Upload
nirmal-kumar-bhardwaj
View
174
Download
14
Tags:
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Lal Kitab (Teesra Hissa) 1941 is the third book of the five volumes written by Pt. Rup Chand Joshi ji of Village Pharwala of Distt Jalandhar of Punjab province. All the five ditions of Lal Kitab were written in Urdu. First edition "Lal Kitab ke Farmaan" was published in 1939, the second "Lal Kitab ke Armaan" was published in the year1940. The third one known as Lal Kitab (Teesra Hissa) was published in 1941. Two other versions were published in the year 1942 and 1952.This Book Is transliterated by Sh.Yog Raj Parahakar Ji.
Citation preview
yky fdrkc(rhljk fgLlk)
1941
fgUnh :ikarj.k%
;ksxjkt çHkkdj
ewy ys[kd%
iafMr :ipan tks'khxk¡o Qjokyk] rglhy uwjegy]
ft+yk tkyU/kj
×àç§ àÃàê½àyky fdrkc (rhljk fgLlk) 1941
,sLVªksLVwMSaV~l xzqi
,sLVªksLVwMSaV~l xzqi
ÞD;ksaß
ÞD;kßÞD;ksaß ÞD;kß
,sLVªksLVwMSaV~l xzqi
ds bl fMftVy çk:i dk yksdkfiZr djrs gq;s vkt eq>s csgn [kq'kh gks jgh gSA ;g ckr rks loZfofnr gS fd yky fdrkc ds ik¡pksa mnwZ laLdj.k rks
us dkQh lky igys gh yky fdrkc ds gjsd pkgus okys ds fy;s baVjuSV ij miyC/k djok fn;s FksA ckn esa bu lc laLdj.kksa dks nsoukxjh fyfi esa :ikarj.k djus dk dke Hkh eqdfEey gks pqdk gSA ;g nks ejgys dke;kch ls ikj djus ds ckn vc dk rhljk vkSj lc ls vge dke gS iafMr :i pan tks'kh }kjk jfpr lHkh ikap egkxzaFkksa dks blds gt+kjksa çsfe;ksa ds fy;s fcuk dksbZ iSlk [+kpZ fd;s eq¶r esa eqg¸;k djokukA bl flyflysa ds 'kq#vkr dh fgekd+r ;g ukpht+] yky fdrkc (rhljk fgLlk) & 1941 dks baVjuSV ij Mky dj djus tk jgk gSA
fganqLrku vkSj fganqLrku ds ckgj cSBs gekjs cgqr ls lkFkh th tku ls bl xzaFk dh xzafFk;ksa dks lqy>kus esa yxs gq;s gSa] oks ;g tkuus dh dksf'k'k dj jgs gSa fd yky fdrkc esa tks dqN Hkh fy[kk gS oks vkf[+kj fy[kk gS] blfy;s ;g fugk;r t+:jh gks x;k Fkk fd lc ls igys yksxksa dks lgh rkSj ij ;g ekywe gks fd yky fdrkc esa njvly fy[kk gSA esjs fopkj eas
rd igqapus dh eaft+y dks okyh ixMaMh ij pys fcuk gkfly dj ikuk 'kk;n eqefdu ughaA ;s gh otg Fkh fd
us yky fdrkc ds lHkh laLdj.kksa ds 'kq+ðre nsoukxjh fyI;karj.k ds fMftVy çk:i dks baVjuSV }kjk tu ekul rd igqapus dk fu.kZ; fy;k gSA
yky fdrkc ds Q+jeku 1939 o yky fdrkc ds vjeku 1940 dh bySDVªkWfud dkWfi;k¡ Hkh gekjs ikl rS;kj iM+h gSa ftudh Vkbfiax ox+Sjg dk dke esjs lqiq=kksa fpŒ _f"k çHkkdj o fpŒ jkgqy çHkkdj }kjk o"kZ 2004 ds nkSjku gh laiw.kZ dj fy;k x;k FkkA yky fdrkc 1942 o yky fdrkc 1952 dk dke Hkh rd+jhcu iwjk gks pqdk gSA vxj iafMr th us pkgk rks bu lHkh xzaFkksa dks Hkh cgqr tYn yksdkfiZr dj fn;k tk;sxkA gekjk vly ed+ln rks njvly ml fnu gh iwjk gksxk ftl fnu yky fdrkc ds lHkh ikap cs'kd+herh eksrh çR;sd yky fdrkc HkDr dks ck&vklkuh vkSj fcuk dksbZ iSlk [+kpZ fd;s gkfly gks tk;saxsA 'kk;n ;s gh egku iaŒ :i pan tks'kh th dks gekjh lPph Jðkatfy Hkh gksxhA
cgjgky] bl ekSd+s ij eSa loZJh fueZy dqekj Hkkj}kt th] jfcanj ukFk HkaMkjh th] çnhi 'kekZ th] MkWŒ lqjs'k paæ mik/;k; th] fofiu 'kqDyk th] dqychj cSal th] jkts'k dqekj th rFkk lquhy ,sykoknh dk rg&,&fny ls 'kqfØ;k vnk djuk pkgrk gw¡ ftUgksaus le; le; ij fofHkUu baVjuSV xzqiksa ds ek/;e ls bl iqLrd esa ekStwn x+yfr;ksa dh vksj /;ku fnyok;k vkSj bldks csgrj cukus esa esjh cgqr enn dhA eSa bu lc egkuqHkkoksa dk rk&mez 'kqØx+qt+kj jgwaxkA
lknj;ksxjkt çHkkdjA
© jkgqy daI;wVt+Z] ifV;kykA
çdk'kd dh iwoZ vuqefr ds fcuk bl çdk'ku ds fdlh Hkh Hkkx dksNkiuk rFkk bySDVªkWfud] e'khuh] QksVks çfrfyfi vFkok vU; fof/k lsiqu% ç;ksx iðfr }kjk mldk laxzg.k vFkok çlkj.k oftZr gSA
bl iqLrd dh fcØh bl 'krZ ij dh xbZ gS fd çdk'kd dh iwoZ vuqefr ds fcuk ;g iqLrd vius ewy vkoj.k vFkok fdlh vU;çdkj ls O;kikj }kjk m/kkjh ij iqu% foØ;] ;k fQj fdjk;s ij u nh tk;sxh] u csph tk;sxhA
bl çdk'ku dk lgh ewY; iqLrd ds vkoj.k ij eqfær gSA jcM+ dh
eksgj] fpidkbZ xbZ iphZ] fLVdj ;k fdlh vU; fof/k }kjk vafdr dksbZHkh la'kksf/kr ewY; X+kyr gS rFkk ekU; ugha gksxkA
çdk'kd
vkofÙk
ewY;
eqæd
%
%
%
%
jfo çHkkdj] jkgqy daI;wVt+Z] Q+LVZ ¶yksj]
ekLVj çSl fcfYMax] 'ksjk¡okyk xsV] ifV;kykA
Qksu % 098769&30229] 0175&5008675a
çFke (501 çfr;k¡) flracj 2007
400@& #Œ
oksYoks fçaVT+kZ] iqjkuk yky ckX+k] ifV;kyk (iatkc)
Q+ksu% 0175&2303092
çFke laLdj.k
f}rh; laLdj.k
rrh; laLdj.k
prqFkZ laLdj.k
iape laLdj.k
2007
2007
2008
2008
2009
%
%
%
%
%
liqnZe crks ek;s ûos'kjk]rw nkuh fglkcs deks cs'kjkA
yky fdrkc ds tUenkrk
iafMr :ipan tks'kh th
yky fdrkc ds ewy çdk'kd
'kekZ fxj/kkjh yky]fuoklh Qjokyk
i xvihy
¡ÃàãÌàvkt ls dqN lky igys ,sLV ªksLVwMSaV~l xzqi us ,d ûokc ns[kk
Fkk&gj ,d yky fdrkc çseh rd bl fdrkc dks 'kqðre :i esa igq¡pkusdk] dke cgqr eqf'dy Fkk ysfdu lkSHkkX; ls gesa dqN ,sls lkFkh feyrsx;s ftudh lksp gekjh lksp ls esy [kkrh FkhA blh flyflys esa ‘ykyfdrkc ds ÷jeku (1939)’ vkSj ‘yky fdrkc ds vjeku (1940)’ dsfyI;arj.k ds dfBu dk;Z dk chúk iafMr os.kh ek/ko xksLokeh us mBk;kvkSj lQyrkiwoZd mls iwjk Hkh fd;kA vc ‘yky fdrkc rhljk fgLlk(1941)’ dk fõEek gekjs liqnZ fd;k x;k gSA geus viuh rj÷ ls iwjhfu"Bk vkSj bZekunkjh ls bl ij dke fd;k gS] ge blesa fdrus lQygq;s] bldk fu.kZ; rks le; gh djsxk ysfdu ;gk¡ eSa ,d ckr Li"V djnsuk pkgw¡xk fd bl fdrkc ds çdk'ku dk dk;Z geus fdlh vkfFkZdykHk dh uh;r ls ugha fd;k] gekjk eøln tgk¡ tuekul rd bl xzaFkdks 'kqðre :i esa igq¡pkuk gSA
gekjk nwljk eøln bl xzaFk ds õfj;s yky fdrkc ds gj mlçseh rd igq¡pus dk gS tks fd fdlh Hkh :i esa vkSj dgha Hkh bl ij dkedj jgk gSA cgqr ls yksx vius&vius rkSj ij bl dk;Z esa tqVs gq;s gSa]ge ml fc[kjh gqbZ 'kfDr dks ,d txg bdëh djuk pkgrs gSa] rkfdbl egku~ xzaFk dk çpkj&çlkj lqO;ofLFkr vkSj ;kstukcð rjhøs ls gks
x vihy
lds] vkSj ge pkgrs gSa fd ,sls lHkh yksx ,d gh IysVQkeZ ij bdësgksdj bl egku~ dke dks vatke nsaA ge mu lc egkuqHkkoksa dks tks fdgels tqúuk pkgsaxs] mUgsa gj çdkj dh lgk;rk dk vk'oklu nsrs gSaA
çLrqr iqLrd ‘yky fdrkc rhljk fgLlk (1941)’ ds vUr esageus mnwZ] Qkjlh ,oa iatkch Hkk"kk ds dfBu 'kCnksa dh tks ,d Glossarynh gS] mlds vfrfjDr xzqi us blh iqLrd esa ç;qDr yxHkx 50 iatkch]mnwZ vkSj Qkjlh Hkk"kk ls fy;s eqgkojksa vkSj yksdksfDr;ksa ds foLrkjiwoZdfooj.k lfgr ,d cqdySV Hkh vyx ls rS;kj dh gS D;ksafd LFkku vHkkods dkj.k bls iqLrd esa lfEefyr djuk laHko ugha Fkk] vr% ftl HkhlTtu dks bldh õ:jr gks] og i=kkpkj }kjk bls gels fu%'kqYd çkIrdj ldrk gSA
öyrh bUlkuh f÷rjr dk ,d fgLlk gS] blfy;s bl iqLrd esaHkh gekjs }kjk dqN öyfr;k¡ vo'; gqbZ gksaxh] ftuls gesa voxr djokukyky fdrkc ds gj çseh dk ÷õZ gSA ge ,slh lHkh bafxr öyfr;ksa dksbl fdrkc ds vxys laLdj.k esa nwj djus dh dksf'k'k djsaxs] rFkk mulc lTtuksa dk /kU;okn lfgr uke Hkh ml vad esa çdkf'kr djsaxs]ftUgksaus bu öyfr;ksa ls ges okfd÷ djok;k gksA
blh flyflys esa gekjh mu egkuqHkkoksa ls çkFkZuk gS fd ftudsikl iafMr th ds gkFkksa fo'ys"k.k dh gqbZ dksbZ dq.Myh ;k iafMr th dslEcU/k esa dksbZ vkSj tkudkjh gks] rks os gesa vius iwjs irs vkSj VsyhQksuuEcj lfgr gesa lEidZ djsa rkfd bl tkudkjh dk yksd dY;k.k dsfy;s leqfpr ç;ksx fd;k tk ldsA ,slk ;ksxnku djus okys gj lTtudks ,sLVªksLVwMSaV~l xzqi lEekfur djsxkA
x ivihy
iafMr th ds rhljs ûokc ‘yky fdrkc rhljk fgLlk(1941)’ dksyksdkfiZr djrs gq;s eqq>s csgn ûkq'kh gks jgh gSA eSa bl ekSds ij Jh ;ksxjktçHkkdj vkSj bl fdrkc ds çdk'ku ls tqús gq;s gj egkuqHkko dks mudsbl ç;kl ds fy;s ,sLVªksLVwMSaV~l xzqi dh rj÷ ls cgqr cgqr eqckjdcknnsrk gw¡A ;gk¡ eSa Jh jktsUæ HkkfV;k th dk Hkh rg&,&fny ls 'kqfØ;kvnk djrk gw¡ ftUgksaus vius O;Lr dk;ZØe ls cs'køherh le; fudkydj bl fdrkc esa iafMr th ds ckjs esa oks ckrsa ge rd igq¡pkb± gSa] ftUgsatku ikuk 'kk;n gekjs fy;s dHkh laHko u gksrkA yky fdrkc vkSj iafMrth ds ckjs esa HkkfV;k th dk ;g vkfVZdy ,d ,sfrgkfld egRo dhjpuk gS] tks fd yky fdrkc ds ckjs esa QSyh Hkzkafr;ksa vkSj fdaonafr;ksa dksnwj djus esa ,d ehy dk iRFkj lkfcr gksxhA vkus okys le; esa ykyfdrkc ds vla[; çseh blds }kjk jks'kuh gkfly djrs jgsaxsA esjk –ù ergS fd Hkfo"; esa yky fdrkc ds 'kks/kdrkZ bls ,d Historical referencedocument dh rjg bLrseky djds if.Mr th }kjk crk;s x;s yksddY;k.k ds ekxZ ij vkxs cùsaxsA
fueZy dqekj Hkkj}kt]2615@2] lSDVj 47&lh]
p.Mhxù&160047nwjHkk"k% 98884&44789
e-mail: [email protected]
(xii)
¡àÎàãÍàà êÀ
Hkkjrh; euh"kk us T;ksfr"k dks osn dk us=k dgk gSA ftl çdkj
ukd] dku] eq[k] gkFk] iSj vkfn gksrs gq, Hkh us=kghu 'kjhj ls lkalkfjd
dk;ks± dk laiknu djuk dfBu gks tkrk gS mlh çdkj T;ksfr"k Kku ds
fcuk osn fofgr dk;ks± dk laiknu yxHkx vlaHko gks tkrk gSA bl 'kkó
dh fo'ks"krk ;g fd blesa rdZ&fordZ vkSj yach&pkSúh O;k[;kvksa ds
LFkku ij flðkarksa dk çR;{k :i ls nSfud thou esa mrkjk tkrk gSA 'kk;n
;gh dkj.k gS fd Hkkjr esa le;≤ ij T;ksfr"k vFkok T;ksfrfoZKku
dh fofHkUu fo/kk,a fodflr gksrh jgha gSaA
vk/kqfud ;qx esa T;ksfr"kdh uohure iðfr Þyky fdrkcß
dk [kwc çpkj&çlkj gqvk gSA chloha 'krkCnh ds iwokZðZ esa bl iðfr ds
jpf;rk iañ :i pan tks'kh th us T;ksfr"k ds xwù jgL;ksa dks rRdkyhu
yksd Hkk"kk mnwZ ds õfj, vke vkneh rd igqapkus dk lQy ç;kl fd;kA
iafMr th us T;ksfr"k ds bl egk'kkó dks 5 iq"iksa ds :i esa çLrqr fd;k
‘yky fdrkc ds ÷jeku’] ‘yky fdrkc ds vjeku’] ‘yky fdrkc
(rhljk fgLlk)’] ‘yky fdrkc (rjehe'kqnk)’] ‘T;ksfr"k dh yky
fdrkc’A bu ik¡p iq"iksa esa rhljs iq"i dks iafMr th us dfork ds :i esa
fy[kkA blds NksVs vkdkjds dkj.k Lusgo'k iafMr th bls ‘xqVdk’ dgrs
FksA T;ksfr"k ds jgL;ksa dks le>us ds fy, iafMr th us ‘÷jeku’ vkSj
(xiii)
‘vjeku’ dks ,d lkFk iùus dkvkns'k fn;kA vius bl rhljs xzaFk esa iafMr
th us ,d çdkj ls ‘÷jeku’ vkSj ‘vjeku’ ds jgL;ksa dks [kksyus dk
lQy ç;kl fd;k gSA viuh ljy Hkk"kk] mik;ksa ds lVhd ,oa ljy ç;ksxksa
ds dkj.k dqN v/kdpjs T;ksfrf"k;ksa us yky fdrkc dks mik;ksa dh iqLrd
ek=k cuk dj j[k fn;k gS tcfd yky fdrkc us vius ewy :i esa euq"; ds
pfj=k fuekZ.k ij õksj fn;k gSA ;fn ns[kk tk, rks gekjs nq"deZ] fpÙk vkSj pfj=k
dh v'kqðrk gh gekjs nq[kksa dk ewy dkj.k gSA
fdlh fo|k ds jgL; dks tkuus ds fy, mls ewy:i esa iùuk
vko';d gSA ‘yky fdrkc’ uked bl xzUFk ds lHkh ik¡p Hkkx ewy:i
ls mnwZ Hkk"kk esa fy[ks x, gSaA vkt tcfd mnwZ Hkk"kk ds tkudkj vkSj iùus
okys fujarj ?kVrs tk jgs gSa bu ikapksa Hkkxksa ds fgUnh esa fyI;arj.k dh
deh lc txg eglwl dh tk jgh FkhA blfy, ladYi ;g cuk fd bl
xzaFk ds ikapksa Hkkxksa dk fgUnh fyI;karj.k fd;k tk,A oSls rks ;g dke
fdlh Hkh rjg ls ljy u Fkk ysfdu xzaFk dh ewy ikaMqfyfi;ksa@çfr;ksa dks
tqVkus dk dke lcls dfBu FkkA yxHkx 15 o"kZ ds lrr ç;klksa ls rhu
pkj o"kZ igys budh çfrfyfi;ksa dh O;oLFkk dh tk ldh vkSj
fyI;arj.kdk dke 'kq# gqvkA çHkq Ñik ls iañ :i pan tks'kh Ñr yky
fdrkc ds ikap esa ls çFke nks xzaFkksa ‘yky fdrkc ds ÷jeku&1939’ vkSj
‘yky fdrkc ds vjeku&1940’ dk mnwZ ls fgUnh esa fyI;arj.k esa lqèkh
ikBdksa dks vfiZr dj pqdk gwaA
esjs fy, ;g ije g"kZ dk fo"k; gS fd bl egk'kkó ds rhljs
iq"i ‘xqVdk’ dk fganh fyI;arj.k Jh ;ksxjkt çHkkdj çLrqr djus tk jgs
gSaA esjk ;g ekuuk gS fd çHkkdj th ds lg;ksx ds fcuk 'kk;n ‘÷jeku’
vk'khokZn
(xiv)
vkSj ‘vjeku’ ds fgUnh fyI;arj.k ikBdksa rd vius 'kqð :i esa u igqap
ikrsA ‘yky fdrkc’ ds fo"k; ds lkFk&lkFk mnwZ] fgUnh] iatkch] Qkjlh
vkfn Hkk"kkvksa ij mudh idú vuwBh gSA ,sls ;ksX; O;fDr ds gkFk ls
gksdj fudyk dksbZ Hkh fuekZ.k ,dne lgh o ijQSDV gksxkA
çLrqr iqLrd ds fy, vesjhdk fLFkr ‘yky fdrkc’ vkpk;Z Jh
jktsUæ HkkfV;k th }kjk çLrqr iañ :i pan tks'kh th ds vUrjax laLej.k]
muds thou dks igyh ckj iùus ds fy, feysxhA Jh jktsUæ HkkfV;k th
iafMr th ds vR;ar fudV jgs gSa blfy, mudk gj laLej.k çkekf.kd
,oa vkf/kdkfjd gSA
Jh ;ksxjkt çHkkdj }kjk çLrqr xzaFk oSls rks gj rjg ls vuwBk vkSj
fo'ks"krkvksa ls Hkjiwj gS ysfdu iqLrd ds var esa fn;k x;k yxHkx 650 'kCnksa
dk 'kCndks"k iqLrd dks vkSj mi;ksxh cuk x;k gSA
vf/kd D;k\ Jh ;ksxjkt çHkkdj th }kjk çLrqr bl ‘yky
fdrkc’ ekyk ds vc rhu iq"iksa dk çkekf.kd fgUnh fyI;arj.k ikBdksa
rd igqap tk,xk blds fy, Jh ;ksxjkt th dks gekjk Lusgiw.kZ vk'khokZnA
nSoK iañ os.kh ek/ko xksLokeh
vk'khokZn
(xv)Hkwfedk
sCáÈৠà
sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Wæû erÉÉåÌiÉwÉ ÌlÉUÉsÉÏ,eÉÉå ÌÄMüxqÉiÉ xÉÉåD MüÉå eÉaÉÉ SåiÉÏ Wæû,ÄTüUqÉÉlÉ mÉ‚üÉ Så Måü AÉÄZÉUÏ,SÉå sÉÄnÄeÉÏ xÉå ÄeÉWûqÉiÉ WûOûÉ SåiÉÏ Wæû|
rÉWû mÉÇÌ£ürÉÉÇ, eÉÉå erÉÉåÌiÉwÉ MüÐ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ xÉå sÉÏ aÉDÇ WæÇû, erÉÉåÌiÉwÉMüÐ CxÉ lÉD mÉ®ÌiÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ xÉoÉ MÑüNû MüWû SåiÉÏÇ WæÇû| sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ, erÉÉåÌiÉwÉzÉÉx§É MüÐ LMü AÉkÉÑÌlÉMü lÉD zÉÉZÉÉ Wæû eÉÉå oÉÏxÉuÉÏÇ xÉSÏ Måü iÉÏxÉUå SzÉMüxÉå zÉÑ WÒûD| CxÉ mÉ®ÌiÉ Måü eÉlqÉSÉiÉÉ jÉå mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÉåzÉÏ| mÉÇÌQûiÉ ÃmÉcÉÇS eÉÏ eÉÉsÉÇkÉU (mÉÇeÉÉoÉ) Måü ÄTüUuÉÉsÉÉ aÉÉÇuÉ qÉåÇ eÉlqÉå uÉ pÉÉUiÉ xÉUMüÉU xÉåÌQûÄTæülxÉ LMüÉElOèxÉ qÉåÇ LMü aÉÄeÉåÌOûQû AÉÌÄTüxÉU MüÐ WæûÍxÉrÉiÉ xÉå ËUOûÉrÉU WÒûL|CxÉ AlÉÔPåû erÉÉåÌiÉwÉ, sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉ ¥ÉÉlÉ ElWåÇû SæÌuÉMü zÉÌ£ü ²ÉUÉ ÍqÉsÉÉ|ExÉÏ ¥ÉÉlÉ MüÉå AÉaÉå oÉÄRûÉiÉå WÒûL mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå AmÉlÉå eÉÏuÉlÉ Måü AÎliÉqÉ ÌSlÉiÉMü, MüpÉÏ ÌoÉlÉÉ MüÉåD ÄTüÏxÉ ÍsÉL, WûÄeÉÉUÉåÇ sÉÉåaÉÉåÇ MüÐ MüÌPûlÉ xÉqÉxrÉÉAÉåÇ MüÉåsÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ erÉÉåÌiÉwÉ MüÐ qÉSS xÉå WûsÉ ÌMürÉÉ|
eÉæxÉÉ ÌMü FmÉU ÍsÉZÉÉ Wæû, sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ LMü ÌoÉsMÑüsÉ AlÉÔPûÏ iÉUWûMüÐ erÉÉåÌiÉwÉ Wæû| pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëcÉÍsÉiÉ erÉÉåÌiÉwÉ MüÉå uÉæÌSMü erÉÉåÌiÉwÉ Måü lÉÉqÉ xÉåeÉÉlÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû| xÉÌSrÉÉåÇ xÉå cÉsÉiÉå AÉ UWåû CxÉ erÉÉåÌiÉwÉ MüÉå AÉqÉ AÉSqÉÏ Måü
(xvi) Hkwfedk
ÍsÉL xÉÏZÉlÉÉ uÉ xÉqÉfÉlÉÉ AÉxÉÉlÉ lÉWûÏÇ| ÌMüiÉlÉÏ mÉëMüÉU MüÐ iÉÉå MÑÇüQûÍsÉrÉÉÇ(lÉuÉÉÇzÉ, ²SÉÇzÉ uÉÄaÉæUWû), MüD iÉUWû MüÐ aÉhÉlÉÉLÇ, SzÉÉLÇ CirÉÉÌS eÉÉlÉlÉÏmÉÄQûiÉÏ WæÇû iÉoÉ eÉÉ MüU MÑüNû xÉqÉfÉ qÉåÇ AÉlÉÉ zÉÑ WûÉåiÉÉ Wæû| LMü oÉÄQûÏ xÉqÉxrÉÉrÉWû Wæû ÌMü Mü¹ ÌlÉuÉÉUhÉ Måü eÉÉå EmÉÉrÉ oÉiÉÉL eÉÉiÉå WæÇû, uÉÉå AÉqÉ iÉÉæU mÉU MüÌPûlÉuÉ qÉWÇûaÉå WûÉåiÉå WæÇû| U¦É kÉÉUhÉ, rÉÉ rÉ¥É, AlÉѸÉlÉ CirÉÉÌS eÉÉå sÉaÉpÉaÉ LMü eÉÉÌiÉÌuÉzÉåwÉ ²ÉUÉ WûÏ ÌMüL eÉÉ xÉMüiÉå WæÇû (AÉqÉ iÉÉæU mÉU LåxÉÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû) CirÉÉÌS- rÉÉÌlÉ ÌlÉuÉÉUhÉ MüÉ qÉÉaÉï MüÌPûlÉ Wæû| MüÉælÉ eÉÉlÉiÉÉ Wæû ÌMü eÉÉå U¦É AÉmÉ MüÉåWûÄeÉÉUÉåÇ ÂmÉL qÉåÇ oÉåcÉÉ aÉrÉÉ Wæû, uÉÉå AxÉsÉÏ Wæû pÉÏ rÉÉ lÉWûÏÇ, CirÉÉÌS| iÉÉå AoÉLMü xÉÉkÉÉUhÉ urÉÌ£ü xÉqÉxrÉÉ ÌlÉuÉÉUhÉ Måü ÍsÉL YrÉÉ MüUå? CxÉÏ xÉuÉÉsÉ MüÉåmÉÇ0 ÃmÉ cÉlS eÉÏ lÉå, sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ erÉÉåÌiÉwÉ mÉ®ÌiÉ Måü ÄeÉËUrÉå WûsÉ ÌMürÉÉ|
sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü iÉUÏÄMåü MüÉå xÉÇͤÉmiÉ qÉåÇ SåZÉlÉå xÉå mÉiÉÉ cÉsÉåaÉÉ ÌMüsÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ qÉåÇ ÍxÉÄTïü eÉlqÉ MÑÇüQûsÉÏ WûÏ oÉlÉÉD eÉÉiÉÏ Wæû eÉÉå mÉëcÉÍsÉiÉ erÉÉåÌiÉwÉMåü AlÉÑxÉÉU oÉlÉiÉÏ Wæû| oÉxÉ LMü WûÏ AÇiÉU Wæû ÌMü sÉalÉ qÉåÇ eÉÉå pÉÏ UÉÌwÉ WûÉå,uÉWûÉÇ qÉåwÉ ÍsÉZÉ ÌSrÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû mÉWûsÉå bÉU qÉåÇ WûqÉåzÉÉ qÉåwÉ UÉÍzÉ WûÏ YrÉÉåÇ WûÉåiÉÏWæû, CxÉMåü mÉÏNåû YrÉÉ iÉMïü Wæû, CxÉMüÉ eÉuÉÉoÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÐ urÉÉ¢ühÉ mÉÄRûlÉåxÉå mÉiÉÉ cÉsÉ eÉÉrÉåaÉÉ| uÉ ¢üqÉ xÉå xÉpÉÏ bÉUÉåÇ qÉå AÉaÉå Måü AÇMü ÍsÉZÉ ÌSL eÉÉiÉåWæÇû mÉU aÉëWûÉåÇ MüÐ ÎxjÉÌiÉ lÉWûÏÇ oÉSsÉÏ eÉÉiÉÏ| MÑÇüQûsÉÏ Måü WûU bÉU uÉ aÉëWû Måü ÍsÉLMüÉUMü uÉxiÉÑLÇ ÌlÉͶÉiÉ MüU SÏ aÉD WæÇû ÎeÉlÉ MüÉ AxÉU eÉÉiÉMü uÉ ExÉ MåümÉËUuÉÉU mÉU WûÉåiÉÉ Wæû| rÉWûÏ lÉWûÏÇ, eÉÉiÉMü Måü bÉU, uÉ ExÉ qÉåÇ UZÉå qÉuÉåzÉÏ, mÉÉsÉiÉÔeÉÉlÉuÉU, mÉåÄQû mÉÉækÉå uÉ bÉU MüÉ AlrÉ xÉÉqÉÉlÉ CirÉÉÌS xÉpÉÏ MüÉ AxÉU eÉÉiÉMümÉU WûÉåiÉÉ Wæû| WûU aÉëWû MüÉ mÉëirÉåMü bÉU qÉåÇ lÉåMü (zÉÑpÉ) rÉÉ oÉS (AzÉÑpÉ) AxÉUWûÉå xÉMüiÉÉ Wæû| xÉpÉÏ aÉëWûÉåÇ MüÐ AcNûÏ rÉÉ oÉÑUÏ AuÉxjÉÉ qÉåÇ WûÉålÉå uÉÉsÉÏÌlÉzÉÉÌlÉrÉÉÇ pÉÏ ÍsÉZÉÏ aÉD WæÇû rÉÉ ElÉ MüÐ AÉåU CzÉÉUÉ MüU ÌSrÉÉ aÉrÉÉ Wæû| ÎeÉxÉ
(xvii)Hkwfedk
xÉå rÉWû ÄTæüxÉsÉÉ SÉå sÉÄnÄeÉÏ qÉåÇ rÉÉÌlÉ MåüuÉsÉ SÉå zÉoSÉåÇ qÉåÇ WûÉå eÉÉiÉÉ Wæû ÌMüYrÉÉ aÉëWû zÉÑpÉ AxÉU MüÉ Wæû rÉÉ AzÉÑpÉ AxÉU MüÉ| ESÉWûUhÉ Måü iÉÉæU mÉU rÉÌSÌMüxÉÏ MüÉ xÉÔrÉï LMü ÌuÉzÉåwÉ bÉU qÉåÇ lÉÏcÉ WÒûAÉ oÉæPûÉ WûÉå iÉÉå rÉÌS LåxÉÉ urÉÌ£üqÉÉÇxÉ qÉÌSUÉ MüÉ xÉåuÉlÉ MüUiÉÉ Wæû iÉÉå ExÉ MüÉ sÉÄQûMüÉ oÉÏqÉÉU WûÏ UWåûaÉÉ| LåxÉÉWûÉålÉå xÉå MåüuÉsÉ SÉå zÉoSÉåÇ xÉå WûÏ AÉmÉ MüÉå xÉÔrÉï MüÐ WûÉsÉiÉ MüÉ CzÉÉUÉ ÍqÉsÉaÉrÉÉ| ExÉ Måü ÌlÉuÉÉUhÉ Måü ÍsÉL ÌSrÉÉ aÉrÉÉ EmÉÉrÉ MüU sÉålÉå xÉå sÉaÉpÉaÉ ÄTüÉæUlÉsÉÉpÉ ÍqÉsÉiÉÉ Wæû|
sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü EmÉÉrÉ Måü ESÉWûUhÉ SåÎZÉL - oÉÉËUzÉ MüÉ mÉÉlÉÏLMü oÉÉåiÉsÉ qÉåÇ pÉU MüU bÉU qÉåÇ UZÉ sÉåÇ rÉÉ pÉÔUÏ cÉÏÇÌOûrÉÉåÇ MüÉå SÍsÉrÉÉ QûÉsÉåÇCirÉÉÌS| rÉWû EmÉÉrÉ qÉWûÄeÉ OûÉåOûMåü lÉWûÏÇ WæÇû| mÉU MÑüNû AÄMüsÉ Måü mÉÏNåû sÉÉPûÏsÉå MüU bÉÔqÉlÉå uÉÉsÉÉåÇ lÉå ClWåÇû OûÉåOûMåü MüWû QûÉsÉÉ uÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü OûÉåOûMåü lÉÉqÉ MüÐ ÌMüiÉÉoÉåÇ iÉMü ÍsÉZÉ QûÉsÉÏÇ| sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü EmÉÉrÉ oÉWÒûiÉ WûÏ uÉæ¥ÉÉÌlÉMüRÇûaÉ xÉå aÉëWûÉåÇ Måü MüÉUMü uÉ ElÉ bÉUÉåÇ, ÎeÉlÉ qÉåÇ rÉWû aÉëWû oÉæPåû WæÇû, uÉ SÕxÉUåAxÉÔsÉÉåÇ Måü AlÉÑxÉÉU oÉlÉÉL aÉL WæÇû| AYxÉU rÉWû EmÉÉrÉ eÉÉSÕ eÉæxÉÉ AxÉUÌSZÉÉiÉå WÒûL mÉÉL aÉL WæÇû| mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉlS eÉÏ lÉå MåüuÉsÉ uÉå EmÉÉrÉ ÍsÉZÉå WæÇûÎeÉxÉ xÉå oÉcÉÉuÉ WûÏ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû mÉU ÌMüxÉÏ MüÉ oÉÑUÉ lÉWûÏÇ| sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉqÉåÇ oÉWÒûiÉ mÉëMüÉU Måü aÉëWû mÉëMüÉåmÉÉåÇ xÉå oÉcÉlÉå Måü EmÉÉrÉ ÌSL aÉL WæÇû, sÉåÌMülÉ CxÉ MüÉrÉWû qÉiÉsÉoÉ lÉ ÍsÉrÉÉ eÉÉL ÌMü CxÉ qÉåÇ WûU xÉqÉxrÉÉ MüÉ xÉqÉÉkÉÉlÉ ÌSrÉÉ aÉrÉÉ Wæû|
sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ qÉåÇ zÉÑ qÉåÇ WûÏ MüWûÉ aÉrÉÉ Wæû ÌMü oÉÏqÉÉUÏ MüÉ CsÉÉeÉiÉÉå oÉÄaÉæU SuÉÉ Måü pÉÏ Wæû qÉaÉU qÉÉæiÉ MüÉ MüÉåD CsÉÉeÉ lÉWûÏÇ, rÉWû SÒÌlÉrÉÉuÉÏ ÌWûxÉÉoÉÌMüiÉÉoÉ Wæû, MüÉåD SÉuÉÉ-L-ÄZÉÑSÉD lÉWûÏÇ| YrÉÉåÇÌMü AÉmÉ MüÉå AmÉlÉå xÉÇÍcÉiÉMüUqÉ TüsÉ, AcNåû rÉÉ oÉÑUå, iÉÉå pÉÉåaÉlÉå WûÏ WæÇû| EmÉÉrÉ Måü ÄeÉËUL AÉmÉ AmÉlÉÉ
(xviii) Hkwfedk
ÌMüxÉÏ WûS iÉMü oÉcÉÉuÉ MüU xÉMüiÉå WæÇû| oÉÑUå aÉëWû Måü AxÉU MüÉå MüqÉ ÌMürÉÉ eÉÉxÉMüiÉÉ Wæû, mÉU mÉÔhÉï ÃmÉ xÉå WûOûÉrÉÉ lÉWûÏÇ eÉÉ xÉMüiÉÉ| AÉæU eÉÉå aÉëWû aÉëWû TüsÉ Måü WæÇû ElÉ MüÉ iÉÉå MÑüNû pÉÏ lÉWûÏÇ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ, rÉÌS WûqÉ AmÉlÉå mÉÔuÉïeÉÉåÇ ²ÉUÉxÉÇÍcÉiÉ kÉlÉ uÉ xÉqmÉÌ¨É pÉÉåaÉlÉå Måü AÍkÉMüÉUÏ WæÇû iÉÉå ElÉ Måü ²ÉUÉ xÉÇÍcÉiÉ mÉÉmÉÉåÇ MüÉåpÉÏ iÉÉå pÉÑaÉiÉlÉå MüÐ ÎeÉqqÉåuÉÉUÏ WûqÉÉUÏ WûÏ Wæû| uÉWû MüqÉï TüsÉ pÉÏ WûqÉåÇ pÉÉåaÉlÉÉ WûÏ Wæû|
rÉWûÉÇ rÉWû MüWûlÉÉ oÉWÒûiÉ ÄeÉÃUÏ Wæû ÌMü MüD erÉÉåÌiÉwÉÏ AÇkÉÉ-kÉÑÇkÉsÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü urÉÉMüUhÉ MüÉå xÉqÉfÉå ÌoÉlÉÉ xÉpÉÏ aÉëWûÉåÇ Måü EmÉÉrÉ MüUuÉÉ SåiÉåWæÇû ÎeÉxÉ xÉå AlÉeÉÉlÉå qÉåÇ zÉÑpÉ TüsÉ SålÉå uÉÉsÉÉ aÉëWû AzÉÑpÉ TüsÉ zÉÑ MüUxÉMüiÉÉ Wæû rÉÉ AmÉlÉÉ AcNûÉ AxÉU SålÉÉ oÉÇS MüU xÉMüiÉÉ Wæû| qÉÉlÉ sÉÏÎeÉL rÉÌSMüÉåD QûÉYOûU ÌMüxÉÏ qÉUÏÄeÉ MüÉå xÉpÉÏ oÉÏqÉÉËUrÉÉåÇ MüÐ SuÉÉLÇ rÉÉ LÇÌOûoÉÉrÉÌOûMüÌmÉsÉÉ Så iÉÉå YrÉÉ WûÉåaÉÉ, eÉÉå ÌoÉqÉÉUÏ lÉ pÉÏ WûÉå, ExÉ Måü oÉæYOûÏËUrÉÉ ÎeÉxqÉ qÉåÇmÉæSÉ WûÉå eÉÉLÇaÉå rÉÉ ÎeÉlÉ oÉæYOûÏËUrÉÉ MüÐ ClxÉÉlÉÏ ÎeÉxqÉ qÉåÇ ÄeÉÃUiÉ Wæû, ElÉMüÐ SuÉÉD mÉÏlÉå xÉå xÉqÉÉÎmiÉ WûÉå xÉMüiÉÏ WæÇû ÎeÉxÉ xÉå MüÉåD AÉæU lÉD oÉÏqÉÉUÏ zÉÑÂWûÉå eÉÉlÉå MüÐ xÉÇpÉÉuÉlÉÉ Wæû| CxÉ ÍsÉL CxÉ mÉ®ÌiÉ MüÉå xÉqÉfÉå ÌoÉlÉÉ OûÉåOûMüÉ oÉÉÄeÉÏeÉÉiÉMü Måü ÍsÉL lÉD EsÉfÉlÉ mÉæSÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû| rÉWû ÌlÉrÉqÉ iÉÉå mÉëcÉÍsÉiÉ erÉÉåÌiÉwÉqÉåÇ pÉÏ mÉÔUÏ iÉUWû xÉå sÉÉaÉÔ WûÉåiÉÉ Wæû, rÉÌS AÉmÉ ÌoÉlÉÉ qÉiÉsÉoÉ lÉÏsÉqÉ, qÉÔÇaÉÉ, WûÏUÉ,mÉÑZÉUÉeÉ CirÉÉÌS mÉWûlÉ sÉåÇaÉå iÉÉå AÉmÉ MüÉå lÉÑÄYxÉÉlÉ mÉWÒÇûcÉlÉÉ ÌlÉͶÉiÉ Wæû|
rÉWûÏ lÉWûÏÇ LMü AÉæU qÉWûÉlÉÑpÉÉuÉ ClOûUlÉæOû Måü ÄeÉËUL AmÉlÉÏ sÉÉsÉÌMüiÉÉoÉ erÉÉåÌiÉwÉ MüÐ SÒMüÉlÉSÉUÏ cÉsÉÉ UWåû WæÇû uÉ ESÕï MüÐ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉå LlÉÍzÉLlOû ESÕï rÉÉÌlÉ mÉÑUÉiÉlÉ ESÕï MüÐ ÌMüiÉÉoÉ oÉiÉÉ UWåû WæÇû| sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉqÉåÇ xÉå oÉ×WûxmÉÌiÉ MüÉ mÉ׸ ÌSZÉÉiÉå WæÇû uÉ rÉWû SÉuÉÉ MüUiÉå WæÇû ÌMü ElÉ Måü mÉÉxÉAÉMåïüAÉåsÉÉÎeÉMüsÉ xÉuÉåï AÉÄTü CÇÌQûrÉÉ MüÉ mÉëqÉÉhÉ mÉ§É Wæû ÌMü ElÉ Måü uÉÉsÉÏ
(xix)Hkwfedk
sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüD xÉÉæ uÉwÉï mÉÑUÉlÉÏ Wæû| sÉaÉiÉÉ Wæû ElÉ Måü ÍsÉL ESÕï pÉÉwÉÉ ÃmÉÏÍqÉPûÉD MüD xÉÉæ xÉÉsÉ mÉWûsÉå WûÏ oÉÉÇOû SÏ aÉD jÉÏ, oÉÉMüÐ MüÐ AÉqÉ eÉlÉiÉÉ MüÉåESÕï MÑüNû LMü xÉÌSrÉÉåÇ Måü oÉÉS qÉåÇ ËUsÉÏÄeÉ MüÐ aÉD| ElWåÇû CxÉ iÉUWû ÍsÉZÉlÉåxÉå mÉWûsÉå MüqÉ xÉå MüqÉ ESÕï pÉÉwÉÉ MüÉ CÌiÉWûÉxÉ eÉÉlÉ sÉålÉÉ cÉÉÌWûL jÉÉ ÌMü rÉWûpÉÉwÉÉ Wæû ÌMüiÉlÉÏ mÉÑUÉlÉÏ| ClOûUlÉæOû mÉU WûÏ LMü AÉæU xÉ‹lÉ AUoÉÏ pÉÉwÉÉ qÉåerÉÉåqÉæOíûÏ MüÐ ÌMüiÉÉoÉ xÉå mÉæjÉÉaÉÉåUxÉ MüÐ qÉzÉWÕûU jrÉÉåUqÉ MüÉå sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉmɳÉÉ oÉiÉÉiÉå WæÇû rÉWû ÌSZÉÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ AUoÉ xÉå AÉD Wæû| ClÉsÉÉåaÉÉåÇ MüÐ AsmÉ oÉÑή mÉU iÉUxÉ AÉiÉÉ Wæû| YrÉÉåÇ MüWû UWåû WæÇû rÉWû sÉÉåaÉ CxÉ iÉUWûMüÐ oÉÉiÉåÇ? ÍxÉÄTïü CxÉÍsÉrÉå iÉÉÌMü ÌMüxÉÏ iÉUÏÄMåü xÉå ClÉ MüÐ SÒMüÉlÉSÉUÏ cÉsÉiÉÏUWåû| CxÉÏ mÉëMüÉU sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ lwjt Måü xÉÉUjÉÏ Måü WûÉjÉÉåÇ xÉÏkÉÏ cÉÇQûÏaÉÄRû MåüLMü mÉëMüÉzÉMü Måü mÉÉxÉ AÉ mÉWÒÇûcÉÏ sÉaÉiÉÏ Wæû, ElWûÉåÇ lÉå sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉÌWÇûSÏ pÉÉwÉÉ qÉåÇ LåxÉÉ bÉÌOûrÉÉ AlÉÑuÉÉS ÌMürÉÉ ÌMü AÉqÉ AÉSqÉÏ cÉÉWûiÉå WÒûL pÉÏÌMüxÉÏ ÌMüiÉÉoÉ MüÐ LåxÉÏ SÒaÉïÌiÉ lÉWûÏÇ MüU mÉÉLaÉÉ|
mÉëxiÉÑiÉ mÉÑxiÉMü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ - iÉÏxÉUÉ ÌWûxxÉÉ qÉÔsÉ ÃmÉ qÉåÇ xÉlÉ1941 qÉåÇ mÉëMüÉÍzÉiÉ MüÐ aÉD| mÉWûsÉÏ SÉå mÉÑxiÉMåÇü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü ÄTüUqÉÉlÉ 1939 qÉåÇ uÉ SÕxÉUÏ ÌMüiÉÉoÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü AUqÉÉlÉ 1940 qÉåÇ NûmÉÏ jÉÏÇ| ÄTüUqÉÉlÉ qÉåÇ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÐ lÉÏÇuÉ AjÉÉïiÉ xÉÉqÉÑÌSìMü zÉÉx§É uÉ WûÉjÉ MüÐUåZÉÉAÉåÇ MüÉ AÍkÉMü uÉhÉïlÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ| AUqÉÉlÉ qÉåÇ eÉlqÉ MÑÇüQûsÉÏ MüÉÌuÉuÉUhÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ uÉ ÄTüUqÉÉlÉ MüÐ ÌMüiÉÉoÉ MüÉ xÉÇSpÉï SåiÉå WÒûL xÉÉqÉÑÌSìMü,WûxiÉ UåZÉÉ uÉ eÉlqÉ MÑÇüQûsÉÏ MüÉå ÍqÉsÉÉ ÌSrÉÉ aÉrÉÉ| xÉÉjÉ WûÏ ÄTüUqÉÉlÉ qÉåÇ WÒûDNûmÉÉD uÉ mÉëÔÄTü UÏÌQÇûaÉ MüÐ §ÉÑÌOûrÉÉåÇ MüÉå xÉÑkÉÉUÉ aÉrÉÉ| CxÉÏ MüÄQûÏ MüÐ iÉÏxÉUÏÌMüiÉÉoÉ, AÉmÉ Måü WûÉjÉÉåÇ qÉåÇ Wæû, mÉÇ0 eÉÏ xlÉåWû xÉå CxÉå aÉÑOûMüÉ MüWûiÉå jÉå uÉrÉWû ÌMüiÉÉoÉ aÉÑOûMåü Måü lÉÉqÉ xÉå WûÏ mÉëÍxÉ® WÒûD|
(xx) Hkwfedk
CxÉ aÉÑOûMüÉ xÉÇxMüUhÉ MüÐ MåüuÉsÉ 1000 mÉëÌiÉrÉÉÇ NûmÉÏ jÉÏÇ| CxÉ MüÉqÉÑSìhÉ WûeÉÉÄeÉÏ mÉëæxÉ sÉÉWûÉæU qÉåÇ ÉÏ WûÉÌÄTüÄeÉ qÉÉåWûqqÉS MüÐ SåZÉ UåZÉ qÉåÇ WÒûAÉ|CxÉ MüÐ ExÉ xÉqÉrÉ MüÐqÉiÉ jÉÏ LMü ÂmÉrÉÉ Nû: AÉlÉÉ AÉæU rÉWû MüsÉMü¨ÉÉ ÄTüÉåOûÉåWûÉFxÉ AqÉ×iÉxÉU uÉ kÉqÉïzÉÉsÉÉ (MüÉÇaÉÄQûÉ) xÉå ÄZÉUÏSÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ jÉÉ| sÉåZÉMüMüÐ oÉeÉÉL mÉëMüÉzÉMü, mÉÇÌQûiÉ ÌaÉUkÉÉUÏ sÉÉsÉ zÉqÉÉï eÉÏ MüÉ lÉÉqÉ ÍsÉZÉÉ aÉrÉÉ uÉElÉ MüÐ ÄTüÉåOûÉå pÉÏ SÏ aÉD jÉÏ| MÑüNû mÉëÌiÉrÉÉÇ oÉåcÉlÉå Måü ÍsÉL SÏ aÉDÇ uÉ AlrÉmÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÏ lÉå AmÉlÉå ÌlÉMüOû ÍqɧÉÉåÇ Måü ÍsÉL uÉ ÎeÉxÉ ÌMüxÉÏ MüÉå CxÉMåü MüÉÌoÉsÉ xÉqÉfÉÉ, ElWåÇû qÉÑÄniÉ SålÉå Måü ÍsÉL UZÉÏÇ|
CxÉ qÉåÇ MåüuÉsÉ eÉlqÉ MÑÇüQûsÉÏ mÉU WûÏ ÄeÉÉåU ÌSrÉÉ aÉrÉÉ Wæû| MÑÇüQûsÉÏMåü oÉÉUWû bÉU, ElÉ MüÐ ÌuÉzÉåwÉiÉÉLÇ, lÉÉæ aÉëWû uÉ ElÉ MüÉ mÉëirÉåMü bÉU qÉåÇ mÉëpÉÉuÉ,LMü WûÏ bÉU qÉåÇ LMü xÉå AÍkÉMü aÉëWûÉåÇ Måü ÌuÉuÉUhÉ CirÉÉÌS ÌSL aÉL WæÇû| CxÉÏÌMüiÉÉoÉ qÉåÇ mÉWûsÉÏ oÉÉU sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü AlÉÑxÉÉU uÉwÉïTüsÉ oÉlÉÉlÉå MüÐ oÉWÒûiÉAÉxÉÉlÉ ÌuÉÍkÉ SÏ aÉD| CxÉ mÉÑxiÉMü qÉåÇ LMü AÉæU mÉWûsÉ MüÐ aÉD Wæû, MüD bÉUÉåÇuÉ aÉëWûÉåÇ MüÉ uÉhÉïlÉ MüÌuÉiÉÉ Måü ÃmÉ qÉåÇ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ Wæû| mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÏ lÉåxÉÉåcÉÉ ÌMü MüÌuÉiÉÉLÇ rÉÉS MüUlÉÏ AÉxÉÉlÉ WûÉåiÉÏ WæÇû CxÉ ÍsÉL ElWûÉåÇ lÉå sÉaÉpÉaÉWûU ÌuÉwÉrÉ Måü ÍsÉL MüÌuÉiÉÉ MüÉ qÉÉkrÉqÉ cÉÑlÉÉ, iÉÉÌMü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü mÉÉPûMüÉåÇMüÉå TüsÉÉSåzÉ CirÉÉÌS rÉÉS UZÉlÉå qÉå AÉxÉÉlÉÏ WûÉå| aÉÑOûMüÉ LMü Portableready reference Måü ÃmÉ qÉåÇ AmÉlÉå xÉÉjÉ UZÉlÉå uÉÉsÉÏ mÉÑxiÉMü oÉlÉÉD aÉDWæû| ClÉ mɱÉÇzÉÉåÇ qÉåÇ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉ AlÉqÉÉåsÉ ÄZÉÄeÉÉlÉÉ pÉUÉ WÒûAÉ Wæû WûÉsÉÉÇÌMü ClWåÇûxÉqÉfÉlÉå Måü ÍsÉL jÉÉåÄQåû mÉërÉÉxÉ MüÐ AÉuÉzrÉ£üÉ Wæû| CxÉ mÉÑxiÉMü qÉåÇ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉerÉÉåÌiÉwÉ MüÉ xÉÉU ÌSrÉÉ aÉrÉÉ Wæû uÉ rÉWû mÉÑxiÉMü aÉÉaÉU qÉåÇ xÉÉaÉU Wæû|
sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü mɱÉÇzÉÉåÇ uÉ aɱÉÇzÉÉåÇ qÉåÇ NÒûmÉå ZÉÄeÉÉlÉÉåÇ uÉ AjÉÉåïÇ MüÉåxÉqÉfÉlÉå uÉ RÕÇûRûlÉå Måü ÍsÉL cÉÇQûÏaÉRû qÉåÇ MÑüNû rÉÑuÉÉ sÉÉåaÉÉåÇ lÉå aÉiÉ uÉwÉÉåïÇ xÉå LMü
(xxi)Hkwfedk
eÉÑOû WûÉå MüU ÉÏ ÌlÉqÉïsÉ pÉÉU²ÉeÉ uÉ mÉÌOûrÉÉsÉÉ Måü ÉÏ rÉÉåaÉUÉeÉ mÉëpÉÉMüU MüÐUWûlÉÑqÉÉD qÉåÇ LMü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ erÉÉåÌiÉwÉ AkrÉrÉlÉ aÉëÑmÉ oÉlÉÉD Wæû ÎeÉxÉ MüÉ lÉÉqÉWæû LåxOíûÉåxOÕûQæûlOèxÉ aÉëÑmÉ(AstroStudents), CxÉ Måü CsÉÉuÉÉ ClOûUlÉæOû mÉULMü ÄTüÉåUqÉ pÉÏ oÉlÉÉrÉÉ Wæû ÎeÉxÉ Måü ²ÉUÉ ÌuÉµÉ pÉU Måü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ mÉëåqÉÏ AmÉlÉåÌuÉcÉÉUÉåÇ MüÉ AÉSÉlÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉå WæÇû|
sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü mÉëÌiÉ AstroStudents aÉëÑmÉ MüÐ É®É AaÉÉÄRû uÉAkrÉrÉlÉ oÉåÍqÉxÉÉsÉ Wæû| ClÉ MüÉ xÉoÉ xÉå mÉWûsÉÉ krÉårÉ jÉÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÐ mÉÉÇcÉÉåÇmÉÑxiÉMüÉåÇ MüÐ mÉëÉÎmiÉ| AlÉjÉMü mÉËU´ÉqÉ uÉ MÑüNû xÉÉæpÉÉarÉ ²ÉUÉ ClWûÉåÇ lÉå mÉÉÇcÉÉåÇmÉÑxiÉMåÇü qÉÔsÉ ÃmÉ qÉåÇ RÕÇûRû ÌlÉMüÉsÉÏÇ| oÉWÒûiÉåUå LåxÉå sÉÉåaÉ pÉÏ WæÇû ÎeÉlÉ Måü mÉÉxÉqÉÔsÉ mÉÑxiÉMåÇü WæÇû uÉ uÉå xuÉrÉÇ ClWåÇû mÉÄRûiÉå pÉÏ lÉWûÏÇ rÉÉ ESÕï lÉ eÉÉlÉlÉå MüÐ uÉeÉWûxÉå mÉÄRû lÉWûÏÇ mÉÉiÉå| ClÉ qÉåÇ xÉå AÍkÉMüÉÇzÉ sÉÉåaÉÉåÇ lÉå qÉÔsÉ mÉÑxiÉMåÇü ÌSZÉÉlÉå iÉMüxÉå pÉÏ ClMüÉU MüU ÌSrÉÉ| MÑüNû MüÉå sÉaÉÉ ÌMü ElÉ MüÐ SÒMüÉlÉSÉUÏ qÉåÇ MüWûÏÇmÉëÌiÉxmÉkÉÉï lÉ mÉæSÉ WûÉå eÉÉL iÉÉå MÑüNû lÉå xÉÉåcÉÉ ÌMü ¥ÉÉlÉ MüÉå SoÉÉL UZÉlÉå qÉåÇWûÏ zÉÉrÉS ElÉ MüÉ pÉsÉÉ Wæû|
sÉåÌMülÉ MüWûÏÇ lÉ MüWûÏÇ AÉmÉ MüÉå LåxÉå sÉÉåaÉ pÉÏ ÍqÉsÉ eÉÉLÇaÉå eÉÉåxÉSæuÉ SÕxÉUÉåÇ MüÐ xÉWûÉrÉiÉÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL iÉimÉU UWûiÉå WæÇû| CxÉÏ iÉUWû Måü WæÇû qÉåUåAlÉÑeÉ, AqoÉÉsÉÉ NûÉuÉlÉÏ ÌlÉuÉÉxÉÏ ÉÏ AzÉÉåMü pÉÉÌOûrÉÉ| ÌMüxÉÏ xÉqÉrÉ ÄZÉÑS qÉåUåmÉÉxÉ MåüuÉsÉ 1952 MüÐ mÉÑxiÉMü WûÏ jÉÏ uÉ qÉæÇ oÉÉMüÐ Måü xÉÇxMüUhÉ pÉÏ mÉÄRûlÉÉcÉÉWûiÉÉ jÉÉ| AÉuÉzrÉ£üÉ AÌuÉwMüÉU MüÐ eÉlÉlÉÏ Wæû - uÉwÉÉåïÇ xÉå qÉåUå AlÉÑeÉ,AzÉÉåMüeÉÏ lÉå MüD U¬Ï ÌMüiÉÉoÉåÇ oÉåcÉlÉå uÉÉsÉÉåÇ xÉå xÉqmÉMïü oÉlÉÉ UZÉÉ Wæû uÉ ElÉ xÉå MüWûUZÉÉ jÉÉ ÌMü ESÕï pÉÉwÉÉ MüÐ erÉÉåÌiÉwÉ rÉÉ WûxiÉ UåZÉÉ mÉU MüpÉÏ pÉÏ MüÉåD mÉÑUÉlÉÏmÉÑxiÉMü WûÉå, uÉå ElÉ xÉå ÄZÉUÏS sÉåÇaÉå uÉ AcNûÏ MüÐqÉiÉ SåÇaÉå| uÉwÉÉåïÇ Måü CliÉÄeÉÉU
(xxii) Hkwfedk
uÉ WûÄeÉÉUÉåÇ ÌMüiÉÉoÉåÇ SåZÉlÉå Måü oÉÉS ElÉ MüÐ qÉåWûlÉiÉ UÇaÉ sÉÉD| ÌMüxÉÏ ÌSuÉÇaÉiÉerÉÉåÌiÉwÉÏ Måü mÉËUuÉÉU lÉå ElÉ MüÐ qÉ×irÉÑ Måü mɶÉÉiÉ ElÉ MüÐ xÉpÉÏ ÌMüiÉÉoÉÉåÇ MüÉåU¬Ï qÉåÇ oÉåcÉ QûÉsÉÉ ÎeÉlÉ qÉåÇ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÐ qÉÔsÉ mÉëÌiÉrÉÉÇ rÉÉ ElÉ MüÐ oÉWÒûiÉoÉÌÄRûrÉÉ ÄTüÉåOûÉå MüÉmÉÏ jÉÏÇ| AzÉÉåMü eÉÏ lÉå rÉWû mÉÑxiÉMåÇü ÉÏ mÉëpÉÉMüU MüÉå ElÉMüÐ AÉuÉzrÉ£üÉlÉÑxÉÉU EmÉsÉokÉ MüUuÉÉDÇ| rÉWûÏ lÉWûÏÇ, AÉæU pÉÏ ÌMüiÉlÉå WûÏ sÉÉsÉÌMüiÉÉoÉ xÉÏZÉlÉå uÉÉsÉÉåÇ MüÉå ElWûÉålÉå rÉWû mÉÑxiÉMåÇü mÉÄRûlÉå Måü ÍsÉL SÏÇ| CxÉ xÉåLMü oÉÉiÉ iÉÉå xmɹ WûÉå eÉÉiÉÏ Wæû ÌMü ÎeÉlWûÉåÇ lÉå AÉeÉ ¥ÉÉlÉ MüÉå NÒûmÉÉ MüU UZÉÉWæû, MüsÉ ElWûÏÇ MüÐ uÉWûÏ ÌMüiÉÉoÉåÇ U¬Ï Måü pÉÉuÉ ÌoÉMåÇüaÉÏ|
LåxOíûÉåxOÕûQåÇûOèxÉ aÉëÑmÉ MüÉ krÉårÉ jÉÉ rÉWû ÌMüiÉÉoÉåÇ xÉuÉï-xÉÉkÉÉUhÉ MüÉåqÉÔsÉ ÃmÉ qÉåÇ EmÉsÉokÉ MüUuÉÉlÉå MüÉ, CxÉ Måü ÍsÉL CÇOûUlÉæOû uÉ MüqmrÉÔOûU MüÉqÉÉkrÉqÉ CxiÉåqÉÉsÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ| CxÉ mÉÑlÉÏiÉ MüÉrÉï qÉåÇ mÉWûsÉ MüÉ ÉårÉ ÉÏ rÉÉåaÉUÉeÉmÉëpÉÉMüU lÉå MüÐ| ElWûÉåÇlÉå AmÉlÉå SÉå qÉåkÉÉuÉÏ mÉѧÉÉåÇ, GÌwÉ uÉ UÉWÒûsÉ MüÐ AlÉjÉMüqÉåWûlÉiÉ xÉå xÉpÉÏ ÌMüiÉÉoÉÉåÇ MüÐ xMæüÌlÉÇaÉ MüÐ| ÌMüiÉÉoÉåÇ oÉWÒûiÉ mÉÑUÉlÉÏ jÉÏÇ uÉ MÑüNûmÉ׸ iÉÉå oÉWÒûiÉ eÉeÉïU WûÉsÉiÉ qÉåÇ jÉå| rÉÉåaÉUÉeÉ eÉÏ lÉå ÄZÉÑS mÉëirÉåMü mÉ× MüÉå LMüÄTüÉåOûÉå MüÐ pÉÉÇÌiÉ AQûÉåoÉÏ ÄTüÉåOûÉåzÉÉmÉ (Adobe Photoshop) xÉÉÄnOèuÉårÉU qÉåÇsÉå eÉÉ MüU xÉÉÄTü ÌMürÉÉ aÉrÉÉ, kÉooÉå WûOûÉL uÉ OÕûOåû WÒûL zÉoSÉåÇ MüÉå ESÕïxÉÉÄnOèuÉårÉU MüÐ qÉSS xÉå eÉÉåÄQûÉ uÉ qÉÔsÉ mÉ׸ÉåÇ MüÉå CxÉ WûÉsÉiÉ qÉåÇ MüU ÌSrÉÉ ÌMümÉÄRûlÉå qÉåÇ MüÉåD ÌSYÄMüiÉ lÉ WûÉå| CxÉ iÉUWû mÉÉÇcÉÉåÇ xÉÇxMüUhÉÉåÇ Måü WûÄeÉÉUÉåÇ mÉ׸ÉåÇMüÉå LMü LMü MüU Måü PûÏMü ÌMürÉÉ aÉrÉÉ| rÉWû MüÉqÉ ÌmÉNûsÉå MüD xÉÉsÉÉåÇ xÉå cÉsÉUWûÉ Wæû| erÉÔÇ erÉÔÇ rÉWû xÉÇxMüUhÉ iÉærÉÉU WûÉåiÉå aÉL, ClWåÇû ÌlÉqÉïsÉ pÉÉU²ÉeÉ eÉÏCÇOûUlÉæOû mÉU xÉuÉï xÉÉkÉÉUhÉ Måü ÍsÉL QûÉsÉiÉå aÉL, MüD sÉÉåaÉÉåÇ lÉå ÍxÉÄTïü ClÉÌMüiÉÉoÉÉåÇ MüÉå qÉÔsÉ ÃmÉ qÉåÇ mÉÄRûlÉå Måü ÍsÉL WûÏ ESÕï pÉÉwÉÉ xÉÏZÉÏ Wæû uÉ AÉæU pÉÏMüD xÉÏZÉ UWåû WæÇû|
(xxiii)Hkwfedk
LåxOíûÉåxOÕûQåÇûOèxÉ MüÉ AaÉsÉÉ ÄMüSqÉ Wæû ClÉ ÌMüiÉÉoÉÉåÇ MüÉ rÉjÉÉzÉÌ£ü§ÉÑÌOûWûÏlÉ ÌWÇûSÏ ÍsÉÌmÉ-AliÉUhÉ iÉÉÌMü eÉÉå sÉÉåaÉ ESÕï lÉWûÏÇ mÉÄRû xÉMüiÉå, ElWåÇûqÉÔsÉ aÉëÇjÉ mÉÄRûlÉå MüÐ xÉÑÌuÉkÉÉ WûÉå eÉÉL| AoÉ iÉMü MüÐ ÍqÉsÉlÉå uÉÉsÉÏ ÌWÇûSÏ qÉåÇAlÉÔÌSiÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉÉåÇ MüÐ SÒSïzÉÉ iÉÉå WûqÉ SåZÉ WûÏ cÉÑMåü WæÇû| rÉWû xÉÉåcÉÉaÉrÉÉ ÌMü qÉÔsÉ mÉÑxiÉMü, ÎeÉxÉ iÉUWû mÉWûsÉå NûmÉÏ jÉÏ ÌoÉsMÑüsÉ ÌoÉlÉÉ ÌMüxÉÏ pÉÏTåüU oÉSsÉ Måü, ExÉÏ iÉUWû ÌWÇûSÏ ÍsÉÌmÉ qÉåÇ iÉærÉÉU MüÐ eÉÉL| SåWûsÉÏ Måü SæuÉ¥ÉmÉÇÌQûiÉ uÉåhÉÏ qÉÉkÉuÉ aÉÉåxuÉÉqÉÏ eÉÏ lÉå sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü ÄTüUqÉÉlÉ ÌSxÉqoÉU2006 qÉåÇ mÉëMüÉÍzÉiÉ MüUuÉÉD| CxÉ MüÉrÉï Måü ÍsÉL pÉÏ ElWåÇû LåxOíûÉåxOÕûQåÇûOèxÉ uÉ´ÉÏ rÉÉåaÉUÉeÉ mÉëpÉÉMüU MüÉ mÉÔhÉï xÉWûrÉÉåaÉ ÍqÉsÉÉ| mÉÇÌQûiÉ uÉåhÉÏ qÉÉkÉuÉ aÉÉåxuÉÉqÉÏ eÉϲÉUÉ ÍsÉmrÉÉÇiÉËUiÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ AUqÉÉlÉ pÉÏ NûmÉ MüU AÉ cÉÑMüÐ Wæû | LåxOíûÉåxOÕûQåÇûOèxÉMüÉ rÉWû mÉëÉeÉæYOû sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ iÉÏxÉUÉ ÌWûxxÉÉ AÉmÉ Måü xÉÉqÉlÉå Wæû|
sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ (iÉÏxÉUÉ ÌWûxxÉÉ) 1941 Måü ÃmÉÉÇiÉUhÉ uÉ mÉëMüÉzÉlÉ MåüÍxÉsÉÍxÉsÉå qÉåÇ qÉæÇ LMü mÉëÌiÉpÉÉzÉÉsÉÏ iÉÂhÉ MüÉ ÎÄeÉ¢ü ÌuÉzÉåwÉ iÉÉæU mÉU MüUlÉÉcÉÉWÕÇûaÉÉ, AÉæU uÉWû Wæû ÉÏ rÉÉåaÉUÉeÉ mÉëpÉÉMüU MüÉ WûÉålÉWûÉU xÉÑmÉѧÉ, UÉWÒûsÉ mÉëpÉÉMüU|UÉWÒûsÉ lÉå sÉaÉpÉaÉ NûWû uÉwÉï MüÐ AÉrÉÑ qÉåÇ WûÏ MüqmrÉÔOûU Måü oÉÉUå qÉåÇ xÉÏZÉlÉÉ zÉÑÂMüU ÌSrÉÉ uÉ SxÉ uÉwÉï MüÐ AÉrÉÑ qÉåÇ LMü urÉuÉxÉÉÌrÉMü uÉæoÉ xÉÉCOû pÉÏ iÉærÉÉU MüÐÎeÉxÉ Måü ÍsÉL ExÉå arÉÉUWû WûÄeÉÉU ÂmÉL MüÉ mÉÉËU´ÉÍqÉMü pÉÏ ÍqÉsÉÉ LuÉqÉÌOíûorÉÔlÉ, CÇÌQûrÉlÉ LYxÉmÉëæxÉ CirÉÉÌS qÉåÇ ExÉ MüÐ iÉxuÉÏUåÇ NûmÉÏÇ| ElWûÏÇ ÌSlÉÉåÇExÉlÉå ESÕï pÉÏ xÉÏZÉ sÉÏ uÉ MüqmrÉÔOûU Måü ÄeÉËUL ESÕï MüÐ OûÉCÌmÉÇaÉ pÉÏ| mÉëxiÉÑiÉmÉÑxiÉMü, sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ iÉÏxÉUÉ ÌWûxxÉÉ MüÉå UÉWÒûsÉ lÉå sÉaÉpÉaÉ AMåüsÉå WûÏ ESÕïxÉå ÌWÇûSÏ qÉåÇ ÍsÉmrÉÉliÉUhÉ uÉ OûÉDmÉ ÌMürÉÉ Wæû| oÉÉS qÉåÇ CxÉMüÐ mÉëÔÄTüUÏÌQÇûaÉ ÉÏmÉëpÉÉMüU uÉ ÉÏ pÉÉU²ÉeÉ lÉå MüÐ| CxÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉå ÌlÉMüÉsÉlÉå MüÐ qÉÑZrÉ mÉëåUhÉÉxiÉÉå§É WæÇû ÉÏ ÌlÉqÉïsÉ pÉÉU²ÉeÉ LuÉqÉ cÉÇQûÏaÉÄRû Måü LåQûuÉÉåMåüOû ÉÏ MÑüsÉoÉÏU ÍxÉÇWûoÉæÇxÉ uÉ LxOíûÉåxOÕûQæÇûOèxÉ Måü AlrÉ xÉSxrÉ|
(xxiv) Hkwfedk
ÌWÇûSÏ eÉÉlÉlÉå uÉÉsÉå eÉÉå sÉÉåaÉ ESÕï xÉÏZÉ UWåû WæÇû, uÉå ClOûlÉæïOû xÉå ESÕïMüÐ ÌMüiÉÉoÉ mÉÄRû xÉMüiÉå WæÇû uÉå ÌWûlSÏ MüÐ CxÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉå xÉÉqÉlÉå UZÉ MüU ESÕïpÉÉwÉÉ xÉÏZÉlÉå Måü MüÉqÉ MüÉå AÉxÉÉlÉ oÉlÉÉ xÉMüiÉå WæÇû| CxÉ ÌWÇûSÏ ÍsÉmrÉÉÇiÉUhÉ qÉåÇmÉ׸ xÉÇZrÉÉ uÉ mÉÇÌ£ü xÉÇZrÉÉ ÌoÉsMÑüsÉ ExÉÏ iÉUWû ÍsÉZÉÏ aÉD Wæû eÉæxÉå ÌMü qÉÔsÉmÉÑxiÉMü qÉåÇ jÉÏ| rÉWûÏ lÉWûÏÇ WûUåMü mÉÇÌ£ü qÉåÇ A£ÉU pÉÏ EiÉlÉå ÌWû WæÇû ÎeÉiÉlÉå ÌMüqÉÔsÉ aÉëljÉ qÉåÇ|
AÉeÉ aÉÑ mÉÔÍhÉïqÉÉ Måü ÌSlÉ qÉåUÉ uÉ xÉpÉÏ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ mÉëåÍqÉrÉÉåÇ MüÐiÉUÄTü xÉå ElÉ qÉWûÉmÉÑÂwÉ MüÉå zÉiÉ zÉiÉ mÉëhÉÉqÉ uÉ LxOíûÉåxOÒûQæûlOèxÉ MüÉå CxÉLåÌiÉWûÉÍxÉMü MüÉrÉï mÉÔhÉï MüUlÉå Måü ÍsÉL WûÉÌSïMü oÉkÉÉD|
UÉÎeÉ ÇSU pÉÉÌO ûrÉÉ10529 Democracy Boulevard
Potomac Maryland USAPhone: 301.983.8022
Email: [email protected]
(xxv)iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
Ãàá½»¾à Û q jÞÀ kàçÎàã k㧠à mãyÊà šwàr
u tkus D;ksa eSa tc Hkh yky fdrkc ds ckjs esa dqN fy[kus dh
fgekdr djrk gw¡] rks 'kCn esjk lkFk Nksúus yxrs gSa vkSj vÃy dke
djuk can dj nsrh gSA esjh le> esa ;g ugha vkrk fd eSa bl egkxzaFk ds
fdl igyw ij dye vkõekbZ d:¡\ bldh ljyrk dk fõØ d:¡ ;k
blds 'kSyh dk] blds lkfgfR;d igyw dh ckr d:¡ ;k vk/;kfRed i{k
dh] bldh lqUnj 'kCnkoyh ds ckjs esa dqN fy[kw¡ ;k bldh ûkwclwjr
dfork ds ckjs esa] blds nqfu;koh i{k ds ckjs esa dqN fy[kw¡ ;k blds öSch
igyw ds ckjs esa] dqN le> ugha vkrkA veweu fdlh Hkh xzaFk esa dqN
lhfer ûkwfc;k¡ gksrh gSa] ysfdu ftl egkxzaFk dk ,d&,d 'kCn fdlh
cgqewY; jRu ds leku gks] vkSj ftldh ,d&,d iafDr ij ,d iwjk xzaFk
fy[kk tk ldrk gks] mlds ckjs esa fdlh lk/kkj.k euq"; dh deõksj dye
vkfûkj dg gh D;k ldrh gS\ vkfûkj esa esjs dfo ân; ls vuk;kl gh
egku~ yky fdrkc dh 'kku esa ;g 'kCn fudy iúrs gSa%
Þbls gejkg /kúdu&vks&ygw ds ns[kk gS]flEr bldks rks fdlh us xq: ds ns[kk gSAckbl&,&ukõ gS esjs fy;s ÷ør ;s gh]
fd bl fdrkc dks eSaus Hkh Nw ds ns[kk gSAß
(xxvi) iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
cqõqxZ yksx crkrs gSa fd yky fdrkc Qjeku 1939 o yky
fdrkc ds vjeku 1940 iùus ckn yksxksa us iafMr th ls f'kdk;r fd ,d
rks ;s nksuksa iqLrdsa gn ls ü;knk VSdfudy gksus dh otg ls cúh eqf'dy
ls le> vkrh gSa] nwljk buesa mik;ksa dk fõØ cgqr de fd;k x;k gSA
ökfycu rHkh iafMr th us ;g yky fdrkc (rhljk fgLlk) 1941 lekt
dks nsus dk fu.kZ; fy;kA vkSj blh xzaFk ds çdk'ku ds ckn gh yky
fdrkc T;ksfr"k dk ijpe nqfu;k esa ygjkuk 'kq# gqvkA yxHkx 3 bap
pkSúh o 7 bap yEch ;g iqLrd iafMr th dks bruh fç; Fkh fd vki
bls blds uUgs vkdkj dh otg ls] cús I;kj ls xqVdk dgk djrs Fks]
vkSj Hkh bls lHkh yksx xqVds ds uke ls gh tkurs gSa] iatkc esa dgha&dgha
bls NksVh fdrkc ds uke ls Hkh ;kn fd;k tkrk gSA
çLrqr iqLrd yky fdrkc rhljk fgLLkk(1941) dks iafMr th
}kjk fyf[kr ik¡pksa iqLrdksa esa ,d ûkkl eqdke gkfly gS] tgk¡ ÷jeku vkSj
vjeku ,d nwljs ds iwjd gSa rFkk 1942 o 1952 ds laLdj.k Fkksús
VSfDudy LoHkko ds gSa] ogha ;g laLdj.k vius vki esa gj rjg ls
eqdfEey gSA dfork dk ç;ksx lcls igys blh xzaFk esa gqvk gS] ftlls
bldh dforkvksa dks daBLFk djus dk pyu 'kq# gqvk vkSj blh pyu
dh otg ls gh yky fdrkc dk lans'k tu&tu rd igq¡pk vkSj bl
fo|k dks loZ=k çflðh feyuh 'kq# gqbZA lknxh ds fygkõ ls ;g iqLrd
ckøh pkjksa fdrkcksa esa ls lcls vOoy gS] brus de 'kCnksa esa brus egku~
fo"k; dks vius vki esa leks ysuk xkxj esa lkxj ls de ugha gSA ,slk ugha
fd T;ksfr"k ds fdlh i{k dk fõØ Nksú fn;k x;k gks] ckr dsoy la{ksi
esa exj iwjh fu"Bk ls dh xbZ gSA o"kZQy dh lkj.kh dk pyu Hkh blh
xzaFk ds lkFk gh 'kq# gqvk] tksfd ckn esa yky fdrkc T;ksfr"k dk ,d
(xxvii)iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
vfHkUu vax cukA gj Hkko esa fdlh ,d ;k ,d ls ü;knk xzg gksus
dh fLFkfr esa D;k mik; fd;k tk;s igyh ckj bldk fõØ cús
foLrkj ls fd;k x;k gSA gj xzg ls lacaf/kr nsoh&nsorkvksa ds fp=k
lcls igys blh fdrkc esaa iafMr th us fn;s gSa] ;gh ugha gj xzg ls
lacafèkr usd vkSj cn dkjd oLrqvksa ds fp=k Hkh igys blh iqLrd
esa çdkf'kr fd;s x;sA eaxy cn ds dkjd nsork dss ckjs esa loZçFke
fõØ ;gha ls 'kq# gqvk] vkSj eaxy cn ds dkjd nsork dk fp=k
dsoy blh xzaFk esa gh ik;k tkrk gSA
dgrs gSa fd ljyrk vkSj lknxh nks egku~ xq.k gSa] ysfdu lkFk
gh ;g Hkh dgk x;k gS fd bUgsa gkfly djuk mruk gh dfBu Hkh gSA
ûkq'kføLerh ls ;gh ljyrk vkSj lknxh yky fdrkc dh vkRek gSA bruh
lknh Hkk"kk esa ik¡p&ik¡p egkxzaFkksa dk fuekZ.k dksbZ ekewyh ?kVuk ugha gSA
njvly yky fdrkc nqfu;k dk ,d ek=k ,slk xzaFk gS ftldh jpuk
lkfgfR;d Hkk"kk vkSj 'kSyh esa dh xbZ gSA blesa ,d&,d y«õ dk pquko
iafMr th us cúh lko/kkuh vkSj ûkwclwjrh ls fd;k gS] iwjs xzaFk esa ,d Hkh
y«õ Qkyrw fn[kkbZ ugha iúrkA eqgkojksa] yksdksfDr;ksa vkSj lqanj o lVhd
miekvksa dk tks bLrseky iafMr th us bu xzaFkksa esa fd;k gS] og cstksú
gSA bu lc ds cöSj 'kk;n oks ckr u cu ikrh tks fd vkt gekjs lkeus
gSA oSls rks cgqr ls mnkgj.k bl flyflys esa fn;s tk ldrs gSa ysfdu eSa
;gk¡ eqgkojs vkSj miek ds nks mnkgj.k is'k djuk pkgwaxkA l÷k uEcj 252
esa iafMr th /ku ds fujarj çokg dh ckr djrs gSa] vxj os pkgrs rks
dsoy ;gh dgdj dke py tkrk fd ml tkrd ds ikl èku&nkSyr
fujUrj vkrh jgsxhA ysfdu mudh çcqð lkfgfR;d lksp ns[ksa fd /ku dh
fujarjrk c;ku djus ds fy;s mUgksaus iatkch Hkk"kk dh ,d çflð
(xxviii) iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
yksdksfDrvkj <k¡xk] --------- pYyhvk¡ (iwjh yksdksfDr bl çdkj gS vkj <k¡xk]
ikj <k¡xk] fcPp VYye VYyhvk¡] vk.k dw¡tk¡] ns.k cPps] unh Ugko.k
pYyhvk¡) dks ç;ksx fd;kA bl yksdksfDr esa pyrs gq, jgV dk fõØ gS
tks fd dq,¡ ls fujarj ikuh fudky fudky dj [ksrksa dks nsrk gS] ;g
fujarjrk dh ,d vf}rh; mnkgj.k gSA blh rjg gh cgLir ûkkuk uEcj 10
(l÷k uEcj 50 ij) ds eans vlj ds ckjs esa iafMr th fy[krs gSa
‘mldh fõUnxh esa cPps us ûokc esa egy ns[ks] exj tkxusmij mlh VwVh gqbZ pkjikbZ v©j rosyk ûkjk¡ esa ysVs ik;kA’
÷kjlh Hkk"kk esa rosyk ûkjk¡ dk vFkZ gS ‘x/kks a dk vLrcy’A ;g miek
ds lqUnj bLrseky dh ,d ûkwclwjr felky gS] fd dgk¡ rks egy vkSj dgk¡
rosyk ûkjk¡a] gkykafd egy dh txg VwVh gqbZ pkjikbZ Hkh iwjh dgkuh c;ku
dj nsrh gS ysfdu rosyk ûkjk¡ ds bLrseky us bl iwjs mnkgj.k dks ,d
fcYdqy gh u;k vkSj lVhd :i ns fn;kA buds bykok Hkh ,sls vusdksa
mnkgj.k bl fdrkc esa ekStwn gSa tks fd iafMr th dh çkSù vkSj ifjiDo
lkfgfR;d lksp dh rj÷ b'kkjk djrh gSA
tgka /keZ&fujis{krk dh pk'kuh ls ljkcksj olq/kSo dqVqEcde~ dk
ifo=k lans'k bl egkxzaFk dh vkRek gS] ogha nhu&nqf[k;ksa dh enn vkSj
thoksa ij n;k Hkko j[kuk bl xzaFk dh ewy f'k{kkvksa esa ls ,d gSA iwoZtUeksa
ds lafpr deks± ds flðkar ls Hkh Åij mB dj iafMr th us vkt ds lanHkZ
esa mu öyfr;ksa dks nksckjk u nksgjkus dh f'k{kk nh gS tks fd ekuo ek=k
ds fy;s nq%[k vkSj eqlhcr dk dkj.k cu ldrh gSaA bl lanHkZ esa fir
_.k dk pSIVj vfr egRoiw.kZ gks tkrk gS tgk¡ ;s crk;k x;k gS fd
dqÙkksa dks ekjus ;k lrkus] tho gR;k] fe=kksa ;k Hkkb;ksa ls /kks[kk] óh ij
(xxix)iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
vR;kpkj] Hkzw.k gR;k] vlR; dguk] pfj=kghurk] /kks[kk/kúh vkSj Jki ;k
cnnqvk dh otg ls bUlku ij fdlh u fdlh çdkj dk _.k pù tkrk
gS] ftlds ifj.kke vDlj cgqr Hk;adj gqvk djrs gSaA ökSj ls ns[kus okyh
ckr gS fd ;g pSIVj dsoy bu _.kksa dk fõØ ek=k ugha gS] cfYd blds
õfj;s ,d ,slk lans'k fn;k x;k gS ftl ij vey djds vkSj bu cqjkb;ksa
ls cp dj dksbZ Hkh euq"; vius thou esa xq.kkRed ifjorZu yk ldrk gSA
bl xzaFk dh fyI;karj.k ds ihNs Hkh dbZ dkj.k gSa] lcls igys
rks ;g fd fdlh Hkh xzFk dks ;fn mldh ewy õqcku esa gh iùk tk, rks
mldh vkRek rd igq¡pus dk jkLrk vklku gks tkrk gS! nwljk lcls cúk
dkj.k ;g Fkk fd bl xzaFk esa tks mnwZ] Qkjlh ,oa iatkch ds 'kCn] eqgkojs]
vkSj yksdksfDr;k¡ bLrseky gqbZ gSa] muesa ls vfèkdrj dk VwVk QwVk ljykFkZ
rks 'kk;n fd;k tk lds] exj mUgsa vuqokn djus ls vFkZ dk vuFkZ gks tkus
dh laHkkouk cgqr ü;knk cù tkrh gSA iwoZ esa yky fdrkc ds dqN laLdj.kks a s
ds rFkkdfFkr vuqoknksa ls tks viwj.kh; {kfr gqbZ mlls dkSu ifjfpr ughaA
mnkgj.kr% bl laLdj.k es a ,d txg ,d iatkch dh çflð yksdksfDr gS%
vkj <k¡xk] ikj <k¡xk] fcPp VYye&VYyhvk¡]vk.k dw¡tk¡] ns.k cPps] unh Ugko.k pYyhvk¡A
D;k bldk vuqokn fd;k tk ldrk gS\ th ugha] flQZ ljykFkZ
djus dh dksf'k'k dh tk ldrh gSA blh iqLrd esa 'kCn lqFkjk o lqFkjs 'kkg
dk dbZ txg ij ç;ksx gqvk gSA lqFkjk okLro esa ,d tu&tkfr dk uke
gS rFkk bUgsa lqFkjk D;ksa dgk tkrk gS vxj bldk mYys[k djus cSBsa rks
cgqr yEch pkSúh O;k[;k dh õ:jr iúrh gSA vr% fyI;karj.k dk ekxZ
gh gesa loksZÙke çrhr gqvkA ;s dksbZ ,dek=k mnkgj.k ugha gSa ,sls cgqr
(xxx) iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
ls mnkgj.k bl xzaFk esa vkidks feysaxs] blhfy, geus vuqokn ugha
fyI;k¡rj.k dk fu.kZ; fy;kA
ge yksd dY;k.k gsrq bl fyf[kr xzaFk ds ewy Lo:i ls fdlh
Hkh çdkj dh NsúNkú ds gd esa ughs] vkSj u gh ge ;g pkgrss gSa fd
fdlh Hkh 'kCn ds xyr vFkZ gh lekt rd igq¡ps] D;ksafd ,d öyr vFkZ
cgqr lh Hkzk¡fr;ksa dks iSnk djus ds fy, dkQh gksrk gS] vr% ge fdlh
Hkh Hkzkafr dks QSykus ds egkiki ls gj le; cpuk pkgrs gSaA D;ksafd gekjk
edln rks bl xzaFk ds ckjs esa QSyh xyrQgfe;ks a o Hkzkafr;ksa dks nwj djuk gSA
eSa igys Hkh võZ dj pqdk gw¡ fd ge yksx bl xzaFk ds ewy
Lo:i ls fdlh çdkj dh Hkh NsúNkú ds fugk;r f[kyk÷ gSa] vr% geus
blds fyI;k¡rj.k ds nkSjku viuh rj÷ ls ,d Hkh 'kCn ;gk¡ rd fd ,d
ek=kk rd dk gsjQsj ugha fd;kA esjs cgqr ls fe=kksa dh jk; Fkh fd gjsd
i"B ds uhps mlesa bLrseky gq, eqf'dy 'kCnksa ds vFkZ fn, tk,¡ rkfd
iùus okys dks vklkuh gks] ysfdu gekjh uõj esa ;g Hkh fdrkc ds ewy
:i ls f[kyokú Fkk] vr% geus bl lq>ko dks ugha ekukA ysfdu esjs ije
fe=k fnYyh fuoklh Jh vfuy Hkkj}kt th us ,d cs'køherh e'kfojk fn;k
ftls [kkfjt djus fd fgekør eSa u dj ldkA mudk er Fkk fd mnwZ]
Qkjlh] o iatkch ds eqf'dy 'kCnksa ds ;fn vFkZ u fn, x, rks Hkzkafr;k¡
QSyus dk o vFkZ dk vuFkZ gksus dh laHkkouk vkSj ü;knk cù ldrh gSaA
D;ksafd D;k tkus dksbZ iùus okyk fdlh 'kCn dks D;k le> cSBs] ;fn
,slk gksrk gS rks bl egku~ xzaFk ds çpkj çlkj ds dk;Z dks cgqr cúk
èkDdk yxus dh laHkkouk ls badkj ugha fd;k tk ldrk] vkSj bldk lhèkk
lhèkk vFkZ gekjs eøln dk ukdke;kc gksuk gksxkA blh otg ls esjs ije
(xxxi)iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
fe=k Jh vfuy Hkkj}kt th ds y«õksa dks Qwy pùkrs gq, geus bl xzaFk
ds var esa mnwZ] Qkjlh] iatkch esa yxHkx 650 eqf'dy 'kCnksa ds vFkZ fn,
gSa] vr% xzaFk dk ;g fgLlk lçse o lknj eSa mUgsa gh lefiZr djrk gw¡A
dqN vged yksx vDlj iafMr th dh Hkk"kk vkSj punctuation ijlokfy;k fu'kku yxkus dh fgekdr djrs gSa] rFkk muds fy[ks xzaFkksa dh
Hkk"kk dks "alien" rFkk 'kSyh dks "ill punctuated" dgrs gSaA gkykafd bl xzaFk
esa ckj&ckj dgk x;k gS fd Þnqfu;koh fglkc fdrkc gS ---- dksbZ
nkok&,&ûkqnkbZ ughaß] blfy, eSa dksbZ nkok rks ugha d:axk exj mu
lc yksxksa dks cús vnc o ûkywl ls ;g lans'k igq¡pkuk pkgwaxk fd iafMr
th dh Hkk"kk o 'kSyh ij maxyh mBkus okys egkuqHkko vxj mnwZ õqcku ls
okfd÷ gksrs rks 'kk;n ,slh csgwnk ckrsa u djrs D;ksafd ,slh mEnk
punctuation vkSj y«õksa dk lVhd pquko 'kk;n gh fdlh vkSj iqLrd esa
ns[kus dks feysxkA èkksdk] >wV] >wVk] vLFkku] mikvks] lqHkkvks] vLFkkiu]
uw¡g] /kh] nksgrk] nksgrh] C;ksikj] C;ksikjh] Msyk vkSj òki vkfn 'kCn (ftUgsa
dqN vukúh yksx vke cksypky ;k viHkza'k 'kCn le>us dh vDlj Hkwy
dj cSBrs gS a) njvly 'kqð Qkjlh Hkk"kk ds çkekf.kd lkfgfR;d 'kCn gS a tks
fd iafMr th ds mPp ntsZ ds Hkk"kk Kku dks n'kkZrs gS a] vc jgh iatkch Hkk"kk
ds 'kCnksa] eqgkojks a] o yksdksfDr;ksa dh ckr] rks fdlh Hkh ys[kd dh dye u
rks vkt rd vkapfydrk ls ökf÷y jgh gS vkSj u gh 'kk;n vkxs dHkh jgsxhA
R;kx vkSj cfynku gekjs ns'k dh ijaijk jgh gSA Hkkjrh; ewY;ksa
esa bUgsa cgqr Å¡pk ntkZ gkfly gS] gekjs iafMr th Hkh blh R;kx vkSj
cfynku dh lk{kkr ewfrZ gSaA T;ksfr"k ds ik¡p&ik¡p egkxzaFk jpus ds ckn
Hkh muds vanj dHkh çflfð ;k uke ikus dh dksbZ >yd fn[kkbZ ugha
(xxxii) iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
iúrhA ;gk¡ rd fd bu xzaFkksa ij crkSj jpf;rk viuk uke rd nsus ls
Hkh mUgsa xqjsõ jgk] vkSj uke fn;k Hkh rks vius ppsjs HkkbZ iaafMr fxj/kkjh
yky 'kekZ dk ftudk fd ökfycu bYe T;ksfr"k ls dksbZ ysuk nsuk Hkh
ugh a Fk kA ;gh ugh a og lTtu ftUgk s au s bl fdrkc dh
dkfrcdkjh(Calligraphy) viuk esgurkuk ysdj dh mUgsa Hkh vk'khokZn
nsuk vkSj mudk uke vius xzaFk esa 'kkfey djuk iafMr th ugha HkwysA os
lnSo ;gh dgrs jgs fd tks dqN Hkh mUgksaus fy[kk gS] oks fdlh v–';
'kfDr dh nsu gS os rks bl egku~ dk;Z dks iwjk djus ds ,d fufeÙk ek=k
gSaA lkjh fõanxh fcuk fdlh fufgr LokFkZ ds dsoy ekuo dY;k.k dh
Hkkouk dk ikyu djrs gq;s vkSj vius uke o çflðh dk cfynku djus
dh fgEer fdlh flð iq#"k ds ikl gh gks ldrh gSA
tks balku viuh Hkwy dk vglkl dj ysa] vkSj le; jgrs mUgsa
lq/kkjus dh dksf'k'k djs] esjs û;ky esa ,slk O;fDr vke vkneh ds Lrj ls
cgqr Åij dk gksrk gSA yky fdrkc ds ÷jeku 1939 tc çdkf'kr gqbZ
rks iafMr th us ns[kk fd dkfrcdkjh vkSj NikbZ dh otg ls dbZ
öyfr;k¡ vHkh jg xb± gSa] vki ml egku~ vkRek dh Hkkouk vkSj yxu
dk vankõk yxk;sa fd mUgksaus rqjUr gh vius vxys xzaFk yky fdrkc ds
vjeku 1940 ds var esa vyx ls ,d pSIVj ns fn;k ftlesa fd
foLrkjiwoZd gj ml öyrh dk fõØ fd;k x;k tks fd yky fdrkc ds
÷jeku 1939 esa jg xbZ FkhA mUgksaus u dsoy mu öyfr;ksa dk fõØ gh
fd;k] cfYd mu xyr 'kCnksa dh txg dkSu lk lgh 'kCn gksuk pkfg;s
l÷k uEcj vkSj iafDr uEcj lfgr yksxksa rd igq¡pk;kA blh eøln ls
mUgksaus ,d ^nq#Lrhukek* (Correction Slip) Hkh lkFk esa Niok nh
rkfd öyrh yxus dh xqatk;'k gh ûkRe gks tk;sA
(xxxiii)iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
geus vius çkphu _f"k;ksa dks rks ugha ns[kk ysfdu ;g lc ckrsa
tku ysus ds ckn dqN dqN vglkl õ:j gks jgk gS fd gekjs _f"k&eqfu
Hkh iafMr th tSls gh jgs gksaxsA
yky fdrkc ds igys rhu laLdj.k ‘yky fdrkc ds ÷jeku
(1939)’] ‘yky fdrkc ds vjeku (1940)’ vkSj ‘yky fdrkc rhljk
fgLlk(1941)’ dk fyI;arj.k eSaus røjhcu rhu lky igys gh dj fy;k
Fkk] ysfdu yky fdrkc ds çdk'ku ds çfr QSyh Hkzk¡fr;k¡] vkRefo'okl
dh deh vkSj vlQyrk ds Mj dh otg ls eSa bUgsa iqLrd ds :i esa
çdkf'kr u djk ldkA nSoK iafMr os.khekèko xksLokeh th }kjk yky
fdrkc ds igys nks fyI;karfjr laLdj.k çdkf'kr gksus ds ckn mUgksaus
‘yky fdrkc rhljk fgLlk (1941)’ ds çdk'ku ds fy;s eq>s çksRlkfgr
fd;k] gkykafd og ûkqn Hkh bldk fyI;karj.k dj pqds Fks vkSj ;g iqLrd
yxHkx iwjh rjg ls çdk'ku ds fy;s rS;kj Hkh Fkh] ysfdu mudh gkfnZd
bPNk Fkh fd bl iqLrd dk çdk'ku dk;Z esjs }kjk gh laiUu gksA fl÷Z
;gh ugha mUgksaus eq>s bl iquhr dk;Z ds fy;s gj çdkj dh lgk;rk dk
vk'oklu Hkh fn;k vkSj le; le; ij mudh cgqewY; jk; crkSj vk'khokZn
Hkh eq>s feyrh jgh ftlds fy;s eSa lnSo mudk _.kh jgwaxkA
oSls rks esjs cgqr ls lkFkh bl egku~ xzaFk ds fyI;karj.k djus esa
esjs çsj.kk òksr jgs gSa] ysfdu bldk eq[; Js; dsoy nks O;fDr;ksa dks gh
tkrk gSA ,d gS esjs cús HkkbZ vkSj ,sLVªksLVwMSaV~l ds la;kstd Jh fueZy
dqekj Hkkj}kt th rFkk nwljs esjs NksVs csVs fpañ jkgqy çHkkdjA bu nks
vkRekvksa dh yxu vkSj vFkd esgur dk urhtk gS fd vkt ;g xzaFk
laHkor% 'kqðre :i esa vkids eqckfjd gkFkksa esa igq¡pk gSA tgk¡ jkgqy us
(xxxiv) iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
cús th tku ls bls mnwZ ls fgUnh esa fyI;karfjr djus esa esjh lgk;rk dh]
rFkk ckn esa bldks daI;wVj ij cúh esgur ls VkbZi fd;k ogha vknj.kh;
fueZy th us fnu jkr ,d djds bldh çw÷jhfMax dh] og Hkh ,d ckj
ugha] dbZ ckjA ;fn fueZy th dk lkFk u feyk gksrk rks 'kk;n bl xzaFk
esa cgqr lh öyfr;k¡ jg xbZ gksrhA eSa gj ckj viuh rj÷ ls bls 'kqðre
:i esa rS;kj djrk Fkk ysfdu fueZy th dh dq'kkxz cqfð vkSj iSuh uõj
gj ckj dksbZ u dksbZ xyrh <w¡< gh ysrh vkSj ;fn la;ksxo'k dksbZ öyrh
jg Hkh tkrh rks mls jkgqy <w¡< ysrkA D;ksafd Jh fueZy dqekj Hkkj}kt th
,sLVªksLVwMSaV~l xzqi ds çeq[k gSa] vr% mudh vuqefr ds fcuk bl xzaFk dks
çdk'ku ds fy, çSl esa nsus esjs fy, eqefdu ugha Fkk] vr% tc os larq"V
gq, rHkh eSaus xzaFk dks çdkf'kr djokus dh fgEer dhA esjh Hkwfedk rks
ek=k ,d Non Playing Captain dh gh jgh] oukZ lkjk dke rks bu nksuksa ds
}kjk gh laiUu gqvk gSA vr% lkjk Js; vknj.kh; Jh fueZy dqekj Hkkj}kt
th rFkk fpañ jkgqy çHkkdj gh dks fn;k tkuk pkfg,A
bl fdrkc ds ckjs esa QSyh Hkzkafr;k¡ vkSj fdaonafr;ksa dks nwj
djuk gekjk eøln jgk gS] blesa ge fdrus lQy jgs] bldk ÷Slyk rks
oÃr gh djsxk ysfdu yky fdrkc ds ,d liwr dk fõØ eSa ûkkl rkSj
ij djuk pkgwaxk tks fd yxHkx 37&38 lky ls Hkkjr Hkwfe ls cgqr nwj
la;qDr jkT; vesjhdk esa jgrs gq, Hkh bl eøln dks iwjk djus ds fy;s
th&tku ls yxs gq;s gSa] vkt vxj bl egku~ xzaFk ds ckjs esa QSyh Hkzkafr;ka
dqN de gqb± gSa] rks og dsoy bl iq.; vkRek dh otg ls&esjh eqjkn
Jh jktsUæ HkkfV;k th ls gSA ewy :i ls vEckyk Nkouh fuoklh Jh HkkfV;k
th ds iwjs ifjokj us yky fdrkc ds çpkj&çlkj tks ljkguh; dk;Z fd;k
gS] og csfelky gSA mÙkj Hkkjr ds yky fdrkc vuq;kb;ksa ds ikl ewy
(xxxv)iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
xzaFkksa dh çfrfyfi;ksa bUgha ds ifjokj ls vkb± gSaA vkt vxj yky fdrkc
ds jpf;rk ds rkSj ij iafMr :ipan tks'kh dk uke yksx tkurs gSa rks os
fl÷Z Jh jktsUæ HkkfV;k th dh cnkSyr] oukZ vkt Hkh yksx bl ifo=k xzaFk
dks vjc ns'k ls vk;k gqvk ;k lwjt ds lkjFkh }kjk fy[kk gqvk gh le>
jgs gksrsA yky fdrkc 1939 o yky fdrkc 1940 ds laLdj.k eq>s Hkh Jh
jktsUæ HkkfV;k ds vuqt Jh v'kksd dqekj HkkfV;k th ds eqckfjd gkFkksa
ls gh çkIr gq;s FksA ;gka eSa ,d vkSj ckr ûkkl rkSj ij fy[kuk pkgwaxk fd
iafMr :i pan tks'kh dh nqyZHk rLohjksa esa ls ,d rLohj tks fd baVjuSV
ij Hkh dbZ txg miyCèk gS] (rFkk iafMr os.khekèko th }kjk fyI;karfjr
yky fdrkc ds igys nks laLdj.kksa esa Hkh lfEefyr gS) dks vius dSejs
ls ûkhapus dk 'kŠZ Hkh Jh v'kksd dqekj HkkfV;k th dks gh gkfly gSA
mYys[kuh; gS fd ;g rLohj [khapus dk vuqjksèk Lo;a iafMr th us fd;k
FkkA iafMr th ds lkFk HkkfV;k ifjokj dh ?kfu"Brk dk lcwr bl iqLrd
esa Jh jktsUæ HkkfV;k th }kjk fy[kh xbZ Hkwfedk gSA ftl rjg HkkfV;k th
dks ;g ukõ gS fd mUgsa vkSj muds ifjokj dks iafMr :ipan tks'kh th
dk vk'khokZn çkIr gS] fcYdqy mlh rjg esjs fy;s Hkh ;g ckbl&,&xoZ
gS fd eq>s Hkh Jh jktsUæ HkkfV;k th dk Lusg çkIr gS] vkSj eSa yksxksa dks
cús xoZ ls crkrk gw¡ fd eSa mUgsa tkurk gw¡A
;gk¡ eSa ,d vU; egku~ vkRek dk fõØ vkSj èkU;okn djuk
viuk ÷õZ&,&võhe le>rk gw¡] ftuds fõØ ds cöSj 'kk;n ;g lc
dok;n vèkwjh jgrh] og gSa esjs cús HkkbZ vkSj yky fdrkc egkxzaFk ds
lPps vuq;kb;ksa ds vxqvk iafMr çnhi dqekj 'kekZ thA yky fdrkc ds
vkè;kfRed igyww ls gesa vxj fdlh us :c: djok;k rks og iafMr çnhi
dqekj 'kekZ th gh gSaA yky fdrkc ds vkè;kfRed igyw dks tkuus ds
(xxxvi) iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
ckn rks ekuks gekjh vk¡[kksa ls õgkyr ds dbZ p'es mrj x;s] vkSj lksp
ds uqDrk&,&uõj ls ökfycu gekjk iquZtUe gqvk] oukZ ge vkt rd
vaèksjs esa gh HkVd jgs gksrsA T;ksfr"k dks osn dh vk¡[k D;ksadj dgk tkrk
gS& ;g ckr gesa yky fdrkc dk ,d vkè;kfRed xzaFk dh rjg euu
djrs gq, Kkr gqbZ] vkSj bldk lkjk Js; HkkbZ çnhi þq ekj 'kekZ th dks
tkrk gS] eSa vkSj esjs ,sLVªksLVwMSaV~l ds lc lkFkh iafMr çnhi þq ekj 'kekZ th
ds lnSo vkHkkjh jgsaxsA
fiNys yxHkx ,d n'kd esa yky fdrkc dk ijpe u dsoy
iwjs Hkkjr esa cfYd nqfu;k ds dksus&dksus esa cúh 'kkuks 'kkSør ls ygjk;k
gSA vkt bl xzaFk dh èkwe mu ns'kksa esa Hkh eph gS tgk¡ fd bYe&,&T;ksfr"k
dks laHkor% öSj&bLykeh vkSj gjke rd ekuk tkrk gSA esjs fy;s ;g cús
xoZ dh ckr gS fd ikfdLrku tSls bLykeh ns'k esa Hkh vkt yky fdrkc
ds lPps vuq;kbZ mHkj jgs gSa] vkSj yky fdrkc dh f'k{kkvksa dks v{kj'k%
vey esa yk jgs gSaA ewy xzaFk ds vHkko esa ogk¡ Hkh bl fo|k ds ckjs esa
vusdksa öyr÷gfe;k¡ yksxksa ds fnekö esa Fkha] ysfdu ,sLVªksLVwMSaV~l xzqi us
tc ls ewy mnwZ xzaFk baVjuSV ij miyCèk djok;s gSa] rc ls u fl÷Z
ikfdLrku esa blds vøhnreanksa dh rknkn esa btk÷k gqvk cfYd cgqr
ls yksxksa us ekalkgkj lfgr vU; cqjkb;ksa ls Hkh rkSck dj yh gSA vki ;øhu
ekus fd gekjs dgus ij ekalkgkj tSlh vknr Nksúus okyksa dh la[;k Hkkjr
dh ctk; ikfdLrku esa ü;knk gSA
eSa ;gk¡ yky fdrkc T;ksfr"k esa f=kewfrZ ds uke ls çflð mu rhu
ukStokuksa paMhxù fuoklh ,MoksdsV dqychj flag cSal] tkya/kj fuoklh Jh
eus'oj flag dkSaMy] fnYyh fuoklh Jh jktho ds- [kêj dk fõØ djuk
(xxxvii)iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
viuk ije dÙkZO; le>rk gw¡] bu lc us mez esa eq>ls cgqr NksVs gksus
ds ckotwn Hkh esjk gj le; ekxZn'kZu fd;k vkSj vius cs'køherh lq>koksa
ls eq>s jks'kuh fn[kkrs jgsA eSa bUgsa K3(Kulbir, Kondal, Khattar) ds uke ls
;kn djrk gw¡] ;s rhuksa ukStoku esjs ckõw vkSj esjs fny dh /kúdu dk
fgLlk gSaA bUgsa ns[kdj eq>s iwjk Hkjkslk gS egku~ yky fdrkc vc lqjf{kr
gkFkksa esa gS] vkSj eq>s bl ckr ij drbZ 'kd ugha fd Hkfo"; esa yky
fdrkc dk ijpe bUgha ukStokuksa ds gkFk esa gksxkA
vkt ls pUn lky igys ,sLV ªksLVwMSaV~l xzqi us ,d ûokc ns[kk
Fkk&gjsd yky fdrkc çseh rd bl fdrkc dks 'kqðre :i esa igq¡pkus
dk] dke cgqr eqf'dy Fkk ysfdu lkSHkkX; ls gesa dqN ,sls lkFkh feyrs
x;s ftudh lksp gekjh lksp ls esy [kkrh FkhA blh flyflys esa ‘yky
fdrkc ds ÷jeku (1939)’ vkSj ‘yky fdrkc ds vjeku (1940)’ ds
fyI;arj.k ds dfBu dk;Z dk chúk iafMr os.kh ek/ko xksLokeh us mBk;k
vkSj lQyrkiwoZd mls iwjk Hkh fd;kA vc ‘yky fdrkc rhljk fgLlk
(1941)’ dk fõEek gekjs liqnZ fd;k x;k gSA ge blesa fdrus lQy
gq;s] bldk fu.kZ; rks le; gh djsxk ysfdu ;gk¡ eSa ,d ckr Li"V dj
nsuk pkgw¡xk fd bl fdrkc ds çdk'ku dk dk;Z geus fdlh vkfFkZd
ykHk dh uh;r ls ugha fd;k] gekjk eøln tgk¡ tuekul rd bl xzaFk
dks 'kqðre :i esa igq¡pkuk gS] ogha bl xzaFk ds õfj;s yky fdrkc ds
gj ml çseh rd igq¡puk pkgrs gSa tks fd fdlh Hkh :i esa vkSj dgha Hkh
bl ij dke dj jgk gSA vxj bl dksf'k'k ds }kjk ge yksx vius xzqi
dk nk;jk cùkus esa l÷y jgrs gSa rks ge le>saxs fd gekjk eøln
dke;kc gqvkA
(xxxviii) iafMr :i pan tks'kh th dk rhljk [+okc
dgrs gSa fd bUlku öyfr;ksa dk iqryk gS] u pkgrs gq;s Hkh
gels tkus vutkus bl iqLrd esa dqN öyfr;k¡ õ:j jg xbZ gksaxh vkSj
ge gj ml 'kûl ds rg&,&fny ls 'kqØxqõkj gksaxs tks fd bl fdrkc
dh deh&csf'k;ksa ds ckjs esa gesa crk;sxk blfy;s gj ml vkneh ls ftlds
eu esa yky fdrkc ds çfr Jðk vkSj lEeku gS] gkFk tksú dj ;g
öqõkfj'k djrs gSa fd os gesa gekjh =kqfV;ksa ds ckjs esa õ:j voxr djk;sa
rkfd Hkfo"; esa bu öyfr;ksa ls cpk tk ldsA
Lora=krk fnol 2007]ifV;kyk uxjA
lçse o lknj;ksxjkt çHkkdj
58] vcZu ,LVsV&1]ifV;kyk&147 002
nwjHkk"k% 98725&68228]92168&98998
Email: [email protected], [email protected].
