2424242424

LIGJI DHE

JETA

24

Leka bashkëkohës iSkënderbeut

Lekë Dukagjini është një figurë historikemjaft komplekse. Madje është një figurë edhe elegjendarizuar, nëse e pranojmë këtë term, ashtusiç e kemi pranuar për Heroin tonë Kombëtar,Gjergj Kastrioti (Skënderbeu).

Lekë Dukagjini (1410-1481) ishte bashkëko-hës i Gjergj Kastriotit (1405-1468).

Historia i njeh të dy si princër trashëgimtarë,që u lartësuan kur morën në sundim dy princi-patat që mbanin mbiemrat e tyre: Leka - të Duk-agjinëve, pas vdekjes së të atit, Pal Dukagjini(1446) dhe Gjergji - të Kastriotëve më 1443, tetëvjet pas vdekjes së të atit, Gjon Kastriotit. Princi-pata e Dukagjinëve kishte si kryeqendër qytetin

Tradita

Lekë Dukagjini dhe

Një dëshmi e kulturës së RilindjesEvropiane në Shqipërinë e periudhëspara-osmane

Kanuni i TijNga Tonin ÇOBANI

e Lezhës, përfshinte Zadrimën, zonat në veri dhenë verilindje të Shkodrës dhe shtrihej deri thellëtrojeve të Serbisë së sotme me kryeqendër të dytëqytetin e Ulpianës afër Prizrenit; ndërsa Princi-pata e Kastriotëve me kryeqendër Krujën, përf-shinte Matin dhe krahinën e Dibrës, duke u shtr-irë nga kështjella e Rodonit në bregdetin e Adria-tikut.

Deri në kohën kur vihen në krye të princi-patave të tyre, Lekë Dukagjini kishte marrë njëkulturë të gjithanshme me frymë humaniste tëRilindjes Evropiane, në qytete të tilla si Venecia,Raguza apo Shkodra; ndërkohë që Skënderbeukishte bërë një karrierë të shpejtë dhe të shkëlqyerprej ushtaraku në oborrin e sulltan Muratit II.

Në udhëheqje të Besëlidhjes Shqiptare

“Nga anonimati, Skënder-beu u identifikua me prin-cin dragua, që guxon tëmatet dhe fiton në çdorast me kuçedrën; ndërsate Lekë Dukagjini u paprinci engjëll, që u shfaqme guxim dhe urtësi përtë ruajtur në vazhdimësishqiptarizmën”

(themeluar në Lezhë më 1444) Skënderbeu endien përherë pranë vetës Lekën (fillimisht të atine tij Pal Dukagjinin), sepse të dy luftuan krah përkrah (apo edhe iu kundërvunë njëri-tjetrit) derisa vdiq (1468), ndërsa Lekë Dukagjini e pasoi ve-prën e tij, duke u prirë shqiptarëve në fazën mëtë vështirë të rezistencës së tyre antiosmane, derinë fund të jetës së vet (1481).

Princi i përfolurMe të drejtë kronistë e historianë, duke fillu-

ar nga Tivarasi\Biemi, Frëngu, Barleti e Muzaka,bashkëkohës të tyre, e deri te Gegaj e Noli tëshek.XX, kanë ndriçuar bëmat e Gjergj Kastriotitdhe nëpër to kanë përmendur edhe Lekë Duk-agjinin, ashtu sikundër disa princër të tjerë të

LIGJI DHE

JETA

24

2525252525

LAW AND

LIFE

25

kohës. Por nuk do të mund të thuhet se, po metë drejtë, ata, historianë e kronistë, e kanë për-folur vend e pa vend Lekë Dukagjinin, vetëm evetëm se ishin të magjepsur prej heroit të veprëssë tyre, Skënderbeu.

