzamaktadır. Devam gazetesi Merhumpaşa ile ilgiliyeni davalar da açılır. Öyle bir noktaya gelinir ki, gazeteiçin yazı bulmak neredeyse imkânsızlaşır, daha da fenasıher yeni yazı, cezaları giderek ağırlaştırır. Markopaşa ka-panmak zorundadır, perdeyi Sabahattin Ali’nin hapisten çı-kış tarihi olan Eylül 1947 tarihine kadar indirir. Elbette da-valar sürmektedir. Nesin ve Ali’nin hapiste olmaları yüzün-den gazetenin sahibi olarak görünen Mustafa (Mim) Uyku-suz mahkemelere çıkmaktadır.

8 Eylül 1947 tarihinde Markopaşa’nın ikinci dönemi baş-lar ve Orhan Erkip sahipliğinde Malûmpaşa adında bir de-vam gazetesi çıkartılır. Sabahattin Ali, hapisten çıkmış, yinegazetenin başyazılarını yazmaya başlamıştır. Bu ikinci dö-nemin en önemli özelliği gazetenin kadrosuna yeni bir is-min, Orhan Erkip’in katılmasıdır. Erkip, daha sonraları çoktartışılacak, genellikle bir istihbarat görevlisi veya polis ol-duğu iddiası üzerinde durulacaktır.1 Bu tartışmalara sebepolan olay, Malûmpaşa’nın 5. sayısının çıktığı ekim ayı başın-da Markopaşa’nın beraat etmesiyle gerçekleşecektir. Bu be-

17

1 Erkip’in daha çok MİT, o dönemdeki adı ile MAH (Milli Amele Hizmet) men-subu olduğu iddia edilecektir.

raat sebebiyle alelacele Malûmpaşa’nın yerine Markopaşa çı-kartılmaya başlanır. Orhan Erkip, Malûmpaşa ile birlikte,dışarıda bırakılmıştır. Kadrodaki insanlar tarafından ayrın-tılı olarak anlatılmayan bu ayrılık sonrası Markopaşa’nın eldeğiştirmesine sebep olacak yeni gelişmeler yaşanacaktır.Orhan Erkip, Markopaşa’nın isim ve yayın hakkının kendi-sinde olduğunu söyleyerek mahkemeye başvurur. 19Ekim’den itibaren Markopaşa’yı kendisi çıkartacaktır. Saba-hattin Ali ve ekibi, bu kez ilk sayısını mayıs ayında, Marko-paşa’nın kapatılmasının ardından çıkardıkları Merhumpa-şa’yı yayımlamaya başlarlar (16.10.1947). Erkip ise BediiFaik gibi liberal-sağcı sayılabilecek yazarlarla Markopaşa’yıilkine tam karşıt bir biçimde (7 sayı) yayımlayacaktır (Ali,1998: 150). Karşılıklı olarak birbirini suçlayan her iki gaze-tenin de ömrü uzun olmaz. İktidarla uğraşan gazeteler, bir-birlerine yönelmişler, mizahtan uzaklaşarak bir karmaşa ya-ratmışlardır. Bir ay kadar sonra, –Erkip’in Markopaşa’sı ka-panırken– kasım ayının sonunda Sabahattin Ali, Ali Babaadında bir gazete daha çıkartacaktır. Dört sayı süren bu ga-zete de kapanır (16.12.1947). Sabahattin Ali düşen satışlar,kavgalar ve davalardan usandığı için yayıncılığı bırakır.Aziz Nesin hapistedir. Orhan Erkip de yeni gazetesindendolayı hapse düşecektir. Markopaşa’nın ikinci dönemi buşekilde sona erer.

Bir yıl kadar sonra, ekim ayında Orhan Erkip’le anlaşarakMarkopaşa’nın yayın hakkını alan Aziz Nesin (Ilgaz, 1998:303), 14 Şubat 1949’a kadar süren üçüncü bir dönemi baş-latır. Bu dönemde de, gazeteyle ilgili davalar açılacaktır. Ne-sin, Ilgaz ve Erkip bu davalardan dolayı tutuklu kalacak,hapis cezaları alacaklardır. Aynı davaların sonucunda Mar-kopaşa kapatılacaktır (14.2.1949). Nisan ayı başında gazeteyeniden çıkar ve tek sayının sonunda tekrar kapatılır(1.4.1949). Nesin, Yedi-Sekiz Paşa adıyla 29 Nisan’da kısa