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
¡ï³àêD;k gqvk Fkk D;k Hkh gksxk] 'k©ø fny esa vk x;kA
bYe Tkksfr"k gLr js[kk] gky lc Qjek x;kA
tue þq .Myh ;k fd panj] fgLls nks cryk x;kA
gkFk nk;k¡ ys þs ck;k¡] Hksn gS le>k x;kA
tue jk'kh ?kj esa igys] yXku þs fy[kok x;kA
yxu igyk fgUnlk fxu dj] 12 ?kj pyok x;kA
bl rjg ij þq .Myh iwjh djþs ] tc cuok x;kA
gky lc xzg ûkkukokjh] dkih ;s fy[kok x;kA
Hksn ckøh bruk j[kk] mez dks fNiok x;kA
yúdk yúdh xks u cksyk] cPpk ;s cryk x;kA
tue þq .Myh enZ nk;k¡] igys gS j[kok x;kA
v©jr þq .Myh panj ck;k¡] ihNs gS yxok x;kA
b'kkjru gh ckr dj þs gky] lc iùok x;kA
nks Nis Fks fgLls igys] ,d ;s cuok x;kA
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷õZu tue þq .Myh cewtc rqyk yxu gLc õSy gSA
Åij dh þq .Myh esa yxu dks ,d dk fgUnlk nsdj gLc õSy
gksxhA
(i) gkykr ns[kus þs fy;s cgLir ûkkuk uEcj 1] lwjt uEcj 2
oöSjg eqykfgõk djsaA blh rjg gh c"kZQy iù ysaA
(ii) gj xzg þs ûkkukokj vlj þs 'kq# esa t¨ phõsa fy[kh gSa
tc oks iSnk g axh] bl ûkkuk uEcj esa fn;k gqvk vlj 'kq#
g¨xkA elyu 'kqDdj uEcj 1&9 esa l÷sn xk; gS ;k 'kknh 25osa
lky eank Qy 'kq# gksxkA
D;k Vsok nq#Lr Hkh gS l÷k uEcj 425 lcls igys ns[ksaA
13
2
4
56
7
89
10
1112
jkgq lwjt
panj
luhpj
cq/keaxy
dsrq
cgLiryxu
'kqDdj
79
8
10
1112
1
23
4
56
jkgq lwjt
panj
luhpj
cq/keaxy
dsrq
cgLiryxu esa
'kqDdj
3
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ÌààÌà ᧠¾ààÆà (rhljk fgLlk)
yky fdrkc gS t fr"k fujkyh] t¨ føLer l¨bZ d¨ txk nsrh gSA
÷jeku iôk nsþs ckr vkfûkjh] n y«õh ls õsger gVk nsrh gSA
'krZ jkgq þs rq dh 7osa Hkh r¨úh] tue jk'kh Hkh oks feVk nsrh gSA
yxu ,d dk fgUnlk ysdj t pyrh] ûkRe 12 ij gh oks dj nsrh gSA
gS cqfu;kn js[kk Ã;k÷k ls pyrh] Qykns'k t fr"k crk nsrh gSA
gokbZ û;kyksa d¨ ;drj÷ djrh] [kúk ?kúk panj d dj nsrh gSA
u 27 uPNÙkj u iapk¡x fxurh] Hkqyk jk'kh 12 d¨ oks nsrh gSA
fl÷Z iôs ?kj 12 vkûkhj ysrh] xzg 9 ls føLer crk nsrh gSA
tue oÃr fnu ekg mez lky lc þq N] bLe uke d¨ Hkh múk nsrh gSA
÷Ãr js[kk] Q¨V¨ ;k dksBs ls þq .Myh] tue e; panj cuk nsrh gSA
fy[kr tc fcèkkrk fdlh d g 'kDdh] mikvks ekewyh crk nsrh g®A
xzgQy jk'kh þs Vqdús n¨ djrhA
;k js[kk esa es[kk yxk nsrh gSA
reghn reghn
4
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gqDe fcèkkrk tue feys r¨] ys[k t¨fr"k crykrk gSA
yky fdrkc cPpk xzg pkyh] føLer lkFk ys vkrk gSA
bl cPps dh uUgh eqëh esa] idúk nso vkdk'k dk gSA
Hkjk ûkõkuk ftl þs vUnj] fufèk flðh dh ekyk gSA
u© fufèk d¨ xzg 9 ekuk] flðh 12 jk'kh gSA
9 õjc tc 12 fxurs] g¨rh ekyk iwjh gSA
jkgq þs rq t¨ iki fxus gSa] xzg lc gh d¨ ?kqekrs gSaA
xq# vþs yk n¨ d¨ pykos] ?kwers ij oks cqèk esa gSaA
lkr g¨ u© ;k ekyk p©jklh] iki ÷þZ 2 gh dk gSA
Åij uhps txr þs vUnj] >xúk bu n¨ gh dk gSA
iki vxj lc nqfu;k N¨ús] lkr xzg cp tkrk gSA
jk'kh 12 v©j lkr xzg ls] ujd p©jklh dVrk gSA
uUgh eqëh tc [kqyh cPps dh] vkdk'k] gok] Hkjiwj gqvkA
gjdr] xehZ] ikuh ls feêh] czã.M lkjk tkx iúkA
gkFk nk;k¡ vkSj þq aMyh tue d¨]rnchj enZ dk uke gqvkA
vkökõ
5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ck;k¡ gkFk v©j panj þq .Myh] rønhj c'kj dk dke gqvkA
myV gkFkksa ls v©jr ekuk] xzgQy jk'kh vke gqvkA
bYe Ã;k÷k t¨fr"k feyrs] yky fdrkc dk uke gqvkA
9 xzg jk'kh 12 ?kwes] føLer dk vkökõ gqvkA
usd gok tc pyus yxh r¨] tgku n¨uksa vkdkj gqvkA
rj÷ 12 =©yksdh g¨rs] xq# txr esa tue gqvkA
ek;k gok tc feyus yxh r¨] fiNyk tue vc ûkRe gqvkA
jktk jfo cPpk xzg pkyh] ?kj vius ços'k gqvkA
vÃy ys[k dk >xúk pyk r¨] x`gLrh xq# misn'k gqvkA
ÊàÎàã w ªàíÑ!
es[k1] fcj[k2 tc feys feFkqu3 ls] rtZuh maxyh fxurs gSaA
dþZ 4] flag5 v©j dU;k6 jk'kh] vukfedk maxyh ysrs gSaA
rqyk7] cLpd8] èku9 rhuksa dh] N¨Vh dfu"dk g¨rh gSA
edj10] þq EHk11 v©j ehu12 bdëh] eðek maxyh curh g®A
vkökõ vkökõ
6
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
es[k1] cLpd8 ekfyd eaxy] rqyk7] c[k2 'kqDdj dh gSA
dU;k6 feFkqu3 dk cqèk gS ekfyd] þq EHk11] edj10 n 'kfu dh gSA
xq# ekfyd gS èku9] ehu12 dk] dþZ 4 panj dh g¨rh gSA
flag5 vþs yk nqfu;k xjts] jk'kh t¨ lwjt dh gSA
þs rq cSBrk dU;k6 esa r¨] jkgq fuoklh ehu12 dk gSA
iki pùk vkleku12 þs Åij] tú ftl dh ikrky6 esa gSA
šàävàÐmÂà
flð 12] czãcgLir] 9 fufèk] e¨g'kqDdj] ekbZpanj] vkdk'kcq/kA
jkbZjkgq ?kVs] u fryþs rq cùs] ePN luhpj] HkkbZ eaxy] çdk'k lwjtA
xq# jfo v©j eaxy rhuksa] uj xzg Hkh dgykrs g®A
'kfu] jkgq v©j þs rq rhuksa] ikih xzg cu tkrs g®A
'kqDdj&y{eh] panj ekrk] n¨uksa óh g¨rs g®A
cqèk vþs yk pôj lHkh dk] ftlesa lc ;s ?kwers g®A
usdh cnh n¨ eaxy HkkbZ] 'kgn õgj n¨ feyrs g®A
cn ykyp xj ekjs nqfu;k] usd nku d¨ fxurs g®A
vkökõ
7
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj igyk gS rûr gõkjh] xzgQy jktk þq .Myh dkA
t¨fr"k esa bls yxu Hkh dgrs] >xúk euq"k gS ek;k dkA
iwjc rjQ& iôk ?kj lwjt] ij&midkj poéh dk----A
otwn] edku] :g] ued Hkh fxurs] õekuk gky dekbZ dkA
pkjnhokjh] rS þs xks'ks] lhax eos'kh [kús g a tks fdA
jkt rk’Yyqø] jax g¨ xqú þs ] jle iqjkuh] lkõ l÷j þs A
f>Yyh&tsj t¨ iSnk g axs] uke gSfl;r nqfu;k ysaxsA
igyk ?kj lkjk rûr fxuk rks] 7oka fVdus dh èkjrh g¨A
7ok¡ gh xj ûkkyh g¨os] mYVk rûr oks 24 g¨A
lky 24 ls ftrus vkxs] nq'eu xzg ml vkrk g¨A
Vôj ,slh ml xzg g¨xh] vkxs u oks pyrk g¨A
yxu vxj ûkqn ûkkyh g¨os] føLer lkFk u vkbZ g¨A
føLer mldh lkrosa cSBh] ;k ?kj p©F¨ 10osa g¨A
eqëh þs ?kj pkj a ûkkyh] 5&11&3&9osa g¨A
;s ?kj Hkh xj ûkkyh g¨osa] 8&12&2&6osa g¨A
iDdk ?kj uañ 1
8
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 12 gh ?kwe þs ns[¨] Åap] øk;e] ;k ?kj dk t¨A
føLer dk oks ekfyd g¨xk] cSBk rûr ij blþs g¨A
?kj igyk tc jkt gþw er] lkr oõhjh g¨rk gSA
gj n¨ ls d¨bZ nq'eu g¨os] lkFk ÷øhjh g¨rk gSA
Å¡p] uhp] ?kj þs t¨ fxus gSa] oks ugha bu ?kj a yúrs gSaA
ckøh xzg lc >xúk djrs] mez ls Hkh oks ejrs gSA
rûr is cSBk uj xzg jktk] nwlj a ls oks óh gSA
7osa bldh v©jr] csVh] cqèk] 'kqDdj] n¨ cSBrh gSA
ü;knk ,d ls ?kj igys esa] uj xzg óh g¨rh gSA
n¨ ls ü;knk ?kj 7osa esa] óh xzg&uj g¨rh gSA
fxurh exj g¨ jktk vySgnk] jk; desVh g¨rh gSA
õkfgjk cs'kd rhu g a cSBs] fxurh pkj dh g¨rh gSA
vþs yk igys cgqr gksa 7osa] xzgQy jk'kh g¨rh gSA
mYV vxj g a Vsos cSBs] tú 7osa dh dVrh gSA
xq# 'kfu v©j eaxy Vsos] dgha Hkh blþs cSBs g aA
iDdk ?kj uañ 1
9
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Qy oSls gh ?kj igys þs ] ml Vsos esa gksrs g aA
iDdk ?kj uañ 1
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj iôk nwtk xq#] czã xk; vLFkku gSA
feyrk tgka ij gS bdëk] eku&vks&õj] llqjky gSA
Kku leanj ?kj 9osa dk] ;k Qy mez g¨ igyh dkA
l÷sn >.Mk dksglkj is >wys] mez cqùkik ?kj 2 dkA
rj÷ 'kqekyh&eöfjc gS r¨] vøZ] gok&feêh dk gSA
?kj 8oka v¨j 6oka feyrs] njokõk ;s n¨ dk gSA
xzg 'k=kq] ikih lHkh] fgjnS l÷k lc dys'kA
e©r] ikrky þs ns[ku dkj.k xq# lqusa mins'kA
?kj py dj t¨ vkos nwts xzg føLer cu tkrk gSA
?kj 10ok¡ xj ûkkyh g¨os] l¨;k gqvk dgykrk gSA
dekbZ] føLer] cpr õkrh] óh èku Hkh fxurs gSaA
ekrk] Hkwvk v©j Qw Qh] eklh] txg fryd dh ysrs gSaA
øn] lhèkkiu maxyh mldh] Hkwd] lqHkkv¨ usdh gSA
õk;dk esa oks [kVehBk r¨] e¨g ek;k Hkh g¨rh gSA
xSl jrwcr] 'kkûk nck dj njûr Hkh iSnk g¨rk gSA
iDdk ?kj uañ 2
11
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fl÷kr bdëh] jkt&j¸;r] cSy is lkèkq pùrk gSA
?kj nwtk eSnku gS 8 dk] cSBd jkgq þs rq gSA
lj&ik¡o þs n¨u a ekfyd] ekFkk þq jkZg&gokbZ gSA
ihiy] ihry] feêh ihyh] þs lj] ihyk jax Hkh gSA
vlj lHkh dk bl ?kj vkdj] eans dk Hkh mEnk gSA
xzg eq'rjdk cqjk ugha djrs] can eqëh þs ûkku a esaA
Qy 2] 11 viuksa viuk] èkeZ efUnj xq#}kjk esaA
óh xzg tc 'kfu ls feydj] cSBs 2 ;k dgha Hkh g aA
xzg nf"V ls t¨ d¨bZ ns[¨] vky&v©ykn ls ejrs g aA
iki dh cSBd ?kj gS xq# þs ] xgLr 'kqDdj cu tkrk gSA
føLer lcdh t¨ ekF¨ is pyrh] þs rq xq# cqèk feyrk gSA
panj] eaxy cn] 'kfu cSBs] e©r] tue] 2 feyrk gSA
vkB xzg bl ?kj esa vkrs] tqnk jfo ij jgrk gSA
þs rq xq# djsa eLrd yEck] deZ&/keZ] n;k cùrk gSA
cqèk øye tc fy[¨ fcèkkrk] ekFkk [kqyk g¨ tkrk gSA
iDdk ?kj uañ 2
12
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nqfu;k dh føLer gS vkdk'k cqèk es a] ÷øZ yEck p©úk xq# þs rq gSA
xq# yEck fxurs r¨ þs rq gS p¨úk] feys n¨u a cSBs xq# nkrk gSA
xq#] 'kqDdj ml Vsos esa tSls] dgha Hkh ml þs cSBs g aA
Qy oSls gh ?kj nwts þs ] ml Vsos esa gksrs gksaA
iDdk ?kj uañ 2
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj rhtk gS iôk eaxy] èku n©yr þs tkus dkA
ûkoS'k&vks&vøkfjc HkkbZ viuk ;k p¨jh] v¸;kjh dkA
vlj uõj v©j tax&v¨&tny lc]egy Hkh muþs ysrs gSaA
cùu&cùkuk] ÷õZ ealch] bUlk÷ ehBk Hkh fxurs gSaA
mBrh tokuh ;k ûkwu ftxj dk]ruk njûr vkdk'k Hkh gSA
ûkq'kh öeh v¨j lkys Hku¨b;s] lkeku vkjk;'k edku Hkh gSA
'¨j nfjUns bl ?kj jgrs] =©y¨dh Hkh gksrk gSA
rkør cPpk iSnk djus] llqjky vgoky vþs yk gSA
bl ?kj dk t¨ jax gS ûkwuh] vlj g¨rk Hkh ûkwuh gSA
xzg t¨ ml ?kj cnh is g¨os] dgykrk oks d"Vh gSA
óh xzg tc rhts vkosa] v©jr Hkh ok¡ enZ dgykosaA
'kqDdj cSy v©j panj lkèkq] enZ cùsaxs] cùsxh vk;qA
eaxy cn&eaxyhd u g¨xk] f'koth g¨ þs n;k djsxkA
fó; a dh Hkh iwtk g¨xh] rhu dky ogk¡ méfr g¨xhA
g¨xh r¨ þq y mEnk g¨xh] xj u g¨xh] p¨jh u g¨xhA
iDdk ?kj uañ 3
14
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cqèk 'kfu v©j eaxy Vsos] dgha Hkh blþs cSBs gksaA
Qy oSls gh ?kj rhts þs ] ml Vsos esa gksrs gksaA
iDdk ?kj uañ 3
15
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj p©F¨ isV ekrk panj] B.Mh j¨'kuh ekuk gSA
pkj rj÷ dk ikuh nqfu;k] nwèk] leanj nfj;k gSA
fny] l÷j] ekrk] èkjrh] ?k¨úk] rj÷ 'kqekyh&e'kfjø gSA
pfjUns] pkoy] nwèk fiykrs] cõkõh] eqösZ&vkch gSA
èku n©yr ;k oÃr tokuh] jax fxuk gS pk¡nh dkA
vufcèk e¨rh] ?kj ekrk dk] jl g¨rk gS 'kkafr dkA
>qdkvks rch;r] ÷'kZ edkuk¡] rk’Yyqø fxurs gS enks± dkA
pDdj] la[k] fln÷ g¨ iksjh] fu'kku Hkh ysrs gS t© dkA
jkgq&þs rq ?kj p©F¨ esa] iki ls gjne Mjrs gSaA
rkjsa ûokg u rkjsa eõhZ] øle iki dh djrs gSaA
xzg p©F¨ þs jkr dks tkxsa] ;k tkxs oks eqlhcr esaA
enn d¨bZ u g¨ tc djrk] vk rkjsa oks cqùkis esaaA
,d vþs yk xzg ûokg d¨bZ] ?kj p©F¨ tc cSBk g¨A
Qy cqjk u oks dHkh nsos] ûokg panj dk nq'eu g¨A
?kj p©Fkk tc ûkqn gks ûkkyh] vkûkhj mez rd mÙke gksA
iDdk ?kj uañ 4
16
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
panj dk Qy ?kj gh nsosa] ûokg panj ûkqn u"Vh gksA
?kj p©Fks esa xzg t¨ vkos] rklhj panj oks g¨rk gSA
vlj exj ml ?kj esa tkos] 'kfu tgka fd cSBk gSA
xq#] jfo v©j panj Vsos] dgha Hkh blþs cSBs g aA
Qy oSls gh ?kj p©F¨ þs ] ml Vsos esa g¨rs gksaA
iDdk ?kj uañ 4
17
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 5oka gS Kku xq# dk] rst riL;k g¨rk gSA
gok] j¨'kuh] yúþs ] i¨rs] oÃr vkbUnk g¨rk gSA
v©ykn tue rk mez cqùkik] egy cpr v©ykn þs gSaA
ik¡p a gh bUnzh] gküek mldk] xehZ] 'k¨gjr] usdh gSaA
fy[kr] öq«r] j«rkj g¨ lk;k bYe] lcz&bZeku Hkh gSA
iSoanh tks i©èks fxus rks] ûkkyh txg nj maxyh gSA
j¨'kuh iôh ?kj igys dh] gok vPNh ?kj 5osa gSA
n¨u a iôh] bl tk bdëh] nhokj e'kfjøh þq .Myh gSA
mez v©ykn] r¨ lsgr viuh] ?kj 5osa ls ysrs gSaA
?kj 3] 9 ;k 4 g a eans] vlj cqjk 5 fxurs g®A
jfo] xq#] n¨u a ls d¨bZ] ?kj 10osa tk cSBk g¨A
5osa ?kj ûokg n¨Lr bldk] õgjh nq'eu g¨rk g¨A
xq#] jfo v©j jkgq þs rq] dgha Hkh blþs cSBs g aA
Qy oSls gh ?kj 5osa þs ] ml Vsos esa g¨rs gksaA
iDdk ?kj uañ 5
18
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 6osa ikrky esa cSBs] þs rq] cqèk bdës gSaA
nq'eu xks o¨ ckge g¨rs] bl tk o¨ ugha yúrs gSaA
þs rq yúdk r¨ cqèk gS yúdh] nqecqèk þq Ùksþs rq dh lkFkh gSA
fj'rsnkj g a ekr firk þs ] vÃy] l÷j ûkqn ûkkdh gSA
cqèk lsok ugha 'kqDdj djrk] þs rq Hkh èk¨dk nsrk gSA
vþs ys vþs ys gh n¨u a mEnk] fey dj psgjk curk gSA
vkdkj psgjs dk xj cqèk ls g¨] ûkwclwjr g¨ þs rq lsA
u© gh xzg ikrky esa gksrs] ns[krs rj÷ gksa lc gh þs A
Qw yuk Qyuk] øn ønker] ruklqc gF¨yh maxyh dh A
[kVkbZ o x¨cj ;k g¨ lPph usdh] ;s ûkqn ûkkfl;r gS þs rq dhA
ukuk] ukuh ;k ekew¡ mlþs ] gennhZ Qksdh cqèk dh gSA
bnZ fxnZ edku dk gksos] õk;dk] iës] lCõh gSA
cjrkvks gksos ;k gks lkgwdkjk] is'kkuh psgjk gksrh gSA
rj÷ 'kqeky ;k gks Qksdk ikuh] Qwy lqxa è;k gksrh gSA
vkdkj] ifjUns] gkFk þs ukûkqu] lq[k v©ykn dk gksrk gSA
iDdk ?kj uañ 6
19
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Hkk[;k Hkkvks vikj gks nqfu;k] uôkjk ûkyø Hkh gksrk gSA
þs rq dh phõksa is þs rq gks eank] ij eank u gks nwljksa ijA
cqèk Hkh ok¡ xj lkFkh gksos] ûkqn eank] cqjk nwljksa ijA
mez eanh bl xzg dh gksos] ?kj 6osa vk cSBs tksA
yk[k mikvks djsa u Vynk] xzgQy¹ fy[kk ftl dks gksA
Qy v©ykn dk 'kqDdj jíh] ij jíh u n©yr gksA
xq#] lwjt ls dksbZ nwts] 'kqDdj dk Qy 12 gksA
cqèk] þs rq v©j 'kqDdj Vsos] dgha Hkh bl þs cSBs gksaA
Qy oSls gh ?kj 6osa þs ] bl Vsos esa gksrs gksaA
¹ (bl ?kj esa fl÷Z lwjt ;k c`gLir jk'khQy ds gSaA)
iDdk ?kj uañ 6
20
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 7oka gS iôk 'kqDdj] ?kwerk cqèk Åij dk gSA
n¨u a bdës pôh pyrh] fupyk 'kqDdj ekuk gSA
cqèk 7osa dk pDd ?kqekjk¡] feêh 'kqDdj gksrh gSA
n¨u a ?kqekos dhyh yksgs dh] ?kj 8osa tks gksrh gSA
'kqDdj] cqèk tc n¨ g a bdës] 'kfu Hkh mEnk gksrk gSA
vé n©yr dh deh u dksbZ] ?kh feêh ls fudyrk gSA
rj÷ tuwch&eöfjc] xk;] v©jr] 'kku cS:uh gSA
vgoky gFksyh] õjsZ feêh þs ] rjkõw] 'kknh] méfr gSA
Qy] l÷snh] rqûe] iyLrj] ?kj yúfd;ksa þs ysrs gSA
tSlk 'kqDdj gks oSls gh lc Qy] fupys iRFkj ls gksrs gSaA
cuk Qw y cqèk rks gksa fiLrku yúdh] õqcku usd gksos] rks xksvkbZ 'kqHk dhA
iSnk;'k gks v.Mksa ls] øqOor gks ckg dh------ý
eqlke&vks&vÃy vius] n©yr lqHkk dhý
?kj igys þs ûkkyh gksrs] 7oka Q©ju lks;kA
fnu mlh gh lwjt fudys] 8 tc nwts gks;kA
iDdk ?kj uañ 7
21
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kqDdj] cqèk ml Vsos tSls] dgha Hkh mlþs cSBs gksaA
Qy oSls gh ?kj 7osa þs ] ml Vsos esa gksrs gksaA
iDdk ?kj uañ 7
22
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 8 osa gS e©r fuek.kh] eaxy cn gh ysrs gSaA
xzg uj esa ls dksbZ gks 8osa] e©r Vyh gh fxurs gSaA
vxyk fgLlk ?kj igyk rks] 8oka ihB Hkh gksrh gSA
cn 'kqrj dh ihB*A gh viuh] uhph&Å¡ph gksrh gSA
rj÷ tuwch] dPpk dks;yk] õueqjhnh gksrh gSA
dPph pchZ] ûkwu gks eank] fiÙk esns dh gksrh gSA
'kfu&eaxy dk >xúk gksrk] þs rq phõsa eanh gksaA
Nr edku ls uhps mrjs] pkjikbZ Hkh xUnh gksaA
?kj 8oka tc cnh is vkos] 2]6 Hkh vk feyrs gSaA
12 ûokg gks nwj gh cSBk] ÷Slyk bl dk ysrs gSaA
eaxy cn gS lcls eank] eank tknw earj gSA
,d vþs yk gj ne vPNk] 'kfu] eaxy ;k panj gSA
?kj 11 gS nqfu;k dk vUnj] 8 dks ckgj fxurs gSA
¹ A jhù dh gìh gS ûkkfyl dsrq] ckøh ihB gS eaxy cnA
iDdk ?kj uañ 8
23
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 11 dh phõ*C tks vkos] Nr fxjh gh ysrs gSaA
ehag dk ikuh ;k nwèk gks Nr ij] cqèk pk¡nh ls ckaèkrs gSaA
vkfr'kh 'kh'kk*B tc dHkh peþs ] ûkRe dgkuh fxurs gSaA
'kfu] eaxy v©j panj Vsos] dgha Hkh blþs cSBs gksaA
Qy oSls gh ?kj 8osa þs ] ml Vsos esa gksrs gksaA
¹C elyu luhpj uañ 11 gks rks tc luhpj dh eqr’Yydk phõ
blds ?kj ubZ vkosA
¹B cq/k dk eaxy cn ;k yúdh ds yky pedhys diúsA
iDdk ?kj uañ 8
24
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 9oka gS xq# cqõqxhZ] tú cqfu;kn xzg u© dhA
edku tíh tks gksos viuk] ij&midkj cqõqx ± dhA
mez nknk ;k cki gks viuh] õekuk gS [ksy f[kykúh dkA
?kj dPpk ûokg iôk gksos] gky gS nqfu;k öSch dkA
ekr firk dh gkyr viuh] vkjke&gjke dh jksõh gSA
deZ&èkeZ ;k fiNyk tue gks] esaMd] ûkq'dh ikuh gSA
nfj;kvksa ls xaxk gks rks] isV ekrk dk gksrk gSA
ûkr maxyh ij ysVs [kús gksa] euh chjt Hkh gksrk gSA
lj bUlku dk èkú p©ik;k] gok] ijksa ls múrk gSA
,d tgka ls nwts pyrk] deZ&èkeZ ls Qyrk gSA
tú uFkuksa dh lkal nksjaxh] føLer dk vkökõ Hkh gSA
?kj nwts is ckfj'k djrk] leanj f?kjk czã.M Hkh gSA
rhts ?kj dk vlj gks igys] ckn fxuk ?kj 5 dk gSA
ikuh feêh þs Åij múrk] vlj iôk ?kj 9 dk gSA
9 osa ?kj þs xzg þq y gh dk] vlj ûokkfg'k lc eank gSA
iDdk ?kj uañ 9
25
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
:g cqr þs >xús esa ysrs] vly iSekb'k vUnj gSaA
eaxy cn ;k 'kqDdj cqèk gks] eans bl ?kj gksrs gSaA
'kfu þs rq ;k uj xzg mEnk] panj 9 xq.kk ysrs gSaA
?kj 9oka ejdõ gS þq .Myh] èkjrh dk tks egoj gSA
ftLe esa :g dh gjdr fxurs] gkfde lc gh xzg dk gSA
xq# vþs yk ml Vsos esa] dgha Hkh mlþs cSBk gksA
Qy oSlk gh ?kj 9 osa dk] ml Vsos esa gksrk gksA
iDdk ?kj uañ 9
26
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 10oka gS 'kfu dk viuk] ûkqn fojklr ykrk gSA
lq[k firk dks ;k mls gksos] cjl edku 3 jgrk gSA
pkj rj÷ dh phõsa nqfu;k] pkykdh] eDdkjh gksA
fj'rsnkj gksa öSj gøhøh] nq[k] õsger] chekjh g¨A
lkeku ûkqjkd ;k oÃr gks 'kknh] rj÷ öjc dh gksrh gSA
b±V iRFkj v©j dkBh bldh] dkaVs] ckú Hkh gksrh gSA
dkyh [kkalh] mez firk dh] õgj nfjans gksrh gSA
frdks.k cúh p©dksj gks yEch] ued L;kg v©j rsy Hkh gSA
vke lykg cjrkvks nqfu;k] uõj xzg dh gksrh gSA
yksgk yôú ;k dhús exjePN] rkør fctyh gksrh gSA
uõj mez ;k >iV d©, dh] ng'kr lk¡i dh gksrh gSA
cky ftLe þs dkys Hkwjs] ûkq'kh öeh Hkh gksrh gSA
lk¡i dk ?kj v©j vk¡[k dh iqryh] jax L;kg Hkh gksrs gSaA
xk;] H©al gks yksgs jaxh] nqe õgjhys gksrs gSaA
vaèksjk ;k ûkRe jks'kuh] vkj&}kj bdëk gksA
iDdk ?kj uañ 10
27
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fl÷j tek þq y ,d dh nqfu;k] føLer lc dh 10osa gksA
?kj 10osa esa rhu xzg rks] pyrs 'kfu ls gSaA
jkgq þs rq v©j cqèk rhljk] rhuksa gh 'kôh gSaA
xzg ikih ml Vsos esa tSls] dgha Hkh blþs cSBs gksaA
Qy oSls gh ?kj 10 osa þs ] ml Vsos esa gksrs g aA
iDdk ?kj uañ 10
28
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 11 dk 'kfu gS ekfyd] ij njckj xq# dk gSA
?kúk Hkjk ikuh gS cs'kd] cjrkok rks xq# gh gSA
÷øhj dh >ksyh dh føLer fxurs]tue&oÃr] ûkqn vken gSA
'kfu xq# dk gy÷ mBkos] ÷Slyk djrk ckn esa gSA
ÅèkZ] Js"V] èku js[kk] rks] føLer dk eSnku Hkh gSA
ykyp nqfu;k] edku ûkjhns] mez rknkn v©ykn Hkh gSA
fNydk iksLr] 'kku&vks&'k©ør]gkFk dh føLesa] ikyuk gSA
nks eq¡g þs ;s lk¡i dk ?kj rks] ûkqn&j© cwVk csy Hkh gSA
nhokj eöfjch] igyk gkfde] felysa jkgq þs rq gSA
nwèk ekrk dk ;kn gS dj þs ] ÷Slyk djrk 'kfu Hkh gSA
vgoky gS ukûkqu jax Hkh muþs ] ,d vþs yk nks Hkh gSaA
ûkqn csúh d¨ ikih pykosa] Mwc Mksckrs oks ugha gSaA
èku n©yr gS 11 vkrk] ?kj rhts ls tkrk gSA
eaxy þq .Myh dgha gks cSBk] ÷Slyk bldk gksrk gSA
cqèk xq# ugha bl ?kj vPNs] ;k fd panj cSBk gksA
iDdk ?kj uañ 11
29
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
mez igyh gSa 'kôh fxurs] tc ?kj rhtk eank gksA
føLer dk xzg ?kj ml rhts] enn u 5 ls gksrh gSA
?kj 3 ûkkyh 11 lksos] føLer 'kfu is gksrh gSA
xzg eq'rjdk cqjk ugha djrs] can eqëh þs ûkkuksa esaA
Qy 2]11 viuksa viuk] èkeZ eafnj xq#}kjk esaA
?kj 11 esa xzg tks vkos] rklhj 'kfu esa oks gksrk gksA
vlj exj ml ?kj esa tkos] xq# tgk¡ Vsos cSBk gksA
'kfu] xq# ml Vsos esa tSls] dgha Hkh mlþs cSBs gksaA
Qy oSls gh ?kj 11 þs ] ml Vsos esa gksrs gksaA
iDdk ?kj uañ 11
30
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 12 gS lq[k x`gLrh] xq#] jkgq nks cSBs gSaA
eNyh <wa<s ikuh vcz dk] cpu] òki bdës gSaA
èku dh F©yh 7osa gksos] enZ cksyrs 6osa gSaA
?kj 8osa ls mez feys rks] cus egy ?kj nwljs gSaA
xt lkèkq gkas eos'kh ikys] vkckn ohjkuk feyrs gSaA
'k¨gjr nqfu;k] gìh mldh] ûkwu uLy dk fxurs gSaA
fu'kku is'kkuh] vgoky maxfy;ka] egy iúkslh gksrk gSA
ûkpkZ õkrh] fnekö dh gjdr] llqjky dk øõkZ gksrk gSA
enZ v©jr dk mez rk’Yyqø] gkFk >qdkvks] nksLr gSA
ik¡o þs mlþs ukûkqu ysrs] ûkrwr gFksyh cgLir gSA
rj÷ tuwch&e'kfjø gks rks] ikyuk csok gksrk gSA
,d ûkRe ls nwtk 'kq# gks] 12 tgka 2 gksrk gSA
xzg 12 u xj dksbZ cksys] ?kj 2 esa oks cksyrk gSA
Qy ?kj 2&12 dk bdëk] lkèkq lekèkh gksrk gSA
ûkqn bUlku dh is'k u tkos] gqDe fcèkkrk gksrk gSA
iDdk ?kj uañ 12
31
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lq[k n©yr v©j lk¡l vkûkhjh] mez dk ÷Slyk gksrk gSA
'kfu xq# v©j jkgq Vsos] dgha Hkh mlþs cSBs gksaA
Qy oSls gh ?kj 12 þs ] ml Vsos esa g¨rs gksaA
iDdk ?kj uañ 12
32
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
,d vþs ys dk nq'eu u dksbZ] u gh nksLrh gksrh gSA
fj;k;k fcuk u jktk dksbZ] u gh oõhjh gksrh gSA
,d ls 6 rd rj÷ tks igyh] fgLlk nk;k¡ dgykrh gSA
ckn þs ?kj 7osa ls 12] rj÷ ckb± gks tkrh gSA
rj÷ igyh u xzg gks dksbZ] ckn þs xzg lks;s gksrs gSaA
?kj tc ckn dk ûkkyh gksos] rj÷ lksbZ igyh fxurs gSaA
ftl ?kj esa xzg gks dksbZ cSBk] tkxrk ?kj oks ysrs gSaA
tkxs ?kj u gh vlj xzg dk] tc ryd ûkkyh gksrs gSaA
Å¡p nf"V fdruk gh gksos] fucZy&çcy fdlh Hkh ?kjA
?kj nf"V dk tc rd ûkkyh] vlj tkos u nwts ?kjA
?kj 9&11 xq# ls tkxs] panj ls 2] 4] 8 ?kjA
jfo txkrk ?kj 5oka rks] 'kqDdj txkos 7oka ?kjA
'kfu ls 10oka jkgq 6 dks] cqèk txkrk gS rhljk ?kjA
eaxy ls ?kj igyk tkxs] þs rq txkos 12oka ?kjA
xzg nksLr ugha ckge yúrs] >xúk djkrs nwljs gSaA
xzg –f"V
33
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kfu jfo nks bdës cSBs] QVrs xzg óh ls gSA
xzg eq'rjdk cqjk ugha djrs] cUn eqëh þs ûkkuksa esaA
Qy 2&11 viuk viuk] èkeZ efUnj xq#}kjk esaA
óh xzg tc 'kfu ls feydj] cSBs 2 ;k dgha Hkh gksaA
xzg nf"V ls tks dksbZ ns[ks] ejrs vky&v©ykn ls gksaA
bl õgj dks ?kj 9osa ls] jkgq þs r gVkrs gSaA
vxj enn u mu dh ysosa] eaxy þs rq ejrs gSaA
,d nhokj þs ?kj 2 lkFkh] xzg eq'rjdk gksrs gSaA
'k=kq xzg rks dHkh u feyrs] nksLr feys gh fxurs gSaA
otg fdlh nhokj QVs xj] nqxuh õgj gks tkrh gSA
vÃy cqjh føLer gks eUnh] e©r [kúh gks tkrh gSA
?kj 10osa esa yúrs nq'eu] xzg 9 Vsok vaèkk gksA
lwjt 4] 'kfu gks 7osa] Ugksjkrk vkèkk vaèkk gksA
jkgq þs rq ?kj p©Fks 10osa] ;k panj Hkh lkFkh gksA
'kfu 8 ;k xq# lkFkh] Vsok oks þq y èkehZ gksA
xzg –f"V
34
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj vius ls 5osa nksLr] 7osa mYVs gksrs gSaA
8osa ?kj ij Vôj [kkrs] cqfu;kn 9osa ij gksrs gSaA
rhljs ?kj þs tqnk tqnk rks] cqèk ls oks vk feyrs gSaA
?kj 10 ij ckge nq'eu] ?kwers fQjrs pôj gSaA
uj xzg cksyrs tq¶+r þs ?kj esa] óh cksyrs rkø esa gSaA
cqèk gS cksyrk 3] 6 esa rks] ikih ugha cksyrs 2 esa gSaA
xzg 'k=kq esa xq# tks vkos] oSj ûkRe gks tkrk gSA
ekrk panj tc lkFkh gksos] n¨Lrh iSnk djrk gSA
?kj 5oka v©ykn dk fxurs] 11 gksrk ?kj èkehZ gSA
?kj 8osa tks e©r fuek.kh] lkFk yxh 9 cqõqxhZ gSA
?kj igys dh mez l© lkyk] uOos rhu] nl] ckjg gSA
85 mez 7 p©Fks dh ysrs] 80 gksrh ?kj 6 dh gSA
i©u lnh ;k lky 75] xq# efUnj ?kj 2 dh gSA
?kj v©j xzg dh mez tqnk ij] xqõjrh nks dh bdëh gSA
xq# txr dh mez 75] cqèk] þs rq 80 gksrh gSA
xzg –f"V
35
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kqDdj] panj dh mez 85] 'kfu] eaxy] jkgq 90 gSA
óh xzg tc feys ujksa ls] mez 96 gksrh gSA
lkFk feys tc cqèk ikih dk] ogh 85 gksrh gSA
jfo ekfyd gS iwjh lnh dk] mez yEch ml gksrh gSA
xzg.k yxs tc jfo panj dks] lky rhu de gksrh gSA
xzg –f"V
36
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ikih xzg ;k cqèk rk’Yyqø] fi?kyk lksuk xq# gksrk gSA
mikvks xzg lkFkh dk gksos] xq# jk'khQy gksrk gSA
ikih eans ;k þs rq eank] xq# Hkh eank gksrk gSA
xzg.k þs oÃr gok c÷kZuh] vlj eank gks tkrk gSA
u"V eaxy vkdk'k csy rks cqjk 'kqDdj eank djrk gSA
'k=kq xzg þs tc oks vUnj] oSj u"V dj nsrk gSA
gkFk :gkuh] øn] is'kkuh] lkal pksVh xq# fxurs gSaA
ukd ctqõ fljk vxyk bldk] ÷Slykþq u gqvk djrs gaSA
1 rk 5 ;k 12 cSBk] enn 'kfu jfo djrk gSA
?kj 6 rk 11 esa cSBk] fl÷Z 'kfu dks rkjrk gSA
xq# vþs yk lc dks rkjs] enn u tc dksbZ djrk gksA
ij þs rq dks oks ejokos] ûkqn gh tc oks ejrk gksA
c`gLir & txr xq#
37
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dhfe;kxj] is'kkuh] ihys jax] 'ksj&,&uj] pyrk lkèkqA
?kj igyk gS rûr gõkjh] xzgQy jktk þq .Myh dkA
xq# exj u bl dks pkgos] >xúk euq"k gS ek;k dkA
xq# vxj ?kj igys gh vkos] bYe] lksuk ys vkrk gSA
fy[kuk iùuk vxj u tkus] Hksl ÷øhjh ikrk gSA
lksuk Hkh tks lcls mEnk] n;k èkeZ Hkh mÙke gksA
lsgr n©yr fj'rsnkjk¡] ukx oyh dk lk;k gksA
mez 16 ls ?kj dks rkjs] þq y lalkj cqùkis es aA
xq#] gok] nksuksa gSa pyrs fQjrs þq y õekuk esaA
mez 27 firk ls fc[kús] ûkqn dekbZ djrk gksA
'kfu pôj ls 7osa vkos] firk u ml dk cSBk gksA
mez ekew¡ dh NksVh gksos] ij NksVh u viuh gksA
?kj 7oka xj [kkyh gksoas] Vk¡x rûr dh VwVh gksA
ekrk bldh f'ko th gksos] ij v©jr ls Mjrh gksA
csVs dks rks rkjrh tkos] ûkqn bdkouA ejrh gksA
c`gLir ûkkuk uañ 1
A Vsos okys dh 50 lkyk mez ij
38
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
þs rq yúdk vklu mEnk] cqèkB fudEek ysrs g®A
?kj 5osa xj 'kfu gks cSBk] d¨Bs Hkh mls eans gSaA
pôj nwtk gks tc mldk] mez fuukou49 fxurs gSaA
xq# txr~ esa çxV gksxk] lq[k nqfu;k dk ysrs gSA
'kknh þs fnu ls cqyUn bøcky gksxk] exj
okfyn þs lk;k dk flj ij lkFk u gksxk]vxj gksxk bl þs
lkFk ennxkj v©j usd u gksxk] fQj Hkh gksxk rks tqnk
?kj ij iúrk gkssxkA cgjgky mez dk gj vkBoka lky rjÃøh
dk u gksxk] vxj gksxk rks cpu ;k vk'khckZn iwjk gksxkA exj
ljki ;k cnnqvk ls ûkqn viuk vki gh rckg gksxkA
B fl÷Z /ku ds fy,A
c`gLir ûkkuk uañ 1
39
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xk; vLFkku] esgeku uokõh] iwtk] èku
ek;k] pus dh nky
xq# nwts vLFkku xÅ dk] xzgeaM ekyk ekuk gSA
tue ølkbZ dk ûokg gksos] vklu czãk] ek;k gSA
nq'eu xzgA ?kj 6 rk 11] jktk] oyh ûokg dksbZ gksA
cgLir rc Hkh xq# gh gksxk] ûokg oks v©jr gh dk gksA
vxj xq# u gksos ,slk] ogh xkscj dk iqryk gksA
õgj fcPNw ls enZ o v©jr] þq y viuh dks ekjrk gksA
lqygþq y v©j cû'kh'k djs rks usdksa ls oks
usdh esa cùs] oukZ%&
gj tk þs :n øne 'kjh÷k] u ÷õy jchg'kqn u ûkjh÷k
dj Hkyk rks gksxk HkykA lksus dh rkj dh rjg
oks cùrk gksxk] oukZ%&
gkFk iqjkus [k©alús feêhey th vk;sA
lkèkq viuh èkwuh ij gksxk] exj xgLr o þq fV;k dh 'krZ u gksxhA
c`gLir ûkkuk uañ 2(iDdk ?kj)
A 'kqDdj] cq/k
40
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
bl dk ekewyh rk¡cs dk iSlk mls lksus dk
dke nsxkA l© pwgs [kkdj fcYyh gt dks xbZA
xq# ?kaVky gksxkA czãk th v©j y{eh th vius
fla?kklu ij dh rjg føLer dk mEnk gky gksxkA
viuh e©r dk mls ejus ls igys irk yx tk;sxkA
feêh þs dkeksa ls lksuk] exj lksus þs dkeksa
ls eanh ûkkø ulhc gksxhA
c`gLir ûkkuk uañ 2
41
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nqxkZ iwtk] rkyhe
+=©yksdh dk ekfyd gksxk] xq# tks rhts cSBk gksA
ix gks rks 18 ls 19] oukZ 3 gh dkuk gksA
nqxkZ iwtu Hksn fxuk gS] 3&18 gksus dkA
usd gksos rks lc ls mEnk] oukZ cqèk gks 3&9 dkA
vkfny] equfl÷ feõkt] nqxkZ th 'ksj dh lokjh
dk lkFk gksxk] ftls rkjs 'ksj dh rjg ekjh
gqbZ ekj(f'kdkj) ns tkos] exj ftls fcxkúus
ij vk;s mldk fcLrjk rd Hkh tyk nsosA
rkjh÷ v©j ûkq'kken ls bldh lÙk;k(rkør)
u"V v©j cckZn gksxhA
c`gLir ûkkuk uañ 3
42
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ckfj'k] lksuk
cgLir p©Fks ?kj gqvk leanj nwèk HkjkA
xzg pkjksa gh usd gksa] ikuh] panj
feêh] 'kqDdj
vkx] eaxy
gokcgLir A
Å¡p cgLir tc gqvk] cùrk panj gksA
cqèk vþs yk Nksú þs ] Qy lc dk mEnk gksA
10osa cqèk xj vk gqvk] [kksVh gok pyus yxhA
nqfu;k dks D;k rkjs tc ûkqn] csúh viuh MwcrhA
ikuh þs nfj;k esa lhèkk rSjus okyk 'ksj gksxkA
flagklu cÙkhlh (32 ifj;ka) v©j jktk
fcØekthr þs lk;k dk ekfyd gksxkA ml þs
lk;k esa ykVjh] n÷fu;k] lksus dh dkuksa dh
ped v©j èku n©yr dk nfj;k cgrk gksxkA
ek¡ ij èkh firk ij ?kksúk] cgqr ugha rks
Fkksúk Fkksúk õ:j gksxkA
c`gLir ûkkuk uañ 4(Å¡p Qy dk)
43
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ukd] þs lj] vlj gS xzgQy dkA
xq# gS 5osa yhn esa ekf.kd] iRFkj esa oks eksrh gSA
N¨Vh uS¸;k ûokg cs'kd gksos] ujd þq VqaHkh èkksrh gSA
nq'eu 2&9&11 cSBs] Mwcrh csúh gksrh gSA
fnu xq# dksbZ yúdk tues] 'ksjksa dh tksúh gksrh gSA
tc ryd u gks dksbZ ,slk] uhan Hkjh 'ksj gksrh gSA
yúþs iksrs cs'kd cSBs] føLer lksbZ gksrh gSA
c"kZQy þs fglkc ;k fdlh rjg Hkh vc
vxj luhpj ûkkuk uañ 9 esa vk tkos] rks cgLir dh
ehBh gok esa luhpj dk lk¡i lks tk;sxk] exj oks eqnkZ
ugha gks tk;sxk] v©j luhpj þs fnu dh v©ykn þs
tue ij tkx dj cqfu;knh mEnk 60 lkyk v©j
mÙke Qy nsxkA
cgLir dh eqr’Yyøk phõksa ls ÷k;nk u gksxkA
c`gLir ûkkuk uañ 5(iDdk ?kj)
44
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eqöZ] x#ú (ifjank)A eans oÃr þs rq dk mikvks
enn djs
6oka ?kj ikrky dk] xq# fNikos eqagA
enn djs u cki dh] csVk] csVh u uwgA
gok Hkyh ml 'kûl dh] eku ljksoj gksA
þq y ekrk] cqèk Hkh cùs] þs rq mEnk gksA
pwgs ls þs rq cus] cqèk x#ú gh gksA
jksVh [kk;s oks eq¶+r dh] ,s'kh iëk gksA
lkèkq viuh þq fV;k esa gksxk] lekèkh v©j
èkwuh dh 'krZ u gksxh] ;k firk NksVh mez esa py clus
okyk gksxkA vxj gksxk] lûkh gksxk rks eku ljksoj Hkh gksxk]
exj VjkZus okyk esaMd u gksxkA fQj Hkh vxj gksxk èku
dh ckfj'k dk ekfyd ;k lksus dh dkuksa esa jgus okyk
gksxkA vkfûkj gksxk rks ûkq'kgky gksxk ij dHkh daxky
u gksxkA
c`gLir ûkkuk uañ 6(jk'khQy)
45
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fdrkcsa] nek] esaMd] vkokjk lkèkq]
eluwbZ c`gLir (lwjt 'kqDdj) ûkkyh gokbZ
c`gLirA eans vlj þs oÃr panj dk mikvks
ennxkj gksxkA
7osa c`gLir lc dks rkjs] ûkqn rdúh dh cksnh gksA
èkeZ bZeku esa vius iôk] ij HkkbZ;ksa ls nqf[k;k gksA
lcdk gh oks nsou gkjk] pus dk fNydk ûkqn gks öqõkjkA
ûkqn føLer dk viuh ekjk] panj iwtu gks fuLrkjkA
cqèk 'kfu ?kj 2&6&11] ;k fd 12 cSBk gksA
ÅèkZ js[kk dk Mkþw jkgõu] yúþs dks oks rjlrk gksA
40&545 tc mez gqbZ rks] yúdk Hkh vk cSBk gksA
fiNys èkksus lc þq N èkks dj] lq[k lkxj dk ekfyd gksA
yksx x;s tks esyk cSlk[kh] ykykth tdús gS ?kj dh jk[khA
HkkbZ;ksa ls rax gksdj dbZ n÷k dgrk gksxk]
fd ÞHkkbZ th] rqlk¡ tEens D;ksa u ej x;s --------
c`gLir ûkkuk uañ 7(jk'khQy dk)
46
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Fkku Qkúus i;sAß óh èku ls cjdr
gksxh] vxj viuh dekbZ gksxh rks lc feêh þs
cjkcj gksxhA jers lkèkq (vkokjk) dk lkFk
eqckfjd u gksxk] vxj gksxk] õsger o ûkpkZ [kúk
gksxkA czkã.k dh cksnh ehag eaxnh (panj
iwtu eqckfjd gksxh)
cgLir uacj 7 dh eanh gkyr dk lcwr
?kj esa jÙkd (lksuk rksyus okyh) gksxk] ftudks
õnZ diús esa j[kuk okLrs èku n©yr
eqckfjd gksxkA
c`gLir ûkkuk uañ 7(jk'khQy dk)
47
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
v÷okg] uôkjk ûkYd] ÷øhj dk ;Xx nkuA
?kj 8oka tks [kksijh lcdh] lkèkq dk oks I;kyk gSA
'kfu eaxy lc dks gh tykosa] xq# dk Qy iku fujkyk gSA
xq# þs ?kj tc mÙke gksos] lksus dk Hk.Mkjk gSA
'kfu eaxy xj p©Fks cSBs] nqf[k;k HkLe öqõkjk gSA
yEch mez dk cqõqxks± us gh iêk fy[kok;k gqvk gksxk A
gj ne cùs ifjokj v©j tkxrh gqbZ føLer dk
gky gksxkA flj dh [kksijh mú tkus rd oks fõUnk
jgsxk] ;k [kksiúh dks lj ls mrkj dj gkFk esa ys
dj pyus dh fgEer dk oks ekfyd gksxkA
lc þq N tyk dj taxy esa ,d isRFkj ij Hkh fcBk
nsosa] rks Hkh ml ohjkuk esa lksus dh dkusa oks
<w¡< ysxk v©j tys taxy esa ehBk eaxy v©j gfj;koy
dj ysxk] exj ÷øhjh dk lkFk u nsxkA
c`gLir ûkkuk uañ 8
48
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj dk v©j xzgQy dk] føLer dks txkus okykA
tíh edku] efUnj] efLtn] xq#}kjk] pyrk
o múrk otwn] xSlA
c`gLir gks tc 9&12 esa] ?kj ml þs xaxkA vkrh gSA
føLer mEnk lcdk iÙk.k] uko gok esa pyrh gSA
twa twa ikuh blþs cjrs] gksrk czã Kkuh gSA
9 fufèk dk ekfyd fxurs] gksrh 12 flðh gSA
çk.k tk;s ij cpu u tk;s] cpu ls viuk
èkeZ Hkh ik;s v©j èkeZ ls mlþs èku esa
gkj u vkos] oukZ eans oÃr ls oks
igys gh py tk;sA ljkZ÷ ;k t©gjh ckdeky gksosA
A:- xax-vk= /ku o vkSyknA
c`gLir ûkkuk uañ 9(iDdk ?kj)
49
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lw[kk ihiy] uqÃlku õj] rkyhe ûkReA eans vlj
þs oÃr nfj;k unh esa rkEcs þs iSlk dk mikvks ennxkj
xq#}kjk 10osa gqvk] LoxZ y¨d þs dkeA
ykyp esa nksuksa x;s] ek;k feyh u jkeA
?kj 'kfu þs vku dj] xq# pùkos LoklA
xzg u dksbZ py lþs ] fl÷Z 'kfu dh vklA
dhúk xUnk vc gqvk] Hkjs HkLe Hk.MkjA
ykt xq# dh gS 'kfu] ûokg eank þq y lalkjA
9] p©Fks] ?kj 5osa] 'kfu] jfo] ;k cqèkA
'kqDdj] jkgq gksa ejs] þs rq ik;s u lqèkA
10osa ?kj dk uhp c`gLir] 4 jfo ls pyrk gSA
ûkkd ls gS oks lksuk curk] 4 'kfu ls xyrk gSA
xq# jfo nksuksa ls dksbZ] ?kj 10osa tc cSBk gksA
5osa ?kj ûokg nksLr mudk] õgjh nq'eu gksrk gksA
fuèkZu firk ;rhe cPps dks fuèkZu gh Nksú
c`gLir ûkkuk uañ 10 (uhp)
¹A
50
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tkosA mldh fõUnxh esa cPps us ûokc esa egy
ns[ks] exj tkxus ij mlh VwVh gqbZ pkjikbZ v©j rosyk
ûkjk¡ esa ysVs ik;kA u 'kq# ns[kk u vkfûkj ns[kk]
tks ûkwc ns[kk rks v÷lksl ns[kk] v©j fyiVh gqbZ vkjõw
dks ø÷u esa gh ys tkrs ns[kkA 27 lkyk mez ls
36 rd cgqr eank] exj 28 þs ckn (tcfd HkkbZ
dh enn ;k mldk lkFk gks) x.ks'k th ;k lc þs
iwtus dh txg curs ns[kkA cgjgky ej ej dj cqfù;k
jkx xkos yksx dgsa mls C;kgA ml us
öjhc dk rjl [kkdj jksVh nh rks iksyhl þs
MaMs dh ekj bldk ,oõ feykA fdlh dk rks is'kkc
Hkh rsy dh rjg jks'kuh nsos] exj mldk rks ûkkfyl
rsy Hkh is'kkc ls de øher gksosA
¹A okLrs ûkqn viuh o mez 'kqDdj dh] tc uj xzg dk lkFk
u gks] oukZ yEch mez gksxhA
c`gLir ûkkuk uañ 10(uhp)
51
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fxYV] eqyEek] xzgQy dk] føLer dks txkus okyk
xq# 'kfu dh 11 jk'kh] cqèk ls nksuksa pyrs gSaA
cqèk nck;k ;k gks eank] nksuksa fu"Qy tkrs gSA
mEnk 'kfu eaxyeD[kh Fkh rks 'kgn Hkh Fkk] eD[kh múh rks 'kgn
u ik;k] u gh eqöZ c`gLir þs ckn eqöhZ þs lksus þs vaMs
dk irk pyk] v©j vkûkhj ij vius gkFkksa ls gh vius
eqag þs fy, jksVh cukuh iúhA firk dh gkfõjh
esa lk¡i us Hkh ltnk fd;k] vkSj lcdk gh
lk;k cùk] exj T;ksa gh fd c`gLir dk lkal ;k gok
ihNs gVk] enZ dh ek;k] lkèkq] xq#] jktk ;k
njûr dk lk;k mlþs lkFk gh mB x;k ekywe
gqvk v©j fQj ogh ePNj lrkus yxkA
c`gLir ûkkuk uañ 11 (iDdk ?kj)
52
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ihiy dk gjk njûr] gok] vke nqfu;k] lk¡l] ihry (èkkr)
c`gLir ?kj gks 12 cSBk] Qy 9 dk Hkh ysrs gSaA
ikih mlþs ?kj gksa cSBs] cqèk] 'kqDdj Hkh ejrs gSaA
ek;k dks oks ew=k le>s] gksrk czãKkuh gSA
jkt Nksú oSjkxh gksos] gksrk lkèkq R;kxh gSA
ukd dk ikuh ûkq'd gksus þs fnu c`gLir
øk;e gqvk gksxkA ;k ukd dk ikuh ûkq'd j[kus ls
enn gksxhA õnZ fryd dkjvken gksxk] ekyk xys esa Mkys
j[kuk c`gLir u"V dk lcwr gksxkA pksVh ;k cksnh
dk øk;e jguk ;k j[kuk gjne eqckfjd gksxkA lkèkq
viuh lekèkh esa gksxk] ftlþs lrkus ls òki
v©j lsok ls vk'khckZn gksxhA jkgq dh gj nks gkyr Åap
jkgq¾c`gLir nks tgku dk ekfydA uhp jkgq¾ c`gLir
(fl÷Z nqfu;koh) xq# dh gkyr dk ÷Slyk djsxhA
c`gLir ûkkuk uañ 12(?kj dk)
53
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jfo xq# ?kj nks dk bdëk] vlj feyk nks tqnk gh gSA
xq# firk xj jfo dk gksos] jfo firk ûkqn 'kfu dk gSA
:g lalkj dk xq# tks ekfyd] cqr nqfu;k lc jfo dk gSA
lk¡l çk.kh xq# dk gksos] <kapk ij ûkqn jfo dk gSA
xq# vxj vkleku fxuk rks] jLrk jfo vkleku dk gSA
gok jks'kuh feys tks jgrs] vkdk'k cuk cqèk nks dk gSA
çxV nqfu;k cqèk tks gksos] czãaM cùk vkdk'k dk gSA
QVs jks'kuh gok ls nqfu;k] tqnk tqnk ?kj nks dk gSA
cPpk gqvk ?kj jfo gS pedk] xq# 'kj.k esa vkrk gSA
jfo gqvk tc jktk nqfu;k] xq# 'kj.k ml gksrk gSA
jfo cSBk tc 1&5&11] xzg ckfyö lc gksrk gSA
?kj 1&5 tc jfo gks cSBk] ryokjèkkjh oks gksrk gSA
ûkqn dHkh u jk'khQy dk] xzg lc gh dks nckrk gSA
1&5 cSBs gks jk'khQy þs ] 'k=kq Hkh nksLr curk gSA
jfo uhp u ûkqn dHkh gksos] vlj lkFkh eank gksrk gSA
lwjt & riLoh jktk
54
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xzg nksLr viuk ejokos] ûkqn gh tc oks ejrk gSA
'k=kq xzg xj lkFkh gksosa] ?kj cSBd mú tkrk gSA
þq .Myh exj ?kj igys gksosa] vlj jfo ûkqn eank gSA
vax ftLe ;k vk¡[k gks nk¡b±] gkFk likV Hkh gksrk gSA
cqèk eaxy ;k iki dh gkyr] ÷Slykþq u jfo gksrk gSA
lwjt jks'kuh eaxy fdj.ksa] xzg.k jkgq&þs rq gksrk gSA
cqèk vkdkj rks rst xq# dk] ped panj jfo nsrk gSA
jfo] 'kfu nks bdës cSBs] >xúk ugha dHkh djrs gSaA
otg fdlh xj nksuksa >xúsa] gR;k 'kqDdj dh djrs gSaA
lwjt & riLoh jktk
55
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fnu dk oÃr] nk;k¡ fgLlk ;k vk¡[k
cSlk[k dk lwjt ?kj igys esa] jkt] ftLe] :g] mEnk gksA
rst nsos gj fuèkZu dks oks] ij&midkj poéh gksA
ekr] firk] ûkqn mez gks yEch] ij v©ykn gks fxurh dhA
vk¡[kksa ij oks fuLpk djsxk] ijokg u gks lquus dhA
lrtqx dk oks vkneh gksxk] føLer ûkqn cukbZ gksA
pksVksa ls oks gjne cÁrk] cs'kd cgu cqèk u HkkbZ eaxy gksA
luhpj dk Ï fgLlk cqjk vlj 'kkfey gkssxkA ckøh ,d
cpus okys edku dh gSfl;r dk jktk gksxkA y{eh dks oks
ûkqn iSnk djsxk] exj ûkqn y{eh dk fnynknk u gksxkA
vk÷rkc pedk rks D;k pedk]vxj oks ûkqn viuh :g ij Hkh
u pedkA ;kfu ij&midkj v©j lsok lkèku þs cöSj vc lwjt
fu"Qy gksxk v©j þq N u nsxk] vxj nsxk rks vkx nsxk]
exj ûkkø rks fQj Hkh u nsxkA cgjgky xUns b'd v©j
eans dkenso ls õ:j nwj gksxkA
lwjt ûkkuk uañ 1 (iDdk ?kj] Å¡p)
56
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xanqe
tsB eghus lwjt nwts] ek;k 'ksj lokjh gksA
=©yksdh dk lq[k lkxj rks] mez dk bPN;kèkkjh gksA
ûkqn peþs ] lc dks nedkos] ?kj 6ok¡ Hkh cùrk gksA
lûkh gksos rks cùrk tkos] fHkPN;k ls oks xyrk gksA
>xús v©jr õj õehuk¡] ckny dk vaèksjk gksA
eaxy igys] panj 12] vkylh] fuèkZu] nqf[k;k gksA
ftl ønj bl dh rS esa ikuh cùs] lwjt dk jFk
v©j Hkh Å¡pk gks dj pysA ysfdu ftl ønj bl dh rj÷ ikuh
cùs] oks dköõ dh rjg xyrk tkosA ;k vxj oks 'kqDdj
þs >xúksa ls nwj jgs rks gjne cùs] oukZ vkaèkh
þs cknyksa ls ûkqn vius fy;s gh vaèksjk dj ysA exj
lokjh v©j p©ik;k dk lq[k õ:j lkFk jgsA
lwjt ûkkuk uañ 2
57
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fnu dh v©ykn] Hkrhts
vlkù eghus lwjt rhts] eaxy cqèk cydkjh gksA
panj ls xj èkjrh ?kwes] fQj Hkh rûr gõkjh gksA
cqèk eank rks ekew¡ eans] eank jkgq þs rq gksA
ij eank u bYe tksfr"k] ;k fd bYe fj;kõh gksA
eaxy Hkh xj eank gksos] eank 'kqDdj dHkh u gksA
eaxy cn] eaxyhd Hkh gksos] fQj Hkh Mjþs pyrk gksA
õehu tqacn ctqacn] ij u tqacn esgjks eaxyA
xj ctqacn] ekg ctqcan] ij u tqacn cq/k dk taxyA
vc panj dk Qy jíh u gksxk]ekrk dh mez yEch gksxh
ûokg panj u"V gkssA cki nknk öjhc gksa rks cs'kd] iú©lh
ejsa rks eqefdu] exj oks ûkqn viuh vkfûkjh mez v©j vkûkjh oÃr esa
fuèkZu u gksxk] v©j vxj gksxk rks ûkqn viuh cnpyuh ;k eans dkeksa
ls cckZn gksxk] exj fQj Hkh x£n'k õekuk ;k vÃy þs èkksþs v©j
÷jsc ls oks dHkh vkõqnkZ gky u gksxkA
lwjt ûkkuk uañ 3
58
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nkb± vk¡[k dk Msyk] Hkwvk dk yúdk HkkbZA
lkou lwjt p©Fks fxurs] ehag ikuh panj dk ?kjA
ikuh cjls icZr] taxy] cqèk] 'kfu nksuksa þs ?kjA
10osa ?kj dk uhp c`gLir] jfo ls lksuk djrk gSA
'kfu dk xj ogk¡ igjk gksos] gj nks pwYgs èkjrk gSA
jfo exj ûkqn tyk tyk;k] enn panj dh ikrk gSA
'kfu us g a tks iRFkj Qwaþs ] yk’y jfo dj nsrk gSA
eaxy jktk ?kj 10osa dk] 'kfu uõj dk ekfyd gSA
eaxy ûkqn vc vk¡[k ns viuh] jfo xks çcy djrk gSA
'kfu vxj gks 7osa cSBk] fgtúk] cqõfny gksrk gSA
ugksjkrk ;k vkèkk vaèkk] Vsok ,slk gksrk gSA
bZtkn dk ewtc v©j ÷k;nk cL;kj dk ekfyd
gksxkA leqanj dh lhi esa eksrh iSnk djsxk] v©j
vxj lhi esa dhúk Hkh iú tk;s rks Hkh øher ns
dj tk;sxkA js'ke dk dhúk vxj ûkqn rckg Hkh gks
lwjt ûkkuk uañ 4
59
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tkos] rks fQj Hkh ckøh js'ke gh Nksú dj tk;sxk]
;kfu vxj ûkqn cqyUn bøcky u gks rks] vius iSjksdkj
;k ihNs jg tkus okyksa dks rks õ:j cqyUn gh djþs
tk;sxkA
lwjt ûkkuk uañ 4
60
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
føLer dks txkus okyk] bdy©rk yúdk] yky eqag
dk cUnj] iksrkA
Hkknksa lwjt 5osa ?kj dk] rst rfi'k dk iôk gksA
jktk ij&midkjh gksos] lkèkq vYi u vk;q gksA
Hksfú;k&cdjh] vfXu&ikuh] lc dks bd tk j[krk gksA
yúþs blþs 'ksj gksa vius] v©j cqùkik mEnk gksA
xq# vxj gks 10osa cSBk] v©jr bldh ejrh gksA
'kfu vxj ?kj rhts gksos] v©yknksa Hkh nqf[k;k gksA
xzg ik¡pksa ls vius ?kj dk] ;k ikih xzg 9osa tksA
lwjt dh oks gksaxs çtk] gal] gqek Hkh rkjrk gksA
lwjt dk ûkqn õkrh Qy vc dHkh eank u gksxkA
'ksj dh xkúh esa 'ksj&ccj tqrk gqvk gksxkA vxj jktk
u rkjs rks lkèkq gh rkj nsxk] exj ø÷u eas
fyiVh gqbZ fdlh vkjõw dk lkFk u gksxkA vxj jktk u
gks] rks lkèkq Hkh NksVh mez dk u gksxkA tc gksxk]
lwjt ûkkuk uañ 5 (?kj dk o xzgQy dk)
61
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cdjh (cqõ ¾ cdjh] xqxZ ¾ Hksfú;k) v©j Hksfú;s
dks bdëk j[kus dh fgEer okyk cqõqxZ gksxk] ;k cdjh
dh gSfl;r ls cùdj Hksfú;k rks õ:j gksxkA l÷k
fny gksos rks cqùkik mEnk v©j v©ykn dk lq[k iwjk
gksxk] oukZ dku ls idú dj Hksfú;s dh rjg HkxkbZ
gqbZ cdjh dh rjg føLer dk gky gksxkA
lwjt ûkkuk uañ 5 (?kj dk] xzgQy dk)
62
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xUnqeh jax] ik¡o dh ûkjkfc;ka] cqèk dk mikvks
ennxkj gksxk] ekew¡ dh enn þs fy;s cUnj
dks xqú nsus dk mikvks ennxkj gksxkA nksgrkA
vlwt lwjt 6osa ?kj dk] vfXuck.k ys pyrk gSA
?kj 12 esa 'kfu is ekjs] 'kqDdj mlls ejrk gSA
eaxy ?kj 10osa ij ekjs] yúþs HkLe cukrk gSA
?kj nwts ls dksbZ u ns[ks] firk dks Hkh oks [kkrk gSA
vfXuck.k ls ogh cpsxk] panj iwtu ftldh gksA
?kj vius esa ftlus j[kh] ?kksúh] ikuh] pk¡nh gksA
iSnk;'k ukuþs ?kj gksxhA
igys cuh çkyHr] ihNs cuk ljhj] þs rq jktk gks cuk] jkgq cus oõhjA
;kfu tue vLFkku mEnk v©j okYnSu eqckfjd
gkyr cfYd jktLrku gksxkA exj ikih xzgksa
þs oÃr ls xzg.k dk eank õekuk õ:j gksxk] ;k
,d n÷k rks õoky õ:j gksxkA exj v©ykn gksus
lwjt ûkkuk uañ 6 (jk'khQy dk)
63
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
þs fnu rd fQj ogh jks'ku o lwjt dk 'kkunkj
õekuk cgky gksxkA exj jkt rk’Yyqø v©j jktk þs
njokõs ls dbZ ckj okfil vkdj fQj lokyh
õ:j gksrk jgsxkA
lwjt ûkkuk uañ 6 (jk'khQy dk)
64
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
yky xk; (lwjt jax dh)] :gkuh uqÃl]
l÷sn xk; öSj eqckfjd gksxh exj L;kg xk;
ennxkj gksxhA panj (nwèk) u"V djus
ls enn gksxhA cqèk ;k HkksMh xk; Hkh
eqckfjd gksxhA
dÙkd lwjt 7osa vk;k] lksus ls ?kj feêh ik;kA
tue oÃr Fks yk[k gõkjh] cksyrs cksyrs g¡w>&cqgkjhA
xq# eaxy ml ?kj ls Hkkxs] 'kqDdj jgs u panj tkxsA
ikih xzg Hkh fxus vHkkxs] feyh enn cqèk lc gS tkxsA
u èku jgs èkukù gksA u öqy jgs öqyõkj gksA
lc ekyks tku cckZn gks] xj cqèk dk u oka lkFk gksA
?kj igys þs ûkkyh gksrs] lwjt 7 esa lks;kA
fnu ml gh lwjt fudys] 8 tc nwts gks;kA
õehu esa rkacs þs p©dksj Vqdús nckuk ennxkj
gksxkA ijkbZ eerk õ:j lkFk jgsA vxj v©jr Hkh
lwjt ûkkuk uañ 7(uhp] jk'khQy dk)
} oukZ
65
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gS rks yktoUrh gh jgs] oukZ oks u jgsA vxj v©jr
gks vkSj fQj Hkh jgs] rks 'kqDdj dk ?kj (llqjky rj÷)
gh u jgsA fQj Hkh jgs] rks èku dh txg feêh jgs
;k cn y{eh jgs] vxj fQj Hkh jgs rks dksbZ u jgsA
vxj cqèk ûkkuk uEcj 7 esa u gks ;k cqèk fudEek gh gks & xks
dköõ ij ÿS yus okyh L;kgh dh rjg føLer dk gky
gksxk] ;k oks fl÷Z cqèk dh enn ls gh ûkq'kgky o
÷kfjö&my&cky gksxkA
lwjt ûkkuk uañ 7(uhp] jk'khQy dk)
66
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jFk xkúh] iôh vkSj lPph vkxA
eX?kj eghus jfo gS 8osa] cVh gS xehZ lnhZ lsA
ekjx ?kj vc e©r u gksxk] fõUns gksosaxs eqnks± lsA
cúk HkkbZ v©j xk; lsok] yEch mez fu'kkuh gksA
þq Ùkk xj llqjky dk gksos] gj tk bl dh gkfu gksA
,sls Vsos esa 'kqDdj dk irax ('kqDdj uañ 1 gksrk)
gS tks dkö js[kk dk Qy nsxk] bl fy;s l÷sn xk;
eUnh gkyr nsxhA mtús edkuksa dks clkus okyk
vkSj ikuh Hkjs cknyksa dks cjlk ysus okyk gksxkA
iRFkj ls vkx v©j vkx ls ikuh ls feêh ;k lkjk
czãaM iSnk dj ysus okyk gksxkA ekjx vLFkku þs
fcPNw ls eqnsZ fõUnk djok ysxk v©j bl dh õgj
ls tyk;s gq;s iRFkjksa ls laf[k;k v©j laf[k;s ls fgtúksa
v©j ukenk±s dks riLoh jktk v©j enks± esa fxuok ysxk c'krsZ fd
lx nqfu;k (3 þq Ùks) ;k pksjh dk fnynknk u gksA
lwjt ûkkuk uañ 8
67
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Hkwjk jhNA lqjt xzg.k þs ckn dk lwjtA
iksg eghus lwjt 9osa] mez yEch dk ekfyd gksA
ij&midkjh þq uck ijoj] þq y 7 viuh rkjrk gksA
ûkkyh crZu eksVs ihry] cqèk dh õgj gVkrs gSaA
jkt ls ûokg u rk’Yyqø gksos] gdheh f'k÷k rks ikrs gSaA
fdlh dk þq N cus ;k u cus exj ûkkunkuh ûkwu þs
fy;s viuk lc þq N cgk nsxk exj ,oõ u ekaxsxkA
ml dk ûkkunku yEch mez dk Bsþs nkj gksxkA vxj ü;knk
ugha rks lkr iq'r (3 mlþs Åij
v©j 3 mlls uhps] v©j ûkqn viuk lwjt ftLe
njfe;ku esa) dk õ:j fuxgcku v©j ennxkj gksxkA
gn ls ü;knk xeZ ;k ueZ gksus ij rckg gksxkA
pk¡nh dk nku nsuk blþs cùus dk lcc gksxk v©j
pk¡nh dk nku ysuk ckbl&,&rckgh gksxkA
lwjt ûkkuk uañ 9
68
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Hkwjk usoyk] Hkwjh H©alA
ek?k eghus lwjt 10osa] jkgq dPpk èkqvk¡ gksA
vYi vk;q ;k føLer eanh] tc rd bu dk lkFkh gksA
'kqDdj p©Fks firk dks ekjs] panj ekjrk 5osa gSA
ePNj ls Hkjiwj gks føLer] NVs vxj ok¡ luhpj gSA
jfo] xq# nksuksa ls dksbZ] ?kj 10osa tc cSBk gksA
5osa ?kj ûokg nksLr mldk] õgjh nq'eu gksrk gksA
jkt njckj esa L;kgh ls fl÷kfj'kh dköõ
L;kg dj þs dbZ ckj ns[kk] vkj ns[kk u dHkh mls
ikj ns[kk] cfYd uj xzg dh enn lkFk@lkFkh gksus þs cöSj u mls
nj tgku ns[kkA fQj Hkh ns[kk rks lwjt þs öqLlk
dh xehZ dh vkx ls õksj ls :&vks&jax L;kg
ns[kkA v©ykn rckg ns[kkA føLer viuh þs ys[ks esa
Hkh mls u dHkh 'kkg ns[kkA v©j 'kkgh ÷sgfjLr
esa Hkh u mls njiukg ns[kkA vxj ns[kk rks l÷sn
lwjt ûkkuk uañ 10
¹A
69
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ixúh ;k nLrkj ls gh mls xq# þs njckj esa
ns[kk] rks vkûkhj ij mls 'kkgksa dk 'kkg ns[kkA
ij cqèk dh mez ls igys u dHkh ;s gky ns[kk]
fQj Hkh ns[kk rks mls u dHkh ;ksxh vkyadkj ns[kkA
¹A okLrs mez ûkqn tc uj xzg dh enn lkFk ;k lkFkh
u gks] oukZ yEch mez gksA
lwjt ûkkuk uañ 10
70
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lqûkZ rk¡ckA
Qkxqu lwjt 11 gksos] 'kfu L;kgh djrk gSA
panj gks tc ik¡posa cSBk] lky 12 esa ejrk gSA
cqèk fxuk gS rhts eank] lwjt ij u vlj djsA
peþs ûkqn u pedus nsos] mez dh ij oks j{kk djsaA
twB ekjs ;k >wV] 'kjkc xkys ;k iRFkjA
luhpj dh phõksa dk rk’Yyqø lwjt dh ped ij L;kgh
ÿs j nsxkA c`gLir þs njckj tgk¡ fd luhpj
gy÷ mBk;s & føLer dk ÷Slyk dj jgk gS]
mlh øye ls lwjt ij øRy dk gqDe fy[k nsxk]
;kfu luhpj dh ûkqjkd ;k eanh phõksa þs bLrseky
ls v©ykn dh rckgh dk gqDe lkfnj dj nsxkA
ftls jkgq&þs rq dh fe;kn rd eulwûk djkuk
bUlkuh rkør ls ckgj gksxkA öYrh dh nq#Lrh
lwjt ûkkuk uañ 11
71
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vius geoõu nwèk þs cjkcj nwèk nsus okyh
cdfj;ksa dh rknkn þs cjkcj rknkn þs cdjs Nksúus
ij Bhd gksxh] v©j 40 ;k 43 fnu rd jsr dk
fcLrjk eqckfjd gksxkA
lwjt ûkkuk uañ 11
72
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Hkwjh P;w¡Vh] fneköh ûkjkch] eluwbZ lwjt ('kqDdj & cqèk)A
psrj lwjt 12osa gksos] czãxq# gh gksrk gSA
yk’y pedrk xj u gksos] ykyúh u dHkh gksrk gSA
lq[k x`gLrh iôk gksos] èkehZ xj oks iwjk gksA
èku ifjokj dh deh u dksbZ] jkgq ls xj cprk gksA
nLrh dekbZ] gqujeanh] feóhiu Mechanic
esa lwjt xzg.k gksxkA vxj edku dk lsgu u gks] rks
lwjt dk usd Qy rckg gksxkA cgjgky vaèksjk
eqckfjd u gksxkA v©j u gh fdlh gkyr esa oks ykoYn
gksxkA ûkkldj ?kj ls ckgj ohjkuk esa oks dHkh lkèkq
u gksxkA vxj gksxk rks tkxhjnkj] vkõkn fõUnxh] cús
cús xk¡o v©j ck&vkenu tk;nknksa dk ekfyd gksxkA
lwjt ûkkuk uañ 12
73
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
panj iôk ?kj p©Fkk fxurs] xzg lc dk isV ekrk gSA
gj ?kj esa ;s jk'khQy dk] ?kj ml dk èkjrh ekrk gSA
ûkkyh iúk tks ?kj panj dk p©Fkk] vlj mEnk v©j usd ns nsrk gSA
panj ?kj ls ckgj gks cs'kd gh jíh] ?kj ûkkyh gh nwèk fiyk nsrk gSA
tgk¡ panj ikuh] ogk¡ vlj lwjt Hkh vk tkrk gSA
xzg yúrs ckge esa vk cSBs panj] rks nksLr oks mu dks cuk tkrk gSA
cSBk panj igys ;k nq'eu dks ns[ks] vlj usd can viuk dj nsrk gSA
exj nq'eu ikih tc cSBs gks igys ] vlj panj eank gh gks tkrk gSA
'k=kq gksa lkFkh rks nksuksa gh eans] [kúk iki nqfu;k esa gks tkrk gSA
iúk ikiA ûkqn vius panj þs ?kj tc] 'kfu cq/k Hkh usdh is gks tkrk gSA
vax Qúduk ;k vk¡[k gks nkb±] eqr÷økZ gkFk Hkh gks tkrk gSA
rgjhj fy[kkbZ gks 'kkfUr viuh] ÷Slykþq u panj gks tkrk gSA
panj&/kjrh ekrk
74
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fny] ckö] ck;k¡ fgLlk] cka;k¡ Msyk vk¡[k dkA
nwèk panj dk igys ?kj esa] õgj 'kfu ls gksrk gSA
'kqDdj] cqèk Hkh nq'eu blþs ] þs rq jkgq eank gSA
24 lky 27 gksrs] ekrk flj ij e©r pysA
bu lkyksa xj gks u l÷j esa] rc ekrk dh mez cùsA
fnu 28 dk v©jr ikuh] 28 lky gh j{kk gSA
panj&eaxy nksuksa feyrs] nwèk cjsrh pyrk gSA
28 lky mez ls igys 'kknh dk rk’Yyqø panj dh
mez cckZn v©j v©ykn dk Qy eank dj nsxkA ;gh cqjh
gkyr 24 lkyk mez ls igys u;s edku cukus ij
[kúh gksxhA pk¡nh þs crZu es nwèk dk bLrseky
cÁs ifjokj v©j 'kh'ks ;k cqèk dk rk’Yyqø ûkkø nj ûkkø
múk nsxkA èku dh dYiuk lqûkZ(ûkwuh) jax eaxy
dh phõksa þs lkFk ls v©j ifjokj dh ûokfg'k pk¡nh
þs Fkky ls iwjh gksxhA pkjikbZ þs pkj ik;s rk¡cs
panj ûkkuk uañ1
75
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ls usd gksaxs] xj ;s Hkh 'krZ u gks rks ikuh þs pan ?kwaV
cú þs njûr dks Mkyus ls eqckfjd gksaxsA
v©ykn dks nfj;k ikj ys tkrs oÃr iSlk (rk¡cs dk)
nfj;k esa fxjkdj ys tkos] oukZ eYykg viuh eYykgh
þs ,oõ esa v©ykn ij gh geyk dj nsxkA
panj ûkkuk uañ 1
76
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
føLer dks txkus okykA ekrk] nwèk] pkoy]
:gkuh fgLlk] l÷sn ?kksúkA
pan pù~;k þq y vkye ns[ks] xj cgu u ns[ks HkkbZ rks ns[ksA
ekr firk rks õ:jh ns[ks] gks viuh ;k v©jr ys[ksA
lc dks gh oks rc rd ns[ks] tc rd phõsa panj ns[ksA
xj u ns[ks oks u ns[ks] panj gksxk 12osa ys[ksA
,ssls 'kûl dh veweu cgu ugha gksrh exj HkkbZ
õ#j gksrs gSaA tue pku.k i{k dk gksxk] oukZ panj
vkfûkjh mez esa usd Qy nsxkA 24 øne rd cfYd