Më me barazpeshë se historianët kanë vepru-ar “legjendarizuesit” anonimë të figurave të tilla.Nga anonimati, Skënderbeu u identifikua me prin-cin dragua, që guxon të matet dhe fiton në çdorast me kuçedrën; ndërsa te Lekë Dukagjini u paprinci engjëll, që u shfaq me guxim dhe urtësipër të ruajtur në vazhdimësi shqiptarizmën.

Historianët e kanë përfolur që në krye LekëDukagjinin, sepse kërkuan te ai një përsonazhantagonist të Skëndebeut për ta intriguar jetësh-

krimin e heroit tëvetëm shqiptar, qënjohu Evropa nëpërballjen e suk-sesshme shqiptaro-turke, por edhesepse nuk donin tëfajësonin Evropënperëndimore, qënuk arriti të krijon-te një koalicion an-tiosman në Ballkan.

Ata nuk guxuantë gjykonin, veçanërisht, Republikën e Venedikut,që jo vetëm nuk u qëndroi aleate shqiptarëve kurmbanin mbi supet e tyre një perandori të tërë tëegërsuar kundër Evropës, por e shrytëzoi rezis-tencën e tyre për interesat e veta komercialiste,duke i përçarë princërit shqiptarë me intriga, dukei kundërvënë ata njëri me tjetrin edhe me armëdhe, kur nuk ia arrinte kësaj, duke i shpallurarmiq të Republikës dhe të Krishtërimit. LekëDukagjini ishte princi më i fuqishëm shqiptar pasSkënderbeut dhe më me autoritet, prandaj u bëpre e intrigave të politikës veneciane (dhe të his-torianëve) derisa Sinjoria e ndjeu rrezikun ePortës së Lartë, krejt afër pragut të shtëpisë së vet

binte në dorën e tyre Prizreni (1458), një qendërtjetër e zhvilluar e Principatës së Dukagjinëve. Nëkëto kushte, Lekë Dukagjini ka pushtuar kësh-tjellën e Shatit në Zadrimë për ta pasur si rezi-dencë princërore, por u sulmua nga Skënderbeu,i cili ua ktheu menjëherë venedikasve.

Pa një rezidencë princërore dhe, për një farëkohe, në mes të tri zjarreve (turqit, venedikasitdhe Skënderbeu), Lekë Dukagjini gjeti strehimnë thellësi të maleve të principatës së tij, ku ndër-toi saraje e kështjella së bashku me banorët e lirëtë atyre anëve, të cilët kryezotin e tyre të derës sëDukagjinëve me gruan e tij, Teodorën e Muzaka-jve të Beratit dhe të gjithë oborrtarët që i shkoninpas, i rrethuan me mikpritje e respekt. Me malë-sorët e Principatës së Dukagjinëve, të njohur përtrimëritë e tyre (M.Barleti:98), Leka, jo vetëmringriti qytezë-kështjellat e veta, por siguroi nëmënyrë të pandërprerë një ushtri të mjaftueshmeqë luajti rol të rëndësishim në kuadrin e trupavetë Lidhjes së Lezhës nën komandën e Skënder-but dhe më pas.

Në këmbin të kësaj gatishmërie, Lekë Duk-agjini u siguroi malësorëve të principatës së tijdhe të gjithë atyre që u bashkuan me të për tëgjetur mbrojtje, veçanërisht, pas vdekjes sëSkënderbeut, lirinë brenda organizimit të tyre fis-nor, të cilën në kushtet e krijuara e instituciona-lizoi me rioarganizimin e pleqësive mbi bazë fs-hati e krahine. Gjatë kësaj periudhe (1458-1481),

(Edith Durham) “Lekë Dukagjini duhettë ketë pasur një personalitet imponuesqë ka ndikuar kaq shumë te njerëzit, aqsa shprehja “Kështu ka thënë Leka”, kamë tepër forcë detyruese se sa të Dh-jetë Porositë e Biblës, mësimet e Islamite të Krishterimit. Ligji i Sheriatit dhe iKishës, të gjitha duhet t’i nënshtroheshinKanunit të Lekës… Fama e tij midisfiseve që ende ruajnë emrin e tij, ia kakaluar edhe famës së Skënderbeut.”

