AZƏRBAYCAN TEXNĠKĠ UNĠVERSĠTETĠ

MAġINLARIN KONSTRUKSĠYAEDĠLMƏSĠ KAFEDRASI

TƏTBĠQĠ MEXANĠKA fənnindən

LABORATORĠYA ĠġĠ № 1

DĠġLĠ ÇARXLARIN KONSTRUKSĠYALARI VƏ HƏNDƏSĠ

ÖLÇÜLƏRĠ

QRUP:

TƏLƏBƏ:

MÜƏLLİM:

BAKI -2019

LABORATORĠYA ĠġĠ № 1

MÖVZU:DĠġLĠ ÇARXLARIN KONSTRUKSĠYALARI VƏ HƏNDƏSĠ ÖLÇÜLƏRĠ

.

İŞİN MƏQSƏDİ:

1.Dişli çarxların konstruksiyaları ilə tanış olmaq, onların həndəsi parametrlərinin tapılmasını

öyrənmək .

2.Dişli çarxların hazırlanması,materialları və termiki emalı .

haqqında ümumi bilikləri mənimsəmək, yağlanması üsulları

haqqında ümumi məlumat əldə etmək .

ALƏT VƏ AVADANLIQLAR:

1. Xətkeş

2. Transportir

3. Müxtəlif dişli çarxlar

ÜMUMĠ MƏLUMAT

Dişli çarx ötürməsi - dişli ilişmə vasitəsi ilə momentləri və fırlanma tezliklərini dəyişdirməklə

hərəkəti ötürən və ya bir hərəkət növünü başqasına çevirən mexanizmə deyilir. Ötürmə əsasən

aparan və aparılan dişli çarxlardan ibarət olur. Adətən aparan dişli çarx aparılan dişli çarxa

nisbətən həndəsi ölçülərinə görə kiçik olur. Belə mexanizmlər fırlanma tezliyini azaldır, burucu

momenti isə artırır. Lakin praktikada bəzən əks hala da təsadüf edilir. Bu zaman aparan dişli

çarx böyük dişli çarx olur, nəticədə mexanizmin fırlanma tezliyini artırır, momenti isə azaldır.

Dişli çarxlar aşağıdakı növlərə bölünürlər :

1. Çarxın həndəsi formasına görə;

(silindirik və konusvari dişli çarxlar)

2. Dişin çarxın oxuna nəzərən yerləşməsinə görə:

(düz, çəp, qoşa və dairəvi dişli çarxlar)

Dişli çarxların oturduqları valların oxlarının fəzada yerləşməsinə görə ötürmə paralel, kəsişən və

çarpaz vallar arasında ötürmələrə ayrılır.

Paralel vallar arasında hərəkətin ötürülməsi silindrik düz, çəp və qoşa dişli çarxlarla, kəsişən

oxlar arasında hərəkət konusvarı dişli çarx ötürməsi, oxları çarpazlaşan vallar arasında isə sonsuz

vint, dişli-vintvari və hipoid ötürmələri vasitəsilə həyata keçirilir.

Fırlanma hərəkətini irəliləmə hərəkətinə və əksinə çevirmək üçün silindrik dişli çarxdan və

tamasadan istifadə edilir.

Dişli çarx, üzərində dişlər kəsilmiş çənbərdən, topdan və onları birləşdirən diskdən ibarətdir.

Düz dişli çarxlar o qədər də yüksək olmayan və orta sürətlərdə, dişlər çox bərk olduqda açıq

ötürmələrdə, həmçinin sürətləri dəyişdirmək üçün dişli çarxları oxboyu hərəkət etdirmək lazım

gəldikdə, məsələn sürət qutularında, geniş işlədilir. Çəp dişli çarxları isə məsuliyyətli ötürmələr

üçün, orta və yüksək sürətlərdə tətbiq edirlər. Onlarm tətbiq sahələri getdikcə genişlənir. Çəp və

dairəvi dişlərin istifadə olunmasında əsas məqsəd ilişmə xəttinin böyüdülməsi hesabına

möhkəmliyin artırılmasıdır. Bu cür dişli çarxlarda səs azalır və ötürmə səlis işləyir.

Yastıqlara oxboyu qüvvə ötürməsi çəp və dairəvi dişli çarxların əsas mənfı cəhətidir, qoşa

dişli çarxlar isə yastıqlara oxboyu qüvvə ötürmür və xüsusən ağır yüklərdə tətbiq edilir.

Xarici diametri valm diametrindən çox böyük olmayan dişli çarxlar çox vaxt val ilə birlikdə

bütöv hazırlanır (reduktorlarda olanda). Birpilləli reduktorlarda tətbiq olunan dişli çarxlar əsasən

hər iki tərəfə çıxmış toplu şəkildə hazırlanır.

Val-dişli çarxın hazırlanması, ayrı-ayrılıqda valın və dişli çarxın hazırlanmasından ucuz başa

gəldiyi üçün kiçik ölçülü dişli çarxların valla birlikdə hazırlanmas məsləhət görülür. Bunun üçün

dişin dibi ilə işgil yuvası arasındakı x məsafəsi (şəkil 1) silindrik dişli çarxlarda x˂2,5m, konus

dişli çarxlarda x˂1,6me şərtini ödəməlidir. Əks halda dişli çarxlar ayrıca konstruksiya olunur

(şəkil 2).

Şəkil 1.