edku þs vUnj gh þq ,¡ dk lcwr gksxk] ;k oÃr
iSnk;'k pqckjk ij gksxk] ftl þs uhps þq vk¡ ;k ikuh Hkh
(panj dk) õ:j gksxk] oukZ cqùkik eank gksxkA ekrk dh mez
dk lkFk panj þs nks pôj (48 lkyk mez) rd gksxkA
de võ de yEch mez þs fy;s edku dh rS esa pkanh dh
phõsa nckuk ennxkj gksxk] ;k panj þs ikuh dk lkFk
panj ûkkuk uañ 2
77
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eqckfjd gksxkA ekrk dh mez þs ckn ?kj esa pkoy dks
iqjkus djrs tkuk ekrk dh vkf[kjh vk'khckZn dks cùkuk
gksxkA nqfu;k ls tqnk gh jgus okyk ;k Nksúus
okyk gksxkA
panj ûkkuk uañ 2
78
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kksúk] f'koth Hkksys ukFkA
bruk rks Qy õ:jh] dj nsxk rhts panjA
e©rksa ls cp jgsxk] lc eky&vks&tku] efUnjA
xj enZ u cpsa rks] v©jr rckg u gksaxhA
ûokg ikih u"V djrs gksa panj gh dk ikuhA
panj ?kj tc rhts vkos] ekrk Hkh ok¡ firk dgkaosA
'kqDdj cSy rks panj lkèkq] enZ cùsaxs cùsxh vk;qA
eaxy cn eaxyhd u gksxk] f'koth gks dj n;k djsxkA
fó;ksa dh Hkh iwtk gksxh] rhu dky ogk¡ mUufr gksxhA
gksxh rks þq y mEnk gksxh] xj u gksxh pksjh u gksxhA
ugha gS deh rsjs ûkõkus esa] f'ko 'kEHkq Hkksys ukFkA
eõyweksa is n;k gS djrk] enn ;rheka yEcs gkFkA
cqèk þs lkFk (yúdh dh iSnk;'k) ij panj
dh phõksa dk nku eqckfjd gksxkA (okLrs èku n©yr)
jkgq (llqjky þs oÃr) ;k rk’Yyqø ij dU;knku eqckfjd
panj ûkkuk uañ 3
79
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(okLrs ukxgkuh cyk&,&cn ls cpus þs fy;s)
þs rq(yúþs þs tue ij) lwjt dh vf'k;k dk nkuA
(okLrs rknkn eSacjku o gok&,&cn ls cpkvks)
'kqDdj (v©jr] 'kknh ij] xk; vkus ij) eluwbZ
lwjt dh phõksa dk nku (okLrs pksjh o e©r o
õsger) eqckfjd gksxk] ;kfu oks phõsa tks xqú þs jax
dh rks gksa exj pednkj u gksaA
panj ûkkuk uañ 3
80
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xzgQy dk] føLer dks txkus okyk] rkykc]
þq vk¡] p'ek] 'kkafrA
lksuk ugha rks pk¡nh] nwèkk ugha rks ikuhA
ikuh Hkh u lgh rks] xq# nso gh dh ck.khA
?kj p©Fks panj gksus is] gksxk tkfonkuh (ges'kk)A
firk dks rkjs] ekrk rkjs] rkjrk oks lc ?kj dks gSA
ek;k ls rkjs] n;k ls rkjs] rkjrk oks þq y viuh gSA
xj u ekjs] ?kj u ekjs] ekjrk e©r fuek.kh gSA
ukfHk ns[kh] vk¡[k Hkh ns[kh] ns[kh rks iqúiqúh Hkh gSA
tks u ns[kk] jkgq u ns[kk] u gh ns[kk þs rq gSA
iki ugha oks bl ?kj djrs] enn rks mudh gksrh gSA
rkjsa ûokg u rkjsa eõhZ] øle iki dh gksrh gSA
tíh dkjksckj eqckfjd Qy dk gksxkA
tue 'kqDyk i{k ('kq# panj) gks rks cqùkik
mEnk] oukZ cpiu mEnk v©j jkgq þs rq dk lkFkh gksuk
panj ûkkuk uañ 4 (iDdk ?kj o ?kj dk)
81
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fxuk tk;sxkA diúk cõkõh þs dke esa ekrk dk lkFk
eqckfjd] oukZ ckbl&,&uqÃlku gksxkA v©ykn 12
lky gksrh jgsA
panj ûkkuk uañ 4 (iDdk ?kj o ?kj dk)
82
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
pdksj (ifjUnk)A
vkBksa xzg ûokg bl þs ] nq'eu ?kjksa jgsaxsA
xj panj ik¡posa gks] lc ikuh gks cgsaxsA
nq'eu ûokg blþs fdrus gh] efyd&my&eywø gksaA
,d lnZ vkg þs f[kprs gh] lc ûkkø&vks&HkLe gksaA
nq'eu xzg 9&11 cSBs] usd urhts nsrs gSaA
xj oks ?kj 2&3 esa vkosa] ;e fctyh þs gksrs gSaA
gky Åij dk mYVk gksos] nksLr xzg tc vkrs gSaA
2&3 ?kj 9&11 gksaos] ikuh rd Hkh Qw adrs gSaA
panj cSBk ik¡posa gksos] pyrk oks ?kj 4 gh gSA
vkxs ihNs nksuksa pyrk] tyrk ?kj 10&12 gSA
èkekZRek gksos] jkt njckj esa büõr gksA
xks taxy igkú dk lSykuh gksxk] exj øke;kc eqlkf÷j
u gksxkA xj gksxk] oÃr eqlhcr fpfú;ksa ls ckõ yúkus
dh fgEer okyk gksxkA ekrk o uj v©ykn ij cqjk vlj u gksxk ûokg ikih
xzgksa dk lkFk gksA uj v©ykn 5 ls de u gksxhA jkgq BaMk gksxkA
panj ûkkuk uañ 5
83
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkjxks'k] l÷j (þs rq dk iwjk pk¡n xzg.k gksxk)A
tSlh djuh oSlh Hkjuh] ugha dhrh rks djþs ns[kA
NVs gks panj] 12 ns[k] 8osa nwts] p©Fks ns[kA
xj gksa ;s ?kj jíh lc] panj gksxk feêh rcA
þq vk¡ yxs] ekrk ejs] ejsxh vky v©ykn HkhA
?kj vius þs dke u vkos] ek;k ml balku dhA
?kj vius ûkqn þs fy;s] dksbZ u eank tokcA
[kwg cjrs tks [ksrh nqfu;k] feêh&e©r ûkjkcA
lkfgcs rnchj o vÃyean gksosA 60 lkyk mez
;k panj þs ûkkl oÃr (24 lkyk mez) esa þq ,¡
[kksnuk ûkqnokuk viuh ekrk v©j panj dh rkør þs
fy;s eUnh øcz [kksnuk ûkqnokuk gksxk] ûkkldj tc
þq ¡vk vke yksxksa þs dke vkos ;k ckgj [ksrh dh
õehu esa yxsA
panj ûkkuk uañ 6
84
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
[ksrh dh õehu (viuh ;k tíh) exj vkcknh dh u gksA
luhpj rhts] c`gLir 7osa] fdruk gh daxky gksA
ûkqn vþs yk panj 7osa] y{eh vorkj gksA
v©jr vk;s] ekrk xbZ] ij u tkos y{ehA
xj gks ?kj esa panj phtsa] nwèk ikuh gj ?kúhA
tk;nkn tíh rks bruh ckj©uø u gksxh exj
uøn ukek cgqr gksxkA panj þs oÃr
6&12 lkyk mez esa 'kknh gksuk öSj eqckfjd gksxkA
panj o 'kqDdj nksuksa xzgksa dk ckgeh >xúk [kúk gksxk]
ftl ij þs rq þs ukxgkuh geys v©j blþs eklwe cPpksa
ij cyk&,&cn þs vpkud èkôs v©j urhts eans
õkfgj gksaxsA 'kk;jh v©j bYes tksfr"k dk ekfgj Hkh gks ldrk
gS] oukZ pky pyu 'kd ls cjh u gksxk] vxj
gksxk rks frfyLeh Hkwr gh gksxkA
panj ûkkuk uañ 7
85
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
føLer dks txkus okykA mez þs fy, yEck leanj
o ûkqn leanj] ckykbZ vkenu] ftLekuh (ctqõ mez)
o nqfu;koh (èku) ¼ eank vlj gksxkA fexhZ ;k
eqnkZ fny Hkh gks ldrk gSA
lwjt eank] ikih cqjs] ûokg eaxy cn Hkh gksA
jkgq þs rq cqèk feys] xq#] 'kqDdj uhp Hkh gksA
ûos'kks vøkfjc] ekyks n©yr] vius v©j csxkus dksA
panj 8osa lc ûokg gkjs] ij u gkjs mez dksA
llqjky rkjs] nkekn rkjs] rkjsxk ekew¡ dks HkhA
mYVh xaxk gksþs rkjs] mez þs vkûkhj HkhA
ûkqn panj dk panj dh õkrh phõksa ij eank Qy
dHkh u gksxkA õkfgjk èkqykiu o ekuljksoj exj vUnj
ls diV dh dku v©j xanh ukyh þs ikuh dh føLer
dk ekfyd gksxk] ;s xUnk ikuh ;k mldh tk;nkn tíh
panj ûkkuk uañ 8(uhp)
86
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
[ksrh þs dke ;k 'kqDdj(v©jr) þs ?kj mú dj tkrh
ekywe gksxhA cgjgky oks ûkqn mlþs vius dke dh
u gksxhA vxj gksxh rks xfnZ'k&,&igkú gksxh] v©j 6 lky
rdyh÷ Hkh gksxhA vxj t©gjh (ljkZ÷) ;k tqvkfj;k
(tq;sckõ) gh gks rks cncûrh gh gksxhA panj ;k þq ,¡
dk uõnhdh lkFk u gksxkA
panj ûkkuk uañ 8(uhp)
87
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tk;nkn tíh] nqfu;k dk öSch leanjA veweu jkgq
þs xzg.k ls ekjk gqvk fuL÷ panj gksxkA
panj 9osa dHkh gh gksxk] ?kús cjkcj eksrh gksxkA
'kqrj&eqöZ dk v.Mk gksxk] ekr firk veksyd gksxkA
cqèk 'kqDdj v©j eaxy cn] panj gksrs Hkkxsa lcA
xj oks bl ?kj vkrs gksa] lj >qdk;s rkjrs gksaA
,slk 'kûl panj dh usd rkør esa eqLrLuk
gksxkA deZ] èkeZ] rhFkZ ;k=kk dk 'kqHk uke ;k=kw]
usd vFkZ o dke dk vknehA Hkyk yksx] Hkys dke
v©j usd rch;r gksxkA ikfi;ksa þs iki dkVus
okyk v©j nqf[k;ksa dks vkjke nsus þs ulhck okyk
gksxkA
panj ûkkuk uañ 9
88
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jkr dk oÃr] rS õehu] vke ikuh exj dúokA
ûkkuk uañ 2 þs xzgksa dh phõksa ls j{kk
o ikyuk gksxhA vxj oks ûkkyh gks rks cgLir cSBk gksus
okys ?kj dh eqr’Yyøk phtksa ls enn gksxhA
panj 10osa lk¡i dh ekrk] cPps D;k oks NksúsxhA
mez&,&jok¡ dh mYVh d'rh] dksbZ u ihNs NksúsxhA
xks;k fd
ftl dh ûkcj dks oks x;s] chekj eqnkZ gks x;kA
ehBk 'kjcr nsrs nsrs] õgj økfry gks x;kA
igkú ls nfj;k Fkk pyuk] py iúk dksglkj ghA
edku eUn] llqjky eUn] v©j eUn gqvk gS pk¡n HkhA
ötsZ fd
panj 10 osa & nq'eu nwts;k fd rhts
gksrh gS vkõkj ghA
,sls vkneh dk is'kk fgder csek;uh gksxhA
panj ûkkuk uañ 10
89
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vxj gksxk] rks oks øfczLrku dk Bsþs nkj gksxk] cs'kd
oks bYe fgder dk lkfgc&,&deky gksxkA tks gksxk] rks
tjkg uk;kc gksxkA ûkqn pksj Mkþw dk rk’Yyqø Hkh
mls vke gksxkA
panj ûkkuk uañ 10
90
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
pk¡nh] eksrh l÷sn] ûkwuh þq ¡vk] múrs cknyA
vþs yk panj X;kjgosa gksos] gksxk ek[ku ek>kA
nq'eu lkFkh ;k fd rhts] panj u"V gh gksxkA
'kqDdj cqèk ;k ikih HkkbZ] pksV yxs u nsa nfj;kbZA
?kj xk¡o lc rsjs HkkbZ] dksBh gkFk u ykb±A
bl ?kj þs panj dk dksbZ ,srckj ughaA
iy esa oks rw÷ku is gksrk] iy esa gksrk ok¡ fu'kku ughaA
ek[ku esa rks ?kh Hkh gS gksrk]ij panj es a rks bl ?kj es a tku ughaA
u cwùh ejs u pkjikbZ NwVs] ;k nknh
iksrs dks rjlrh jgsA ysfdu vxj ?kj esa xúk gqvk iRFkj
gksos ;k oks nwèk ls iRFkj dks èkksrh jgs] rks
panj dk ek[ku v©j ifjokj cùrk jgsA nknh
iksrs dk >xúk gksosA þq .Myh okys dh 12 lkyk
mez rd nksuksa ls ,d gh gksos] ;k luhpj þs oÃr
rd nksuksa gh u gksosaA
panj ûkkuk uañ 11
91
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkq'kken] l÷sn fcYyhA ehag dk ikuh ennxkj gksxkA
panj nwts isV fxuk gS] jsr gqvk ?kj ckjk¡A
[ksrh Hkh tks ikuh ls mtús] olns ?kj mtkúk¡A
uhe eaxy
cwùh ls ikuh Vidrk jgk] ekrk panj
cwùh dk iksrk HkVdrk jgkA
xks;k
ikuh is ikuh cjlrk jgk] chdkusjoks ?kj tgk¡ cqèk gks cspkjk rjlrk jgkA
eqûrlju
tk;nkn tíh dk oks öuhe gksxk] u© eu y©gk gj ?kúh v÷he gksxkA
oÃr xqõjs enZ iNrk;s & vkrk gS ;kn eq>dks xqõjk
gqvk õekuk ---- (2) dHkh ge Hkh ck&bøcky Fks rqEgs a ;kn
gks fd u ;kn gks ---- (3) finje lqyrku cwn ----
exj vc rw dgk¡ gS dk tokc oks fl÷Z vk¡lqvksa
ls gh nsxkA viuh v©j vius llqjky dh tk;nkn
ckbl&,&ûkjkch gksxk] cfYd deulhc] L;kgcûr
;k vkõqnkZ gky gh gksxkA
panj ûkkuk uañ 12
92
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kqDdj vk¡[k gS 'kfu dh ikbZ] rj÷ pkj tks ns[krk gSA
'kfu vxj dgha tkos ekjk] cyh oks viuh nsrk gSA
lkFk eaxy þs panj curk] cqèk þs rq ftl esa u gksA
'kqDdj vþs yk cqjk u djrk] cSBk ?kj ûokg fdlh gh gksA
?kj 7osa tc vius cSBk] vlj&uõj] :g viuh dksA
ns nsrk xzg mlh dks gS ;s] cSBk tks ?kj 7osa gksA
panj Hkyk ;k cqèk gks vPNk] cqjk 'kqDdj ugha gksrk gSA
?kj rhts esa tc vk cSBk] 'kqDdj enZ gks tkrk gSA
9osa eaxy cn gS ;s gksrk] NVs esa ûkqn gh eank gSA
dkö js[kk gS rûr is gksrk] p©Fks v©jr nks gksrk gSA
12 nwljs lc ls mÙke] 10osa 'kfu ûkqn curk gSA
?kj 5osa esa iDdh feêh] 11 yêw cu ?kwerk gSA
?kj 8osa xzg lc gh eans] 'kqDdj Hkh eank gksrk gSA
Hkolkxj ls ikj gS djrkA
'kqDdj xÅ tc gksrk gSA
'kqDdj & txr~ y{eh
93
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
#ûlkjk] ijkbZ v©jr dh eqgCcrA
'kqDdj igys dkuk fxurs] 'kfu uõj dk ekfyd gSA
Qy nksuksa dk ;dlk¡ eank] çcy gksrk 'kfu dk gSA (luhpj uañ 1)
n©yr feêh gks xbZ] v©jr] eð] vfHkekuA
tSlh dhyh pd nh] oSlk ftLe bZeku (ûkkuk uañ 7)A
'k=kq ¹ xzg tc 7osa vkosa] [kkalh [kwuh rifnø ykosaA
fxuk vPNk rks lkèkq gksos] icZr&taxy jgrk gksosA
xÅ&ew=k] t©] ljlksa nku] lr&vuktk] pjh Tokj
dY;k.kA
tc rd u oks 'kknh djs] rqjr ihú ftLekuh gjsA
xj 'kknh þs ckn gks nqf[k;k] dU;knkuxÅn ku*A ls gksos lqf[k;kA
'kqDdj dk Qy cs'kd eank] ij eank u lwjt gSA
þq VqEHk dchyk lc lq[k ysos] ûkqn QVk ûkjcwtk gSA
jFk lokjh vkjke p©ik;k] b'd õqckuh gksrk gSA
¹ lwjt&panj&jkgq
¹A vkSjr xÅnku djs] enZ dU;k nku djsA
'kqDdj ûkkuk uañ 1(dkö js[kk] 'kqDdj dk irax)
94
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
èkeZ ls øæs ghu gks cs'kd] irax 'kqDdj dk gksrk gSA
gevljksa dh uEcjnkjh] ;k eqf[k;k oks gksrk gSA
?kj dk tc gks ûkqn gh eksgjh] ûkq'd rkykc Mqcksrk gSA
v©jr dh tc lsgr gks eUnh] nku pjh Tokj
dk gksrk gSA
ekrk ij dksbZ vlj u gksos] v©jr tc oka vySgnk gSA
v©jr fjõø ls igys vkos] 'kqDdj cSBk tc igys ?kjA
'kknh vxj ml 25 gksos] v©jr jgs u n©yr ?kjA
'kqDdj ûkkuk uañ 1 (dkö js[kk] 'kqDdj dk irax)
95
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vkyw] xk; vLFkku] ?kh] vcjø l÷sn] dk÷wj] HkksMh
xk;] jkxA
'kqDdj ftlþs nwts vkos] 60 lky èku n©yr ikosA
cky cPpksa dh cjdr vkos] lqyg dk >aMk ûkwc ygjkosA
feérd'k öSj gjfxõ u gksxk] ûkqnk dk gh eeuwu ,glku gksxkA
twrh pksj lkèkq oks gjfxõ u gksxk] xgLrh u gksdj xq# txr gksxkA
eosf'k;ksa xwtjksa þs dkeksa ls fely jktk gksxkA
'kqDdj dk ûkqn õkrh Qy eank u gksxk] ;kfu v©jr] xk;] y{eh oöSjg
lc usd Qy þs gksaxsA ekrk þs cpús (HkkbZ) v©j xk; þs
cNús (yúþs ) cgqr gksaxsA ?kj mldk xÅ?kkV gksxk] ;k
ckøh 5 cpus okyk edku gksxkA oukZ ogh HkVwj dh feêh
(ûkq'd] tyh gqbZ) dh rjg føLer dk gky gksxkA
cgjgky tkuksa o tkunkjksa dk gj rjg ls mEnk
gky gksxkA ij chekjh þs >xúksa dk u dksbZ fglkc
gksxk] xj u gksxk&rks fjõø u dHkh [kjkc gksxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 2 (?kj dk] gokbZ)
96
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kknh] lrh ;k lR;oku v©jrA
'kqDdj ?kj tc rhts vkos] v©jr Hkh ok¡ enZ dgkosA
'kqDdj cSy rks panj lkèkq] enZ cùsaxs rks cùsxh vk;qA
eaxy cn&eaxyhd u gksxk] f'koth gks þs n;k djsxkA
fó;ksa dh Hkh iwtk gksxhA xj u gksxh] pksjh u gksxhA
vc 'kqDdj dk ûkkuk uañ 9 ij dksbZ cqjk vlj u gksxk cfYd fir js[kk
dk mÙke v©j usd Qy lkFk gksxk] ij yúfd;ks a þs gkFkks a v©j rk’Yyqø esa
bldk èku cckZn gksxk v©j u gh vius cuk;s edku dk
vkjke gksxkA vxj gksxk rks [kkÅ enks± ls oks ?kj ohjku gksxk] v©j
,d n÷k mtúk gqvk u fQj dHkh vkckn gksxkA xj u bl ?kj esa panj
dk lkFk gksxk] føLer Hkyh rks ogk¡ jgus dk edku gh u
gksxkA ;s lc þq N cqèk dh 34 lkyk mez rd dk gky gksxkA
vkfûkju txr xq# cgLir þs nwljs n©js ij çxV
gksrs gh ûkq'kgky o ÷kfjö&my&cky gksxkA ij cqèk þs rk’Yyqø
ls u dHkh ogka ckj©uø xqyõkj gksxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 3
97
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ngh] p©ik;k] pfjUnA c`gLir dk mikvks ennxkj gksxkA
'kqDdj p©Fks tc ikuh vk;k] v©jr gqvk oSjkxA
,d ls nks Hkh gqbZa] ij cq>h u mudh vkxA
nfj;k dh gS o¨ nyny] rkykc dh oks fpdúhA
v©ykn ekew¡ nks ?kj] fc[kjh gqbZ gks f[kpúhA
iRFkj Hkh jsr cqèk A
gks xj] rks jsr múrk gksxkA
v©jr dh gks vkõkjh] cqèk]
cgu þs rq
yúdk eank gksxkA
þq vk¡ pyrk mEnk gksos] nsrk feêh tks jgsA
xj þq vk¡ gh can gksos] y{eh ok¡ u jgsA
v©jrsa nks fõUnk gksrh gqb± Hkh føYyr v©ykn
gksxh tks cqèk dh 34 lkyk mez þs ckn eaxy] luhpj ;k
þs rq þs n©jk þs oÃr (tc oks rûr ;k ûkkuk uañ 1
esa vkosa) nwj gksxhA vxj 'kqDdj ûkqn fdlh v©j xzg dk
lkFkh xzg cu jgk gks rks vkúw dh fxVd esa lqjek
L;kg Hkj dj ckgj feêh esa nckus ls eank vlj nwj
'kqDdj ûkkuk uañ 4 (jk'khQy dk)
98
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gksxkA (panj þs mikvks ls&tc ekew¡ ?kj cckZn gksxk
gks) Åij dk fy[kk gqvk u cqjk gky gksxk] tc rd fd ?kj
þs igys njokõs dh ngyhõ iqjkuh] mEnk] lk÷ v©j
cnLrwj gksA vxj ûkqn 'kqDdj(v©jr) dh gh lsgr
cckZn gks] rks Nr ij rkykc dh feêh (fpdúh) ls
mEnk gky gks] ;k Nr ij 'kgn dk Hkjk crZu nckus
ls v©ykn dk nq[k nwj gks v©j lc þq N cgky gksA cgj
gkyr oks 'kûl u dHkh ykoYn v©j u gh vkõqnkZ gky
gks] v©j tc dHkh Hkh gks mEnk v©j ûkq'kgky gksxkA
v©jr dh õkrh føLer dk u mlls lkFk gks] fQj
Hkh gks] rks fcèkkrk dh øye mlþs c`gLir þs gkFk
gks] c'krsZ fd 'kfu u mlþs lkFk gksA
¹A ,sls Vsos esa luhpj vkSj cq/k nksuksa gh jíh
gksaxs] ;kfu luhpj (edku oöSjg)] cq/k (cgu&Hkwvk
oöjSg) dk Qy jíh gksxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 4 (jk'khQy dk)
99
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Qy] vkok ?kqekj ;k Hkëk b±VA
'kqDdj ?kj 5osa gqvk] feêh vkx iúhA
dPph Fkh múrh fQjh] vc bd tk fVd xbZA
vkx tyh u feêh mús] músxh ftl ne oksA
tks xzg igys] ?kj u©osa] vaèkk dkuk gksA
ikih xzg ;k cqèk ok¡ vkos] 'kqDdj mudks lksuk fnykosA
xj u nsosa nq[k u nssosa] nsosa rks oks méfr nsosA
oru o øchyk dh eqgCcr dk fnynknk v©j eqckfjd
Qy dk gksA vxj vkf'kø nqfu;k gqvk rks nj[+r esa
Qals gq;s irax dh rjg føLer dk gky gksA
ysfdu vxj lw÷h gqvk rks Hko lkxj ls ikj gksA
oukZ] ,d dks D;k jksrs] ;gk¡ rks vkok gh År
x;kA
'kqDdj ûkkuk uañ 5
100
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fpfú;k] yúdhA l÷sn xk; eank Qy nsxhA
'kqDdj 6osa ?kj ûkLlh gksos] vÃy ls eank gksA
vkf'kø nqfu;k u gqvk] ij R;kxh iwjk gksA
vki rs MqCch Mwe.kh] uky çHk Hkh xkysA
xèkk fxjk ikrky esa] þq Egkj NV lc ukysA
yYyw djs dofYy;k¡] jCc flfðvk¡ ikosA
yúþs ml ?kj ls Mjsa] þq fú;k¡ iYys ikosA
cgLir vxj ûkkuk 2 ls feysxk] rks rknkn cPpksa dh 6 rd djsxkA
exj tc cgLir gks 12 esa cSBk] 'kqDdj feêh múrh ûokg þs rq gks cSBkA
vxj þs rq Hkh ?kj NVs esa feysxk] rks 'kqDdj dk lq[k lcls xank djsxkA
èku n©yr ;k xk;] cSy] i'kq] tkuoj dh pksjh ;k xqe gks
tkuk vke lcwr gksxkA vc ;s xzg vkfûkjh mez esa
gh økfcy&,&vkjke gksxk] v©j panj dk mikvks ennxkj gksxkA
vxj fl÷Z ,d gh yúdh rks 12 lky rd gh yúþs
dh vken dk njokõk cUn gksxk tks nqckjk gj 7osa lky
'kqDdj ûkkuk uañ 6 (uhp)
101
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ls igys u [kqy lþs xkA vxj [kqysxk] rks dU;k dks gh
vkus dh btkõr nsxkA c`gLir] lwjt] panj
rhuksa dk gh eank gky gksxk ;k mudk lkFk gh
u gksxkA cgjgky c`gLir ;k lwjt þs lkFk ;k
rk’Yyqø ls 'kqDdj vc ,d øherh phõ gksxk] gkyk¡fd
ikrky dk 'kqDdj mudk nksLr Hkh ugha gSA exj
oks ûkqn nksuksa ;k dksbZ ,d xq#}kjk esa cSBs ik¡o
iúh 'kqDdj feêh] vcyk dks uhp ugha ns[k ldrs] D;ksafd
xq#}kjk Hkh rks ûkqn 'kqDdj dk viuk gh ?kj gSA 'kqDdj
uañ 6 esa gksrs oÃr bldh v©jr dks õehu ij viuk
uaxs ik¡o pyuk öSj eqckfjd gksxk] csgrj rks ;s gS fd
gjne tqjkc oöSjg Mky dj jgs rkfd õehu ls
ik¡o dk peúk u yxsA
'kqDdj ûkkuk uañ 6 (uhp)
102
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
pjh (Tokj)] l÷sn xk;] dk¡lh þs vke
crZu] gj nks eqgCcrA xzgQy dk] føLer
dks txkus okykA
'kqDdj 7osa Qly gqvk] ij [ksrh mEnk gksA
'kk;j] mEnk fõUnxh v©j lq[k lokjh gksA
ûkjcwtk ns[k ûkjcwtk iDþs 1&9 ;k 7&11A
pksjka Vksyh&,dks cksyh] cqèk&'kfu v©j 'kqDdj ;kjk¡A
nq'eu xzg xj bu ?kjksa vkossa] twrk iRFkj ûkwc pykosaA
ij 'kqDdj u fgEer gkjs] gjs u ûkqn oks lcdks ekjsA
vius Qy dh ctk; lkFkh ;k eq'rjdk xzg dk Qy
nsxk] exj ûkqn 'kqDdj (v©jr&y{eh) dk dHkh eank
Qy u gksxkA dhys ck¡èkh xk¡&u gw¡ u gk¡ dh rjg
v©jr dk gky gksxk tc rd fd ûkqn 'kqDdj (xk;]
v©jr) l÷sn jax u gksxkA vxj gksxk rks njtgk¡ u
gksxk] rks vgn 'kqDdj ;k 25 lkyk mez rd ûkjkc gksxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 7 (iDdk ?kj] ?kj dk)
103
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fQj Hkh vxj gksxk] rks :L;kg ;k jax dkyk(luhpj)
gh gksxkA cgjgky y{eh ls nwj u gksxk] xj gksxk
rks ûkqnöõhZ ls ûkjkc gksxkA vkûkhj gksxk] rks
'kqDdj ;d vk¡[k gh gksxk ftls >qd >qd dj
lcdk lyke gksxk] oukZ tk;nkn tíh ls
cscgjk v©j csvkjke gksxkA
fcYyh dh tsj(f>Yyh) gj rjg ls öSj eqckfjd
gksxhA vxj fQj Hkh j[kuh gksxh] rks dEcy þs Vqdús
esa eqckfjd gksxhA exj peús þs cVq;s esa
j[kh gqbZ fugk;r gh öSj eqckfjd gksxhA fQj
Hkh gksxh] rks y{eh o v©jr cckZn gksxhA
'kqDdj ûkkuk uañ 7 (iDdk ?kj] ?kj dk)
104
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fõehøan] xktj] øcz] HkksMh ;k l÷sn
xk; eanh (cöSj lhax)A
'kqDdj 8osa øcz gS] eUn 'kxqu gh gksA
xÅ lsok ;k nku ls] lc þq N mEnk gksA
ge Hkh Mwcs] rqe Hkh Mwcks] Mwcsaxs fey dj lHkhA
llqjky Mwcs] v©jr Mwch] Mwcsxh v©ykn HkhA
mez lkjh xanh ugha gS] fl÷Z igyh 25 rdA
deh lkjh iwjh gksxh] nwljh iPphl rdA
panj þs 'kDdh gksus ij 'kqDdj dk cqjk Qy u gksxkA xj panj
Hkh eank gks rks cqèk gh enn nsxk] vxj oks Hkh jíh gks rks eaxy ls
enn ik ysxk] vkxs oks Hkh eank gqvk] rks jkgq þs xUns ukys ls gh
enn ik;sxk] ftl esa rk¡cs (lwjt) ;k Qw y (cqèk) dk Mkyuk
eqckfjd gksxkA l÷sn xk; eUn Hkkx] exj L;kg ;k lqûkZ xk;
eqlhcr esas enn nsxhA 'kqDdj ûkqn dh enn þs fy;s pjh (Tokj)
feêh esa nckuk mls vk÷rksa ls cpk nsxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 8
105
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
l÷sn jax (ngh þs ) v©j l÷sn xk; öSj
eqckfjdA uhe þs njûr esa pk¡nh dk p©jl
Vqdúk nckuk eqckfjdA
cqèk] ikih] uj] óh] ûokg lc gh vPNs gksaA
'kqDdj 9osa tc gqvk] þq y eaxy cn gh gksaA
?kj ls Hkwyh y{eh] <w¡Ms vky irkyA
'kfu vþs yk rkjsxk] tc xqõjsa l=kg17 lkyA
i edku cuus þs 17 lky xqõjus þs cknA
ii 'kqDdj ûkkuk uEcj 9 esa 23 lkyk mez esa vkrk gSA
cewtc c"kZ Qy] 25 lky xqõjus rd ;kfu 48
lkyk mez rd viuk Qy nsxkA bl 48 lkyk mez þs
ckn 17 lky xqõjus ;kfu 65 lkyk mez xqõjus ijA
rhFkZ ;k=kk rks mEnk exj okLrs fjõø jksõh
eqr’Yyøk v©ykn eank gksxkA èku rks gks ij enZ u gksaxsA
'kqDdj þs vgn dh 'kknh (25 lkyk mez) ;k l÷sn jax
'kqDdj ûkkuk uañ 9
106
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xk; dh vken ls iwjh cckZnh gksxhA eaxy cn
[kúk gksxkA pk¡nh dh b±Vksa dh txg l÷sn
feêh gksxh] ysfdu vxj cqfu;kn edku esa ûkkfyl
pk¡nh ;k ûkkfyl eaxy ('kgn) gks rks 'kqDdj dh
txg vc panj gksxkA fQj Hkh cqèk o þs rq
eank gksxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 9
107
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
feêh] dikl] luhpj dh tku'khuhA
nhokj dPph] feêh dPph rg gh dPph] xj ok¡ gksA
ftLe eksVk] lsgr mEnk] 'kqDdj ?kj 10osa ls gksA
ckö cköhps] mEnk dksBs] ,s'k djsxk oks lnkA
'kfu gks ml þs nk;sa ck;sa] ns[ks u dHkh gknlkA
panj gks mldk 7osa p©Fks] ;k fd ?kj nwts esa gksA
feêh ls Hkh [kk¡M gS curh] eksVj ykjh mEnk gksA
igys ik¡posa j'ø djsaxs] cqjk ugha dj ldrs gSaA
enn rks mudh cs'kd gksos] gln dHkh ugha djrs gaSA
;s xzg vc cqùkis esa vkjke nsxkA
luhpj dh gkfõjh esa coÃr tokuh b'ø dk ?kj gksxk]
ftlls þs rq dk Qy eank gksxk] cfYd eaxy Hkh fpYykrk
gksxk v©j panj iNrkrk gksxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 10
108
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
#bZ] eksrh ngh jax l÷snA
'kqDdj 11 ?kwerk yêw] n©yr dk Hk.Mkjh gksA
xj ,slk u gksos dksbZ] cqõfny] cqðw] fgtúk gksA
ekrk cs'kd py cls] xÅ&v©jr dk lkFkA
dU;k cùsa] n©yr cùs] cùsaxs gj nks lkFkA
'kqDdj tc X;kjg gqvk] v©j cqèk Hkh feyrk gksA
èku n©yr dh u deh] ij ikih eank gksA
v©jr rkjrh viuksa dks] v©j cuh gks ?kj dh esgjuA
õkfgjnkjh gks Hkksyh Hkkyh] fgjns Hkjh gks õgjuA
v©jr xks føLer dh ekfyd ekywe gksrh gksxh
exj oks ûkqn gh ckbl&,&rckgh gksxhA
ikih xzgksa þs eans vlj þs oÃr rsy
nku dY;k.k gksxkA bl dh vkenu 'kq# gksus ls
igys'kknh
'kqDdj dh vf'k;k¹A dk gksuk õ:jh gksxkA vxj 'kqDdj lks;k
gqvk gksos] rks uj v©ykn 'kqDdj dh iwjh fe;kn
'kqDdj ûkkuk uañ 11
109
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(20 lky egkn'kk) þs ckn øk;e gksxh] ftldk
mikvks cqèk dh ikyuk gksxkA vxj ,slk u gks] rks v©jr
þs de&võ&de 3 HkkbZ gksaxs] tks vc 'kqDdj dks gj rjg
ls cpko txk nsaxsA
¹A coÃr 'kknh l÷sn xk; dk nku
öSj eqckfjd gksxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 11
110
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dkeèksu xk;] y{eh] p©ik;k o viuh x`gLrhA
v©jr dk lq[k lkxj (37 lkyk lq[k)A
'kqDdj 12] jk'kh & 12] ix Hkh ml þs 12 gksA
iRFkj lw[kk Hkh cs'kd gksos] ?kh dk e©le ckjk¡ gksA
vþs yk 'kqDdj gh bl dks rkjs] enn u dksbZ djrk gksA
nq[k 'k=kq lc feêh dj þs ] n;k ls viuh rkjrk gksA
rkjus okyh dkeèksu xk; gksxh vc 'kqDdj
ûkkuk uEcj 2 dk usd Qy Hkh lkFk gksxk] v©j føLer
dk lc þq N bl dh viuh v©jr þs gkFk gksxk]
tks ekewyh uhys ÿw y ls gh jkgq o cqèk nksuksa dks
gh nck lþs xh tcfd oks nksuksa gh eans gksaA
v©jr dk lq[k 37 lkyk gksxkA
'kqDdj ûkkuk uañ 12 (Å¡p)
111
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eaxy usd taxy esa eaxy] ûkwu pùk ûkwuh gksrk gSA
vþs yk cSBk tc 'ksj gS taxy] ?kj fpfú;k øSnh gksrk gSA
flj js[kk ;k cqèk nq#Lrh] eaxy cn ugha gksrk gSA
vny dk jktk økfry ûkwuh] ryokj èkuh oks gksrk gSA
tx pkjksa esa panj pyrk] rj÷ pkj 'kfu pyrk gSA
cn eaxyhd tks p©Fks curk] cnyk ûkwu ls ysrk gSA
igys rhuksa ?kj cúk gS HkkbZ] p©Fks eaxy cn gksrk gSA
?kj 5 rk 9 equfl÷ gksos] 12 HkkbZ ugha jgrk gSA
rûr lwjt ;k fdj.ksa mldh] iou iq=k Hkh gksrk gSA
'kfu þs ?kj ;s jktk phrk] enZ exj ugha ekjrk gSA
gksaV ckõw ;k eq¡g dk ngkuk] gkFk eqjCck gksrk gSA
isV Nkrh tks çcy gksos] eaxy dk ÷Slyk gksrk gSA
panj nwèk esa 'kgn ls feyrk] 'kqDdj feêh ikuh gksrk gSA
cqèk exj bls pDdj nsrk] eank eaxy gks tkrk gSA
jkgq cuk gS gkFkh bldk] þs rq ls gjne yúrk gSA
eaxy & 'kó/kkjh
112
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
usd jgs rks n;k gks f'koth] Vqdús cnh nks djrk gSA
eaxy cn&eaxyhd (fgj.k] Å¡V] phrk)
eaxy cn&eaxyhd nks HkkbZ] ûkwu bdëk gksrs gSaA
cn yúdk gS 'kfu dk gksrk] eaxyhd dks HkkbZ ysrs gSaA
eaxyhd ekjs xj enZ o v©jr] cn múkrk gS tku vks õjA
HkkbZ 'kfu ?kj ,d gh ekjs] yúdk 'kfu dk nksuks a gh ?kjA
eaxy cn eaxyhd 'kfu dh] ekrk ,dks dgrs gSaA
uqR÷s firk rhuksa þs vySgnk] mez cjkcj fxurs gaSA
vlj esa rhuksa tqnk&tqnk gksa] vk;q fxus rhuksa yEcs gaSA
,d rj÷ eaxyhd us idúh] cn us nks] 'kfu pkjksa gSaA
'kqDdj]lq[k n©yr v©j feêh] xzg u dksbZ uhp djsA
ûkwu 'kfu dk eaxy ,slk] 'kqDdj ij Hkh õqYe djsA
xq# firk gS nksuksa tgk¡ dk] jfo firk gS luhpj dkA
'kfu dk ,slk p©Fkk ntkZ] cn eaxyhd gS ijySA dkA
¹A ijyS ;k ijyks &;kfu ø;ker nqfu;k dk vkûkhj tc ikuh gh ikuh
ckøh panj gksxkA
eaxy 'kó/kkjh
113
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kfu rj÷ pkjksa gh pyrk] ?kj p©Fkk panjB dk gSA
mez dk ekfyd 3&8 panj] ekjrk cn eaxyhd dks gSA
eaxy&cn eaxyhd dk mikvks& tc ;s õkfgj
gks tkos] fd cn ;k cn rqûe dk vlj vk jgk gS] rks ÷©ju
panj dk mikvks djuk pkfg;s] ;kfu cú þs njûr dks nwèk
Mky dj xhyh gksbZ gqbZ feêh dk fryd yxkuk eaxy cn
(isV dh ûkjkfc;k¡) dks nwj djsxkA vxj oks vkx
ls tykdj rckg gh dj tkos] rks mlþs cqjs
vlj þs õûeksa dks nwj djus þs fy;s [kk¡M (Qksús
þs eq¡g esa nslh [kk¡M) dh cksfj;ksa dk cks> Nr
ij øk;e djsa] exj vc Nr ij ruwj u jgsA vxj
ykoYnh ;k v©jr dh gR;k djrk tkos] rks 'kgn ls
feêh dk crZu Hkj dj ckgj eSnku esa nck;k tkosA vxj e©r
¹B pkjksa tqx (lRtqx] =ksrk] }kij] dytqx)
ûkRe gksaxsA
eaxy cn eaxyhd(fgj.k] Å¡V] phrk)
114
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rks u nsos exj clus Hkh u ns] rks ex'kkyk
ls mldh õgj gVk nsaA vxj fQj Hkh ckõ u vkos rks
pk¡nh dh enn ysosa] ;k tuwch njokõk esa
gh yksgs ls mls dhy nsosa] v©j eaxy cn dh
eqr’Yyøk vf'k;k dkyk] dkuk] ykoYn oöSjg Msd þs njûr
ls nwjh idúsa] ;k canj (lwjt) dks vkckn djsa
cgjgky bl ykur ls csûkcj u gksosaA ûkkunkuh
mikvks esa fpús fpfú;ksa dks ehBk nsosa] oukZ cn dk
uqR÷k cnrqûe fQj økcw u gksxkA
eaxy cn eaxyhd dk mikvks
115
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
32 nk¡r] føLer dks txkus okykA
eaxy igys rsö vny dh] lp dk gjne gkeh gSA
cnksa ls Hkh oks usdh djrk] Hkyk iq#"k oks çk.kh gSA
cn dHkh u cnh dks Nksús] usd dHkh u usdh rksúsA
usdh Nksú dyadh gksos] HkkbZ ejs] llqjky Hkh jksosA
ikih xzg lc eank gksos] lwjt panj eðe gksosA
u gh lkFk cgLir gksos] xj gksos oks ?kj u gksosA
ûkqn cúk HkkbZ gks] oukZ cúk cuuk iús ;kfu ml
þs cús HkkbZ mlls igys gh ej tkosaA eaxy
þs nk;sa ck;sa vxj panj lwjt iús gksa rks
ekrk firk þs fy;s oks 'kûl E;ku esa ekfuUn ryokj
gksxkA ftl fnu eaxy dk õekuk 14&28&;k&13&
15 gksxk] ekrk firk dk lk;k ûkRe gksxkA exj oks ûkqn ryokj
dk èkuh gksxkA nk¡r rknkn esa 32 gksaxs (31
Hkh eaxy usd gksrk gS)A cgu u gksxhs] vxj gksxh
eaxy ûkkuk uañ 1 (?kj dk] xzgQy dk)
116
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rks iwjh ekfuUn jktk gksxhA xj u gksxh eaxy cn
u gksxhA vxj cn gh gksxh] rks cl ûkqn (vþs yk gh ne)
vþs yh gksxh] v©j ckøh lc rj÷ esgj ûkqnk (ijekRek dh
eõhZ eans ek;uksa esa) gksxhA lkèkq þs lkFk
ls nj&c&nj gksxk] ysfdu tc vius ?kj gksxk v©j
lkèkq dk Hkh lkFk gksxk] rks HkkbZ mldk nqf[k;k v©j
ejhõ gksxkA ysfdu vxj føLer Hkyh gks rks lkèkq gh
u gksxk] v©j u gh llqjky þs þq Ùks dk lkFk gksxk]
xj gksxk] rks lc dk gh cqjk gky gksxkA exj ;s uõkjk
u gj ?kúh gksxkA fQj Hkh gksxk] rks luhpj dh mez þs
ckn (39 lkyk mez) u ;s vgoky gksxkA
eaxy ûkkuk uañ 1 (?kj dk] xzgQy dk)
117
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
phrk] fgj.kA
eaxy nwts eqf[k;k fxurs] yksg yaxj dk ekfyd gksA
yk[k djksúksa dks oks ikys] xk¡B u viuh ck¡èkrk gksA
'kgn eD[kh dk dke] mlþs gS ugha vkrkA
vxj vkrk rks jkr gS vkrk] jkr nwth gS ugha vkrkA
ikuh þq ,¡ llqjky esa] ehBk gh cùrk gksxkA
xj ok¡ þq vk¡ u gksos] rks de ulhc gksxkA
vxj ûkqn cúk HkkbZ u gksos rks vius cús
Hkkb;ksa ls igys xqõj tkosA vxj jgs] rks ckøh lc HkkbZ
u jgsaA llqjky dks føLer esa cqyUn djþs ûkqn muls ehBs
'kgn dk lq[k ysxk] exj oks ykoYn u gksaxs v©j mls õ:j
tk;nkn v©j õj n©yr gh nsaxsA vxj oks nwljksa
dks ikys] rks cùrk gh tkos oukZ ogh ,d nwuh
nwuh dk pDdj blþs xys iúk jgsA vxj eaxy cn gks
rks tax&vks&tny esa gh ekjk tkosA
eaxy ûkkuk uañ 2
118
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
isV] gksaV] NkrhA gkFkh nk¡r eqckfjdA
nksLr 9osa gkas 11] ;k fd gksa oks lkrosaA
eaxy rhts lcls cjrs] cjrsxk oks 'kgn esaA
cqèk] xq# vPNs ugha gS] 11&9& ;k lkrosaA
eaxy mu ls fey u cjrs] cjrsxk oks õgj esaA
vxj fgj.k gks rks cqõfny] ysfdu vxj phrk gks rks 'ksj ls Hkh
ûkw¡ûkkj gksxkA cgjgky nksuksa jax dk lkFk gksxkA 'kgn esa cjkcj dk
?kh ;k õgj gksxkA isV cúk rks ûkwu Hkh cckZn gksxkA cgjgky ;s
xzg u vc økfcy&,&,srckj gksxk] xj gksxk rks rsõ vk¡èkh þs
eqøkcyk ij ueZ v©j vkftõ ?kkl gh gksxkA vkõkj] cjh v©j vkckn gksxk]
vxj cqyUn njûr dh rjg rch;r dk lûr gks rks ûokj cfYd
õsjckj gh gksxkA fQj Hkh gksxk] rks vkftõ] vkõqnks± dk ennxkj
gksxk] ;k ckøh 3 cpus okys edku dh føLer dk ekfyd (cgø enk±)
ekfuUn 'ksj ûkw¡[kkj gksxk] oukZ [kkuk ihuk ykg] lqFkjs ne dk D;k
clkg dk ,røkn okyk v¸;k'k o Bu Bu xksiky gksxkA
eaxy ûkkuk uañ 3 (iDdk ?kj)
119
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jk'khQy dkA panj dk mikvks ennxkj gksxk] ;k ex
'kkyk gksosA ryokj] Msd dk njûr] ?kaMh
o /kqUuh þs njfe;ku fcekfj;k¡A
p©Fks eaxy eaxyhd gksxk] tyk nsos oks leanj dksA
B.Mk ml ne gh oks gksxk] 8 rhts tc panj gksA
nq'eu blþs p©Fks rhts] ;k ?kj 8osa gh vkosaA
vkx ls tyrk p©Fks eaxy] rsy feêh dk gh ikosaA
jfo] xq# tks 3] 8] p©Fks] ;k fd 9 osa cSBk gksA
õgj þs cnys nwèk fiykrk] eaxy cn eaxyhd gh gksA
eaxy dh phõksa ([kk¡M] 'kgn oöSjg) ls
dks;ys gks tk;sxkA ûkqn fe;k¡ ÷lhgr exj
v©jksa dks ulhgr djus okyk ySDpjkj gksxkA xys
esa dVs gq;s fljksa dk gkj Mkyus esa vk¡[k
dk ekfyd f'koth] vty dk ÷fj'rk , uke ukeh] gkFk ij
'ke'kku ;k øfczLrku dks Hkh tykus okyh vkx
eaxy ûkkuk uañ 4 (uhp)
120
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
mBk;s fQjrk gksxk vkSj viuh føLer þs vlj
esa Hkh raxnLr (lw[kh Núh) gksxkA eaxy
cn o eaxyhd þs nksuksa fgLlksa þs ÷øZ dh ctk;
nksuksa gh dk cqjk vlj lkFk gksxkA
ek¡] ukuh] lkl] õukuh(v©jr) ij
e©r rd dk lcc gksrk gSA
eaxy cn ;k eaxyhd fl÷Z mlþs Vsos
esa gksxk ftlþs ûkkunku esa ml ls
igys cqõqxks± esa ,d nks iq'r dksbZ
'kûl iwjk c`gLir czãxq# ûkkfyl lksuk
;k 'kkgkuk gkyr gks pqdk gks] ;kfu mEnk rûr
v©j xqyõkj cu pqdk gks ftls ;s cqjk xzg cckZn
dj lþs A
eaxy ûkkuk uañ 4 (uhp)
121
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
HkkbZ] uhe dk njûrA
eaxy 5osa 5 xq.kk gks] usdh v©j cnukeh esaA
iou iq=k dh rjg] mNys oks vfXu ikuh esaA
ek;k vkrh 11osa ls] tkrh oks rhts ls gSA
eaxy 5osa ?kj esa cSBs] iw¡N ls þs gh pyrh gSA
eaxy vc lkeus cSBs ûkkuk uEcj 9 þs nq'euksa
ij Hkh esgjcku gksxk] v©j ûkkuk ua- 3 dk xzg Hkh (vxj dksbZ
gks) guqeku dh nqe dh rjg eaxy dk lkFkh o ennxkj
fuxgcku gksxk] v©j èku n©yr dk ekfyd nsork
nqfu;koh y{eh('kqDdj ;k panj) blþs ihNs pyus okyk
gksxk] ;k oks 'kûl jktksa jbZlksa dk cki nknk gksxk]
exj jkr gh uhan ls ønjs csvkjke gksxk] ftldk mikvks
& oÃr uhan fljgkus ikuh dk lkFk j[kuk eqckfjd o
ennxkj gksxkA lkfgc&,&bYe o lkfgc&,&v©ykn
gksxkA
eaxy ûkkuk uañ 5
122
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ukfHk] jk'khQy dkA luhpj dk mikvks ennxkj gksxkA
eaxy 6osa ?kj gqvk] gksa þs rq] 'kqDdj eUnA
jfo exj ml Å¡p gks] cSBk fdlh gks vaxA
ml þq y cqèk u gksxk p©Fks] panj 2 u xq# gh igysA
u fl÷Z igyk gh yúdk] ekew¡ ?kj þq y gh pVdkA
NVs eaxy gks Hkkb;ksa dh gkfu] jktk tud ûokg yk[k g a nkuhA
ftl ne oks ûkqn Å¡pk gksxk] lk;k lc ij mEnk gksxkA
oukZ ogh gks f'ko 'kEHkq] <k dksBs rw¡] yk rEcwA
blþs HkkbZ 499 #i;s
&15 vkus
(tc oks 500 #i;s
rd py ldrs gSa] ysfdu blþs HkkbZ 500@1 #i;s
ij gksaxs] edúh dh rjg Nr ls fxj dj fQj ogh Åij
dks pyuk lh[ksaxsA oks ûksek þs njfe;kuh ck¡l dh rjg
vius ûkwu dh fdLer dk fuxgcku gksxk] tks ikrky esa Hkh
vkx tykus ;k 'kgn ls õqcku ehBh dj nsus dh fgEer
eaxy ûkkuk uañ 6
123
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dk ekfyd gksxkA ftl rjg eaxy ûkkuk uEcj 12 esa gksus ls
jkgq xqe gks tkrk gS] mlh rjg gh eaxy þs bl ?kj gksus
ls þs rq (yúdk) vne irk gksxk] ;k vc føYyr&,&v©ykn gksxh
ftldk mikvks cqèk dh ikyuk cõfj;k panj eqckfjd gksxhA
cPpksa þs ftLe ij tc rd lksuk (cgLir) u gksxk] oks
lksuk dek;saxs] ysfdu tc bu þs ftLe ij lksuk gksxk]
oks nqfu;k esa ûkkd múk;sax] ;k v©ykn dk eaxy eqckfjd
u gksxkA vxj gksxk] rks õsger ;k nq[k gh [kúk gksxk] ;k
mudh ûkq'kh djus ls ekeyk laxhu ;k nhxj&xw¡ gh gksxkA
cgjgky oks ûkqn lkfgc&,&bdcky v©j gqDejku õ:j gksxkA
v©j fl÷Z eaxyokj þs fnu dh iSnk'kqnk v©ykn (uj) dk lkFk gksxk]
v©j fl÷Z 'kqDdj ;k luhpj þs fnu dh iSnk'kqnk yúdh dh mez dk
,rckj gksxkA gj nks gkyr esa oks cqèk dh mez (34 lkyk)
ls igys u lkfgc&,&v©ykn gksxk] fQj Hkh gksxk] rks mudh
e©rksa ls nqf[k;k vkõkj gksxkA
eaxy ûkkuk uañ 6
124
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
csysa (Qyh okys i©ns)] nky elwj] igyk yúdkA
eaxy 7osa lc þq N mEnk] èku n©yr ifjokj gh lcA
lcdk lc gh jíh gksxk] cqèk cgu feys eaxy
HkkbZ ls tcA
,sls 'kûl ls bldh cgu þs ikl vkuk ;k jguk
eank vlj nsxk nksuksa dks] ftlþs fy, cgu dks eaxy dh
phõsa nsuk eqckfjd gksxkA luhpj dk cõfj;k u;k edku
;k ekewyh lh nhokj Hkh txkuk eqckfjd gksxkA
eqrlíh] NksVk oõhj v©j èkekZRek gksxk] jksrs
dks g¡lkus okyk] usd uke v©j bYe fglkc tkuus
okyk gksxkA cgkyr eUnh] panj dh Bksl phõ
dk mikvks ennxkj gksxkA
eaxy ûkkuk uañ 7
125
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xzgQy dk] tc eaxy cn gksA cktqvksa
þs cöSj ckøh ftLeA
eaxy 8osa vkB cjl rd] ÷øZ HkkbZ NksVk fxurs gSaA
yk[k eqlhcr [kúh gS djrk] vUr cqjk ugha fxurs gSaA
ekrk firk lc dk] lk;k Hkh gksosA
ftLe mEnk] õj lhe ik;k Hkh gksosA
ruwj 'kqDdjfeêh tc] rik;k ok¡ gksos (eaxy 'kqDdj)A
u gks oks] u gS ;s] rckgh gh gksosA
fudksbZ usdh dk uke] usdksbZ gh gksosA
eaxy cn gks 8osa] rks dksbZ u gksosA
ûkqn eaxy dk eaxy dh phõksa ij dHkh eank
Qy u gksxkA ysfdu ftl ønj cqèk dk Qy mEnk
(cqèk çcy) gksrk tkos] mlh ønj gh eaxy dk Qy
eank iúrk tkos] tc cqèk dk lkFk ;k rk’Yyqø gksrk
eaxy ûkkuk uañ 8 (iDdk ?kj] ?kj dk)
126
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gksosA csgrj rks gS ;gh fd u cqèk dk Qy cùs] ij
D;k djsa tks dke u fcu cqèk þs cu lþs ] ;kfu eanh
gkyr esa cqèk ls cpuk gksxk] ;k cqèk dh Qksdh
ûkkyh phõksa v©j ckrksa ls uqÃlku gksxkA ruwj
ls rckgh þs oÃr ruwj esa ehBk ;k ehBh jksVh
yxk dj þq Ùks dks nsosaA
eaxy ûkkuk uañ 8 (iDdk ?kj] ?kj dk)
127
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lqûkZ jaxA
eaxy tc ?kj 9osa vkos] 9 gh xzgksa dk eaxy xkosA
Hkjs ûkõkus n©yr vanj] gj rj÷ g¨ taxy eaxyA
u rhtk u 5 fcxkús] xj ns[ksa eank] eaxy ekjsA
nenes esa ne u gks ûokg] ûkSj gksxh tku dhA
cqèk vþs yk Nksú þs lc] mEnk gks xzgpky ghA
eaxy dh mez(13 lkyk ;k fuL÷ vjlk) rd
okYnSu dks jktk cukos] fQj viuh 28 lkyk mez
esa ûkqn Hkh jktk gksA yky jax ls nqfu;k dk
yk’y gksxkA þq .Myh esa lwjt vc dgha Hkh cSBk
gks] Å¡p Qy dk gksxkA
eaxy ûkkuk uañ 9
128
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kgn] ehBk HkkstuA
vþs yk eaxy 10 osa cSBk] jktk gksrk gS oyhA
nwts ikih] 'kqDdj panj] lksus esa gkasxs øybZA
rhts rk 6osa esa cSBs] nksLrA blþs vius gksaA
taxy tyrk] yúdk ejrk] õj gS ?kVrk] Å¡p ûokg fdrus gh gksaA
(cqèk dk eank] þs rq cckZn] cgLir uhp)
eaxy jktk ?kj nlosa dk] 'kfu uõj dk ekfyd gksA
eaxy ij rc dkuk gksxk] ?kj p©Fks tc lwjt gksA
luhpj þs ?kjksa (ûkkuk ua- 10&11) esa eaxy cgSfl;r phrk
gksxk] tks vknfe;ks a dk geyk ugha djsxkA bldh ekewyh lh cSBus dh
p©dh ,d rûr dk dke nsxhA ysfdu vxj 'kqDdj ;k fdlh Hkh v©j
xzg dk lkFk gks tkos ;k lwjt gh uañ 6 esa gksos rks v©ykn
þs fy;s yEch mez(45 lkyk) rd rjlrk jgs ]exj ykoYn u gksxkA
n©yreUn õ:j gksxkA eqykõer 28] e©rsa 22] chekjh
15 lky rd gksxhA
eaxy ûkkuk uañ 10(Å¡p)
A lwjt] panj] cgLirA
129
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
flaèkwj] yk’yA
X;kjgosa eaxy gS j[krk] 'kgn þs crZu HkjsA
'kgn mEnk mldk gksxk] ÿw ycqèk gks ftl þs [kjsA
ÿw y Nksúks eD[khluhpj gh] tc usd v©j mEnk feysA
ne esa gh ys vk,¡xh oks] 'kgn þs crZu HkjsA
eaxy xks vc phrk gksxk] exj vius xq#cgLir þs
gkFk esa gokbZ õathj esa tdúk gqvk gksxkA HkkbZ
canksa dk dksbZ ûkkl ÷k;nk u gksxk] v©j u gh oks
mudks dksbZ lqf[k;k ns[k jgk gksxkA ;s lc jkgq þs
õekuk rd (42 gn 45) gh gksxkA bl eans
vgn esa xks bldk viuk þs rq (yúdk) u gksxk] exj nqfu;koh
þs rq (þq Ùkk oöSjg) ennxkj gksxkA
eaxy ûkkuk uañ 11
130
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cqyUn vkokõ] gkFkh dk egkorA
eaxy 12 lq[k dk jktk] ?kj xq# ços'k gksA
tue þq fV;k ;k fd taxy] ûokg gh oks njos'k gksA
'ksj xjts] gkFkh <jþs ] fctyh dúþs ]pedrh ryokj gksA
ûkwu [kkfyl] èku 'kkguk flDdk ekuk] nedrk ifjokj gksA
eaxy 12 xq# gks nwts] vkleku ls ikrkyk¡A
nks 'ksjksa ls xwtsa xqacn] gkFkh fNis gksa tk ökjk¡A
þs rq rhts] eaxy 12] ePN eqvkfou nksuksa rkjkaA
lky 24 esa mÙke gks] ;k yúdk tc igyk gksA
þq .Myh esa vc jkgq fcYþq y gh pqi gksxk v©j
u gh oks dksbZ cqjk Qy nsrk gksxk] cs'kd fdlh Hkh
?kj esa cSB jgk gks] D;ksafd egkor vc gkFkh þs
Åij ;k gkfFk;ksa þs rosyk esa ûkqn gkfõj gksxkA
eaxy ûkkuk uañ 12
131
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cqèk vþs yk vkdk'k dk pDdj] fuiZ{k fuysZi gksrk gSA
?kj 2&4 ;k 6 esa cSBk] jkt ;ksxh gks tkrk gSA
?kj rhts rk 8osa gksos] enn jfo dks nsrk gSA
9 rk 12 ;k nwljs igys] 'kfu dks çcy djrk gSA
?kj iDdk ftl xzg dk gksos] cSBk ogk¡ ogh curk gSA
7osa ?kj esa ikjl gksos] xzg lkFkh dks rkjrk gSA
3&8&12&9 esa cSBk] dksùh Fkwdrk gksrk gSA
?kj igys gksos ?kwerk jktk] ifjokj jfo 5 djrk gSA
flj dk <k¡pk ;k nk¡r gks mlþs ] vxyk fljk ukd gksrk gSA
j«rkj] vkokõ] gkas ukúsa ;k xnZu] earøh gkFk Hkh gksrk gSA
'keZ] g;k raõhe tks ûkkyh] vÃy lqjkûk Hkh pyrk gSA
fglkc lqHkkvks tks õkrh gS mldk] ÷Slyk cqèk dk gksrk gSA
'kfu c`gLir 11 jk'kh] cqèk ls nksuksa pyrs gSaA
cqèk nck;k gks ;k eank]
nksuksa fu"Qy tkrs gSaA
cq/k & 'kfDreku
132
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vke lèkkj.k gkyr ek¡&èkhA õqcku] flj dk
<k¡pk] vkdk'k dk pDdjA v©jr þs Vsos esa vc
cqèk ekfuUn lwjt mÙke gksxk] v©j iSnk;'k Hkh oÃr fnu
(lwjt þs ckn exj lqcg dh rj÷ dh) gksxhA
igys ?kj dk cqèk gS jktk] ?kwes fQjrk nj&c&njA
p'e rksrk] vÃy [kksVk] eank gks 'kkecqùkik o luhpjcpiuA
rcyk mEnk] jkx eank] gepw ek u nhxjsA
jax dkyk xj gks mldk] ikuh esa iRFkj rjsA
cgSfl;r rûr&,&'kkgh cqèk esa iki (jkgq
llqjky] þs rq v©ykn) dh eUnh gkyr dk lkFk gksxk]
v©j luhpj Hkh vc cqèk þs b'kkjs ij dke djrk gksxk]
ftldk lcwr & oks 'kûl [kkus ihus okyk] 'kjkch dckch
v©j vius deZ èkeZ ls ønjs ykijokg gksxkA
cq/k ûkkuk uañ 1
133
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
[kúk v.Mk] yúdksa dh fl«r dh yúdh] ew¡x
lkye] øye dh fuc] pksap] lkyhA
cqèk ls tc yúdh cuh] ?kj nwtk gS llqjky dkA
büõr tgk¡ nks dh bdëh] tku&vks&õj v©j eky dkA
e©r xw¡ts 8osa ?kj] ikrky ûkkuk 6 gh gSA
9 esa rkjs] 12 xkys] rkjrk cqèk 2 gh gSA
'kku jktk] jkx mEnk] tc vþs yk ?kj esa gksA
uõj bldh vkxs vkos] lksukxq#] yksgk'kfu HkLe gksA
ihNs mlþs gks u dksbZ] u gh vkxs BgjrkA¹A
cqèk dks ekuk ûkkyh xzg gS] Qk¡l gS oks öõc dkA
?kj 8 osa xj 'k=kq vkos] Qk¡l cqèk dk eank gksA
èku n©yr lc dks gh xkys] ghjk ty dj øybZ gksA
firk ejs v©ykn u vkos] dU;k ls Hkjiwj gks oksA
þq VqaHk dchyk lkjk ikys] Fkksúk lk eö:j Hkh gksA
¹A ûkkuk uEcj 1&8 gksxk] ihNk uEcj 2
ß ß 3&6 gksaxs uEcj 2 ds lkeus vkus okysA
cq/k ûkkuk uañ 2
134
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 8oka vxj ûkkyh gksos] jkt;ksx dgykrk gSA
cqèk fxuk yúdh gS lc us] vc jktk gks tkrk gSA
jax lqugjh øher xgjh] [kúk v.Mk njckjA
dkf÷j djs cqèk vkfLrd] 'kkgk¡ ns ifjokjA
gj yEgk viuh rch;r dks cnyus okyk gksxkA jkx o õqcku
nkuh dk ekfyd viuh ekrk þs ?kj ûkqn vius gh rku ij pyrk gksxk]
ftldk cqèk xzgpkyh rch;r þs vlwy ij cqjk gks] oks ûkqn rks fdlh
rjg ls Hkh lCõønek (gj rjg ls eugwl) u gksxk] exj mldh
viuh vk¡[kksa þs lkeus cqèk dk lCõ&õkj èku n©yr v©j viuk gh
ûkkunkuh ifjokj cgqr þq N tyrk v©j cckZn gksrk gksxkA oks ûkqn rks ugha
ejk gksxk] exj yúfd;kass dh ü;knrh v©j lkfFk;ksa dh vkgõkjh o e©rksa
ls nqf[k;k v©j eqnsZ ls de Hkh u gksxk] exj gtwe dh e©r esa Hkh t'u
gh j[krk gksxkA cgjgky èku n©yr þs fy;s mEnk exj ûkqn firk dh mez þs fy;s
eank gksxk ;k vxj firk gksxk rks firk þs gkFkksa ls èku n©yr dk
vlj eank gh gksxk] exj oks ûkqn fdlh gkyr esa Hkh fneköh ûkjkfc;ks a dk f'kdkj u
gksxkA fQj Hkh vxj gksxk rks yúfd;ksa dh lsok ls bldk dY;k.k gksxkA
cq/k ûkkuk uañ 2
135
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Hkrhth] pexknú] p©ús iÙkksa dk njûr] frfyLeh
Hkwr] 'kfDr ftldk lk;k u gksos] ûkqn vius
vlj esa føLer dks txkus okyk] ck.k(nhed)] panj dk mikvksA
cqèk cSBk ?kj rhljs] 9osa ?kj mtkúk¡A
ûkqn vaèksjk taxy gksos] jk[k iús ?kj X;kjkaA
cqèk ?kj rhts tc gqvk] tyh vuks[kh vk¡pA
9 mtús 11 ejs] öjøs 4 v©j ik¡pA
cqèk fxuk tks rhts eank] 11 jfo ls Mjrk gSA
cksys ûkqn u cksyus nsos] mez dh j{kk djrk gSA
ikih xzg 7 osa gq;s] cqèk dk iDdk ?kjA
firk dh feêh u jgs] ûkkyw] ekew¡ ?kjA
gj jksõ fQVdjh ls nk¡r l÷k djuk vknfe;ksa
dh cjdr nsxkA vxj gdhe gksos rks nek þs ejhõksa þs
fy, uk;kc gdhe gksxkA v¡xwBs dh rj÷ dh flj js[kk dh nks
'kkûkh ûkqn Vsos okys þs fy;s eanHkkx gksxh] v©j ûkkuk uañ 8
cq/k ûkkuk uañ 3 (?kj dk)
136
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dh rj÷ dj nks 'kkûkh nwljksa dks rckg djsxhA nq#Lr
gkyr (flj js[kk) dh fl÷Z lsgr js[kk dh gn rd
dh yEckbZ gksxhA xj ,slk u gks rks eank v©j [kúdrk cqèk
gksxk] ftldk bykt ÷'khZ õehu esa iRFkj xkúuk gksxk
ftldk jax ûkkuk uañ 9 ;k 11 þs xzg þs cjfûkyk÷
u gksosA bl iRFkj þs uhps igys nwèk ls
fHkxks;s gq;s iykg þs iÙks nsus eqckfjd gksaxsA
;k edku þs ejdõ ;k eöjch nhokj esa yky (lwjt)
vf'k;k eqckfjd gksaxhA
vxj eaxy usd gks rks ml ?kj esa ûkqn cqèk
dk viuk õkrh Qy ;kfu yúdh] cgu] Hkwvk oöSjg cqèk
dh eqr’Yyøk phõsa o ûkkunku oöSjg lc ckj©ud
gksaxsA nwljs ?kjksa ij cs'kd cqèk dk cqjk
gh vlj gksxkA
cq/k ûkkuk uañ 3 (?kj dk)
137
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rksrk] øybZ] [kúk v.úk] Hkwvk] eklhA
cqèk p©Fks dPpk ?kúk] dksjk] mEnk] lk÷A
vjc djksúh y[kirh] ekjs viuk vkiûkqnd'khA
èku dk rks nfj;k gS pyrk] tks ûkRe gksrk ughaA
yúdh cSBh jkt djrh] fny exj gksrk ughaA
cqèk p©Fks gks lwjt 5] xq# gks cSBk 9osa vaxA
jkt;ksx oks enZ dgkos] cdjk taxyh lk¡i tks [kkosA
rksrk lCõ eSuk dk lkFk] B.Mk jsrkjsr ikuh csgkFkA
ghjk øherh þq y tks rkjs] èku n©yr ifjokj gksa lkjsA
panj lwjt gks 3&11] xq# 9 esa cSBk cqèk pgkjk¡A
èku vk;q] ifjokj Hkh gks] Qy pkjksa dk mEnk gksA
fcYyh ls rksrs dk fny eqnkZ gksxk] ;k jkgq þs
rk’Yyqø ls cqèk ûkqn eqnkZ gksxkA õjk lh Bksdj ls
dPpk ?kúk ûkqn&c&ûkqn Vqdús gksxk] ftlþs fy;s lwjt
dh vf'k;k dk mikvks gksxkA n©yr þs fy;s c`gLir
cq/k ûkkuk uañ 4
138
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dk mikvks enn nsxkA dbZ ckj l÷j fcyk eryc v©j
ykgkfly gksxkA þs rq þs rk’Yyqø ls cckZn gh gksxkA
èku n©yr rks mEnk] exj ekrk dh mez þs fy,
eank gksxkA vxj ekrk fõUnk gks] rks ekrk þs gkFkksa
ls èku n©yr eank gksxkA
cq/k ûkkuk uañ 4
139
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ck¡l] ÷øhj dh vkokõ] vk'khckZn] nwèk okyk cdjk] iksrhA
yúdk lwjt fcyk rúkxh eank cqèk] xq# cgLir eank fcu Kku lwjtA
cqèk ?kj 5 osa tc gqvk] lc þq N mEnk tkuA
cqèk ?kj igys] ik¡posa] lwjt dks ifjokjnk;jkAB
ckfj'k èku dh gks jgh] fnu u xqõjsa pkjA
panj gks ;k uj xzg] cSBs 9] 3] X;kjk¡A
cqèkA vk fudys ik¡pos] ckcs iksrs rkjk¡A
viuh v©jr v©j ûkqn vius fy;s fugk;r eqckfjd
exj firk þs fy;s eUnHkkx gksxk] ij fdlh gkyr
esa Hkh v©ykn ij dksbZ cqjk vlj u gksxk] cfYd ckøh
5 cpus okys edku dh føLer dk lkFk gksxk] ;k
bldk ?kj xÅ?kkV gksxkA cgjgky oks bUlkuh ûkLyr
dk ekfyd õ:j gksxkA
¹A 5 yúfd;k¡ ;k ik¡posa uEcj ij yúdh iSnk gks tkosA
¹B lwjt ds ?kjksa uEcj 1&5 esaA
cq/k ûkkuk uañ 5
140
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ÿw y] yúdh] eSuk] [kúk v.Mk] lq[k
v©jr 37 lky] nksgrhA
cqèk 6osa flj Js"V js[kk rks] rks jkt;ksx Hkh dgrs gSaA
ml Vsos þs xzg tks øk;e] mÙke Qy oks nsrs gSaA
?kj 6 osa ikrky esa] cqèk 'kqDdj ugha feyrs gSaA
yúdh gksos tks mÙkj C;kgh] Qy eank gh ysrs gSaA
mez NksVh vc cqèk dh gksos] ?kj 6osa tc cSSBrk gSA
yk[k mikvks djks u Vyrk] xzgQy fy[kk bldks gSA
ûkqn cqèk dk õkrh Qy cqèk dh õkrh phõksa ij
dHkh eank u gksxkA ûkjcwõk ns[k ûkjcwõk iþs ] ;kfu
reke þq .Myh esa tc Hkh dksbZ xzg mEnk Qy nsus
okyk gksus yxs] cqèk Hkh ÷©ju mlh xzg þs usd
Qy dk gks tk;sxk] exj ûkqn ûkkuk uañ 6 dh phõksa þs
fy;s cqèk dk ogh vlj gksxk tks fd 'kqDdj dk ml Vsos
esa gks] ;k tSls xzg ûkkuk uañ 2 þs gksaaxsA cqèk vc oSlk
cq/k ûkkuk uañ 6 (Å¡p)
141
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gh Qy nsxk (fl÷Z usd ek;uksa þs fy,)A Nkik
ûkkuk] n©yr võ ifCyd] bZekunkjh dk èku mEnk vksj usd
urhts nsos] vxj gdhe exj ykyph gksos rks cckZn gksxkA
igyh v©ykn yúdh gksxhA lkfgc&,&rlkuh÷ gksxk] >xús
esa ges'kk ÷rsgeUn v©j dke;kc gksxkA panj dh tkunkj
phõksa dk cs'kd dksbZ Qk;nk v©j vkjke u gksxk] exj panj
dh ckøh lc phõksa dk iwjk ÷k;nk v©j enn gksxhA
yúdh dh mez dh enn þs fy;s nwèk ls Hkjk
crZu (feêh dk) [kqys eSnku essa nckuk eqckfjd gksxk& tcfd
'kqDdj eank gks] v©j xaxkty (nfj;k] ckfj'k dk ikuh) [ksrh
dh õehu ,d cksry esa can djþs (ftldk <duk Hkh
'kh'ks dk gks) nckoas &tcfd panj Hkh eank gksA vxj þs rq
Hkh cqèk (yúdh) dh cjfûkyk÷h ij gks] rks blþs cnu ij (nk¡,
fgLls esa pk¡nh dh phõ (cqèk dh 'kDy esa v¡xwBh oöSjg øk;e djsaA
cgjgky cqèk ûkqn vius fy;s (is'kk gquj) dHkh eank Qy u nsxkA
cq/k ûkkuk uañ 6 (Å¡p)
142
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gjh ?kkl] HkksMh xk;] cdjh] vke
ek¡&èkh dh gkyr] nwljh phõksa
dk BIik ;k <k¡pkA
cqèk dks 7osa lc us ekuk] Hkjs vk;s ûkkyh gS tkukA
ij tks lkFkh bldk gks] Mwcrk iRFkj rSjrk gksA
7osa cqèk dks jsr Hkh ekuk] 'kq# cqjk] vkfûkj 'kkgkukA
igys 10osa tks xzg vkosa] cqèk 7osa ls usd gks tkosaA
usdh xks oks viuh nsosa] cqèk fQVdjh jaxr ysosaA
cqèk 7 osa ghjk gqvk] rkjs lc dks tksA
ij ûkqn vius vlj esa] taxy jsrk gksA
xks bl ?kj esa cqèk lc lkFkh xzgksa dks rkjrk
gS ysfdu eaxy dk rk’Yyqø gkss tkus ls eaxy cn [kúk gksxk]
cs'kd eaxy v©j cqèk nksuksa vþs ys vþs ys bl ?kj esa uk;kc
xzg gSaA fdlh nwljs xzg dh enn djrs oÃr cqèk dk ûkqn
õkrh Qy cs'kd eank gks tkos exj nwljksa þs vlj dks rks
cq/k ûkkuk uañ 7(iDdk ?kj)
143
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
oks õ:j gh usd dj nsxk& flok; panj ûkkuk uañ7 þs
ftldk Qy nwèk esa cdjh dh ehaxusa gksxk] v©j ûkqn
cqèk õkrh gkyr esa dYyj dh õehu v©j jsfxLrku gks
ldrk gS ftlesa fd fpduh feêh ('kqDdj) dk usd vlj
u gksxk] ;k x`gLr :[kh v©j bldk taxy pfjanksa
ls ûkkyh gksxk] ;k bldk ûkkunkuh gky dksbZ 'kkunkj u
gksxk] cfYd ogk¡ vÃy dh ckjhdh nwj gksxhA ;s lc cqèk
dh mez (34 lkyk) rd dh xqõjku gksxhA eteqvk reke
gkfõj eky dk C;ksikj mEnk gksxk] v©j nLrh o gqujeUnh
dk dke eqckfjd gksxkA cgjgky øye esa ryokj ls
mEnk rkør gksxhA xj u gksxh rks ÷kStnkjh u gksxh]
vxj oks gksxh rks fQVdjh ls fy[ks dköõ
dh rjg oks bd vku esa l÷sn v©j usd gksxhA
fQj Hkh gksxh rks õqcku dh Fkwd ls gh nq'eu
dh xnZu lj øye gksxhA
cq/k ûkkuk uañ 7(iDdk ?kj)
144
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ysVk gqvk v.Mk] eqnkZ ;k eqnsZ dk ÿw y] nhed] cguA
cqèk 8osa tc vk gqvk] Hkêh jsr rikA
yúdh] cgu llqjky ls] csok gks þs vkA
jsr tyh gS taxy dh] tyrk eaxy cnA
yúdk ekew¡ v©j ekrk Hkh] l÷kpV gksa lcA
Hksú pky lc xzg djsa] eank cqèk tks gksA
can lk¡l lc gh djsa] cqèk ukxcy gksA
mez þs gj 8osa lky Qksdh ûkq'kh dk 'kkunkj cktk
ctrk gksxk] exj i©ns ls VwVk gqvk eqnkZ ÿw y ;k eqnsZ
ij pùk;k tkus okyk eank ÿw y gksxk ftleas jkgq (llqjky)]
þs rq (v©ykn)] 'kqDdj (óh rknkn) v©j ûkqn cqèk (cgu]
yúdh] Hkwvk] ÿw Qh) o ûkkuk uEcj 6 dh phõsa (ekr firk
þs fj'rsnkj & ekew¡] ekew¡ ûkkunku) lcdk eank
gky 'kfey gksxk] exj eaxy ls vc eaxy cn u gksxk cfYd
HkkbZ;ksa dks cqyUn djs v©j e©r dk njokõk cUn gksA exj
cq/k ûkkuk uañ 8
145
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
okYnSu cckZn] e©rsa 14 lky gksaA cqèk uañ 8 csok cukrk
gS vius ûkwu þs eqr’Yyøk esa &tc rd uEcj 2 ûkkyh gksA
ysfdu vxj uañ 2 esa dksbZ xzg gks rks llqjky [kkunku esa
Hkh ;gh ykur nsxk] ftldk lcwr edku esa fl÷Z
ikSfú;k¡ lkjh dh lkjh fxjkdj nqckjk cukuk gksxk]
þq N lkyksa þs ckn oks edku Hkh nqckjk cusxkA ykur
ls cpus dk mikvks & cqèk þs vLFkku dh iwtk eqckfjd
gksxh] oukZ ûkkyh ?kúk ctrk jgs (v©ykn o enks±
dk eank gky)A cqèk tc þq .Myh (tue] lkykuk] ekgokjh
oöSjg) þs ûkkuk uEcj 8 esa vkos] feêh dk dksjk crZu
(xksy) eaxyA dh phõksa ls Hkj dj 'ke'kku ;k øfczLrku
;k fdlh mtkú o ohjkus esa nckuk eqckfjd gksxkA
A 'kgn] [kk.MA
cq/k ûkkuk uañ 8
146
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
frfyLeh Hkwr ftldk lk;k ekywe u gksos] pexknú]
lCõ jax] FkFkykukA taxy lCõs o njûrksa dkA
tc ryd cqèk 9 osa cSBk] xzg u dksbZ cksyrkA
Hkwys ls xj dksbZ cksys] cqèk u mldk NksúrkA
lk;k rks gS uõj vkrk] cqèk uõj vkrk ughaA
ekj iúrh lc xzgksa dks] dksbZ Nqúokrk ughaA