LAW AND

LIFE

25

dhe u bashkua realisht me rezistencën e sh-qiptarëve, duke i shpallur luftë Perandorisë Os-mane (1463).

Pas këtij viti venecianët pushuan së përfoluriLekë Dukagjnin. Ndërsa historianët kanë shkru-ar për disa prej bëmave të Lekë Dukagjinitpërkrah Skënderbeut, deri në vdekjen e tij (1468)dhe më pas në krye të trupave shqiptare përkrahforcave veneciane, derisa Sinjoria nënshkroipaqen me Portën e Lartë (1479). Pas kësaj histo-rianët heshtin. Gojëdhëna na bën me dije se LekëDukagjini e vazhdoi rezistencën në krye të trimavetë principatës së tij derisa qe gjallë.

Por të përfolurit e Lekë Dukagjinit ka vazhd-uar edhe pas vdekjes së tij, ashtu si ka vazhduaredhe rezistenca antiosmane në principatën e tij emë gjërë. Të përfolurit pas vdekjes ka të bëjë meveprën, Kanunin, që u la trashëgim Lekë Duk-agjini shtetasve të tij, shqiptarëve. Thelbi i Kanunittë Lekë Dukagjinit janë fjalët e urta të dala ngagoja e tij, që u ruajtën (dhe u pasuruan) brez pasbrezi për gati gjashtë shekuj. Ky fenomen homer-ik e ka legjendarizuar emrin e Lekë Dukagjinitduke e kthyer atë në një mit të vërtetë, aq sa stu-diuesit e kanë pasur të vështirë ta pranojnë si njërealitet historik.

Prandaj disa syresh kanë vazhduar ta përfla-sin Lekë Dukagjinin, së bashku me Kanunin e tij,ashtu si është përfolur e verbuar Homeri, së bash-ku me Iliadën e Odisenë e tij (Sa për ngjashmëriedhe Lekë Dukagjinit i është sajuar një vëlla i ver-bër). Por, duke analizuar faktet e dokumentuarabiografike për Lekë Dukagjinin, mund të hidhetdritë për kohën dhe rrethanat kur u ngjizën fjalëte urta të Kanunit të tij.

Kur ngjizej KanuniNë fund të viteve ’50 të shek.XV Principata e

Dukagjinëve nuk ka më asnjë nga qendrat e vetatë zhvilluara: Lezha u është dorëzuar venedikasve(1393), Ulpiana, kryeqytei i principatës, është sh-katërruar me themele nga turqit më parë se të

( J.G.von Hahn) “Po kushka qenë ky (Lekë) Dukagji-ni? Ai ka qenë sundimtari ikëtij vendi dhe në të njëjtënkohë ligjbërësi i tij, mbasi aika hartuar Kanunin eDukagjinit, domethënëdispozitat, në bazë të tëcilave jetojnë deri në ditëte sotme, jo vetëm dukagji-nasit, por edhe të gjithëmalësorët që banojnë nëveri të Drinit..., të cilëtkëtë emër ia atribuojnëheroit të tyre kombëtar”

2626262626

LIGJI DHE

JETA

26

LIGJI DHE

JETA

26

Tradita

kur ai udhëhiqte të gjitha kuvendet dhe pleqësitëe malësorëve, u ngjiz Kanuni, që u trashëgua brezpas brezi, si praktikë gjykimi dhe përmes fjalëvetë urta të formuluara apo të rithëna prej tij rastpas rasti, si sentenca juridike. Ai Kanun mbeti ipashkruar, por veproi ndër shekuj si “Commomlaw” anglez, deri sa u mblodh dhe u kodifikuaprej Shtjefën Gjeçovit, në kapërcyell të shekujveXIX-XX.