Reduktorun aparılan dişli çarxlarının konstruktiv ölçüləri aşağıdakı kimi təyin olunur:

topun uzunluğu 22 )5,12,1( çt dl

topun diametri 22 6,1 çt dd

Şəkil 2.

Diskin qalınlığı silindrik dişli çarxlarda 23,0 bc , konik çarxlarda c=(0,1...0,17) Re

Sağanağın haşiyəsinin ölçüsü mf )7,06,0(

Sağanağın qalınlığı S= (2,5...4)m.

Sonsuz vint çarxlarının (şəkil 2,c) əsas həndəsi ölçüləri aşağıdakı düsturlarla təyin olunur.

Dişli sağanağın qalınlığı S1 = 2m

burada m - ilişmənin moduludur.

Mərkəzin sağanağının qalınlığı S0 = 1,3S1

Diskin qalınlığı C = (1,2...1,3)S0

Mərkəzin çiyinliyinin eni 215,0 bh

burada b2 sonsuz vint çarxının enidir.

Mərkəzin çiyinliyinin hündürlüyü ht 8,0

Dişli sağanağın haşiyəsinin ölçüsü mt 5,0

Dişli sağanaqda haşiyə 45f

bucaq altında açılır.

Topun yan səthlərindəki iti uclar mm ölçülü haşiyə ilə kütləşdirilir.

SĠLĠNDRĠK DĠġLĠ ÇARXLARIN ƏSAS PARAMETRLƏRĠ

Silindrik dişli çarxların dişlərinin profili əsasən evolvent əyrisidir. Evolvent ilişməsində

isə əsas parametr modul hesab edilir.

z

dpm

(1.1)

Burada p -dişin addım; d-dişli çarxın bölgü çevrəsinin diametri. z-isə dişlərin sayıdır.

Addım dedikdə, iki qonşu dişin profillərinin eyni adlı nöqtələri arasında, bölgü çevrəsi üzrə

ölçülən qövs məsafəsi başa düşülür.

Modul standartlaşdırılmışdır .

Cədvəl 1.1. İlişmə modulunun standart qiymətləri

I sıra 1; 1,25; 2; 2,5; 3; 4; 6; 8; 10; 12; 16; 20

II sıra 1,375; 1,75; 2,25; 2,75; 3,5; 4,5; 7; 9; 11; 14; 18; 22

DiĢin hündürlüyü:

h = 2,25m (1.2)

DiĢli çarxların diametrləri:

1.bölgü çevrəsinin diametri:

cos

zmd

(1.3)

2. xarici çevrənin diametri:

da =d + 2m (1.4)

3.daxili çevrəsinin diametri:

df=d-2,5m (1.5)

Burada - β- dişin çəplik bucağıdır; düz dişli çarxlar üçün β = 0; çəp dişli çarxlar üçün

β = 8....22°; qoşadişli çarxlar üçün isə β = 25...45°. Dişli çarxların profillərinin ilişmə bucağı

α = 20°-dir.

2f

LABORATORĠYA ĠġĠNĠN YERĠNƏ YETĠRĠLMƏSĠ

Hesablama iĢləri:

Dişlərin sayı – z=

Dişin uzunluğu – l= mm;

Valın diametri – dv= mm;

Dişli çarxın eni – b= mm;

Dişin hündürlüyü – h= mm;

Dişin çəplik bucağı - l

barccos

İlişmə modulu – 25.2

hm

Standarta görə m= mm qəbul edirik.

Bölgü diametri –

cos

zmd

Daxili diametri – mdd f 5.2

Xarici diametri – mdda 2

Sağanağın qalınlığı – S=(2,5...4)m=

S= mm qəbul edirik.

Diskin qalınlığı – bC )4.0...35.0(

C= mm qəbul edirik.

Topun diametri – vt dd 6,1

Topun uzunluğu – vt dl )5.1...2,1(

tl mm qəbul edirik.

ÖLÇMƏ VƏ HESABLAMA İŞLƏRİNİN NƏTİCƏLƏRİ

Verilmiş dişli çarxın eskizi:

Diş

ləri

n s

ayı

Diş

li ç

arxın

eni Diametrlər

Diş

in h

ündürl

üyü

İliş

mə

modulu

Çəp

lik b

uca

ğı

Çən

bər

in q

alın

lığı

Dis

kin

qal

ınlığı

Topun d

iam

etri

Topun u

zunlu

ğu

Bölg

ü

Xar

ici

Dax

ili

z b d da df h m β S C dt lt

Verilmiş dişli çarxın eskizini çəkməli.

AZƏRBAYCAN TEXNĠKĠ UNĠVERSĠTETĠ

MAġINLARIN KONSTRUKSĠYAEDĠLMƏSĠ KAFEDRASI

TƏTBĠQĠ MEXANĠKA fənnindən

LABORATORĠYA ĠġĠ № 2

DĠġLĠ ÇARX REDUKTORLARININ KONSTRUKSĠYALARI. ĠKĠPĠLLƏLĠ

SĠLĠNDRĠK DĠġLĠ ÇARX REDUKTORUNUN SÖKÜLMƏSĠ VƏ YIĞILMASI, ƏSAS PARAMETRLƏRĠNĠN TƏYĠNĠ

QRUP:

TƏLƏBƏ:

MÜƏLLİM:

BAKI -2019

LABORATORĠYA ĠġĠ № 2

MÖVZU: DĠġLĠ ÇARX REDUKTORLARININ KONSTRUKSĠYALARI. ĠKĠPĠLLƏLĠ

SĠLĠNDRĠK DĠġLĠ ÇARX REDUKTORUNUN SÖKÜLMƏSĠ VƏ YIĞILMASI, ƏSAS

PARAMETRLƏRĠNĠN TƏYĠNĠ

ĠġĠN MƏQSƏDĠ:

1.Reduktorların konstruksiyaları,tətbiq sahələri,həndəsi və texniki parametrləri ilə tanış olmaq.