18

ömürlü bir denemenin içinde daha bulunur. Bu arada, ha-pisten çıkan Rıfat Ilgaz, önceleri Orhan Erkip’le birlikte beşsayı, sonra tek başına, Aziz Nesin’in dahil olmadığı mesulmüdürlüğünü Raci Dinçer’in yaptığı Hür Marko Paşa adlıbir dergi çıkarmaya başlar (16.5.1949; Bayram, 1978: 24;Akar, 1989: 114). Nesin, temmuz başında yine kısa ömürlüBizim Paşa adlı bir rakip gazete çıkarır (1.7.1949). Yine ka-panır. Hür Marko Paşa ise 12 Eylül 1949’a kadar 19 sayı ya-yımlanarak kapanır (Bezirci, 1992a: 45). Aynı gazete, RıfatIlgaz ve Raci Dinçer ortaklığında 27 Mart 1950’de yenidençıkmaya başlar. DP’nin iktidara gelmesiyle gazetenin leit-motifi olan CHP karşıtlığı gereksizleşerek, yaz başlarındagazetenin kapanmasına sebep olacaktır (10.7.1950). Marko-paşa’nın üçüncü döneminin en önemli özelliği, Nesin ve Il-gaz’ın farklı isimlerde mizah gazeteleri çıkartarak birbirleri-ne rakip olmasıdır. İlk iki dönem kadar cezalandırmalar vekapatmaların olmaması ise öncelikle dönemin değişen ko-şullarıyla ilgilidir. CHP iktidarının son yıllarında muhalefe-te karşı tutumunun belirli bir yumuşama içine girdiği söyle-nebilir. İkincisi, matbaaların Markopaşa’yı bazı şartlara uy-maya zorlaması ve bu biçimde çıkan gazetenin muhalefeti-nin giderek ılımlılaşmasıdır. Sabahattin Ali’nin öldürülmesiise muhaliflere karşı gerekirse nasıl davranılacağı hususun-da –bu konu açıklıkla hiç zikredilmese bile– önemli bir teh-dit malzemesi olacaktır.

Ayrıca, o dönem Markopaşa, Nesin ya da Ilgaz ya da diğerkadrodan çok Sabahattin Ali’nin gazetesi olarak anılan,onun yazdığı yazılardan oluşan bir ürün sayılageldiği içinölümü, okuyucu nezdinde gazetenin önemini azaltmıştır.Yedi Sekiz Paşa’nın 29 Nisan 1949 tarihli ilk sayısında“Markopaşa’yı niçin toplarlar?” başlığı altında yayımlananyazıda tüm Markopaşa’ların muhasebesi yapılacaktır: “1946yılında Markopaşa nam bir gazete çıktı. 1949 Nisan’ına ka-

19

dar ancak 53 sayı çıkabildi (bu rakama Erkip’in yayınları –8sayı– dahil edilmemektedir). Bu muntazam bir çıkış olsaydıbir senelik neşriyat idi. Halbuki bu bir senelik neşriyat tam2.5 senede çıkabildi. Bu gazete muhtelif zamanlarda ayrı ayrı6 isim, 8 neşriyat müdürü ve on bir matbaa değiştirdi. 53 sayıçıkabilen bu gazete aleyhine 28 dava açıldı. Dört muharrirhapse girdi ve ceman 21 ay hapis yattılar (...) 53 sayı çıkabi-len bu gazetenin 12 sayısı toplatılmıştır.”

Markopaşa’nın 25 Kasım 1946’dan 12 Eylül 1949’a kadaryaklaşık seksen sayılık öyküsü, üç bölümden oluşmakta-dır. İlk bölümde, her ne olursa olsun birlikteliklerini boz-mayan bir kadro vardır karşımızda. İkinci bölümde bukadro parçalanır, kendine bir rakip çıkartır. Mizahtan vemuhalefetten uzaklaşır. Üç ayda dört farklı isimde gazeteçıkmış, Markopaşa’nın taklitlerinden bir farkları kalmamış-tır. Hepsinden önemlisi okuyucu nezdinde bir kargaşaoluşmuştur. Son bölüm, ilk iki bölüme göre kesintisiz biryayın olarak gözükmekle birlikte, kadro içinde parçalanmabir misli artar. Daha önemlisi gazetenin mizah düzeyi bü-yük ölçüde değişmemekle birlikte okuyucu nezdinde o ilketkiyi hiçbir zaman yakalayamaz olmuştur. Sonraki yıllar-da Markopaşa üzerine yazılan her yazı, yapılan her konuş-ma neredeyse tamamen ilk iki dönem üzerinden yapılır.Markopaşa’nın öyküsü, ilk iki dönemi bir arada ele alarakbaşlatılır ve çoğunlukla Sabahattin Ali’nin ölümü ile so-nuçlandırılır.