vklek¡ Å¡pk rks] cgj&,&÷uk gqvk xgjkA
cqèk cùk bruk] fd nksuks a es a gh u BgjkAA
vxj Bgjk* rks 13rsjg lky ;k] 13 eghus gh oks gS BgjkA
lky 16] ekg 16] fnu Hkh 16] gS ugha BgjkA
fQj Hkh Bgjk u gh Bgjk] Bgjk BaMs fny ls gSA
cgu] eklh] Hkwvk] ÿw Qh] ekjrk lc gh dks gSA
cqèk ?kjA 9 lc ij çcy] panj ls oks Mjrk gSA
tks jsr dks rS esa dj þs ] cqèk dks pyrk djrk gSA
* cfygkõ mez A panj 3&8&5&9
cq/k ûkkuk uañ 9 (frfyLeh Hkwr)
147
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
panj cSBk ?kj igys esa] cqèk Hkh 9osa cSBk gksA
ikuh okys ckny panj] cqèk dHkh ok¡ u eank gksA
vc cqèk cscqfu;kn v©j yk&bUrgk xgjkbZ dk ûkkyh
þq ,¡ dk egy gksxkA ,sls 'kûl dh iSnk;'k esa Hksn
gksxk] ftlþs õkfgj djus esa mldh viuh õqcku esa
Hkh FkFkysiu dk lcwr gksxkA eaxy ;k lwjt ;k
nksuksa þs lkFk ls ylwús dh fxVd dh rjg føLer
dk gky gksxkA (eans ek;uksa esa) v©j mez dk
eaxy cn ;k ûkqn (cqèk dk õekuk 13&15&17&
28&34ok¡ lky eghuk dk fnu) u dHkh usd
vkSj ûkq'kgky gksxkA pexknú þs esgeku vk;s]
tgk¡ ge yVþs ogk¡ rqe yVdks& dh rjg lkfFk;ksa
dk gky gksxk] ftldk mikvks ukd Nsnus þs
bykok u dksbZ v©j gksxkA xj fQj Hkh gksxk] rks
panj dh pyrh phõsa ;k c`gLirõnZ þs jax
cq/k ûkkuk uañ 9 (frfyLeh Hkwr)
148
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
esa jaxh gqbZ vf'k;kA ls oks ,d pyrk nfj;k gksxk
(lCõ jax eank gksxk) ftldh rw÷kuh gkyr dk
u dksbZ bUrsgk gksxk] ;k oks õkfyeksa dks Qk¡lh ns
dj fxjkus þs fu;s frfyLeh þq vk¡ gksxk] ftldh rS
ns[kus þs fy;s lhùh dk u dHkh bUrõke gksxkA
vxj ;s lc þq N u gqvk rks oks u njtgk¡ gksxkA
cgjgky cqèk uEcj 9 ;k 3 ;k fdlh vkSj ?kj dk eank vlj
ml lky ;k oÃr gh usd gksxk] ftlesa fd oks
vius õkrh lqHkkvks þs vlwy ij usd gks tkos
exj tue þs igys lky ;k igys eghus esa mldk eqag
õgj ls ûkkyh u gksxk] vxj gksxk rks tue ej.k dk
>xúk gh nwj gksxkA
A nfj;k ds ikuh ls /kks;k ;k nfj;k ds ikuh ds
NhaVsa nsdj igyk diúk Mkyuk] coÃr fnu ;k nksigj exj
jkr u gksosA
cq/k ûkkuk uañ 9 (frfyLeh Hkwr)
149
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nk¡r] ûkq'd ?kkl] 'kjkc&dckc] ukfLrd
;k Hkwr dh ûkqjkd] ysVk gqvk v.Mk] luhpj dk mikvks
ennxkj gksxkA lhfù;k¡ (edku)A
cqèk dk 10osa gqvk clsjk] 'kfu djsxk ÷Slyk rsjkA
fdlh rjg ls vxj feysxk] panj viuh n;k djsxkA
ûkq'd ?kús lcesa ikuh Hkjsxk] fln÷ es a oks eksrh iSnk djsxkA
'kfu fcuk þq N Hkh u feysxk] vxj þq N feyk] lûr èkksdk feysxkA
yk[k dk egy] ck:n dk iVkûkk] lk¡i þs õgjhys
nk¡r] gúdk;s þq Ùks dh nqe] luhpj þs b'kkjs ij dke
djsaxsA tSlk fd luhpj gksxk oSlk gh cqèk dk dke dj
fn[kk;sxkA firk dh eõhZ gks lq[k nsos fd u nsosA
okfyn dk lk;k dksbZ ;øhuh u gksxk] u gh ûkqn uõj dk dksbZ
Hkjkslk gksxk] xj gksxk õqcku dk pLdk 'kjkc dckc dk
eank eõk ckbl&,&rckgh gksxk ij mez yEch dk lkFk
Hkh gksxkA
cq/k ûkkuk uañ 10 (jk'khQy dk)
150
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dPpk ?kúk] d.Bh okyk rksrk] xq# (cgLir) dk mins'k
nsos] pkSús iÙkksa dk njûr] lhi] ghjk] fQVdjhA
mYVk ?kúk ;k tue oÃr tcfd bUlku bl nqfu;k esa vkrs
oÃr lj uhps exj lc dks ç.kke djrk vkosA
þq aHk ?kúk mYVk gS cs'kd] cqèk 11 esa gqvkA
gj rjg ls gks tks Mwck] mldks fõUnk dj x;kA
xzg tHkh lc ûkRe gksa rks] cqèk vþs yk jg x;kA
rkjus gh oks yxk tc] ?kj gh lkjk cg x;kA
cqèk u fdlh dks rkjs] rkjrk tc oks vkfûkj gSA
'kfu] c`gLir] panj ekjk] rkjrk vkfûkj cqèk gh gSA
cõkr ûkqn cqèk cnfdjnkj [kksVs dke o eUnh gkyr
dk gksxk] ftldk vlj mldh iwjh mez (yúdh dh 17 exj Vsos okys dh
viuh 34) rd lk;s dh rjg lkFk gksxk] lc rj÷ ls cckZn
v©j fujk'k gks tkus þs ckn ûkkldj luhpj] cgLir ;k panj eans
okys dks ;k bu rhuksa ls rckg'kqnk dks vkckn o ûkq'kgky dj nsxkA
cq/k ûkkuk uañ 11
151
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jk'khQy dk] þs rq dk mikvks ennxkj gksxkA v.Ms f[ky©us]
Hksú] xUnk v.Mk] gúdk;k þq Ùkk (vke Vsos es a) exj 12 esa
cSBk ûkkuk uañ 6 dk Qy nsus okyk (Å¡p cqèk) fl÷Z
õkrh ûkwu þs fy;s v©j fl÷Z ftl Vsos esa luhpj cgLir
eq'rjdk gksa(þs rq dk mikvks ûkqn c ûkqn gks tkrk gS)] ckøh rj÷
ogh eank vljA 'kfu 12 esa cSBs cqèk dk dHkh cqjk vlj u gksxkA
cqèk tc cSBk 12 esa rks] jsr cjlkus yxkA
12&6 ls lc gh Hkkxs] þq Ùkk gúdkus yxkA
vklek¡ ls þq Ùkk gúdk] Hkkxrk ikrky dksA
12 xkys] 6 Hkh ekjs] lkús ûkkuk 4 dksA
xj u ekjs èku u ekjs] ekjrk gS tku dksA
cp lþs u blls dksbZ] ukd tc rd lk÷ gksA
nenes esa ne ugha vc] û©j ek¡xks tku dhA
cl ûkRe vc gks pqdh] j«rkj lc xzgpky dhA
12 þq Ùkk cqèk] tks gúdk rkjrk þs rq gh gSA
cq/k ûkkuk uañ 12(uhp)
152
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xj u ?kj esa þq Ùkk j[ks] >iVrk cqèk jkgqckõ gSA
flok; luhpj þs tks vc lkFk ;k lkFkh xzg
cu jgk gks] cqèk uañ 12 lc ckøh xzgksa (tks lkFk
lkFkh uEcj 12 ;k 6 esa gksa) dkss vius cqjs vlj dh
õgj nsxk] exj lwjt(cUnj) bldh õgj dks igpku
ysxk ]v©j cprk tk;sxkA gúdk;k þq Ùkk & Hkkb;ksa dk nq'eu]
n©yr dk jk[kk] nwljksa þs fy;s tksúsxkA yksxksa
esa cs,rckjh dh fõUnxh vksj rch;r dk gj yEgk ?kweus
okyk gksxkA C;ksikj&lêk (cqèk dh gokbZ rkørksa o
phõksa dk rk’Yyqø) Hkh eank gksxkA ukd Nsnuk ;k xys
esa õnZ èkkxk gj oÃr øk;e j[kuk eqckfjd Hkys
vlj þs fy;s õ:jh gksxk] oukZ gj rhljh cksyh (3
fnu] 3 eghus] 3 lky v©j gj rhljh fxurh viuh mez
dh ;k vius rk’Yyqønkjksa dh) ij uhyke dh cksyh ûkRe dj
nsxkA ûokg lsB dk eky ckøh cps ;k u cps ;k øher þs cnys
cq/k ûkkuk uañ 12(uhp)
153
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûokg õsger gh nsos] exj nyky dks fdlh Hkh
ued gykyh dk û;ky u gksxkA fl÷Z gksxk] rks vius
ekfyd(firk) dks vkûkhj ij Nksú nsus dk õ:j fygkõ gksxk]
;k oks ûkqn ml ?kj ls ckgj gksxk c'krsZ fd 'kqDdj ('kknh)
dh õathj essa tdúk gqvk u gksxkA vxj gksxk rks flj ikxy
gksus dh otg ls lc ij geykoj gksxkA føLlk dksrkg
'kqDdj dh mez (25 lkyk) ls igys 'kknh djuk u Hkyk
gksxkA pLdk õqcku (ikih xzgksa dh eqr’Yyøk phõksa
dh ûkqjkd) ls ijgsõ eqckfjd gksxkA
v©jr dk ûkkuk uañ 12 dk cqèk dksbZ cqjk ugha
fxurs jk'kh Qy dk gksxkA
cq/k ûkkuk uañ 12(uhp)
154
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kfu lk¡i dk lk¡l x¨ eank] bPN~;kèkkjh ij g¨rs gSaA
enn is ftldh g a o¨ cSBs] rkjrs bd ne n¨u a gSaA
'k=kq xzg tc cùrs tkosa] õgj jax 'kfu cùrs gSaA
'kqDdj cPpk o¨ dHkh u ekjs] lk¡i n¨¹A cPps ekjrs gSaA
xq# ds ?kj dHkh cqjk u djrk] u gh iki ûkqn djrk gSA
iki fd;k t¨ jkgq&dsrq] ÷Slyk èkeZ ls djrk gSA
uj xzg g¨ tc lkFk vdsyk] õgj 'kfu ugha g¨rk gSA
uj xzg g¨osa n¨ ;k ü;knk] økcw 'kfu g¨ tkrk gSA
rhu xquk ?kj igys eank] 2 xquk eank rhljs gSA
,d xquk ?kj NVs esa eank] ij eank ugha lnk gh gSA
vc:] Nhad v©j cky ftLe ds] gkFk fn[kkok g¨rk gSA
Vd&Vd djrs c¨yuk mldk] ÷Slykdqu 'kfu g¨rk gSA
A 'kfu ûkqn vkSj eluwbZ luhpj bdës
¹ 'kqDdj cgLir (dsrq lqHkkvks] eaxy&cq/k) jkgq ;k eank lqHkkvks
'kfu Þnsorkß & õkfgj ihj
155
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
9&7osa& ?kj 12 cSBk] øye fcèkkrk g¨rk gSA
ûkkyh dkxõ g¨ ?kj 10ossa dk] NVs L;kgh g¨rk gSA
?kj 11 esa fy[¨ fcèkkrk] tue cPps dk g¨rk gSA
føLer dk g¨ gjne jk[kk] L;kgh iki dh èk¨rk gSA
luhpj dk eank Qy fn;s gq;s ûkku a dk ml oÃr
gh usd g¨xk tc o¨ jkgq dsrq ds vius nk;sa ck;sa
g¨us ds vlwy ij usd lqHkkvks g¨ tkos cewtc
c"kZQyA
'kfu nsork & õkfgj ihj
156
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gyø dk dkSvk] xUnk dhúk] vkx ls tyukA
'kfu] 'kqDdj ?kj igys cSBs] dkö js[kk dgykrh gSA
ekfyd ûokg g¨ rûr gõkjh] feêh dj fn[kykrh gSA
èku n©yr lc pwYgs èkjds] mez d¨ yEck djrh gSA
9 gh xzg a ij çcy g¨ds] lc d¨ fucZy djrh gSA
lw[kh ydúh vkx dk dhúk] n¨u a >xúk djrs gSaA
xj g a jkgq dsrq eUns] HkLe HkaMkjk Hkjrs gSaA
?kj igys esa rsy&feêh dk] vkx p©F¨A ls ykrs gSaA
?kj 7oka 10 ûkkyhB g¨os] ePN js[kkD cu tkrs gSaA
oukZ ogh pwYgs iúh y{eh] Hkêh esa HkxokuA
dke;kc MkDVj g¨xk (lkeku luhpj esa)A
cotg öjhch lc dke vèkwjkA rkyhe r¨ ûkkldj vèkwjh
A &luhpj ds nq'eu xzg ;kfu panj ;k lwjt ;k eaxy
B &cq/k ;k luhpj uEcj 7 esa vkSj jkgq ;k dsrq uEcj 4 esa
D &fl÷Z okLrs /ku nkSyrA
'kfu ûkkuk uañ 1 (uhp] dkö js[kk)
157
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
g¨xhA dkö jss[kk ds vlj esa cn&n;kurh] >wV]
÷õhZ cscqfu;kn û;kykr ckbl&,&e©r g axsA
ePN js[kk o dkö js[kk n¨u a bdëh gh g axhA luhpj
dh fe;kn (36 lkyk mez) rd lc dqN múrk tkos
v©j gj dke esa :&L;kgh g¨A ftLe ij ü;knk cky g a]
r¨ raxgky g¨osA cqèk dh ePN js[kk ds
oÃr (cqèk ua- 7) cgu dh txg uj cPpk cnyrk tkosA
luhpj nwljs fdlh xzg ds lkFk g¨ r¨ luhpj ls
eqjkn mldk cki g¨xh] exj c`gLir ;k lwjt
ds lkFk luhpj ls eqjkn mldk cki u g¨xhA
gj ,d eank xzg ml Vsos esa gh g¨xk] ftlds
ûkkunku esa igys mEnk xzg dk iwjk lcwr g¨ pqdk g¨
ftls o¨ cqjk xzg cckZn dj ldsA dkö js[kk ogk¡ gh
g¨xh] tgk¡ ePN js[kk g¨ pqdh g¨A vPNs xzg a dh
;s 'krZ ughaA
'kfu ûkkuk uañ 1 (uhp] dkö js[kk)
158
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ek'k lkye (t¨ coÃr 'kknh R;©gkj idrs g aA)
'kfu g¨os tc nwts cSBk] xq# dk g¨ njckjA
oÃr ulhck viuk vPNk] võ@rk oÃr eqûrkjA
èkeZ efUnj dk lk¡i gh g¨xk] õkfgjk cqðw ij vkføy g¨xkA
xj u g¨xk õkfye u g¨xk] vny jge balk÷ gh g¨xkA
ûkqn dHkh u nqf[k;k g¨xk] g¨xk tc rd lqf[k;k g¨xkA
ûkqn ejs u fdlh d¨ ekjs] xj ekjs llqjky gh ekjsA
nwèk fiykosa lc d¨ rkjs] nq'eu buds lc gh ekjsA
c`gLir v©j luhpj n¨u a dk vlj cjkcj g¨xkA xq#
mEnk] luhpj ûkjkcA etewvk gj n¨ gkyr dk tokc
g¨xkA ûkqnk ijLr g¨xkA gLc&gSfl;r xqõjku
g¨rh jgsA Hkwjh H©al eqckfjd exj n¨ jaxh
L;kg ;k vdsyh L;kg öSj eqckfjd g¨xhA
'kfu ûkkuk uañ 2
159
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dhdj] csjhA uøn #i;s dh deh ds fy;s jk'kh
Qy ftlds fy;s dsrq dk mikv¨ ennxkj] tk;nkn
ds fy;s xzg Qy dkA
'kfu dq.Myh ?kj rhljs ik;k] ij cSBs ugha pSu djA
õgj N¨úh] Qw¡d N¨úh] N¨úrk gS eky&vks&õjA
t¨ u okfø÷ blds g axs] mu ls o¨ cprk jgsA
ûkwu mldk HkkbZ cans] lc ûkjkch nsa mlsA
x¨ u n©yr ml us j[kh] cùrh tk;s tk;nknA
ftruk&ftruk o¨ mtkúsa] g¨xk o¨ gjne vkcknA
'kfu g¨ rhts panj 10osa] xj g a cSBs ogk¡ dHkhA
ÅèkZ js[kk Mkdw g¨os] dq,¡ g¨ eUns lHkhA
õgj t¨ lk¡i a esa Fkh] vius fy;s gh õgj g¨A
Hk; t¨ y¨x a ds fy;s Fkk] viuk gh o¨ øgj g¨A
chukbZ (uõj) ds ejhõksa dk gkfre (uk;kc
gdhe) g¨xkA tuwch njokõk dk edku ;k mlds vkxs iRFkj
'kfu ûkkuk uañ 3(jk'kh Qy dk)
160
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dk g¨uk luhpj ds ûkwuh lk¡i dk vlj nsus dk lcwr g¨xk]
oukZ uøn ek;k ds bykok ckøh gj rjg ls luhpj dk mÙke vlj
g¨xkA ?kj esa dsrq (dqÙkk) uøn n©yr ds fy;s eqckfjd
g¨xk] ysfdu ?kj esa ikuh (panj) feys ûkqn viuh e©r
g¨osA p¨j Mkdw Hkh cus r¨ Hkh n©yr ds fy;s eq÷fyl]
csgquj v©j eUn gky g¨osA 'kfu uañ 9 d¨ uañ 3 ls
nq'eu xzg ns[krk g¨ v©j mèkj edku vaè¨js dh fiNyh
nhokj r¨ú dj j¨'kuh g¨ tkos&r¨ [kqyus ds igys lky
fiNyh rj÷ ds edku esa ls u;s fudkys njokõs
;k rkdh dh rj÷ ls rhljk edku cckZn v©j rckg g¨xkA
fQj rhljs lky u;s njokõs fudkyus okyk ?kj
csvkckn g¨xkA ,sls 'kûl d¨ cöSj rûr a ds fl÷Z
ûkkyh pksdkB ?kj esa ûkkldj Nr ij j[kuk óh
o y{eh ds fy;s eUnHkkx g¨xkA
'kfu ûkkuk uañ 3 (jkf'k Qy dk)
161
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
edku dkys dhús] nwèk dk NhaVk ennxkj g¨xkA
'kfu g¨ p©F¨] ?kj ekrk ds] uLy ekew¡ ugha N¨úsxkA
dqy viuh d¨ M¨crk tkos] ûkqn Hkh ö¨rk [kkosxkA
panj nwts ;k fd rhts] 'kfu Hkh p©F¨ cSBk g¨A
fir` js[kk vc mÙke g¨xh] lq[k lkxj lc yEck g¨A
panj] luhpj lkFkh g¨osa] nwèk õgj fey tkosa n¨A
èku ûkõkuk eank g¨os] 'kqDdj Qy Hkh xUnk g¨A
'kfu 4 esa] xq# g¨ rhts] ÅèkZ js[kk dgyk;sxhA
lc d¨ ywV [klwVs bruk] tk;nkn cu tk;sxhA
ikuh ds fdukjk ;k dq,¡ oöSjg ij dk lk¡i v©j ûkwuh eYykg
g¨xk] v©j ûkqn viuh tk;nkn tíh ds d¨;ys gh djds N¨úsxkA
lk¡i d¨ nwèk fiykuk eqckfjd g¨xk] ftlls panj dk vlj
çcy g¨ tk;sxk] dq,¡ esa nwèk fxjkus ls panj dk
vlj mÙke g¨xkA v©jr dh dcwrjckõh ls luhpj dk vlj eank g¨xkA
Nkrh ij de cky g a r¨ cs&,srckjk gh g¨xkA
'kfu ûkkuk uañ 4
162
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lqjek L;kg] cqðw yúdkA
'kfu gS ik¡posa yúds [kkrk] ;k nq'eu oks edku a dkA
ckøh lc Qy mÙke g¨os] 'kfu] c`gLir n¨u a dkA
dsrq ekfyd yúd a dk r¨] jkgq oyh edku a dkA
12&24 t¨ çxV g¨] nwtk 'kq# fuukou dkA
'kkfn;k¡ 7 rd g axh] v©ykn cgqr g¨xh exj vkûkhjh
u g¨xhA Hkyk ckn'kkg] vÃy dk ûokg vaèkk exj x¡kB iwjk g¨xkA
v©ykn cckZn g¨xhA vxj fdlh rjg vius gh v.Ms [kkus
okyh lk¡iuh ls d¨bZ yúdk cp Hkh jgs] r¨ 48
lkyk mez rd edku ;k v©ykn (o¨ Hkh fl÷Z ,d
yúdk) esa ls fl÷Z ,d phõ øk;e gksxhA v©ykn
d¨ r¨ l¨us d¨ y¨gk dj nsus dh rjg L;kg v©j
cckZn dj nsxkA vxj ftLe ij cky ü;knk g a r s cs'kd
p¨j ÷jsch Hkh cus] fQj Hkh cnulhc v©j eank gky ûkqn viuk
o v©ykn dk g¨osA cqèk dk mikv¨ ennxkj g¨xkA
'kfu ûkkuk uañ 5
163
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dkSvkA jkgq (dkyk dqÙkk) dk mikv¨ ennxkj g¨xk okLrs
õsger chekjhA cqèk dk mikv¨ okLrs dkj¨ckj
enn djs ;k eosf'k;¨a dh enn ds fy;s cdjh
eqckfjd g¨xhA
'kfu nwts esa usd Fkk] NBs gqvk cnukeA
'kqDdj dsrq Hkh ejs] lc eUns mlds dkeA
ikih eUns iki rd] mez 42 g¨A
øle ikos oks iki dh] ûokg jfo Hkh 12 g¨A
24 lky yúds iSnk g a] tcfd 'kknh
28 ds ckn g¨A gqujeUn] vÃyeUnA ek¡ ij èkh---
Fk¨úk Fk¨úkA ekúk iqÙk o [k¨Vk iSlk
fQj Hkh dHkh u dHkh dke vk gh tk;sxk v©j
õekus dh lc L;kgh èk¨ nsxk] tcfd
jkgq c"kZQy esa Å¡p ?kj(3] 6) vk tkosA
vxj 'kknh 28 ls igys gh g¨ r¨ luhpj cqèk
'kfu ûkkuk uañ 6 (jkf'k Qy dk)
164
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dh fe;kn rd ekrk o v©ykn lc l÷kpV dj nsxk]
exj ykoYnh dk gqDe ugha yxk nsxkA dsrq (v©ykn)
dh cckZnh d¨ j¨dus ds fy, iwjk L;kg dqqÙkk ennxkj
g¨xkA ûkkuk uañ 2 esa vxj 'kqDdj ;k panj g¨] r¨
luhpj xk;] óh vkSj ekrk èku ij Hkh cqjk
geyk dj nsxkA
'kfu ûkkuk uañ 6 (jkf'k Qy dk)
165
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
pfjUns] L;kg xk;] lqjek l÷sn] chukbZA
yky ;k l÷sn&vks&yky xk; ls 'kqDdj dk vlj
eank] exj L;kg ;k l÷sn&vks&L;kg n¨ jaxh
xk; cqjk vlj u nsxhA
'kfu g¨ 7osa 7 xq.kk] èkuh g¨ n©yreUnA
õj ik;s o¨ jkt ls] g¨ ûkpkZ yúdh 5
ifjokj cùs n©yr cùs] cùsaxs 'kqDdj lkFkA
'kqDdjv©jr ftl fnu ûkRe g¨] 'kfu g¨xk pqipkiA
'k=kq xzg 3&5osa vkosa] lsgr eanh vkSj firk tykosaA
lkFkh ;k eq'rjdk g¨osa] 'kfu g¨ eank ûkqn Hkh j¨osaA
lwjt vxj g¨ p©Fks cSBk] fgtúk cqõfny g¨rk gSA
Ug¨jkrk ûokg vkèkk vaèkk] Vsok ,slk g¨rk gSA
tk;nkn tíh (fojklr) r¨ cs'kd bruh u
g¨xh] exj ekgokjh vkenu gõkj a #i; a dh
g¨xhA gqDejku] n©yreUn] vÃyeUn (vk¡[k dh g¨f'k;kjh)A
'kfu ûkkuk uañ 7 (Å¡p)
166
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
n©yr 24 lky] gfFk;kj dk Mj 27 lky mez rd
g¨xkA ørjs&ørjs ls 'kjcr dk dúkgk v©j vEckj
dj ysxkA ij&midkjh r¨ èku dkjvken oukZ nq"V
Hkkxoku g¨xkA L;kg ûkky ls Å¡pk igkú vkSj
dhús ls exjePN gksxk] exj /ku dk nwljk ntkZ
g¨xk] ;k vkûkhj fcu crsZ gh py tk;sxkA U;kljh ek;k
g¨xh& tc 'kjkcûk¨jh dk fnynknk g¨A edku dh
ngyhõ iqjkuh ydúh dh g¨os v©j tue ls igys dh t¨
yxh Fkh ogh øk;e jgs r luhpj uañ 7 dk usd Qy øk;e
jgsxk] oukZ luhpj uañ 1 dk Qy nsxkA
èkuoku MkDVj o gdhe g¨xk] cs'kd is'kk
fgder ls cscgjk g¨A bathfu;j Hkh g¨ ldrk gS
(ckdeky)A vxj luhpj l¨;k gqvk g¨os] v©j viuk reke
gh n©jk l¨;k jgs r¨ i¨rs ds tuefnu ls lc
dqN gh dky ek;k ;k ohjku g¨os] ftldk mikv¨ cõfj;k eaxy
'kgn luhpj d¨ txkuk g¨xkA
'kfu ûkkuk uañ 7(Å¡p)
167
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fcPNq] e©r dk ?kj] duiVh] iqúiqúhA
'kfu gS 8osa gSMDokVZj] ?kj r¨ eaxy gh dk gSA
tSlk eaxy g¨ 'kfu Hkh] vlj eqlkoh n¨ dk gSA
,d vdsyk 8osa g¨os] ûkqn dHkh u eank g¨A
eank g¨xk eaxy ls] ;k panj Hkh ok¡¡ cSBk g¨A
vdsys luhpj dk vc luhpj dh phõ a ij dHkh
eank Qy u g¨xkA panj dk mikv¨ djus ls irk
pysxk fd luhpj t¨ vius gSMDokVZj esa cSBk gS
fdl uh;r v©j rch;r dk gSA duiVh v©j iqúiqúh
Hkh ckr dk ÷Slyk dj nsxhA Nkrh ij ü;knk cky g a
r¨ mez Hkj öqykeh esa jgsA
'kfu ûkkuk uañ 8(iDdk gSM DokVZj)
168
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Vkgyh] QykghA L;kg o iqjkuh føLe dh ydúhA
c`gLir dk mikv¨ ennxkj g¨xk&cgSfl;r R;kxh xq#A
9osa 'kfu lcls oyh gS] fl÷Z cqèk ls Mjrk gSA
cqjk ;gk¡ oks dHkh u djrk] rhu iq'r rd pyrk gSA
60 lky r¨ mEnk g¨xk] cfYd mez g¨ lkjh ghA
'krZ c`gLirA bruh djrk] g¨os ij&midkjh HkhA
eaxy xj g¨ p©F¨ cSBk] 'kfu tykos 9osa d¨A
Qw¡d&Qw¡d dj nqfu;k lkjh] ûkqn Iysxh pwgk g¨A
edku a o eqlkf÷j a ds lkeku dh rkyhe nsus esa
dke;kc enZ g¨xkA gennZ o lûkh g¨xkA ?kj esa [kúk gqvk
iRFkj mEnk mÙke v©j uk;kc føLer dk lcwr g¨xkA vc panj
dh ûkkuk uEcj 3 dh nf"V dk u d¨bZ cqjk vlj g¨xkA exj
jkt njckj dh igkú ij dNq, dh pky pùus okyk
g¨xkA vxj is'kkuh ;k iq'r&,&ik ij ü;knk cky g a] r¨
A ûkkuk uEcj 9 dk ekfydA
'kfu ûkkuk uañ 9 (jkf'k Qy dk)
169
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eUnHkkx g¨xkA vxj ûkqn cnyk ysuk]oukZ v©ykn d¨ cnyk
ysus dh ulhgr djds ejus okyk g¨ r¨ ekúk 'kkg o eu
dh nyhysa g axhA ?kwerk iRFkj (Rolling Stone)
g¨xk] tcfd luhpj cgSfl;r ikih xzg cSBk g¨os] ftldk
lcwr jkgq dsrq dk fdlh u fdlh rjg ls vk feyus dk g¨xkA
cgjgky Hkkjh øchyk o tk;nkn a dk ekfyd g¨xkA
óh Hkkx('kqDdj) esa gj rjg ls mÙke exj
panj(ekrk) Hkkx esa eank vlj nsxk] ftlds
fy;s Hkh cgLir dk mikv¨ ennxkj g¨xk] ;k ekrk firk
ds cSBs (t¨ veweu yEch mez ds g¨rs gSa) u dHkh
eank gky g¨xkA exj cknvõk¡ xús iRFkj dk lgkjk
õ:j dkjvken g¨xk] oukZ lk¡i dh rjg mls gj
,d ydúh ls ekj nsus d¨ rS;kj g¨xkA x¨ vkûkhj ij
u fdlh ds õsjckj g¨xkA uhõ 'kfu ûkkuk uañ 3 Hkh
ns[kasA
'kfu ûkkuk uañ 9 (jkf'k Qy dk)
170
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xzg Qy dk] føLer d¨ txkus okykA exjePN]
lk¡iA luhpj ds õkrh vlj dk ?kjA
10osa 'kfu g¨ tc vk cSBk] '¨"kukx fla?kklu g¨A
uõj xzg lcdh dk ekfyd] mez cùkrk firk dh g¨A
c`gLir dh djok;s lsok] nqfu;k xq# d¨ iwtsxhA
jktlHkk lc 'kknh vUnj] igys x.kifr ekusxhA
ûkqn luhpj mÙke g¨xk] èku n©yr 'kkgkuk g aA
gfFk;kj a ls gR;k djuh] cjl 27 eUns g aA
tue dq.Myh esa ûkkuk uEcj nl dk luhpj eUntkZ õSy
lky a esa pkj a rj÷ ekj djrk gS] v©j luhpj c`gLir
eq'rjdk ÷øhj dh >¨yh dk vlj nsxk] ftldk ÷Slyk ûkkuk uañ 11
ds xzg djsaxs] v©j dq.Myh esa ûkkl gh g¨xhA
3 & 9 & 15 & 21 & 27 & 33 & 39 & 45 & 51
57 & 63 & 69 & 75 & 81 & 87 & 93 & 99 &
105 & 111 & 117 (nwljs l÷s ij)A
'kfu ûkkuk uañ 10 (iDdk ?kj] ?kj dk)
171
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
,d tek fl÷j ¾ 10 ;k nlok¡ }kj vkfûkjh
eSnku&lc dh føLer x.¨'k th dh rjg
mÙke Qy nsxkA firk dk de&võ&de 24&48 lkyk
mez rd lkFk g¨xkA pkj a rjQ d¨ eqú tkos]
lc xzg a dh uõj dk ekfyd g¨xkA
'kfu ûkkuk uañ 10 (iDdk ?kj] ?kj dk)
172
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xzg Qy dkA y¨gkA cgSfl;r gy÷ mBk;s gq;s
fl÷Z jkgq(llqjky)] dsrq(v©ykn) ds dke¨a
;k føLer ds urhts dh føLer dk ekfydA
11 'kfu gS cSBrk] c`gLir ds njckjA
gy÷ xq# ls igys ysos] ÷Slyk g¨ nj&cknA
ûkqn 'kfu vc ;kn djds] nwèk viuh ekrk dkA
ûkqn rjs lc d¨ o¨ rkjs] õgj gS ugha mxyrkA
jkgq dsrq tSls g¨osa] ÷Slyk bu ij djsA
rkjsa ûokg o¨ ekjsa eõhZ] ukx j{kk gh djsA
fe;kn ,slh budh g¨xh] lky 48 gh rdA
ûkqn 'kfu fQj enn nsxk] lky 84 gh rdA
xzg mÙke d¨ oks cùk dj] tYnh tYnh ûkqn cùsA
fl÷Z cqèk ls gS oks Mjrk] rk u g¨ ?kj rhljsA
'kfu 11 ûkqn ?kúk gS] cqèk exj mYVk ?kúkA
fl÷Z bruk gh ugha cqèk] ?kwerk dPpk ?kúkA
'kfu ûkkuk uañ 11 (?kj dk)
173
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kfu c`gLir 11 jk'kh] cqèk ls n¨u a pyrs gSA
cqèk nck;k g¨ ;k eank] n¨u a fu"Qy tkrs gSaA
vxj ew¡N Mkùh ds cky de gksa rks ûkqn iSnkdnkZ
tk;nkn u g¨xh] r¨ dsrq(v©ykn) dh vkenu cckZn g¨xhA
n`f"V ûkkuk uañ 3 vxj ûkkyh g¨ r¨ luhpj l¨;k gqvk
g¨xkA Hkjk gqvk ikuh dk ?kúk r¨ føLer dk cs'kd
g¨os] exj cjrkok r¨ xq# c`gLir gh g¨xk] ;kfu
bldh føLer dk ÷Slyk c`gLir ds gkFk g¨xkA vxj
c`gLir Hkh fudEek g¨ ;k cki] cqõqxZ] xq# ;k ihjkuk
lky cwùk d¨bZ lkFkh u g¨ r¨ c`gLir dk mikv¨
ennxkj g¨xkA ûkkuk uañ 3 dk xzg føLer d¨ txkus okyk
g¨xk] ftlds õfj;s oks gksf'k;kj vk¡[k v©j ÷jsc ls
èku dekosA õukg] v¸;k'k] 'kjkcûk¨jh ls
luhpj dk usd vlj õk;k g¨xkA panj dh enn ;k iwtuk ls
(pk¡nh dh b±V) vkyh erZck èkukM g¨xkA
'kfu ûkkuk uañ 11 (?kj dk)
174
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eluwbZ rk¡ck] eNyh] rûri¨'k] cknke] flj
ij VVjhA õehu esa yky Qwy nckuk (tc
lwjt uañ 6 g¨) eqckfjd g¨xkA
'kfu cSBk tc ?kj vk 12] jkgq dsrq ugha c¨yrs gaSA
dköõ mUgksa ds gq;s gSa ÷õhZ] enn cqèk dh <w¡<rs gSaA
cqèk ûkqn vc dgha g¨ cSBk] cSBrk pqi pqikrh gSA
'¨"kukx çcy gS cSBk] [¨yrk o¨ ifjokj esa gSA
[¨y rek'kk mEnk g¨os] v¡è¨jk tc rd u ?kVsA
lwjt cSBs u vk 6osa] u fiNyh nhokj QVsA
ePN&eqvkfou n¨u a js[kk] in~e Nqik Hkh ik;k g¨A
>wV] 'kjkch xj oks g¨os] vlj 'kfu dk õk;k g¨A
x`gLrh lkFkh dhú a ds HkkS.k dh rjg cs
gn øchyk cu tk;saxs] v©j viuh viuh ûkqjkd lkFk
yk;saxsA flj ij VVjh g¨ r¨ n©yreUn õ:j g¨xkA tc rd
lwjt uañ 6 esa u g¨] d¨bZ mikv¨ õ:jh u g¨xkA
'kfu ûkkuk uañ 12 (x`gLrh ifjokj)
175
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vxj v¡è¨jk gVk dj (fiNyh v¡è¨jh d¨Búh t¨ edku
esa nkfûky g¨rs oÃr nk;sa gkFk dh rj÷ dh
L;kg i¨jh g¨rh gS vkûkhj ij) jks'ku g¨ pqdh g¨]
r¨ ml edku ds tuwc&e'kfjøh xks'kk esa (edku
dq.Myh ûkkuk uañ 12) cknke rS õehu esa nckuk luhpj
d¨ øk;e jgus esa enn nsxkA lcls csgrj r¨ gS
;gh fd fiNyh nk¡b± d¨Búh d¨ iwjh va/ksjh
L;kg gh j[kk tkosA
'kfu ûkkuk uañ 12 (x`gLrh ifjokj)
176
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jkgq ekfyd gS ygj fneköh] fctyh dúd Hkh g¨rk gSA
jax 'kke ;k uhyk mldk] dke ped ds djrk gSA
'kfu eaxy dk gkFkh g¨os] in~e] 'keZ Hkh curk gSA
panj d¨ ;s eðe djs r¨] xzg.k lwjt dk g¨rk gSA
xq# ds lkFk èkwvk¡ g¨ rfd;k] cqèk d¨ múrk djrk gSA
jgs 'kqDdj dk 'k=kq gjne] ljnkj dsrq g¨ pyrk gSA
Hkksapky vkfr'kh ftl ne g¨os] ûkwu vpkud djrk gSA
xehZ lwjt ls v©j Hkh cùrk] B.Mk panj ls g¨rk gSA
gfì;k¡ iq'r ;k lhuk enZ dh] gkFk ds ukûkqu g¨rk gSA
vk¡[k] p'e] vkokõ g¨ gkFkh] ÷Slykdqu jkgq g¨rk gSA
'ke'kkuuañ 8 cSBs vklekuuañ 12 gS múrk]Å¡p ikrkyuañ 6 esa g¨rk gSA
eaxy dq.Myh cSBs 12] ûkRe jkgq g¨ tkrk gSA
vLy cSBd xq#&efUnjuañ 2 g¨os] 11 xq# d¨ ekjrk gSA
lwjt d¨ ?kj 5osa rkjs]
øle iki p©F¨ djrk gSAlwjt cq/k eq'rjdk uEcj 3 gksa rks jkgq dk dq.Myh esa eank Qy u gksxkA
jkgq & jguqek;sa öjhck¡ (eqlkf÷jk¡)
177
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
B¨Mh] ukuk&ukuhA lwjt dk mikv¨ ennxkj
g¨xkA xzg.k n¨ lky] egkn'kk 18 lkyA
jkgq igys rûr ij r¨] rûr FkjkZus yxkA
lwjt cSBk ftl g¨ ?kj esa] xzg.k ok¡ vkus yxkA
fcxúk û;ky mldk èku øõkZ dj fn;k] jkgq pùk fnekö ij pûkkZ mYV x;kA
lky eUns 18&20] 'krZ ;s jkgq dh gSA
nku j{kk lcus ekuk] jfo dh phõ¨a ls gSA
lkeus ?kj dk gky (jkgq dh phõ a eas) eank
g¨xkA rcnhyh g¨xh] exj rjÃøh dh 'krZ ughaA
'kqDdj] cqèk ;k n¨u a esa ls d¨bZ ,d Hkh
mEnk g¨os r¨ jkgq ds xzg.k ;k rckgh ds uqÃlku
ls cpkv¨ jgsxk] exj ÷õhZ vaè¨jk fQj Hkh g¨xkA
ûkqn vius fnekö dh 'kjkjr ckbl&,& ûkjkch gA ekfyûkwfyvk
Hkh gks ldrk gSA fcYyh dh tsj (f>Yyh) xUnqeh diús esa eqckfjd
g¨xhA
jkgq ûkkuk uañ 1 (jk'kh Qy dk)
178
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gkFkh ds ik¡o dh feêh] ljl¨a] llqjky]
dPpk èkqvk¡A tc 'kqDdj ds fûkyk÷ pys pk¡nh
dh x¨yh ennxkj g¨xhA
jkgq dsrq (nwts&8osa)@(8osa&nwts) ?kwerh xzgpky g¨A
(l¨uk&feêh)@(feêh&l¨uk) n¨u a <ax dk gky g¨A
>wyrk ia?kwúk føLer] Bgjrk oks gS ughaA
j¨ds xj] r¨ panj j¨ds] #drk ?kj oks gS ughaA
jktk gqDejku g¨os ij u eUnh xqõjku
g¨os] cfYd mez yEch dk õ:j lkFk g¨osA vxj
èkeZ efUnj Hkh g¨ r¨ gkfFk; a dk vLFkku
v©j gkfFk; a dh ûkqjkd nsus dh føLer o
fgEer dk lkFk g¨xkA
jkgq ûkkuk uañ 2 (xzg Qy dk)
179
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rsUnqvk õqcku] t© (vukt)] fj'rsnkj (L;kg
jax)A gkFkh nk¡r öSj eqckfjdA
jkgq rhts =©y¨dh ds] 'k=kq nq'eu uk'k djsA
èku n©yr g¨ v©jr lqf[k;k] jfo vk;q çdk'k djsA
rjÃøh dh 'krZ gS] rcnhyh dh 'krZ ughaA
jbZl] tk;nkn okyk g¨xkA nq'eu a ij
ryokj g¨xkA vxj d¨bZ Hkh xzg lkFk ;k lkFkh g¨
r¨ dsrq(v©ykn) dk gky eank g¨xk] ftldk cqjk vlj
34 lkyk mez rd jgsxkA vxj lwjt cq/k eq'rjdk
Hkh jkgq ds lkFk gh uañ 3 esa g a r¨ jkgq
dk lwjt (jktnjckj] ûkqn bldk ftLe) ij
r¨ cqjk vlj u g¨xkA exj bldh cgu dk lwjt
(ûkkfoUn] jktnjckj oöSjg) eank o cckZn
g¨xk] ftlds fy, panj dk mikv¨ cgu d¨ ennxkj
g¨xkA uhys vkleku o uhys leanj dh njfe;kuh
jkgq ûkkuk uañ 3(Å¡p)
180
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
txg ds lc nq'eu a d¨ øSaph dh n¨ 'kkûkh dh
rjg nck dj ,d gh ne esa dkV nsxkA xgjh
gF¨yh dk ekfyd ;k tk;nkn o #i;s tek N¨ú dj
ejus okyk g¨xk] exj ykoYn u g¨xkA
jkgq ûkkuk uañ 3(Å¡p)
181
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûokc ;k ûokc dk õekuk] èkfu;k] l¨;k fneköA
jkgq dsrq ?kj p©F¨] ekrk panj ls Mjrs gaSA
rkjsa mls u rkjsa eõhZ] øle iki dh djrs gSaA
xzg.k gqvk tc ekrk ?kj esa] ekrk ûkqn 'kekZrh gSA
fuL÷ mez rd ikuh Mwcs] èku n©yr Hkh Mjrh gSA
igyh mez xj eUns g¨osa] nwts pôj oks vPNs gSaA
xzg.k xqõjrs¹ n¨u a HkkbZ] ys[kk iwjk djrs gSaA
bYe&v¨&vÃy dk r¨ õ:j lkFk g¨xk v©j ÷k;nk ysxk
exj tíh tk;nkn (panj dk vlj] õehu [¨rh oöSjg)
de gh g¨xhA jkgq dk cqjk vlkZ f÷Ø&v¨&öe esa öøZ
g¨xk] ftlds nwj g¨rs gh lc dqN cgky
g¨xk] eank õekuk ekfuUn ûokc g¨xkA
¹ dsrq xzg.k ,d lkyjkgq xzg.k nks lky
nksuksa eq'rjdk 3 lky ;k 3 lkyk mez}
jkgq ûkkuk uañ 4
182
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Nr] v©ykn dk lq[k o rknkn mezA
jkgq fxuk xj èkqvk¡ gS Hkêh] ?kj 5osa g¨ fn;k u cÙkhA
21 lkyk t¨ yúdk g¨os] ckck jgs r¨ u i¨rk g¨osA
mez 42 ,d¨ g¨os] xj u g¨os llqjky u g¨osA
lwjt xj ok¡ igys g¨os] Qy jkgq dk mEnk g¨osA
panj gh xj lkFkh g¨os] Hkks apky jkgq dk B.Mk g¨osA
xj u g¨os ekrk u g¨os] xj g¨os ePN js[kk g¨osA¹
czã'kukl o vkfcn g¨xk] ;k y{eh ij gkFkh dk lk;k
g¨xkA panj ds bykok vxj eaxy luhpj dk lkFk g¨ tkos ;k lwjt
gh eq'rjdk nhokj ds lkFk ds ?kj g¨os r¨ rknkn v©ykn ij
cqjk vlj u g¨xkA cúk HkkbZ ePN js[kk dk ekfyd] mlls
NksVk exj ûkqn ls cúk v©ykn esa fl÷j g¨xk] v©j ûkqn oks
5 yúd a dk cki g¨xkA lcds lc cús HkkbZ ls
ysdj uhps v©ykn rd 'kkgkuk gkyr v©j jkt;¨x
jkgq ûkkuk uañ 5
¹ okLrs fl÷Z rknkn vkSykn
183
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
g axs] c'krsZ fd jkgq (ngyhõ) mEnk cfYd pk¡nh
dh (lkjh ngyhõ ds uhps pk¡nh dh iÙkjh t¨
fdlh rj÷ ls Hkh x¨ykbZ ij u g¨) e©twn g¨] v©j
ndu ds njokõk (cúk njokõk) dk lkFk u g¨]
oukZ jkgq dk ogh dPpk èkq¡vk g¨xk] t¨ bldk
õ:j èkqq¡vk fudky nsxk] ;k õsjckj djds rckgh
dk èkôk yxkrk tk;sxkA
c"kZQy eas jkgq uañ 5 dk eank vlj vxj mldh
v©ykn ij u g¨] r¨ i¨rs ij õ:j eank g¨xkA
vxj lwjt ;k panj ;k eaxy ûkkuk uañ 4&6
12 esa g¨] r¨ rknkn v©ykn uj 5 ls de u g¨xhA
jkgq ûkkuk uañ 5
184
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dkyk dqÙkk (iwjk dkyk o L;kg) føLer d¨ txkus okykA
jkgq 6osa Å¡p gS] dsrq Å¡p gS 12A
Qy n¨u a dk gS ogh] t¨ 'kfu ?kj 12A
ikih xzg a dk esy gS] dqÙkk iwjk dkykA
ikrky uhps ls o¨ icZr g¨os] 9 xzg jk'kh 12A
rjÃøh dh 'krZ gS rcnhyh dh 'krZ ughaA
ûkqn viuh o llqjky dh føLer ekfuUn d©l&v¨&øõkg
g¨xhA nq'eu a ds eqøkcyk esa oks fugk;r gh xgjh
ikrky dh rS d¨ Q©ju ,d fugk;r Å¡pk igkú dj
fn[kkosA fneköh rk’Yyqø esa jkgq dk Qy mEnk g¨os
exj blds ?kj esa ppk mBs Hkrhtk cSBsA nhoku
ûkkuk øk;e jgs dh rjg chekjh dk lkFk õ:j jgs]
tc rd fd oks eaxy ls nwj jgsA L;kg 'kh'¨
;k flôs dh x¨yh (x¨y phõ) eqckfjd g¨xhA
jkgq ûkkuk uañ 6 (Å¡p)
185
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lês dk C;¨ikjA luhpj dk mikv¨ ennxkj (ukfj;y)A
cqèk] 'kqDdj dk rjkõwA
jkgq 7osa rqyk Hkh mYVs] v©jr eUn ifjokjkaA
n©yr dk o¨ jk[kk g¨os] [kkosa n¨Lr ;kjkaA
'kfu nso gh j{kk djssaxs] 'k=kq ejsa njckjkaA
ePN js[kk Qy mÙke nsos] cqèk 'kqDdj 2&11A
ûkqn viuk ûkwu ekr&firk vkSj v©jr oöSjg
x`gLrh lkfFk; a (tkunkj a) dk eank vlj g¨xkA
ftlds õsj&,&lk;k jgs] ogh njûr cckZn g¨]
;k ykoYn g¨osA dsrq (dqÙ¨) dk rk’Yyqø ckbl&,&rckgh
g¨xk] oukZ fxurh dk ekynkj g¨xkA ysfdu vxj is'kk Hkh
jkgq dk g¨os] r¨ njtgk¡ gh u g¨xkA (36
lkyk mez rd)
jkgq ûkkuk uañ 7 (jk'kh Qy dk)
186
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eõZ >ksyk] ekfyûkwfyvk] nhokj dh vaxhBh dk èkqvk¡A
jkgq ?kj 8osa esa g¨os] ?k¨úk pùs ?kj NŸk¡A
føLer dh n¨ iyVh g¨os] nhokjsa [kúh fcu NŸk¡A
28 lkyk xj eaxy vkos] ;k 'kfu ûkqn Qsjk ikosA
l¨;k ulhck idú txkos] ?kj mtús vkckn djkosA
ûkqn õkrh û;ky ds eUns urhts o [k¨Vs dke
g aA e©rsa 5 lky lkFk jgsaA ?kwerh xzg
pky g¨A p¡knh ds p©d¨j Vqdús ds mikv¨
ls gkFkh (jkgq) vius rosyk (gSMDokVZj) ls ckgj
vkdj viuh usd&vks&cn rch;r o uh;r dk lcwr nsxkA
ndu dk njokõk ;k ndu dh nhokj esa pwYgk (èkq¡vk
eank lcwr nsxk) ysfdu vxj blesa lcls cúk
;k dkjdqu L;kg jax g¨os r¨ usd Qy g¨xkA
jkgq ûkkuk uañ 8 (ikih gSMDokVZj esa)
187
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ngyhõ] uhyk jaxA lwjt xzg.k (jkt njckj) iwjk
v©j eank] v©j panj ds fy;s fuL÷ xzg.k g¨xkA
?kaMh ls Åij dh chekfj;k¡A
jkgq 9osa tc gqvk] pqi c`gLir g¨A
èkeZ N¨ú ûkpkZ djs] v©ykn esa nsjh g¨A
mez 21 yúdk feys] g¨ ckn 42 n¨A
i¨rk tc 21 djs] c`gLir ok¡ u g¨A
HkkbZ cgu ls xj yús] eUn ulhck g¨A
pwYgs vfXu ml cq>s] dPpk èkw¡vk g¨A
ikxy a d¨ ne esa f'k÷k nsxk] ljlke d¨ Qw¡d ls gh gVk nsxkA
gøhøh HkkbZ cgu a ls bÙk÷kø ij cjdr g¨xh]
oukZ ykoYnh dk iwjk lcwr g¨xkA deZ èkeZ
ls nwj g¨] r¨ v©ykn fudEeh] ukyk;ø] ;k u gh g¨
exj luhpj ds eqr’Yyøk dkj¨ckj ls eank
vlj u g¨A
jkgq ûkkuk uañ 9 (uhp)
188
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xUnh ukyh] öøhZ (xUns ikuh dk xùk rkykc)A
?kj 10osa esa rhu xzg gh] pyrs 'kfu ls gSaA
jkgq] dsrq v©j cqèk rhljk] rhu a 'kôh gSaA
?kj 10osa esa jkgq cSBk] panj g¨os pkjA
flj mldk QV tk;sxk] eUnh l¨p fopkjA
xj Vsok d¨bZ vUèkk g¨os] gkFkh vUèkk g¨A
öSj a ls o¨ Mj dj Hkkxs] ekjrk dqy ûkqn viuh g¨A
'kfu vxj ok¡ mÙke g¨os] gkFkh '¨j f'kdkjkaA
nq'eu mlls d¨l a Hkkxsa] mEnk g¨ xqyõkjkaA
de uõj ;k de mez g¨xk] vxj eaxy dk lkFk u g¨A
uaxk flj L;kg fy;s fQjuk jkgq dh eUnh gkyr dk
iwjk lcwr g¨xkA eUns oÃr eaxy dk mikv¨ ennxkj g¨xkA
jkgq ûkkuk uañ 10 ('kDdh)
189
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
uhyeA
gy÷ ls t¨ ckr djrs] gS ;øhu g¨rk ughaA
jkgq 11 vk t¨ cSBs] c`gLir ok¡ g¨rk ughaA
c`gLir Hkkxs ikih Hkkxsa] Hkkxrk lalkj gSA
'kfu xj g¨ rhts 5osa] ;¨xh vkyadkj gSA
,d ls X;kjg gq;s r¨] ikih g axs vki lsA
èku u pkgsa ek¡ ls viuh] u gh ysaxs cki lsA
6 xzg gh eqnkZ g¨osa] ikih ;gk¡ ejrs ughaA
ftl d¨ rkjsa iwjk rkjsa] èk¨dk o¨ djrs ughaA
cgLir øk;e j[kuk õ:jh g¨xk] t¨ veweu g¨rk
gh ugha oukZ øõkZ [kúk v©j èku n©yr cckZn
g axs] v©j dsrq (v©ykn Hkh) eUns njos'k dh rjg
eank v©j de øher g¨xk] ;k 36 lkyk mez rd o¨
fl÷j g¨xkA
jkgq ûkkuk uañ 11
190
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
iôk ?kj o xzg Qy dk (eank)A d¨;ys] gkFkh]
leanj dk rsUnqvk] [k¨ijhA
6 esa jkgq ø©l&v¨&dõkg Fkk] 12 esa o¨ èkq¡vk gSA
ydúhluhpj ehBh ioucgLir Hkh ehBh] vlj exj vc cqjk gh gSA
jkgq cSBk ckjgosa tc] 'kqDdj g¨ ?kj X;kjgA
dU;k ml ?kj cgqr g a] v©j èku Hkh mlh j«rkjk¡A
eaxy Hkh ?kj 12 g¨os] jkgq ûkRe g¨ tkrk gSA
gkFkh egkor n¨u a feyrs] lkeku 'kkgh g¨ tkrk gSA
dPpk èkqvk¡ exj føLer ds vlj esa d¨bZ dke
dh vkx u g¨xh] vxj g¨xh r¨ u fl÷Z ûkpkZ gkFkh dk
g¨xk cfYd x`gLrh lq[k esa gkFkh dh eUnh yhn
iúrh g¨xhA eqøíekr ÷©tnkjh o öcu] gln o >xús
vke g axsA yúfd; a dh ü;knrh v©j ckbl ûkpkZ
õ:j g axhA
jkgq ûkkuk uañ 12 (uhp)
191
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dsrq Nykok gS py¨ pyh dk] ikih cqjk gh g¨rk gSA
ejs u ûkqn o¨ ejus nsos] pkjikbZ ugha N¨úrk gSA
xzg tc rd d¨bZ ,d g¨ pyrk] dsrq pyk gh pyrk gSA
jfo d¨ xj o¨ eðe djs r¨] xzg.k panj d¨ djrk gSA
dsrq feyk tc 'kfu eaxy ls] ,slk cqjk ugha g¨rk gSA
lkFkh exj tc rhljk g¨os] Qy rhu a gh dk eank gSA
xq# feys r¨ lcls mÙke] ekrk feys ûkqn eank gSA
cqèk feys ûkqn nq"V dgkos] enn 'kqDdj dh djrk gSA
ikrky iôk ?kj 6oka g¨os] uhp ogka ;s g¨rk gSA
?kj 12 vkleku is pù ds] nqfu;k ls Å¡pk g¨rk gSA
igys ?kj a esa dsrq t¨ g¨os] xq# eank g¨ tkrk gSA
mYV vxj g a Vsos cSBs] Hkyk panj ugha g¨rk gSA
panj vxj cn&eaxy j¨ds] dsrq eaxy cn djrk gSA
cqèk dsrq n¨ ckge yúrs] cn eaxy Hkh Mjrk gSA
dqÙkk cus dsrq nqfu;k ds dqÙ¨ yúdk] vklu xq# g¨rk gSA
dsrq njos'k (vkføcr vans'k)
192
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'k=kq xzg] ?kj tc ;s >xús] u"V lHkh dk g¨rk gSA
jkgq iki xj ûkqfQ;k g¨os] dsrq õkfgjk gh pyrk gSA
'kkjg&vke esa n¨u a feyrs] ekj n¨ rj÷h djrk gSA
edku xyh dk vkfûkjh g¨os] v©jr õkr ij iúrk gSA
gok pysxh Hkwr&çsrh] cPp a is geys djrk gSA
'kfu dh ekrk cPps [kkos] dqfr;k d¨bZ cPps [kkrh gSA
cPpk vxj dHkh ,d gh g¨os] uLy øk;e g¨ tkrh gSA
pky jkgq dh Vsùh fxurs] lhèkh dsrq ugha g¨rh gSA
cqèk us idúk iki gS nqfu;k] enn panj ls g¨rh gSA
dku] ihB] xnZu ;k ik¡o] ukûkqu Hkh muds g¨rk gSA
j«rkj x¨ykbZ ;k cy xnZu ij]
÷Slykdqu dsrq g¨rk gSA
dsrq njos'k (vkføcr vans'k)
193
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Vk¡x] ukudk ?kj] gok&,&cn] èkqUuh ls uhps
ds fgLlk esaaaa chekfj;k¡A
dsrq tc ?kj igys vkos] tue eqlkfQj&ûkkusA ikosA
ftèkj ftèkj o¨ øne /kjsxk] feêh múrh lkFkA
ckvks&cxwyk rw÷kuh cus o¨] ekjsxk ?kj Ng lkrA
ikih xzg rhu a fxus] dsrq Hkh cnukeA
t¨ ekjs u tku ls] feêh] xnZ&v¨&vkeA
u bèkj ekjk] u mèkj ekjkA
g¨ vxj ekjk] tue vLFkku gh ekjkA
A: & tíh edku ds bykok] ukuþs &nknds l÷j] eqlkf÷jh oöSjgA
ftl ?kj esa tue fy;k o¨ edku u g¨xkA ftl
fj'rsnkj a ds ;gk¡ iSnk gqvk o¨ ûkkunku u jgk]
fQj Hkh jgk r¨ ekew¡ ûkkunku gh u ckøh jgk]
vxj jgk r¨ óh lq[k o v©ykn rk’Yyqø Hkh gYdk
jgkA exj lwjt cSBk g¨us okys ?kj dk vlj
dsrq ûkkuk uañ 1
194
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
v©j ûkqn lwjt dk rk’Yyqø gj rjg ls usd jgk]
cs'kd lwjt fdlh Hkh ?kj v©j fdlh Hkh gkyr
esa g¨ cSB jgkA tc cki dh føLer eanh g¨]
r¨ ,slk yúdk føLer esa õ:j enn nsxk] v©j
cki d¨ õ:j rkj nsxk] gkykafd lwjt dsrq ckge
nq'eu gSaA dsrq dqÙkk vxj gúdk;k Hkh g¨os]
r¨ Hkh vius ekfyd] cki] oyh ;k ljijLr d¨
õ:j gh N¨ú nsxkA
dsrq ûkkuk uañ 1
195
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
beyh] fryA
dsrq nwts x¨cj xk;] czã xq# vLFkku g¨A
ekrk d¨ cs'kd u rkjs] v©jr dk vfHkeku g¨A
?kwerh føLer lgh] ij usd v©j cgcwnk g¨A
l÷j bld¨ cgqr fy[kk] gqDejku vklwnk g¨A
gj u;k l÷j rj÷ dh rcnhyh ij g¨xk] ;kfu
igys vxj tuwc d¨ tkos] r¨ fQj okfil exj eöfjc
esa Bgjs] fQj e'kfjø esa vkosA cgjgky rcnhyh
dh 'krZ õ:j g¨xh] exj rjÃøh dh 'krZ ughaA
lûkh&ljoj] l÷j v©j rcnhyh eqøke dk ekfyd
g¨xk] (usd ek;u a v©j usd vlj esa)A c`gLir
xq# ;k l¨us dh uøy djsxk] ;k uøyh l sus dh rjg
dh føLer g¨xhA (mEnk gkyr esa)
dsrq ûkkuk uañ 2(xzgQy dk)
196
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jhù dh gìh] dsyk (Qy)] Q¨ús&fQUlhA
pyrs ikuh esa panj lwjt eq'rjdk dh phõsa Mkyuk
eqckfjd g¨xk tcfd l÷j esa èkdsys] ;k c`gLir dh
phõsa tc Q¨ús xqeVs iSnk djsA
dsrq ?kj tc rhts vkos] Hkkb; a ls o¨ rax djkosA
v©jr ?kj llqjky g a eans] lkfy;ka csok iúsaxh iYysA
dsrq rhts eaxy 12] ePN] eqvkfou n¨u a rkjk¡A
24 lkyk esa mÙke g¨os] ;k tc yúdk igyk g¨osA
dku a esa l¨uk(ufUr;k¡) eqckfjd g¨xkA
usdh d¨ ;kn j[kus v©j cnh d¨ Hkqyk nsus okyk ûkqn&c&ûkqn
fcu cqyk;s enn ds fy;s vk gkfõj g¨us okyk 'kûl g¨xkA
cqèk (yúdh õkr) dk cqjk Qy g¨xkA my>u esa
tdúk gqvk njos'k g¨xk] ;k fcyk otg v©jr ls tqnkbZ
dk lcc Hkh g¨xkA HkkbZ; a ls nwj ijnsl dh fõUnxh
;k HkkbZ blls nwj ijnsl esa gkasxsA
dsrq ûkkuk uañ 3(uhp)
197
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lquuk (dku a dk rk’Yyqø) cgLir dk mikv s ennxkj
g¨xkA pk¡n xzg.k g¨xk (,d lky fe;kn)A
dsrq p©F¨ tc gqvk] dqÙkk dq,¡ esa g¨A
u panj ûkqn vPNk jgk] u dsrq mEnk g¨A
xq# mikv s xj djs] n¨u a nq[k g a nwjA
dqy mldh pyrh jgs] ek;k feys õ:jA
yúfd;k¡ ü;knk exj bLrøyky dk vkneh g¨xkA
uj v©ykn dk eank gh gky g¨xk] ij ûkqn u dHkh
o¨ rax gky g¨xkA ;s lc dsrq dh mez dk
gky g¨xkA
dsrq ûkkuk uañ 4(jk'kh Qy dk)
198
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
is'kkcxkgA
dsrq ?kj gS ik¡posa] jfo xq# ds ?kjA
tSlk gky c`gLir g¨os] oSlk gh dsrq ?kjA
xj 'krs± u iwjh g¨ossa] 24 ckn¹A õ:jA
nq[k nfyíj lc dqN cnys] cnys gky õ:jA
oõg ÷øZ ?kj 9 esa g¨xh] uõj u Hkwys t¨A
Qyv©ykn dúok rc gh gqvk] tú esa vkdluhpj t¨ g¨A
vxj c`gLir eank g¨ r¨ 45 lky mez rd
?kj esa uj v©ykn dh txg dqÙ¨ ds j¨us dh vkokõ
vk;sxh ;k v©ykn d¨ ne (nek) dh rdyh÷ g¨xhA
vxj luhpj dk Hkh rk’Yyqø g¨ tk;s r¨ tú (3 uj
v©ykn) u"V g¨xh] t¨ luhpj dh mez (36 lkyk)
esa cgky g¨xhA cgLir Å¡p øk;e ;k mEnk g¨] r¨ dsrq dk Qy
mEnk exj] ûkqn cgLir dk eank g¨xkA cgLir] lwjt ;k panj 4]6]12
esa g¨ r¨ uj v©ykn 5 ls de u g¨xhA
dsrq ûkkuk uañ 5
199
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xzgQy dk] ?kj dk] iwjk panj xzg.kA ûkjx¨'k]
fpúk (fpfú;k dk uj)] ijnsl] iwtk vLFkkuA
dsrq 6osa uhp gS] nq'eu õsj gh g¨A
ekrk] ekew¡ g¨ eUns] ij ûkqn u eank g¨A
xj eUns xzg g a lHkh] dsrqyúdk enn djsA
cqèkyúdh] cgu ls u >xús dHkh] u 'kqDdjv©jr enn djsA
dsrq dh phõ a is dsrqyúdk eank] ij eank u nwlj¨ ijA
xzg nwtk d¨bZ lkFk gh g¨os] ûkqn eank cqjk nwlj a ijA
l¨us dh v¡xwBh ck,¡ gkFk esa eqckfjd g¨xhA
oÃr eqlhcr '¨j dk tky dkV dj Nqúkus okyk ekek
ewlk g¨xkA vxj cgLir mÙke g¨ r¨ uj v©ykn o èku n©yr
dh vken ij vken g¨os] oukZ dkV [kkus okyk dqÙkk g¨xkA
bl ?kj esa ;s 'kqDdj dh Hkh enn ugha djrk v©j u gh
ekew¡ ûkkunku ij esgjcku g¨xk] exj cqèk cgu ls d¨bZ
>xúk ugha djrkA ¹A yúds dh mez exj luhpj ls igysA
dsrq ûkkuk uañ 6 (iDdk ?kj] uhp)
200
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nwljk yúdk] lwvj] xèkkA
dsrq tc ?kj 7osa vkos] nq'eu o¨ lc ekj gVkosA
dqÙkk jkt cSBkY;k] eqú pôh pê.k tkosA
24 lky gh xqõjrs] èku 40 lkyk vkosA
lkeus ?kj dk gky eank(dsrq dh pht a esa) g¨xkA
yúds dh mez
48 vlkZ dsrqõjc 80 þ qy mez dsrq
lky dh vkenu
ds cjkcj dk /kugksxkA
vxj cqèk (øye) dk lkFk g¨os r¨ 24 lkyk mez
rd nq'eu õ:j xys yxs jgsa] ysfdu ckn esa o¨ lc
d¨ gh dqÙ¨ dh rjg ekj HkxkosA èku tc vkos
40 lky cjdr o xqõkjk lkFk gh ys vkosxkA
dsrq ûkkuk uañ 7
201
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dku (lquus dh rkør)] Nykok] èk¨dkckõA
dsrq tc 8osa gqvk] iRFkj g a fiLrkuA
dqÙkk l¨;k Nr ij] yúdk g¨ øfczLrkuA
ehag cjls v©ykn dk] tc panj nwts g¨A
tc panj Hkh g¨ cqjk] panj ikyu g¨A
ûkqn viuh mez yEch g¨xh] exj dsrq dh mez (48
lkyk) rd v©ykn ls nqf[k;k ;k eg:e gh gksosA cgj
gky dsrq dk vlj eank g¨xk] ;k '¨j dh uhan okyk l¨;k
gqvk dqÙkk g¨xkA n¨ jaxs dEcy (L;kg l÷sn) dk Vqdúk
'ke'kku Hkwfe esa nck nsuk eqckfjd (okLrs
v©ykn) g¨xk] vxj d¨bZ v©j xzg Hkh uañ 8 esa eq'rjdk
g¨ r¨ ml xzg dh eqr’Yyøk phõ d¨ Hkh dEcy esa ck¡èk
dj lkFk gh nckuk g¨xkA
dsrq ûkkuk uañ 8
202
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
n¨ jaxk dqÙkkA ?kj esa lwbZ gqbZ dqfr;k
e; mlds cPps eqckfjd g¨axsA
dsrq 9osa firk d¨ rkjs] rkjrk ugha o¨ ekew¡ dksA
v©ykn r¨ g¨xh fxurh gh dh] ij lqf[k;k o mEnk g¨A
ekr&firk ?kj n¨u a rkjs panj tc xq# mEnk g¨A
t¨ xzg n¨u a ls jíh g¨os] rj÷ ogh gh eank g¨A
?kj rhts tc nq'eu g¨os] yúdk Hkh g¨ eankA
lky¹A xqõjs xzg 7osa ds] g¨xk fQj oks mEnkA
rjÃøh dh 'krZ gS rcnhyh dh 'krZ ughaA
lwvj dh cgknqjh v©j usd dqÙ¨ dh o÷knkjh
n¨u a fl«r a dk ekfyd g¨xkA v©ykn uj ü;knk
ls ü;knk 3 øk;e g¨xh] exj gj rjg ls
eqdfEey v©j ck&vkjke ftanxh okyh g¨xhA xqõjku ijnsl
esa ü;knk vlkZ g¨xh] exj usd gkyr esaA
¹A lkrosa ?kj ds xzg dh mez dh fe;knA
dsrq ûkkuk uañ 9 (Å¡p)
203
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
n©yrean g¨xk] exj ûkqn nLrh dke o viuh
gh fgEer ls j©uø ysxkA
ykoYn a d¨ v©ykn v©j uken ± d¨ enZ
djus esa bldh vk'khckZn gqDe fcèkkrk
g¨xhA ?kj esa l¨us dh p©d¨j b±V øk;e
j[kuk fugk;r gh eqckfjd g¨xk] oukZ dku a
esa l¨uk Hkh ennxkj g¨xkA
dsrq ûkkuk uañ 9 (Å¡p)
204
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
pwgkA ÷Slyk luhpj ls g¨xkA eaxy dk
mikv¨ enn nsxkA
dsrq ?kj 10osa dk 'kDdh] dqÙkk] yúdk eansA
eaxy ûokg ?kj 10osa g¨os] fQj Hkh n¨u a eansA
'kfu vxj ?kj vPNs g¨os] feêh&l¨uk g¨osA
cqjh txg tc ukx tk cSBs] l¨uk&feêh g¨osA
vc mikv¨ dsrq g¨xk] ;k panj dk ikuhA
egy edkuk¡ uhps nsos] nwèk 'kgn o¨ çk.khA
vdsyk g¨ dsrq tc ?kj 10osa] enn eaxy ls g¨xhA
ij tc g a n¨ bdës cSBs] n;k panj dh g¨xhA
n©yrean r¨ õ:j g¨xk exj v¸;k'k o
cn÷s’y Hkh g¨osA luhpj dk ÷Slyk crk nsxk] fd
ix 12 (feêh ls l¨uk curk) v©j 3 dkus
(l¨us d¨ gkFk Mkyk r¨ feêh g¨ xbZ) dc v©j
dgk¡ g axsA 45 lkyk mez esa dsrq dk laHkkyuk
dsrq ûkkuk uañ 10 (jk'khQy dk)
205
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
,d øherh phõ g¨xh] ;kfu ûkkfyl pk¡nh dk
crZu 'kgn ls Hkj dj igys gh j[k ysosA
48 ds ckn dsrq dk lkFk(dqÙkk) ennxkj g¨xkA
dsrq uañ 10 v©j luhpj uañ 4 esa g¨ r¨ 3 uj v©ykn
csek;uh g¨xh] ftldk bykt ogh gS] t¨
dsrq uañ 8 dk gSA
dsrq ûkkuk uañ 10 (jk'khQy dk)
206
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
øherh n¨ jaxk (L;kg o l÷sn) iRFkjA L;kg dqÙ¨ dk
rk’Yyqø lcls usd g¨xk] dsrq øk;e j[kuk EkqckfjdA
dsrq 11A& X;kjg xq.kk g¨] èku n©yr g¨ mEnk]
ij ûkqn dsrqB 'kfu n¨u a dk] Qy g¨xk gh eankA
tk;nkn u mruh g¨xh] ftruh ûkqn cukosA
cqèk vxj u rhts cSBs] dsrq jkt djkosA
xj cqèk mlds rhts vkos] dsrq ekjs phûkk¡A
føLer dh n¨jaxh g¨os] j¨os vius ys[kk¡A
,sls Vsos esa panjek¡ jíh g¨xk ;k ekrk u g¨xhA
tíh tk;nkn dh fuLcr ûkqn iSnkdnkZ tk;nkn ü;knk
g¨xhA ûkwc vkenu dk ekfyd g¨xk] exj luhpj (edku) o
ûkqn dsrq (yúdk) dk viuk viuk Qy eank g¨xk] ftlds rk’Yyqø
esa nfyíj v©j ijs'kkuh g¨xhA exj v©jr ds Vsos esa
;s lc mYV ;k gj gky usd o eqckfjd g¨xkA
A&enZ ds Vsos esa ûkqn viuk yúdk B&vkSjr ds Vsos esa nksgrk
dsrq ûkkuk uañ 11
207
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fNidyh] eqrcékA føLer d¨ txkus okykA
dsrq cSBk tc ?kj vk 12] lq[k x`gLrh g¨rk gSA
'kqDdj] dsrq] 'kfu] c`gLir] Qy pkj a dk mEnk gSA
ûkqn cùs lkFkh cùsa] cùsxk dqy ifjokjA
enZ ek;k dh deh u g¨os] cùsxsa fj'rsnkjA
eaxy] jkgq gln djsaxs] yúds rj÷ a pkjA
gj rjg ls j{kk g¨xh] Qysa Qwys xqyõkjA
rjÃøh dh 'krZ gS] rcnhyh dh 'krZ ughaA
v©ykn ds oÃr ls (;k tc yúdk 24 lkyk g¨
tkos) n©yrean g¨xkA büõr o eku dk lj¨oj
(p'ek) g¨xkA uj v©ykn de võ de rknkn eas 6 g¨xhA
v¡xwBk nwèk esa Mky dj pwluk ;k v¡xwBs dk
eq¡g esa j[kuk reke x`gLrh rk’Yyqø esa eqckfjd
g¨xkA ?kj esa dqÙkk n¨&jaxk (L;kg&l÷sn) eqckfjd
g¨xkA
dsrq ûkkuk uañ 12 (Å¡p)
208
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vdsyk xq# txr ckck t¨ g¨os] cki jfo ls o¨ dgykrk gSA
jfo xq# tc bdës g a cSBs] cki csVk gj n¨ fey tkrk gSA
føLer gj n¨ ,d gh g¨os] feys n¨u a panj gh cu tkrk gSA
?kj 6osa 7osa o¨ gSa jkf'k Qy ds] bdë a ls _.k fir g¨ tkrk gSA
nqfu;k dh :g dk jfo g¨;s ekfyd] r¨ ekfyd xq# txr g¨ tkrk gSA
n¨u a bdës g a lk¡l #gkuh] tgk¡ n¨ukas =©y¨dh g¨ tkrk gSA
xq# cki curk r lwjt g yúdk] Hkkx eq'rjdk n¨u a dk g tkrk gSA
cus ,d jkf'k r¨ nwtk xzgQy] fy[kr ok¡ fcèkkrk cny tkrk gSA
rj÷ igyh cSBk ;k ckfyö¹A t g¨os] vlj mldk çcy gh g tkrk gSA
vdsy vdsys g a cs'kd o¨ eUns] vlj usd n¨u a dk g¨ tkrk gSA
nq'eu xzg a ;k ?kj eUns ekjs] ;k Vdjkrs ckge o¨ Vsos esa g aA
Qy n¨u a dk g¨ dHkh Hkh u eank] cSBs ûokg cs'kd o¨ dgha gh gkasA
Kku vÃy ;k gok j¨'kuh r¨] jktk ;¨xh Hkh g¨rs gSaA
Qy n¨u a dk g¨ mÙke viuk] nqf[k;k ekew¡ d¨ djrs gSaA
*A&mez dh ctk; cfygkõ vlwy ckfyö VsokA
c`gLir lwjt
209
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jfo xq# g¨rs gSa fo".kq czãk] r¨ Hkkx mn; mldk dgykrk gSA
n¨u a vxj g a dgha dHkh u feyrs] tue eank mldk gh g tkrk gSA
balkQ cõqxhZ mez ds ekfyd] nq'eu ls ?kcjkrs gSaA
lkr lky dh egkn'kk esa] o¨ dsrq d¨ ejokrs gSaA
panj d¨ tc n¨u a ns[ a] ûkq'd dq,¡ Hkj vkrs gSaA
ekrk g¨ mudh cs'kd vUèkh¹B] fiLrku gjs g¨ tkrs gSaA
'kfu vxj n¨u a d¨ ns[¨] bd ne gh l¨ tkrs gSaA
'¨j xjtrk] l¨uk nedrk] n¨u a gh ty tkrs gSaA
fcYeqøkfcy g a dHkh cSBs] oõhj ekrgrh g¨rs gSaA
jktk budk g¨ ekfyd jk'kh] ftlesa fd o¨ cSBrs gSaA
gkFk dh js[kk tue g¨ dq.Myh] ;k feyrs dHkh n¨ u g aA
feVs lwjt js[kk o føLer] Qy eUns n¨u a ds g aA
jfo xq# ?kj igys cSBs] rûr lqugjh dk gkfde g¨A
mez yEch v©j lq[k xgLrh] feêh dk ûokg ekèk¨ g¨A
B&panj u"V] cckZn ;k jíhA
c`gLir lwjt
ûkkukuEcj1
210
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
n¨u a fey dj ?kj nwts esa] mins'k xq# dk lqukrs gSaA
egy edku lc vkyk mlds] '¨j xjtrs g¨rs gSaA
?kj rhtk =©y¨dh fxurs] l¨uk ek;k dqy cùrh gSA
ek;k ykyp dk iqryk t g¨os] dqy ökjr gh g¨rh gSA
?kj p©F¨ ekrk ds g¨osa] nwèk igkú ls cgrk g¨A
'kfu vxj ?kj 10osa cSBs] HkLe n¨u a d¨ djrk g¨A
n¨u a feys tc 5osa cSBsa] l¨uk ?kj v©ykn ds gSA
jfo jktk ?kj vius cSBk] xq# esgeku oõhj Hkh gSA
ek;k vkosxh ij&LokFkZ ls] 'k=kq Hkkxrs cy ls gSaA
uko] tgkõ gok ls pyrs] ia[¨ lk¡l v©ykn ds gSaA
#ds dHkh u gok] j¨'kuh] cSBs ogk¡ ûokg ikih g aA
cqèk vxj vk fudys bl ?kj] jfo xq# Hkh øSnh¹ g aA
?kj bldk xÅ&?kkV gh g¨xk] ckdh ik¡p gh cprs g aA
èkeZ n©yr dh deh u d¨bZ] cky cPps lc cùrs g aA
* cki&csVk nksuksa dh føLer lksbZ gqbZ gksxhA
c`gLir lwjtûkkuk
uEcj
2
3
4
5
211
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kj 6] lkr ;k 10 g¨ 11] jfo xq# ugha feyrs gSaA
Qy n¨u a dk viu a viuk] rj÷ cqùkik fxurs gSaA
?kj 9&12 'kq# vkûkhjh] dqy méfr Hkh ysrs gSaA
?kj 8osa o¨ e©r gVkosa] tkxrh føLer djrs gSaA
cki csVs dk ,d gh fcLrjs ij l¨uk gj n¨
dh føLer ds fy, eqckfjd g¨xk] vxj vySgnk&
vySgnk fõUnxh clj djus dk e©dk ;k õ:jr g¨os]
r¨ cki ds fcLrjs ls ihB rys fcNk;k tkus okyk
diúk (njh oöSjg) csVs d¨ vius ikl j[kuk v©j
ûkkl dj jkr d¨ viuh ihB rys fcNkuk fugk;r
eqckfjd g¨xkA cki dh vne e©twnxh ;k fdlh
Hkh v©j ukeqefdu gkyr esa ,sls diús dh ctk;
c`gLir dh phõsa jkr d¨ ihB rys j[kuk eqckfjd
g axhA
c`gLir lwjtckøh
ûkkus
212
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rkyhe 24 lky] rhFkZ 20 lky] panj dk vlj
½ g¨xkA pk¡nh dh Fkkyh] vPNs ?kj¨a
e©ulwu] eUns esa dlh÷ (xUnh)
gokA n¨u a dk eq'rjdk mÙke Qy g¨xkA firk&ekrk]
cú dk njûrA
B.Mh gok (ûkq'kh dh)] iqjkuk pkoy] cqùkikA
vÃy ?kVs ij èku cùs] l÷j Hkh mEnk g¨A
fojklr] dk'r lc Qysa] öSch enn Hkh g¨A
igys ?kj a 1 rk 6 esa cSBs viuk usd Qy
exj ckn ds ?kj a 7 rk 12 vius ls igys cSBs
gq, n¨Lr a d¨ iwjh enn nsaxs] ûokg n`f"V
dk rk’Yyqø g¨ ;k u g¨A mÙke y{eh g¨xhA n¨u a eq'rjdk
d¨ vxj ns[ a%&'kqDdj] eaxy luhpj] 'kqDdjluhpj] eaxy
;k;k
vlj mEnk vkSj Qy usd gksosA [+okg nksuksa Vksys fcyeqøkfcy gh D;ksa u gksaA
c`gLir panj
213
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
n¨u a dks ns[¨%&
lwjt& rkftj] vgy&,&øye] B¨l eky gkfõj ls
nwlj a d¨ Hkh rkjrk tkosA
'kqDdj& 'kknh ds fnu ls õoky 'kq# dj nsxkA
eaxy& èku] ifjokj v©j Kku lc gh mEnk g aA
cqèk& nq'eu dh ctk; vc enn nsxk] vxj luhpj mEnk
g¨ r¨ usd vlj oukZ Q¨dh mEehn v©j ukfLrd
g¨xkA ûkkl ÷øZ
uEcj 2 dk cqèk firk ij Hkkjh v©j 4 dk cqèk ekrk
ij eank exj èku n©yr ds fy;s mEnk g¨xkA
ckøh lc ?kj a esa c`gLir dh gkyr
fi?kys gq, l¨us dh rjg g¨xh] ;k cqèk
v©j ikih xzg a ds rk’Yyqø esa cgLir gj 'kDy
esa cnyk tk ldsxkA
luhpj& lc ds fy;s y¨gs d¨ ikjl dk dke nsxkA
c`gLir panj
214
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tc n¨u a tqnk tqnk v©j ,d nwljs ds lkeus
;k vius ls 7osa g¨] r¨ tc dHkh Hkh luhpj ;k nq'eu
xzg dh eqr’Yyøk phõ edku&luhpj] 'kknh&'kqDdj oöSjg
dk oÃr vkos] panj c`gLir ekrk firk ûkRe g axsA
t¨ igys ?kj dk g¨ o¨ ckn esa] t¨ ckn ds ?kj a dk g¨
o¨ igys ûkRe g¨xkA n¨u a xzg a d¨ pyrk j[kus dh
ûkkfrj dsrq (vklu) õehu esa vLFkkiu djsa] ;k
dsrq dh phõas rS&edku esa ;k blds xys esa
MkysaA
28 lkyk mez ls igys 'kknh] edku (u;k cukuk) ;k
iSnk;'k uj v©ykn ls eank vlj] okYnSu dh mez veweu
de g¨xh] tcfd uEcj 7 ûkkyh g¨A feêh esa eaxy dh
phõ a ds nckus ls enn g¨xhA
2% cú ds njûr dk lk;k] ckykbZ vkenu] ekrk dk lq[k
lkxj o tíh tk;nkn dh c`fð g¨xhA vc jkgq
c`gLir panj
ûkkukuEcj1
215
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cqèk dk rk’Yyqø eank gxk] ;kfu cú ij frfy;j dk rk’Yyqø de
g¨xkA vxj g¨xk] r¨ nwèk c¨ry esa cUn g¨xk] ftl
dk õk;dk u g¨xk] fQj Hkh g¨xk r¨ fcPNw ;k fHkú dh
õgj g¨xk] ftl ds fy;s lkyh dk rk’Yyqø usd u g¨xkA
ûkqn rjs HkkbZ; a d¨ èku ls rkjs] exj r¨rs
dh vkokõ ;k rk’Yyqø gj rjg ls eank g¨xkA
4% cú ds rus gh lrwu dh rjg viuk øchyk ennxkj cuk
ysos] uko tgkõ dk dke nsosA tue ls gh èku dk
p'ek fudy iús v©j iwjh 'kkfUr g¨osA
5% vc n¨u a dh txg lwjt uEcj 5 dk mÙke Qy g¨xkA rkftj
v©j vgy&,&øye g¨ r¨ nwlj a d¨ Hkh ÷k;nk nsosA
6% cqèk o dsrq dk tSlk Hkh Qy g¨os bu n¨u a ds mÙke
Qy esa 'kkfey g¨xkA j÷k&,&vke ;k dk'r dh õehu
dk dqvk¡] lc mEnk vlj d¨ ikrky esa ys tkosA
7% cpiu eank] 24 lkyk mez ls okYnSu nqf[k;kA 'kknh
c`gLir panj
ûkkukuEcj3
216
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
v©j yúdh dh iSnk;'k ds fnu ls èku n©yr
dk õoky exj nykyh ÷k;nkean C;¨ikj g¨A
x¨ mez yEch exj èku dh ûkkfrj HkkbZ; a d¨ ekjs ;k
ejok;sA èku mEnk ogh g¨xk ftlesa Js"Viu
g¨A ekrk ?kj ls luhpj ;k eaxy dh phõsa ckbl&,
rckgh gkasxhA
9% nwèk ls iys gq, njûr dh rjg usd føLer
okYnSu dk iwjk v©j yEck lq[k lkxj c'krsZ fd yúdh dk
iSlk ;k èkku u [kkosA
10% ekrk&firk dh l¨us pk¡nh dh b±Vsa Hkh vè;kjs
ds iRFkj g axsA firk dh 'kkunkj Mkùh v©j ekrk dh
lPph eqgCcr v©j ?k¨úh dh yEch nqe dh 'kku csVs d¨
>kx ds cqycqys dk Hkh dke u nsxhA nwlj a dk fuxjku
g¨xk ;k ûkqn&lkûrk enZ g¨xkA
11% nwlj a d¨ rkjs exj ûkqn viuh føLer ds fy;s ûkkuk
c`gLir panj
ûkkukuEcj8
217
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