2.Reduktorların iş prinsipi,dişli çarxların və yastıq düyümlərinin

yağlanması üsulları haqqında ümumi məlumat əldə etmək . .

ALƏT VƏ AVADANLIQLAR:

4. Reduktor

5. Qayka açarları

6. Xətkeş

7. Transportir

8. Ştangepərgar

ÜMUMİ NƏZƏRİ MƏLUMAT:

Ayrıca aqreqat şəklində hazırlanaraq fırlanma tezliyini və bucaq sürətini azaltmaq,burucu

momenti isə artırmaq funksiyasını daşıyan mexanizmlərə reduktor deyilir.

Reduktorlar bölünür:

1. Ötürmənin növünə görə:

a) Silindrik dişli çarx reduktorları;

b) Konusvari dişli çarx reduktorları ;

c) Sonsuz vint reduktorları;

d) Konusvari-silindrik çarx reduktorları;

e) Dişli çarx-sonsuz vint reduktorları.

2. Pillələrin sayına görə:

a) Birpilləli reduktorlar;

b) İkipilləli reduktorlar;

c) Üçpilləli reduktorlar və s.

3. DiĢlərin növünə görə:

a) Silindrik dişli çarx reduktorları;

b) Konusvari dişli çarx reduktorları.

4. Reduktorun vallarınm fəzada yerləĢməsinə görə:

a) Üfüqi reduktorlar;

b) Şaquli redukorlar.

5. Kinematik sxemin xüsusiyyətinə görə:

a) Tuş oxlu;

b) Qoşalaşmış və s.

Reduktor hərəkətverici mexanizmlə icraedici mexanizm arasında yerləşib,mühərrikin texniki

parametrlərini icraedici mexanizmin tələbinə uyğun dəyişdirən ötürücü mexanizmdir.

Reduktorlar xüsusi yükqaldırıcı nəqledici və fasiləsiz nəqliyyat maşınlarında,metallurgiya və

kimya maşınqayırma sənayesində, gəmiqayırma və s. sahələrdə geniş tətbiq olunur.

Reduktorları xarakterizə edən əsas texniki parametri ötürmə ədədidir.

2

1

2

1

1

2

1

2

n

n

d

d

z

zu (2.1)

Burada z1 və z2 uyğun olaraq aparan və aparılan dişli çarxların dişlərinin sayı, d1 və d2 uyğun

olaraq həmin dişli çarxların bölgü çevrələrinin diametrləri, n1 və n2 uyğun olaraq həmin valların

fırlanma tezlikləri, ῳ1 və ῳ2 - bucaq sürətləridir.

İkipilləli reduktorların ötürrnə ədədi ayrı-ayrı pillələrin ötürmə ədədlərinin hasilinə bərabərdir:

21 uuu (2.2)

Burada u1 və u2 - itigedişli və yavaşgedişli pillələrin ötürmə ədədidir.Kiçik ötümə ədədlərində

ikipilləli reduktorlarda tətbiq edilir.(şək. 2.1,a).Bu reduktorların ötürmə ədədini 6,3-də böyük

götürmək məsləhət görülmür.Ötürmə ədədi böyüdükcə ötürücü mexanizmin həndəsi ölçüləri və

deməli həm də kütləsi böyüyür. Müasir dövrdə əsasən ikipilləli reduktorlara rast gəlinir.Bu

reduktorların ötürmə ədədi 6.3...40(50) həddində dəyişir.İkipilləli silindrik dişli çarx

reduktorlarında iti və yavaş gedişli pillələrin aparılan dişli çarxlarının yağa eyni səviyyədə

batması üçün hər iki pillələrin aparılan dişli çarxların diametrlərinin bərabər olması

məqsədəuyğundur.Burada uyğun olaraq

u1 = (0.75...1)3 2u olmalıdır

Reduktorların valları əsasən diyirlənmə sürtünməsi yastıqlarında oturdulur. Çox gedişli

ötürmələrdə və bəzən də çox ağır reduktorlarda sürüşmə sürtünməsi yastıqları tətbiq edilir.

Hər dayaqda adətən bir diyirlənmə sürtünməsi yastığı qurulur.Kiçik və orta yüklərdə kürəcikli

yastıqlar,orta və böyük yüklərdə isə diyircəkli yastıqlar tətbiq edilir.

Əgər yastıqlararası məsafə 600-700 mm-dən artıq deyilsə yastıqlar "ayrıca" adlandırılan daha

sadə tip ilə yerinə quraşdırılır.Dayaqlararası məsafə böyük olduqda temperatur deformasiyalarına

görə belə qurma məqsədi ilə qurma məqsədə uyğun deyil.Bu halda valın birinci dayağı oxboyu

qüvvələri qəbul edir,ikinci dayağı isə ”üzən" tipli qurulur. Ağır reduktorlarda bəzən hər dayağa

iki yastıq qoymaq lazım gəlir.

Qoşadişli çarx reduktorlarında ötürmə vallarında birinci "üzən" tip üzrə, adətən, silindrik

diyircəkliyastıqlarda qurulur ki,bu da valın ox istiqamətində

özüqurulan olması və qoşa dişlərin hər yarım dişinə eyni miqdarda yükün düşməsini təmin edir.