Hero Kombëtar apo...Në kohën kur Gjeçovi punonte mbi materia-

let e mbledhura kanunore, Kanuni, së bashku meautorin që e kishte dhënë atë, ishin të shenjtëru-ar prej të gjithë shqiptarëve, pavarësisht nga besi-mi fetar i tyre. Në popull nuk mbeti i përfolur

indjes Evropiane në gjuhën shqipe, e cila,megjithëse u përfol dhe vazhdon të përflitet edhesot e kësaj dite, është vlerësuar nga studiues seri-ozë, vendas dhe të huaj, si një “vepër monumen-tale” (A.Buda\Gjeçovi-Kryeziu:22), “kontribut nëthesarin e kulturës botërore” (C. VonSchwerin\Hylli i Dritës 1939:502) dhe autori i saj,Lekë Dukagjini, është cilësuar “një personalitetimponues” (E.Durham:116) e “Hero Kombëtar”(J.Hahn:114) i popullit të vet. Shumë shkrimtarëdhe artistë i kanë kushtuar vepra, në mes të tëcilëve Dritëro Agolli (“Mundja e Lekë Dukagjinit”,poezi, 1969), Henrik Lacaj (“Dy princa për njëvashë”, dramë historike vënë në skenë me regjinëe vetë autorit dhe interprtuar nga grupi teatror ikinoteatrit “Rozafat” të Shkodrës më 1937, kurolin e Lekë Dukagjinit e luante aktori LoroKovaçi), arbëreshi Anton Santori (“Alessio Ducagi-ni”, melodramë, shkruar midis viteve 1855-1860dhe botuar më 1983), piktori Naxhi Bakalli (“Ku-vendi i Dukagjinit”, tablo murale 4x3.2m në Muze-un Historik të Burrelit, 1986), piktori kosovarEngjëll Berisha (“Rrënjët e Dukagjinit”, vizatime1950-1956), piktori Simon Rrota (“Lekë Dukagji-ni”, portret, koleksion privat në Shkodër), skulp-tori Sotir Kosta (“Lekë Dukagjini”, portret nëbronz-GKA Tiranë dhe Muzeu Kombëtar i Skënder-beut në Krujë, 1982) etj.

Humanisti i harruarSi apokrif i Lekë Dukagjinit ka mbetur por-

treti i Simon Rrotës (1887-1961), i cili e paraqetautorin e Kanunit në pamje ballore, me një vësh-trim të mprehtë ku bashkohet zgjuarsia dhe urtë-sia, veshur më një jelek të kostumit tradicionaltë malësorëve të veriut, me shpatë në brez dheme një dorëshkrim të Kanunit në dorën e majtë,që të sugjeron intelektualin humanist të shek.XV.Kur bëhet fjalë për fisnikun fiorentinas me “njëpersonalitet të jashtëzakonshëm”, Lorenzo de’Medici, me të cilin ne kemi dashur ta përafrojmëLekë Dukagjinin që në fillim të këtij jetëshkrimi,shkruhet se “ishte një politikan gjenial, i cilimund të dallonte pushtetin e njëmendët ngashfaqjet e jashtme të tij. Frontespisi i librit të tij e

tregon në rrugët e Firences, të veshur si një qytetari thjeshtë, të rrethuar prej vajzash që këndojnëbaladat e tij...

Në të vërtetë, Lorenzo-ja ishte një poet i mirëdhe përkrahësi më bujar i poetëve të tjerë si dhei shkencëtarëve e filozofëve” (K.Clark:106). Kësh-tu mund ta përfytyrojmë deri në një farë shkalleedhe Lekë Dukagjinin, poezitë e të cilit do të ish-in sentencat e Kanunit.