uEcj 3 ds xzg gh g axsA vxj 3 ûkkyh g¨ r¨ 11 l¨;k gqvkA
vc uEcj 5 dk d¨bZ vlj u g¨xkA
fely jktk exj R;kxh (jktk tud)A yúdh dh iSnkb'k
;k 'kknh ds fnu ls õoky g¨osA edku a esa
edúh ds tkys] l¨us pk¡nh ds Fkky a esa
ûkqjkd dh txg xUns Qwy v©j pk¡nh èku dh txg
l÷sn øybZ g¨xhA vc pk¡nh dk ûkkyh crZu rS&edku
esa nckuk eqckfjd g¨xkA
c`gLir panj
l¨us pk¡nh ds rûr ds ekfyd okys firk ds Vsos esa
ûkkuk uEcj 1 esa g axs] dky ek;k okys cki okys ds
Vsos esa ûkkuk uañ 1 esa ugha g axsA
c`gLir panj
ûkkukuEcj12
218
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lq[k 4 lky] n©yr 2 lky] vkenu 60
lky] eqgCcr 20 lkyA vkywA
c`gLir dk eðe v©j 'kqDdj dk vPNk o b'ø esa
dke;kcA
eluwbZ luhpj (dsrq lqHkkv¨) chekjh nq[k ls
cpkv] exj dYyj dh õehu dk gkyA 'kqDdj dk Qy mEnk gxkA
oÃr tue nq[k g¨osA 'kqDdj i¨'khnk v©j c`gLir
dk õkfgjk g¨xkA dkenso dh ü;knk jöcr ls
n¨u a dk Qy jíh djsxhA
dkö js[kk ds eans gky okys lkèkq dh rjg
dh føLer g¨xhA xgLr cckZn] taxy esa büõr
g¨xhA cki v©j v©jr n¨u a esa ls ,d jg
tkus ij usd vlj dk g¨xkA
v©ykn dk røkõk] l¨us dh txg feêh exj øherh g¨xh] ;k
lksuscgLir
ds dke a ls ûkkø exj feêh'kqDdj
ds dke ls l¨uk feysA
c`gLir 'kqDdj
ûkkukuEcj1
2%ckøh 2dqÙkk dk
}
219
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkq'kgky Hkkxoku g¨os] v©jr enZ dk dke nsxhA]
,slk èku HkkbZ; a d¨ rkjsA
4% gj v©jr ,d cPpk cr©j uewuk nsos] v©j py clsA
?kj ?kj ds Vqdús dh rjg v©ykn dk gky g¨osA
5% bYe v©j v©ykn dh ek÷Zr cjdr ikosA
6% uj v©ykn u g¨ ;k u jgs] vxj jgs r¨ eUn føLer
dj nsosA
7% cgLir uañ 7 dk gky & èku dh deh dh otg ls
isV ds fy;s v©ykn dh øqckZuh rd ns tkos]
;k ûkqn l¨us ls feêh cuk ykosA vxj cqèk ;k (yúdh)
dk lkFk ;k usd rk’Yyqø jgs r¨ èku n©yr xqe g¨us
ij Hkh rax u g¨us nsxkA eqrcék lq[k ikos]
exj ûkqn csvkjke gh gksosA b'ø esa 'kek dk ijokuk
g¨us dh vknr otg õoky g¨osA
8% èku n©yr mEnk (vlj cgLir uañ 2) exj 'kqDdj
c`gLir 'kqDdj
ûkkukuEcj3
220
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dk ogh Qy t¨ uañ 8 dk gSA
9% 'kqDdj uañ 9] cgLir uañ 9 dk tqnk&tqnk exj fQj Hkh mEnkA
10% vkrk gS ;kn eq> d¨ xqõjk gqvk õekuk] nwlj a dh
e©r ls ûkqn ejsA
11% l¨us dh txg õnZ ik.Mw g¨xkA
12% C;¨ikj lêk eankA ckøh x`gLrh o :gkuh mEnk
vlj g¨xkA
c`gLir 'kqDdj
221
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
chekjh 31 lky (cn)] v©ykn 8 lky]
uqÃlku 5 lky (cn)A
n¨u a dk eq'rjdk mÙke Qy g¨xkA
tqüoh l¨uk] usd vk¡dl vxj cn r¨ <kyA vkylh
fuèkZu] xõk&xqõZ(gfFk;kj)A 1&ljnkj gqDejku 2 ls 5
rd okfy;s rûr oukZ ûkqnk ijLrA 5 ls ü;knk
czãKkuhA gj ne enn&,&enk±] enn&,&ûkqnkA n¨u a d¨
tc ns[¨ %&
luhpj&eqvkfou mez v©j èku n©yr mEnkA
eaxy&cn&lc dqN eank] fj'rsnkj rckg] e©rsaA
ûkkuk uEcj 1% n¨u a dk tqnk&tqnk uañ1 dk vljA
2% x`gLrh lkFkh bldh vkokõ ij flj dVk nsosa v©j
ilhus dh txg viuk ûkwu cgkosa] fneköh fy;kør
ls /kukM g¨A
3% iwtk ikB esa yklkuh] cõqx ± ds èku dh iwjh
c`gLir eaxy
222
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fg÷kõr djsxk v©j øk;e j[¨xk] exj viuk v©j
èku feykus dh 'krZ u g¨xhA
4% en ± dh rknkn esa deh u g¨xh] exj muds fy;s
èku dh 'krZ u g¨xhA
5% v©ykn dh iSnkb'k ds lkFk gh èku dk BaMk
'kkunkj p'ek cg fudysxk] ûkwc j©uø g¨xh] 28
lkyk mez rd cùrk tk;sxkA nku ls gj ne cùsxk]
exj nku ysus ls l¨us d¨ d¨ù g¨ tk;sxkA
6% ûkqn gh cúk HkkbZ g¨xkA cki ij d¨bZ eank vlj u
g¨xkA exj dsrq] cqèk n¨u a dk Qy nck gqvk g¨xkA cqèk
dk èku n©yr ds fy;s cqèk uañ 2 dk Qy g¨xk] v©j
cqèk c`gLir dh nq'euh u g¨xhA
7% ekøwy vkenu fQj Hkh øõkZbZA x`gLr js[kk lhèkhA
8% nua dk tqnk&tqnk uañ 8 dk vljA exj dq.Myh okys ds vius
gh ûkwu oky a ls eqr’Yyøk g¨xkA
ûkkukuEcj
c`gLir eaxy
223
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
c`gLir eaxy
9% x`gLr] ifjokj v©j èku n©yr lc mEnkA
10% ûkkuk uañ 4 ds xzg a ls ÷Slyk g¨xkA vxj uañ 4
ûkkyh g¨ r¨ l¨us dh txg eqyEek g¨xkA lkèkq g¨xk
oukZ nqfu;k dh p¨jh ls ekykeky g¨xkA
11% cki v©j HkkbZ dh mez rd 'kkgkuk gkyr] ckn
esa 'kgn ds ûkkyh crZu a ij cs'kqekj efD[k;k¡ cSBh
gqbZ dh rjg dh føLer dk gky g¨xkA
12% gj rjg ls mÙke v©j cùs ifjokj g¨xk] ftls vk'khZckn
nsxk rkj nsxkA
224
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cgLir cq/k
n©yr ûkjkc 17 lky] nq'eu 40 lky]
lq[k 4 lky] okfyn nq[kh 29 lkyA
eq'rjdk nq'eukuk] cqèk dk ûkjkc Qy g¨xkA
÷øhj dh xksnúhA n¨u a esa d©u çcy gS dk
÷Slyk vkokõ ls g¨xkA
cgLir ds cöSj xzg ckge feykv¨ ;k n¨Lrh ugha
dj ldrs] v©j cqèk ds cöSj mu esa >qdus >qdkus
dh rkør u g¨xh] n¨u a gh jíh g¨us ij lc
xzg a esa ;s n¨u a rkørsa u g axhA
vxj luhpj mEnk r¨ èku n©yr dh mEehn g¨xh]
oukZ Q¨dk Hkj¨lk v©j rckgdqu û;ky g¨xkA de&x¨
ekrk&firk n¨u a ds rk’Yyqø esa ;rhe g¨xkA nwlj a
dk fuxjku g¨xkA n¨u a xzg fcyeqøkfcy g¨us ij viuk
gh csúh&Mksc eYykg g¨xkA ntkZ n`f"V
vxj%&
225
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cgLir cq/k
100 Qhlnh g¨
50
25
" "
" "
fugk;r ûkjkch
ûkjkc vlj
ekewyh ûkjkc vlj
vxj cgLir dq.Myh
ds igys ?kjksa
esa gks rks]
c`gLir dk 34 lkyk mez rd mÙke Qy g¨xk] 35
ls cqèk dk cqjk vlj 'kq# g¨xk v©j 51 rd jgsxkA
ysfdu vxj cqèk igys ?kj a esa g¨ r¨ 34 lky rd cqèk
dk vPNk v©j c`gLir dk eank g¨xkA 35 ls cqèk
dk vlj fudEek v©j cgLir dk vPNk gksxk] tks 50 rd jgsxkA
cgLir øk;e vkSj
cq/k Å¡p ?kj dk
jkt;ksx cõfj;k dköõh dkj¨ckj
Nkikûkkuk ;k võ ifCyd usd vljA
bZekunkjh dk /ku lkFk nsxkA
l÷j dk cqjk urhtk jgk djsA
eu efUnj njos'k øyUnj dk gky g¨xkA
n¨u a d¨
panj ns[¨
c`gLir ds lkFk ;k c`gLir dh n`f"V esa cqèk g¨]
r¨ c`gLir dk uk'k g¨xkA 34 lkyk mez ls cckZn
226
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cgLir cq/k
g¨xkA viuk gh csúh&Mksc eYykg g¨xkA exj lCõ
jax vf'k;k dk rk’Yyqø eankA nLrh gquj cckZn v©j
cs&ek;uh g axsA ysfdu tc cqèk dh n`f"V esa
c`gLir g¨] r¨ cqèk dk uk'k g¨xkA exj C;ksikj o
lCõ jax nLrh gquj ÷k;nkean g axs] vkSj viuh gh
vÃy ls ÷üy&,&bykgh g¨xkA
eq'rjdk gkyr esa cqèk ÷kSju gh c`gLir d¨
vius nk;jk esa ck¡èk ysxkA vc c`gLir ;k r¨
luhpj dk lk¡i] 'kqDdj ;k lwjt dh fdj.ksa g¨ dj ml
ls fjgk g¨xk] ;kfu cgLir viuh pky ds fglkc ls
(cewtc c"kZQy) luhpj ;k lwjt cSBk g¨us okys
?kj a esa vk tkos] ;k luhpj ;k lwjt esa ls
d¨bZ Hkh cgLir cSBk g¨us okys ?kj esa vk fudys ij
;k luhpj ûkkuk uañ 5 eas vk tkos ;k lwjt ûkkuk uañ
2&9&12 esa vk tkosA
227
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cgLir cq/k
,slh gkyr esa lwjt ;k panj ;k luhpj
føLer dk ÷Slyk djus okys g axs (t¨ Hkh usd
g¨os) ysfdu ûkkuk uEcj 2&4 esa cqèk nq'euh
dh ctk; enn nsxkA vdsys panj ;k c`gLir d¨ cqèk
nck ysxk] exj n¨u a eq'rjdk ls ûkqn nc tk;sxkA
n¨u a d¨ bdëk pykus ds fy;s cqèk dh lCõ jax vf'k;k
(l¨uk o lCõ dköõ) cgLir ihiy dk i©nk yxkuk
eqckfjd g¨xkA
c`gLir l¨us esa jsr] '¨ûk fpYyh dh dgkfu;k¡ A
õj&vks&eky dk uqÃlku] uax a ds esgeku - - - -- - Hkwds
l¨;sA v©ykn o v©jr ds fc?kuA ,slh gkyr esa
jkgq&dsrq dk mikv¨ ennxkj g¨xkA
n¨u a dh luhpj v©j lwjt d¨ enn%&
cgLir g ûkkuk uañ1 rk 5 es a&enn nsxk luhpj d Hkh v©j lwjt d HkhA
6 rk 11 Þ & fl÷Z luhpj d¨A
228
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cgLir cq/k
ûkkukuEcj1%
cgLir g¨
cq/k gks
12
1 rk 2
3 rk 8
9 rk 12
luhpj] lwjt nksuksa dks
luhpj dks
lwjt dks
luhpj dks
&
"
"
"
esa
"
"
"
i¨fj; a ij pôj ds fu'kkukr ÷Slyk djsaxsA
cqèk dk õkrh vlj ukd ls ÷Slyk g¨xkA
jktk ;k gkfde oukZ öjhch dk ekjk gqvk csoøw÷ lk/kq
g¨osA ,d pôj dk vlj g¨xkA
2% 3 pDdj% czãKkuh gksxk] èku mins'k mEnk g¨xkA
3% 7 pDdj% lkfcj&'kkfdj] fnykoj] cgknqj] exj 'kqDdj
jíh g¨xkA
4% 2 pDdj% gqujeUn] jkt;¨x] dk;jkuk dke ckbl&,&
rckgh] iki Hkjh dkjokbZ;k¡ ckbl&,&ûkqnd'kh
g axhA
5% 5 pDdj% ûkq'gky] Hkkxoku] c'krsZ fd d¨bZ yúdk ohjokj
229
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cgLir cq/k
5% dk g¨ v©j yúdh cqèkokj dh u g¨A vxj gks r¨ èku
n©yr (c`gLir&l¨uk) ds fy, l¨us dh rkj dku
esa] v©j ekSrksa þs cpkvks ls (cqèk uañ 8) pk¡nh dh
ukd esa Mkyus ls enn g¨xhA
6% 6 pDdj% bcknrxkj oukZ v¸;k'kA
7% 3 pDdj% czãKkuhA nwlj a dh eqlhcr ij
eqlhcr ns[¨ exj vÃy dh d¨bZ is'k u tkosA
dHkh 'kkg dHkh eyax] dHkh ûkq'kgky dHkh raxA
mD[ky iqr u tEenk] /kh vUèkh vPNhA ûkqn cqèk yúdh
dk cqèk uañ 7 eqckfjd g¨xk] exj yúds dk eank g¨xkA
ûkqn v©ykn ls eg:e] eqrcUuk j[ks] v©j oks Hkh
csek;uhA
8% 8 pDdj% ges'kk fcekjhA
9% 11 pDdj% eugwl v©j de mez gksA
10% 10 pDdj% ûkq'kgky Hkkxoku g¨osA
230
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cgLir cq/k
11% 9 pDdj % n©yrean g¨A
12% 12 pDdj % ûkqn vius fy;s usd&rkyk] yEch
mez] ûkq'köqõjku] exj ekewyh C;ksikjh
g¨osA
231
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
öe 14 lky] gkfu 15 lky] nkSyr 12 lkyA
,sls Vsos dh dq.Myh tqnk gh gksrh gSA
nksuksa dk tqnk&tqnk Qy gksxk] luhpj dk ûkjkc Qy gksxkA
÷øhj dh >ksyh] Jh x.ks'kk; ue%] lc ds iwtus
dh txgA oks èku tks 'kknh ds fnu ls §j vkxs
cùsA (Å¡p&uhp tue dq.Myh ds fglkc ls ysaxs)A
tc nksuksa gj rjg ls vdsys gksa §j muesa
fdlh Hkh §j dk vlj 'kkfey u gks jgk gks%&
vfy÷%& nksuksa esa ls dksbZ ,d rûr dk ekfyd
(ûkkuk uañ 1 esa) §j nwljk jk'khQy (cgLir 6]
7 §j luhpj 3] 6] 9 esa) dk gks] rks èku js[kk
gksxh] c'krZ s fd nks es a ls dksbZ uhp ?kj dk u gks (luhpj uañ 1
esa uhp gksxk] cgLir uañ 10 esa uhp gksxk) §j reke
eqûkkfy÷r ij Hkh lksuk gh lksuk iSnk gksxk] 'krZ fl÷Z
viuh gh føLer ij 'kkfdj jgus dh gksxhA
c`gLir luhpj
232
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cs%& ,slh gkyr esa dksbZ Hkh uhp ?kj dk gks]
rks eq'rjdk cþZ r gksxhA ,d vUèkk nwljk dksùh
fQj Hkh gek¡ ;kjk¡ nksõûk gek¡ ;kjk¡ cfg'r gksxkA
the%& vxj c`gLir jíh gks §j luhpj mEnk rks yksgs
dh ryokj reke eUnh gok dks nq#Lr dj ysxh] ysfdu
vxj cgLir mEnk §j luhpj jíh gks] rks oks 'kûl
nwljksa ds fy;s yksgs dks ikjl dk dke nsxk]
exj ûkqn vius fy;s õsger §j eankA
nky%& tc nksuksa gh lkFkh gksa §j lwjt
jktk (ûkkuk uañ 1) gksos%& (i) tc nksuksa mEnk
gks a] rks dksbZ cqjk Qy u gksxk] mÙke urhtk gksxkA (ii)
tc nksuksa lkFkh exj uhp ;k jíh ?kjksa ds rks
lwjt luhpj dk >xúk gksxk] ftl ij jktnjckj dk ekfyd
§j ik;k gqvk èku §j ftLe dk dksbZ u dksbZ vax cckZn
dj 'kkafr gksxhA ysfdu tc (iii) luhpj mEnk
c`gLir luhpj
233
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
c`gLir jíh §j lwjt uañ 1 dk jktk gks] rks
õsger&chekjh ls jkt njckj dk èku cckZn]
exj dksbZ vax ûkjkc u gksxkA (iv) luhpj jíh
§j c`gLir mEnk& vax ûkjkc gksxk] exj èku
nkSyr dh cckZnh dh 'krZ u gksxhA
mikvks Åij dh gkyr lc esa ûkkuk uEcj 7
okys xzg dh enn ysaxsA
luhpj c`gLir ds ?kj §j 2&9&12 jk'kh
esa dHkh cqjk Qy u nsxkA exj cgLir xq#] luhpj
dh jk'kh §j ?kj uañ 10&11 eas uhp ;k ukdkjk gksxkA
2) luhpj ds cqjs nkSjk ds oÃr c`gLir ÷Slyk
djsxk] §j c`gLir ds cqjs oÃr eas luhpj
føLer dk ÷Slyk djsxkA
3) nksuksa dksglkj §j leanj gksaxs] ;kfu vxj luhpj
igys ?kjksa esa gksos rks dksglkj igys §j gok
c`gLir luhpj
234
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
blls fudy dj pysxh] yssfdu vxj cgLir igys
?kjksa esa §j luhpj ckn ds ?kjksa esa& rks c`gLir
dh gok luhpj ds igkú ls Vdjkdj øherh ckfj'k nsxhA
(4) nksuksa eq'rjdk ij cqùkis esa rdyh÷ gksosA
føLer ds 'kq# gksus dk oÃr ml xzg dh mez dk
lky gksxk] tks xzg fd mudks ns[krk ;k txkrk gksosA
cqèk 34 lky esa&lwjt 22 lky esa
oöSjgA vxj dksbZ u txkos] rks ûkqn cgLir ;kfu lksyg
lkyk mez esa føLer tkxsA
nksuksa eq'rjdk dh gkyr esa føLer dk ÷Slyk ûkkuk
uañ 11 ds xzg djsaxs] vxj uañ 11 ûkkyh gks&rks luhpj dk
õkrh ÷Slyk çcy gksxkA luhpj ds ûkkl ûkkl lkyksa
esa pkjksa rj÷ pyus ds lkyksa dk Hkh û;ky jgsA
nksuksa fcYeqøkfcy §j n`f"V gks%
100 ÷hlnh & eq'rjdk gksus dh gkyr fxuh tkosxhA
c`gLir luhpj
235
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
50 ÷hlnh & bYe fryfLekr §j tknwxjh çcy gksxhA
25 ÷hlnh & ;ksx vH;kl dk ekfyd gksxkA
luhpj ns[ks c`gLir dks rks lsgr gYdh] èku nkSyr Hkh gYdkA
luhpj ds oÃr 18&36 lkyk mez esa firk ûkRe] ftl
dk lcwr mlds edku esa yksgs dk rkyk eanHkkxh
dk vykeZ gksxkA
'kqDdj nksuksa dks ns[ks& èku 'kknh ls cùsA
feêh dk igkú fn[kykok cgqr exj ÷k;nk de] vius
ûkkunku §j §jr ds dke vkos (cki ckcs dh
rj÷ ds fj'rsnkjksa ds)
dsrq ns[ks nksuksa dks & §ykn ij cyk&,(gok&,)&cn
ds geys gksaxsA lhèkh 'kkjg&vke dh gok eanh
lkfcr gksxhA
dkö js[kk] eank eq÷fyl lkèkq] ,d fln÷
dk vlj gksxkA
c`gLir luhpj
ûkkukuEcj 1
236
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
2% nks fln÷% vkfye] lsgr&v«õk] ûkq'kxokj ljlCõ
igkú dh rj÷ panj dk mEnk §j mÙke Qy nsaxsA
cnuke b'ø u gksxkA vxj panj Hkh lkFk gks ;k uañ 8
esa ls vk ns[ks] rks panj u"V ugha ysaxsA
nqfu;koh rksg÷k gksxkA
3% 3 fln÷% nkSyrean] §lr nõkZ fõUnxh] luhpj
ûkqn fuèkZu exj cqùkis esa vkjke ikosA 18
lkyk mez esa firk eank gksosA
4% e'kgwj õekuk] 4 fln÷ dk vljA
5% lèkkj.k føLer] tSlh fd ckøh xzgksa ls ÷Slyk
gksosA 5 fln÷ dk vlj] cúh büõr o vkc: gksxhA
6% 6 ;k ü;knk fln÷ dk vlj] tSlk fd vke gkyr dk
÷Slyk gksosA (i) vc vxj cgLir øk;e §j luhpj
c#;s uañ 2 jíh ;k eank gks] rks §jr ls jathnk
gksosA (ii) luhpj øk;e exj cgLir võ nf"V uañ 2
c`gLir luhpj
237
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
pqi gks&(;kfu ikih jkgq&dsrq gksa) rks §jr dk
lq[k iwjk gksosA (iii) luhpj øk;e §j c`gLir
u"V&rks §jr dk lq[k gYdk gksxkA
7% èku cckZn] tk;nkn mEnkA yúdh dh iSnk;'k ij
õoky gksosA luhpj ds dke u;k edku oöSjg cdZr
nsosaA ûkpZus ij èku §j Hkh cùs] §j cdZr
nsosA Hkyk yksx] Hkys dke] exj cpiu eas gh
rdyh÷ jgsA
nksuksa uañ 7 §j panj ;k 'kqDdj cdZr] cùus okyh
;k eaxy øk;e% ePN js[kk gksxhA
" panj ;k 'kqDdj ;k eaxy cdZr ?kVus okyh] uhps dks eq¡g
uhp ;k u"V% fd;s gq;s okyh ePN js[kk
gksxh ftldk cqjk vlj panj ;k 'kqDdj ;k eaxy (jíh
gkyr okys) ds nkSjk ls 'kq# gksxh] ;kfu
tc oks Hkh uañ 1 esa vk tkosaA
}
}
c`gLir luhpj
238
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nksuksa uañ 7 §j lwjt uañ 1 rks 9 lkyk mez esa feêh ds
ros gksaxs] tks 17 lkyk mez esa panj usd gksxkA
ePN js[kk% öjhc dks èku §j èkuoku dks
okfy;s rûr cukosA 9 HkkbZ] 2 cguA tue dq.Myh uañ 7
§j panj dq.Myh uañ 7 esa rks 9 HkkbZ] 3 cgu] rhu
iq'r §j rhuksa õekuksa dk usd vlj nsus okyh
ePN js[kk gksxhA 'kqDdj(§jr)] panj(ekrk)] eaxy
(HkkbZ) dk rk’Yyqø ysaxsA
ePN js[kk dk vlj%& yksg yaxj lok;k] cùs
ifjokjA vkneh dhúksa dh rjg ûkqn vius vius fy;s eq¡g
nkuk ysdj vk tkosaA 'kqDdj øk;e ls §jr õkr
ls cùs] §j ûkqn vius õekuk esa] panj ls ekrk dh
rj÷ ls cùs] §j eaxy ls ÅèkZ js[kk dk lkFk
gksxkA eaxy vOoy rks Å¡p øk;e uañ 6 rk 12 dk gksxk] oukZ
mYVs ek;uksa dk gksxkA eaxy ds oÃr panj ;k 'kqDdj dk
c`gLir luhpj
239
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dksbZ cqjk vlj u gksxkA
8% njfe;kuk èku] mez yEch] vc ûkkuk uañ 8 ekjx
vLFkku u gksxkA
9% ePN js[kk §j ÅèkZ js[kk dk iwjk tqnk&tqnk §j mÙke
Qy gksxk] ûkqn cùs] nwljksa dks rkjsA tk;nknsa
§j èku nkSyr ds yEcs iSekuk dk gksxkA vc ûkqn dekbZ
dk fgLlk de gksxk] nq"V Hkkxoku gksxk] vehjksa esa
vehj gksxkA
10% ckgj ls ckb± eöfjch nhokj] yksgs dh roh] ûkqn
vius fy, fugk;r mÙke §j Jh x.ks'k th dh büõr
dk ekfyd gksxkA exj bldk èku U;kljh ek;k
gksxh] tks nwljksa dks rckg djds NksúsxhA 'kgor
ijLrh ls rax gky gksxk] luhpj dk vlj eank Qy iSnk
djsxk §j cgLir dk rk’Yyqø õj&vks&tk;nkn cùkrk
tkosxkA
c`gLir luhpj
240
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
11% eq'rjdk ;k fdlh Hkh rjg bdës uañ 11 & nwljksa ds
fy;s bPN~;kèkkjh lk¡i dh rjg lk;k djsA
yksgs dks lksus dh rjg ikjl dk dke nsos] ûkqn
viuh føLer dk ÷Slyk uañ 3 ds xzgksa ls gksxk §j
uañ 5 dk dksbZ vlj u gksxkA
12% ePNyh ugkos ty esa] fpjkö&,&ûkkunku] usd
Hkkxoku] jkgq&dsrq Hkh usd vlj ds] 'kfu §j
cgLir nksuks a dk tqnk&tqnk uañ 12 dk mÙke vlj gksxkA
ek;k ij is'kkc dh èkkj ekjs] ÅèkZ js[kk §j
eaxy ds lkyokj vlj ij føLer dh deh&cs'kh
gksxhA
c`gLir luhpj
241
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eaxy cn 15 lky] f÷õwy l÷j 9 lkyA
vyhph(Qy)A fl÷Z lwjt dk §j mÙke Qy gksxkA
panj lwjt dk fHkdkjh gksxk] §j lwjt
panj ds lkFk (exj nq'eu dk ?kj u gks) ;k panj ds
?kj uañ 4 esa gks rks eksrh nku djus dh fgEer dk ekfyd
gksxkA
fnu ds oÃr ds eqr’Yyøk dke §j jkr dks panj
ds eqr’Yyøk dke usd vlj nsaxsA ekewyh dke panj ;k
ck¡b± lk¡l ds oÃr] §j õ:jh §j nsj&ik dke]
lwjt ;k nk¡b± lk¡l pyrs oÃr eqckfjd gksaxsA
panj dks lwjt ns[ks exj lwjt uañ 1 dk u gks&
ûkq'd dq,¡ ûkqn&c&ûkqn ikuh nsus yx tk;saxsA
ûkkfyl nwèk gksxkA tk;nkn tíh ûkwc jkSuø ij
gksxh] §j 'kk¡fr nsxh] eq'rjdk gkyr esa lwjt
dk vlj çcy gksxkA §jrksa ls eqûkkfy÷r exj cqùkik
lwjt panj
242
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
mEnk gksxkA nksuksa fcYeqøkfcy&fny dh rkør esa
lwjt dk usd §j mÙke vlj gksxkA
nksuks a eq'rjdk dks eaxy cn ;k ikih xzFg dk rk’Yyqø gks tkos&
gj rjg ls fnu §j jkr eank vlj gksosA yk[kksa
irh fQj Hkh nqf[k;kA
fely jktk gks] nwljksa ls ûkjkt ysos] exj ekSr
vpkud gksosA
2% §jrksa ls >xúk] gkj §j gkfu gksosA
3% eryc ijLr exj ûkqn mEnk vlj §j føLer dkA
4% jktk egkjktk] nqfu;k dk iwjk vkjke] lhi esa eksrh
§j eksrh nku djus dh gSfl;r dkA lokjh dk lq[k
c'krZs fd uañ 10 ûkkyh gksA ekSr vpkud] vxj uañ 10 esa
luhpj gks rks ekSr fnu ds oÃr nfj;k unh ukys
;k õehu ds uhps ls ikuh ;k pyrs ikuh ls gksosA
5% fõUnxh Hkj vkjke jgsA
lwjt panj
ûkkukuEcj 1
243
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
6% nksuks a dk uañ 6 dk tqnk&tqnk vljA vxj nksuks a eq'rjdk ds
lkFk jkgq ;k dsrq gksa rks ekr&firk dh ekSr ds
lkFk ûkqn Hkh ekSr ikos] c'krsZ fd ûkkuk uañ 2
ûkkyh gksA vc eaxy dk mikvks ennxkj gksxkA
7&8%tqnk&tqnk vlj bu ?kjksa esa nksuksa dk ysaxsaA
9% ekr` fgLlk (panj dh enn) fugk;r eqckfjdA
rhFkZ ;k=kk 20 lky §j mÙke Qy dkA
10% viuk&viuk §j tqnk&tqnk vlj gksxk uañ 10 dkA
11% mez fl÷Z 9 lky gksosA
12% nksuksa dk uañ 12 dk tqnk&tqnk vlj] exj lwjt dk
çcy gksxkA
lwjt panj
244
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
uqÃlku 17 lky] nkSyr 5 lky] 'kqDdj eank 25 lkyA
'kqDdj dk ûkjkc] exj lwjt dk vius fy;s mÙke Qy gksxk]
firk exj NksVh mez esa xqõj tkosA
yky feêh] xkpuh] dk¡lh dk dVksjk] eluwbZ
gokbZ c`gLirA iSnk;'k §ykn ds ekfydA
nksuksa esa ls ,d gh dke nsxk] :g õcjnLr]
cqr gYdkA c`gLir dh Bksl phõsa lksuk oöSjg
ls rk’Yyqø u gksxkA §jr dk eank gky §j eanh
lsgr] rifnø ;k nhxj yEch chekfj;k¡A
nksuksa fcYeqøkfcy% okYnSu cpiu esa xqõj tkosaA
ftl ?kj esa 'kqDdj gks] ml ?kj dh 'kqDdj ls eqr’Yyøk
phõksa dk eank gky] exj lwjt ij cqjk vlj u gksxkA
lwjt ds nkSjs ds vlkZ esa (lwjt tc uañ 1
es a vkos) 'kqDdj dk eank gky exj ûkqn vius fy, bøckyeUnA
§jr ejhõ] dkö js[kk okyh] lwjt dh Hkh ûkqn
lwjt 'kqDdj
ûkkukuEcj 1
245
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
feêh ûkjkc djs] ijkbZ vkx ls tsyûkkuk oöSjg] gejkfg;ksa
ij 'kqDdj þs irax dk cqjk vlj gksxk] §jr dh fneköh ûkjkfc;k¡]
ekyhûkwfyvk rdA2-34-56-8
11-12 nksuks a dk tqnk&tqnk gj ,d ûkkus dk fn;k gqvk vlj gksxkA
7% §jr ls >xúkyw] nksuksa dk ûkkyh cqèk dk vlj gksxkA cqõqxks±
ij dkö js[kk exj ûkqn vius fy;s lwjt uañ 9 dk vljA rhFkZ
;k=kk 20 lky mÙke Qy nsos&§jr dh mez rdA
rS&edku esa (cqõqxhZ tíh)] lqûkZ jax (lwjt ;k eaxy dk)
nksuksa xzgksa dh nq'euh dk cqjk vlj nsxkA
10% jktnjckj ls BwBs iúk ûkSj dh rjg dh føLerA Vsok
vaèks xzgksa dk gksxk] luhpj ges'kk cqjk Qy nsxkA lk¡i
dks nwèk fiykuk eqckfjd gksxkA ûkkuk uañ 4 ds xzg ennxkj
gksaxsA uhp cgLir dk vlj (ûkkuk uañ 10 cgLir) gksxk&
okLrs vkSykn vkSj iSnk;'k&,&vkSyknA
lwjt 'kqDdj
246
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ryokj] yk’y] yky] cpiu dh mez] viuh §ykn
§j vius ûkwu ds gøhøh fj'rsnkj] rk’Yyqønkjksa ls
eqr’YyøkA nksuksa dk §j mÙke Qy gksxkA lwjt dk mÙke
çcy gksxkA lwjt jks'kuh gS rks eaxy bldh
fdj.ksa gkasxh] ;k oks §j mldk HkkbZ nksuksa cqyUn
gksaxsA eaxy cn dk rk’Yyqø fugk;r eank ekSrsaA
pgkj xks'kk edku eqckfjd] 3&11 xks'ks
eaxy cn dk vlj nsxkA
fdlh Hkh ?kj esa gksa] lwjt ges'kk
Å¡p Qy dk gksxkA fudyrs lwjt dh rjg cpiu ls
;k tue oÃr ls vPNk] mEnk] §j mÙke føLer dk ekfyd]
nq'eu ij ges'kk ökfycA mez iwjh cfYd lkS lkyk gksosA
fnyh lk÷ rkør] èkeZ esa èksys dk [kksV
u gksxkA
vkyh erZck gksxkA
lwjt eaxy
ûkkukuañ 9
247
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
võhõksa ls õj&vks&eky dk >xúk Anksuksa ua- 10
luhpj 11 } §j panj ûkkuk uañ 6 — HkkxokuA
ckøh ?kj% nksuksa dk viuk&viuk §j tqnk&tqnk exj lwjt
dk çcy mÙkeA panj (ekrk] èku dk ûkõkuk oöSjg)
,sls Vsos esa jíh] eank ;k gYdk gh gksxk]
exj d"Vh u gksxkA
lwjt eaxyûkkukuañ 10
248
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ljlCõ igkú] yky fQVdjh] 'kh'kk l÷sn]
eluwbZ usd eaxy] §ykn dh fõUnxh dk ekfydA
usd dsrq] nksuksa dk §j mÙke QyA lwjt dk mÙke
çcy gksxkA jkt rk’Yyqø §j ljdkjh eqykõer oöSjg
õ:j gksxh §j ÷k;nkeanA
lwjt :g bUlkuh rks cqèk fcèkkrk dh øye
gksxkA lwjt cUnj rks cqèk yaxwj dh nqe dh rjg
ennxkjA mez yEch §j iwjh exj ekSr vpkudA
nq'eu (lwjt ds) xzgksa ds ?kjksa esa
>xúk iSnk gksxk] exj ÷Slyk gø esa (võ jktnjckj)A
ûkqn lwjt dh §lr vkenu 20 #i;s ekgokj c'krsZ fd
lwjt uhp u gks] oukZ fuL÷ rkør gksxhA rkyhe
o øye ges'kk ennxkj] ySEi o rgjhj mÙke Qy nsaxsA
cqèk dh fuL÷ mez 17 lkyk rd cqèk dk tqnk Qy u
gksxkA 17 lkyk mez yúdh dh 17 lky mez ds ckn cqèk lwjt
lwjt cq/k
249
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dks enn nsxkA 'kqDdj jíh 25 lkyA
lwjt ns[ks cqèk dks%
100 Qhlnh ij% cqèk dk tqnk vlj õkfgj u gksxkA óh
?kj llqjky vehj gksaxs] §j óh dh rkør mÙke gksxhA
50 Qhlnh ij% óh dh føLer 'kh'ks dh rjg §j Hkh
peds] feêh nwj gksosA
25 " " % bYe tksfr"k mEnk gksosA
cqèk ns[ks lwjt dks (dksbZ Hkh ntkZ n`f"V gks) %
lsgr mEnk] nLrh fneköh dkjksckj fugk;r mEnk]
óh ij usd vlj gksos] ysfdu vxj panj u"V
gks rks fneköh lnekr gksaxsA
nksuksa eq'rjdk%& cpiu esa rdyh÷ gksosA
§jr dh õqcku dk y«õ iRFkj ij ydhj gksxk] ûkqn&lkûrk
vehj gksxkA lsgr mEnk gksxh] exj C;ksikj eank gksxkA
cqèk dk vlj 45 lkyk mez rd tqnk okLrs C;ksikj dksbZ
lwjt cq/k
250
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dke u nsxkA lwjt cqèk eq'rjdk esa lwjt dHkh
uhp Qy dk u gksxk] cqèk ûkqn cs'kd ekjk tkosA ;kfu
ftu ?kjksa esa lwjt uhp gksxk] ogk¡ cqèk dk vlj
eank gksxkA tgk¡ cqèk dk eank gS] ogk¡ lwjt ij
èkCck yxsxk] exj cqèk dh vf'k;k ges'kk lwjt dks enn nsaxhA
nksuksa dks ns[ks%
panj ;k c`gLir % eans urhts gksaA
luhpj% usd Qy] vc lwjt luhpj dk >xúk u gksxkA
lwjt øk;e §j cõfj;k ûkqn viuh øye jktnjckj ls cdZr
cqèk 3&6 dk ikosA bZekunkjh dk èku cdZr nsosA
nksuksa luhpj dks ns[ksa%& >xús dk ÷Slyk gø esa u gksxkA
pDdh tks txg&c&txg fgyrh fQjsA ekfuUn oõhj lkfgcs
rnchj] ljlCõ igkú dh 'kku] bYe fj;kõh] ;ksx vH;kl
dk usd QyA >xúk jkt njckj esa vius ls cús
ds lkFk] exj ÷Slyk gø esa gksxkA
lwjt cq/k
ûkkukuEcj 1
251
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ftLekuh fneköh mEnk] ekyh gYdk] ûokg lwjt uañ8
§j cqèk uañ 2 gh gks a] exj ûkkuk uañ 1 dk vlj 'kkfey
gh gksxkA
3% fugk;r mÙkeA jkgq dk vc dq.Myh esa cqjk vlj u gksxkA
vkf'kø rks gksxk exj cnuke u gksxkA
4] 5% viuk viuk §j tqnk&tqnk vlj ysaxsA
nksuksa uañ 5 §j §ykn ij dksbZ cqjk vlj u gksxk] §j u
luhpj uañ 9 gh cqõqxks± ij eank vlj gksxkA
6% cqèk øk;e §j lwjt % usd ulhc gksossA
eank võ n`f"V uañ 2
exj lwjt cckZn % eugwl eUnHkkx] õyhy&vks&ûokjA
lwjt øk;e] cqèk eank % usd vlj gksosA
nksuks a øk;e ;k uañ 2 ûkkyh% §ykn dk lq[k] exj viuh mez de gksosA
7%vxj 'kqDdj øk;e §j usd rks §jr vehj ûkkunku ls oukZ
llqjky eUn gkyrA ûkqn oks vkneh lwjt dh rjg mÙke §j
lwjt cq/k
ûkkukuEcj 2
252
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eqdfEeyA dsrq §ykn eank ûkqn vkenu dh ukyh gõkjksa
taxy igkú lsjkc djsA pyrs jgV dh rjg
vkenu tkjh] ÷Ookjs dk rkõk mBrk ikuhA jkt
njckj ls dksbZ ûkkl u÷k u gksA bYe tksfr"k ennxkj
jgs] ûokg ûkqn u÷k u ikosA cqèk dk Qy 34 lkyk
mez ds ckn usd gksxk] vc dsrq Hkh mÙke gksxkA vkj
<k¡xk] ikj <k¡xk ------------------------- pYyhvk¡ gksxhA
8% cqèk vc cgu dh gkyr eUnh §j ûkkuk uañ 2 ds
xzgksa dks cckZn djsxkA 'kh'ks ds crZu dks xqú ls Hkj dj
'ke'kku es a nckuk ennxkj gksxkA nksuks a dk tqnk&tqnk Qy gksxkA
9% ylwús dh fxVx dk lk gky gksxkA 17&27 lkyk mez
eank vlj gksxk] okLrs jkt njckj rkyheh rk’YyqøA 24 lkyk
mez ls nksuksa dk Qy eqckfjd gksxk] §j tks 34 ls
rjÃøh ij gksxkA uj §ykn 34 lkyk mez ls igys øk;e u
gksxh] u gh yúdh ds uj §ykn 22 lkyk mez rd gksxhA
lwjt cq/k
253
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkkldj bldh rhljs uEcj dh yúdh 6 lkyk mez rd
(flok; igys vkSj rhljs lky) fugk;r eqckfjd gksxh]
;k bldh gj ,d uEcj dh yúdh §j ,slh yúdh dh mez dk
gj uEcj dk lky ogh Qy nsxk] tks cqèk ûkqn gj ûkkus esa
nsrk gSA eUnh gkyr esa lwjt dk ;k eaxy dk mikvks
ennxkj gksxk] tks yúdh dk tuefnu brokj ;k eaxy Hkh gks
ldrk gSA
10% ûkkuk uañ 1&2 dk Åij fy[kk Qy 'kkfey gksxkA nkSyreUn
exj cnuke] ukgø rksger feyrh jgsA
11% tíh edkuksa ;k õkrh edku dh õehuA
12% viuk viuk QyA
lwjt cq/k
254
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkkyh cqèk] nksuksa dk §j ûkjkc Qy gksxkA coÃr
xzg.k lwjt] luhpj dh phõsa (ukfj;y) pyrs ikuh
esa cgkuk eqckfjd gksxkA
dkSvk] nks eq¡g dk lk¡i] eluwbZ eaxy cn §j
uhp jkgq dk vlj gksxkA >xús ÷lkn ckbl&,&rckgh]
vlj dk oÃr cqùkis ls eqr’Yyøk gksxkA
eUnh ÅèkZ js[kk gksxhA nksuksa ds >xús
esa 'kqDdj rckg gksxkA dhdj dk njûr ckbl&,&rckghA
lk¡i canj dk rek'kk gksxkA ûkkyh cqèk csek;uh
dk vlj gksxk] ftlesa jkgq dh 'kjkjr ekStwn gksxhA
tokuh esa rdyh÷ gks] lsgr dh ûkjkfc;k¡ §j jkt
njckj dh dekbZ cckZn] ysfdu tc nksuksa eaxy ds ?kj ;k
eaxy Hkh n`f"V ls feys rks lsgr mEnkA
lwjt ns[ks luhpj dks%
'kqDdj mtús] §jr ij §jr ejrh tkos] exj
lwjt luhpj
255
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkqn eõcwr&rck] mEnk rkør] Ldwyksa dk vke bYe
ds bykok egdekuk bYe] tknwxjh] bYe edkukr gksxkA
luhpj ns[ks lwjt dks% 'kqDdj vkckn gksxk] mÙke Qy dkA
25 Qhlnh ij% bYe fj;kõh ennxkj gksxkA
50 " " % bYes edkukr] luhpj dh phõsa " "
100 " " % (1) luhpj gksos igys ?kjksa esa%
lwjt dk vlj ûkjkc djrk tkos] exj õkrh dekbZ
esa panj] eaxy] cqèk] c`gLir dh eqr’Yyøk phõksa dk
dksbZ cqjk Qy u gksxkA
luhpj tc igys ?kjksa esa gks rks lwjt ij
L;kgh Mkysxk] ,slh gkyr esa edku fjgk;'kh dh
tuwch tkfuc ikuh dk crZu (feêh dk dksjk ysdj) nckosa
ftlesa pkoy §j ehBk Mkyk tkos] vxj gks lds
40&43 fnu rd ikuh øk;e j[ksa ;kfu crZu dks
lw[kus u nsosaA
lwjt luhpj
256
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(2) lwjt gksos igys ?kjksa esa% dksbZ cqjk
vlj u gksxk] nksuks a dk viuk&viuk §j fn;k gqvk vlj gksxkA
ûkkuk uEcj 1% dkö js[kk o ePN js[kk (luhpj uañ 1 ns[ks a) eq'rjdk
Å¡V(eaxy cn)] 40 cksrk(luhpj)] 45(eans)
gksxk] exj oks czãKkuh gksxk] eluwbZ cqèk&eankA
5% eõcwr&rckA vxj luhpj dk õkrh lqHkkvks eank gks
rks 9 lky (ûkkuk uañ 5 esa vkus ds fnu ls) eans]
ûkkS÷&vks&ûkn'kk gksxkA
6% lksus dh txg feêh ds rosA
vxj cqèk §j panj øk;e] rks §ykn dh 18 lkyk mez ls
lc dqN cgky gksosA
vxj uañ 2 dh nf"V ls lwjt eank §j luhpj øk;e
rks §jr dk lq[k gYdk] vxj lwjt øk;e §j luhpj
eank rks §jr dk lq[k iwjkA
8% rfd;k eqlkfQj% ckøh 6 okys edku tSlk gkyA
lwjt luhpj
257
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
pkSjLrk esa uhys Qwy ;k uhys jax dk¡p ds
eksrh nckuk ennxkj gksaxs] coÃr dPph 'kkeA
9% nkSyreUn] exj eryc ijLrA
nksuksa uañ 9 §j eaxy cn ûkkuk uañ 3&9 nksuksa gh cckZn
;k cqèk uañ 3 dk rk’Yyqø% §j eans gksaxsA
10% nwljksa dh ekSr esa ûkqn ukgø vk ejsA
11% ûkkuk uañ 9 dk Åij dk vlj & fl÷Z eUnk fgLlkA
ckøh ?kj% viuk viuk vlj nsaxsA
lwjt luhpj
258
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lq[k 3 lky] §ykn 27 lky] eqlhcr 2 lky (cn)]
nksuksa dk mÙke Qy gksxkA
eèkqiku (nwèk esa 'kgn) Js"V èku
js[kk] nksuksa eq'rjdk panj ;k eaxy nksuksa esa ls fdlh
,d ds iôs ?kj (8&3&4) esa gksa rks eaxy&cn
dk rqûe Hkh ckøh u gksxkA
nksuksa eq'rjdk dks ns[ks ;k oks ns[ksa%&
lwjt % jkt ;ksx] lkfgc&,&gqþw er A
cgLir% lcls mÙke y{eh] eqvkfou mez dk iwjk usd
Qy gksxkA
'kqDdj% §ykn ds fc?ku] viuk èku cjrus ls igys
gh py clsA
cqèk % C;ksikjh] vÃy dk èkuh] exj èku dh 'krZ
ugha gSA
luhpj % õgjhys tkuojksa §j nfjnksa ls ûkrjk
panj eaxy
259
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ekSr gksosA vgeø fõíh eanHkkx ysfdu tc
luhpj uañ 10&11 dk u gks] Hkrhts] Hkkuts [kk tkosa
enn dksbZ u nsosaA
ûkkuk uEcj 1% viuk viuk QyA
2% Js"V èku js[kkA
3% vÃyean] lkfgcs rnchj] büõr] rjÃøh §j ejkrc dk ekfyd
lkfgc&,&bøcky §j vkjke ikosA
4% èku js[kk dk fudkl] usd vlj c'krsZ fd cqèk §j luhpj
dk rk’Yyqø (10&4) ls u gks tkosA
7% èku] nkSyr] ifjokj dk èkukM] exj ekSr gknlk ls gksxhA
9% ûkqn nq"V Hkkxoku] exj §ykn mÙke èkukMA
10% èku dh 'krZ ugha exj ekSr gknlk ls gksxhA
11% ogeh] ykyphA luhpj ls èku dk ÷Slyk gksxk] ftldk
rk’Yyqø ykyph cukrk gSA
ckøh ?kj% viuk&viuk vlj gksxkA
panj eaxy
260
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
yúfd;k¡ 6 lky] chekjh 15 lky] nkSyr 22 lkyA
nqfu;koh ûkjkc] :gkuh panj dk mÙke §j çcyA
ek¡ èkh] nfj;k ds ikuh esa jsr] Vqf.k;k
rksrk] gal ifjank] dqvk¡ o ikSfú;k¡ eq'rjdkA
vxj cqèk usd gksos] rks panj Hkh usd gksxk]
ysfdu tc cqèk eank gksos] rks u fl÷Z panj eank
gksxk] cfYd luhpj Hkh §ykn ds rk’Yyqø es a vius gh cPps
rd [kk tkus okyk cqjk lk¡i gksxkA
panj igys ?kjksa esa gks] rks panj dk vlj çcy
gksxkA öSch gky vPNk] nqfu;koh gkyr esa nksuksa
dk gh eank gksxkA nksuksa tqnk&tqnk gksus dh gkyr esa
nksuksa esa ls dksbZ Hkh tc nwljs ds ?kj
gj rjg ls vdsyk gksos rks iwjk usd §j mÙke
Qy nsxkA ysfdu tc nksuksa eq'rjdk gksdj nksuksa esa
ls fdlh ds ?kj bdës gksa] rks usdh dh 'krZ õ:jh u
panj cq/k
261
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gksxh] flok; ûkkuk uañ 4 tgk¡ fd öSch vPNk] nqfu;koh
gky nksuksa dk eankA nksuksa eq'rjdk ;k nks esa ls fdlh ds
lkFk ikih xzg ;k nq'eu xzg (ûokg ,d dk nq'eu] ûokg
nksuksa dk nq'eu gks) ;k eaxy cn dk rk’Yyqø gks tkos] rks
nksuksa gh xzgksa dk öSch §j nqfu;koh Qy eank
gksxk] nksuksa ds lkFk c`gLir Hkh vk feys] rks cqèk
ekjk tkosxkA
vxj cqèk igys ?kjksa esa gks] rks cqèk dk vlj
çcy gksxk] ;k nksuksa cqèk ds ?kjksa esa bdës gks
tkosa] rks eans urhts gksaxsA
nksuksa gh Åij dh feykoVksa ls vxj eans gks
tkosa] rks panj(ekrk)] cqèk(csVh) tqnk&tqnk jgsa]
;k cqèk ds nLrh gqujeanh oöSjg ds dke can djsaA
nksuksa eq'rjdk eans luhpj dk dke nsaxs] cfYd panj
u"V ysaxsA öYck&b'ø ckbl&,&rckgh gksxkA
panj cq/k
262
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tc nksuksa nks esa ls fdlh ds ?kj bdës
gksa& exj tc nksuksa eq'rjdk exj nksuksa ds ?kjksa
ls ckgj fdlh §j txg bdës gksa §j nf"V ûkkyh]
xks;k ek¡ csVh vdsyh gh tksúh rks nksuksa bøckyeUn
gksaxsA èku nkSyr mEnk exj fnyh rkør deõksj gksxhA
nksuksa dks ns[ks%
eaxy cn% ekew¡ rj÷ eank gky] exj viuh
mez yEch §j mEnkA
c`gLir] lwjt ;k luhpj% usd vlj gksxkA
nksuksa
100
50
25
fcyeqøkfcy
÷hlnh
"
"
gksa
- - -
- - -
---
§j
fugk;r ûkjkc vlj
ûkjkc
ekewyh ûkjkc
"
"
n`f"V gks%
ikSfú;ksa ds
flyflys
dqvk¡
exj èku cckZn u gksxk] tc rd panj çcy jgs
;k dq¡vk [kqyk o vkckn jgsA fny cdjh dk gksxk]
panj cq/k
263
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tks ûkqnd'kh rd dk lcc gks ldrk gSA
4% ÷õhZ oge §j nwljksa dh eqlhcr ûkqn vius
Åij ysdj ûkqnd'kh rd dk ewtc gksos] otg
öYck&b'ø gksxk] exj öjhch otg ekSr u gksxhA
6% cõkõh ds dkeksa ls fely jktk gksxkA vÃy
øk;e] gennZ] ekr fgLlk dk vlj usdA ûkqn viuh uõj
de] ûkwuh gksxkA ;drj÷ rch;r okyk] exj nwljksa
dh eqlhcr ij eqlhcr ns[krk pyk tkosA vÃy
dh dksbZ is'k u tk;sxh] ûokg yk[kksairh gksA
6 ckøh jgus okys edku dh føLer (rfd;k eqlkf÷j)
gksxh] exj ekrk firk dk lq[k lkxj yEck o usd gksxkA
cqèk uañ 12 dk gky û;ky esa jgsA
pk¡nh dk fxykl] dkSy] dVksjkA
7% ogh vlj tks Åij 6 dk gS] exj vc ekrk u gksxh]
vxj gksxh vaèkh gksxhA rch;r cnyus okyk gksxkA
panj cq/k
264
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkqn fneköh lnekr gksaxs] exj vÃy van:uh dk
lkFk gksxk] §j gquj&is'kk cckZn gksxkA
10% fugk;r cqjh §j eugwl fõUnxh] ûkrjk ekSr gksxkA
11% leUnj esa lhi esa eksrh cukus okyh ckfj'k
gj jksõ ugha gksrh] ysfdu tc gksxh eksrh cuk dj gh
tk;sxhA xqyxqys dh ckfj'k gj jksõ u gksxh] ysfdu
tc gksxh] 'kknh ds fnu gksxh ;k yúdh dh 'kknh
ds fnu ls eqckfjd&nj&eqckfjd Qy iSnk gksaxsA
ckøh ?kj% viuk viuk fn;k gqvk gky §j vlj ysaxsA
panj cq/k
265
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jkt njckjdkyh L;kgh
12 lky] nkSyr võ luhpj 42 lky]
ikuh dh ckÅyhA nksuksa dk §j ûkjkc Qy gksxk]
panj xzg.k ds oÃr luhpj dh phõsa pyrs ikuh
eas cgkuk eqckfjd gksxkA
mYVk dqYgkúk] eluwbZ uhp vlj dsrq gksxkA
folxZ] dNqvkA nks jaxh luhpj dh phõsaA ik¡p dY;k.kh
L;kg HkSal(;k lkjh L;kg ekFkk l÷sn)A
5 dY;k.kh yky jax Hkwjh HkSal] §ykn (dsrq)
dh ctk; cki nknk] HkkbZ cUnksa ij geyk djsxh]
eans vlj gksaxs&tc rd ogk¡ lwjt çcy
okyk ekStwn u gksosA
nwèk esa õgj gksxh] panj èku luhpj ûkõkuph
gksxkA eanh eksVj ykjh ;k lkeku lokjh (gknls
djus okyk) vk¡[kksa dh fcekfj;k¡ ;k Vsùkiu
gksxk] L;kg eq¡g ek;kA (cnukeh dk lcc iSnk djus
panj luhpj
266
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
okyk èku)A vk¡[k (Msys panj] uõj luhpj) ls
÷Slyk gksxk fd nksuksa esa çcy dkSu gSA
pk¡nh dk iSlk L;kg o [kksVk yksgs dk Vqdúk gksxkA
ûkwuh dqvk¡ ;k ehBs ikuh esa õgj feyh gksxhA luhpj
ds dke nq[k dk lcc gksaxsA ûkqn viuh dekbZ vius
dke u vkosA fdlh nwljs ds lkFk ls] tks
ge&mez gks ;k nwljh mez dk lkFkh (cfglkc mez) gks]
èku iSnk gksxk tks óh] HkkbZ&cUnksa ds
gkFk yxrk gqvk fQj Hkh L;kg eq¡g ek;k lkfcr gksosA
tc dHkh panj ds nq'eu xzgksa dk nkSjk gks
(panj ds nq'eu uañ 1 esa gks tkosa) pksjh §j
èku gkfu gksxhA ,slk èku óh] óh
ûkkunku] llqjky ;k nwljs ;kj&nksLrksa ds
dke cgqr vkosA
luhpj panj dks ns[ks% panj dk vlj cckZnA
panj luhpj
267
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
panj ns[ks luhpj dks% luhpj dk eank] exj panj mEnkA
tc nksuksa xzg eq'rjdk nhokj okys ?kjksa esa gksa
§j dq¡, dh nhokj Qkú dj edku ;k rSûkkuk oöSjg
cuk dj nksuksa dks feyk fy;k tkos] rks nwèk esa õgj
feyk yh gksxhA panj u"V] §ykn cckZn] ûkqn vèkjax]
nkSyr ûkRe] lc eans urhts gksaA
2% mEnk vlj gksosA L;kg ?kksúkA dq¡vk yxkuk eqckfjd
gksxk] j÷k&,&vke Hkh eqckfjdA
3% pksjh dk ?kj gS] lanwøph gksxh] exj èku ls
ûkkyhA uøn eky unkjn] tk;nkn cs'kqekjA luhpj økfcys
mikvks] jk'khQy dk gksxkA (dsrq dk mikvks)A ysfdu vxj
dsrq jíh gks] rks yky fQVdúh õehu esa nckuk
eqckfjd gksxkA
4% igkú ikuh esa cg fudysxkA ekSr ikuh ls jkr dks
gksxh] vxj lwjt dk lkFk (cewtc uañ 1&10 oöSjg)
panj luhpj
268
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
u gksA vxj lwjt dh enn feyrh gks rks eqckfjd gksxkA
exj ekSr fnu ds oÃr gksxh ikuh lsA nck gqvk
èku gksxk] tks ykoYn gksus ;k bldh ekSr ds ckn
nwljksa ds dke vk;sxkA §jr dh dcwrjckõh
ckbl&,&rckghA lk¡i dks nwèk fiykuk eqckfjd gksxkA
fir` js[kk dk mÙke vlj gksxkA luhpj ennxkj lk;k djus
okyk lk¡i gksxk] ûkqn mlds fy, exj nwljksa
ds fy, ûkwuh lk¡i gksxkA viuh csoøw÷h ls eksfr;k
uõj cckZn djkos] pksV ls ûkjkc uõj u gksxhA
ekSr ijnsl esa gksxhA ckøh 4 okyk
edku dk gky] ekfuUn xèkkA
§ykn ij ûkjkch (fl÷Z èku nkSyr) gksxhA eqlhcr
esa nq[k dk ;e] luhpj ds vkfr'kûksõ igkú dk èkqvk¡
èkkj õekuk [kúk dj nsxk] tks panj ds leanj ds
ikuh esa öjd gksdj ökssrk nsus dk lcc gksxkA
panj luhpj
ûkkukuEcj 5
269
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nqfu;k ds 3 dqÙks ckbl&,&ûkjkch gksaxsA
HkS.k ds ?kj HkkbZ] ukuds ?kj nksgrk] llqjky
ds ?kj tokbZ dqÙkk gksxkA panj luhpj nksauksa dh feêh cckZn
§j ûkjkc gksxhA ekrk o tk;nkn tíh rks eqCrnh gkyr
o cckZn] exj ûkqn vkenu o edku vkckn gksaxsA
7% vk¡[kksa dh chekfj;k¡ v¡èkkiu rd] fó;ksa
ds >xús fõUnxh rckg djsaA 42 lkyk mez esa ekrk
firk esa ls fl÷Z ,d gksxkA ekSr gfFk;kj ls gksxh
exj x`gLr §j ekr`Hkwfe esaA
8% cqùkis esa uõj dk røkõk gksxkA
9% èku nkSyr fugk;r mÙke exj panj dk eank vlj feyk gqvk gksxkA
10&11%ikuh o ek;k ds dq,¡ Hkh ûkq'd gks tkosa] õgj
cùrh tkosA rkjs okyk Vêw ?kksúkA
12% ek;k ij is'kkc dh èkkj ekjus okyk gksxk] §jr dk lq[k gYdkA
ckøh ?kj% viuk viuk vlj gksxkA
panj luhpj
ûkkukuEcj 6
270
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vkjke 4 lky] chekjh 15 lky] nkSyr 12
oukZ 27 lky] nqfu;koh nksuksa dk ûkjkcA ckruh
panj dk mÙke vkSj çcy gksxkA
ûkqljk xk; (u cSy u xk;) 'kqDdj ds ?kj (enZ
dk llqjky) ekrk ds ?kj (ekew¡) nksuksa cckZn djsA uwg
lkl dk >xúk] ekrk u gksxh] vxj gksxh mldh uõj u
gksxhA 'kknh ds fnu ls nksuksa xzgksa dk eank
vlj 'kq# gksxkA
'kqDdj ns[ks panj dks % §jrksa dh eqûkkfy÷rA
panj ns[ks 'kqDdj dks % ÷øhj lkfgc&,&deky gksxkA
nksuksa eq'rjdk % ekewyh ftUnxh clj djus okyk gksA
nksuksa eq'rjdk dks eaxy cn ns[ks% fó;k¡ ('kqDdj panj)
rckg gksaxhA
cqèk dh enn ;k mikvks nksuks a dk usd vlj iSnk djsxkA
ngh ls ikuh jk[k gh fudkysxhA
'kqDdj panj
271
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nksuksa vius vius iôs ?kjksa esa tqnk&tqnk gksa] rks
dkenso ls nwj gksxkA
'kqDdj §jr dh lsgr eanh] deõksjh] nhokuxh oöSjgA
2% nokbZ;kas ds dke ls ÷k;nk] gdhe gksus dh 'krZ
u gksxhA c`gLir dk usd Qy vc 'kkfey ugha gksxkA
b'ø nqfu;koh (§jr dh cn÷s’yh] b'ø oöSjg)
ckbl&,&rckghA
4% 'kjh÷&my&ut÷ ek¡ cki nksuksa dh rj÷ ls]
ûkkfyl vkSj ûkqn Hkyk yksx gksxkA ÷øhj lkfgc , deky
oukZ u'ksckõksa dk ljnkj] tc n`f"V ûkkyhA
dkenso ls nwj gksxkA
nksuksa uaÛ 4 §j luhpj uaÛ 10
lwjt uaÛ 10
lwjt uaÛ 5
" " "
" " "
ek¡ dk usd vlj 'kkfey gksxkA
cki dk
'kehZyk yúfd;ksa tSlk exj cqðw u gksxkA
" " " "
7% èku dk cùuk cUn gksxkA vkfcn] lûkh ijgsõxkj gksxkA
'kqDdj panj
ûkkukuEcj 1
272
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vxj èku dk iwjk §j usd ÷k;nk ysos] rks mEnk
vlj oukZ ogh èku ik¡pksa ,sc 'kq# djok
dj cckZnh djsA ckøh 7 okyk gkFkh dk edkuA
8% cnpyuh dh chekfj;k¡] ûkqnlkûrk csoøwf÷;k¡
otg gksaxhA cwùh ekrkvksa §j xÅ lsok ;k xÅ
nku eqckfjd gkasxs] okLrs lsgr §j
èku nkSyrA
ckøh ?kj% viuk&viuk vlj ysaxsA
'kqDdj panj
273
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vkx dk Mj 17 lky] rhFkZ 20 lky] lq[k 7 lky]
chekjh 9 lkyA nksuksa dk §j mÙke Qy gksxkA
dykbZ js[kk] feêh dk ruwj] ehBk vukj] xs:A
èku nkSyr] ftlds lkFk ifjokj Hkh gksA
'kqDdj eaxy&lkFkh] bdës] ;k cnys ?kj ckge gksaA
nks dh txg vc panj gksxk] õkfgjk cs'kd nksuksa gksaA
nksuksa dks c`gLir ns[ks% fugk;r mÙke y{eh gksxhA
" " ikih ;k eaxy cn% gj rjg eank] ekSr cqjh
rd vlj gksA
llqjky ûkkunku ls ehBh [kk¡M dh rjg dk mEnk
vlj o nkSyr dk ÷k;nk gks] llqjky Hkh ûkqn vehj gksaxs]
exj ykoYn u gksaxsA
3% ,slk èku HkkbZ cguksa dks rkjs] exj ûkqn õukdkj
v¸;k'k gksxkA
4% ekrk ds HkkbZ can (uj vkneh) ûkqn rckg §j bls rckg
'kqDdj eaxy
ûkkukuañ 2
274
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
djsa] õkfgjk ikuh esa Mwcrs tkosaA eaxy cn múrk gksxkA
7% gjne cùs ifjokj §j nkSyr dk Hkkjh HkaMkj gksxkA
§ykn nj §ykn vkSj lkfgcs §ykn iúksrs iúiksrs cgqr
gksaxs] bldk èku vius gh ûkwu ls iSnk'kqnksa dks
rkjs] ek÷Zr viuh §jr ;k HkkbZ can ds ckn (Hkwvk]
cgu] QqQh ugha)
8% ,sls tEes panjHkku] pwYgs vkx u eats ck.kA
ûkqn vklwnk gky] exj gj ,d dk fuUnd vkSj cnûkwbZ
djus okyk] geyk jksdus dh fgEer dk Hkh lkFk gksxkA
10% ekewyh lh feêh dh Myh ij yEck >xúk dj ysus okyk
gksxk] ;k feêh ds fy;s [kk¡M Hkh cckZn dj ysxk] §jr
ds fy;s HkkbZ;ksa dks ejok nsxkA
ûkkuk uañ 2 dk vc ûkkl rk’Yyqø gksxkA
ckøh ?kj% viuk viuk vlj gksxkA
'kqDdj eaxy
275
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jkt rk’Yyqø 22 lky] vkSjr dk lq[k 37 lky]
nkSyr 36 lky] nq'eu 40 lkyA nksuksa dk
vkSj mÙke Qy gksxkA
rjkõw] jsryh feêhA eluwbZ lwjt dk vlj
gksxk tks fl÷Z lsgr vkSj fjõø dk ekfyd gksxk] gqdwer
ds lkFk dh 'krZ u gksxhA õukgdkj Hkh gks ldrk gSA
'kqDdj vxj dsrq dk ftLe gS] rks cqèk mldh Vsùh
nqe gksxh] tc dHkh eaxy dk rk’Yyqø (fdlh rjg Hkh)
gks tkos] cqèk 'ksj dks Hkh nk¡r fn[kknsxk]
vkSj 'ksj dh rjg xk; ij geyk dj nsxkA nksuksa dk
eq'rjdk vlj('kqDdj&cqèk) vkSjr ij usd gksxk] ûokg
fdlh Hkh ?kj gksa (flok; ûkkuk uañ 4] tgk¡ fd
nksuksa gh dk Qy jíh gksxk)A C;ksikj esa u÷k vkSj
lwjt xzg.k esa enn gksxhA 'kqDdj cqèk tc
nks gksa bdës] 'kfu Hkh mEnk gksrk gS] vUu nkSyr
'kqDdj cq/k
276
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dh deh u dksbZ] ?kh feêh ls fudyrk gSA pk¡n xzg.k
ds oÃr Hkh panj dh lc phõksa dk usd Qy
lkFk gksxk] flok; lkSrsyh ekrk ds] tks lkFk u nsxhA
nksuksa eq'rjdk gksus ij tc rd lwjt dk lkFk dk
rk’Yyqø u gksos] cqèk dk fugk;r mÙke vkSj Å¡p Qy
lkFk gksxkA ysfdu tc lwjt dk rk’Yyqø gks tkos]
'kqDdj dk usd vlj gksxk] oks vehj ûkkunku ls gksxh
vkSj lwjt dh rjg mÙkeA
nksuksa dks luhpj dk lkFk Hkh eqckfjd gksxk] tk;nkn
mEnk gksxhA lc gkyrksa esa bZekunkjh dk
èku lkFk nsxkA
nksuksa tqnk tqnk gksosa rksa %&
(i) tc n`f"V okys ?kjksa esa gksa (100
÷hlnh&50&ûokg 25) vkSj (vfy÷) cqèk dq.Myh
ds igys ?kjksa esa gks] rks nksuksa eq'rjdk vlj esa
'kqDdj cq/k
277
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dqÙks dh usd uh;r (Å¡p dsrq) dk Qy 'kkfey
gksxkA (cs) tc 'kqDdj dq.Myh ds igys ?kjksa esa gks] rks
nksuksa ds eq'rjdk vlj esa xqckZ&eldhu] vkftõ fcYyh
(lkS pwgs [kkdj fcYyh gt djs&Å¡p jkgq)
dh uh;r Hkjh gksxhA n`f"V okys ?kjksa esa
eq'rjdk gksus ij 'kqDdj dk vlj çcy gksxkA
(ii) tc nksuksa xzg vius ls lkrosa ?kjksa
esa gksa] rks vke vlwy ls õjk ÷øZ gksxk] vkSj
nksuksa dk Qy ûkjkc gksxkA l÷sn jax xk;
eanh gkyr dk lcwr gksxkAcq/k gks
ûkkuk uañ esa3
9
6
12
8
2
9
3
12
6
2
8
nksuksa ?kjksa
o nksuksa xzgksa
nksuksa xzgksa dk Qy cckZn gksxkA
nksuksa dk Å¡p gksxk] dsrq dk mÙke õkfgj gksxkA
nksuksa dk jíh uañ 8 dk eqnkZ cq/k vc
dk Qy eank gksxkA}
}
}'kqDdj gks
ûkkuk uañ esa
'kqDdj cq/k
278
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kqDdj dks tks c`gLir ds ?kj gS Hkh eqvk÷ u djsxkA
Åij ds ?kjksa esa vxj nksuksa eq'rjdk gksa rks
usd vkSj eluwbZ lwjt dk Qy gksxkA
(iii) nksuksa n`f"V ds ?kjksa ls ckgj gksa] rks
cqèk viuk Qy vkSj vius cSBk gksus okys ?kj dk reke
vlj 'kqDdj okys ?kj vkSj 'kqDdj es a feyk nsxk] c'krsZ fd cqèk
ds lkFk 'kqDdj ds nq'eu xzg u cSBs gksaA tc ;s
nksuksa xzg fdlh rjg Hkh u fey ldrs gksa] rks nksuksa
cckZnA u Qwy mEnk u Qy vPNkA ckn ds ?kjksa
esa cqèk ds eans Qy dks 'kqDdj jksd nsxk] exj
dq.Myh ds igys ?kjksa ds eans cqèk dk Qy 'kqDdj
jksd ugha ldrkA
føLer esa lwjt eluwbZ dk usd vlj 'kkfey
gksxk] exj vYi&vk;q] eosf'k;ks a ds lq[k ls eg:e gksxkA
2% õkuh oukZ gj nks dk mÙke viuk viuk QyA
'kqDdj cq/k
ûkkukuEcj 1
279
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
3% flj dh Js"V js[kk dk mÙke Qy] tks panj
ds cqjs vlj ls cpk;sxk] ;kfu tc panj Hkh
jíh gksA xks lkSrsyh ekrk dk dksbZ ÷k;nk u gksxk] exj
panj dh lc phõksa dk Qy usd gksxk] cs'kd
panj xzg.k gksA
4% ekew¡ [kkunku vkSj llqjky dk eank gky gksxkA
ûkqn Hkh pky pyu dk 'kôh gksxk] ysfdu vxj panj øk;e
gks rks dksbZ cqjk vlj u gksxkA
ekrk ds HkkbZ&can vkSj cgu oöSjg dkjksckj esa
ûkjkch dk lcc gksaxs] exj yúdh okyk ekew¡
eqckfjd gksxkA
5% b'ø õqckuh] gejkfg;ksa dks cckZn djkos] 'kqDdj dk
irax gksxk] exj vkSykn ij dksbZ cqjk vlj u gksxkA
6% flj dh Js"V js[kk Åij ûkkuk uañ 3 okyk vlj gkssxk]
exj vkSykn ds fc?ku o nhxj røkõsA jkt;ksx
'kqDdj cq/k
280
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tc lwjt dk rk’Yyqø Hkh gks tkos] ;kfu uañ 2
esa lwjt 'kkfey gksA rks fdrkcksa dk dke] Nkikûkkuk]
fneköh rgjhjh dke] jkt njckj vkSj vgys øye ls
cL;kj equk÷k gks] vkSjrksa ls eqûkkfy÷r gks] vxj
luhpj uañ 2 esa gks] rks tk;nkn cùrh tkosA gj nks gkyr
esa bZekunkjh dk èku lkFk nsxkA
7% mÙke Qy] Qwy&Qy nksuksa mEnk dh 'kkunkj xqyõkj
gks] vkSj ?kj&ckj] x`gLrh lq[k lc 'kkunkj gksA
vxj jkgq ;k dsrq dk rk’Yyqø gks tkos rks] eank Qy
gksxk] vkSykn ds fc?ku oöSjg] 'kknh vkSj vkSykn
nksuksa eans gksaxsA d¡lh dk dVksjk ennxkj gksxkA
8% jCc cukbZ tksúh] ,d v¡èkk nwljk dksùhA
'kqDdj ûkqn vÃy ds fûkyk÷ dkjokbZ;k¡ djus okyk] vkSj
cqèk jíh ls ekew¡ o cgu cckZnA
9% cqèk ds oÃr ls (yúdh dh iSnk;'k ;k ûkqn mez 17 lky)
'kqDdj cq/k
281
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cki nknk dh lc mEehnksa ij ikuh Qsj nsxkA
nksuksa xzg tqnk&tqnk eaxy cn dk iwjk vlj nsaxsA
10% lkfgc&,&vÃy] lsgr mEnkA
11% võhõksa ls tqnkbZ] viuk viuk QyA
12% nksuksa jíhA gúdkbZ cdjh vkSj dqÙkk vc vkSjr
xk; dk isV Qkú Mkysaxs] x`gLr jíhA
[kk¡M esa jsrk gksxk] ;k 'kh'kk fildj èkksdk nsxk
fd [kk¡M iúh gS] exj eq¡g mls [kkdj rax
gksxkA lsgr ds ekfyd gksaxs] yúdh dh iSnk;'k
ls x`gLr eank gksxkA vkSjr dh lsgr Hkh
ûkjkc gh gksxh] exj ûkqn viuh mez iwjh] cfYd
100 lkyk rd gksosA
'kqDdj cq/k
282
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nkSyr 12 lky] nksuksa dk vkSj cgqr mÙke Qy
gksxkA tc ;s nksuksa eq'rjdk gksaxs] eaxy dsrq Hkh
eq'rjdk gksaxsA dkyh fepZ o ?kh tks eaxy cn dks gVkosA
L;kg dkyk euwj] ?kj esa Bkdqj ekStwnA
eluwbZ dsrq (Å¡p gkyr) tks ,s'k dk ekfyd gksxkA
luhpj ds lkFk ;k luhpj dh jk'kh uañ 10&11 esa 'kqDdj
dkyh dfiyk xk; gksxh] tks luhpj ds reke cqjs vlj
ls cpk ysxhA nksuksa eq'rjdk esa cqèk dk usd Qy
ûkqn&c&ûkqn 'kfey gks tk;sxkA bldh dekbZ uõnhøh fj'rsnkj
vkSj edku [kk tk;saxsA edku ds Åij fctyh ds
cqjs vlj ls cpkus okyh yksgs dh lykûk gksxh]
xj ;s phõsa u gksa rks èku dh txg tyh jk[k gksxhA
nksuksa eq'rjdk ns[ksa c`gLir dks% føLer ds nwljs
lkFkh vk feyus ij føLer tkxsxhA
nksuksa dks cqèk ns[ks% õqcku dk pLdk cckZn djsA
'kqDdj luhpj
283
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nksuksa dks lwjt ns[ks% luhpj dk iqjõksj cqjk vljA
ekSr iqjnnZ gksxhA
'kqDdj luhpj eq'rjdk esa luhpj ls eqjkn mldk viuk cki gksxkA
vc cqèk u gh cksysxk] u gh eank Qy nsxk] ûokg uañ 6 esa gksA
ûkkuk uEcj 1% dkö js[kk] vkSj ûkqn õkuh v¸;k'kA
gj rjg ls eank gkyA ftLe esa tyrh
vkx dh rjg dk nq[k [kúk jgsA
nksuksa uañ 1] eaxy uañ4
lwjt uañ2 panj uañ 12%nfyæh] vkylh] fu/kZu] nqf[k;kA
nksuksa uañ 1 esa jkgq ;k dsrq]
lwjt uañ 7 %
rifnø oöSjg] feêh ûkjkc vkSj lsgr cckZn] nq[kksa
dk iqryk gksosA
3% fõUnxh vkSj dekbZ nwljksa ds fy;s gksxhA
4% viuk viuk
nksuksa uañ 4 vkSj lwjt uañ 10 % fugk;r iqjnnZ ekSr gksosA
7% fugk;r øjhch fj'rsnkj dkjksckj esa 'kkfey gksdj
'kqDdj luhpj
284
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
;k oSls gh bldk èku [kk ih tk;saxsA
nksuksa uañ7] panj uañ 1
lwjt uañ 4 % ukenZ oukZ cqõfny gksxkA
9% usd Qy] vc 'kqDdj eaxy cn dk vlj u nsxkA
datjh x`gLrh ?kj esa vkckn gks xbZ gksxhA
nksuksa uañ 9
cgLir uañ 5 ;k uañ 6
;k eq'rjdk ;k fcYeqøkfcy%
tk;nkn dh tk;nknksa okykA
óh lq[k iwjk gksxkA
10% nksuksa ua-10
vkSj lwjt uañ 4 %
luhpj dk cqjk vlj u gksxk] cfYd tk;nkn
cusxhA ekSr Hkh iqjnnZ u
gksxh] cfYd yEch mez gksxh] uøn #i;k cs'kd
de gh gksosA
nksuksa dk viuk viuk mÙkeA
cs'kqekj x`gLrh lkFkh vkSj bldh yúdh&yúdksa
ds fj'rsnkj bldh dekbZ ls ijofj'k ik;saxsA
'kqDdj luhpj
285
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
èku nkSyr lcds fy;s cgqr gksxk vkSj cùsxkA
edkukr cgqr cusaxs ;k cuk nsxkA
11% mÙke Qy x`gLrh lq[k vkSj ü;knk rknkn eSEcjku
ûkkunku] õjk;r [ksrh ('kqDdj ds dke) ls
iwjk u÷k vkSj ÷k;nkA
nksuksa ua- 12
cq/k ua- 6 %õkuh gksxkA
'kqDdj luhpj
286
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vkx dk Mj 17 lky] Qksdh büõr 11 lky]
okfyn 12 lky] yúds 24 lkyA eaxy dk
vPNk] cqèk dk ûkjkc Qy gksxkA vukj dk QwyA
daBh okyk jk;s rksrk] eluwbZ luhpj
(jkgq lqHkkvks) ekSr chekjh dk ekfyd] vkSj
gj ykur dk eaxy cnA vkfr'kh 'kh'kk ('kh'kk cqèk
esa vkx eaxy)A yúdh ds yky pedhys diús
(yky exj pedhys u gksa rks eaxy usd gksxkA
lqCHkj] tks 'kknh ds oÃr gksrk gS] eaxy usd
gS) cqèk dh fuL÷ mez (17 lkyk) rd cqèk dk
tqnk vlj u gksxk] exj ûkqf÷;k cqjk vlj gksrk jgsxkA
tSlk c`gLir Vsos esa gksos] oSlk gh nksuksa
eq'rjdk dk gksxk] exj 'kqDdj óh dh fneköh rkør
mÙke gksxh] ljlCõ igkú dk mEnk Qy nsxhA
vkSjr dh õqcku dk fl÷Z g÷Z iRFkj ij ydhj gksxk]
eaxy cq/k
287
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
;k xq# ls lqudj vkus ds ckn cksyrh ekywe gksxhA
eõcwr ftLe] vkSjr ûkkunku dks rkjsA
2% llqjky èku nkSyr ikosa] vehj gks tkosa]
vkSj èku nkSyr nsosaA
3% èku nkSyr ds cgqr jat&vks&öe ns[ks] èku pyk
tkos] gj [ksy esa 3 dk.ks fn[kykosA vxj cúk HkkbZ
lkFk gks vkSj enn ij] rks ûkq'kxqõjku gksA ekrk&firk
dk lq[k lkxj yEck vkSj mEnk gks] vkSj øqnjrh enn feysA
4% viuh õkr ij cqjk vlj u gksxk] nwljks a ds fy;s oks ûkqn ughaA
6% vc eaxy cqèk dh nq'euh u gksxh] viuk viuk Qy
vkSj usd ek;uksa dk feyk gqvkA
7% eaxy lkrosa lc dqN mEnk] èku nkSyr ifjokj lcA
lcdk lc gh jíh gksxk] cqèk feys eaxy ls tcA
eaxy dk 'ksj 'kqDdj dh xk; ij Hkh geyk dj nsxk] xgLr
cckZnA õgj ds okÃ;kr] õqcku ûkqn dh esgjckuh lcc gksxhA
eaxy cq/k
ûkkukuEcj 1
288
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
8% cqèk ds rhj d¨ eaxy cn dk eq¡g ekew¡ ûkkunku
vkSj vkxs vkSykn budh Hkh rckg djsA mez 7&14&
21&28 rd ekrk ûkkunku dks ys ejsA ekew¡
ogh cps tks ?kj ls ckgj vkSj oks Hkh lkèkq flj
ij jk[k Mkys] vxj ?kj esa jgrk gks] rks eqnsZ
ls cnrj gkyr gksosA eqykõer esa e©øw÷h
>xús oöSjg&tks dgks] lpA
11% 'kjkc dk bLseky vk¡[k dk Vsùkiu nsxk] ;k
luhpj edku vkSj cgLir xq#] firk] èku&nkSyr]
lksuk eans gky nsaxs] ftldk mikvks xaxk ty