HESABĠ ASILILIQLAR:

İkipilləli silindrik dişli çarx reduktorunu sökdükdən sonra parametrlər təyin edirlər.

İtigedişli pilləyə uyğun pametrlərin indeksində aparan element üçün 1.aparılan üçün isə 2 və

yavaşgedişli pillə üçün isə uyğun olaraq 3 və 4 qeyd etməklə əvvəlcə bütün dişli çarxların

dişlərinin sayı:

Mərkəzlərararası məsafə,dişi çarxlann eni və çəplik bucağı;

Dişin çəplik bucağını transportir vasitəsi ilə ölçmək və ya dişin uzunluğunu dişli çarxın eninə

bölməklə bu bucağın radiusunu tapmaq olar.

Aşağıdakı parametrlər hesablanır:

1. Otürmə ədədi:

İtigedişli pillə üçün - 1

2

z

zu (2.3)

Yavaşgedişli pillə üçün - 3

4

z

zu (2.4)

Ötürmə ədədini bu qiyməti standarta görə cədvəl 2.1 - dən dəqiqləşdirilir.Adətən birinci sıraya

üstünlük verilir.

Cədvəl 2.1

TƏCRÜBƏNĠN PROTOKOLU

І sıra 1 12.5 1.6 2.0 2.5 3.15 4.0 5.0 6.3

8.0

ІІІ sıra 1.25 1.4 1.8 2.25 2.8 3.55 4.5 5.6 7.1 9.0

1. Hesablama işləri:

Ölçülmüş parametrlər:

a) Mərkəzlərarası məsafə - awi= mm ; awy= mm

Dişlərin sayı – z1= ; z2= ; z3= ; z4=

Dişli çarxların eni – b1= mm ; b2= mm; b3= mm; b4= mm

Dişlərin uzunluqları – l1= mm ; l2= mm ; l3= mm ; l4= mm Dişlərin çəplik

bucaqlarını təqribi hesablayaq:

2

2arccosl

bi

Ötürmə ədədləri - 1

2

z

zui

3

4

z

zu y

Ümumi ötürmə ədədi - yi uuu

İlişmə modulları – itigedişli pillədə

21

cos2

zz

am iwi

ni

Standart əsasında mni= mm qəbul edirik.

Yavaşgedişli pillədə

43

c o s2

zz

am

ywy

ny

Standart əsasında mny= mm qəbul edirik.

Dişlərin çəplik bucaqlarını dəqiqləşdirək:

wi

ni

ia

zzm

2

)(arccos 21

wy

ny

ya

zzm

2

)(arccos

43

Dişli çarxların mərkəzlərarası məsafəyə görə en əmsalları:

wi

baia

b2

wy

baya

b4

Dişli çarxların diametrləri:

4

4arccosl

by

i

ni zmd

cos

1

1

i

ni zmd

cos

2

2

y

ny zmd

cos

3

3

y

ny zmd

cos

4

4

nifi mdd 5.21

nif mdd 5.222

nyf mdd 5.233

nyf mdd 5.244

nia mdd 211

nia mdd 222

nya mdd 233

nya mdd 244

2. Verilmiş dişli çarx reduktorunun eskizi:

AZƏRBAYCAN TEXNĠKĠ UNĠVERSĠTETĠ

MAġINLARIN KONSTRUKSĠYAEDĠLMƏSĠ KAFEDRASI

TƏTBĠQĠ MEXANĠKA fənnindən

LABORATORĠYA ĠġĠ № 3

QAYIġ ÖTÜRMƏSĠNĠN HƏNDƏSĠ ÖLÇÜLƏRĠNĠN TƏYĠNĠ

QRUP:

TƏLƏBƏ:

MÜƏLLİM:

BAKI -2019

LABORATORĠYA ĠġĠ № 3

MÖVZU: QAYIġ ÖTÜRMƏSĠNĠN HƏNDƏSĠ ÖLÇÜLƏRĠNĠN TƏYĠNĠ

İşin məqsədi:

1.Qayış ötürməsi, onun təyinatı, konstruksiyası, növləri və tətbiq sahələri ilə tanışlıq.

2.Qayış ötürməsi təşkil edən detalların konstruksiyaları və materialları haqqında məlumat əldə

etmək.

3.Sadə qayış ötürməsinin əsas həndəsi parametrlərini təyin etmək.

Alət və avadanlıqlar

1.Qayış ötürməsi 2.Xətkeş 3.Ştangenpərgar

NƏZƏRİ MƏLUMAT

Mexaniki enerjini, fırlanma momentini, bucaq surətini bir valdan digərinə onların qiymət

və istiqaməti dəyişdirmədən və ya dəyişdirməklə sürtünmə qüvvələri sayəsində ötürən

mexanizmə qayış ötürməsi deyilir. Qayış ötürməsi 2 və ya daha çox qasnaqdan və bu qasnaqları

tarımlaşdırılaraq əhatə edən qayışdan ibarətdir. (şək. 1). Bundan başqa qayışda tələb olunan

gərilmə qüvvəsi yaratmaq və qayışın qasnagı əhatə bucağını artırmaq üçün ötürmənin

konstruksiyalarında əksərən tarımlıq qurğuları da nəzərdə tutulur.