Nëse ky krahasim nuk do të shkonte, si çdokrahasim tjetër, së paku, Principata e Dukagjinëvemund të përqasej me oborret më të vogla të Ital-isë veriore në çerekun e fundit të shek.XV, të cilëve“Rilindja u detyrohet thuajse po aq sa Firences”(K.Clark:107). Dhe Leka mund të përafrohej,ndoshta, me Dukën e Urbinos, Frederigo Mon-tefeltro, i cili “nuk ishte vetëm një burrë jash-tëzakonisht i kulturuar dhe i mençur, por edhestrategu i madh i kohës së vet, që diti të mbrontezotërimet e tij prej katilëve që e rrethonin. Ishtekoleksionist i pasionuar librash dhe portretet etij të çmuara e tregojnë duke lexuar një ngadorëshkrimet e tij. Eshtë i veshur me parzmoredhe tërë pajimet luftarake... Pallatin e tij nisën tandërtonin si kështjellë mbi një shkëmb thuajsetë pakalueshëm dhe vetëm më pas, kur fituansiguri, lejuan t’i jepnin atij pamjen e butë dhe tëstërholluar, që e bënë një nga monumentet mëtë bukura arkitektonike të botës” (K.Clark:107 ).

Ne sot nuk jemi në gjendje as të restaurojmënjë kështjellë a pallat princëror të Lekë Dukagjinit,aq më pak, të mund ta vlerësojmë atë që nuk ekz-iston me superlativa: “më i bukuri në botë, nëmesdhe apo rajon”, sepse në atë kohë “kështjel-la e qytete të lulëzuara (shqiptare)… me pallatee monumente… u zhduknë nga faqja e dheut… mbetnë si hieje të bukurisë dhe shkëlqimit tëvjetër” (F.S.Noli:591-592). Por Kanuni i LekëDukagjinit është vërtetë monumenti më i rëndë-sishëm i kulturës shqiptare gjatë periudhës sëRilindjes Evropiane, që ka gjalluar prej gjashtëshekujsh dhe ka luajtur një rol të jashtëzakon-shëm në jetën e popullit, në gjuhën e të cilit ësh-të krijuar.

emri i Lekë Dukagjinit, përkundrazi, ai u heroi-zua. Fakti që një sundimtar ishte kthyer në njëhero të vërtetë, popullor e kombëtar, mund tëshpjegohet sipas një teorie që thotë se masat pop-ullore (malësorët), duke i pranuar sundimtarëtdhe kalorësit si heronj të tyre, ata vetë “identi-fikoheshin me vlerat e prijësit dhe të fisnikërisëose, të paktën, sepse atyre u duhej ta strukturo-nin botën e tyre nëpër mjet modelesh që u jeptegrupi sundues” (P.Burke:169).

Kanuni i Lekë Dukagjinit është një vepërunikale me frymë humaniste e periudhës së Ril-

2727272727

LAW AND

LIFE

27

LAW AND

LIFE

27

Leke Dukagjini andA testimony of the European RenaissanceCulture in the Pre-Ottoman Period in Albania

His Code (Kanun)By Tonin ÇOBANI

Tradition“Anonymous writers identi-fied Skënderbg as the drag-on prince who dared tofight and win always againstthe fiend; while Lekë Duk-agjini was seen as the angelprince who appeared withdignity and wisdom to en-sure a continuity of the Al-banian character”.

“Anonymous writers identi-fied Skënderbg as the drag-on prince who dared tofight and win always againstthe fiend; while Lekë Duk-agjini was seen as the angelprince who appeared withdignity and wisdom to en-sure a continuity of the Al-banian character”.

Leke, co-existent ofSkënderbeg

Lekë Dukagjini is a very complex histor-ical figure. Furthermore, he is a figure de-picted in legends, if we use this term in thesame way as we have done for our NationalHero Gjergj Kastrioti (Skënderbeg).

Lekë Dukagjini (1410 – 1481) was a coexistent of Skënderbeg (1405 – 1468).