lqcg losjs bLrseky djuk eqckfjd gksxk] ;k panj ;k
c`gLir dh phõksa dk lkFk usd gksxkA vc panj
;k c`gLir dk bykt ennxkj gksxkA
ckøh ?kj % viuk viuk vljA
eaxy cq/k
289
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
chekjh 5&15 lky] nkSyr 24 lky]
rdyh÷ 10 lkyA nksuksa xzgksa dh cqfu;kn vPNh o
eanh jkgq ij gksxh ;k nksuksa dk mÙke Qy gksxk]
tc jkgq mÙke gksA
eluwbZ jkgq(Å¡p) >xús Qlkn esa ÷rg
dk ekfyd] ukfj;y&Nqvkjk] cqùkis esa føLer dh
'kku] n;kyq f'koth o fo".kq th gksaxsA cqèk dk rk’Yyqø
gksos] rks jkgq cqjh uh;r dk gksxk] ;k dkö js[kk iwjh
gksxh] tks èku o ifjokj nksuksa gh mtkúsA
eq'rjdk cSBs% deku gksxh] fnykoj] cgknqj] lsgr mEnk]
exj chekjh tc dHkh gks ekSr dk gh Mj nsos] exj
mez yEch gksxhA luhpj dk Qy nks xq.kk gksxk] ;k nwljs
Hkkb;ksa dh føLer Hkh mls gh feyh gksxhA lk¡i
§j 'ksj dh eq'rjdk rch;rA vkftõ eqvk÷&nwljk
ryokj ds ?kkVA ?kj nkSyreanh dh otg ls Mkdk
eaxy luhpj
290
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ds økfcy ;k Mkdk ds okÃ;kr gksaA
vkSlr vkenu 18 #i;s ekgokj gksxhA
nksuksa dks ns[ks c`gLir
tc c`gLir ua 2 dk u gks
ekøwy vkenu fQj Hkh
øõkZbZ] ûkkldj cki dh
reke tíh phõksa ds ûkRe gks tkus rd bu nksuksa
xzgksa dk Qy enn u nsxkA
yksxksa dks òki nsus okyk c`gLir gksxk]
exj ûkqn vius fy;s eqvkfou mez] gjne enns enk±A
exj tc cgLir
uañ 2 dk gks
vc xq# Hkh p¨jksa dk ljöuk
gksxk] /ku nkSyr vc 'kkgkuk gksxkA
n`f"V esa
exj pwYgk
nksuksa tqnk&tqnk—vxj eaxy ns[ks luhpj dks rks
eaxy ûkqn fl÷j cfYd vkSykn ls eg:e rd
gksxk] exj luhpj n¨xqukA vxj luhpj ns[ks eaxy dks rks nksuksa
çcy nks Mkdw cyokuA
nksuksa tqnk&tqnk exj n`f"V dk rk’Yyqø u gks] rks nksuksa dk
eaxy luhpj
291
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
viuk viuk vlj øk;e tks Hkh gksosA
lkFk o lkFkh xzg gksus ls nksuksa eq'rjdk gksrs gaSA
ûkkuk uEcj 1 % dkö js[kkA ftl fnu ,slk 'kûl jkt njckj esa
dke 'kq# djs] nksuksa xzgksa dk usd Qy gksxk
(cõfj;k eaxy)A eans oÃr rd dkö js[kk (tc cqèk
eank gksos Vsos esa) lc dqN múkos exj
mez gkj u nsos] vkSjr dh b'øckõh ls ûkjkch jghA
L;kg vk¡[k vkSjr enZ dk lc èku nkSyr ûkqn vius
(vkSjr ds) ûkkunku dks igq¡pkrh tkos] exj Hkwjh
vk¡[k okyh enZ ûkkunku dks ikyrh tkos] gj nks gkyr
esa llqjky ûkkunku ekykeky gks tkosA
2% llqjky ls nkSyr feys ûkqn vehj gksaxs] ykoYn
u gksaxs] buds èku ds nfj;k dh ygj eqckfjd gksxh
(cõfj;k 'kqDdj) ftl fnu 'kknh gks ;k llqjky dk rk’Yyqø
iSnk gks tkos] c`gLir Hkh mÙke Qy dk gksxkA
eaxy luhpj
292
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
3% vius gh HkkbZ cUn eqûkkfy÷r djsa] õgj ds okÃ;kr
gkas] x`gLr cckZn] èku de] tk;nkn ü;knk] ûkqn
cgknqj fnykoj gksxkA yúdh dh 'kknh gks ;k yúdh _rqoku
gksos] cõfj;k cqèk nksuksa xzgksa dk usd vlj gksxkA
4% [ksrh dh õehu vkos ;k ?kksúh cNsjh nsos] cõfj;k
panj nksuksa dk Qy mÙke gksos] oukZ nksuksa dk tqnk&tqnk
ûkkuk uEcj 10 dk Qy gksxk] tks fd panj eaxy uañ 10 esa
fy[kk gSA
5% tc ,sls 'kûl ds gk¡ vkSykn iSnk gksos rks føLer
tkxs(cõfj;k lwjt)A
6% tc fNidyh ftLe ij pù tkos ik¡o dh rj÷ ls
;k dqÙkh ?kj esa ;k ?kj ds lkeus ds ?kj ;k eSnku esa
cPps nsos (cõfj;k dsrq) føLer tkxsxh] usdh
÷jkeks'k gksxkA
7% vius fj'rsnkjksa vkSj viuh vkSykn dks rkjus okyk èku
eaxy luhpj
293
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gksxkA nkSyrean] vkSykn] óh vkSj nqfu;k dk lq[k iwjk
(cõfj;k 'kqDdj) óh ls óh rk’Yyqø ;k Hkksx
gks føLer tkxsxhA
8% vc nksuksa xzg ekjx vLFkku ds gksaxsA 3 dksuk
edku okyk gky] ekSrsa] ekre] reke cfn;k¡&vc
fl÷Z 'ke'kku ds dq,¡ dk ikuh eqckfjd gksxk] oukZ
lc cckZnA ckøh fl÷j okyk edku] eqnkZ ?kkVA
9% vxj cqèk dk rk’Yyqø gks tkos] lcls eanh dkö
js[kk] oukZ tue ls gh lcls mÙke gkyrA 'kkgh
taxh èku] o 'kkgh ijofj'k o gqdwer dk lkFk gksxk]
tks 60 lky mEnk jgs vkSj vkxs cùsA vly føLer
dk fnu oks gksxk] tc blds x`gLr esa cqõqxks±
ls eqr’Yyøk crkSj nku&;x ,d yEck pkSúk vMEcj gksos]
ekfuUn esyk (cõfj;k cgLir)A
10% blds edku esa fnu ds oÃr (jkr dks ugha)
eaxy luhpj
294
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
10% lk¡i õkfgj gks vkSj oks ekjk u tk;s] D;ksafd ;s fl÷Z
føLer ds tkxus dh ûkcj nsus vkrk gS] Max ugha
ekjk djrk&(cõfj;k luhpj)A blds xgLrh lkFkh ckge jxúk
>xúk djsa] rks cs'kd] exj øqnjr dh rj÷ ls
dksbZ ekSr ;k gknlk økfcy , ekre u gksxkA taxyh phrs
dk gky gksxkA vxj dksbZ nq'eu xzg ûkkuk uañ 3 ;k 4 ls
vk Nsús] rks ûkkuk uañ 3 ;k 4 okyk xzg ûkqn gh ekjk
tk;sxk] ftl ij ;s nksuks a xzg eaxy vkSj luhpj vkSj Hkh ûkw ¡ûkkj
gks tk;saxsA pkj xks'kk edku dk eqckfjd Qy gksxkA
nksuks uaÛ 10 vkSj
panj uaÛ 4
ikuh dh ctk;s nw/k ls iys gq;s
njûr dh rjg mÙke føLer dk ekfyd
gksxkA jkt njckj ls ûkkl u÷k ikos] vkSj õ:j
eqykõer oöSjg ds õfj;s ljdkjh rk’Yyqø dk gksosA
nksuksa uaÛ 10 vkSj ikih vPNs ?kjksa
ds ;k tc ikih jíh u gksa%
ekynkj] v¸;kynkj] iksrs
iúiksrs okyk] ysfdu
eaxy luhpj
295
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tc ikih jíh gksa] eaxy vkSj cqèk nksuksa xzg
dq.Myh esa jkgq dh mez ds ckn (42 lky ds ckn)
usd vlj nsaxsA
11% føLer dk vly fnu cki dh reke phõksa ds ,oõ
esa tc viuh ûkqn&lkûrk reke phõsa cuk ysos
gksxkA cõfj;k cgLir ekøwy vkenu] fQj Hkh øõkZbZA
pksjksa dks Qalkus okyk] èkekZRek lkèkq dh rjg
c`gLir nksuksa xzgksa ds Qy dks cckZn djrk tk;sxkA
12% viuk viuk Qy gksxkA
eaxy luhpj
296
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nkSyr 45 lky] rdyh÷ 10 lky] yúds
24 lky] nq'eu 42 lkyA mÙke Qy gksxkA
xk¡o] ,d lk¡i nwljs múuk ;k múus
okykA ifjUnksa esa ckõ dh rkør vkSj phy dh uõj
dk ekfyd] vkSj lk¡iksa esa ijksa okyk õgjhyk
ukx gksxk] exj dq.Myh okys ds fy, eqckfjdA
okYnSu dk lq[k lkxj yEck vkSj usd] ûkqn oks
'kûl genn Z gksxkA
gennZ] mEnk føLerA okYnSu usd vkSj mu
dh ckgeh usd eqvkf÷ør gksxh] vkSj lq[k lkxj yEck gksxkA
4% nksuksa xzg nwljksa ds fy;s ûkwuh lk¡i gksaxs]
vkSj panj dk Qy jíh gksxk] cqèk dk Qy cckZn u
gksxk] ûokg ûkqn panj Hkh fdlh rjg 'kkfey gks tkosA
7% 'kjkch] dckch] usdh&÷jkeks'k] exj èkukM vkSj
lqf[k;k gksA
cq/k luhpj
ûkkukuañ 2
297
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
9% cqèk ds oÃr rd dkö js[kk] cknvõk¡ luhpj dk ûkkuk
uañ 9 dk vlj usd vkSj mÙke gksxkA
11% xk¡o dk jbZl vkSj vkjke ikus okyk gksosA
vxj luhpj dk lqHkkvks (jkgq&dsrq ds vkxs ihNs gksus
ds fglkc ls) usd gksos] ;k n`f"V uañ 3
dk dksbZ eank vlj luhpj ds fy, u jgk gks] 45 lkyk
nkSyr gksxh] oukZ luhpj dk ÷Slyk føLer dk
÷Slyk djsxkA
ckøh ?kj% viuk viuk vlj ysaxsA
cq/k luhpj
298
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(vfy÷) fdlh ?kj esa nks ls ü;knk xzg bdës cSBs
gksa] rks ftl ?kj dks oks ns[k jgs gksa] vxj oks
?kj ûkkyh gh gksos] rks budk vlj buds cSBk
gksus okys ?kj rd gh egnwn gksxk] ysfdu vxj
budh uõj ds lkeus ds ?kj esa dksbZ xzg (,d ls
ü;knk) cSBk gksos vkSj oks gksos mudk nksLr
rks oks ns[kk tkus okyk xzg dHkh cckZn u gksxk] cfYd
ns[kus okys xzgksa dk vlj vius cSBk gksus okys
?kj dh phõksa ij Mky nsxkA (ii) ysfdu vxj
oks mudk nq'eu gks] rks ûkqn gh cckZn gksxk] exj vius
cSBk gksus okys ?kj dh phõksa dks cckZn u
gksus nsxkA
(cs) rhljs ?kj dk vlj dHkh igys ?kj esa ugha
ns ldrk] flok; cqèk dh ûkkl ukyh ds oÃrA
vxj cqèk rhljs ?kj dk vlj igys ?kj esa ys vkos
nks ls ü;knk eq'rjdk xzg ,d ?kj esa
299
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rks igys ?kj vkSj igys ?kj ds xzgksa dk vlj xyk lúk
gh ysaxs] ûokg lc oks feyus feykus okys xzg
ckge ;k cqèk vkSj 'kqDdj ds nksLr gksa ;k nq'euA
blh cqèk dh ukyh ls igys ?kj ds xzgksa dk
vlj rhljs ?kj esa Hkh vk ldrk gS (1] 3] 5] 7
oöSjg) ysfdu vc rhljs ?kj esa bdëk gksus
okys xzgksa dk vlj eank gh u ysaxs] lcdh
feykoV ls tSlk gks] ysaxsA Þrhljk jY;k rks ?kj
xY;kß ;kfu rhljs ls vkus okys igys dks cckZn fd;k
exj igyk jY;k rks rhljk xY;k u gksxkA
nks ls ü;knk eq'rjdk xzg ,d ?kj esa
300
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
luhpj eqafl÷ vkSj jkgq o dsrq iki] rhuksa
dks ,d gh uke ls ikih xzg ;kn fd;k tkrk gSA
jkgq dsrq Hkh luhpj dk lqHkkvks j[krs gSa] exj luhpj
dh rkør ugha j[krs] bYyr('kjkjr) gksrs
gSa] ekywy (urhtk 'kjkjr) ugha gksrsA
gyø ds dkS, esa nkb± rj÷ jkgq] ckb±
rj÷ dsrq vkSj njfe;ku es a luhpj fxurs gS a] rkyw ûkkuk uañ 8
cöSj xzgksa ds ûkkyh txg gksxhA
ikih xzgksa dk lqHkkvks%&
(i) eqøkcyk ij vdsyk xzg gks (nq'eu) rks oks ml nq'eu
xzg gh dh rkør dks õk;y djrs gSaA
(ii) eqøkcyk ij ftl ønj ;k ftrus nq'eu xzg cùrs
tkosaxs] mlh ønj vkSj mruh gh iki djokus
;k djus dh fgEer ikih xzgksa esa cùrh tk;sxhA
(iii) tc eqøkcyk ij nq'eu xzg fdlh vdsys ikih xzg
ikih xzg
301
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ds lkeus bldk nksLr lkFk ysdj vk cSBs] rks
ikih xzg dh rkør u fl÷Z nksxquh ;k ü;knk gksxh
cfYd oks vke gkyr dh ctk;s ûkwc õksj dk iki
djsxk&vkSj djok;sxk] lkFk gh vius nksLr
dks rks ûkwc vkSj cqjh rjg ls ekj nsxkA
(iv) nks dsrq eq'rjdk (,d vly dsrq] nwljk eluwbZ
dsrq ûokg Å¡p eluwbZ] ûokg uhp eluwbZ) nksxquk
eaxy usd dh rkør dks Hkh cckZn dj nsaxsA
(v) mez ds nwljs nkSjk esa eantkZ õSy lkyksa ij
'kq# gksrs gq;s ûkkuk uañ 9 ij ûkkl&ûkkl vlj
j[krs gSaA
luhpj&60] jkgq&42] dsrq&48 lkyk mez
ij 'kq#A
(vi) ikih xzgksa ls dksbZ Hkh ,d tc vius
nwljs ikih HkkbZ;ksa ls feysxk] rks usd Qy nsxkA
ikih xzg
302
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(vii) jkgq dsrq nksuksa ls tks igys ?kjksa esa gks
oks viuk Qy ckn okys esa Mky dj mls usd
dj nsxk] liqnZe crks ek;s ûos'kjk - - - - - cs'kjkA
ûkkuk uañ 2&11&5 esa jkgq ;k dsrq esa
ls tks Hkh dksbZ gksxk] mldk eank Qy gksxk] vkSj
nwljs ij dksbZ vlj u gksxkA
(viii) tc ikih eans vlj ds gksa] rks
c`gLir Hkh eanh gSfl;r dk xq#
gksxk] vkSj buds rk’Yyqø dh otg ls ml
ds vlj ds lkeus nhokjsa [kúh
fxuh tk;saxhA
(ix) ûkkuk uañ 8 ikih xzgksa dh eq'rjdk cSBd
gS] exj jkgq&dsrq dh eq'rjdk cSBd ûkkuk
uEcj 2 gS] tks eluwbZ 'kqDdj gS] vkSj 'kqDdj
dh jk'kh Hkh gSA
ikih xzg
303
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(x) luhpj tc jkgq dsrq ds rk’Yyqø ls usd
vlj dk gks] vkSj jkgq ;k dsrq ds lkFk gh
cSBk gks] edkukr cusaxs] vxj mYV
gks] rks cus cuk;s fcdok nsxk&;k
fxjok nsxkA
ikih xzg
304
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15jkgq ds xzg.k dh fe;kn dsrq dhnks nkSjs
nks lky,d nkSjk,d lky
eq'rjdk nksuksa dh rhu lky (45 lkyk mez rd) gksxhA
jkgq gksos rks dsrq gksxk
ûkkuk
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
nksLr
cjkcjdk
Å¡p
nksLr
cjkcjdk
Å¡p
nksLr
cjkcjdk
uhp
nksLr
cjkcjdk
uhp
dsrq lsrk’Yyqø lwjt ls
usd
fuL÷
usd
usd
usd
usd
fuL÷
usd
xzg.k
eðe
usd
xzg.k
panj ls
usd
usd
usd
fuL÷
usd
usd
çcy
xzg.k
fuL÷
fuL÷
fuL÷
jkgq ls
nksLr
Å¡p
nksLr
Å¡p
nksLr
uhp
nksLr
uhp
lwjt ls
eðe
fuL÷
usd
eðe
fuL÷
usd
usd
fuL÷
fuL÷
usd
usd
fuL÷
panj ls
çcy
usd
fuL÷
fuL÷
eðe
usd
usd
fuL÷
fuL÷
usd
xzg.k
ûkkuk
7
8
9
10
11
12
1
2
3
4
5
6
mez usdlq[k fuL÷
cjkcjdk
cjkcjdk
cjkcjdk
cjkcjdk
mez usdlq[k fuL÷
jkgq dsrq eq'rjdk
305
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(i) ;s xzg nhokj cudj nwljs dk vlj xqe djrs
gSa] exj pyus okyh nhokjsa gS] vxj gyø ds
dkS, esa luhpj ds nk;sa ck;sa jgs] rks xÅ
xzkl esa Hkh dkS, ds lkFk xk¡ vkSj dqÙkk
fgLlknkj gksxsA
(ii) ;s nksuksa xzg ges'kk gh cqèk ds ûkkyh <k¡ps
esa idús jgrs gSa] ;kfu tSlk cqèk gks&
vkSj tgk¡ oks gks] ;s Hkh oSls gh vkSj ogk¡ Hkh
õ:j gksaxs] vkSj lwjt ;k panj dh jks'kuh ;k
xehZ&lnhZ ls ûkqn&c&ûkqn õkfgj gks tk;saxs]
;k vxj irk ysuk gks fd jkgq dSlk gS] rks panj dk
mikvks djsa] vkSj dsrq ds fy;s lwjt dk mikvks
djs a&ûkqn&c&ûkqn gh bu nksuks a dk fnyh iki idúk
tk;sxkA
(iii) lwjt dks jkgq xzg.k yxkrk gS] vkSj panj
jkgq dsrq eq'rjdk
306
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dks dsrq& ;kfu tc lwjt jkgq bdës gksa uEcj 9&12
lwjt xzg.k " panj dsrq " " " 6 &
panj xzg.kA
jkgq ;k lwjt xzg.k dk eank õekuk
dsrqq panj " " " "
2 lky
1 ";k
dqy 3 lky gksxkA
,sls oÃr esa 'kqDdj cqèk eq'rjdk ;k vdsys vdsys
dh phõksa ls nku] dY;k.k ekuk gSA
(iv) dsrq o jkgq dks luhpj ds lk¡i dh nqe
vkSj flj Hkh ekuk gSA bYe tksfr"k esa ;s ,d
nwljs ls lkrosa gksaxs] exj yky fdrkc
esa ;s 'krZ ugha gSA
;s ,d gh ?kj esa bdës Hkh gks tkrs
gSaA gkFk dk vaxwBk] ftLekuh fgLlk jkgq dsrq
eq'rjdk gSA
jkgq dsrq eq'rjdk
307
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(v) jax fcjax phõ gks vkSj yky jax dk lkFk gks
rks cqèk gksxk] vkSj reke ckrsa vlj fe;kn vlj oöSjg
lc cqèk dh yasxsA
lwjt
eaxy
lwjt
'kqDdj
panj
luhpj
luhpj
cq/k
luhpj
luhpj
eq'rjdk uhp jkgq
" "Å¡p
" usd dsrq
" Å¡p dsrq
" uhp dsrq
eluwbZ 'kqDdj
ftlesa jkgq ds
>xús Qlkn
vkSj dsrq ds ,s'k&
nqfu;koh
lq[k
ctqõ
vkSyknvks&b'kjr 'kkfey gSaA
(vi) viuh viuh eqøjjkZ jk'kh ;k iôs ?kj ls ckgj
tc nksuksa eq'rjdk & rks nksuksa dk Qy jíh gksxkA
(vii) jkgq pkch] dsrq dqÙkk ;k lc xzgksa dks pykus
okys gSa] ysfdu jkgq dsrq dks c`gLir pyk;sxk
tks cqèk ds nk;jk esa idús gq;s gSaA
jkgq dsrq eq'rjdk
308
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
uqÃlku 5 lky] firk nq[kh&10½ lky]
vkSykn 21 lky] mez 90 lkyA lkye pus L;kgA
nksuksa dk nq'eukuk vkSj ûkjkc Qy gksxkA
c`gLir fxuk iou rks] jkgq èkq¡vk gqvkA
nksuksa ds pyus fQjus dks] vkdk'k cu x;kA
c`gLir dk ç.k gS ;s] Vsùk dHkh u gksxkA
gS xt us øle ikbZ] lhèkk u oks pysxkA
?kj ls pys Fks ,d ls] vc ckjg12 gks x;kA
rfd;k ÷øhj lkèkq dk] èkq¡vkèkkj gks x;kA
pyrs lqcg ls nksuksa Fks] rc 'kke gks x;kA
xq# yxk lekfèk esa] lqulku gks x;kA
èkq¡vk gVs u lkèkq tkxs] nksuksa viuh y; esa gSA
nqfu;k ds lc cUns lkFkh] bu nksuksa dh 'kj.k esa gSA
>xúk cùk rohy] rks lwjt Hkh vk x;kA
panj cuk gS ?kksús rks] cqèk ifg;s gks x;kA
jkgq c`gLir
309
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kqDdj cuk tks feêh Fkk] vc y{eh gqvkA
eaxy us 'ksjh Nksúh Fkh] vc phrk gks x;kA
ysVk iúk tks lk¡i Fkk] vc HkSjksa gks x;kA
dsrq ds vkrs vkrs gh] lc ûokc gks x;kA
gkFkh us flj VVksyk rks] Vqdús gSa ik;s nksA
dsrq tks xq# ds uhps Fkk] blds Hkh jax nksA
c`gLir us vk¡[k [kksyh rks] ns[ks tgku nksA
jktk ÷øhj gksrs Hkh] føLer nks jaxh gksA
dsrq ds mikvks ls jkgq dk eank vlj nwj gksxk]
vxj dsrq yúdk Hkh eank vkSj ukyk;ø gks rks ekrk dh
ek÷Zr panj dk mikvks enn nsxkA
tkS (vukt) ds nkus nwèk esa èkksdj
ikl j[kus ds ckn gj jksõ nfj;k esa cgkrs tkuk
40&43 fnu eqckfjd gksxk] ;k dsrq ds jax
jkgq c`gLir
310
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ds ux dh vaxwBh dks xk; ds twBs ikuh ls
èkksdj 40&43 fnu rd eqckfjd Qy gksxkA
lekfèk [kqyrs gh eaxy dh phõksa dk nku Hkh
õ:jh gksxk] oukZ ogh èkq¡èk gksxhA
maxyh ij lhèks ûkr rknkn esa ,d gks&
÷¸;kõ o lûkhA
2% vc jkgq pqi gksxk&xq# dk mins'k lqusxkA
öjhcksa dk ennxkj] usdh ds dke cgqr djsxkA
nk;sa vaxwBs ij ;gh ûkr ;kfu ûkkuk uañ 2 esa
enZ dh rj÷ ls vkSykn vkSj ck¡, vaxwBs
ij ;kfu ûkkuk uañ 8 esa vkSjr dh rj÷ dh
vkSykn gksxhA vc cqèk ftrus ?kj nwj gksxk mruh
yúfd;k¡ gksaxh] ckøh yúdsA
3% jkgq dh iwjh mez ds ckn usd vlj gksxkA lkr
[kús ûkr] vk¡[k dh gksf'k;kjh ü;knk gks] cgknqj gksxkA
jkgq c`gLir
ûkkukuañ 1%
311
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
4% pkj [kús ûkr & mÙke panj dk iwjk ÷k;nk gksA
5% 5 " " & gkfde ;k ljnkj gksA
6% firk vkSj llqjky nksuksa esa ls ,d gh gksxk] vxj nksuksa
gh fõUnk gksa rks ,d dks nek õ:j gksxkA
Ng [kús ûkr % tokuh esa ûkwc vkjke ikosA
8% vkB " " % fõUnxh ûkkukiwjh dk uke gksA
12% rhu ûkr% vÃyean] gquj vkSj is'kk nLrdkjh
ls ,slk u÷k u gksA
ckøh ?kj % viuk viuk vljA
vxj dq.Myh esa jkgq igys ?kjksa esa ;k igys
gks rks c`gLir nqfu;koh vlj dk gksxk] vxj c`gLir
igys ?kjksa esa ;k igys gks rks c`gLir öSch
rkør dk Hkh ekfyd gksxkA
nksuksa eq'rjdk ;k nksuksa gh tqnk&tqnk] exj nksuksa gh
jíh gksa (nq'euksa ls nck;s) rks cqèk gksxk]
jkgq c`gLir
312
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vkSj cqèk dk õkrh lqHkkvks ÷Slyk djsxkA
(cs) tc rd lwjt] panj] eaxy
øk;e vkSj jkgq Å¡p ?kj dk gks&cgLir nksuks a tgk¡
dk ekfyd gksxkA
jkgq c`gLir
313
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vkSykn jíh 21 lkyA ,sls Vsos esa eaxy
ûkqn jkgq dks nckrk gksxk] oukZ bldh mez dk gj ?kúh ûkrjk
gksxk] lwjt xzg.k gksxkA coÃr lwjt xzg.k
jkgq dh phõksa (lwjt ds nq'eu xzgksa) dks nfj;k
(pyrs ikuh) esa cgkuk eqckfjd gksxkA
lwjt tc jkgq dks ns[ks rks jkgq ds vkfr'kh
ekík dh ygj vkSj Hkh xeZ gksdj vxys ?kjksa ij Hkh
cqjk vlj djsaxh] elyu lwjt gksos 2 esa]
vkSj jkgq uañ 6 esa] vc jkgq 6 ls 12 ij Hkh vlj
nsxk] vkSj 6 ds lkFk yxrs ûkkus uañ 7 ij Hkh vlj
nsxk] (7 ls vkxs D;ksafd n`f"V pyrh ugha bl
fy, ogk¡ rd gh egnwn jg x;k)A
eans vlj dk mikvks% rk¡cs dk iSlk vkx esa
tykoas] tys gq, iSls dks ?kj ls ckgj ys tkrs
oÃr cky cPpksa dks lkeus vkus ls cpkosa] oukZ
jkgq lwjt
314
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
mu ij cqjk vlj fxuk gSA
tc jkgq ns[ks lwjt dks ;k lkFk gh gksos
rks lwjt xzg.k gksxkA nku dY;k.k ekuk gSA
jkgq vkx] pksjh] cqûkkj dk Hkh ekfyd gS]
blfy;s coÃr pksjh] tkS dks fdlh txg cks> ds uhps
can djsa] vkSj coÃr cqûkkj tkS ds lkFk xqú feykdj
nku djsa] ;k tkS vkSj ehBk nku djsa] vxj dke;kc
u gks&tkS dks nw/k esa /kksdj ;k xÅ is'kkc esa
/kksdj (tc dsrq Hkh eank gks) nfj;k esa cgk
nsosaA
vxj nksuksa ds lkFk panj Hkh 'kkfey gksrk gksos
rks ftl ?kj esa jkgq panj ls fey jgk gS] jkgq dk
vlj ogk¡ rd gh egnwn jgsxk] vkSj mlh ?kj
dks gh cckZn djsxkA
ûkkuk uEcj 5% jkgq ds oÃr rd ûkkuk vkSykn cckZn vkSj
jkgq lwjt
315
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
21 lkyk mez rd dh vkSykn rckgA
nksuksa ua 5 vkSj
panj uaÛ 4
jkgq ds oÃr rd fu/kZu] fl÷Z
vkbZ pykbZ gksos] llqjky Hkh
eans vkSj ekew¡ ?kj Hkh ohjkuA
9% lwjt xzg.k gksxkA
10&11% mez fl÷Z 22 lky rd gksxh & tc ûkkuk uañ 8
esa mez dks jíh djus okys xzg gksa] vkSj lkFk gh lwjt
jkgq eq'rjdk cSBs gks aA (i) ûkkuk uañ 10 es a % vkSj luhpj e;
óh xzg cSBs gksa ûkkuk uañ 2 esa& ;k
(ii) ûkkuk uañ 11 esa % lwjt jkgq gksa vkSj luhpj ûkqn mez
dks jíh eank ;k u"V cckZn djus okys ?kjksa esa
gks&;k oks ûkqn gh eank gks jgk gks] exj uj xzg dh
enn lkFk@lkFkh u gks & oukZ mez yEch gksxhA
12% lwjt xzg.k gksxkA
ckøh ?kj% viuk&viuk Qy gksxkA
jkgq lwjt
316
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ikuh dk ûkkS÷ fuL÷ mezA coÃr panj xzg.k
jkgq dh phõksa (panj ds nq'eu xzgksa dh phõsa)
dks pyrs ikuh esa cgkuk eqckfjd gksxkA
eq'rjdk gksus ij panj dk vlj eðe vkSj Hkksapky
(jkgq dk) panj cSBk gksus okys ?kj rd gh egnwn
gksxkA ûkqn jkgq Hkh rasanq, ls idúk gqvk gksxk]
;kfu llqjky Hkh cckZn gksaxsA (fl÷Z ekyh gkyr
esa) nfj;k dk ikuh Hkh nks Vqdúksa esa gksxkA ÷õhZ
oge] fpUrk yxh jgs] ;k ÷õhZ oge ls nhokuk gksosA
nksuksa eq'rjdk dq.Myh ds igys ?kjksa esa (1 ls
6 rd) ftl ûkkuk uEcj esa gksosa] mrus lky mez
rd ekrk ij cks> cfYd mldh mez rd cckZn djs] vkSj
jkgq dh ekSrA (vpkud xksyh yxus dh rjg] Iysx gknlk]
cPpk iSnk gksus ij fNys esa gh)A ÷kSju tk¡&cgø gksA
panj dh tkunkj phõksa ij eank vlj gksxkA
jkgq panj
317
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
(cs) vxj ckn ds ?kjksa esa (7 rk 12) eq'rjdk
gksa] rks ekrk o panj dh tkunkj phõksa dh mez ij dksbZ
cqjk vlj u gksxk] vxj dHkh cqjk vlj gksos rks ekrk o ekSywn
(cPpk ûkqn dq.Myh okyk) nksuksa ij gh bdëk gksxk] oks Hkh
panj dh mez (24 lkyk) rd ftl ?kj esa bdës
gksa] ogk¡ rks bl ?kj dh phõksa dk jkgq o panj
nksuksa dk gh cqjk vlj gksxkA jkgq ds eans vlj dks dsrq
gh gVk ldrk gS] vxj oks Hkh eank gksos rks cq/k
øk;e djas] vxj oks Hkh eank gksos rks eaxy dh enn
ysosa] vxj oks Hkh u gksos rks c`gLir dh enn
vkSj mikvks dkjvken gksxk]oukZ ûkqn panj dk mikvks ;k vkûkhj
ij luhpj dke nsxkA
ûkkuk uEcj 9% fuL÷ pk¡n xzg.k gksxkA
ckøh ?kj% viuk viuk Qy gksxkA
jkgq panj
318
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkkyh cq/k eank] nq'eukuk vkSj ûkjkc Qy gksxkA
ikxy 'kqDdj gksxk] ftlesa fd cq/k dh enn u
gksxh] ;k 'kqDdj dh txg fl÷Z cq/k ûkkyh Qwy gh
gksxk&vkSj eank] vkSjr vkSj y{eh nksuksa cckZn] exj
Qksdh büõr cjøjkj jgs] vxj ûkqn 'kqDdj ds ?kj
gh jkgq vk tkos] rks ûkkuk 'kqDdj o cq/k nksuksa gh cckZn
gksaxs] cfYd ûkqn mez Hkh 24 rd ûkRe ysaxs]
D;ksafd vc uEcj 1 esa dsrq Hkh eank gksxk] tks ekrk
o ekrk ?kj cckZn dj jgk gksxk] vkSj panj u"V gks
jgk gksxkA nksuks a dk eq'rjdk vlj xqnk(Vêh dh txg) ds
bnZ fxnZ fgLlk esa õkfgj gksxkA vc panj 'kqDdj
nksuks a dk eq'rjdk mikvks ;kfu nw/k esa eD[ku dk mikvks
;k ukfj;y dk nku eqckfjd gksxkA
ûkkuk uEcj 1% vkSjr dh fneköh ûkjkfc;k¡ gksaxh] lsgr eanhA
12% xks vc 'kqDdj Å¡p fQj Hkh bldh lsgr eanh
jkgq 'kqDdj
319
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
exj y{eh ûkqn enZ dh rks õ:j cckZn gksxh] ftlds fy;s
jkgq dk uhyk Qwy feêh esa coÃr 'kke nckrs
tkus ls enn gksxhA
ckøh ?kj % viuk viuk Qy gksxkA
tc 'kqDdj vius fdlh nq'eu ds ?kj cSBk gks]
vkSj jkgq Hkh eq'rjdk nhokj ;k fdlh <ax ij mls
ns[k lds] ;k tquwch njokõk okys edku dk lkFk
gksos] 'kqDdj dk Qy gj rjg ls jíh gksxk] ml
?kj dk ftlesa fd oks cSBk gks lsgr Hkh eanhA
nk;k¡ fgLlk ftLe vkSjr ij pk¡nh (NYyk oöSjg øk;e
djsaA)
jkgq 'kqDdj
320
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
uqÃlku 5 lky] jksVh o pwYgkA
jkgq unkjn] eaxy dk mÙkeA
gkFkh e; egkor bdës] vc jkgq 'kjkjr
ugha dj ldrk] ysfdu vxj tqnk&tqnk gksosa
rks cköh gkFkh gksxkA ;k nksuksa vxj ,sls ?kjksa
esa gksa] tgk¡ fd jkgq ;k eaxy nksuksa esa ls
dksbZ ,d eank ;k uhp gksos] rks xank gkFkh
gksos] tks viuh gh ÷kSt dks ekjsA ysfdu
vxj ,sls ?kjksa esa gksa] tgk¡ fd jkgq
ûkqn Å¡p gks (3] 6) rks jktk dk gkFkh ;k oks
'kûl ûkqn ekfuUn jktk gksxkA
tc eaxy ns[ks jkgq dks& rks jkgq dk
cqjk vlj u gksxkA
tc jkgq ns[ks eaxy dks& rks ckõqvksa dh
rdyh÷] ;k isV vkSj ûkwu dh lûr ûkjkfc;k¡
jkgq eaxy
321
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ftLe ds nk;sa fgLlk ij õkfgj gksaxh]
vc panj dk mikvks ennxkj gksxkA
jkgq pwYgk gksrk gS] eaxy jksVh&
ikuh] vxj jksVh [kkus vkSj jksVh idkus
dh txg ,d gks rks&jkgq dk vlj xqe gh
jgsxkA
jkgq eaxy
322
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nksuksa dk mÙke&ûkqn vius fy;sA
jkgq gkFkh dk ftLe vkSj cq/k mldk lw¡M
gS] tc eq'rjdk gksa] vkSj dq.Myh ds igys
?kjksa esa gksa (1 rk 6) eqckfjd vkSj
mÙke Qy nsaxs] ysfdu vxj tqnk&tqnk gksa]
;k nksuksa eq'rjdk dq.Myh ds ckn ds ?kjksa esa
(7 rk 12)¹A esa gksa rks] nksuksa dk Qy eank
gksxk] ekSr xw¡trh gksxh] D;ksafd vc dsrq
Hkh ihNs ls viuk vlj ns jgk gksxkA
nksuksa esa çcy dkSu gS dk tokc] xq«rkj
ds ÷Slyk ij gksxkA
nksuksa eq'rjdk VVhgjh(ifjUnk) gksaxs] vc
ifjUnksa ûkkldj VVhgjh ds ekjus ls nksuksa gh
økfcy&,&bykt u jgsaxs&cõfj;k f'kdkjA
¹A flok; ûkkuk uEcj 11 ftl ij ûkkuk uEcj 5 ds dsrq dk dksbZ vlj u gksxkA
jkgq cq/k
323
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nksuksa eq'rjdk ;k
nf"V ls feysa}cq/k ds ennxkj] Å¡p ?kj dh
jk'kh ;k blds nksLr xzg
dh jk'kh esa gksa] rks ckõ gksaxsA
jkgq ds nksLr luhpj
ûkkuk uEcj 10&11
cq/k ds nksLr lwjt
ûkkuk uEcj 5
dsrq
6
'kqDdj
2&7
ckøh ?kjksa esa
VVhgjh dh
gSfl;r ds
gksaxsA
exj ckõ ls f'kdkj [ksy dj ifjUnksa dk ekjuk
ûkkl dj NksVs&NksVs ifjUnksa dks ejokus ls
nksuksa dh rkør ûkRe gksxhA tc nksuksa fdlh ,sls
?kj ;k ,slh gkyr esa cSBs gksa] tgk¡ fd nksuksa
esa ls fdlh ,d dk Hkh Qy dq.Myh okys ds fy;s
fdlh igyw esa Hkh eank gksos&rks vc nksuksa dk
jkgq cq/k
324
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Qy mlds vius fy;s eqckfjd o mÙke gksxk] exj
mldh cq/k ;k jkgq dh tkunkj phõksa dk eank vlj
djsaxs] ;kfu yúdh cgu oöSjg csok o llqjky
rckg ;k eans gky gksaxsA
jkgq&õqcku dk rsUnqvk ;k vk¡[kksa dk Vsùk
iu ;k ,d NksVh nwljh øk;e Hkh gks tkrk
gS] tcfd jkgq ûkqn ;k nksuksa jkgq cq/k eq'rjdk
c`gLir dh jk'kh 9&12 ;k 11 esa gksa ;k
nksuksa dk rk’Yyqø bu ?kjksa esa vk 'kkfey gksos]
;k Vdjkvks oöSjg vk tkosA
ûkkuk uEcj 1% vkSykn ds fc?ku gksaxsA
2% cgu xks vehj nkSyrean gksxh exj tYn csok gksxh]
1 ,sõu lkr fnu] ekg] lky ds vUnj vUnj csok gksxh]
ftldk mikvks eöjch nhokj ls pwYgk ;k coÃr 'kknh vkx dk cUn djukA
ckøh ?kj % viuk viuk QyA
jkgq cq/k
325
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gkfu 15 lky] ges'kk 'kDdhA
luhpj ekSr dk ;e rks jkgq bldh lokjh
dk gkFkh gksxkA bPN~;k/kkjh] ûkõkuk dk ekfyd
ennxkj lk¡i gksxkA
nksuksa eq'rjdk & ftLe ij in~e dk fu'kku Hkh gksxkA
ekewyh NksVk lk L;kg fu'kku ûkky vdsyk jkgq]
cúk exj njE;kuk in~e vkSj cgqr gh cúk L;kg fu'kku
ylu ;k xzg.k gksxkA
in~e ftLe ij iks'khnk gksos] ;k dq.Myh
esa nksuksa eq'rjdk dks dksbZ xzg u ns[krk gksos
vkSj gks Hkh ftLe ij nkb± rj÷] ;kfu ûkkuk uañ
1 rk 6 esa nksuksa eq'rjdk gksa] rks fugk;r
eqckfjd gksxkA
in~e rknkn esa 1 ls 4 rd ;k nksuksa ûkkuk
uañ 1 rk 4 esa gksa & rks jktk gksxk] lkfgc&,&bøckyA
jkgq luhpj
326
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
in~e gksa 5 ls 8 vnn rd & ;kfu nksuksa
5 rk 8 ûkkuk uañ esa & egkjktkA rknkn in~e
9 rk 12 ;k ûkkus uañ 9 rk 12 esa & ;ksxh gksxkA
jkgq ns[¨ luhpj dks% yksgs ls rk¡ck gksos]
lwjt dk dke nsosA
luhpj ns[ks jkgq dks% gln ls rckg gksos] jkgq
cjfûkyk÷ pysA
jkgq luhpj
327
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fdlh rjg Hkh feyrs gksa] ekSr xw¡tsA js[kk
dk ;dk;d VwVus ls fu'kkuh gks tk;sxh] fd dksbZ
vpkud vk÷r vk jgh gS] tkuoj dqÙkk dsrq] fcYyh
jkgq] cqyUn vkokõ jksosa ;k tkuoj jksus ;k eaMykus
yxsa] vkSj ûkkldj tc cq/k uañ 12 dk gks] vkSj
6&12 ds rk’Yyqø ls rhuksa fey jgs gksaA
õqcku] rkyw L;kg gksosa] vkSykn ejsA
vkSjr nqf[k;k] ûkkunku dks cnuke djus okyk vkSj
ûkqn Hkh ekSr&nj&ekSr ns[kdj vkûkhj ij cqjh
ekSr ejsA 32 nk¡r okys ls cqjh
vkokõ ds iôs vlj esa cù dj gksos] dkyh vkSj
L;kg xgjh vk¡[k ekjp'ek Hkh eugwl ntkZ esa
vOoy gksxk] tks ûkqn Hkh cckZn vkSj lkfFk;ksa dks Hkh
rckg ns[ks ;k djsA
jkgq dsrq cq/k
328
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
c`gLir vkSj panj nksuksa esa ls fdlh dk Hkh
Qy jíh u gksxk] exj vkSjr dk lq[k gYdk gksxk]
ûkkldj ûkkuk uañ 12 esaA
ûkkuk uañ 12 esa pwafd c`gLir pqi gksrk
gS] jkgq ds lkFk vkSj panj Hkh uañ 12 esa
gYdk gksrk gS & blfy, enks± o fó;ksa ('kqDdj
o panj dh eqr’Yyøk) dk lq[k rks õ:j gYdk gksxk] exj
nksuksa xzgksa (panj o c`gLir) ds nwljksa
vljksa ij dksbZ ûkjkc vlj u gksxk] tkuksa ij cqjk
vlj u gksxk] fl÷Z ckgeh lq[k gYdk fxurs gSaA
jkgq panj luhpj%y{eh o fó;ks a
(vkSjr o ekrk) dk
dk lq[k gYdk gksxk] ûkkldj ûkkuk uañ 12 esaaaA
jkgq lwjt 'kqDdj%vkSjr dh lsgr jíhA
fneköh deõksjh] nhokuxh
jkgq panj c`gLir
329
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
oöSjg] ûkkldj ûkkuk uañ 1 esaA
jkgq lwjt panj%panj cckZnA /ku o
ekrk nksuksa eansA jkr
fnu nksuksa oÃr nqf[k;k] vÃy enn u nsosA /ku
nq[k [kús djrk tkosA
ûkkuk uEcj
5 esa
vc lwjt dh ûkqn viuh rks enn gksxh]
exj panj dh phõsa vkSj ûkkuk uañ 5
dh eqr’Yyøk phõsa vkSykn oöSjg rckg t+:j gksaxh]
exj cht u"V u gksxk] panj fQj Hkh eqvk÷
djok nsxk] ;k uLy c<+k nsxk&cõfj;k cq/k dk
mikvks ;k nqxkZ iwtu enn nsxkA
jkgq lwjt cq/k%'kkfn;k¡ ,d ls ü;knkA
xgLrh lq[k cckZnA
(vkSykn eanh)A cq/k ;k cgu cckZn gksos] c'krsZ fd
'kqDdj fdlh vkSj xzg dk lkFkh xzg u gksos] oukZ
jkgq lwjt 'kqDdj
330
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rknkn 'kknh nks u gksxh] exj ckøh ogh eank gkyA
jkgq 'kqDdj dsrq%edku ds xks'ks okyksa
edkuksa esa 'kknh yúdh
dh u gksxh] 'kknh rd tc dsrq igys ?kjksa
esa gksaaA ysfdu tc ckn ds ?kjksa esa & yúdksa
dh 'kknh u gksxhA
'kknh dbZ ckj vkSj vkSjrsa
dbZ ,d] exj fQj Hkh
x`gLrh lq[k eank] ûkkldj ûkkuk uañ 7 esaA
'kknh vkSj vkSykn dk ûkkldj eank gky vkSj
xúcú gksosA
ûkqn õkrh ûkpkZ esa
datwl exj fu/kZu
u gksxk] ûkkldj ûkkuk uañ 12 esa rks fl÷Z ek;k dk jk[kk
gksxk] dSf÷;r esa ewly dh rjg dk gky gksxkA
jkgq cq/k 'kqDdj%&
jkgq cq/k c`gLir%&
jkgq lwjt cq/k
331
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
jkgq cq/k panj%&vc okfyn Mwc
ejs] exj panj
ij cqjk vlj u gksxkA
enks± dk lq[k
gYdk gksxk] ûkkl
dj ûkkuk uañ 12 esaA
'kknh esa enks±
vkSjrksa dh eqûkkfy÷r]
uktk;õ vkSj ÷kyrw ûkpkZ ls /ku dk uqÃlku oöSjgA
pkjksa
xzgksa
dk jkgq dh mez 42 lkyk mez rd jíh Qy] ml
?kj dh phõksa dk ftlesa oks cSBs gksaA
ftl ?kj esa cSBs
gksa vc mldk
jkgq c`gLir luhpj%&
jkgq eaxy 'kqDdj cqèk%&
jkgq c`gLir cqèk panj %&
jkgq eaxy luhpj cq/k%&
jkgq cq/k panj
332
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eank gky u gksxk] ysfdu vxj eq'rjdk nhokj okys ?kj
esa lwjt Hkh cSBk gks] rks rknkn eSEcjku ij rks
dksbZ vlj cqjk u gksxk] exj jkgq dh cqjh rklhj]
pksjh] /ku gkfu õ:j gksxhA dksbZ HkkbZ rks
ykoYn] dksbZ iwjh ePN js[kk dk ekfyd lkfgc&,&bøcky
gksxk] exj yúfd;k¡ nqf[k;k ejhõ gh gksaxhA
enn nsos&rks pk¡nh dh ngyhõ] vkSj tuwch njokõk
cckZn djsA
jkgq eaxy luhpj cq/k
333
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nq'eu 40 lky] tc fcYeqøkfcy] eq'rjdk
rks usd gksxkA yhew] õnZ yhew eafnj esaA
xq# iwtk vLFkku ijA ekew¡ ejsa rks
cs'kd] gelk;s ekjs tkosa rks lp] (cq/k
ds uañ 6 ds Qy) exj cgLir dk õkrh Qy eank
u gksxk] vkSj ûkqn dsrq (vkSykn) Å¡p vlj dk gksxkA
iksfj;ksa ij la[k dk vlj vc çcy gksxk] tc
nksuksa esa ls fdlh ,d dk Qy fdlh rjg Hkh eank
gksos] rks nksuksa dk dq.Myh okys ds fy, mÙke vkSj
eqckfjd gksxk] exj dsrq o c`gLir dh tkunkj
phõksa dk Qy eank gksxkA
ûkkuk uañ 1% ,d la[k] ges'kk vkjke ikosA
2% yEck psgjk pkSúh is'kkuh] gennZ cqyan erckZ gksxkA
3% pkSúk psgjk o rax is'kkuh (tc uañ 8 esa nq'eu xzg
gksa) ûkqnöõZ eanHkkx gksxk] uañ 8 esa nksLr
dsrq c`gLir
334
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gksa rks gqDejku vklwnk gky g¨xkA
4% rknkn la[k 4& rkyhe okyk gksosA
6% ûkkuk uañ 2 dh nf"V ds xzgksa ds rk’Yyqø ls vxj %&
(i) dsrq uhp eank exj cgLir øk;e&igyh v©ykn dk lq[k
u gksA (ii) dsrq øk;e c`gLir eank & nwljksa dk
öqykeA (iii) n`f"V ûkkyh ;k nksuksa lkFkh & ûqk'köqõjku
gksosA
7 % riLoh exj eq÷fyl] rknkn la[k 5
8 % nfyæh " " ] " " 2
12 % rknkn la[k 6 ;k ü;knk] cúk gh vehj gksA
ckøh ?kj% viuk viuk vljA
dsrq c`gLir
335
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
coÃr xzg.k lwjt] lwjt ds nq'eu xzgksa
dh phõsa] dsrq dh phõksa dk pyrs ikuh esa cgkuk
eqckfjd gksxkA lwjt dk Qy eðe gksxkA
dsrq ûkqn cckZn gksxk] jkt njckj dh dekbZ
dks xzg.k ls L;kg dj nsxk] ûkqn dsrq(yúds)
dh vkSjr Hkh feõkZ gYdk] lkjaxh Hkkjh dh gkyr
gksxh] ;k dqÙkk lwjt dh rj÷ eq¡g djds jks,xk
;k dqÙks dks ekSr ds ;e uõj vk,¡xsA cgjgky
vkSykn dk Qy eank gksxk] ;k vkSykn dh vkSykn iksrs
cln eqf'dy gkfõj gkssaxsA ûkqn dq.Myh okys dh
mez ij dksbZ eank vlj u gksxk] vxj gksxk] rks fl÷Z
ckny dk lk;k gksxk] exj lwjt xzg.k u gksxk]
ij eðe rks õ:j gksxkA
dsrq lwjt
336
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
yúfd;k¡ 6 lky (uj xzg&c`gLir] lwjt]
eaxy)A ,sls Vsos esa Å¡p ;k mEnk vkSj øk;e gksxk]
oukZ oks ukøkfcy x`gLr gksxkA
pk¡n xzg.k gksxk] fl÷Z mu ckrksa ij tks
jkgq panj eq'rjdk esa fy[kh gaSA vxj panj ûkqn
uhp gks ;k ikrky ds ûkkuk uEcj 6 esa gks ;k cq/k
dh ekj ls ej jgk gks] rks ekrk vkSj csVs nksuksa ds
fy, ekSr rd dk xzg.k gksxk] ftldk bykt dsrq
dh nksjaxh exj yky jax vf'k;k dk lkFk ennxkj
gksxk] ;k coÃr panj xzg.k] pyrs ikuh esa dsrq
dh (panj ds nq'eu xzgksa) phõsa cgkuk
eqckfjd gksxkA
nksuksa fcYeqøkfcy ;k n`f"V esa] nksuksa dk eank
Qy] ûkkldj tc ,d rks gks ûkkuk uEcj 3 esa]
vkSj nwljk gksos ûkkuk uEcj 11 esaA
dsrq panj
337
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nq'eu 40 lky] usd ?kjksa esa usd o
cn ?kjksa esa cqjk vlj gksxkA
ûkkuk uEcj 1 %
nksuksa uañ1 vkSj eaxy uañ4 vkSykn
vkSj nwljksa dh ekSrsa
vkSykn ds fc?ku
ykoYnh rd
ûkjkc djsaA
6% nksuksa dk eank gkyA dqÙks dks ?kh gõe u gksxk dk
gky gksxk] vkSjr ck¡> gksxhA
12% vkSjr cgknqjh esa lwvjuh gksxh] 12 cPps]
oks Hkh lwvj dh rjg mEnk lsgr vkSj cgknqj o
lqf[k;k gksaxsA
ckøh ?kj% viuk viuk vljA
dsrq 'kqDdj
338
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Qksdk ,s'k 3 lky] yúds 24 lky]
,d vly dsrq nwljk eluwbZ dsrq ('kqDdj&luhpj eq'rjdk)A
tc ;s eq'rjdk gksaxs] 'kqDdj luhpj Hkh
eq'rjdk gksaxsA
bdës ;k ckge n`f"V esa gkas] rks eaxy
nksxquk usd gksxk] ysfdu dsrq vkSj eaxy fl÷Z nksuksa
n`f"V ;k eqøkcyk ij 'ksj dh dqÙks dh yúkbZ gksxhA
gqDejku vklwnk] nksuks a dk tqnk&tqnk vkSj mÙke Qy gksxkA
9 % 28 lkyk mez ls gkykr rcnhyh ij gksaxs] ûkkuk
uEcj 3&5 ds xzg eqafl÷ gksaxs] edku dh
cqfu;kn (ns[kks uhps fn;k vlj ûkkuk uañ 10) nq#Lr
gksus ij usd vlj gksxkA panj ehag dk ikuh ennxkj
gksxk] dsrq Hkh vc mEnk vlj dk gksxkA
10 % 28 lkyk mez ds ckn gkykr jíh gksaxs] eaxy
cn gksxk] vkSykn rckg ;k unkjn gksxhA 45 lkyk mez
dsrq eaxy
ûkkukuañ 2%
339
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rd eank jgsxkA
dsrq ?kj 10osa dk 'kDdh] dqÙkk] yúdk eansA
eaxy Hkh ûokg 10osa gksos] fQj Hkh nksuksa eansA
vc mikvks dsrq gksxk] ;k panj dk ikuhA
egy edkuk¡ uhps nsos] nw/k 'kgn oks çk.khA
ckfj'k dk ikuh] ;k 'kgn ûkkfyl pk¡nh ds crZu
esa edku dh cqfu;kn esa nckosA
11% nksuksa uañ 11 esa gkas] rks eaxy uañ 10 dk Qy
nsaxs& c'krsZ fd pkSdh ekStwn gksA
ckøh ?kj % viuk viuk Qy ysaxsA
dsrq eaxy
340
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
nq'eu 37&40 lkyA dsrq dqÙkk] cq/k nqeA
nksuksa nq'eu] gúdk;s dqÙks dh nqe us mls ikxy
fd;kA nksuksa dk Qy eankA
cq/k tc dsrq ds lkFk gks rks cq/k ?kj dk
exj dsrq uhp gksxk] ekSr ugha rks v¸;ke&,&xfnZ'k
õ:j gksxk] fcjhZ tkuoj ftlls gkFkh Hkh Mj
dj Hkkxrk gSA eaxy dk mikvks ennxkj gksxkA
nksuksa fcYeqøkfcy ;k n`f"V esa% nksuksa dk eank
Qy] ûkkldj tSlk ,d gks] ûkkuk uEcj 3 esa
vkSj nwljk 11 esaA
dsrq dh phõksa is dsrq eank] ij eank u nwljks a ijA
cq/k Hkh xj ok¡ lkFkh gks] ûkqn eank cqjk nwljksa ijA
ckøh ?kj % viuk viuk vljA
dsrq cq/k (jk'khQy)
ûkkukuEcj 6
341
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fuL÷ mez ij luhpj dk ÷Slyk] yúds 24 lkyA
nksuksa dk mÙke QyA
tc rd fl÷Z nksuksa bdës eqckfjd] tc
dksbZ Hkh rhljk xzg feyk] rhuksa gh dk Qy eank
gksxk] nksuksa eq'rjdk bLrøyky gksxkA
ûkkuk uañ 6% Å/kZ js[kk ihB esa] mez 70 lky gksxhA
9% fugk;r eqckfjd] Hkkjh øchyk] /ku nkSyr
'kkgkuk] 'kku dh mez vkSj yEck vlkZ lq[k lkxj
dk gksxkA iq'r&nj&iq'r eqckfjd gksxk] iwjh
lnh rd usd gksxkA
ckøh ?kj% viuk viuk vlj ysaxsA
dsrq luhpj
342
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
yk[kksa&irh fQj Hkh nqf[k;k] vÃy enn u nsosA
u fnu pSu] u jkr vkjke] nqxkZ iwtu vkSj cq/k dk
mikvks ennxkj gksxk] dsrq dk Qy eank gh gksxkA
ûkkuk uañ 5 % lwjt dh rks vc enn gksxh] panj vkSj dsrq nksuks a
cckZn] vkSykn rckg] exj uLy can u gksxh] cq/k dk
viuk Qy enn nsxk] ûkkuk uEcj 5 dks cckZnh ls
jksd ysxkA
rhuksa dk gh Qy eank
ûkkldj ûkkuk uañ 7 esaA
'kknh] vkSjr] vkSykn oöSjg esa lûr xúcú gksosA
dsrq o eaxy dk
viuk viuk Qy gksxkA
} fQj Hkh 45 lkyk mej rd ennxkj] ckn
esa csek;uh] ûkqn ,slk 'kûl 45
HkkbZ yaxúk
o fu/kZu
lkyk mez rd føLer ds eSnku esa gYdk gh jgsA
dsrq 'kqDdj cq/k%&
dsrq eaxy c`gLir%&
dsrq lwjt panj
343
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
luhpj ds iRFkj dks õnZ jax c`gLir ds Qwyksa ls
crkSj mikvks eqvÙkj djsaA
gj txg eaxy cn vkSj
fgj.k dh rjg Mjiksd
gksxkA dPpk&iDdk edku vkSj mlesa uhe dk njûr ;k
edku & edku mlesa uhe dk njûr o dqÙkk
ekStwn gksA
lwjt dk
Qy fugk;r
eank gksxkA lwjt c`gLir dks vxj dsrq ns[ks rks
ntkZ n`f"V dh ü;knrh eans vlj dh ü;knrh gksxh
;kfu 100 ÷hlnh ij 100 ÷hlnh eankA
'kqDdj ij ûkjkch gksxh] fneköh
rdyh÷sa vkSjr dh ûkkldj
tc ûkkuk uañ 1 esa gksa] tc rd oks vkSjr
dsrq eaxy luhpj%&
dsrq lwjt c`gLir%&
dsrq lwjt 'kqDdj%&
dsrq eaxy c`gLir
344
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dq.Myh okys ds tíh edku esa jgsA
Hkrhts Hkkuts [kk ih
dj Mdkj ekj tkus
okys gksaxs] ;k mudh dksbZ enn dh mEehn u gksxhA
okfyn cckZn
;k Mwc
gh ejs] gj ,d dk tqnk&tqnk QyA
'kknh esa
enks± o
vkSjrksa dh eqûkkfy÷r vkSj ÷kyrw o uktk;õ ûkpkZ
ls /ku cckZn gksosA
dsrq lwjt cq/k%&
dsrq lwjt cq/k panj%&
dsrq eaxy 'kqDdj cq/k%&
dsrq lwjt 'kqDdj
345
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vxj øk;e rks bøckyeUnA
vxj øk;e rks
jkt;ksxA
c`gLir o luhpj
nksuksa dk mEnk
o nksLrkuk] yksgs dks ikjl dk dke nsos] nksLrh
ls yk[kksa rj tkosa] flok;s ûkkuk uañ 9 tgk¡ fd
ûkjkc vlj gksxk] ;k panj dk ûkjkc vlj feyk
gqvk gksxkA
'kknh esa
#dkoV o
nhxj f÷rwj gksaxsA
gj gkyr esa mÙke QyA
ûkkldj ûkkuk uañ 9 esa
mEnk gksos] nksa lk¡i gksaxs (vkSj dsrq lqHkkvks)A
c`gLir lwjt cq/k%&
c`gLir panj luhpj%&
c`gLir 'kqDdj cq/k%&
c`gLir luhpj 'kqDdj%&
c`gLir lwjt panj
346
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cqfu;kn ij ePN jss[kk gksxh] exj ûkqn õkuh v¸;k'k
vkSj õqcku ds pLdk ls cckZn gksosA
nksuksa xzgksa ;kfu
lwjt vkSj luhpj dk viuk
viuk Qy gksxkA
lwjt dh mEnk gkyr okys ?kjksa esa frtkjr]
fneköh dke o C;ksikj dk ÷k;nk vkSj luhpj ds vPNs Qy
okys ?kjksa esa tk;nkn cùs ;k feysA
lwjt
vkSj c`gLir
nksuksa dk mEnk Qy gksxkA
gj txg øæ
o eafõyr
ûkkldj tc ûkkuk uañ 6 esa gksaA
lwjt cq/k luhpj %&
lwjt cq/k c`gLir %&
lwjt c`gLir luhpj%&
c`gLir luhpj cq/k
347
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kknh ds fnu ls føLer tkxsxhA
vkSjr Hkh gj rjg ls jax lqHkkvks vkSj ulhck
esa usd gksxhA
edku dk lqûkZ
÷'kZ eqckfjd
u gksxkA enZ dh vkSjr ;k vkSjr dk enZ cckZn gks]
x`gLr eank gksosA feêh ds dwõs esa yky
iRFkj ds Vqdús nw/k ls Hkjdj bl ?kj dh
eqr’Yyøk txg esa nckosa] tgk¡ fd oks cSBs gksaA
ekew¡ ûkkunku dk
gky eank ûkkl
dj tc ûkkuk uañ 4 esa] ysfdu cotg öjhch ekSr
u gksxh] ûkwuh gksxkA
jkr fnu eqlhcr
esa eqlhcrA dHkh
lwjt luhpj 'kqDdj%&
panj luhpj cq/k%&
panj 'kqDdj lwjt%&
lwjt c`gLir 'kqDdj
348
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
rks vehjh ds leanj dh BkBksa ds ûkõkus
gksaxs] vkSj dHkh öjhch esa jsr ds õjkZ
dh ped Hkh u gksxhA
fneköh lnekr
gksaxsA 33 lkyk
mez rd 'kknh dk dksbZ eryc u gksxk]
vxj 34 ls igys 'kknh gks tkos] rks HkkbZ cUn
cckZn gksaxsA uj vkSykn iSnk ;k øk;e u gksxh] cfYd
vkSjr Hkh va/kh gks tk;sxhA [ksrh cckZn]
vkSj is'kk cnuke djsxk] vkSj 34 lkyk mez rd
(vkSjr dh mez) bLrøkr&gEy oöSjg cgqr
gksaA enZ 48 ls igys vkSj vkSjr (vkSjr
dh) 34 lkyk mez ls igys vkSykn dk lq[k u ik;sxhA
jkt njckj o C;ksikj Hkh eank gksxkA cq/k dk mikvks
rksrk] nqxkZ ikB] ;k L;kg eNfy;ksa dks lwjt
panj 'kqDdj cq/k%&
panj 'kqDdj lwjt
349
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fudyus ls igys l÷sn vkVs dh ûkqjkd (;k viuh ûkqjkd
dk 1@10 fgLlk) nsuk eqckfjd gksxk] exj gj g«rs esa
fl÷Z ,d n÷k] 'kqDdj dh jkr vkSj luhpj dh lqcg
okys fnuA mez 85 lky gksxhA
enns enk± enns ûkqnkA
/ku nkSyr mEnkA
bldk /ku vkSykn ds gkFk yxsA ekSr ijnsl
esa gks] oukZ /ku ekfuUn feêh dk igkú] õkfgjnkjh
mEnk] vUnj ls ûkkyh <ksy tks llqjky ûkkunku
ds ctkus ds dke vkosA
dHkh 'kkg]
dHkh eyaxA
dHkh ûkq'kgky] dHkh raxA xUnk b'ø vkSj eanh
eqgCcr dcwrjckõh (vkSjr) ls cckZn gksos vkSj fdlh dks
Hkh blls ÷k;nk u gksos] tc gksos uqÃlku gksosA
panj 'kqDdj luhpj%&
panj 'kqDdj c`gLir%&
panj 'kqDdj cq/k
350
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
}nfj;kfny vkSj gok] vkSj
leanj dh ygjsa Hkh ennxkjA
rhuksa eq'rjdk vkSj
eaxy øk;e
vxj eaxy u"V rks 'kqDdj dk Qy gksxkA
'kknh vkSj vkSykn
esa xúcú] vYi
vk;q Hkh gksxkA
xÅ xzklA nqfu;k
ds rhuksa lq[kksa
dk ekfyd gksxkA
'kjkjr dk ekøwy
tokc ns ldsxkA
fnyh rkør ü;knk gksxh&cjrs ûokg Hkyh rj÷ ;k cqjhA
/ku nkSyr vkSj
lsgr mEnk ûkkl
dj ûkkuk uEcj 1&4&5 esa] exj luhpj dk rk’Yyqø ;k
'kqDdj cq/k eaxy%&
'kqDdj cq/k luhpj%&
eaxy cq/k lwjt%&
eaxy cq/k panj%&
panj 'kqDdj c`gLir
351
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkkuk uEcj 10&11 essa eank vlj gksxkA e`x'kkyk
cqjs vlj ls cpk;sxhA
nks lk¡i gksa
xs (jkgq lqHkkvks)A
eaxy cq/k panj dk Åij fn;k vlj gksxkA e`x'kkyk
cqjs vlj ls cpk;sxhA
fn[kkos dk /ku
nkSyr tks vkûkhj ij
Hkh HkkbZ cUnksa rk;s pps ds dke vkosA
cqùkis esa uõj dk /kksdk gksosA luhpj ds
?kj uEcj 11 esa jkt njckj ls ÷k;nk gks] eaxy
;k panj ds ?kj 3&4&8 esa gj rjg ls gkfuA
/ku nkSyr cckZn vkSj ekSr [kúh jgsA
eaxy cq/k luhpj%&
eaxy panj luhpj%&
eaxy cq/k panj
eaxy c`gLireaxy 'kqDdj ns[krs gksa & luhpj dks (eqvkfou /ku)
" " & cgLir dks (eqvkfou mez] öSch enn) " luhpje axy p anj
352
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eqvkfou mez gksxhA Qk¡lh yVdk, ds ik¡o
rys enn ds fy;s rûrk ûkqn&c&ûkqn vk tk,xk] øcz ls
okilh rd gksxhA lcls enn vkSj vky&vkSykn
dh iwjh enn ûkqn&c&ûkqn gksrh jgsA okYnSu dk
lk;k o lq[k lkxj cgqr yEck o ehBk gksA
nksxquk usd eaxyA
nks usd dsrqA
vxj eaxy cù
dj cgLir
dh enn djs] rks c`gLir cùs vkSj 'kqDdj dk usd
Qy gksos] vxj eaxy HkkbZ 'kqDdj dh rj÷
Hkkjh gksdj enn djs] rks 'kqDdj cùs] tks vkSykn ls
eg:e djs&exj ,s'k&vks&b'kjr o b'ø ûkwc fn[kkosA
ihiy uhe vkSj cú
rhuksa dk eq'rjdk
eaxy 'kqDdj luhpj%&
eaxy 'kqDdj c`gLir%&
eaxy panj c`gLir%&
eaxy panj luhpj
353
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
njûr gksxk] tks gj rjg ls rhuks xzgksa dk
mÙke Qy nsxkA
rhuksa jax esa jax
fcjaxk vxj lk¡i
Hkh rks fprdcjkA chekjh dk ?kj vkSj Qqycgjh dk ekjk
gqvk gksosA
òki nsus
okyk lk/kq
gksxkA vknfe;ksa dh deh vkSj øõkZbZ gks] tks blds
lkeus jgs] cckZn gksA pksjksa dks Qalkus okyk
lk/kq gksA chekfj;k¡ o ûokfg'kkr cn dk iqryk gksA
/ku nkSyr mEnkA
exj tc luhpj ds
rk’Yyqø esa gks ûkkuk uañ 11 rks nqfu;k dks >wVk cukos]
exj ûkqn >wVk u gksos ;k viuk >wV u ekusA
eaxy panj luhpj%&
eaxy panj c`gLir
eaxy luhpj c`gLir%&
eaxy luhpj lwjt%&
354
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lkjh mez pksj jkgõu fQj Hkh eqlhcr ij eqlhcr
jgsA
eaxy luhpj ds lkFk dksbZ rhljk xzg
rhljk lkFkh xzg eUnk vkSj òki gh nsus
okyk gksxkA
eaxy e; ikih xzg
355
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fny js[kk ds vkûkhj ij elYyl Õ] öqLlk okykA
jkt ls rkvYyqø o ûkq'k&xqõjku gksos] ûkkl
dj uEcj 2 esaA
[kksVh lksgcr]
[kksVs
dke&vPNh lksgcr Hkyk gks ukeA
QVk irax]
pkjksa
xzgksa dk eank QyA
pkjksa dk
eank QyA
yúdh dh 'kknh ls usd Qy 'kq# gksxkA
cgLir
uañ 2]
usd xq# ç.kke dh txg] mEnk føLer gksA
panj luhpj 'kqDdj eaxy
panj c`gLir cq/k luhpj%&
eaxy luhpj lwjt cq/k%&
eaxy panj 'kqDdj cq/k%&
eaxy panj lwjt c`gLir%&
356
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eaxy luhpj lwjt cq/k
vxj pkjksa xzg u"V ;k cckZn gksa]
rks ,d vdsyk gh yk[kksa ls eqøkcyk djus dh
fgEer dk ekfyd gksxkA vxj pkjksa øk;e rks lc
dks gh ywV [klwV dj ûkqn /kukM gksxkA
cn÷s’y] cn fdjnkj]
ek¡ vkSjr
esa ÷øZ u tkusA
Hkyk
yksx
Hkys dkeA ek¡ cki nksuksa dh rj÷ ls ûkkfyl
ûkwu vkSj nksuksa dk rkc;nkjA
panj 'kqDdj cq/k luhpj%&
panj 'kqDdj cq/k lwjt%&
357
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
/kés Hkxr dh xÅvk¡ jke pjkosA xks
feêh dk ek/kks exj føLer dk /kuh gks] cgLir dh
mÙke gkyr dk Qy vkSj x`gLrh lq[k o õ#fj;kr
lc øk;e gksa] gqDejku lkfgc&,&vkSykn gksA
dksbZ ik¡p xzg ftuesa u óh o ikih feys
gksa flok;s cq/k dsA
'kqDdj] c`gLir] luhpj] lwjt] cq/k ik¡pksa gh
,d ls ûkkuk uEcj 6 rd fdlh Hkh ?kjksa esa bdës ;k
vdsys vdsys øk;e ;k ,d ls ,d mEnk gkyr dk gksosA
iapk;r
'kqDdj c`gLir e; 3 ikih
'kqDdj c`gLir panj luhpj jkgq
lwjteaxy
lwjt
eaxydsrq
dsrq
358
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
xks jkgq ;k dsrq esa ls ,d ckgj jg tk;k
djrk gS] exj oks Hkh n`f"V ds fglkc ls vius
ls ckn okys esa viuk Qy feykdj ûkqn fl÷j gks
tkrk gSA
ûkkuk uañ 2 % gqDejku gksosA
3% fely jktk lkfgc&,&bøcky gksA
8% gqDejku lkfgc&,&bøcky] exj ûkqn vius vki
dks cùkosA
9% gqDejkuA lkfFk;ksa dks cùkdj ûkqn Hkh cùrk
tkosA
reke xzg bdës
359
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tue dq.Myh tks ûokg cewtc bYe tksfr"k cuk
dj yxu dks ûkkuk uEcj ,d nsdj ckøh ûkkus iwjs
fd;s gksa] vkSj ûokg bYe lkeqfnzd ls cukbZ gqbZ
gks] eqdfEey djus ds ckn vkxs nh gqbZ ÷sgfjLr ds
eqrkfcø vey&njvken djsaA
lkykuk
ekgokjh
jksõkuk
?kaVksa
feuVksa
lSfdaMksa
fMxzh
g«rksa
jkrksa
fnuksa
gkykr
gkykr
"
"
"
"
"
"
"
"
ds fy;s
"
"
"
"
"
"
"
"
"
lwjt
eaxy
cgLir
luhpj
cq/k
panj
'kqDdj
jkgq
dsrq
fn;k gqvk c"kZQy
dks pykosa
"
"
"
"
"
"
"
"
c"kZ dh
dq.Myh
dks
?kqekosaA
lkykuk
dq.Myh dk
?kqekosa
c"kZQy
360
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
,d lky ds vUnj ds gkykr ds fy;s Åij
ds fglkc ls fy;s gq;s c"kZQy dh dq.Myh
ds ftl ûkkus esa lwjt cSBk gksos] ml
ûkkuk dks mez ds eghus dk fgUnlk uEcj nsdj reke
dq.Myh eqdfEey dj ysaA eghus dk 'kq# tue oÃr
ls ysaxs] elyu 31 dh iSnk;'k gks] rks 30 nwljs
eghus dh rd iwjk eghuk gksxkA ,d lkyk mez ds cPps
ds fy, Hkh ;gh vlwy gksxkA elyu%&
tue oÃr 11&5&98 eaxyokj 5%43 cts 'kke
tue dq.Myh (yxu ls gj xzg)
79
8
10
1112
1
23
4
56
luhpjpanjjkgq
eaxylwjt cq/k
'kqDdj
dsrq
cgLir
c"kZQy
361
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
11&5&41 'kke 5%43 cts ds ckn & 44ok¡ tkjh
yxu ls gj xzg (lkykuk þq .Myh)
79
8
10
1112
1
23
4
56
luhpjpanjjkgq eaxy
'kqDdj
dsrq cgLir
lwjt cq/k cewtc
÷sgfjLr
c"kZ
Qy
cnyk
x;k
cewtc
÷sgfjLr
c"kZ
Qy
cnyk
x;k
11&9&41 'kke 5%43 cts ds ckn 5ok¡ eghuk 'kq#A
lwjt cSBk gksus okys ?kj dks ûkkuk uañ 5 fn;k x;k] c"kZ
Qy dh dq.Myh dksA ekgokjh dq.Myh
79
8
10
1112
1
23
4
56
luhpj
panj jkgq
eaxy
dsrq
cgLir
'kqDdj
lwjt cq/k
c"kZQy
362
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
5osa eghus dk 17ok¡ fnu] igys fnu ls 12osa
fnu rd ,d ls 12)
ekgokjh dq.Myh esa ftl txg eaxy cSBk gS]
ml ?kj dks ,d ls fxu dj 17osa uEcj ;kfu uEcj 6
fn;k x;k eaxy dksA fnu þq .Myh
79
8
10
1112
1
23
4
5 6 luhpj
panj jkgq
eaxy
dsrq
cgLir
'kqDdj lwjt cq/k
5osa eghus dk 23ok¡ ?kaVk] jksõkuk dq.Myh esa c`gLir
okys ?kj dks ,d fxudj 23oka uEcj c`gLir dksA
798
10
1112
1
23
4
56luhpj
panj jkgq
eaxy
dsrqcgLir
'kqDdj
lwjt cq/k
?kaVk dq.Myh
c"kZQy (,d fnu dh dq.Myh)
363
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
?kUVksa okyh dq.Myh ls 25ok¡ feuV
luhpj dks pyk;k x;kA
79
8
10
1112
1
23
4
56
luhpj
panj jkgq
eaxy
dsrq
cgLir
'kqDdjlwjt cq/k
feuV dq.Myh
28ok¡ lSfdUM&feuVksa okyh dq.Myh ls vc
cq/k dks pyk;k x;kA
79
8
10
1112
1
23
4
56
luhpj
panj jkgqeaxy
dsrqcgLir
'kqDdj
lwjt cq/k
lSfdaM dq.Myh
c"kZQy (feuV dq.Myh)
364
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
365
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
366
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
367
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
368
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
369
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
370
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
371
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
372
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
373
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
374
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
48 vkSj 50 ij rcnhyh (ûkkuk uEcj 5 rhljs ?kj ij nksckjk vkrk gSA)
375
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
lnh ij fuL÷ vkSj xzg pkyh (panj) dh mez dk fuL÷A
376
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
÷sgfjLr c"kZQy
377
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
c"kZQy (jkr dq.Myh)
378
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cqfu;knh
} } } } } }
10 1
–f"V xzg
379
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cqfu;knh
1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6
11 3 12 4 1 5 2 6 3 7 4 8
A B A B A B A B A B A B
2 12 3 1 4 2 5 3 6 4 7 5
3 11 4 12 5 1 6 2 7 3 8 4
4 10 5 11 6 12 7 1 8 2 9 3
8 4 9 7 10 8 1 7 12 10 1 11
10 6 2 11 9
} } } } } }
1 10 7 4 10 10
5 8
9 12
--
--
3-83-5
–f"V xzg
380
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ûkkl ûkkl ?kj dgk¡ [kús gksaxs \
eUntkZ õSy xzg Vsos esa ûokg fdlh Hkh ?kj
esa bdës gks tkosa] rks muds lkeus fn;s gq,
ûkkuk uEcj dk vlj iSnk gks tk;sxkA
xzg ls ?kjgj x
zg ds n
jfe;kuh x
zg
cgLir
lwjt
panj
'kqDdj
eaxy
cq/k
luhpj
jkgq
dsrq
dsrq
lwjt
cgLir
eaxy
eaxy
panj
jkgq
eaxy
luhpj
cgLir
panj
lwjt
'kqDdj
luhpj
eaxy
cq/k
dsrq
jkgq
lwjt
eaxy
panj
cq/k
'kqDd
j
cgLir
luhpj
jkgq
dsrq
'kq#
njfe;ku
vkfû
kjh
fgLl
k
lwjt eaxy
'kqDdj cgLir
cq/k eaxy
eaxy 'kqDdj
xzg ûkkuk uacj
1
2
3
4
lwjt cgLir
cq/k dsrq
'kqDdj cq/k
eaxy luhpj panj
xzg ûkkuk uacj
5
6
7
8
381
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
njfe;ku esa
vkfûkjh ?kjckn esa
jkgq
dsrq
jkgq
dsrq
luhpj
luhpj
jkgq&dsrq
luhpj
jkgq
luhpj&dsrq
luhpj&jkgq
dsrq
luhpj
luhpj
dsrq
jkgq
jkgq
dsrq
&
&
&
&
&
&
dsrq
jkgq
luhpj
luhpj
dsrq
jkgq
luhpj
jkgq&dsrq
luhpj&dsrq
jkgq
dsrq
luhpj&jkgq
ûkjkc
usd
ûkjkc
usd
ûkjkc
usd
ûkjkc
usd
ûkjkc
usd
luhpj dkviuk ûkjkcluhpj dkviuk usd
eUns
lqHkkv
ks dk lu
hpj ft
l ?kj
esa c
SBk gks] ml
?kj
dh eqr
’Yyøk phõksa ij c
qjk vlj
nsx
k] ûo
kg û
kqn x
q#}kjk e
sa gh (u
añ 2) c
SBk gksosA
luhpj dk õkrh lqHkkvks
382
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cgLir
lwjt
panj
'kqDdj
ekfuUn jk[k
ikjk
ngh esa ikuh
"
" " " }
eaxy
cq/k
luhpj
jkgq
dsrq
'ksj ds nk¡r
õkrh lqHkkvks
øybZ
gkFkh dk lw¡M
dqÙks dh nqe
ehõku
cgLir
lwjt
panj
'kqDdj
eaxy
cq/k
luhpj
jkgq
dsrq
4
3
6
5
5
3
12
2
8
dlj
dk
fgUnlk
gS] tks
luhpj
dh
rkør
gS] vc
cq/k
dk
luhpj
dk gh lqH
kkvks
gksxkA
vc
luhpj
dk õkrh lqH