Şəkil 1. Qayış ötürməsinin ümumi sxemi

Mexaniki intiqallarda qayış ötürməsi adətən yavaşıdıcı ötürmələr kimi tətbiq olunur. Qayış

ötürməsi 50kvt-a qədər güclərdə və 40-50m/s-ə qədər çevrəvi surətlərdə yaxşı işləyir. Ötürmə

ədədinin maksimum qiyməti tarımlıq diyircəyi olmayan ötürmələrdə Umax=5...6, tarımlıq

diyircəyi olan ötürmələrdə isə Umax=6...10 götürülür.

Qayış ötürmələri elektirik mühərriki intiqallarında, avtomobil və traktorlarda, kənd təsərrüfatı

maşınlarında və digər maşınlarda geniş tətbiq edilir.

Ötürmənin üstünlükləri: a) konstruksiya sadədir; b) hərəkəti böyük məsafələrə ötürə bilir; c)

səlis və səssiz işləyir; d) böyük fırlanma sürətlərində işləyir; e) maya dəyəri ucuzdur; f) qoruyucu

xüsusiyyətə malikdir və s.

Ötürmənin çatışmamazlıqları: a) qasnaqların həndəsi ölçüləri böyük alınır; b) vallara və

dayaqlara böyük qüvvələr təsir edir; c) iş prosesində elastiki sürüşmə yaranır; d) qayış yağdan

qorunmalıdır; e) çox itisurətli ötürmələrdə uzunömürlülüyü azdır; f) ötürmə ədədi qeyri sabitdir.

Qayış ötürməsinin işləməsi üçün ən vacib şərtlərdən biri onun tarımlığıdır. Ötürmənin normal

işini təmin etmək üçün bütün istismar müddətində qayışın tarımlığı saxlanılmalıdır. Bu aşağıdakı

üsullardan hər hansı biri ilə həyata keçirilir. a) qayış əvvəlcədən elastiklik həddində dartıb,

sonradan ucların tikməklə; b) qasnaqlardan birinin yerini dəyişməklə; c) xüsusi tarımlıq

diyircəyinin yerinə dıyişməklə; d) tarımlığı avtomatik saxlayan yüklü və ya yaylı diyircəklə; e)

tarımlığı yükləmədə asılı olaraq nizamlayan avtomatik quruluşlarla.

En kəsiyinin formasına görə qayışlar aşağıdakı növlərə bölünürlər:

1.Düzbucaqlı profilli yastı qayışlar (şəkil 2, a);

2.Trapesiya profilli pazvari qayışlar (şəkil 2, b);

3. Daxili səthində qayışın uzunluğu boyunca pozvari çıxıntıları olan sonsuz üsulu yastı çoxpazlı

qayışlar (şəkil 2, c);

4. Dairəvi profilli girdə qayışlar (şəkil 2, d);

5.Daxili səthində xüsusi profilli dişləri olan dişli qayışlar (şəkil 2, e)

Qayışlar dəyişkən yüklərin təsirinə qarşı yüksək möhkəmliyə, qasnaqla kontakt görüşmə

səthində böyük sürtünmə əmsalına və yeyilməyə qarşı yüksək davamlığa malik olmalıdırlar.

Yastı qayışlar lent şəklində buraxılır, top halında sarınaraq saxlanılır. Qayış ötürməsi üçün lazım

olan uzunluqda yastı qayış kəsilir və onun ucları bir-birinə tikilir və yaxud yapışqanla

birləşdirilir. Yastı qayışlar dəridən və ya sintetik materiallardan hazırlanır. Bu qayışlar sərt

vibrasiya tələbləri qoyulmuş maşınlarda, məsələn, yüksək dəqiqlikli dəzgahlar da geniş tətbiq

edilir.

Şəkil 2. Qayışın növləri

Dairəvi qayışlar dəridən, kaprondan və s. hazırlanır və kiçik gücə malik maşınlarda, məsələn,

tikiş və məişət maşınlarında, stolüstü dəzgahlarda və s. tətbiq edilir.

Pazvari qayışlar digər qayışlarla müqayisədə daha çox istifadə olunur. Bu qayışlarla ötürmənin

həndəsi ölçüləri yastı qayış örtürmələrinə nisbətən kiçik alınır; eyni zamanda fırlanma hərəkətini

bir neçə qola ötürə bilir. Pazvari qayışları adətən 3qatdan ibarət hazırlayırlar. Qayışın dartılmaya

işləyən yükgötürən kord qatının altında və üstündə rezinləşmiş parçadan ibarət qat çəkilir.

Normal və ensiz en kəsikli kord parçalı və kord məftilli qayışlar geniş sürətdə tətbiq olunur.

Kord məftilli qayışlar böyük elastikliyə malikdir və kiçik diametrli qasnaqlardan daha çox

istifadə olunur. Pazvari qayışlarda pazlıq bucağı 40O-dir, onlar standartlaşdırılmışdır.

Çoxpazlı qayışlar son vaxtlar daha çox tətbiq edilir. Qayışın əsas yükgötürmə qatı kimyəvi

liflərdən hazırlanır. Bu qayışlar yastı qayışların elastiklik və pazvari qayışların qasnaqla yüksək

ilişmə qüvvəsinə malik olma xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Qayışda məsləhət görülən

qabırğaların sayı 2....20, buraxıla bilən sayı isə 50-yə qədər ola bilər.