Markopafla’n›n Siyasal Kimli¤i

Atatürk’ün ölümünden sonra belirginleşen, İkinci DünyaSavaşı sırasında ideolojik bir gruplaşmaya dönüşen kırklıyılların tartışmaları, yeni bir siyasal ve kültürel ortamınoluştuğunun en önemli göstergesidir. Bir başka ifadeyle ka-

20

musal alanı belirleyen kültürel ve siyasi etmenler üzerindebir anlam mücadelesi yaşanmaktadır.

Cumhuriyetin ve Ulus-Devletin en önemli ilkesi ulusçu-luk, kırklı yıllarda bir yandan Irkçı/Turancı bir yandan daMemleketçi/Halkçı açılımları olanaklı kılan bir formülas-yona izin vermekte, daha doğrusu bu bir zorunluluk ola-rak oluşmaktadır (Oktay, 1993: 52). Ulusçuluk, öncelikliolarak yalnızca resmî ideolojinin parçası olmakla kalmaya-rak, Nihâl Atsız ve Remzi Oğuz Türkkan gibi isimlerin ön-cülüğünde, ırk ve kan birliğini vurgulayan bir akıma, Tu-rancılığa imkân tanımaktadır. Gerçi, Turancılık, kırklı yıl-ların ikinci yarısından başlayarak Halkçılık ve Köycülükgibi hareketlerin etkisiyle resmî ideoloji içindeki ağırlıklıyerini yitirecektir (Oktay, 1993: 58). Markopaşa’nın içindedoğduğu koşullar ve kazandığı başarı ya da bir başka ifa-desiyle kendine özgü muhalefeti bu gerilimli geçiş süre-cinden çıkacaktır. Markopaşa’nın içinde bulunduğu sol yada muhalefet hareketi, ulusçuluk ilkesini memleketçi-lik/halkçılık çizgisine çekerek, Turancılarla mücadele içinegirecektir. Muhalefet, komünist olmakla, hainlikle suçlan-dığı her olayda halka, memlekete ve köye vurgular yapa-rak kendini, yaşadığı yeri ve karşıtını yeniden tanımlaya-caktır. Bu, aynı zamanda Kemalizmin sınıfsız halkçılık an-layışının bir bakıma değiştirilmesidir: Halkçılık, sol muha-lefet nezdinde memleket gerçeğinin dillendirilmesi anla-mına gelir. Yasal engeller dolayısıyla kendi söylemlerinigeliştiremeyen sol eğilimli yazarlar edebiyatın/sanatın top-lumsal ve siyasal işlevini, ister istemez resmî ideolojininana gövdesini oluşturan ve o günlerin yaygın siyasal vekültürel teması olan halkçılık ve köycülük aracıyla yerinegetirmeyi amaçlamaktadır. Halkçılık ve köycülük kavram-ları, toplumcu yazarlara açıkça söyleyemedikleri “sanatınsınıf sorununu dillendirmenin” yolunu açmaktadır (Ok-

21

tay, 1993: 64). Solun bu anlamlandırması Kemalizmin sos-yal Darwinist tarafına kolayca eklemlenecektir.