kkvks ûkjkc
gS
(jkgq dsrq
ds nk¡,
ck¡,
ls) ;k lu
hpj
nksxqu
k eU
nk gksxk]
tc
cq/k
dk õ
ekuk gksxkA
vxj
ckø
h fl÷
j gks r
ks ûkku
k uañ
5 ds xzg tSlk&ou
kZ lwjt
ds lqHkkvks d
k gksxk] vkSj jkg
q dsrq Hkh fl
÷j g
ksaxsA
3 9
24
27
48
35
25
12
36
4
8
ûkkukuEcj
rkør rkøruEcj
rÃlhe
fd;k
9 ij 3 9
219 9
24
699989795949392919
=
cq/k dk gj xzg ls rk’Yyqø
383
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lwjt] panj] dsrq] eaxy] cq/k] luhpj] jkgq
ûkkuk uEcj 8 ds xzgA
ûkkuk uEcj 9 ds xzg & c`gLir] 'kqDdjA
xzg6 lky
2 ß
1
3
6
2
6
6
3
3
3
vke vlkZ dqy mez16
6
10
20
7
17
19
18
7
4
3
egkn'kk oÃr vlj16
22
24
25
28
34
36
42
48
15
13
njfe;ku
'kq#
vkûkhj ij
njfe;ku
'kq#
;dlk¡
vkûkhj ij
"
/kksdk ds xzg dh rjrhc
384
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15 cq/k luhpj &tk;nkn nsosaaA
vkSlr vkenu ekgokj
385
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kqDdj]
luhp
jA jkgq x
zg.k]
dsrq
eðe
djsA
xzg dh nksLrh nq'euh
386
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
c`gLir tc uañ 9 esa gks] rks ûkkyh ûkkuk uañ 12
dk ekfyd jkgq gksxk] ysfdu vxj cgLir uEcj 9&12
esa u gks] rks ûkkuk uEcj 12 ûkkyh dk ekfyd cq/k (cgLir
jkgq eq'rjdk eluwbZ cq/k gksxkA) blh rjg gh tc
cq/k gksos ûkkuk uañ 3 esa&ûkkyh ûkkuk uañ 6 ûkkyh dk ekfyd
dsrq gksxk] vkSj tc cq/k ûkkuk uañ 3&6 esa u gks rks
ûkkyh ûkkuk uañ 6 dk ekfyd cq/k ;k dsrq esa ls tks Hkh
bl dq.Myh esa mEnk gksos ysaxsA ûkkyh ûkkuk uEcj 9
dk ekfyd cgLir vkSj uañ 6 ûkkyh dk ekfyd cq/k gksxkA
ckøh ûkkyh ûkkuksa ds fy, ml ûkkyh jk'kh uEcj dk ekfyd
xzg (?kj dk) ysosaA
2) cöSj txk;s lks;k gqvk xzg vxj ûkqn&c&ûkqn tkx
mBs] ;kfu viuk Qy nsuk 'kq# dj ns] rks ,sls
tkxs gq, xzg dh vke mez (elyu 'kqDdj 3] eaxy 6]
dsrq 3 oöSjg) ds vkfûkjh lky ;kfu 'kqDdj 2 'kknh
lks;s o ûkkyh ûkkus
387
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ds rk’Yyqø esa 'kknh ds rhljs lky gj ,d
xzg dk eank Qy õ:j gksxk] ûokg oks xzg tkxs
gq, xzg ds nksLr gks ;k nq'euA gj
vius cSBk gksus okys ?kj dk Qy (vPNk ;k cqjk)
u nsxk] tc rd fd bl ?kj dh eqr’Yyøk rj÷ ;k
txg esa bl xzg dh eqr’Yyøk phõ u gksA
lks;s o ûkkyh ûkkus
388
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lkFk yk;k eky & 1&7&4&10
okYnSuh gky cpiu& 9&11&12
vkSykn o cqùkik & 2&3&5&6
chekjh] nq[k & 8
100 Qhlnh & 1&7&4&10 lkFk yk;s ûktkusA
50 Qhlnh & 3&11&5&9 nwljksa ls ikosA
25 Qhlnh & 2&6&12 fj'rsnkjksa ls ikosA
psgjk ij xzgcgLir
lwjt
panj
'kqDdj
usd eaxy
ukd] ekFkk
nk;k¡ Msyk
ck;k¡ Msyk
#ûlkjk
gksaV Åij dk
dq.Myh esa can eqëh ds ûkkus
389
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
fdl xzg dk dkSu xzg øqckZuh dk cdjk gksxk
cgLir
lwjt
panj
'kqDdj
eaxy
cq/k
luhpj
jkgq
dsrq
dsrq
luhpj ds oÃr 'kqDdj cckZn
nkssLr xzg dks
panj
dsrq
'kqDdj
vius ,tsaVksa dks
ûkqn viuk vki gh
fuHkk;saxs}
øqckZuh ds cdjs
390
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
ohjokjcgLir
tUe oÃr xzg tUe fnu dk xzg
&
brokjlwjt&
lkseokjpanj &
'kqDdjokj'kqDdj&
eaxyokjeaxy nksuksa&
cq/kokjcq/k&
luhpjokjluhpj&
ohjokj dh iôh 'kkejkgq&
brokj dh lqcg lkfnødsrq&
,slk feyko jk'khQy dk gksxkA
g«rk o ,d fnu esa xzg
391
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
7 'kqDd
j
11
8
3 6
512
7 cq/k
124
10
9
Vsos ds eqrkfcø (tc ûkkuk
uEcj ,d nsdj cewtc yky fdrkc nq#Lr gks pqdk gks) ,d
QksVks dh 'kDy ij 12 fn;s gq, ûkkuksa esa reke xzg
fn;s gq, ûkkuksa esa fy[kdj fneköh ûkkuksa ds vlj
ds eqrkfcø Vsok nq#Lr djsaA
tue dq.Myh ds ûkkus (fnekö ij)
392
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
c`gLir¾ lwjt 'kqDdj& ûkkyh gokbZ c`gLirA
lwjt ¾ cq/k 'kqDdjA
panj ¾ lwjt cgLirA
'kqDdj¾ jkgq dsrq & gokbZ û;kyh 'kqDdjA
eaxy ¾ lwjt cq/k & eaxy usd
lwjt luhpj& " cn
" " & uhp jkgq
cq/k ¾ jkgq c`gLirA
luhpj ¾ 'kqDdj c`gLir (dsrq lqHkkvks)
luhpj ¾ eaxy cq/k (jkgq eank lqHkkvks)
jkgq ¾ eaxy luhpj (Å¡p jkgq)
dsrq ¾ 'kqDdj luhpj (Å¡p dsrq)
¾ panj luhpj (uhp dsrq)
eluwbZ xzg
393
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
_.k mez lky egkn'kk
÷øhj dqÙks dk iki
llqjky dk "
tkuojksa dk
/kh&cgu dk
gøhøh fj'rsnkj
dqVqEHkh
ûkqn õkrh
ekrk dk
firk dk
"
"
"
"
"
"
iki
dsrq
jkgq
luhpj
cq/k
eaxy
'kqDdj
lwjt
panj
cgLir
njxkgh
vutes dk
õkfyekuk_.k
cgu dk
HkkbZ dk
óh
õkrh _.k
ekr`
fir _.k
cnpyuh
nök÷jsc
thogR;k
õqckuh /kksdk
fe=k ekj
isV ekj
vkføcr ûkjkc
fu;r cn
Jki
48
42
36
34
28
25
22
24
16
7
18
19
17
7
20
6
10
16
ftl xzg dh tú esa mldk nq'eu tc Qy cckZn dj jgk
gks vkSj ûkqn Hkh oks xzg eank gks jgk gks] rks _.k gksxkAfir`
_.k
394
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lwjt dk vlj 'kq# gksxk % 9 eghus] lky dk ÷‰Z A
veweu tue fnu ls xzgpky 'kq# gksxh]
;k ftl ûkkuk uEcj esa dq.Myh ds lwjt gks mlh
eghuk uEcj nslh lsA cSlk[k igyk] tsB nwljk
vlj 'kq# gksxkA
ûkkuk uEcj 9 cqfu;kn gksxh] vxj lwjt ûkkuk uEcj
9 ls ûkkuk uañ 10&11&12 dh rj÷ cSBk gks]
rks 9 vkSj 12 ds njfe;kuh ?kjksa ds xzgksa
dh fe;kn tue fnu ls r÷jhø djsa (tgk¡
lwjt gks)A vlj tue oÃr ls igys gh 'kq# gksxkA
vxj ûkkuk uañ 9 ls igyh rj÷ 8&7&6
rk 1 dh rj÷ gks] rks 9 rd vkSj cSBk gksus
okys ?kj ds njfe;kuh xzgksa dh fe;kn tek
djsa&tue oÃr esa] ;k bruk vlkZ tue oÃr
ds ckn vlj 'kq# gksxkA fe;kn fxurs oÃr lwjt
lwjt dk vlj
395
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dh ûkqn viuh fe;kn ugha fxurs] exj ûkkuk uañ 9
ds xzg dh fe;kn 'kfey dj ysaxsA
mez ds lkyksa dks 12 ij rÃlhe djus ij tks
fgUnlk vkos (;kfu 48 lkyk mej
12 ¾4)
igysckn
fnu vlj 'kq# gksxk] 7 rkjhûk tue rks
11osa fnu vlj 'kq#A
lwjt dk vlj
396
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
11 e
öfjc
6 'kqeky
8 tuwc
5 e'
kfjø
eku o ed
ku
dk n
jfe;kuh û
kkuk
2
10
7
1
4
12
9 cqfu;kn
3
yky fdrkc ds eqrkfcø tc ûkkuk uacj ,d yxu dks nsdj dq.Myh
rS;kj gks tkos rks edku dq.Myh esa reke xzgksa dks
uÃy dj ysaA vc edku dq.Myh esa reke rj÷sa 'kqeky]
tuwc] e'kfjø] eöfjc oöSjg eqøjjZ gSaA ÷õZu tue
dq.Myh esa lwjt ûkkuk uañ 9 esa gks rks edku
dq.Myh esa lwjt dq.Myh ds oLr ;k ejdõ
esa fy[kk tk,xk] ftldh nq#Lrh ds fy, bl
ds tíh edku ds ejdõ esa [kqyk lsgu ;k lwjt
edku dq.Myh
397
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
1
2
3
4
5 6
7
89
10
1112
ûkqn lkûrk
llqjky dkHkkbZcUnksa]rk;s]pps ekrk
ûkkunku] eklh]QwQh
vkSyknds cuk;sgq,
ukudk ?kj
óh?kj yúfd;ks a ds fj'rsnkjksa
ds
]
tíh'e'kku Hkwfe øfczLrku]
cqõqxks± ds cuk;s
gq,
3 lkykyxkrkj fjgk;'k
dk
ûkjhn dnkZcuk
cuk;k
gelk;ksa ds
balku dh tue þq .Myh þs gj ûkkus dk edkuksa ls rk’Yyqø
dh jks'kuh iúrh gksxhA tue dq.Myh esa 'kqDdj uañ 5
dk gks] rks edku dq.Myh esa 'kqDdj e'kfjø dh
nhokj gksxh] tks dPph feêh dh gksxh] ;k xk;
rk’Yyqø e'kfjøh nhokj ds lkFk gksxk oöSjg
oöSjg lc xzgksa dh phõksa gksaxhA cpko
fl÷Z ;s gS] fd Vsos esa eans xzg dh phõ edku
esa bl ûkkuk uEcj (cewtc edku dq.Myh) øk;e u gksus
nsosa] ftlesa fd oks tue dq.Myh esa gSA
tue dq.Myh o edku
398
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
1
2
3
4
5 6
7
89
10
1112
jktk
føLer dk xzg
lks;s?kj
egkn'kkdk xzg
lks;s ?kj
jkgq dh –f"V esa
oõhj
cq/k dh –f"V esa
cqfu;knh
/kksds dkxzg
føLertxkusokyk
dsrq dh –f"V esa
/kksds dk xzg vius /kksds ds lky esa
tc ûkkuk uEcj 10 esa gh vk tkos] rks iwjk /kksdk
nsxk&;kfu nksxquk usd ;k nksxquk eank gksxkA
(ii) føLer dk xzg ûkkuk uañ 2 dk gksxk]
exj føLer lkFk ykus dk ?kj cUn eqëh ds
ûkkuksa dh rjrhc ls fy;k gqvk
?kj gksxkA
vke dq.Myh ds ûkkus
399
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
mez dk ÷Slyk luhpj&cgLir eq'rjdk okys Vsos ds fy, dq.Myh
ds ûkkuk uEcj 11 ds xzg djsaxsA
1
23
4
5 6
7
89
10
1112
jktk
c`gLir dh –f"V esacq/k
dh –f"V esa
panj dh –f"V esa
lwjtdh –f"V esa
jkgq dh –f"V esa
oõhj
eaxy dh –f"V es a
njfe;kuh
luhpj dh –f"V esa
'kqDdj
dh –f"V
esa
dsrq dh –f"V esa
,sls Vsos esa n`f"V o mikvks oöSjg
vke Vsos ls ÷‰Z ij gksaxs] ;kfu
ûkkl&ûkkl ûkkuksa esa ûkkl&ûkkl xzgksa
dh eqøjjkZ –f"V gksxh&ftudh : ls
÷Slyk gksxkA
mez dq.Myh
400
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lwjt&tgk¡ fd ûkqn Vsos okys dh viuh dq.Myh
esa gksAcgLir
panj
'kqDdj
eaxy
cq/k
luhpj
jkgq
dsrq
ckck
ekrk
óh
HkkbZ cúk
cgu
gemez exj fj'rs
esa ÷‰Z
llqjky
vkSykn] yúdk
tgk¡ fd ckcs dh dq.Myh
esa cgLir fy[kk gks]
mlh ?kj esa Vsos
okys dh dq.Myh esa cgLir
fy[ksaA blh rjg lc
fj'rsnkj tks fj'rsnkj
u gksosa] mu fj'rsnkjksa
dss eqr’Yyøk xzg Vsos
okys ds vius gh Vsos
ds cnLrwj ysosaA
&
&
&
&
&
&
&
&
eq'rjdk vlj lkr iq'r rd dk gksxk]
3 Åij] 3 uhps] njfe;ku esa lwjt
(ûkqn Vsos okyk)A
dq.Myh eq'rjdk ûkkunku
401
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
,d eghuk esa tks fnu ftruh n÷k vkos]
mlh ûkkuk uEcj esa yksA elyu ,d eghuk esa
lkseokj 4 n÷k gks] rks panj uEcj 4 dk gksxkA
yhi ds lky esa jkgq dsrq vius&vius
?kj ds ;kfu jkgq uañ 6] dsrq uañ 12 dk gksxk] ckøh
lky jkgq uañ 12 dsrq uañ 6A
tc dksbZ xzgpky dke u nsos] vkSj
reke rj÷ ls ek;wlh gksos] rks cqfu;knh
#dkoV ns[kus ds fy, ;s dq.Myh dke nsxh] exj
veweu ughaA
dqjkZg gokbZ
402
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
12
3
4
56
7
89
10
1112lwjt
jks'kuh dh rkør
[kqyh gokcgLirusd
eaxyvkx dklkFk
panjikuh dk lkFk
dsrq
'kqDdjcq/k
bnZ fxnZ dh feêh ;kgfj;koy
eaxy cn
luhpj vkexgLrh
ûkq'kh] öeh
vkleku dk jaxjkgq
vkokõ ;k 'kksj 'kjkck okfyn ;k nq'eu dk lkFk
xzg rkør ds fy;s lwjt 99 ] c`gLir 6
9
oöSjg (cq/k ds gky okyh) gksxhA
vkSj edku dq.Myh ds dksuksa ds fglkc ls
tue dq.Myh dk ûkkuk eqøjjZ gksxkA
fl÷Z ml oÃr cjrsaxs tc fdlh ,slh
txg tk igq¡psa] tgk¡ fd reke nqfu;koh fdrkcsa] ?kaVs
?kfú;k¡ oöSjg fdlh phõ dh Hkh enn u feyrh gksA
vH;kl dq.Myh
403
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lkgqdkjk ysu nsu
ûkkuk uEcj dk xzg gksxk
ijlw3 " "
11
1&5&9
" "
" "
ijlk
ijl jke
tks xzg bu
?kjksa esa gksos
o g h f j ' r s n k j
bl gSfl;r dk gksxkA
ûkpZ cpr%&vkenu
ûkpZ
ns[ksaxsvõ ûkkuk uEcj 11
" " " " 12cpr
"
"
võ
"
"
cqõqxk±
õkrh dekbZ
vkSykn
ns[ksaxs
"
"
"
võ
"
"
"
ûkkuk
"
"
"
uEcj
"
"
"
9
2
5
6
panj /ku] luhpj ûkõkuph nksuksa dh gkyr tsc
dh gkyr crk;sxhA luhpj vkSj eaxy tk;nkn ds
ekfyd g S a p anj c `gLir lk suk pk ¡n h dh
nkSyr ds ekfyd gSaA
]
]
nkSyr dh gSfl;r
404
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kqDdj øk;e ;k 'kqDdj ds nksLr ennxkj rks
vkSjr dh mez yEchA
cq/k øk;e ;k cq/k ds nksLr blds ennxkj
enZ dh mez yEchA
'kqDdj øk;e ;k vius
nksLrksa ls enn
ysos&rks vkSjr ,d gh øk;e]
vxj jíh rks rknkn vkSjr ü;knkA
rknkn 'kknh %&
enZ&vkSjr dh ckgeh mez
405
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
panj uañ 1] luhpj uañ 7
lwjt uañ 4] 'kqDdj uañ 5
'kqDdj uañ 2 ;k uañ 6 dk gj rjg ls
ûkkyh võ –f"V uañ 8 ;k uañ 2
'kqDdj dsrq uañ 1 vkSj cq/k u"V ;k
'kqDdj cgLir uañ 7 vkSj panj eaxy u"VvkSj
;k lwjt uañ 12 ;k
eaxy vkSj cq/k lkFkh gksa ;k nksuksa
ckge ,d nwljs ds nksLrksa ds
?kjksa ;k jkf'k;ksa esa gks
'kqDdj dsrq uañ 1 vkSj eaxy uañ 4 ;k
'kqDdj eaxy cq/k uañ 3 ;k ikih esa
ls dksbZ uañ 5] uañ 9 eaxy uañ 4 ;k jkgq
;k cq/k uañ 5] 9 'kqDdj cq/k e;
jkgq ;k dsrq uañ 7
ukenZ gksxkA
vkSjr ck¡> gksxhA
ykoYn gksxkA
ykoYn u gksxkA
vkSykn dsfc?ku õ:jgksaxsA
vkSykn
406
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eaxy uañ 6 ;k dsrq uañ 8 esa gks& vkSykn esa nsjh gksA
lwjt uañ 6] luhpj uañ 12 & vkSjr ij vkSjr ejsA
lwjt uañ 6] eaxy uañ 10&11 & yúds ij yúdk ejrk tkosA
cq/k] lwjt] 'kqDdj] cgLir] luhpj
øk;e] usd ?kjksa esa] ;k
gj ,d dk ;k reke mEnk
lkfgc&,&vkSykn
vkSykn dk lq[k 1&3&5 ds ?kjksa dh gkyr ls
õkfgj gksxkA
3&5&11 esa cq/k gks rks yúfd;k¡ õ:j øk;e gksaxh]
3&5&11'kqDdj ds nksLr xzg
luhpj&dsrq yúds õ:j øk;e gksaxsA
cewtc c"kZQy
tc eaxy ;k 'kqDdj ;k dsrq
cq/k esa ls dksbZ rûr dk ekfyd ;k uañ 1 esa vk
tkos] ;k luhpj Hkh 'kkfey gks tkos] ;k panj
;k uj xzg uañ 5 esa vk tkosaA
oÃr vkSykn %&
vkSykn
407
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
igys ?kjksa esa
cgLir
cq/k
eaxy
eaxy
cgLir
cgLir
cq/k
eaxy cgLir
eaxy cq/k
cgLir
cq/k
eaxy
njfe;ku esa
&&
cgLir
cq/k
eaxy
cq/k
cgLir
&&&&&
cq/k
cgLir
cq/k
cgLir
cq/k
eaxy
eaxy
cq/k
cgLir
eaxy cq/k
eaxy cgLir
cq/k cgLir
D;k vlj gksxk
cq/k ds oÃr ls okfy
n nqf[k;k gksxk yúfd
;k¡ õ:j ø
k;e
;k cckZn gksosA
uj vkSy
kn øk;e jgsA
eknk vkSy
kn øk;eA
vkSykn nksuksa fø
Le vkSj lc lqf[k;kA
yúd
h øk;e] okfyn nqf[k;kA
—
vkSykn o okfyn nksuksa nqf[k;kA
vkSykn ø
k;e exj okfyn nqf[k;kA
—
}}
dsrq ds nkSjs ;k rûr dh ekyfd;r ds esa yúdh dh iSnk;'k ls føLer dk vljeUnk exj bl oÃr dh iSnk;'k dk yúdk ,duk;kc føLer dk ekfyd gksxkA blh rjg gh cq/kds dh yúdh oöSjg lc xzgksa ls cq/k o dsrq dk rk’Yyqø gksxkA
õekus
õekus
vkûkhj ;k cknds ?kjksa esa
}vkSykn
408
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
'kqDdj ;k cq/k ;k nksuksa ls ftrus ?kj nwj ij
c`gLir gks&(njfe;kuh ?kjksa dh rknkn)
'kqDdj ds nksLr xzg (luhpj] dsrq]
cq/k) exj 'kqDdj ugha]
3&5&11 esa gks tkosa tc cewtc
cq/k ;k cq/k ds nksLr (lwjt] 'kqDdj] jkgq) c"kZQy
3&5&11 esa yúfd;k¡ vkSykn dk oÃr gks
cgLir
dsrq
jkgq
panj
dsrq
øk;e
Þ
Þ
uaŒ 6
ua 4Œ
rks lc
Þ
Þ
rks
Þ
vkSykn
yúds
yúfd;k¡
lc yúfd;k¡
Þ yúds
øk;e
Þ
Þ
gksaA
Þ
panj dsrq bdës&yúds yúfd;k¡ elkohA
rknkn vkSykn
yúds %&
409
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
luhpj tc jkgq dsrq ds rk’Yyqø okys fglkc
ls õkrh lqHkkvks dk usd vlj dk lkfcr gks jgk gks
;k ds lkFk gh cSBk gksos] rks edkukr
cusaxs] tc jkgq dsrq ds lkFk rks gks] exj
lqHkkvks ds iSekuk ls cqjs vlj dk lkfcr gksos
rks cus cuk;s fcdok nsxk] ;k fxjok nsxkA (eank
vlj) gksxkA
(rwy tek võZ õjc 3) eUk÷h ,d rÃlhe vkB
ckøh
1&
2&
3&
4&
5&
ckøh
6&
7&
8&
edku
410
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
8] 18] 13] rhu]
fcPpksa pqDd Hkqtk cy ghuA
ik¡p dks.k dk eafnj jps]
dg fcldekZ dSls clsA
8 & luhpj uañ 8A ekre o chekjh vke gksxhA
18 & c`gLir dk Qy jíhA
13&3 & eaxy cn] HkkbZ cUnksa dh ekSrksa ls rckgA
fcPpksa pqDd& ûkkunkuh uLy ykoYnh dh rj÷ tkosA
Hkqtk cy ghu& 'kknh okyk jaMok ;k jaMh (csok) gksosA
ik¡p dks.k & vkSykn cckZn gksosA
njokõk e'kfjø] eöfjc vkSj 'kqekyu ntkZ cntkZ de usd gksxk] ndu
dk eugwl&ftl ij yksgs dh esûksa (ngyhõ) ;k pk¡nh (okLrs
øõkZ o vkSykn) eqckjd gksaxhA tue dq.Myh vkSj edku dq.Myh
tc rd ,d gh tSlh gksa & tue dq.Myh dk Qy çcy gksxk]
oukZ edku dq.Myh çcy gksxhA eUns xzg dh phõ dks edku es a øk;e u
gksus nsosaA
xks'ks edku
411
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
dksbZ xzg ûkqn Hkh eank gks vkSj vkxs rûr dh
ekyfd;r ls Hkh nq'eu vk tkos] rks egkn'kk esa
gksxk] øk;e ;k nq#Lr xzg dHkh egkn'kk esa
ugha gks ldrsA lkjh mez esa ü;knk ls
ü;knk nks eanh egkn'kk;sa gksaxh] ü;knk
ls ü;knk eUnk egkn'kk dk vlkZ lkjh mez esa 39
lky gksxkA yxkrkj nks egkn'kkvksa dk njfe;kuh
(gj nks dk) lky fxurh esa fxuk tk;sxk] exj
vlj esa bl xzg dk õkrh vlj ;k ûkkyh vlj
dk gksxkA
egkn'kk
412
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vkSøkr egkn'kk
413
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
flok; ikih xzgksa ds ckøh lc cnLrwj tkjhA
eaxy cn
cq/k] 'kqDdj] lwjt] jkgq] dsrqA
lwjt] panj] jkgq] dsrqA
cgLir] dsrqq] cq/kA jkgq unkjnA
'kqDdj] jkgqA dsrq unkjnA
eaxy&cq/k] 'kqDdj] jkgqA
luhpj] cq/k] dsrqA lwjt unkjnA
panj] 'kqDdj] eaxy] jkgqA lwjt unkjnA cq/k unkjnA
" "
" "
" "
" " " " " "
egkn'kk esa xzg cnLrwj
414
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
cki csVk&eq'rjdk føLer
415
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
mikvks xzg
416
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gj ,d mikvks dh fe;kn de võ de 40 fnu vkSj
ü;knk ls ü;knk 43 fnu gksxh] tks viuh fuL÷ vkSj
pkSFkkbZ fgLlk fe;kn esa Hkh viuk vlj õkfgj dj nsxkA
ûkkunkuh mikvks fir _.k] ekr _.k oöSjg ;k
dqy eqr’Yyøhu dh enn ds fy;s mikvks dh fe;kn gksxh
rks ogh 40 ;k 43 exj gj jksõ yxkrkj dh ctk;s
g«rkokj yxkrkj gksxh] ;kfu gj vkBosa fnu tks 40&
43 g«rs gksaxsA mikvks ds oÃr ûokg vkfûkjh fnu
39osa&40osa gh Hkwy tkosa] ;k cUn dj cSBsa
rks lc fd;k djk;k fu"Qy gksxk] vkSj u;s fljs ls
fQj nksckjk 'kq# djds iwjh fe;kn rd djus ds
ckn Qy nsxkA vxj fdlh otg ls mikvks can gh djuk njdkj
gks] exj igyk vlj Hkh øk;e j[kuk eaõwj gks] rks pkoy
nw/k ls /kksdj vius ikl j[krs tkosaA
fe;kn mikvks
417
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
lssgr chekjh%&lsgr chekjh ûkkuk uañ 3&5 ds xzgksa
ls õkfgj gksxhA
lsgr chekjh
mez fdruh gksxhmez gksxh lky
12 fnu
12 ekg
9 lky
10 "
"
"
"
"
12
15
20
22
xzg pky gksxh
panj uañ 5] lwjt uañ 10] panj dsrq uañ 6
lwjt luhpj eq'rjdk cgLir ds ?kjksa
esa] tc uj xzg lkFk ;k lkFkh enn ij u gksA
lwjt panj eq'rjdk uañ 11
panj dsrq uañ 1
panj uañ 5] lwjt uañ 11] tc uj xzg lkFk
;k lkFkh ;k enn ij u gksA
panj jkgq uañ 1
cgLir jkgq uañ 2 ;k cq/k cgLir uañ 6
lwjt jkgq ûkkuk uEcj 10 ;k 11 esa] tc ûkkuk
418
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
mez
419
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
mez
420
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
tc panj gksos ûkkuk uañ 1 esa rks ekSr dk fnu gksxkA
1
23
4
5 6
7
89
10
1112cq/kokj
'kqDdjokj
cq/kokj
'kqDdjokj
eaxyokj
brokj cq/kokj
ohjokj
eaxyokj
luhpjokj
ohjokj
'kqDdjokj
tc ûkkuk uEcj 12 ûkkyh gks] rks panj cSBk gksus
okys ?kj ds fnu ekSr gksxhA
xzg dh mez
lwjt iwjh mez 100 lky rdA
A & vxj uj xzg dh enn gks] rks 96 lky rdA
mez
421
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
vxj panj jkgq eq'rjdk gksdj fdlh Hkh jk'kh
esa gksa] rks gj ûkkuk uEcj esa panj dh nh gqbZ
mez ds lkyksa dh rknkn fuL÷ gks tk;sxh] eqr’Yyøk
exj ûkqn mlds vius ûkwu ds fj'rsnkjksa ds
fy;s c'krsZ fd ;s nksuksa eq'rjdk gj rjg ls vdsys nf"V
ls ûkkyh gksa] vxj dq.Myh ds igys ?kjksa esa
gksa] rks ekSr u gksos] exj øjhc&my&exZ
õ:j gksxk&coÃr panj ;k jkgqA
(i)panj øk;e vkSj dsrq cgLir uañ 12
panj c`gLir uañ 5 ;k panj vkSj
uj xzg øk;eA (ii) eaxy 1&2&7 vkSj lwjt uañ 4
panj c`gLir uañ 12 mez 120 lkyA
ûkkuk uEcj 9 esa cq/k cgLir 'kqDdj ;k
c`gLir ds cgqr ls nq'eu ;k panj jkgq
es a ;k 'kqDdj] eaxy] cq/k uañ 7 ea sA mez 8x8 ¾ 64 rdA
yEch mez%&
vYi vk;q%&
mez
ûkkuk uañ 7
uañ 8
422
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
2 psr lEEr lu~ 1992 luhpjokj ceqøke ykgkSj
Nkouh ûkkl 5 cts lqcg eqrkfcø 14336
gks]
rks ml fnu dh panj dq.Myh
8
910
11
12 1
2
34
5
67panj
cgLir jkgq
cq/k luhpj 'kqDdj
eaxylwjt
dsrq
11
121
2
3 4
5
67
8
910
cq/k] luhpj] 'kqDdj
eaxy lwjt
dsrq
panj
cgLirjkgq
tUe dq.Myh (dqEHk yxu)
vc yky fdrkc ds fy;s iSnk;'k ds fnu okyh panj dq.Myh
panj dq.Myh
423
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
esa panj dks tue yxu dh jk'kh dk fgUnlk] ;kfu fgUnlk
uEcj 11 fn;k] rks ogh panj dq.Myh gLc õSy gksxhA
panj
cgLir jkgq
cq/k] luhpj] 'kqDdj
eaxylwjt
dsrq
11
12
2
3 4
5
67
8
910
;k fgUnlk uEcj ,d dks viuh Åij dh txg fd;k] rks yky
fdrkc ds eqrkfcø panj dq.Myh gksxh%
3
1
2
4
5 6
7
89
10
1112
cq/k] luhpj] 'kqDdj
eaxy lwjt
dsrq
panj
c`gLir jkgq
vc Åij dh panj dq.Myh ls bl 'kûl dh vkSjr dk
panj dq.Myh
424
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gky mlh rjg gh ns[k ysa] ftl rjg fd
tue dq.Myh ls enZ dk gky ns[krs gSaA c"kZ
Qy Hkh mlh fglkc vkSj <ax ij gksxk]
ftl rjg fd tue&dq.Myh vkSj enZ dk gS& ÷‰Z
fl÷Z ;s gS] fd 'kknh ls igys Åij dh
panj&dq.Myh vpkud vkSj lgou vlj fn;k djsxh]
exj 'kknh ds fnu ;k vkSjr vkus ij iwjk iwjk
Qy nsxh] tks vkSjr dk eq÷fLly gky gksxk]
vkSj blh 'kûl dks jk'khQy cudj enn nsxhA
panj dq.Myh
425
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
bYe tksfr"k ds eqrkfcø cukbZ gqbZ tue dq.Myh
ds yxu ds ûkkuk uEcj dks ,d dk fgUnlk nsdj tc
dq.Myh cu pqdh] rks ekywe gks tk;sxk] fd yxu
ls gj xzg dkSu&dkSu ls ?kj gS] bl rjg
cSBs gq;s xzgksa ds eqrkfcø Qykns'k
ns[ksa] vkSj fn;s gq;s yxu dks rhu nQk fgyk
dj tk¡p dj ysa] tgk¡ nq#Lr ekywe gksos]
ogh iDdk yxu j[k ysosaA elyu%&
3
1
2
4
5 6
7
89
10
1112
jkgqluhpj
panj
cgLir
eaxy
dsrq
lwjtcq/k
'kqDdj
edku dq.Myh cukbZ vkSj gj ,d xzg dh eqr’Yyøk
Vsos dh vklku nq#Lrh
426
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
phõksa ls iúrky dh] ;k mlds ûkwu ds
fj'rsnkjksa gj ,d ls eqr’Yyøk dk gky
ns[kk] rks ekywe gqvk] fd oks fn;s gq;s
Vsos ds eqrkfcø nq#Lr ugha gSA fQj
c`gLir dks ûkkuk uEcj 2 ;k ûkkuk uEcj 12 ns
dj ns[kk] rks uEcj 12 esa c`gLir j[k dj
ckøh lc xzgksa dk Qy feyk;k x;k] vc reke
gkykr vke mez vkSj lkyokj oöSjg ns[k ysa]
lgh tokc gksxkA
(ii) Åij ds <ax ls rks ÷‰Z fl÷Z
ml gkyr dk nq#Lr gksxk] tcfd tue oÃr
esa ekewyh ÷‰Z fy[kk x;k gksA ysfdu gks ldrk
gS] fd fdlh dh iSnk;'k gks rks njvly lqcg
losjs dh] exj öyrh ls fy[kh tkos
'kke iôh dh] ,slh gkyr esa fn;s gq;s
Vsos dh vklku nq#Lrh
427
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
iSnk;'k ds fnu dh panj dq.Myh cuk
ysa] vkSj panjek cSBk gksus okys ?kj
dks ûkkuk uEcj ,d nsdj ;k panj dks ûkkuk uEcj
,d esa djds ckøh ?kjksa ds xzg ckrjrhc
fy[k ysa] vkSj ns[ksa fd] gkFk js[kk ds
vlwyksa ij dq.Myh cukus ds <ax ls
uj xzg dgk¡ dgk¡ ekywe gks jgs gSa] ftl
?kj dksbZ ,d uj xzg Hkh iwjs rkSj ij
rlYyh dk ekywe gksos] mls ml ?kj
esa djds ckøh lc xzgksa dks crnjht
fy[k nsosaA vc yxu lkj.kh ds eqrkfcø
ns[k ysa] fd tue oÃr njvly D;k gqvkA
lkFk gh bl rjg ij nq#Lr fd;s gq;s
Vsos dk Qykns'k cksy dj ns[k ysa] fd vk;k
dkih esa fy[kk gqvk fey x;kA xzg Li"Vh ds fy;s
Vsos dh vklku nq#Lrh
428
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
gj ûkkukokj vlj ds fy;s Åij nh gqbZ phõksa]
cSBk gksus okys ?kj dh vke eqr’Yyøk phõksa
o xzg eõdwj dh vke phõksa dk rk’Yyqø Hkh cksy
dj ns[k ysosaA tc iwjh rlYyh gks tkos
fd edku dq.Myh ds eqrkfcø Hkh vc oks Vsok
nq#Lr gks x;k gS] rks fQj vkxs Qykns'k
ns[kuk 'kq# djsaA
vkRek jke 'kekZ dkfrc&jgu] rglhy uwjiqj] fõyk dk¡xúkA
Vsos dh vklku nq#Lrh
Jh czãk th egkjkt
c`gLir
c`gLir
lwjt
lwjt
lwjt jax
xaneh] cq/
k ds x
ksyifg;
s] pan
j ek¡ dh
xksykbZ
ds le
anjh
?kksM+s
okyk
lwjt
dk jFk u
[kM+k g
qvk]
vkSj
ugh i
hNs g
VkA fd
j.kksa
ls va/ksjs
dk uk'k
vkSj
dqy c
zãaM
dh
vkl d
k ekfy
d g
qvkA
lwjt
dh
gj jksü
k vk
tkus dh
riL;
k dh gn
eky
we u
gqbZA
panj
f'ko th egkjkt
Hkksys Hk.Mkjh
f'ko th egkjkt
Hkksys Hk.Mkjh
panj
panj
dk
l÷sn
jax(n
w/k)le
anjh
o
gokbZ?kksúk
viu
hrkør
dh
ü;knrh
dslc
ceSn
ku&,&
tax(
ûkkuk
uEcj
3)ekfy
ddh
ekSr
ûkkuk
uañ8
vkSj
ûkqjkd
ûkkuk
uEcj
4esa
dadj
vkusi
jnqfu;
kesa
rhu
n÷ktkxkA
blh
fy,
ukSx
zgo
ckjg
jk'kh
dhukSfuf/k
ckjg
flðhdkekfy
dgqv
kA(b
Ulku
dhiSn
k;'k
ukSe
ghus]
?kksús
dhiSn
k;'k
ckjg
eghus)
12
12 12pan
jge
s'kkjk'
khQy
dkgksrk
gSA
'kqDdj
Jh y{eh th
'kqDdj
'kqDdj
l÷sn
jax(n
ghdk)
nqfu;
kdhfeêh]
õekus
dhy{e
hxÅ
ekrkAe
nZdhvkSjr
usfd
lhdksuhp
ufd
;kAbl
fy;s
gj,d
usil
anfd
;kvkSj
uhp
fd;kA
eaxy usd
Jh guqeku th
iou iq=k
eaxy usdeax
yusd
lqûkZjax
usdgksus
ijft
Leesa
ûkwu]
:gdh
rjg
taxy
esaeax
yfd
;kvkSj
cnls
gjrj
gHkkxkA
eaxy cn
ekSr dk uke ukeh ;e
f'ko th egkjkt
eaxy cneax
ycn
gqvk]rksd
ksbZcnh
uNksúh]
vkSj
gj,d
dks
rksv
jds?
kkVmr
kjsex
j
eqvk÷
gjfxõ
ufd
;kA
cq/k
Jh nqxkZ th
cq/k
cq/klC
õjax
rksrk]eSu
k]Hksú]
cdjhA
lj]õqcku
dk
ekfy
dAgj
txg
xksy
olC
õAghjk
pkVus
lsõgj
õqcku
dsjkLr
sbUlku
ejsAghjk
lcdksdkVsA
exjbr
ukue
Zfd
ûkqn
øybZ
(/kkr
)ls
dV
tkosA
luhpj
HkSjksa oyh
luhpj
luhpjL;
kglk¡i]
ekSr
dk;e
Aûkqn
músn
wljksadksmú
kosAbP
N~;k/kkjh
rksl
cdksrkjs]
dky
kjax
lcij
pùse
xjdky
sjax
ijdksbZu
pùsAu
s'k(M
ax)ls
x.ks'kgksosA
eNyh
dsv
aMsex
jePN
dkisV
Aøchykcù
s]mY
Vrkse
jsA
jkgq
ljLorh th
jkgq
jkgq&
vkleku
dhpksVh
ole
anj
dh
rSnksuksa
uhys
jaxfeyk
nsus
okyk
eLr
gkFkhA
fõUnk
(uhp)
øher
,dyk[k]
eqnkZ
(Å¡p)
øher
lok
yk[kA
ftld
kdksbZjax
ugks];k
tksgj
,djax
esacn
yld
sA
uÃ'kk
esauhykjax
gksxkA
dsrq
dqy rkjd
xÅ ekrk dk cPpk
dsrq
dsrq
&xksyhdhtxg
vkdjej
usokykA
lwvj]
nqfu;
kdhvkokõ
njxkg
esaig
q¡pkuso
kyknjos'
kAdqÙkk]
ekSr
ds;
edhvken
igysc
rknso
sAgj
jaxesa
jaxfcjax
Ayky
jaxu
gksxkA
mnwZ] Q+kjlh o iatkchHkk"kk ds dfBu 'kCnksa
ds ljykFkZ
;g 'kCnkoyhesjs ije fe=k
fnYyh fuoklh
Jh vfuy Hkkj}kt thdks lefiZr gSA
uksV % ;g v/;k; ewy iqLrd dk fgLlk ugha gSA
v/;kjk&vk/kk fgLlk
v¸;ke&,&x£n'k&dkypØ
v¸;kjh&pkykdh@eDdkjh
v¸;kynkj&ifjokj okyk
vc:&HkkSag
vcz&ckny
vDl&ijNkbZ
veweu&vDlj
vey&njvken&vuqlj.k
vf'k;k&phõsa
vgeø&ew[kZ
vgn&õekuk] ;qx
vgoky&gokys (Refrences)
vgy&,&øye&ys[kd
vk¡dl&vadq'k
vk÷rkc&lwjt
vkbZ&pykbZ&xqõkjk] fuokZg
vken&vkuk
vkfcn&HkDr
vkfny&U;k;'khy
vkføcr&Hkfo";
vkføy&cqfðeku
vkfr÷r&Ñik] n;k
vkfr'k&ûksõ&Tokykeq[kh
vkfr'kh eknk&ykok
vkftõ&fouez
vkftõh&fouezrk
vkfye&fo}ku
vkgõkjh&phûk&iqdkj
Vkgyh&'kh'ke
vkjk;'k<koV
vk'khckZn&vk'khokZn
vklwnk&ûkq'kgky
vkõkj&nq[kh
mnwZ] Q+kjlh ds dfBu'kCnksa ds ljykFkZ
(iii)mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
vkökõ&vkjEHk
vkõqnkZ&nq[kh] ukjkõ
vky&vkSykn&larku] oa'k
vkye&nqfu;k
vkyh erZck&mPp inoh
vLFkkiu&LFkkiu
vLFkku&LFkku
vlkù&vk"kkù
vlwt&vklwt
vne ekStwnxh&vuqifLFkfr
vny&U;k;
võ&ls (from)
vøhnk&fo'okl
võngk&vtxj
vOoy&çFke
võy&eR;q
vutEek&vtUek
võZ&çkFkZuk
vjõ&pkSúkbZ
bcknr&HkfDr
bcknrxkj&iwtk&ikBh
b'kkjru&ladsrksa esa
bLe&laKk
bLøkr gEy&xHkZikr
bLrøyky&–ùrk] eõcwrh
bøckyeUn&çrkioku
bÙk÷kø&,drk
bUrsgk&vUr
bYe&Kku
bYe Ã;k÷k&'kDy&lwjr ls
lacaf/kr Kku
bYe edkukr&edkuksa lacafèkr
Kku
bYe fj;kõh&xf.kr dk Kku
bYe frfyLekr&tknwxjh dk Kku
bYyr&'kjkjr
bZtkn&vkfo"dkj
mD[ky&eancqfð
mikvks&mik;
Å/kZ&Å/kZo
(iv) mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
,gryke&Loiu nks"k
,røkn&fu'p;@fo'okl
,s'k&vks&b'kjr&,s'o;Z
,soõ&cnys esa
,sõu&Åij fyf[kr
dalh&dk¡lh
dhfe;kxj&jklk;udkj
dhyh&gRFkk] gSafMy
dk¡&dkSvk
dkfrc&fyfid(Calligrapher)
dk÷wj&diwZj
dke/ksu&dke/ksuq
dkf÷j&csnhu] ukfLrd
dkjdqu&ukSdj] lsod
dkjvken&mi;qDr
dSf÷;r&gkyr
dk'r&[ksrh
dksBk@dksBs&edku
dksglkj&igkúh bykøk
dlh÷&xank
dlj&,d ls de dh la[;k
dqjkZg gokbZ&gok dk xksyk
dq'kknk&pkSúk
dquck ijoj&ifjokj ikyus
okyk
dSf÷;r&fLFkfr
dÙkd&dk£rd
dytqx&dy;qx
dYyj&catj
Ã;k÷k&balku dk psgjk&eksgjk
føLlk dksrkg&la{ksi esa
føYyr&deh
økfcy&,&,srckj&fo'okl;ksX;
økfcy&,&ekre&nq%[k ds
;ksX;
øybZ&,d /kkrq
øjhc&my&exZ&ej.kklUu
økSl&vks&øõkg&baæ/kuq"k
øn ønker&øn økB
øõkø&Mkdw
(v)mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
øqOor&'kfDr
[kkSalús&twrs
[kwg&dqvk¡
ûkjkt&dj@VSDl
ûkkfoUn&ifr
ûkkyw&ekSlk
ûkksS÷&vks&ûkn'kk&Hk; vkSj
vk'kadk
ûkLlh&uiqald
ûkLyr&LoHkko
ûkq'k&öqõjku&lq[kn fuokZg
ûkqn jkS&vius vki
ûkqn lkûrk&Lo;a cuk;k gwvk
ûkqnk ijLr&Hkxoku dks ekuus
okyk
ûkqnöõZ&LokFkhZ
ûkqykLru&fooj.k lfgr
ûkr&ydhj
ûkrwr&ydhjsa
ûkYø&leLr ekuo tkfr
ûokfg'k&bPNk
ûokfg'k&,&cn&cqjh bPNk
ûokfg'kkr&bPNk;sa
ûokg&pkgs
ûokj&cnuke
ûoS'k&vks&vøkfjc&HkkbZ&cUèkq
xfnZ'k&pDdj
xk¡&xk;
xkpuh&eqYrkuh feêh
xks'kk&fgLlk
xksvkbZ&cksyus dh 'kfDr
xq÷r@xq«rkj&ckrphr
xqeVs&QqfUl;k¡
xqjck&eldhu&Hkksyh fcYyh
xqxZ&Hksfú;k
xUnqe&xsgw¡
fxVd@fxVx&xqqByh
fxYV&,d /kkrq
xzge.M&xzge.My
ökfyc&gkoh
(vi) mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
öjc&if'pe
öSjeqckfjd&v'kqHk
ökj&xùk@xqQk
ökjr&rckgh
öSch&bZ'ojh;
öuhe&yqVsjk
öYck&çcyrk
?kaMh&daB
pDd ?kqekjk¡&dqEgkj dk pDdk
pgkj&pkj
fpdúh&rkykc dh feêh
pjh&gjh Tokj
pkSdkB&pkSxkB
pku.k&pk¡nuh
ps=k@psr&pS=k
pyks&pyh&fujarjrk
fNyk@fNys&çLo ds ckn ds
40 fnu
NÙkk¡&Nr ij@Nrsa
tk¡&cgø&tku xaokuk
tkfonkuh&LFkkbZ
tkfuc&rj÷
tax&vks&tny&;qð
tíh&iSf=kd
tjkg<Zu
tq«r&tksúk
tqõ&fgLlk
tqüoh&ekewyh
tsB&T;s"B
tuwc&nf{k.k
õ#fj;kr&vko';drk,¡
õeqjZn&iUuk
õkrh&futh
õu eqjhn&iRuhHkDr
õukg&O;fHkpkjh
õkuh&O;fHkpkjh
õgkyr&fuj{kjrk
õsger&eqlhcr
õsj&,&lk;k&'kj.kkxr
õsjckj&v/khu
(vii)mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
õj&/ku
õj&lhe&lksuk&pk¡nh
õj&vks&eky&/ku&nkSyr
õjc&xq.kk
õnZ&ihyk
õoky&iru
õjk;r&Ñf"k
õk;y&O;FkZ tkus okyk
õkfgjk&çR;{k
õkfgjnkjh&fn[kkok
õyhy&uhp
õyhy&vks&ûokj&?kfV;k
vkSj cnuke
>ksyk&'kjhj fgyus dh ikylh
uked chekjh
>wV&>wB
>wVk&>wBk
Vqf.k;k rksrk&NksVs vkdkj dk
l÷sn rksrk
VVhgjh&,d i{kh
VVjh&xatkiu
Vynk&Vyrk
fViúk&tUe dq.Myh
Msd&uhe tSlk ,d o{k
Msyk&vk¡[k dh iqqryh
Myh&NksVk Vqdúk
r÷jhø&?kVko (Subtract)
rÃlhe&Hkkx
raõhe&laLFkk
rax nLr&öjhc@daxky
rckgdqu&fouk'kdkjh
reghn&Hkwfedk
rfd;k eqlkf÷j&eqlkf÷jûkkuk
rgjhj&fy[kkbZ
rgjhjh&fyf[kr
rifnø&riSfnø
rjrhc&Øe
rjthg&çkFkfedrk
rk’Yyqø&laca/k
rkc;nkj&v/khu
(viii) mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
rkdh&f[kúdh
rkehy&vey djuk
rkftj&O;kikjh
rklhj&ifj.kke
rknkn&la[;k
rkø&oks la[;k tks nks ls
foHkkftr u gks lds
rksger&vkjksi
rkyhe&f'k{kk
rlkuh÷&fyf[kr jpuk;sa
rnchj&;qfDr
røCcqj&?keaMh
rohy&foLrr
rønhj&HkkX;
rosyk&vLrcy
rosyk ûkjk¡&x/kksa dk vLrcy
rqan&rsõ /kkj
rqûe&cht
rsö&ryokj
ruklqc&ijLij] lacaf/kr gksuk
rúkxh&NksVs cPpksa dh dej
ij ck¡/kus okyk dkyk /kkxk
rûr gõkjh&jkt flagklu
ruwj&ranwj
rwy&yackbZ
frfy;j&,d NksVk ifjUnk
frfyLe&tknw
frfyLeh&tknwbZ
frtkjr&O;kikj
fryfLekr&tknwxjh
n÷fu;k&xúk gqvk /ku
ndu&nf{k.k
nfyíj&nfjæ
ngkuk&Nsn
nhokuûkkuk&cSBd
nhokuxh&ikxyiu
nhxj&vU;
nhxj&xw¡&rgl&ugl
njdkj&ok¡fNr
njiukg&'kj.kkxr
(ix)mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
njxkgh&bZ'ojh;
nkndk&nkns ds ûkkunku ls
lacafèkr
nksbe&f}rh;
nksgrh&csVh dk iq=kh
nksgrk&csVh dk iq=k
nksõûk&udZ
nq'eukuk&'k=kqrkiw.kZ
nsj&ik&LFkkbZ
fnykoj&cgknqj
fnynknk&bPNqd
/kh&csVh
/kksdk&/kks[kk
/kqUuh&ukfHk
/kukM&/kukM~;
U;kljh&tks fdlh ds dke u
vkos
u÷k&ykHk
uÃøkjk&uxkúk
Ugksjkrk&vk/kk va/kk
uhõ&blds vfrfjDr] Further
uk;kc&nqyZHk
ukgø&vdkj.k
ukøkfcy&v;ksX;
uPNÙkj&u{k=k
uqR÷k&oh;Z
usd ulhc&lkSHkkX;oku
usd&rkykg&Hknz
usdh&÷jkeks'k&usdh Hkqyk nsus
okyk
usdksbZ@fudksbZ&usdh
uw¡g&iq=ko/kq
ukudk&ufugky
fuek.kh&nhu
fuL÷&vk/kk
fuxgcku&j{kd
ukxcy&ukxik'k
ukxgkuh&vdLekr
ia?kwúk&fgaMksyk
in~e&dey
(x) mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
ifjUnk&i{kh
ifjokj&dqVqEHk@nk;jk
ihjkuk lky&o;ksoð
ijgsõxkj&lnkpkjh
ijyS@ijykS&çy;
ik.Mw&fpduh feêh
ik¡p dY;k.kh&l÷sn ekFks okyh
ikSfú;k¡&lhfù;k¡
iksg&ikS"k
iks'khnk&xqIr
iqjnnZ&nnZukd
iqjõksj&õksjnkj
iq'r&,&ik&ik¡o ds Åij dk
fgLlk
iqúiqúh&duiVh
iqÙk&iq=k
iSjksdkj&vuq;kbZ
iskjh&maxyh dh xk¡Bksa ds e/;
dk fgLlk
is'kkuh&ekFkk
iSoanh&dyeh
iÙk.k&fdukjk
iykg&iyk'k@<kd dk o`{k
fiLrku&óh ds o{k&LFky
Qksdk@Qksdh&ûkkyh
QwQh&'kknh'kqnk cqvk
Qykgh&taMh@'kEeh dk o`{k
fQalh&QqUlh
÷¸;kõ&nfj;kfny
÷kfjö mycky&/ku dh fpUrk
ls eqDr
÷õhZ&udyh
÷õZu&eku yks(Suppose)÷rsg&fot;
÷rwj&'kjkjr
÷sgfjLr&lwph
÷Slykdqu&fu.kkZ;d
֟y&,&bykgh&Hkxoku dh
Ñik
f÷Ø&vks&öe&fpark o nq%[k
(xi)mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
c"kZ&o"kZ
c#,&ds gokys ls
C;ksikj&O;kikj
C;ksikjh&O;kikjh
c`[k&o`"k
cLpd&of'pd
ceqøke&ds LFkku ij
cewtc&ds vuqlkj
cfg'r&LoxZ
cfn;k¡&cqjkbZ;k¡
cgcwnk&HkykbZ
cgj&,&÷uk&lalkj
cgSfl;r&crkSj gSfl;r
chukbZ&uõj
cjfûkyk÷&fo#ð
cjsrh&ckjhø jsr
ck&bøcky&çHkko'kkyh
ckbl&dkj.k
ckbl&,&ekSr&ek Sr dk
dkj.k
ckbl&,&rckgh&rckgh dk
dkj.k
ckbl&,&ûkjkch&ûkjkch dk
dkj.k
ckbl&,&ûkqnd'kh&vkRegR;k
dk dkj.k
ckbl&,&uqÃlku&gkfu dk
dkj.k
ckck&nknk
ckdeky&deky dk
ckg&dke
ckge&ijLij@vkil esa
c'kj&balku
ckjkSud&pgy&igy ;qDr
cknvõk¡&dbZ ckj
ckruh&vçR;{k
cksnh&pksVh
cksrk&Å¡V dk cPpk
ckvkenu&dekbZ okyk
ckvks&cxwyk&pØokr
(xii) mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
çkyHr&çkjC/k
ckykbZ vkenu&fj'or@Åij
dh dekbZ
cL;kj&vf/kd
cln&vf/kd
cn&cqjk@cqjh
cn n;kurh&csbZekuh
cn÷svy&cnpyu
cnfdjnkj&cnpfj=k
cnh&cqjkbZ
cnLrwj&øk;ns ds vuqlkj
cnûkksbZ&fuUnk
coÃr≤ ij
cõfj;k&ds }kjk
cõkõh&diús dk O;kikj
cqõ&cdjh
cqyUn bøcky&mPp çHkko
okyk
cqyUn erZck&Å¡p in okyk
crnjht&Øe'k%
cS:uh&ckgjh
cscgjk&oafpr
csek;uh&O;FkZ
cseqgkj&vfu;af=kr
cSlk[k&oS'kk[k
csok&fo/ok
csvkckn&futZu
ctqõ&flok;
cû'kh'k&{kek@nku
cyk&,&cn&cqjh vk÷r
czãaM&czãk¡M
czã'kukl&bZ'oj dks tkuus okyk
fc?ku&fo?u
fc[kús&vyx gq,
fcØekthr&foØekfnR;
fcYeqøkfcy&vkeus&lkeus
fcyk&fcuk@cöSj
fcyrjrhc&Øekuqlkj
Hkk[;k&opu
Hkknksa&Hkkæin
(xiii)mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
Hkksapky&Hkwdai
HkksMh&lhax jfgr
HkkSvk¡&Hkosa
Hkkvks&Hkko
HkuksbZ;s&cguksbZ
HkVwj&tyh gqbZ feêh
Hkwvk&cqvk
fHkfPNvk&fHk{kk
fHkú&rrS;k
e;&lfgr
eafõyr&vknj] lEeku
eantkZ õSy&fuEufyf[kr
eeuwu&'kqØxqõkj
efyd&my&eywø&dbZ ns'kksa
dk jktk
eg:e&oafpr
egnwn&lhfer
egøekuk&foHkkxh;
egoj&dsaæ
ehag&o"kkZ
ehõku&tksú
ejdõ&dsaæ
ejkrc&info;k¡
ek;k&/ku
ek[ku ek>k&HkSal ds nw/k dk
eD[ku
ek÷Zr&}kjk
e'kfjø&iwoZ
ekfuUn&tSls
ekfyûkkSfy;k&ekufld jksxh
ekjp'ek&lk¡i tSlh vk¡[k okyk
ek'k lkye&lkcqr mún
ekõh&Hkwrdky
ekøwy&vuqdwy
ekre& 'kksd
ekrgr&v/khu
ekrgrh&v/khuxh
ekSøw÷h&ukSdjh ls fuyacu vkfn
ekSywn&uotkr
ekúk&cqjk
(xiv) mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
eky&vks&õj&/ku&nkSyr
ekywy&'kjkjr dk ifj.kke
eldhu&Hkksyk Hkkyk
elkoh&cjkcj
eluwbZ&Ñf=ke
elyu&mnkgj.kr%
elYyl&f=kdks.k
eö:j&?keaMh
eõcwr rck&â"V&iq"V
eõdwj&o.kZu esa
eõdwjk&o.kZu v/khu
eöfjc&if'pe
eos'kh&i'kq
eõZ&chekjh
eq÷fyl&fu/kZu
eq÷Lly&fooj.k
eqckfjd&'kqHk
eqcrnh&lgk;d
eqjCck&pkSjl
eqlrLuk&foy{k.k
eqLrøfcy&Hkfo";
eqøjjkZ&fuf'pr
eqokf÷ør&cjkcjh
eqöZ&vkch&ty eqxhZ
eqr’Yyøhu&laca/kh
eqr’Yyøk&lacaf/kr
eqr÷økZ&vyx] iFkd
eqrcUuk&nÙkd&iq=k
eq'rjdk&lk¡>h
eqrlíh&vgydkj] DeputyeqrøCcj&?keaMh
eqafl÷ fetkõ&bUlk÷ ilUn
eqûkkfy÷r&fojks/k
eqûkUul&ûkqljk@fgtúk
eqûrlju&la{ksi esa
eqvkfou&lgk;d
eqvÙkj&lqxaf/kr
eqyEek&df=ke ped
eqykfgõk&fujh{k.k
eqykfõer&ukSdjh
(xv)mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
erZck&inoh
feUurd'k&vglkuean
es[k&es"k
esaMd&esa<d
esûk@es[kk&dhy@dhysa
etewvk&laxzg
eu÷h&?kVko
euh chjt&oh;Z
eulch&mPp in ls lacaf/kr
eulwûk&LFkfxr
eurøh&rdZlaxr
euwj&dkyk iRFkj
ewtc&dkj.k
eX?kj&ekxZ'kh"k
feLy&ds leku
;d&,d
;dlk¡&,d leku
;drj÷&,d rj÷
;x&;K
j÷k&,&vke&yksd dY;k.k
jat vks öe&v÷lksl vkSj nq%[k
jathnk&nq[kh
jCc&bZ'oj
jguqek&ekxZn'kZd
jíh&fudEek
jkgõu&yqVsjk
j'ø&bZ";kZ
jöcr&bPNk] #fp
jrwcr&ueh] lhyu
fj;k;k@j¸;r&çtk
fj;kõh&xf.kr
fjõø&vkthfodk
#ûlkjk&diksy
:g cqr&vkRek&'kjhjd
:gkuh&vkfRed
:L;kg&fuyZt
yEgk&iy
yhew&uhacw
yk’y&,d øherh iRFkj
ykgkfly&csurhtk
(xvi) mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
yklkuh&foy{k.k
ykoYn&larku ghu
yksg&yaxj&Hkkstu O;oLFkk
ykyúh&jÙkh] ?kq¡?kph
ylu&yglqu tSlk fu'kku
oÃr vkbank&Hkfo";dky
okfy;s rûr&lÙkk dk ekfyd
otwgkr&dkj.k
otwn&vfLrRo
oyh&ekfyd
ok¡&ogk¡
okÃ;kr&?kVuk;sa
okfyn&firk
okYnSu&ekrk&firk
oLr&dsaæ
'kgor&dke okluk
' kjh÷&my&ut÷&u sd
ekrk&firk dh larku
'kkgkuk&jktlh
'kkjg&vke&vke jkLrk
'kqeky&mÙkj
'kqrj&Å¡V
'kûl&O;fDr
f'k÷k&vjksX;rk
f'kdLr&gkj
fl«r&ûkwch
fl÷j&'kwU;
fl÷kr&ûkwfc;k¡
fla?kklu&flagklu
fln÷&lhih
L;kg&dkyk
L;kg cûr&eanHkkx
L;kgh&dkfy[k
la[k&'ak[k
laf[k;k&Arseniclcc&dkj.k
lCõ&gjk
lCõønek&eugwl
lCõs&ouLifr
lEer&lEor
(xvii)mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
lgou&vdLekr
lhi&lhih
ljlCõ&gjk&Hkjk
ljlke&lfUuikr uked
efLr"d dk jksx
ljöuk&eqf[k;k
lkfdu&fuoklh
lkfgc&,&bøcky&çrkih
lkfgc&,&bYe&f'k{kkoku
lkfgc&,&deky&deky dk
lkfgc&,&gqdwer&lÙkkoku
lkfgc&,&rlkuh÷&xzaFkksa dk
jpf;rk
lkfgc&,&rnchj&deZ;ksxh
lkfgc&,&vÃy&cqfðeku
lkfgc&,&vkSykn&larkuoku
lkfnj&tkjh djuk
lkou&Jkou
lksbe&rrh;
lksgcr&laxr
lnekr&lnes
lqcg lkfnø&Å"kk dky
lqCHkj&'kknh ds oÃr nqYgu
dks iguk;k tkus okyk ,d oó
lqHkkvks&LoHkko
lqûkZ&yky
lqygdqy&le>kSrk&ilan
lRtqx𝔩qx
lrwu&LrEHk
lsgr v«õk&LoLFk
lsgu&vk¡xu
lsjkc&ikuh ls Hkjk gqvk
lSykuh&;k=kh
ltnk&ç.kke
lûkh&nkuohj
lûkh ljoj&nkuh n;kyq
lwbZ&çlwrk
lx&dqÙkk
òki&vfHk'kki
g÷Z&'kCn
(xviii) mnwZ] ÷kjlh o iatkch ds dfBu 'kCnksa ds vFkZ
gejkgh&lkFkh
gelk;k&iúkslh
gemez&leku mez dk
geoõu&oõu ds cjkcj
gepw&leku] Hkkafr
gevlj&leku çHkko
gkfde&'kkld
gLc gSfl;r&gSfl;r vuqlkj
gLc õSy&fuEufyf[kr
gln&bZ";kZ
gøhøh&vlyh
gok&,&cn&cqjh gok
gqDejku&'kkld
gqdwer&'kklu
gqek&,d iaNh ftlds ckjs esa
dgk tkrk gS fd bldh Nk;k
ek=k iú tkus ls gh dksbZ Hkh
euq"; lezkV cu tkrk gSA
gtwe&Hkhú
gúdk;k&ikxy
gY÷&'kiFk
fgøer&fpfdRlk
fgUnlk&vad
ÑtàÊç Ãàá½» m kãsÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ erÉÉåÌiÉwÉ Måü UcÉÌrÉiÉÉ mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÉåzÉÏ eÉÏ MüÉ
eÉlqÉ 18 eÉlÉuÉUÏ, 1898 MüÉå eÉÉsÉÇkÉU (mÉÇeÉÉoÉ) Måü ÄTüUuÉÉsÉÉ aÉÉÇuÉ qÉåÇ WÒûAÉ| ClÉMåü ÌmÉiÉÉ MüÉ lÉÉqÉ jÉÉ mÉÇ0 erÉÉåÌiÉ UÉqÉ eÉÉåzÉÏ eÉÉå mÉÇeÉÉoÉ UæuÉålrÉÔ ÌuÉpÉÉaÉ Måü ÍsÉLMüÉqÉ MüUiÉå jÉå uÉ ZÉåiÉÏ MüÐ ÄeÉqÉÏlÉ Måü pÉÏ qÉÉÍsÉMü jÉå| oÉcÉmÉlÉ qÉåÇ WûÏ mÉÇ0 ÃmÉcÉÇS MüÐ qÉÉiÉÉ MüÉ SåWûÉÇiÉ WûÉå aÉrÉÉ| bÉU qÉåÇ xÉoÉ xÉå oÉÄQûÉ pÉÉD WûÉålÉå MüÐ uÉeÉWûxÉå mÉËUuÉÉU MüÉå xÉÇpÉÉsÉlÉå MüÉ MüÉqÉ ElÉ mÉU AÉ mÉÄQûÉ| mÉÇ0 ÃmÉ cÉÇS eÉÏ MüÉoÉcÉmÉlÉ MüÉÄTüÏ MüÌPûlÉÉD qÉåÇ aÉÑÄeÉUÉ| ElWåÇû mÉÄRûlÉå MüÉ oÉWÒûiÉ zÉÉæMü jÉÉ| ElÉ MüÐESÕï MüÐ ÍsÉZÉÉD oÉWÒûiÉ WûÏ xÉÑlSU jÉÏ AÉæU ESÕï pÉÉwÉÉ mÉU pÉÏ AcNûÉ AÍkÉMüÉUjÉÉ| ÍzɤÉÉ ESÕï, ÄTüÉUxÉÏ uÉ AÇaÉëåÄeÉÏ qÉåÇ WÒûD|
ExÉ xÉqÉrÉ Måü mÉÇeÉÉoÉ qÉåÇ ÌWÇûSÏ pÉÉwÉÉ ÄerÉÉSÉiÉU ÌWÇûSÕ AÉæUiÉåÇ WûÏ mÉÄRûÉMüûUiÉÏ jÉÏÇ, mÉÑÂwÉ mÉëÉrÉ: ESÕï uÉ AÇaÉëåÄeÉÏ ÄerÉÉSÉ, AÉæU ÌWÇûSÏ MüqÉ mÉÄRûiÉå jÉå,CxÉ MüÐ uÉeÉWû jÉÏ xÉUMüÉUÏ MüÉqÉ MüÉeÉ MüÉ ESÕï uÉ AÇaÉëåÄeÉÏ qÉå WûÉålÉÉ| ESÕï WûUMüÉåD mÉÄRûiÉÉ ÍsÉZÉiÉÉ jÉÉ, rÉWû AÉqÉ AÉSqÉÏ MüÐ pÉÉwÉÉ jÉÏ| rÉWûÏ uÉeÉWû Wæû ÌMüsÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ ESÕï qÉåÇ ÍsÉZÉÏ aÉD iÉÉÌMü AÉqÉ AÉSqÉÏ CxÉå mÉÄRû xÉMåü| YrÉÉåÇ ÌMüÄerÉÉSÉ mÉÄRåû ÍsÉZÉå sÉÉåaÉ ÄTüÉUxÉÏ pÉÏ eÉÉlÉiÉå jÉå, CxÉ ÍsÉL MüWûÏÇ MüWûÏÇ ÄTüÉUxÉÏMåü zÉoS pÉÏ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ qÉåÇ CxiÉåqÉÉsÉ ÌMüL aÉL|
mÉÇ0 ÃmÉ cÉÇS eÉÏ lÉå cÉÉæjÉÏ uÉ AÉPûuÉÏÇ Mü¤ÉÉ qÉåÇ uÉÄeÉÏÄTåü MüÐ mÉUϤÉÉLÇmÉÉxÉ MüÐÇ eÉÉå ElÉ ÌSlÉÉåÇ qÉåÇ oÉWÒûiÉ oÉÄQûÏ EmÉsÉÎokÉ qÉÉlÉÏ eÉÉiÉÏ jÉÏ| CxÉ Måü sÉaÉpÉaÉxɨÉU xÉÉsÉ oÉÉS pÉÏ mÉÇ0 eÉÏ lÉå qÉÑfÉå CxÉMåü oÉÉUå qÉåÇ oÉWÒûiÉ aÉuÉï xÉå oÉiÉÉrÉÉ| mÉÇ0 eÉÏ
470 gekjs if.Mr th
lÉå AcNåû AÇMüÉåÇ xÉå qÉæÌOíûMü MüÐ mÉUϤÉÉ mÉÉxÉ MüÐ| CxÉ Måü oÉÉS uÉå MÑüNû ÌSlÉ LMüxMÔüsÉ qÉå pÉÏ mÉÄRûÉiÉå UWåû uÉ oÉÉS qÉåÇ AÇaÉëåÄeÉÏ pÉÉwÉÉ MüÉ AcNûÉ ¥ÉÉlÉ WûÉålÉå MüÐ uÉeÉWûxÉå ElWåÇû pÉÉUiÉ MüÐ ÌQûÄTæÇüxÉ LMüÉFÇOèxÉ xÉÌuÉïxÉ qÉåÇ xÉUMüÉUÏ lÉÉæMüUÏ ÍqÉsÉ aÉDÎeÉxÉ Måü MüÉUhÉ uÉå sÉÉWûÉæU, kÉqÉïzÉÉsÉÉ, oÉqoÉD, qÉSìÉxÉ, AÇoÉÉsÉÉ NûÉuÉlÉÏ, ÍzÉqÉsÉÉ uÉAlrÉ MüD xjÉÉlÉÉåÇ qÉå UWåû uÉ aÉÄeÉåÌOûQû mÉSuÉÏ iÉMü mÉWÒÇûcÉ MüU ËUOûÉrÉU WÒûL|
mÉÇ0 eÉÏ MüÐ oÉcÉmÉlÉ xÉå WûÏ mÉëZÉU oÉÑή jÉÏ, CxÉ Måü AÌiÉËU£ü ElÉqÉåÇ MÑüNû LåxÉÏ ÌuÉzÉåwÉiÉÉ jÉÏ ÌMü oÉcÉmÉlÉ qÉåÇ uÉå qÉuÉåÍzÉrÉÉåÇ Måü qÉÉjÉå MüÉå SåZÉ MüUElÉ Måü qÉÉÍsÉMüÉåÇ Måü oÉÉUå qÉåÇ MüD oÉÉiÉåÇ oÉiÉsÉÉ SåiÉå jÉå| mÉU CxÉ AliÉ¥ÉÉïlÉ MüÉåElWûÉåÇ lÉå MüpÉÏ aÉqpÉÏUiÉÉ xÉå lÉWûÏÇ ÍsÉrÉÉ| qÉæÌOíûMü mÉUϤÉÉ mÉÉxÉ MüU sÉålÉå Måü oÉÉSElWåÇû ÄZÉÑS-oÉ-ÄZÉÑS WûÏ WûxiÉ UåZÉÉ MüÉ ¥ÉÉlÉ WûÉå aÉrÉÉ| ÌMüxÉÏ MüÐ WûjÉåsÉÏ MüÉåSåZÉ MüU uÉå ÌmÉNûsÉÏ oÉÉiÉåÇ iÉÉå oÉWÒûiÉ xÉWûÏ MüWû SåiÉå jÉå mÉU pÉÌuÉwrÉ Måü oÉÉUå qÉåElWåÇû MüÉåD ÄZÉÉxÉ xÉÄTüsÉiÉÉ lÉWûÏÇ ÍqÉsÉ mÉÉ UWûÏ jÉÏ| ElWûÉåÇ lÉå xÉÉåcÉÉ ÌMü CxÉÌuÉwÉrÉ mÉU MÑüNû mÉÄRûlÉÉ cÉÉÌWûL| YrÉÉåÇÌMü uÉå CxÉ MüÐ iÉWû qÉåÇ eÉÉlÉÉ cÉÉWûiÉå jÉåCxÉ ÍsÉL mÉWûsÉå ZÉaÉÉåsÉ (LxOíûÉlÉÉåqÉÏ) mÉÄRûlÉå MüÉ CUÉSÉ ÌMürÉÉ uÉ CxÉ ÌuÉwÉrÉmÉU MÑüNû ÌMüiÉÉoÉåÇ mÉÄRûlÉÏ zÉÑ MüÐÇ| AoÉ iÉMü mÉÇ0 ÃmÉ cÉÇS eÉÏ xÉUMüÉUÏ lÉÉæMüUÏqÉå AÉ cÉÑMåü jÉå uÉ ElÉ Måü SÉå oÉŠå pÉÏ WûÉå cÉÑMåü jÉå| ElÉ MüÐ iÉoSÏsÉÏ ElÉÌSlÉÉåÇ kÉqÉïzÉÉsÉÉ, ÎÄeÉsÉÉ MüÉÇaÉÄQûÉ qÉå WÒûD jÉÏ|
"YrÉÉ WÒûAÉ jÉÉ, YrÉÉ pÉÏ WûÉåaÉÉ, zÉÉæM ÌSsÉ qÉåÇ AÉ aÉrÉÉ
CsqÉ erÉÉåÌiÉwÉ WûxiÉ UåZÉÉ, WûÉsÉ xÉoÉ ÄTüUqÉÉ aÉrÉÉ"
mÉÇ0 eÉÏ AmÉlÉå aÉÉÇuÉ ÄTüUuÉÉsÉÉ qÉåÇ AmÉlÉÏ mÉWûsÉÏ xÉÉsÉÉlÉÉ NÒûÌ�ûrÉÉÇÌoÉiÉÉlÉå Måü ÍsÉL aÉL jÉå| mÉWûsÉÏ WûÏ UÉiÉ ElWåÇû xuÉmlÉ qÉåÇ LMü ASØzrÉ zÉÌ£ürÉÉÌlÉ ÄaÉæoÉÏ iÉÉÄMüiÉ ÎeÉxÉ MüÉ cÉåWûUÉ mÉÇ0 eÉÏ MüpÉÏ lÉWûÏÇ SåZÉ mÉÉL, mÉëMüOûWÒûD| rÉWû jÉÉ iÉÉå MüÉåD mÉÑÂwÉ| {mÉÇÌQûiÉ eÉÏ eÉoÉ pÉÏ MüÉåD MÑÇüQûsÉÏ SåZÉiÉå, uÉå sÉÉsÉ
471gekjs if.Mr th
ÌMüiÉÉoÉ qÉåÇ xÉå TüsÉÉSåzÉ mÉÄRû MüU oÉÉåsÉiÉå jÉå cÉÉWåû uÉÉå LMü WûÏ mÉÇÌ£ü WûÉå| AÉqÉiÉÉæU mÉU uÉå aÉëWû Måü zÉÑ qÉåÇ ÍsÉZÉÏ WÒûD mɱ Måü AÇzÉ mÉÄRûiÉå uÉ ExÉÏ Måü AjÉïMüÐ WûÏ urÉÉZrÉÉ MüUiÉå uÉ AYxÉU MüWûiÉå ÌMü uÉÉå MüWû aÉrÉÉ Wæû rÉÉ uÉÉåÍsÉZÉuÉÉ aÉrÉÉ Wæû| CxÉ ÄaÉæoÉÏ iÉÉÄMüiÉ lÉå ElWåÇû oÉiÉÉrÉÉ ÌMü ElWåÇû LMü lÉL iÉUÏMåüMüÉ erÉÉåÌiÉwÉ zÉÑ MüUlÉå Måü ÍsÉL cÉÑlÉÉ aÉrÉÉ Wæû uÉ uÉå CxÉ ÎÄeÉqqqÉåSÉUÏ xÉå qÉÑ£ülÉWûÏÇ WûÉå mÉÉLÇaÉå| UÉiÉ pÉU xuÉmlÉ qÉåÇ ElÉ MüÐ ÍzɤÉÉ cÉsÉiÉÏ uÉ xÉÑoÉWû mÉÇ0 eÉÏqÉl§É qÉÑakÉ rÉÉ AkÉïcÉåiÉlÉ AuÉxjÉÉ qÉåÇ lÉÉåOûoÉÑMü qÉåÇ xÉpÉÏ MÑüNû ÍsÉZÉiÉå eÉæxÉå ÌMüMüÉåD ElWåÇû WûÉjÉ mÉMüÄQû MüU ÍsÉZÉuÉÉ UWûÉ WûÉå| ElÉ ÌSlÉÉåÇ ElWåÇû WÒû‚üÉ mÉÏlÉå MüÉzÉÉæMü jÉÉ| WÒû‚üÉ mÉÏiÉå eÉÉlÉÉ uÉ ÍsÉZÉiÉå eÉÉlÉÉ| (MÑüNû uÉwÉÉåïÇ oÉÉS ElWûÉåÇ lÉå WÒû‚üÉmÉÏlÉÉ NûÉåÄQû ÌSrÉÉ|) eÉWûÉÇ MüWûÏÇ MüÉåD oÉÉiÉ pÉÔsÉ eÉÉiÉÏ, iÉpÉÏ ElÉ MüÐ mÉѧÉÏ rÉÉmÉÑ§É mÉÇÌQûiÉ xÉÉåqÉ S¨É (eÉÉå ExÉ xÉqÉrÉ SÉå iÉÏlÉ xÉÉsÉ Måü jÉå) oÉÉåsÉ MüU ElWåÇûÍsÉZÉuÉÉ SåiÉå|
mÉÇÌQûiÉ eÉÏ CxÉ AcÉÉlÉMü AÉD WÒûD iÉoÉSÏsÉÏ Måü ÍsÉL ÌoÉsMÑüsÉiÉærrÉÉU lÉWûÏÇ jÉå mÉU ElÉ Måü mÉÉxÉ CxÉ Måü CsÉÉuÉÉ AÉæU MüÉåD UÉxiÉÉ pÉÏ lÉWûÏÇ jÉÉ|eÉoÉ oÉŠÉåÇ lÉå pÉÏ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü mÉÉPû ElWåÇû oÉiÉÉlÉå zÉÑ MüU ÌSL iÉÉå uÉåMüÉÄTüÏ ÍcÉÎliÉiÉ WÒûL uÉ xÉÉåcÉiÉå UWåû ÌMü LMü iÉÉå CxÉ iÉÉÄMüiÉ lÉå qÉåUÉ eÉÏlÉÉSÕpÉU MüU ÌSrÉÉ Wæû uÉ AoÉ qÉåUå oÉŠÉåÇ mÉU pÉÏ MüÉoÉÔ mÉÉ ÍsÉrÉÉ Wæû| kÉÏUå kÉÏUå mÉÇ0eÉÏ CxÉå ExÉ MüÐ UÄeÉÉ xÉqÉfÉ MüU CxÉ lÉL CsqÉ Måü mÉëuÉiÉïMü oÉlÉ aÉL|
CxÉ ÍzɤÉÉ Måü ÍqÉsÉiÉå WûÏ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå AmÉlÉÉ AÉeÉÏuÉlÉ rÉ¥É zÉÑÂMüU ÌSrÉÉ| xÉÑoÉWû SÄniÉU eÉÉlÉå xÉå mÉÔuÉï LMü SÉå bÉÇOåû uÉå eÉlqÉ MÑÇüQûÍsÉrÉÉÇ SåZÉiÉåuÉ UÌuÉuÉÉU MüÉå iÉÉå ElÉ Måü rÉWûÉÇ eÉæxÉå qÉåsÉÉ WûÏ sÉaÉ eÉÉiÉÉ| uÉÉå ÌMüxÉÏ xÉå MüÉåDÄTüÏxÉ lÉ sÉåiÉå AÉæU rÉÌS MüÉåD MÑüNû SålÉå MüÐ MüÉåÍzÉzÉ pÉÏ MüUiÉÉ iÉÉå ExÉåSÉåoÉÉUÉ uÉWûÉÇ lÉ AÉlÉå MüÉå MüWû SåiÉå| mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÏ AmÉlÉå AxÉÔsÉÉåÇ Måü
472 gekjs if.Mr th
oÉWÒûiÉ mÉ‚åü jÉå| cÉÉWåû MüÉåD ÌQûmOûÏ MüÍqÉzlÉU WûÉå rÉÉ cÉmÉUÉxÉÏ, xÉpÉÏ MüÉå AmÉlÉÏoÉÉUÏ MüÐ CÇiÉÄeÉÉU MüUlÉÏ mÉÄQûiÉÏ jÉÏ| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ CxÉ ¥ÉÉlÉ MüÉå oÉÉÇOûlÉÉ pÉÏ cÉÉWûiÉåjÉå, CxÉÏ ÍsÉL ElWûÉåÇ lÉå sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü lÉÉqÉ xÉå mÉÉÇcÉ ÌMüiÉÉoÉåÇ ÍsÉZÉÏÇ| rÉåÌMüiÉÉoÉåÇ ÌoÉlÉÉ MüÉåD sÉÉpÉ oÉlÉÉL, sÉÉaÉiÉ mÉU oÉåcÉÏ aÉDÇ uÉ mÉÇ0 eÉÏ ÎeÉxÉå CxÉMåü rÉÉåarÉ xÉqÉfÉiÉå, ExÉå ÌMüiÉÉoÉåÇ qÉÑÄniÉ qÉåÇ pÉÏ Så SåiÉå|
ExÉ xÉqÉrÉ pÉÉUiÉ AÉÄeÉÉS SåzÉ lÉWûÏÇ jÉÉ, MüÉåD xÉUMüÉUÏ qÉÑsÉÉÎÄeÉqÉAÇaÉëåÄeÉÏ xÉUMüÉU MüÐ CeÉÉÄeÉiÉ Måü ÌoÉlÉÉ MÑüNû pÉÏ mÉëMüÉÍzÉiÉ lÉWûÏÇ MüU xÉMüiÉÉjÉÉ| CxÉÏ ÍsÉL mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå AmÉlÉå LMü ËUziÉå Måü pÉÉD mÉÇÌQûiÉ ÌaÉUkÉÉUÏ sÉÉsÉzÉqÉÉï, eÉÉå ClÉ Måü oÉWÒûiÉ bÉÌlɹ jÉå, ElÉ Måü lÉÉqÉ xÉå rÉWû ÌMüiÉÉoÉåÇ mÉëMüÉÍzÉiÉMüUuÉÉDÇ, sÉåZÉMü MüÉ lÉÉqÉ lÉWûÏÇ ÍsÉZÉÉ|
qÉåUÏ ElÉ Måü xÉÉjÉ AÉÎÄZÉUÏ qÉÑsÉÉMüÉiÉ qÉåÇ ElWûÉåÇ lÉå oÉiÉÉrÉÉ ÌMü ElWåÇûAÇaÉëåÄeÉ xÉUMüÉU xÉå AlÉÑqÉÌiÉ iÉÉå ÍqÉsÉ eÉÉiÉÏ YrÉÉåÇÌMü AÇaÉëåÄeÉ AÄTüxÉU pÉÏ ElÉxÉå AmÉlÉå oÉÉUå qÉåÇ AYxÉU mÉÔNûiÉå UWûiÉå jÉå uÉ ElÉ MüÐ oÉWÒûiÉ CÄeÄeÉiÉ MüUiÉå jÉå|mÉU mÉÇÌQûiÉ eÉÏ AmÉlÉÏ mÉëÍxÉή ÄMüiÉD lÉWûÏÇ cÉÉWûiÉå jÉå CxÉÏ uÉeÉWû xÉå ElWûÉåÇ lÉåWûqÉåzÉÉ qÉÏÌQûrÉÉ MüÉå ClOûurÉÔï SålÉå xÉå ClMüÉU ÌMürÉÉ uÉ MüpÉÏ ÌMüxÉÏ MüÉå AmÉlÉÏÄTüÉåOûÉå lÉWûÏÇ ZÉÏÇcÉlÉå SÏ| (eÉÏuÉlÉ Måü AÇÌiÉqÉ ÌSlÉÉåÇ qÉåÇ mÉÉxÉ Måü aÉÉÇuÉ ÂÄQûMüÉMüsÉÉÇ Måü xuÉ0 xÉUSÉU xÉÉåWûlÉ ÍxÉÇWû, uÉ AÇoÉÉsÉÉ Måü ÉÏ AzÉÉåMü pÉÉÌOûrÉÉ MüÉåÄZÉÑS MüWû MüU AmÉlÉÏ ÄTüÉåOûÉå ÎZÉÇcÉuÉÉD), uÉå MüWûÉ MüUiÉå jÉå ÎeÉxÉ ÌMüxÉÏ MüÐÌÄMüxqÉiÉ qÉåÇ qÉåUå xÉå ÄTüÉrÉSÉ EPûÉlÉÉ ÍsÉZÉÉ Wæû uÉÉå rÉWûÉÇ ÄZÉÑS WûÏ mÉWÒÇûcÉ eÉÉLaÉÉ|ExÉ MüÉ qÉåUÏ SsÉWûÏÄeÉ Måü AÇSU AÉlÉå MüÉ xÉoÉoÉ ÄZÉÑS-oÉ-ÄZÉÑS oÉlÉ eÉÉiÉÉ Wæû|
aÉiÉ uÉwÉÉåïÇ qÉåÇ, mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü SåWûÉuÉxÉÉlÉ (ÌSxÉqoÉU 24, 1982) Måü oÉÉSMÑüNû sÉÉåaÉÉåÇ lÉå rÉWû oÉÉiÉ EÄQûÉ SÏ ÌMü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ ÄTüÉUxÉ rÉÉ AUoÉ xÉåAÉD AÉæU ExÉ MüÉ mÉÇ0 eÉÏ lÉå AlÉÑuÉÉS MüU ÌSrÉÉ| AaÉU LåxÉÉ Wæû iÉÉå MüWûÉÇ WæÇû
473gekjs if.Mr th
uÉÉå qÉÔsÉ AUoÉÏ/ÄTüÉUxÉÏ pÉÉwÉÉ MüÐ mÉÑxiÉMåÇü? ElÉ SåzÉÉåÇ qÉåÇ ÌMüxÉÏ lÉ ÌMüxÉÏ MåümÉÉxÉ iÉÉå uÉå ÄeÉÃU WûÉåÇaÉÏ| LMü mÉëÌiÉ̸iÉ xÉ‹lÉ, ÎeÉlÉ MüÐ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ mÉUÍsÉZÉÏ WÒûDÇ MüD ÌMüiÉÉoÉåÇ NûmÉÏ WæÇû, AÉæU ÌuÉzÉåwÉiÉ: LMü ÌMüiÉÉoÉ iÉÉå oÉWÒûiÉmÉPûlÉÏrÉ Wæû, ElWûÉåÇ lÉå ÍsÉZÉÉ Wæû ÌMü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ mÉ®ÌiÉ xÉÌSrÉÉåÇ xÉå ÌWûqÉÉcÉsÉuÉ MüÉzqÉÏU MüÐ bÉÉOûÏ qÉåÇ mÉëcÉÍsÉiÉ jÉÏ AÉæU ÌMüxÉÏ lÉå CxÉ MüÉå AmÉlÉå zÉoSÉåÇqÉåÇ LMü UÎeÉxOûU qÉåÇ ÍsÉZÉ MüU ÌMüxÉÏ AÇaÉëåÄeÉ MüÉå ÌSrÉÉ ÎeÉxÉ lÉå uÉWû mÉÑxiÉMümÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÉå mÉÄRûlÉå Måü ÍsÉL Så SÏ uÉ mÉÇ0 ÃmÉ cÉÇS eÉÏ lÉå CxÉå NûmÉuÉÉ ÌSrÉÉ|rÉWû ÌoÉsMÑüsÉ ElÉMüÐ MüsmÉlÉÉ Wæû| qÉåUÉ ElÉ qÉWûÉlÉÑpÉÉuÉ xÉå LMü WûÏ xÉuÉÉsÉ Wæû- AaÉU rÉWû xÉirÉ Wæû ÌMü rÉWû mÉëhÉÉsÉÏ MüÉzqÉÏU AÉæU ÌWûqÉÉcÉsÉ qÉåÇ mÉëcÉÍsÉiÉjÉÏ iÉÉå AÉeÉ ÌWûqÉÉcÉsÉ uÉ MüÉzqÉÏU xÉqÉÉmiÉ iÉÉå WûÉå lÉWûÏÇ aÉL| CiÉlÉå WûÄeÉÉUÉåÇsÉÉZÉÉåÇ sÉÉåaÉÉåÇ qÉå xÉå MüÉåD LMü iÉÉå WûÉåaÉÉ ÎeÉxÉ Måü mÉÉxÉ mÉÇ0 ÃmÉ cÉÇS eÉÏ xÉåmÉWûsÉå MüÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉ MÑüNû lÉ MÑüNû ¥ÉÉlÉ WûÉå| ÌMüxÉ aÉÑÄTüÉ qÉåÇ ÍNûmÉå oÉæPåûWæÇû uÉÉå sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü erÉÉåÌiÉwÉÏ?
oÉWÒûiÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÏ xÉå ÍqÉsÉlÉå MüÉ xÉÉæpÉÉarÉ mÉëÉmiÉWÒûAÉ| qÉæÇ ElÉ qÉåÇ xÉå LMü WÕÇû| qÉæÇ mÉWûsÉÏ oÉÉU ElWåÇû 1966 qÉåÇ ÍqÉsÉÉ| ExÉ xÉqÉrÉmÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüWûÏÇ oÉÉÌWûU xÉå AÉL jÉå| sÉÇoÉå ÄMüS Måü, mÉælOû MüÉåOû mÉWûlÉå WÒûL cÉÑxiÉ SÒÂxiÉ sÉaÉ UWåû jÉå| qÉÑfÉå AÉæU qÉåUå oÉÄQåû pÉÉD ÉÏ xÉiÉÏzÉ pÉÉÌOûrÉÉ MüÉåoÉWÒûiÉ mrÉÉU xÉå ÍqÉsÉå| ElÉ xÉå uÉÉå mÉWûsÉå MüD SÄTüÉ ÍqÉsÉ cÉÑMåü jÉå uÉ ElÉ qÉåÇ MÑüNûLåxÉÉ SåZÉÉ jÉÉ ÌMü WûqÉåzÉÉ WûÏ ElÉ mÉU qÉåWûUoÉÉlÉ UWåû| oÉÉS qÉåÇ ElWûÉåÇ lÉå WûqÉåzÉÉqÉÑfÉ mÉU pÉÏ xÉSæuÉ AmÉlÉÏ M×ümÉÉ SØ̹ oÉlÉÉD UZÉÏ| qÉÑfÉå uÉWûÉÇ mÉÉxÉ oÉæPûlÉå MüÐWûqÉåzÉÉ CeÉÉÄeÉiÉ SÏ uÉUlÉÉ uÉå xmɹ uÉ£üÉ WûÉålÉå Måü MüÉUhÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå MüWû SåiÉåjÉå ÌMü iÉÑqWûÉUÉ MüÉqÉ WûÉå aÉrÉÉ Wæû AoÉ eÉaÉWû ÄZÉÉsÉÏ MüUÉå|
WûqÉÉUå ÌmÉiÉÉ eÉÏ MüÐ mɧÉÏ SåZÉiÉå WûÏ oÉÉåsÉå ClWåÇû AmÉlÉå cÉÉcÉÉ MåüxÉÉjÉ WûÏ ÍqÉsÉ MüU urÉÉmÉÉU MüUlÉÉ cÉÉÌWûL| CxÉÏ qÉåÇ ClÉ MüÉ pÉsÉÉ Wæû| ElWåÇû MüWûÉå
474 gekjs if.Mr th
ÌMü AsÉaÉ xÉå MüÉqÉ MüUlÉå MüÐ xÉÉåcÉåÇ pÉÏ lÉWûÏÇ| ÌmÉiÉÉ eÉÏ zÉÑ xÉå AmÉlÉå cÉÉcÉÉeÉÏ Måü xÉÉjÉ ÍqÉsÉ MüU MüÉqÉ MüUiÉå jÉå mÉU ElÉ ÌSlÉÉåÇ AsÉaÉ WûÉålÉå MüÐ xÉÉåcÉUWåû jÉå| rÉWû oÉÉiÉ iÉÉå ExÉ xÉqÉrÉ WûqÉåÇ pÉÏ qÉÉsÉÔqÉ lÉWûÏÇ jÉÏ ÌMü uÉå AsÉaÉ WûÉålÉåMüÐ xÉÉåcÉ UWåû jÉå| oÉWÒûiÉ WæûUÉlÉaÉÏ WÒûD ÌMü 25-30 xÉæÌMÇüQû qÉåÇ ElWûÉåÇ lÉå rÉWû oÉÉåsÉÌSrÉÉ| AÉæU pÉÏ MÑüNû LåxÉÏ oÉÉiÉåÇ MüWûÏÇ eÉÉå AÉeÉ pÉÏ xÉWûÏ EiÉU UWûÏ WæÇû|
sÉåÌMülÉ qÉÑfÉå LMü oÉÉiÉ oÉWÒûiÉ AeÉÏoÉ sÉaÉÏ ÌMü WûU oÉÉU WûU aÉëWû MåüÍsÉL uÉÉå sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ (1952) ZÉÉåsÉiÉå uÉ ExÉ qÉåÇ xÉå MÑüNû mÉÎl£ürÉÉÇ mÉÄRûiÉå uÉÌTüU ElÉ MüÐ urÉÉZrÉÉ MüUiÉå| qÉælÉå rÉWû xÉÉåcÉÉ ÌMü xÉÑlÉlÉå qÉåÇ iÉÉå AÉrÉÉ jÉÉ ÌMüsÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ ClWûÏÇ MüÐ ÍsÉZÉÏ WÒûD Wæû sÉåÌMülÉ rÉå ÌMüiÉÉoÉ oÉÉU oÉÉU YrÉÉåÇ ZÉÉåsÉiÉåWæÇû| oÉUxÉÉåÇ oÉÉS eÉoÉ ElÉ xÉå rÉWû xÉuÉÉsÉ mÉÔNûlÉå MüÐ ÌWûqqÉiÉ WÒûD iÉÉå uÉå WÇûxÉ mÉÄQåûuÉ oÉÉåsÉlÉå sÉaÉå ÌMü LMü iÉÉå CxÉ iÉUWû TüsÉÉSåzÉ SåZÉlÉå qÉåÇ MüÉåD aÉsÉiÉÏ lÉWûÏÇWûÉåiÉÏ uÉ SÕxÉUÉ, sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ oÉÉU oÉÉU mÉÄRûlÉå xÉå AmÉlÉÉ pÉåS ÄZÉÑS WûÏ ZÉÉåsÉiÉÏWæ, rÉWûÏ iÉÉå ÌMüiÉÉoÉ qÉåÇ ÍsÉZÉÉ aÉrÉÉ Wæû| mÉÇ0 eÉÏ AmÉlÉå eÉÏuÉlÉ Måü AliÉ iÉMü,ÌMüiÉÉoÉ ZÉÉåsÉ MüU WûÏ MÑÇüQûsÉÏ ÌuÉzsÉåwÉhÉ MüUiÉå jÉå|
WûU oÉÉU ElÉ Måü mÉÉxÉ eÉÉlÉå mÉU qÉælÉå AɶÉrÉïeÉlÉMü ÌuÉzsÉåwÉhÉ SåZÉå|WûqÉÉUå LMü ËUziÉåSÉU MüÉ eÉlqÉ xÉqÉrÉ qÉÉsÉÔqÉ lÉWûÏÇ jÉÉ ÍxÉÄTïü ElÉ MüÐ iÉxuÉÏUWûqÉÉUå mÉÉxÉ jÉÏ| ExÉÏ mÉU xÉå mÉÇ0 eÉÏ lÉå ElÉ Måü bÉU MüÉ lÉYzÉÉ oÉlÉÉ ÌSrÉÉ|AÉÇZÉÉåÇ MüÐ oÉlÉÉuÉOû uÉ aÉWûUÉD SåZÉ MüU zÉÌlÉ uÉ MüÉlÉÉåÇ MüÐ oÉlÉÉuÉOû xÉå MåüiÉÑMüÐ eÉaÉWû MÑÇüQûsÉÏ qÉåÇ ÎxjÉU MüU SÏ| LMü LMü MüU Måü oÉÉMüÐ aÉëWû pÉÏ sÉaÉÉÌSL| bÉU MüÐ ÎZÉÄQûÌMüAÉåÇ, SUuÉÉÄeÉÉåÇ, NûiÉ iÉMü MüÐ ÄZÉÉÍxÉrÉiÉåÇ oÉiÉÉ SÏÇ| bÉU MüÉÌoÉsMÑüsÉ xÉWûÏ lÉYzÉÉ oÉlÉÉ ÌSrÉÉ| LMü ClxÉÉlÉ eÉÉå xÉÉqÉlÉå pÉÏ lÉWûÏÇ jÉÉ, ÍxÉÄTïüExÉ MüÐ LMü ÄTüÉåOûÉå qÉÉ§É xÉå CiÉlÉÉ MÑüNû oÉiÉÉ SålÉÉ LMü oÉWÒûiÉ AcÉqpÉå MüÐoÉÉiÉ Wæû| eÉoÉ uÉWûÉÇ oÉæPåû sÉÉåaÉÉåÇ lÉå AɶÉrÉï cÉÌMüiÉ WûÉå MüU mÉÔNûÉ ÌMü AÉmÉ lÉå rÉWûxÉoÉ MæüxÉå MüU ÍsÉrÉÉ Wæû iÉÉå mÉÇ0 eÉÏ lÉå qÉÄeÉÉMü qÉåÇ MüWûÉ ÌMü qÉæ lÉå pÉÔiÉ mÉÉsÉ
475gekjs if.Mr th
UZÉå WæÇû qÉÑfÉå ElÉ xÉå xÉÉUÏ eÉÉlÉMüÉUÏ ÍqÉsÉ eÉÉiÉÏ Wæû| mÉU ÌTüU ElWûÉåÇ lÉå MüWûÉÌMü rÉWû sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü CsqÉ MüÉ MüqÉÉsÉ Wæû uÉUlÉÉ qÉæÇ YrÉÉ cÉÏÄeÉ WÕÇû| ÌMüiÉlÉÏ SUuÉåzÉ iÉoÉÏrÉiÉ Måü jÉå mÉÎlQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÏ|
WûqÉÉUå mÉËUuÉÉU Måü LMü ÍqÉ§É jÉå zÉqÉÉï eÉÏ (lÉÉqÉ oÉSsÉ ÌSrÉÉ Wæû|)ElÉMüÉ sÉÄQûMüÉ SxÉ xÉÉsÉ mÉWûsÉå bÉU xÉå pÉÉaÉ aÉrÉÉ jÉÉ| oÉWÒûiÉ ZÉÉåeÉ MüÐ aÉD mÉUMÑüNû mÉiÉÉ lÉ cÉsÉ xÉMüÉ| LMü ÌSlÉ ElÉ Måü xÉÉjÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüÉ ÎÄeÉ¢ü WûÉåaÉrÉÉ uÉ ElWåÇû mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉlS eÉÏ Måü oÉÉUå qÉåÇ oÉiÉÉrÉÉ| rÉWû xÉ‹lÉ iÉpÉÏ UÌuÉuÉÉUMåü ÌSlÉ ÄTüUuÉÉsÉÉ mÉWÒÇûcÉå uÉ mÉÇ0 eÉÏ xÉå ÍqÉsÉå| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå mȨ́ÉMüÉ SåZÉiÉåWûÏ ÍxÉÄTïü LMü xÉuÉÉsÉ mÉÔNûÉ ÌMü
"YrÉÉ bÉU qÉåÇ MüÉåD mÉÉaÉsÉ Wæû?"