Qasnaqlar. Qasnaqları çuqundan (CЧ 10, 15), poladdan (25, 15), yüngül ərintilərdən, plastik

kütlələrdən və ağac materiallarından hazırlayırlar. Qasnağın qayış oturan hissəsinə sağanaq, vala

geydirilən hissəsinə isə top deyilir. Sağanaqla top disklə və ya dəndənələrlə əlaqaləndirilir.

Aparan qasnağın diametri kiçik olduğundan çox vaxt onu disk şəklində hazırlayırlar.

QayıĢ ötürməsinin həndəsi parametrləri:

Qayış ötürməsinin ötürmə ədədi:

U=

(1)

Burada D1-aparan, D2-isə aparılan qasnaqların diametrləri, ε=0,01...0,02 sürüşmə əmsalı.

Mərkəzlərarası məsafənin minumum və maksimum qiymətləri:

amin=0.55 (D1+ D2)+h; amax= 2(D1+ D2) (2)

Burada h-qayışın en kəsiyinin hündürlüyüdür.

Qayışın nisbi uzunluğu

L=2a+

(D1+D2)+

(3)

Qayışın uzunluğu standartlaşdırılmışdır. Aşağıda qayışın uzunluğunun standart qiymətləri

verilmişdir: 400, 425, 450, 475, 500, 530, 560, 630, 670, 710, 750, 800, 850, 900, 950, 1000,

1060, 1120, 1320, 1400, 1500, 1600, 1700, 1800, 2000, 2240, 2500, 2800, 3150, 4000, 4500,

5000 mm.

Bundan sonra mərkəzləarası məsafə dəqiqləşdirilir:

8

8222

12

2

1212 DDDDLDDLa

(4)

Qayışın aparan qasnağı əhatə bucağı:

α=180°

·57,3° (5)

Nəzəri məlumatları mənimsədikdən sonra tələbə verilmiş qayış ötürməsi üzərində təcrübə işini

yerinə yetirir.

ĠĢin ardıcıllığı.

1. Xətkeş və ya ştangenpərgarın köməyilə aparan və aparılan qasnaqların diametrlərini ölçməli.

2. Faktiki mərkəzlərarası məsafəni xətkeş vasitəsilə ölçüb təyin etməli

3. Qayış ötürməsinin ötürmə ədədini (1) düsturu ilə hesablamalı.

4. Verilmiş qayış ötürməsi üçün mərkəzlərarası məsafənin minumum və maksimum qiymətlərini

(2) düsturlarından istifadə edərək təyin etməli.

5. (3) düsturu ilə qayışın nisbi uzunluğunu hesablamalı və onu standartdan dəqiqləşdirməli.

6. Mərkəzlərarası məsafənin (4) düsturunun köməyi ilə təyin edib, təcrübi yolla ölçülən və

hesablama yolu ilə təyin edilən minumum və maksimum qiymətləri ilə müqayisə etməli.

7. Qayışın aparan qasnağı əhatə bucağını (5) düsturu ilə hesablamalı.

QayıĢ ötürməsinin həndəsi parametrlərinin təyini

1.Ümumi nəzəri məlumatın mənimsənilməsi:

2.Ölçmə və hesablama işləri:

Qasnaqların diametrləri: D1= mm; D2= mm;

Mərkəzlərarası məsafə: af= mm;

Qayışın en kəsiyinin hündürlüyü: h= mm; ε=0,01;

Ötürmə ədədi U=

=

Minumum və maksimum mərkəzlərarası məsafələr:

amin=0,55(D1+D2)+h=

amax=2(D1+D2)=

Qayışın nisbi zunluğu:

L= 2a+

(D1+D2)+

=

Qayışın standart uzunluğu: Ls= mm

Qayışın aparan qasnağı əhatə bucağı

α=180°-

·57,3°=

Hesabi mərkəzlərarası məsafə

8

8222

12

2

1212 DDDDLDDLa

=

3.Ölçmə və hesablama işlərinin nəticələri

№ Parametrlər İşarəsi Qiyməti

Giriş parametrləri

1 Aparan qasnağın diametri D1

2 Aparılan qasnağın diametri D2

3 Faktiki mərkəzlərarası məsafə af

Çıxış parametrləri

1 Ötürmə ədədi U

2 Minumum mərkəzlərarası amin

3 Maksimum mərkəzlərarası amax

4 Qayışın nisbi uzunluğu L

5 Qayışın standart uzunluğu Lst

6 Hesabi mərkəzlərarası məsafə an

7 Qayışın aparan qasnağın əhatə bucağı

4.Qayış ötürməsinin sxemi:

AZƏRBAYCAN TEXNĠKĠ UNĠVERSĠTETĠ

MAġINLARIN KONSTRUKSĠYAEDĠLMƏSĠ KAFEDRASI

TƏTBĠQĠ MEXANĠKA fənnindən

LABORATORĠYA ĠġĠ № 4

ZƏNCĠR ÖTÜRMƏSĠNĠN HƏNDƏSĠ PARAMETRLƏRĠNĠN

TƏYĠNĠ

QRUP:

TƏLƏBƏ:

MÜƏLLİM:

BAKI -2019

LABORATORĠYA ĠġĠ № 4

MÖVZU: ZƏNCĠR ÖTÜRMƏSĠNĠN HƏNDƏSĠ PARAMETRLƏRĠNĠN TƏYĠNĠ

Mexaniki enerjini iki və daha çox vallar arasında bu valların üzərində yerləşdirilmiş

ulduzcuqların dişləri ilə ilişmədə olan zəncir adlanan sonsuz uclu elastik elementin köməyi ilə

ilişmə qüvvələri sayəsində ötürən mexanizmə zəncir ötürməsi deyilir.