Dönemin yayınları göz önüne alındığında, TürkçedekiMarksist kuramsal yapıtların azlığı, yeterli ve donanımlı birsol düşünsel muhalefeti imkânsızlaştırmaktadır. Ayrıcamevcut yayınların sınırlılığı farklı siyasal görüşlere sahipyazarları aynı dergilere yazmaya zorlamaktadır. Yazı yazan-ların sayısının azlığı da cabasıdır. Bu sebeplerle sol muhale-fet, halkçılık, köycülük ve Kurtuluş Savaşı’na yüklenenEmperyalizme Karşı Mücadele motifleri üzerinden gidecek-tir. Markopaşa, “Halk için haftalık siyasi mizah gazetesi”ibaresiyle çıkar. Politik olarak kendini tanımladığı her yazı-da halkçılık, köycülük, memleketçilik vurgusu hakimdir.Sabahattin Ali’nin başyazılarında emperyalizme karşı sava-şan halklar ve Kurtuluş Savaşı vurguları sıklıkla görülecek-tir. Gazetenin ilk sayısındaki yazısının başlığı “İstiklal”dir:“Bu milletin emperyalistler elinde bir kere daha oyuncakolmaya hiç niyeti yoktur” (Markopaşa, 26.11.1946). Gaze-tenin amacı ise “gülmek, düşünmek ve faydalı olmaktır”.Öte yandan Markopaşa’da Marksizmin adı bile geçmemek-tedir. Benzer biçimde, Türkiye Komünist Partisi’nin (TKP)legal yayın organı Yeni Edebiyat da dahil olmak üzere döne-min neredeyse tüm sol sayılan dergilerinde Marksizm ile il-gili hiçbir düşünce ve hiçbir kanaat açıklıkla dillendirilme-mektedir (İleri, 1998: 9). Bu, istisnasız olarak solun dahaçok edebiyat üzerinden konuşmasına yol açacak, sonuçta,şiir, roman ve öykünün iktidar nezdinde birer propagandaaracı olarak görülmesine ve kullanılmasına sebep olacaktır.CHP’nin önemli isimlerinden Nihat Erim, bir yazısında ba-sının kontrolden çıkmasının vehametinin boyutlarını anlat-maktadır: “Herhangi bir hükümet ve parti aleyhinde her-gün 200.000 gazete nüshası basılırsa bu, korkunç ve önün-de dayanılmaz bir halk efkârı hareketini kısa zamanda yara-

22

tır. Bir nüsha gazeteyi bir kaç kişi okur ve bu bütün memle-ketin aydınları ve okuyup yazma bilenleri aleyhe döndü mümilyonlarca seçmeni de beraber çeker” (Ulus, 19.11.1947).Markopaşa’nın çok satması, iktidarı bu sebeple korkutacak-tır. Gazete, tehlikeye düştüğü her durum karşısında kendi-ni, halkçılıkla anlamlandırdığı ideolojik çerçeveye sığınaraksavunacaktır. Ötekileştirdiği herkes halkın düşmanıdır; Tu-rancı, politikacı, hacıağa, bobstil vd.

Kırklı yıllardaki sol muhalefetin “kim”liğini, karşıtını veyaşadığı yeri tanımlarken kullandığı hemen her şey Marko-paşa’nın malzemesidir. Aynı malzemenin basındaki pole-miklerin çerçevesini de oluşturuyor olması, gazetenin birbaşka avantajıdır. Markopaşa’nın başlangıcında neredeyseTürkiye Sosyalist Partisi yayını işlevini üstlenmesinin sözkonusu olduğu düşünülürse ve buna ilaveten Türkiye’yeözgü yerlilik arayışlarına yakınlıkları göz önüne alınırsa si-yasal konumu daha doğruya yakın bir biçimde tanımlana-bilir. Gerek Markopaşa gerekse gazetenin önemli üreticilerikendilerini politik bir aidiyetle kimliklendirmemişlerdir.Aziz Nesin ve Rıfat Ilgaz’ın TSP üyelikleri oldukça kısaömürlüdür, Türkiye Komünist Partisi ile hiçbir zaman or-