The history recognizes both of them ascrown princes, who were illuminated whenthey took over the two counties that hold thesame names as their surnames: Lekë – tookover the county of Dukagjini, after his father’sdeath (Pal Dukagjini in 1446); and Gjergjtook over the county of Kastrioti in 1443, eightyears after his father’s death, Gjon Kastrioti.The County of Dukagjini had its center inLezhë, and included Zadrima, the areas Northand East-north Shkodra, and expanded farnorth up to the territories of what today con-stitutes Serbia, having as the second center

the town of Ulpiana, close to Prizren.The County of Kastrioti, with its center

in Kruja, included the area of Mat, Dibër,starting from the Rodon castle in the Adriat-ic.

Until he took over the ruling of his county,Lekë Dukagjini had gained an overall knowl-edge, inspired by the European Renaissancehumanism, in towns such as Venice, Raguzaand Shkodër; meanwhile Skenderbeg haddone a very rapid and excellent military ca-reer in the court of Sultan Murat II.

As leader of the Albanian Union (estab-lished in Lezhë in 1444) Skenderbeg always

had Lekë next to him (initially his fatherPal Dukagjini), because both of themfought next to each-other until Skënder-beg’s death in 1468. It was Lekë Dukagjinito take Skënderbeg’s work further by lead-ing the Albanians during the most difficultperiod of Ottoman resistance, until hisdeath in 1481.

The Pronounced PrinceChronics and historians, starting from

Tivarasi/Biemi, Frengu, Barleti, Muzaka,and other co-existents, up to Gegaj and Noliin the XX-th century, have illuminated thedeeds of Gjergj Kastrioti, mentioning aswell Lekë Dukagjini and some other princ-es of that time. The anonym creators oflegends have been more objective than his-torians in portraying such historical fig-ures. Anonymous writers identified Sk-enderbg as the dragon prince who daredto fight and always win against fiend; while

2828282828

LIGJI DHE

JETA

28

LIGJI DHE

JETA

28

Lekë Dukagjini was seen as the angel princewho appeared with dignity and wisdom toensure a continuity of the Albanian charac-ter.

The historians have pronounced LekëDukagjini since at the beginning, becausethey were searching in him an antagonistcharacter to Skanderbeg, for intriguing thebiography of the sole Albanian hero, whorecognized Europe in the successful con-frontation Albanians-Turks, but also be-cause they did not want to blame EasternEurope for not being able to establish ananti - ottoman coalition in Balkans.

They did not dare to judge, in particu-lar the Venedic Republic, which seized to bean alley of the Albanians when alone theywere keeping on their shoulders the wholeempire infuriated towards Europe; further-more this republic used the Albanian’s re-sistance to the benefit of its own commer-cial interests by separating Albanian princ-es through intrigues, by putting themagainst each-other, and when they did notachieve this by proclaiming them as ene-mies of the Republic and Christianity.

Lekë Dukagjini, was the second mostinfluential Albanian Prince, followingSkënderbeg, and for this reason he was sub-ject to the intrigues of Veniceian politics(and historians) until Sinjoria felt the dan-ger of the High Court at the threshold of thehouse and joined the Albanian resistanceby declaring war to the Ottoman Empire(1463). After this year the Veniceiansstopped pronouncing Lekë Dukagjini. Somehistorians have written about some of LekëDukagjini deeds - fighting next to Skënder-beg until his death in 1468, and later onabout Lekë as a leader of Albanian troopsfighting in the same front with Venice troops,until Sinjoria signed peace with the HighCourt in 1479. Following this year, all histo-rians remained silent. The legends let usknow that Lekë Dukagjini continues theresistance by leading his county until hisdeath.