Zəncir ötürməsinin kinematik sxemi

Sadə zəncir ötürməsi aparan (1) və aparılan (2) ulduzcuqlardan və onlarla ilişmədə olan

zəncirdən (3) ibarətdir. Bunlardan başqa zəncir ötürməsinin konstruksiyalarında tarımlıq və

yağlama qurğuları, mühafizə çəpərləri və s. ola bilər.

Bəzən bir neçə aparan ulduzcuğu olan zəncir ötürmələrinə də rast gəlinir.

Zəncir ötürmələri nəqliyyat maşınlarında (motosiklet, velosiped və s.), kənd təsərrüfatı və

poliqrafiya maşınlarında, yükqaldıran nəqledici maşınlarda və s. geniş tətbiq edilir.

Ötürmənin ötürdüyü güc 100 kVt-a, mərkəzlərarası məsafəsi isə 8 m–ə qədər ola bilər.

Sürəti 2 m/s-dən kiçik olan yavaşgedişli ötürmələrdə ötürmə ədədi 7…15, 2…6m/s olan

ortasürətlərdə 3…6 və sürəti 6…15 m/s olan itigedişli öturmələrdə ötürmə ədədi 3-ə qədər olur.

Zəncir ötürməsinin üfüqi vallar arasında işləməsi məqsədə uyğundur, lakin ulduzcuğun

mərkəzi xəttinin üfüqlə 750…800 -yə qədər maililiyinə icazə verilə bilər.

Ötürmənin üstünlükləri: a) f. i. ə. yüksəkdir; b) sürüşməsiz işləyir; c) həndəsi ölçüləri

elastik əlaqəli digər ötürmələrə nisbətən kiçikdir; d) geniş diapazonlu mərkəzlərarası məsafələrdə

işlədilir; e) böyük başlanğıc gərilmə qüvvəsi tələb etmədiyindən vallara və dayaqlara çox kiçik

qüvvələrlə təsir edir; f) zənciri asanlıqla dəyişdirmək olur; g) eyni vaxtda bir neçə ulduzcuga

hərəkəti ötürmək mümkündür və s.

Ötürmənin mənfi cəhətləri: a) zəncirin oynaqları mayesiz sürtünmə mühitində

işlədiyindən onların yeyilməyə məruz qalması labüddür; b) pazvari qayış ötürməsinə nisbətən

valların daha dəqiq qurulmasını, daha mürəkkəb yağlama və nizamlama şərtləri tələb edir; c)

ötürmələrin daha çox yağ vannasında qurulması tələb olunur; d) əsasən ulduzcuqların dişlərinin

sayı az olduqda zəncirin hərəkət sürəti sabit olmadığından ulduzcuqlar qeyri-müntəzəm fırlanır

və s.

Zəncirləri əsasən iki qrupa ayırırlar:

Ötürücü zəncirlər–mexaniki enerjini bir valdan digərinə ötürmək üçün istifadə edilir;

Dartma zəncirləri–yükləri qaldırmaq, onları asmaq, endirmək, həmçinin yükləri çəkmək

üçün yükqaldıran nəqledici maşın və avadanlıqlarda, habelə nəqliyyat maşınlarında tətbiq edilir.

Ötürücü zəncirlər diyircəkli, oymaqlı və dişli zəncirlərə bölünürlər. Bu zəncirlərin əsas

xarakter cəhətləri dinamiki yükləri azaltmaq üçün onların kiçik addımlı olmaları və yeyilməyə

davamlı oynaqlarının olmasıdır.

Zəncirlərin əsas həndəsi xarakteristikaları onların addımı və eni, əsas qüvvə

xarakteristikası isə qırıcı qüvvədir. Zəncirlər standartlaşdırılmışdır. Beynəlxalq standarta görə

zəncirlərin addımı 25,4 mm-ə (1 düyməyə) bölünəndir.

Bircərgəli diyircəkli intiqal zəncirlərinin standart addımları:

8; 9,525; 12,7; 15,875; 19,05; 25,4; 31,75; 38,1; 44,45; 50,8

Diyircəkli zəncirlər daxili bəndləri oymağa, xarici bəndləri isə oxa preslənmiş iki

lövhədən ibarət hazırlanır. Diyircəklər zəncirlə ulduzcuq arasındakı sürüşmə sürtünməsini

diyirlənmə sürtünməsi ilə əvəz edərək ulduzcuqların dişlərinin yeyilməsini azaldır. Lövhələri

dartılmaya işləyən bərabərmüqavimətli tirlərə oxşar formada hazırlayırlar. Zəncirin ucları

birləşdirici bəndlər vasitəsilə, adətən, şplintlə birləşdirilir. Bəndlərinin sayı tək olan zəncirin

uclarını birləşdirmək üçün xüsusi keçid bəndlərindən istifadə olunur. Lakin bu bəndlər bir az zəif

olduğuna görə, həmişə cüt saylı bəndli zəncirlərdən istifadə etməyə çalışırlar.

Çoxsıralı diyircəkli zəncirlər çox böyük yüklərdə və sürətlərdə istifadə edilir. Uzunbəndli

diyircəkli zəncirlər adi diyircəkli zəncirlərdən xeyli yüngül və ucuzdur, bu da onların

addımlarının iki dəfə böyük olması ilə əlaqədardır. Bu zəncirlər kiçik sürətlərdə daha çox tətbiq

edilir.