23

Seçimden sonra Seçimden evvel

ganik bir bağları olmamıştır (Küçük, 1990: 401; Nesin,1998: 158; Saydur, 1998: 59). Ancak Türkiye KomünistPartisi’nin o dönemdeki işleyişi ve uygulamaları çerçevesin-de, Yalçın Küçük’ün belirttiği gibi, aydın hareketiniTKP’nin çalışmalarından tümüyle ayırmak mümkün değil-dir. Solcu Türk aydını, uzunca bir süre, ya TKP üyesi ya dasempatizanıdır; hiç olmazsa karşıtı değildir (1990: 31). Dö-nemin muhalefetini oluşturan ikinci önemli unsur ise de-mokrasi arayışıdır. Demokrasiye atıf yaparak oluşan herkarşı çıkış hep sol olarak tanımlanacaktır ve kimi zaman dademokratik tezler sosyalizm sanılarak savunulacaktır. Özet-lersek, dönemin sol muhalefeti demokrasi, halkçılık ve an-tiemperyalizm üzerinden kendini var etmiş, çoğunlukla adızikredilmese bile bu sosyalizm sanılmıştır. Markopaşa’nınmuhalif duruşu, dönemin sol muhalefetinden farklılıklargöstermemektedir. Özgünlüğü, sosyalizmi milli bir meseleolarak gören Esat Adil Müstecaplıoğlu’yla (Gökmen, 1998:175) ve “Sovyetizm, sosyalizmin geçekleşen bir şeklidir; fa-kat gerçekleşebilecek tek şekil değildir. Sosyalizme dayananbaşka hükümet ve idare şekilleri de bulunabilir” (Gün,13.10.1946) diyen Mehmet Ali Aybar’la olan ruh akrabalığı-dır. Markopaşa, bu ruh akrabalığının ve yerellik arayışında-ki bir hareketin ürünüdür. Gazetede yazı yazanlar ya da ga-zetenin meseleleri aynı paydadan çıkmaktadır. Ankara’daYurt ve Dünya ile İstanbul’da Zincirli Hürriyet, Gün ya daGerçek benzer bir siyasal kimliğin ürünüdür. Mehmet AliAybar, Zincirli Hürriyet’in ilk sayısında “Nereye Gidiyoruz?Cumhuriyet’in yirmi beşinci yıldönümünde ikinci bir Sevrantlaşması mı imzalayacağız?” (5.4.1947) derken, aynı ko-nuyu işleyen ve aynı başlıklı broşürü yüzünden Aziz Nesinhüküm giyecek, sürgüne gönderilecektir. Esat Adil, Marko-paşa’da konu edilecek, Aziz Nesin 1948 yılında çıkardığıBaşdan gazetesinde onunla röportaj yaparak Türkiye’ye öz-

24

gü bir sosyalizmi savunan görüşlerine yer verecektir. EsatAdil’in TSP’sinin parti programı incelendiğinde, partininkendini Türkiye Cumhuriyeti’ni “tam bir halk devleti” hali-ne getirmek için “demokrat”; ...her türlü iktisadi ve içtimaiadaletsizliği ortadan kaldırmak için “sosyalist”; milletin si-yasi ve iktisadi tam bir hürriyet ve bağımsızlıkla devamınısağlamak için “milliyetçi” ve bundan başka “beynelmilelcive barışçı” ve “laik” olarak tanımladığı anlaşılmaktadır(Uyar, 1998: 205-6). Markopaşa’nın siyasal duruşunun mil-lici, anti-Sovyet, legalist ve Avrupa sosyalizmlerine yakıngörüşlerden aldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Ancakbunu söylemek aynı zamanda tam anlamıyla doğru da ol-mayacaktır. Çünkü gazetenin yayımlandığı dönem tam birkargaşa halidir, komünist olarak tanımlanan çoğu insan,bunun ne olduğunu anlatamayacak kadar bilgisizdir. Aynışey, suçlayan taraf için de geçerlidir. Dönemin sağ literatürüincelendiğinde itham edilen kişilere yönelik argümanlarıntutarsızlığı açıkça görülmektedir. Aziz Nesin’in Yeni Adamdergisine gönderdiği öyküler için İsmayıl Hakkı Baltacıoğ-lu, “bunlar sosyalist hikâyelerdir” diye not düşmekte, Nesinde bunu bir türlü anlayamamaktadır:

“Moliere’in kahramanının ‘Ben nesir konuşuyormuşum da

haberim yok’ dediği gibi, ben de sosyalist olduğumu bilmi-

yordum. Ben doğal olarak sosyalisttim. Çünkü yoksul aile-

den geliyordum, toplumsal adaletsizliklere hep tepki gös-

teriyordum. Sosyalizm de buymuş. Bunu bilmiyordum ta-

biî. (...) Tan gazetesinde köşe yazarıyken yazdığım yazıla-

rın hepsi sosyalist olarak görüldü. Oysa benim ölçüm şuy-

du: Bir olay çıktığı zaman önüme bakıyordum: Halka ya-

rarlı mı zararlı mı? İşte sosyalizm de bu zaten... Marksizmi

bilmiyordum, teorik hiçbir kitap okumamıştım. Zaten ki-

tap da yoktu” (Kabacalı, 1995a: 154).

25