But Lekë Dukagjini continues to be pro-nounced even after his death, in the sameway as the anti-ottoman resistance contin-ued in his county and other areas. The dis-cussions about Lekë Dukagjini after hisdeath are related to his work, the Kanun thathe passed to his people, the Albanians. Thecore of Lekë Dukagjini Kanun is constitut-ed by his wise sayings, which were preserved(and enriched) from generation to, for al-most six centuries. The Homeric phenom-ena had turned the name of Lekë Dukagji-

ni into a legend, making him a true myth atthat extend that it was difficult for histori-ans to accept him as a historic reality. Forthis reason, some of them have continuedto pronounce Lekë Dukagjini and his Ka-nun, in the same way as Homer was pro-nounced and blinded together with the Ili-ad of Odyssey. (For comparison purposes,its was said that even Lekë Dukagjini had ablind brother). But, analyzing documentedbiographic facts about Lekë Dukagjini, wecan through light over the time and circum-stances when the wise sayings of Kanunwere conceived.

When Kanun was beingconceived

By the end of the 50s in the XV century,the County of Dukagjini has lost both of itsdeveloped centers: Lezhë was given to Vene-dic (1393), Ulpiana, the capital of the coun-ty, was completely destroyed by the Turksbefore they took over Prizren (1458), whichwas another developed center of Dukagjinicounty. In these conditions, Lekë Dukagjiniconquered the castle of Shati in Zadrimë touse it as royal residence, but Skënderbegattacked it and returned it to the Venice-ians. Without a royal residence and in themiddle of three fires for some time (Turks,Veniceians and Skënderbeg), Lekë Dukagji-ni built his shelter in the mountains of hiscounty, building fortresses and residenceswith the helpof the free people living in thoseareas – these people respected and wel-comed their leader, coming from the courtof Dukagjini, and his wife, Teodora of Muza-kaj from Berati, as well as all the court mem-bers following them.

Together with the people of Dukagjini

County, well known for their courage (M.Barleti: 98), Lekë was able to build his for-tresses and bring up fighters who played animportant role in the troops of Lezhë Union,under the command of Skënderbeg. In re-turn to the devotion given by his people,Lekë Dukagjini ensured to the members ofhis county and to all who joined him seek-ing protection, in particular after Skender-beg’s death, freedom within their organiza-tional groups, which in those conditions wasinstitutionalized by the reorganization ofwise-councils at the village and area level.

During this period (1459-1481), whilehe lead all the gatherings and wise-coun-cils, it was conceived Kanun – this code wasinherited from generation to generation asa practice of judgment and wise sayings for-mulated or repeated by him in judicial ses-sions. Although Kanun did not take a writ-ten form, it was used in centuries as com-mon law, until it was collected and put intoa code by Shtjefën Gjeçovi between XIX-XXcentury.

(J.G. von Hahn) “Who was this (Lekë)Dukagjini? He was he ruler of this coun-try, as well as its law-maker after puttingtogether the Dukagjini Kanun, i.e. theprovisions, according to which live eventoday not only Dukagjini people but alsothe people coming from north Driniriver ……, who attribute the name ofthe code to their national hero”.

2929292929

LAW AND

LIFE

29

LAW AN

D LIFE

29

National Hero or …….At the time when Gjeçovi was working

on the code materials, all Albanians, inde-pendently of their religion, had sanctifiedKanun and its author. The name of LekëDukagjini was not simply pronounced bycommon people; on the contrary he becamea hero.

The fact that a ruler became a true, pop-ular and national hero can be explained bya theory which states “ when popular mass-es accept their rulers and leaders and he-roes, they identify themselves with the val-ues and nobility of the leader, or at least,because they need to organize their worldaccording to the models given by the rulinggroup” (P. Burke:169).

The Kanun of Lekë Dukagjini is aunique piece of work with European Renais-sance humanist spirit, written in the Alba-nian language. Even though it was and con-tinues to be pronounced even up to date,Kanun considered by important local andforeign researchers as a “monumental pieceof work” (A. Buda / Gjeçovi – Kryeziu: 22),“contribution to the worldwide culture” (C.Von Schwerin / Ylli i Dritës 1939:502); whileits author, Lekë Dukagjini, was recognizedas “an influential personality” (E Durham:116) and “National Hero of its people” (J.Hahn: 114).