ClÉMüÐ mɦÉÏ AmÉlÉÉ qÉÉlÉÍxÉMü xÉÇiÉÑsÉlÉ ZÉÉå oÉæPûÏ jÉÏÇ oÉåOåû MüÐ uÉeÉWû xÉå|
"YrÉÉ iÉÑqÉ lÉå AmÉlÉÉ MüÉUÉåoÉÉU oÉSsÉÉ jÉÉ iÉÄMüUÏoÉlÉ 10-11 xÉÉsÉ mÉWûsÉå?"
ElWûÉåÇ lÉå xÉUMüÉUÏ lÉÉæMüUÏ xÉå FmÉU MüÐ MüqÉÉD oÉlÉÉD jÉÏ, ExÉå NûÉåÄQû MüUurÉÉmÉÉU MüUlÉÉ zÉÑ ÌMürÉÉ jÉÉ|
AaÉsÉÉ xÉuÉÉsÉ jÉÉ:
"iÉÉå ÌTüU bÉU xÉå MüÉælÉ ÄaÉÉrÉoÉ WûÉå aÉrÉÉ?"
mÉÑ̹ WûÉå eÉÉlÉå mÉU ElWåÇû oÉiÉÉrÉÉ ÌMü AÉmÉ MüÉ mÉÑ§É eÉÏÌuÉiÉ Wæû, MüÉåDÄZÉÉxÉ iÉUWû MüÐ ÍqÉPûÉD cÉsÉiÉå mÉÉlÉÏ qÉå oÉWûÉlÉå MüÐ xÉsÉÉWû SÏ iÉjÉÉ MüWûÉ ÌMü30 ÌSlÉ Måü oÉÉS qÉÑfÉå ËUmÉÉåOïû SålÉÉ ÌMü ExÉ MüÐ MüÉåD ÄZÉoÉU rÉÉ ÍcÉ�ûÏ ÍqÉsÉÏWæû rÉÉ lÉWûÏÇ? rÉWû xÉÉUÏ oÉÉiÉ iÉÏlÉ ÍqÉlÉOû xÉå MüqÉ xÉqÉrÉ qÉåÇ ÄZÉiqÉ WûÉå aÉD| EmÉÉrÉExÉÏ ÌSlÉ MüU ÌSrÉÉ aÉrÉÉ| iÉÏlÉ xÉmiÉÉWû oÉÉS xÉÑoÉWû Måü xÉqÉrÉ ElÉ Måü oÉåOåû lÉåSUuÉÉÄeÉÉ ZÉOûZÉOûÉ ÌSrÉÉ, ExÉ lÉå oÉiÉÉrÉÉ ÌMü ÌmÉNûsÉå SÉå xÉmiÉÉWû xÉå ExÉ Måü
476 gekjs if.Mr th
ÌSsÉ qÉåÇ oÉWÒûiÉ oÉåcÉælÉÏ WûÉå UWûÏ jÉÏ ÌMü uÉWû bÉU uÉÉÌmÉxÉ eÉÉL| zÉqÉÉï eÉÏ mÉÇÌQûiÉeÉÏ xÉå ÍqÉsÉlÉå AmÉlÉå oÉåOåû MüÉå xÉÉjÉ sÉå MüU aÉL| uÉWûÉÇ mÉWÒÇûcÉ MüU ElWûÉåÇ lÉåmÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÉå LMü oÉÌÄRûrÉÉ MüzqÉÏUÏ zÉÉsÉ pÉåÇOû MüUlÉå MüÐ ÄaÉsÉiÉÏ MüU SÏ|mÉÇÌQûiÉ eÉÏ oÉUxÉ mÉÄQåû :
"YrÉÉ qÉæ lÉå iÉÑqWåÇû CxÉ ÍsÉL MüWûÉ jÉÉ ÌMü LMü qÉWûÏlÉåÇ oÉÉS AÉlÉÉ?sÉÉAÉå qÉÉÍcÉxÉ iÉÉÌMü qÉæÇ CxÉ zÉÉsÉ MüÉå iÉÏsÉÏ sÉaÉÉ SÕÇ (eÉsÉÉ SÕÇ) qÉåUå ÍsÉL rÉWûsÉålÉÉ MüÄTülÉ sÉålÉå Måü oÉUÉoÉU WûÉåaÉÉ| xÉÑlÉ, iÉåUÉ oÉåOûÉ AÉ aÉrÉÉ Wæû iÉÉå eÉÉ ÄZÉÑÍzÉrÉÉÇqÉlÉÉ AÉæU FmÉU uÉÉsÉå MüÉ zÉÑÌ¢ürÉÉ MüU| qÉæ lÉå CxÉ qÉåÇ YrÉÉ ÌMürÉÉ Wæû? ÍxÉÄTïüqÉåUÏ ÌMüxqÉiÉ qÉåÇ CxÉ oÉÉiÉ MüÉ rÉzÉ sÉålÉÉ ÍsÉZÉÉ jÉÉ uÉUlÉÉ iÉåUå oÉåOåû MüÉå iÉÉå bÉUSåU xÉoÉåU AÉlÉÉ WûÏ eÉÉlÉÉ jÉÉ| pÉsÉÉ qÉæÇ MüÉælÉ WûÉåiÉÉ WÕÇû ExÉå bÉU mÉWÒÇûcÉÉlÉå uÉÉsÉÉ|"
ElWûÉåÇ lÉå qÉåUå ÌuÉuÉÉWû xÉå mÉÔuÉï WûÏ qÉÑfÉå oÉiÉÉ ÌSrÉÉ jÉÉ ÌMü eÉoÉ pÉÏ qÉåUåoÉŠå WûÉåÇaÉå ElÉ MüÉ oÉ×WûxmÉÌiÉ AÉPûuÉåÇ bÉU MüÉ WûÏ WûÉåaÉÉ| mÉWûsÉå oÉåOûÏ WÒûD| ExÉMüÐ eÉlqÉ MÑÇüQûsÉÏ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå WûÏ oÉlÉÉD| ExÉ MüÉ aÉÑ 8 uÉåÇ bÉU MüÉ Wæû| ÌTüUmÉÑ§É MüÉ eÉlqÉ WÒûAÉ ExÉ MüÐ MÑÇüQûsÉÏ pÉÏ qÉælÉå ElÉ xÉå WûÏ oÉlÉuÉÉD| AÉmÉ MüÉAlÉÑqÉÉlÉ xÉWûÏ Wæû - ExÉ MüÉ aÉÑ pÉÏ 8 uÉåÇ bÉU MüÉ Wæû|
xÉpÉÏ sÉÉåaÉ eÉÉå mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÉå ÍqÉsÉå WæÇû rÉÉ mÉÉxÉ oÉæPåû WæÇû LåxÉÏAɶÉrÉïeÉlÉMü oÉÉiÉåÇ ElWåÇû WûU oÉÉU SåZÉlÉå MüÉå ÍqÉsÉiÉÏ jÉÏÇ| oÉÉS Måü uÉwÉÉåïÇ qÉå,CiÉlÉå xÉÉkÉÉUhÉ xÉå ÌSZÉlÉå uÉÉsÉå mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÏ MüÉå zÉÉrÉS MüÉåD AlÉmÉÄRûoÉÑÄeÉÑaÉï rÉÉ xÉÉkÉÉUhÉ ÌMüxÉÉlÉ xÉqÉfÉlÉå MüÐ aÉsÉiÉÏ MüU xÉMüiÉÉ jÉÉ| sÉåÌMülÉ ElÉMüÐ AÉÇZÉÉåÇ qÉå LMü aÉÄeÉoÉ MüÐ cÉqÉMü jÉÏ| PåûPû mÉÇeÉÉoÉÏ, ÄZÉÉÍsÉxÉ ESÕï, uÉoÉÌÄRûrÉÉ AÇaÉëåÄeÉÏ oÉÉåsÉlÉå uÉÉsÉå, WûÉÎÄeÉU eÉuÉÉoÉ, qÉÄeÉÉÌMürÉÉ sÉåÌMülÉ oÉWÒûiÉ eÉsSÏaÉqÉï uÉ zÉÏbÉë WûÏ lÉUqÉ WûÉå eÉÉlÉå uÉÉsÉå jÉå mÉÇ0 eÉÏ| rÉÌS MüÉåD ElÉ MüÉ xÉqÉrÉ urÉjÉïMüUlÉå MüÐ MüÉåÍzÉzÉ MüUiÉÉ rÉÉ eÉoÉ uÉå MÑÇüQûsÉÏ MüÉå mÉëqÉÉÍhÉiÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL
477gekjs if.Mr th
MüÉåD urÉÌ£üaÉiÉ xÉuÉÉsÉ mÉÔNû sÉåiÉå AÉæU ExÉ MüÉ ElWåÇû ZÉÑsÉÏ iÉUWû xÉå eÉuÉÉoÉ lÉÌSrÉÉ eÉÉiÉÉ iÉÉå uÉå lÉÉUÉÄeÉ WûÉå eÉÉiÉå|
ElÉMüÐ MücÉWûUÏ qÉåÇ MüÉåD pÉÏ xÉqÉxrÉÉ mÉëÉDuÉåOû lÉWûÏÇ jÉÏ| xÉoÉoÉÉiÉåÇ mÉÎosÉMü Måü xÉÉqÉlÉå ZÉÉåsÉÏ eÉÉiÉÏ jÉÏÇ| MüÉåD EmÉÉrÉ NÒûmÉÉrÉÉ lÉWûÏÇ eÉÉiÉÉjÉÉ| qÉÄeÉÉ iÉoÉ AÉiÉÉ jÉÉ eÉoÉ MüÉåD lÉrÉÉ lÉrÉÉ AÇaÉëåÄeÉÏ xÉÏZÉÉ WÒûAÉ rÉÉ MüqÉÄeÉÉåUAÇaÉëåÄeÉÏ eÉÉlÉlÉå uÉÉsÉÉ ElWåÇû mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL ElÉ xÉå aÉÑsÉÉoÉÏ AÇaÉëåÄeÉÏ qÉå oÉÉiÉ MüUiÉÉ iÉÉå ExÉ MüÐ qÉÑxÉÏoÉiÉ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü WûÉjÉÉåÇ AÉ eÉÉiÉÏ,uÉå ExÉMüÐ AÇaÉëåÄeÉÏ Måü AkrÉÉmÉMü MüÐ iÉUWû aÉëÉqÉU MüÐ YsÉÉxÉ sÉå sÉåiÉå| MüÉæiÉÔWûsÉuÉzÉ LMü oÉÉU ElWûÉåÇ lÉå qÉÑfÉ xÉå mÉÔNû ÍsÉrÉÉ ÌMü AqÉåËUMüÉ uÉ CÇasÉæÇQûMüÐ AÇaÉëåÄeÉÏ qÉåÇ YrÉÉ ÄTüMïü Wæû| xÉÉæpÉÉarÉ xÉå qÉÑfÉå LMü MüÉåxÉï sÉålÉÉ mÉÄQûÉ jÉÉ,ÎeÉxÉ MüÉ E¬åzrÉ ÌoÉëÌOûzÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü mÉÄRåû WÒûL ÌuɱÉÍjÉïrÉÉåÇ MüÐ AÇaÉëåÄeÉÏ MüÉAqÉåËUMüÐMüUhÉ jÉÉ| ExÉ ÌSlÉ CÄeÄeÉiÉ oÉcÉÏ WûÏ lÉWûÏÇ oÉÎsMü oÉÄRû pÉÏ aÉD| ElWåÇûrÉWû AÇiÉU oÉWÒûiÉ UÉåcÉMü sÉaÉå|
mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÐ xÉÉSaÉÏ AÉæU ElÉMåü mÉ‚åü AxÉÔsÉÉåÇ MüÉ LMü AÉåUESWûÉUhÉ SåZÉåÇ, mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüpÉÏ ÌMüxÉÏ MüÉå AmÉlÉå mÉÉÇuÉ NÕûlÉå MüÐ CeÉÉeÉiÉlÉWûÏÇ SåiÉå jÉå| LMü oÉÉU MüÐ oÉÉiÉ Wæû ÌMü qÉæÇ AqÉåËUMüÉ xÉå eÉoÉ pÉÉUiÉ uÉÉÌmÉxÉAÉrÉÉ iÉÉå AmÉlÉå oÉÄQûåû pÉÉD xÉÉÌWûoÉ Måü xÉÉjÉ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü SzÉïlÉ MüUlÉåTüUuÉÉsÉÉ aÉrÉÉ| ElÉMüÐ oÉæPûMü xÉeÉÏ WÒûD jÉÏ, oÉWÒûiÉ xÉå sÉÉåaÉ AmÉlÉÏ AmÉlÉÏxÉqÉxrÉÉLÇ sÉåMüU mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü SUoÉÉU qÉåÇ WûÉÎÄeÉU jÉå, iÉoÉ WûÏ LMü xÉ‹lÉ lÉåEPû MüU mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü mÉÉÇuÉ NÕû ÍsÉrÉå, mÉÇÌQûiÉ eÉÏ iÉÉå AÉaÉ oÉoÉÔsÉÉ WûÉå EPåû AÉæUExÉå lÉxÉÏWûiÉ SÏ ÌMü AÉClSÉ uÉÉå LåxÉÏ ÌWûqÉÉMüiÉ lÉ MüUå| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü ÄaÉÑxxÉåxÉå iÉÉå qÉåÇ uÉÉÌÄMüÄTü jÉÉ, sÉåÌMülÉ iÉpÉÏ LMü LåxÉÏ bÉOûlÉÉ bÉOûÏ ÌMü eÉÉå ExÉ xÉqÉrÉqÉåUå ÍsÉrÉå ÌMüxÉÏ AɶÉrÉï xÉå MüqÉ lÉ jÉÏ, mÉÇÌQûiÉ eÉÏ AmÉlÉå xjÉÉlÉ xÉå EPåû AÉæUExÉ urÉÌ£ü Måü mÉÉÇuÉ NÕû ÍsÉrÉå, ExÉ xÉ‹lÉ Mü WûÉsÉ SåZÉlÉå sÉÉrÉMü jÉÉ ExÉMåü
478 gekjs if.Mr th
oÉÉS mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå EmÉÎxjÉiÉ xÉqÉÔWû MüÉå xÉÇoÉÉåÍkÉiÉ MüUiÉå WÒûrÉå cÉåiÉÉuÉlÉÏ SÏ ÌMüuÉÉå AÉClSÉ MüÉåD pÉÏ qÉåUå mÉÉÇuÉ NÕûlÉå MüÐ MüÉåÍzÉzÉ lÉ MüUå, AaÉU NÕûlÉÉ WûÏ WæûiÉÉå uÉå AmÉlÉå qÉÉÇ-oÉÉmÉ AÉæU oÉÑÄeÉÑaÉÉåïÇ Måü mÉÉÇuÉ NÒûrÉåÇ-LåxÉå jÉå WûqÉÉUå mÉÇÌQûiÉ eÉÏ|qÉæÇ eÉoÉ AÉeÉMüsÉ Måü lÉÉæxÉÏÎZÉrÉÉ iÉjÉÉMüÍjÉiÉ erÉÉåÌiÉÌwÉrÉÉåÇ MüÉå oÉÄQåû cÉÉuÉ xÉå AmÉlÉåmÉÉÇuÉ MüÉå WûÉjÉ sÉaÉuÉÉiÉå WÒûrÉå SåZÉiÉÉ WÕÇû, iÉÉå qÉÑfÉå ElÉMüÐ oÉÑή mÉU iÉUxÉ AÉiÉÉ Wæû|
ÌmÉNûsÉå ÌSlÉÉåÇ mÉÇÌQûiÉ xÉÉåqÉ S¨É eÉÏ lÉå LMü oÉWÒûiÉ UÉåcÉMü oÉÉiÉ mÉÇÌQûiÉÃmÉ cÉÇS eÉÏ Måü oÉÉUå qÉåÇ xÉÑlÉÉD eÉÉå qÉæÇ AÉmÉ iÉMü sÉÉlÉÉ cÉÉWûiÉÉ WÕÇû| LMü ÌSlÉmÉÉxÉ Måü aÉÉÇuÉ MüÉ LMü AÉSqÉÏ oÉWÒûiÉ WûÉÇÄTüiÉÉ WÒûAÉ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü mÉÉxÉ oÉÉSSÉåmÉWûU AÉrÉÉ| uÉWû oÉWÒûiÉ bÉoÉUÉrÉÉ WÒûAÉ jÉÉ uÉ sÉaÉpÉaÉ UÉålÉå MüÉå jÉÉ| mÉÇÌQûiÉ eÉÏMåü mÉÔdlÉå mÉU ExÉ lÉå oÉiÉÉrÉÉ ÌMü ÌMüxÉÏ lÉå SÒzqÉlÉÏ MüÐ uÉeÉWû xÉå mÉÑÍsÉxÉ MüÉåExÉ MüÐ fÉÔOûÏ ÍzÉMüÉrÉiÉ MüU SÏ Wæû AÉæU mÉÑÍsÉxÉ ExÉå RÕÇûRû UWûÏ Wæû| AÉmÉ MüÉåiÉÉå qÉÉsÉÔqÉ WûÏ Wæû ÌMü AoÉ qÉåUÏ YrÉÉ SÒaÉïÌiÉ WûÉålÉå uÉÉsÉÏ Wæû, M×ümÉrÉÉ qÉÑfÉå oÉcÉÉDL|mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå ExÉÏ xÉqÉrÉ ExÉ MüÐ MÑÇüQûsÉÏ oÉlÉÉD uÉ MüWûlÉå sÉaÉå ÌMü cÉÉUÌMüsÉÉå SÉsÉ cÉsÉiÉå mÉÉlÉÏ qÉåÇ oÉWûÉ SÉå| ExÉ AÉSqÉÏ lÉå MüWûÉ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ qÉæÇ iÉÉåpÉÉaÉiÉÉ WÒûAÉ rÉWûÉÇ AÉ aÉrÉÉ WÕÇû qÉåUå eÉåoÉ qÉåÇ iÉÉå CxÉ xÉqÉrÉ ÍxÉÄTïü AÉPû AÉlÉåWæÇû| cÉÉU ÌMüsÉÉå SÉsÉ MüWûÉÇ xÉå sÉå mÉÉFÇaÉÉ| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå MÑüNû xÉÉåcÉÉ uÉ ExÉxÉå MüWûÉ eÉÉ cÉÉU AÉlÉå MüÐ ÍqÉcÉåïÇ eÉsÉÉ MüU cÉsÉiÉå mÉÉlÉÏ qÉåÇ oÉWûÉ Så| iÉÑfÉå MÑüNûlÉWûÏÇ WûÉåaÉÉ AÉæU AÉUÉqÉ xÉå bÉU eÉÉ| ExÉ AÉSqÉÏ lÉå uÉWûÏ ÌMürÉÉ uÉ QûUiÉÉ QûUiÉÉbÉU mÉWÒÇûcÉÉ| uÉWûÉÇ mÉÑÍsÉxÉ ExÉ MüÉ CÇiÉÄeÉÉU MüU UWûÏ jÉÏ| jÉÉlÉåSÉU lÉå aÉÑxxÉå qÉåÇmÉÔNûÉ AÉåL iÉÑfÉå WûqÉ SÉå bÉÇOåû xÉå RÕÇûRû UWåû WæÇû, MüWûÉÇ NÒûmÉÉ WÒûAÉ jÉÉ? ExÉAÉSqÉÏ lÉå MüWûÉ eÉÏ qÉæ iÉÉå ÄTüUÉsÉå (ÄTüUuÉÉsÉå) mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü mÉÉxÉ cÉsÉÉ aÉrÉÉjÉÉ, AÉmÉ xÉå oÉcÉlÉå MüÉ iÉUÏMüÉ mÉÔNûlÉå| jÉÉlÉåSÉU lÉå mÉÔNûÉ iÉÉå mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉåYrÉÉ MüWûÉ Wæû| uÉWû AÉSqÉÏ oÉÉåsÉÉ ÌMü mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå MüWûÉ Wæû ÌMü qÉæÇ oÉåMüxÉÔUWÕÇû| ElWûÉåÇlÉå qÉåUå xÉå LMü EmÉÉrÉ MüUuÉÉ ÌSrÉÉ Wæû AÉæU qÉÑfÉå ÌlÉͶÉÇiÉ WûÉå MüU bÉU
479gekjs if.Mr th
eÉÉlÉå MüÉå MüWûÉ Wæû| AoÉ AÉaÉå AÉmÉ MüÐ qÉÄeÉÏï Wæû| jÉÉlÉåSÉU lÉå MüWûÉ eÉoÉmÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå MüWû WûÏ ÌSrÉÉ Wæû ÌMü iÉÔ oÉåÄMüxÉÔU Wæû iÉÉå ElÉ MüÐ oÉÉiÉ aÉsÉiÉ jÉÉåÄQûÏWûÏ WûÉå xÉMüiÉÏ Wæû? EmÉÉrÉ pÉÏ iÉÔlÉå MüU WûÏ ÍsÉrÉÉ Wæû iÉÉå WûqÉ MüÉælÉ WûÉåiÉå WæÇû iÉÑfÉåÌaÉUÄniÉÉU MüUlÉå uÉÉsÉå| uÉWû AÉSqÉÏ uÉÉÌmÉxÉ EsOåû mÉÉÇuÉ SÉæÄQûiÉÉ WÒûAÉ mÉÇÌQûiÉ eÉÏMåü mÉÉxÉ ÌTüU AÉ aÉrÉÉ| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå mÉÔNûÉ AoÉ YrÉÉ iÉMüsÉÏÄTü Wæû iÉÑfÉå,mÉÑÍsÉxÉ iÉÉå iÉÑfÉå WûÉjÉ lÉWûÏÇ sÉaÉÉ xÉMüiÉÏ jÉÏ, AoÉ YrÉÉ WÒûAÉ| ExÉ lÉå MüWûÉÌMü qÉWûÉUÉeÉ qÉæÇ iÉÉå AÉmÉ MüÉå oÉiÉÉlÉå AÉrÉÉ jÉÉ ÌMü jÉÉlÉåSÉU lÉå YrÉÉ MüWûÉ Wæû|
mÉÉÇcÉ xÉÉiÉ xÉÉsÉ mÉWûsÉå qÉæÇ OûÉåUÉÇOûÉå, MæülÉåQûÉ qÉåÇ mÉÇ0 xÉÉåqÉ S¨É eÉÏ xÉåÍqÉsÉlÉå aÉrÉÉ uÉ ElÉ Måü bÉU qÉåÇ WûÏ PûWûUÉ jÉÉ| iÉpÉÏ LMü oÉÑÄeÉÑaÉï sÉaÉpÉaÉ 80 uÉwÉïMåü WûÉåÇaÉå ElWåÇû ÍqÉsÉlÉå AÉL uÉ ElÉ Måü SUuÉÉÄeÉå MüÐ SsÉWûÏÄeÉ MüÉå oÉÉU oÉÉUmÉëhÉÉqÉ MüUiÉå WÒûL AÇSU AÉL| mÉiÉÉ cÉsÉÉ ÌMü uÉå mÉÇeÉÉoÉ Måü pÉÔiÉmÉÔuÉï qÉǧÉÏ jÉåuÉ MæülÉåQûÉ AmÉlÉÏ oÉåOûÏ xÉå ÍqÉsÉlÉå AÉrÉå jÉå| qÉåUÉ mÉËUcÉrÉ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå ElÉ xÉåMüUuÉÉrÉÉ uÉ cÉÉrÉ Måü SÉæUÉlÉ ElWûÉåÇ lÉå oÉiÉÉrÉÉ ÌMü uÉå WûqÉåzÉÉ eÉoÉ pÉÏ MüpÉÏÄTüUuÉÉsÉÉ MüÐ iÉUÄTü xÉå aÉÑÄeÉUiÉå iÉÉå mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü bÉU MüÐ ÌSzÉÉ qÉåÇ WûÉjÉ eÉÉåÄQûMüU mÉëhÉÉqÉ ÌMüL ÌoÉlÉÉ lÉWûÏÇ eÉÉiÉå jÉå| SUAxÉsÉ ElÉ MüÐ LMü WûÏ oÉåOûÏ jÉÏ ÎeÉxÉMüÉ uÉå ËUziÉÉ ÌMüxÉÏ CleÉÏÌlÉrÉU xÉå MüUlÉÉ cÉÉWûiÉå jÉå| sÉÄQûMåü MüÉ OåûuÉÉ ÍqÉsÉuÉÉlÉåMåü ÍsÉL mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü mÉÉxÉ sÉÉL| ExÉ CsÉÉMåü Måü xÉpÉÏ sÉÉåaÉÉå mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÐAlÉÑqÉÌiÉ Måü ÌoÉlÉÉ MüÉåD ËUziÉÉ lÉWûÏÇ MüUiÉå jÉå| CxÉ uÉeÉWû xÉå sÉÉåaÉ OåûuÉå MåüAuÉaÉÑhÉ ÍNûmÉÉlÉå Måü ÍsÉL MüWûÏÇ AÉæU xÉå sÉaÉlÉ oÉSsÉ MüU SÕxÉUÉ OåûuÉÉ oÉlÉuÉÉsÉÉiÉå jÉå rÉÉ ÌTüU aÉsÉiÉ xÉqÉrÉ uÉ iÉÉUÏÄZÉ SåiÉå jÉå| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÉå qÉÉsÉÔqÉ WûÉå aÉrÉÉÌMü YrÉÉ cÉÉsÉoÉÉÄeÉÏ WûÉå UWûÏ Wæû CxÉ ÍsÉL ElWûÉåÇ lÉå MüWûÉ ÌMü sÉÄQûMåü AÉæUsÉÄQûMüÐ MüÐ untouched photo sÉå MüU AÉrÉÉ MüUÉå| uÉå ÄTüÉåOûÉå xÉå ÍqÉsÉÉlÉMüU sÉåiÉå jÉå| rÉWû qÉl§ÉÏ eÉÏ AmÉlÉÏ oÉåOûÏ Måü ÍsÉL ExÉ sÉÄQûMåü MüÐ ÄTüÉåOûÉå sÉåMüU mÉÇ0 eÉÏ Måü mÉÉxÉ mÉWÒÇûcÉå AÉæU oÉiÉÉlÉå sÉaÉå ÌMü sÉÄQûMüÉ oÉWÒûiÉ xÉÑlSU uÉ
480 gekjs if.Mr th
WûÉålÉWûÉU Wæû AÉæU oÉWÒûiÉ AcNåû mÉËUuÉÉU xÉå Wæû, CirÉÉÌS| WûqÉ MüsÉ WûÏ xÉaÉÉD MüUlÉÉcÉÉWûiÉå WæÇû AaÉU AÉmÉ MüÐ CeÉÉÄeÉiÉ WûÉå iÉÉå| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå ÄTüÉåOûÉå SåZÉÏ uÉ mÉÑ̹Måü ÍsÉL SÉå iÉÏlÉ xÉuÉÉsÉ mÉÔNåû| ÌTüU ElWûÉåÇlÉå MüWûÉ ÌMü AaÉU AÉmÉ qÉåUÏ oÉÉiÉqÉÉlÉiÉå WûÏ WûÉå iÉÉå CxÉ xÉmiÉÉWû ËUziÉå MüÉ lÉÉqÉ pÉÏ qÉiÉ sÉÉå| AaÉsÉå xÉmiÉÉWû ËUziÉÉMüU sÉålÉÉ sÉåÌMülÉ CxÉ xÉmiÉÉWû ÌoÉsMÑüsÉ lÉ iÉÉå MÑüNû MüWûÉå AÉæU lÉ WûÏ MÑüNûMüUÉå| oÉåÌSsÉÏ xÉå qÉl§ÉÏ eÉÏ qÉÉlÉ aÉL| iÉÏlÉ ÌSlÉ oÉÉS ExÉ sÉÄQûMåü MüÐ ÌoÉeÉsÉÏMåü fÉOûMåü xÉå qÉ×irÉÑ WûÉå aÉD| qÉǧÉÏ eÉÏ MüWûlÉå sÉaÉå ÌMü AaÉU sÉÄQûMüÐ MüÉËUziÉÉ WûÉå eÉÉiÉÉ rÉÉ ExÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ oÉÉiÉ pÉÏ oÉÉÌWûU ÌlÉMüsÉ eÉÉiÉÏ iÉÉå oÉWÒûiÉqÉÑÎzMüsÉ WûÉå eÉÉiÉÏ sÉÄQûMüÐ MüÐ MüWûÏÇ AÉæU zÉÉSÏ MüUlÉÏ| xÉpÉÏ MüWûiÉå ÌMü lÉ eÉÉlÉåMüÉælÉ xÉÉ SÉåwÉ Wæû ExÉ qÉåÇ| ElÉ MüÐ ÎÄeÉlSÄaÉÏ qÉåÇ xÉoÉ MÑüNû rÉWû sÉÄQûMüÐ WûÏ jÉÏ ÎeÉxÉåmÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå oÉÉsÉ oÉÉsÉ oÉcÉÉ ÍsÉrÉÉ| qÉåUå ÍsÉL iÉÉå uÉå pÉaÉuÉÉlÉ MüÉ ÃmÉ jÉå|
mÉcÉÉxÉ Måü SzÉMü qÉåÇ ËUOûÉrÉU WûÉålÉå Måü oÉÉS mÉÇÌQûiÉ eÉÏ uÉÉÌmÉxÉÄTüUuÉÉsÉÉ AÉ aÉL| AoÉ iÉÉå WûU xÉqÉrÉ eÉlÉiÉÉ, qÉǧÉÏ, xÉUMüÉUÏ AÄTüxÉU uÉ urÉÉmÉÉUÏ,ClÉ xÉoÉ MüÐ sÉÉDlÉ sÉaÉÏ UWûiÉÏ jÉÏ| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ xÉÔrÉï QÕûoÉ eÉÉlÉå Måü oÉÉS MÑÇüQûsÉÏ lÉWûÏÇSåZÉiÉå jÉå| ElWûÉåÇlÉå AmÉlÉå bÉU xÉå AsÉaÉ AmÉlÉÏ oÉæPûMü oÉlÉÉ UZÉÏ jÉÏ ÎeÉxÉ qÉåÇ uÉÉåsÉÉåaÉÉåÇ xÉå ÍqÉsÉiÉå jÉå| bÉU iÉÉå AoÉ ElÉ Måü mÉÑ§É lÉå oÉåcÉ ÌSrÉÉ Wæû sÉåÌMülÉ rÉWû oÉæPûMüAÉeÉ pÉÏ eÉÉåzÉÏ mÉËUuÉÉU lÉå UZÉÏ WÒûD Wæû, uÉ ElÉ Måü AlÉÑxÉÉU uÉWûÉÇ AÉeÉ pÉÏ mÉÇÌQûiÉeÉÏ MüÉ oÉÉåQïû sÉaÉÉ WÒûAÉ Wæû - ÃmÉ cÉÇS eÉÉåzÉÏ, ËUOûÉrÉQïû LMüÉFÇOèxÉ AÉÌÄTüxÉU,ÌQûÄTæülxÉ LMüÉFÇOèxÉ| ÌuÉsÉåeÉ ÄTüUuÉÉsÉÉ, uÉÉrÉÉ ÌoÉsÉaÉÉ, ÎÄeÉsÉÉ eÉÉsÉÇkÉU| ClÉ MåüCMüsÉÉæiÉå mÉÑ§É mÉÇÌQûiÉ xÉÉåqÉ S¨É AoÉ MæülÉåQûÉ qÉåÇ AmÉlÉå SÉå oÉåOûÉåÇ Måü xÉÉjÉ UyiÉå WæÇû,mÉÇ0 xÉÉåqÉ S¨É MüÉ LMü mÉÑ§É CÄMüoÉÉsÉ cÉÇS mÉÇcÉMÔüsÉÉ qÉåÇ UWûiÉÉ Wæû|
eÉæxÉÉ ÌMü mÉWûsÉå ÎÄeÉ¢ü ÌMürÉÉ Wæû, MÑüNû aÉëWû LåxÉå WûÉåiÉå WæÇû eÉÉå aÉëWûTüsÉ Måü MüWûsÉÉiÉå WæÇû ÎeÉlÉ MüÉ EmÉÉrÉ AÉqÉ AÉSqÉÏ MüÐ iÉÉÄMüiÉ xÉå oÉÉÌWûU Wæû|mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÉå MüD ÍxÉήrÉÉÇ AmÉlÉå AÉmÉ MÑüSUiÉ MüÐ iÉUÄTü xÉå ÍqÉsÉÏ WÒûD jÉÏÇ
481gekjs if.Mr th
ÎeÉxÉ xÉå uÉå aÉëWû TüsÉ MüÉ EmÉÉrÉ pÉÏ MüU sÉåiÉå jÉå| uÉå AmÉlÉå LMü ÌuÉzÉåwÉ mÉælÉxÉå, ÎeÉxÉå uÉå sÉÉsÉ MüsÉqÉ MüWûiÉå jÉå, WÒûYqÉ ÍsÉZÉ SåiÉå jÉå, eÉÉå ÄeÉÃU mÉÔUÉWûÉå eÉÉiÉÉ jÉÉ| CxÉ Måü ÄeÉËUL ElWûÉåÇ lÉå iÉU‚üÏ Måü WÒûYqÉ ÌSL, oÉSÍsÉrÉÉÇ MüUuÉÉDÇuÉ ÂMüuÉÉDÇ, lÉÉæMüËUrÉÉÇ ÌSsÉuÉÉD, qÉlÉ cÉÉWåû MüÉsÉåeÉÉåÇ qÉåÇ SÉÎÄZÉsÉå Måü WÒûYqÉ ÌlÉMüÉsÉå uÉ qÉÑMü¬qÉÉåÇ Måü ÄTæüxÉsÉå iÉMü MüUuÉÉ ÌSL|, CirÉÉÌS| rÉWûÉÇ iÉMü ÌMüElWûÉåÇlÉå AmÉlÉÏ ÎÄeÉÇSaÉÏ qÉåÇ MüD ÄTüÉÇxÉÏ Måü WÒûYqÉ U¬ MüUuÉÉ ÌSL| ÄTüÉæeÉ qÉåÇeÉÉlÉå uÉÉsÉÉåÇ MüÉå uÉå xÉÑU¤ÉÉ Måü iÉÉæU mÉU LMü ÌuÉzÉåwÉ ÍxÉ‚üÉ ÌSrÉÉ MüUiÉå jÉå eÉÉåElÉ MüÐ U¤ÉÉ MüUiÉÉ jÉÉ| ÄTüÉæÎeÉrÉÉåÇ qÉåÇ rÉWû oÉÉiÉ TæüsÉÏ WÒûD jÉÏ ÌMü ÄTüUuÉÉsÉåuÉÉsÉå mÉÇÌQûiÉ eÉÏ xÉå ÍxÉ‚üÉ DzÉÔ MüUuÉÉ sÉÉå ÌTüU MüÉåD QûU lÉWûÏÇ| AmÉlÉå SÉåxiÉÉåÇqÉåÇ uÉå ÃmÉ sÉÉsÉ Måü lÉÉqÉ xÉå eÉÉlÉå eÉÉiÉå jÉå|
mÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÏ mÉëirÉåMü MÑÇüQûsÉÏ oÉWÒûiÉ xÉÉuÉkÉÉlÉÏ uÉ ÎÄeÉqqÉåSÉUÏMåü xÉÉjÉ SåZÉiÉå jÉå| uÉå AYxÉU mÉÔUå mÉËUuÉÉU MüÐ MÑÇüQûsÉÏ SåZÉlÉÉ mÉxÉÇS MüUiÉåjÉå iÉÉÌMü AaÉU ÌMüxÉÏ mÉëMüÉU MüÉ mÉæiÉ×Mü GhÉ WûÉå iÉÉå ExÉ MüÉ CsÉÉeÉ ÌMürÉÉeÉÉ xÉMåü| ElWûÉåÇ lÉå MüpÉÏ ÌMüxÉÏ Måü bÉU eÉÉ MüU MÑÇüQûsÉÏ lÉWûÏÇ SåZÉÏ| UÉeÉÉqÉWûÉUÉeÉÉ iÉMü ÍqÉsÉlÉå ElÉMåü bÉU mÉWÒÇûcÉiÉå jÉå| ÌMüxÉÏ xÉå MÑüNû sÉåiÉå lÉWûÏÇ jÉå, CxÉÍsÉL uÉå AmÉlÉÏ zÉiÉÉåïÇ xÉå UWûiÉå jÉå|
ElÉMåü mÉÑ§É mÉÇÌQûiÉ xÉÉåqÉ S¨É lÉå qÉÑfÉå oÉiÉÉrÉÉ ÌMü qÉæ ÍzÉMüÉrÉiÉ ÌMürÉÉMüUiÉÉ jÉÉ ÌMü AÉmÉ lÉå ÎÄeÉÇSaÉÏ qÉåÇ YrÉÉ MüqÉÉrÉÉ Wæû, eÉoÉ xÉå WûÉåzÉ xÉÇpÉÉsÉÉ WæûbÉU qÉåÇ pÉÏÄQû WûÏ SåZÉÏ Wæû, CxÉ MüÉ YrÉÉ sÉÉpÉ WÒûAÉ Wæû AÉmÉ MüÉå? mÉÇÌQûiÉ eÉÏoÉÉåsÉå ÌMüxÉÏ ÌSlÉ SåZÉlÉÉ ÌMü qÉælÉå YrÉÉ MüqÉÉrÉÉ Wæû CxÉ xÉå| WÒûAÉ rÉÔÇ ÌMü mÉÇÌQûiÉÃmÉ cÉÇS eÉÏ 70 Måü SzÉMü qÉåÇ LMü oÉÉU oÉWÒûiÉ oÉÏqÉÉU WûÉå aÉL uÉ ElWåÇû AÉsÉCÇÌQûrÉÉ ClxOûÏcrÉÔOû AÉÄTü qÉåÌQûMüsÉ xÉÉDÎlxÉÄeÉ, SåWûsÉÏ qÉåÇ sÉå eÉÉrÉÉ aÉrÉÉ|eÉæxÉå WûÏ uÉå uÉWûÉÇ mÉWÒÇûcÉå, xÉpÉÏ uÉËU¸ QûÉYOûUÉåÇ MüÐ pÉÏÄQû sÉaÉ aÉD| sÉÉåaÉ rÉWûlÉ xÉqÉfÉ mÉÉL ÌMü LåxÉÉ MüÉælÉ xÉÉ uÉÏ0 AÉD0 mÉÏ0 AÉ aÉrÉÉ Wæû| ExÉ xÉqÉrÉ
482 gekjs if.Mr th
mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå AmÉlÉå mÉÑ§É xÉå MüWûÉ ÌMü rÉWû Wæû qÉåUÏ ÎÄeÉlSÄaÉÏ MüÐ MüqÉÉD| SåZÉrÉå QûÉYOûU ÌMüxÉ iÉUWû qÉåUå ÍsÉL pÉÉaÉ SÉæÄQû MüU UWåû WæÇû AÉæU qÉåUÏ xÉåuÉÉ qÉåÇ sÉaÉåWæÇû| SåZÉlÉå uÉÉsÉå WæûUÉlÉ WæÇû ÌMü MüÉælÉ Wæû rÉWû SåWûÉiÉÏ ÎeÉxÉ MüÉ CiÉlÉÉ qÉÉlÉ WûÉåUWûÉ Wæû| qÉæÇ iÉÑfÉå rÉWûÏ ÌSZÉÉlÉå rÉWûÉÇ sÉÉrÉÉ WÕÇû| uÉUlÉÉ PûÏMü iÉÉå qÉæÇ sÉÑÍkÉrÉÉlÉå MåüAxmÉiÉÉsÉ qÉåÇ pÉÏ WûÉå eÉÉiÉÉ|
MüD oÉÉU uÉå MÑüNû ÄZÉUÏSlÉå Måü ÍsÉL rÉÉ ÌMüxÉÏ AÉæU MüÉqÉ xÉåxÉÉCÌMüsÉ mÉU ÌÄTüsÉÉæU eÉÉiÉå (eÉÉå mÉÉxÉ MüÉ oÉÄQûÉ zÉWûU Wæû)| ÌÄTüsÉÉæU qÉåÇ mÉÇeÉÉoÉmÉÑÍsÉxÉ MüÉ xÉoÉ xÉå oÉÄQûÉ OíåûÌlÉÇaÉ xÉælOûU Wæû uÉ AYxÉU oÉÄQåû AÉåWûSå Måü mÉÑÍsÉxÉmÉSÉÍkÉMüÉUÏ rÉWûÉÇ OíåûÌlÉÇaÉ Måü ÍsÉL AÉiÉå WæÇû| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÉå mÉWûcÉÉlÉ MüU ElWåÇûAmÉlÉÏ MüÉU rÉÉ eÉÏmÉ xÉå EiÉU MüU mÉÔUå AÉSU xÉÌWûiÉ mÉëhÉÉqÉ MüUiÉå uÉ oÉÉU oÉÉUAÉaÉëWû MüUiÉå ÌMü AÉmÉ MüÉå uÉÉÌmÉxÉ ÄTüUuÉÉsÉÉ NûÉåÄQû AÉiÉå WæÇû, MüWûÉÇ CiÉlÉÏ SÕUxÉÉCÌMüsÉ cÉsÉÉiÉå WÒûL uÉÉÌmÉxÉ eÉÉAÉåaÉå| sÉåÌMülÉ uÉå MüpÉÏ pÉÏ CxÉ Måü ÍsÉLUÉÄeÉÏ lÉWûÏÇ WÒûL| uÉå ÌMüxÉÏ MüÉ AWûxÉÉlÉ lÉWûÏÇ sÉålÉÉ cÉÉWûiÉå jÉå| ElÉ Måü AlÉÑxÉÉUrÉWû ElÉ Måü CsqÉ MüÉ SÒÂmÉrÉÉåaÉ MüUlÉÉ jÉÉ| oÉÄQåû xÉå oÉÄQåû mÉSÉÍkÉMüÉUÏ ElÉ MüÉMüÉåD pÉÏ MüÉrÉï MüUlÉå Måü ÍsÉL ElÉ Måü AÉSåzÉ MüÉ CÇiÉÄeÉÉU MüUiÉå jÉå sÉåÌMülÉmÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå LåxÉÉ AÉSåzÉ MüpÉÏ ElWåÇû ÌSrÉÉ WûÏ lÉWûÏÇ| WûÉÇ LMü oÉÉU mÉÇeÉÉoÉMåü LMü qÉǧÉÏ AÄQû aÉL ÌMü qÉÑfÉå AÉmÉ MüÉåD qÉÉæMüÉ ÄeÉÃU SåÇ, ExÉ xÉqÉrÉ mÉÇÌQûiÉeÉÏ lÉå ElWåÇû aÉÉÇuÉ iÉMü mÉ‚üÏ xÉÄQûMü oÉlÉuÉÉlÉå Måü ÍsÉL MüWûÉ| mÉ‚üÏ xÉÄQûMü ÌoÉsMÑüsÉmÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü bÉU Måü SUuÉÉÄeÉå iÉMü AÉiÉÏ Wæû uÉ ElÉ MüÐ xÉÉUÏ aÉsÉÏ pÉÏ mÉ‚üÏ MüUSÏ aÉD jÉÏ iÉÉÌMü AÉlÉå eÉÉlÉå uÉÉsÉÉåÇ MüÉå MüÉåD qÉÑÎzMüsÉ lÉ WûÉå|
qÉæÇ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ xÉå AÉÎÄZÉUÏ oÉÉU ElÉ Måü SåWûÉliÉ xÉå SÉå xÉmiÉÉWû mÉWûsÉåÍqÉsÉÉ| eÉoÉ qÉæÇ uÉWûÉÇ xÉå cÉsÉlÉå sÉaÉÉ iÉÉå qÉælÉå MüWûÉ ÌMü mÉÇÌQûiÉ eÉÏ WÕÇû iÉÉå qÉæÇ AÉmÉxÉå oÉWÒûiÉ NûÉåOûÉ, sÉåÌMülÉ qÉåUÏ mÉëÉjÉïlÉÉ Wæû ÌMü mÉëpÉÑ AÉmÉ MüÐ xÉåWûiÉ oÉlÉÉL UZÉå,
483gekjs if.Mr th
AÉmÉ xÉå AaÉsÉå xÉÉsÉ ÌTüU pÉåÇOû MüÂÇaÉÉ| uÉå oÉÉåsÉå oÉxÉ pÉD AoÉ rÉWû lÉUMücÉÉæUÉxÉÏ MüOûlÉå uÉÉsÉÉ Wæû AÉæU qÉæ eÉÉlÉå MüÐ iÉærrÉÉUÏ qÉåÇ WÕÇû, AÉæU iÉÔ qÉÑfÉå ÂMülÉåMüÉå MüWû UWûÉ Wæû| SåZÉ ÌMüiÉlÉÏ qÉÑÎzMüsÉ MüOûÏ Wæû qÉåUÏ ÎÄeÉlSÄaÉÏ| sÉÉåaÉÉåÇ lÉå ÌSlÉMüÉå cÉælÉ lÉWûÏÇ sÉålÉå ÌSrÉÉ AÉæU ClÉ ÄaÉæoÉÏ iÉÉMüiÉÉåÇ lÉå UÉiÉÉåÇ MüÉå qÉÑfÉå xÉÉålÉå lÉWûÏÇÌSrÉÉ| oÉxÉ qÉÑfÉå iÉÉå SÒÌlÉrÉÉ qÉåÇ CxÉÏ MüÉqÉ Måü ÍsÉL pÉåeÉÉ jÉÉ| mÉËUuÉÉU MüÉå pÉÏiÉÇaÉÏ qÉåÇ UZÉÉ uÉ ÄZÉÑS pÉÏ mÉÎosÉMü Måü xÉÉqÉlÉå ÌSlÉ pÉU| lÉWûÏÇ, AoÉ mÉÇÌQûiÉ eÉÏMåü xÉÉjÉ iÉåUÏ rÉWû AÉÎÄZÉUÏ qÉÑsÉÉMüÉiÉ Wæû| iÉoÉ qÉælÉå ElÉ xÉå rÉWû mÉÔNûÉ ÌMü ElÉMåü mÉÉxÉ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ MüWûÉÇ xÉå AÉD| iÉoÉ mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå qÉÑfÉå MüWûÉ ÌMü MÑüxÉÏïZÉÏÇcÉ sÉå uÉ oÉæPû eÉÉ| WûqÉ lÉå mÉÉÇcÉ Nû: bÉÇOåû oÉÉiÉ MüÐ uÉ ZÉÉlÉÉ pÉÏ CMü�åû WûÏZÉÉrÉÉ| ElWûÉåÇ lÉå MüWûÉ ÌMü sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü ÄeÉËUL SÉå ÌmÉdsÉÏ AÉæU SÉå AaÉsÉÏmÉÏÌÄRûrÉÉåÇ MüÉ WûÉsÉ iÉÉå oÉÄZÉÔoÉÏ oÉiÉÉrÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû| ElWåÇû ÌmÉNûsÉå eÉlqÉ uÉ AÉlÉåuÉÉsÉå eÉlqÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ pÉÏ mÉiÉÉ cÉsÉ eÉÉiÉÉ jÉÉ sÉåÌMülÉ uÉå ExÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ MüpÉÏMüpÉÉU WûÏ oÉÉåsÉiÉå jÉå YrÉÉåÇÌMü ElÉ Måü AlÉÑxÉÉU ExÉ xÉå MüÉåD ÄTüÉrÉSÉ lÉWûÏÇ WûÉålÉå uÉÉsÉÉ|uÉå pÉÌuÉwrÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ pÉÏ oÉWÒûiÉ ÄerÉÉSÉ lÉWûÏÇ MüWûiÉå jÉå, ElÉ MüÉ qÉÉlÉlÉÉ jÉÉ ÌMü ExÉxÉå YrÉÉ ÄTüÉrÉSÉ| eÉÉå AÉeÉ iÉÑqWûÉUå xÉÉjÉ WûÉå UWûÉ Wæû AÉæU AÉaÉå Måü ÍsÉL eÉÉå qÉÑÎzMüsÉÌSZÉÉD Så UWûÏ Wæû, ExÉå xÉÇpÉÉsÉlÉå MüÐ MüÉåÍzÉzÉ MüUÉå AÉæU AmÉlÉÉ oÉcÉÉuÉ MüUÉå|
MÑüNû sÉÉåaÉÉåÇ lÉå xuÉmlÉ ²ÉUÉ ÌSL aÉL ¥ÉÉlÉ Måü oÉÉUå qÉåÇ xÉuÉÉsÉ EPûÉLWæÇû| sÉåÌMülÉ CxÉ iÉUWû MüÉ MÑüSUiÉÏ MüËUzqÉÉ MüÉåD AlÉWûÉålÉÏ oÉÉiÉ lÉWûÏÇ|AqÉåËUMüÉ qÉåÇ Lå…ûU MåüxÉÏ ( Edgar Cayce) pÉÏ iÉÉå LåxÉå WûÏ xuÉmlÉ qÉåÇ xÉÏZÉåjÉå sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÏqÉÉËUrÉÉåÇ xÉå ÌlÉeÉÉS mÉÉlÉå MüÐ zÉÌ£ü| YrÉÉåÇÌMü uÉÉå AqÉåËUMüÉ qÉåjÉå, ElÉ Måü mÉÉxÉ sÉÉåaÉ jÉå ÎeÉlWûÉåÇ lÉå WûU MåüxÉ MüÉå lÉÉåOû ÌMürÉÉ uÉ ElÉ MüÐ mÉÔUÏsÉÉCoÉëåUÏ oÉlÉÏ Wæû ÌuÉÎeÉïÌlÉrÉÉ oÉÏcÉ, ÌuÉÎeÉïÌlÉrÉÉ qÉåÇ| WûqÉÉUå rÉWûÉÇ LåxÉÏ MüÉåD mÉëjÉÉlÉWûÏÇ Wæû| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÐ ÍsÉZÉÏ AlÉqÉÉåsÉ mÉÉÇQÒûÍsÉÌmÉrÉÉÇ eÉÉåzÉÏ mÉËUuÉÉU Måü mÉÉxÉWæÇû, rÉWû qÉÉsÉÔqÉ lÉWûÏÇ ÌMü ExÉå oÉÉMüÐ sÉÉåaÉ MüoÉ SåZÉ mÉÉLÇaÉå|
484 gekjs if.Mr th
mÉÇÌQûiÉ eÉÏ ÍsÉZÉlÉå MüÉ oÉWÒûiÉ zÉÉæMü jÉÉ| uÉ ÍsÉZÉiÉå pÉÏ uÉå oÉÌÄRûrÉÉ xÉåoÉÌÄRûrÉÉ mÉælÉ xÉå| ElÉ Måü mÉÉxÉ SeÉïlÉÉåÇ qÉÉÇOû osÉÉÇ, MüÉÌOïûL, mÉÉMïüU, zÉåÄTüUCirÉÉÌS Måü mÉælÉ jÉå eÉÉå ElWûÉåÇ lÉå ÄZÉÑS qÉÑfÉå ÌSZÉÉL| uÉå ElÉ MüÐ ÌlÉoÉÉåÇ MüÉåxsÉåOû mÉU UaÉÄQû MüU qÉÉåOûÉ ESÕï ÍsÉZÉlÉå Måü ÍsÉL iÉærÉÉU MüUiÉå jÉå| oÉÌÄRûrÉÉ MüÉÄaÉÄeÉmÉU ÍsÉZÉiÉå uÉ ÄZÉÑS ÎeÉsSxÉÉÄeÉÏ pÉÏ MüUiÉå jÉå| zÉÉrÉS mÉælÉ WûÏ ElÉ MüÐ LMüMüqÉÄeÉÉåUÏ jÉÏ eÉÉå qÉæÇ lÉå RÕÇûRû sÉÏ jÉÏ| qÉåUå EmÉWûÉU qÉåÇ ÌSL WÒûL mÉælÉ uÉå WûqÉåzÉÉxuÉÏMüÉU MüU sÉåiÉå jÉå| MüÉÄTüÏ xÉqÉrÉ iÉMü mÉÇÌQûiÉ eÉÏ MüÉå ÄTüÉåOûÉåaÉëÉÄTüÏ MüÉ zÉÉæMüpÉÏ UWûÉ| ElÉ Måü mÉÉxÉ sÉæÇQû MæüqÉåUÉ jÉÉ ÎeÉxÉ qÉåÇ oÉÄQûÏ msÉåOû uÉÉsÉå lÉæaÉåÌOûuÉCxiÉåqÉÉsÉ WûÉåiÉå WæÇû|;
ÌSxÉÇoÉU 24, 1982 MüÉ ÌSlÉ jÉÉ| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ AmÉlÉÏ cÉÉUmÉÉD mÉU oÉæPåûjÉå| xÉÉqÉlÉå aÉsÉÏ qÉåÇ xÉå LMü sÉÄQûMüÉ iÉÏlÉ cÉÉU oÉÉU aÉÑÄeÉU MüU aÉrÉÉ| AÉÎÄZÉUmÉÇÌQûiÉ ÃmÉ cÉÇS eÉÏ lÉå ExÉå UÉåMü MüU mÉÔNûÉ ExÉ xÉå - YrÉÉåÇ MüÉMüÉ iÉÔ MüÉælÉWæû AÉæU oÉÉU oÉÉU cÉ‚üU YrÉÉåÇ MüÉOû UWûÉ Wæû| AaÉU OåûuÉÉ ÌSZÉÉlÉÉ Wæû iÉÉå AÇSUAÉeÉÉ| AoÉ iÉÑfÉå YrÉÉ qÉlÉÉ MüUlÉÉû| mÉÔNû YrÉÉ mÉÔNûlÉÉ Wæû|ExÉ lÉå MüWûÉ qÉåUÏlÉÉæMüUÏ lÉWûÏÇ sÉaÉ UWûÏ, ClOûurÉÔï iÉÉå Så AÉrÉÉ WÕÇû sÉåÌMülÉ mÉiÉÉ lÉWûÏÇ cÉsÉUWûÉ| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå ExÉ MüÉ OåûuÉÉ SåZÉ MüU MüWûÉ ÎeÉxÉ bÉU qÉåÇ iÉÔ UÉiÉ MüÉå xÉÉårÉÉjÉÉ, ExÉMåü mÉÏNåû sÉaÉlÉå uÉÉsÉå bÉU qÉåÇ eÉÉå MüÉåD oÉÔÄRûÉ AÉSqÉÏ UWûiÉÉ Wæû, ExÉ MåüqÉUiÉå WûÏ iÉåUÏ lÉÉæMüUÏ sÉaÉ eÉÉLaÉÏ| AÉæU uÉÉå oÉÔÄRûÉ iÉÉå oÉxÉ aÉrÉÉ WûÏ xÉqÉfÉ|mÉÇÌQûiÉ eÉÏ Måü SÉålÉÉåÇ mÉÉåiÉå CMüoÉÉsÉ uÉ UÉMåüzÉ eÉÉå ExÉ xÉqÉrÉ ElÉ Måü mÉÉxÉ oÉæPåûjÉå, ElWûÉåÇ lÉå MüWûÉ oÉÉoÉÉ eÉÏ AÉmÉ rÉWû YrÉÉ MüWû UWåû WæÇû| rÉWû iÉÉå WûqÉÉUå mÉÏNåûuÉÉsÉå mÉÄQûÉåÍxÉrÉÉåÇ MüÉ SÉåWûiÉÉ Wæû eÉÉå zÉWûU xÉå rÉWûÉÇ AÉrÉÉ Wæû, rÉWû iÉÉå AÉmÉ lÉåAmÉlÉÏ iÉUÄTü WûÏCzÉÉUÉ MüU ÌSrÉÉ Wæû| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ oÉÉåsÉå ÌMü qÉÉæiÉ MüÉ MüÉåDCsÉÉeÉ lÉWûÏÇ AÉæU qÉÑfÉå qÉÉæiÉ MüÉ ÌSlÉ xÉÏkÉÉ xÉÏkÉÉ oÉiÉÉlÉå MüÉ WÒûYqÉ lÉWûÏÇ Wæû,
485gekjs if.Mr th
qÉaÉU CxÉ sÉÄQûMåü Måü aÉëWû LåxÉÉ oÉÉåsÉ aÉL WæÇû| eÉÉå WûÉåiÉÉ Wæû WûÉålÉå SÉå| UÉMåüzÉ lÉåmÉÔNûÉ ÌMü MüÉåD EmÉÉrÉ WûÉå eÉÉå WûqÉ AÉmÉ Måü ÍsÉL MüU xÉMåÇü| mÉÇÌQûiÉ eÉÏ lÉå OûÉsÉ qÉOûÉåsÉMüU SÏ uÉ MüÉåD EmÉÉrÉ lÉWûÏÇ oÉiÉÉrÉÉ| ExÉÏ UÉiÉ uÉå ÍcÉU ÌlÉSìÉ qÉåÇ xÉÉå aÉL| AaÉsÉÏ xÉÑoÉWûExÉ sÉÄQûMåü MüÉå ExÉ Måü ÌmÉiÉÉ MüÉ iÉÉU AÉ aÉrÉÉ ÌMü ExÉå lÉÉæMüUÏ ÍqÉsÉ aÉD Wæû|
mÉÇÌQûiÉ ÂmÉ cÉÇS eÉÏ AÉeÉ iÉMü Måü WÒûL qÉWûÉlÉiÉqÉ erÉÉåÌiÉÌwÉAÉåÇ qÉåÇ xÉåLMü jÉå| sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ WûÏ ElÉ MüÐ MüqÉï pÉÔÍqÉ jÉÏ uÉ uÉWûÏ ElÉ Måü eÉÏuÉlÉ MüÉSzÉïlÉ zÉÉx§É jÉÉ| MüqÉï rÉÉåaÉÏ LåxÉå ÌMü ÍxÉuÉÉL sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ Måü ElWåÇû lÉ AmÉlÉÏÍcÉÇiÉÉ jÉÏ lÉ mÉËUuÉÉU MüÐ| ÌMüxÉÏ SÕxÉUå MüÐ xÉqÉxrÉÉ MüÉå xÉÑsÉfÉÉlÉÉ uÉå AmÉlÉÉmÉUqÉ lÉæÌiÉMü Mü¨ÉïurÉ xÉqÉfÉiÉå jÉå| ElÉ MüÉ AmÉlÉÉ iÉÉå rÉWû WûÉsÉ jÉÉ ÌMü kɳÉåpÉaÉiÉ SÏ aÉÉDrÉÉÇ UÉqÉ cÉUÉuÉå| CxÉ qÉåÇ MüÉåD AÌiÉzrÉÉåÌ£ü lÉWûÏÇ WûÉåaÉÏ rÉÌS ElWåÇûpÉ×aÉÑ, AÉrÉïpÉ�û, mÉUÉzÉU, AaÉxirÉ, M×üwhÉÉqÉÔÌiÉï eÉæxÉå erÉÉåÌiÉxÉïqÉëÉOûÉåÇ MüÐ ÉåhÉÏqÉå ÌaÉlÉÉ eÉÉL|
qÉåUÉ uÉ xÉpÉÏ sÉÉsÉ ÌMüiÉÉoÉ mÉëåÍqÉrÉÉåÇ MüÐ iÉUÄTü xÉå ExÉ qÉWûÉmÉÑÂwÉ MüÉåzÉiÉ zÉiÉ mÉëhÉÉqÉ|
UÉÎeÉÇSU pÉÉÌOûrÉÉ
eqgkoj¨a@yksdksfDr;ksa ds ljykFkZ
2
l÷k uEcjgj tk ds :n øne 'kjh÷k] u ÷õy jchg'kqn u ûkjh÷kA 39
;g eqgkojk ,sls eugwl vkneh ds fy;s ç;ksx fd;k tkrk gS ftlds ik¡otgk¡ Hkh iúrs gSa] lc pkSiV vkSj cckZn gks tkrk gSAgkFk iqjkus [kkSalús] feêhey th vk;sA 39gkFk iqjkus [kkSalús&gkFk esa iqjkus twrs] feêhey th vk;s&Jh feêhey th(fdlh O;fDr dk uke) ykSV vk;sA
tc dksbZ O;fDr fdlh dk;Z esa vlQy gksdj okfil ykSV vk;s] rks bleqgkojs dk ç;ksx fd;k tkrk gSAek¡ ij /kh] firk ij ?kksúk] cgqr ugha rks Fkksúk FkksúkA 42
,slh ekU;rk gS fd csVh ij ekrk dk] vkSj csVs ij firk dk Fkksúk&cgqrçHkko vo'; gksrk gSAyksx x;s tks esyk cSlk[kh] ykykth tdús ?kj dh jk[kh 45,sls O;fDr dh O;Fkk tks Lo;a rks ?kj ifjokj dh fõEesokfj;ksa esa O;Lr jgs vkSjmldk ifjokj ekSt&eLrh esa eXu jgsAHkkbZ th rqlk¡ tEens D;ksa u ej x;s] ----- Fkku Qkúus i;sA 45&46
iatkch Hkk"kk dh ;g yksdksfDr iw.kZ :i esa bl çdkj gS%HkkbZ th rqlk¡ tEens D;ksa u ej x;s]gêh cg.kk I;k] Fkku Qkúus i;sA
fudEes Hkkb;ksa ls nq%[kh ,d ,sls O;fDr ds eu dh O;Fkk dk o.kZu gStgk¡ fd og dgus ij etcwj gks tkrk gS ] HkkbZ th rqlk¡ tEens D;ksa u ejx;s&HkkbZ] rqe iSnk gksrs gh D;ksa u ej x;s] gêh cg.kk I;k& nqdku ij cSBukiúk] Fkku Qkúus i;s&vkSj diús ds xëj Qkúus iús vFkkZr~ dke djuk iúkAczkã.k dh cksnh ehag eaxnhA 46czkã.k dh cksnh & czkã.k dh f'k[kk] ehag eaxnh & o"kkZ ek¡xsA
eqgkoj¨a@yksdksfDr;ksa ds ljykFkZ
3
iatkch Hkk"kk dh ;g yksdksfDr] mel Hkjh Hkh"k.k xehZ] vkSj o"kkZ dsvHkko ls ijs'kku yksxksa dh O;Fkk dk o.kZu djrh gSSAej ej ds cqfù;k jkx xkos] yksx dgsa mls C;kgA 50;g dgkor ml le; ç;ksx dh tkrh gS tc yksx fdlh ds nq%[k dk eõkdmúkus yxrs gSaAtUe oÃr Fks yk[k gõkjh] cksyrs&cksyrs gw¡> cqgkjh 64tUe oÃr Fks yk[k gõkjh ¾ tUe ds le; /kuk<~; Fks]cksyrs&cksyrs ¾ ns[krs gh ns[krsgw¡> cqgkjh ¾ >kúw fQj tkukvFkkZr~ tUe ds le; rks /kuk<~; Fks ysfdu ckn esa ns[krs gh ns[krs lc dqNl÷kpV gks x;kApan pù~;k dqy vkye ns[ks 76pan pù~;k ¾ fudyk gqvk pk¡ndqy ¾ lkjkvkye ns[ks ¾ nqfu;k ns[ksvFkkZr~ cnukeh vkSj çflðh dHkh Nqik;s ugha NqirhAfinje lqYrku cwn] ---- 91iwjk okD; bl çdkj gS%
vkrk gS ;kn eq>dks xqõjk gqvk õekuk]Fkk ûokc esa gh ns[kk ;k gks x;k nhokuk]lqyrku cwn finje bøcky Fkk 'kkgkuk]rÃlhj mudh võe ;k gks x;k cgkuk]gS ;kn djds jksrk] ?kj mtús gksa nhokuk]tkfgy cuk ogh tks Fkk ekfgj&,&õekukA
(yky fdrkc] 1952 & l÷k uEcj 421)
eqgkoj¨a@yksdksfDr;ksa ds ljykFkZ
4
panj ûkkuk uEcj 12 dh eUnh gkyr ds le; Vsos okyk ;g dgrk gS fd eq>sxqõjk gqvk õekuk ;kn vkrk gS] 'kk;n eSaus mls lius esa gh ns[kk Fkk ;k fQj ;gesjk ikxyiu gS] esjk cki ckn'kkg Fkk vkSj mudh gjsd BkB&ckB] 'kku&vks&'kkSørvkSj büõr jktkvksa ds leku FkhA u tkus D;k gqvk 'kk;n dksbZ öyrh gks xbZ;k dksbZ vkSj cgkuk cu x;k fd mudk cgqr gh cqjk gks x;k] ftlds dkj.k mlle; ds ,s'o;Z dks ;kn djds jksrk gw¡] ?kj mtú dj ohjku gks x;s gSa] vkSj tks fdlhle; nqfu;k ds fo'ks"kK gqvk djrk Fkk] vkt csodwQ vkSj ukyk;d cu x;k gSAvkok gh År tkuk 99vkok¾b±V idkus dk Hkëk] År tkuk ¾ u"V gks tkuklaiw.kZ ra=k dk Hkz"V gks tkukAvki rs Mwch Mwe.kh] uky çHk Hkh xkys 100vki rs Mwch Mwe.kh& Mkseuh ûkqn rks Mwch ghuky çHk Hkh xkys & vius ;teku dks Hkh lkFk ys MwchA;g eqgkojk ml le; ç;ksx fd;k tkrk gS tc fdlh fuÑ"V O;fDr ds dqÑr dhotg ls fdlh lTtu O;fDr ij Hkh vk¡p vk;sAyYyw djs dofYy;k¡] jCc flf//k;k¡ ikosA 100yYyw & Hkksyk] djs dofYy;k¡ & fcuk lksps le>s dke djs] jCc flf//;k¡ ikos&Hkxoku usd Qy nsAvFkkZr~ fueZy ân; ls fd;s gq;s dk;Z dk Hkxoku usd Qy õ:j nsrk gSApksjka Vksyh] ,dks cksyh 102pksjk¡ Vksyh ¾ pksjksa dk ny,dks cksyh ¾ leku Hkk"kkvFkkZr~ ,d leku lkspus okyksa dh Hkk"kk Hkh ,d leku gh gqvk djrh gSAdhys ck¡/kh xk¡] u gw¡ u gk¡A 102dhys ck¡/kh xk¡ & [kwaVs ls ca/kh gqbZ xk;] u gw¡ u gk¡ & fu"py o pqipkiA
eqgkoj¨a@yksdksfDr;ksa ds ljykFkZ
5
vFkkZr~ ifrorkZ ,oa usd óhAbd nwuh nwuh dk pDdj 117vFkkZr~ HkkX; dk dqpØA[kkuk ihuk ykg] lqFkjs ne dk D;k clkg 118[kkuk ihuk ykg & isV Hkjus esa gh HkykbZ gSlqFkjs ne dk D;k clkg & oukZ fõanxh dk D;k HkjkslkA,sls csf÷Ø vkSj xSj fõEesokj O;fDr dk fõØ gS ftls fd Hkfo"; dh dksbZfpark ugha gSA
bl eqgkojs esa lqFkjk uked ,d LoPNan vkSj fHk{kk ij fuokZg djus okyh,d çtkfr dk o.kZu fd;k x;k gS tksfd dsoy orZeku esa gh fo'okl djrhgSA fdaonarh gS fd ;g çtkfr csgn csf÷Ø vkSj Hkfo"; ds çfr ykijokg gSAdgk tkrk gS fd ;g yksx ,d jksVh [kkus ds ckn gh nwljh jksVh idkrs gSa] budhekU;rk gS fd nwljh jksVh rc gh cukbZ tk;s tc os igyh jksVh [kk pqds gSa] D;ktkus Fkkyh esa iúh jksVh muds HkkX; esa gS ;k ughaAf'ko 'kEHkw] <k dksBs] rw yk rEcw 122;gk¡ ,d ,sls csf÷Ø vkSj öSj fõEesokj O;fDr dk o.kZu fd;k x;k gS tksfd clsclk;s ?kj dks mtkú dj rEcw ;k fdlh vLFkkbZ fuokl ij jgus dh bPNk euesa j[krk gksAylwús dh fxVx dk lk gkyA 147@252,slh fLFkfr tc fdlh phõ ;k euq"; ls ihNk Nqúkuk eqf'dy gks tk;sApexknú ds esgeku vk;s tgk¡ ge yVdsa] ogk¡ rqe yVdk 147og fLFkfr tgk¡ esgekuksa dks esõckuksa dh rjg gh jgus ij etcwj gksuk iúsAdqÙkk jkt cSBkY;k] eqú pDdh pê.k tkos 200dqÙkk jkt cSBkY;k & dqÙks dks flagklu ij fcBk;keqú ¾ iqu%@nksckjk
eqgkoj¨a@yksdksfDr;ksa ds ljykFkZ
6
pDdh pê.k tkos ¾ pDdh pkVus tk;sAvFkkZr~ fdlh fuEu Lrjh; O;fDr dks Hkys gh 'kkld D;ksa u cuk fn;k tk;s exjoks fQj Hkh vius ?kfV;k vknrksa ls ckõ ugha vkrkAuaxksa ds esgeku ------- Hkwds lks;s 227iwjh dgkor fuEufyf[kr vuqlkj gS tks fd Lo;a esa gh viuk mÙkj gS%
uaxksa ds esgeku vk;s gal galkdj Hkwds lks;smD[ky iqÙk u tEenk] /kh va/kh vPNh 229mD[ky iqÙk ¾ eancqfð@ikxy iq=ku tEenk ¾ u iSnk gksrk/kh ¾ iq=kh@csVhva/kh vPNh ¾ va/kh csgrjvFkkZr~ ,d ikxy ;k eancqfð iq=k ls va/kh csVh csgrj gksrh gSAgek¡ ;kjk¡ nksõûk] gek¡ ;kjk¡ cfg'rA 232nq%[k&lq[k esa lkFkhABwBs iúk ûkSj 245fHk{kk ik=k esa iúh fHk{kk vFkkZr~ nku esa feyh gqbZ phõ Avkj <k¡xk] ikj <k¡xk] -------- pYyhvk¡ 252iatkch Hkk"kk dh ;g çflð yksdksfDr iw.kZ :i esa fuEufyf[kr vuqlkj gS%
vkj <k¡xk] ikj <k¡xk] fcPp VYye&VYyhvk¡]vk.k dw¡tk¡] ns.k cPps] unh Ugko.k pYyhvk¡A
vkj <k¡xk] ikj <k¡xk& bl rj÷ Hkh MaMk] ml rj÷ Hkh MaMkAfcPp VYye&VYyhvk¡&vkSj chp esa ?kafV;k¡Avk.k dw¡tk¡ ns.k cPps&ØkSap i{kh ds >qaM vkrs gSa] cPps nsrs gSaAunh Ugko.k pYyhvk¡&vkSj fQj ls unh esa Luku djus py iúrs gSaAbl yksdksfDr esa jgV (ftls iatkch Hkk"kk esa gYV dgk tkrk gS) dk o.kZu fd;k
eqgkoj¨a@yksdksfDr;ksa ds ljykFkZ
7
x;k gSA vkj <k¡xk] ikj <k¡xk vFkkZr~ nksuksa rj÷ dh yksgs dh Núksa(Shaft)] fcPpVYye&VYyhvk¡ vFkkZr~ blds /kqjs ls vkrh vkokõ] vk.k dw¡tk¡ blds dq,¡ lsikuh Hkj dj ykus okys fMCcksa dks dgk x;k gS] ns.k cPps ml ikuh ds fy;s dgkx;k gS tksfd bu fMCcksa }kjk Hkj dj ckgj flapkbZ ds fy;s Nksúk tkrk gS] unhUgko.k pYyhvk¡ ls vfHkçk; og çfØ;k gS tc ikuh Nksúus ds ckn fMCcs iqu% ikuhHkjus ds fy;s dq,¡ ds vUnj tkrs gSaAxqyxqys dh ckfj'k gj jksõ u gksxh 264føLer balku ij ges'kk gh esgjcku ugha jgrh ;k peRdkj gj jksõ ugha gqvkdjrsA,sls tEes panjHkk.k] pqYgs vkx u eats ck.kA 274,slk balku ftlds iSnk gksrs gh ?kj esa Hkq[kejh vk tk;s vkSj u gh dksbZ ,s'o;Zckdh jgsAjCc cukbZ tksúh] ,d vU/kk nwljk dksùhA 290,sls nks euq"; tks fd voxq.kksa esa ,d nwljs ls cùdj gksaArhljk jY;k] rks ?kj xY;kA 299;g eqgkojk ogk¡ ç;ksx gksrk gS tc dksbZ rhljk euq"; vkdj igys nks dh;kstukvksa dks pkSiV dj nsAliqnZe crks ek;s ûos'kjk- - - - - - - cs'kjkA 302iwjh dgkor bl çdkj gS%
liqnZe crks ek;s ûos'kjk]rw nkuh fglkcs deks cs'kjkA
liqnZe crks ek;s ûos'kjk vFkkZr~ esjk lc dqN rsjs viZ.k gSrw nkuh fglkcs deks cs'kjk deh cs'kh ds fu.kkZ;d rqe gSAvFkkZr~ gs ijekRek eSaus viuk lc dqN rsjs viZ.k dj fn;k gS] vc vkxsÅ¡p&uhp] ykHk&gkfu dk fu.kZ; rsjs gkFk gSA
eqgkoj¨a@yksdksfDr;ksa ds ljykFkZ
8
feõkZ gYdk] lkjaxh HkkjhA 335;g eqgkojk ml le; ç;ksx gksrk gS tc ifr csgn iryk vkSj deõksj gks] vkSjiRuh gn ls ü;knk HkkjhAdqÙks dks ?kh gõe ugha gksrkA 337vFkkZr~ fdlh Hkh fud`"V O;fDr dks dksbZ Js"B oLrq nsuk ml oLrq dk viekugh gksrk gSA/kUus Hkxr dh xÅvk¡ jke pjkos 357;g eqgkojk ml Hkksys Hkkys vkSj vukúh O;fDr ds fy;s ç;ksx fd;k tkrk gSftlds lc dke çHkq&d`ik ls gh iw.kZ gksrs pys tkrs gSaA
fdlh Hkh vU; tkudkjh vkSj lq>ko ds fy;s laidZ djsa &fueZy Hkkj}kt [email protected], [email protected];ksxjkt çHkkdj [email protected], [email protected]
P