Many writers and artists have dedicat-ed to Lekë their works, including DritëroAgolli (“The defeat of Lekë Dukagjini” po-etry 1969), Henrik Laçaj (“Two princes forone girl” historical drama put on stage anddirected by the author himself and inter-preted by the theatre group “Rozafat” inShkodra in 1937, where the role of LekëDukagjini was played by Loro Kovaçi), thearbëresh writer Anton Santori (“Alessio Du-cagini”, melodrama, written between 1855-1860 and published in 1983), the painterNaxhi Bakalli (“Dukagjini meeting”, muraltable 4x3.2m in the Historic Museum ofBurrel, 1986); the Kosovar painter EngjëllBerisha (“Dukagjini Roots”, drawings 1950-1956); the painter Simon Rrota (“LekëDukagjini”, portrait, private collection inShkodra); the sculptor Sotir Kosta (“LekëDukagjini”, portrait in bronze – GKA Tiranëand National Museum of Skënderbeg inKrujë, 1982), etc.

The Forgotten humanistThe apocrypha of Lekë Dukagjini is con-

sidered to be the portrait of Simon Rrota(1887-1961) who shows the author of Ka-nun in a frontal portrait, with a sharp look,

bringing together the cleverness and wis-dom, wearing a body-waist from the tradi-tional costume of northerners, wearing asword in his waist and holding a manual-script of Kanun on this left hand, whichsuggests the humanist intellectual of the XVcentury.

When historians describe the Florentinenoble, Lorenzo de’ Medici, having “an ex-traordinary personality and a genius politi-cian:” we like to compare Lekë Dukagjiniwith him. The preface of his book describesLorenzo in the streets of Florence, dressedup as a common citizen, surrounded by girlswho sing his ballads …. In reality, Lorenzowas a poet and the most generous support-er of other poets, scientists and philoso-phers” (K. Clark: 106). We can try to drawparallelisms between Lorenzo and Lekë, upto a certain extend, because the poems ofLekë would be the sentences in Kanun. Ifthis parallelism isn’t be very appropriate, asany other parallelism, at least the county ofDukagjini can resemble small courts innorthern Italy at the end of XV century, “andthe Renaissance owes to these courts almostas much as it owes to Florence” (K. Clark:107). And may be Lekë may resemble theDuke of Urbino, Frederigo Montefeltro, who“wasn’t only an extraordinary educated andwise man, but he was also the biggest lead-er of his times, who knew how to protecthis territory against the villains that sur-rounded him. He was very fond of collect-ing books and precious portraits. He isdressed up in a shield and all the fightinggear…. His palace was built as a castle onan almost inaccessible rock, and only afterhe was secure enough, it was allowed to giveto the palace a more refined look, whichmakes it one of the most architectural mon-uments in the world” (K. Clark: 107).

Today we are not able to renovate a for-tress or a royal palace of Lekë Dukagjini;moreover we can not talk with superlativesabout what doesn’t exist anymore: “the bestin the world, Mediterranean or region”, be-cause at that time “fortresses and flourished(Albanian) towns …….. with palaces andmonuments ….. vanished from the surfaceof the earth …….and they remained asshadows of the beauty and glamour of oldtimes” (F S Noli: 591-592). But the Kanunof Lekë Dukagjini is the most importantmonument of the Albanian culture duringthe period of European Renaissance, whichhas lived through six centuries and hasplayed an immense role in the life of thepeople and the language in which it waswritten.

(Edith Durham) “Lekë Dukagjini witha very influentialpersonality, had influ-enced the people tothe extend that “Thisis what Lekë said” ismore compulsorythan the ten com-mandments of theBible, the lessons ofIslam and Christiani-ty.The Laws of theSeriate and theChurch, all of them,should respect theKanun of Lekë ……His fame amongstthe groups of popula-tion that preserve hisname has surpassedthe fame of Skënder-beg as well.”