Diyircəklərin oymaqlarla əvəz edilməsi oynaqlı zəncirlərin dəyərini ucuzlaşdırır, zəncirin

kütləsini və ölçüsünü azaldır. Bu zəncirləri yalnız 9,25 mm–lik bəndli hazırlayırlar. Onlar əsasən

motosikletlərdə və avtomobillərin paylayıcı valının intiqallarında tətbiq edilir.

Dişli zəncirləri hər birinin iki dişi olan lövhələr dəstindən yığmaqla hazırlayırlar. İşləmə

zamanı zəncirin dişləri arasındakı çökəyə ulduzcuğun dişləri, ulduzcuğun dişləri arasındakı

çökəyə isə zəncirin dişləri girir. Ulduzcuğun dişləri trapesiya profillidir. Lövhələrin dişləri isə

bir–birinə nəzərən 600 bucaq təşkil edir. Zəncirin yana sürüşərək ulduzcuqlardan düşməsinin

qarşısını almaq üçün dişli zəncirləri fasonlu kəsintiləri olmayan daxili və ya yan yönəldici

lövhələrlə istiqamətləndirirlər. Daxili istiqamətləndirici lövhələr ulduzcuqlarda xüsusi novun

açılmasını tələb edir. Yüksək sürətlərdə az səslə işləməsi, lövhələrin sayının çoxluğu ilə əlaqədar

etibarlığının yüksək olması dişli zəncirlərin üstünlükləri, hazırlanmasının mürəkkəbliyi, maya

dəyərinin yüksək, kütləsinin ağır olması isə bu zəncirlərin işlədilməsini məhdudlaştıran əsas

nöqsanlarıdır.

Zəncirlərin əsas növləri şəkildə göstərilmişdir. Burada: a) dairəvi bəndli yük zənciri; b)

lövhəli oynaqlı yük zənciri; c) oymaqlı dartı zənciri; d) birsıralı diyircəkli ötürücü zəncir; e)

ikisıralı diyircəkli ötürücü zəncir; f) əyri lövhəli ötürücü zəncir; g) oymaqlı ötürücü zəncir; h)

daxili yönəldici lövhəli dişli ötürücü zənciri; i) yan yönəldici lövhəli dişli ötürücü zənciri; c)

fasonlu qarmaqşəkilli ötürücü zənciri; l) fasonlu bəndli oymaqlı dartı zənciridir.

Oymaqlı və diyircəkli zəncirlərin lövhələrini ortakarbonlu və yaxud legirlənmiş

poladlardan hazırlayırlar. Bərkliyi 40…50 HRC olan 40, 50, 40X, 40XH, 30XH3A markalı

poladlara üstünlük verilir.

Dişli zəncirlərin lövhələri əsasən polad 50 materialından düzəldilir. Oynaqların detalları,

oxları, oymaqları və içlikləri sementlənən 15, 20, 15X, 20X, 12XH3, 20XH3A, 20X2H4A,

30XH3A markalı poladlardan hazırlayıb, 55…65 HRC bərkliyə qədər tablayırlar.

Diyircəkli zəncirlərin ulduzcuqlarının profilləri stndartlaşdırılmışdır. Ulduzcuqların

hazırlanması üçün əsasən 45, 40Х, 50Г2, 35ХГСА, 40ХН markalı karbonlu və ya legirlənmiş,

səthi 45…60 HRC bərkliyə qədər tablanmış poladlardan istifadə edilir. Yeyilməyə qarşı

sürtünmə ziddi və yüksək möhkəmlikli çuqunlar da ulduzcuq hazırlanmasında zəruri olan

hallarda tətbiq edilir. Səlis və səssiz işləmə tələb olunduqda ulduzcuqları plastik kütlələrdən də

hazırlayırlar. Bu ulduzcuqlarla işlədikdə zəncirin işləmə müddəti xeyli artır.

Kiçik diametrli ulduzcuqları bütöv hazırlayırlar. Böyük diametrli ulduzcuqları isə

dəndənəli diskli şəkildə hazırlayırlar, bəzən isə top və disk hissəsini ayrılıqda hazırlayıb,

sonradan müxtəlif üsullarla birləşdirirlər. Bu isə ulduzcuğun dişləri yeyildikdə diskin

dəyişdirilməsinə imkan verir.

1.Zəncir ötürməsinin sxemi:

2.Ölçmə və hesablama işləri:

Aparan ulduzcuğun dişlərinin sayı, ədəd – z1=

Aparılan ulduzcuğun dişlərinin sayı, ədəd – z2=

Zəncirin ölçülmüş addımı, mm – pn=

Zəncirin standart üzrə addımı, mm – p=

Zəncirin bəndlərinin sayı, ədəd – n=

Faktiki mərkəzlərarası məsafə, mm – af=

Hesablama işləri:

Ötürmə ədədi:

Zəncirin addımla ifadə olunmuş uzunluğu (bəndlərinin sayı):

=

,22

22

1221

a

pzzzz

p

al p

Hesabi mərkəzlərarası məsafə:

=

Aparan ulduzcuğun başlanğıc və xarici çevrəsinin diametri:

Aparılan ulduzcuğun başlanğıc və xarici çevrəsinin diametri:

3.Ölçmə və hesablama işlərinin nəticələri:

2

12

2

2121

28

224

zzzzl

zzl

pa pp

AZƏRBAYCAN TEXNĠKĠ UNĠVERSĠTETĠ

MAġINLARIN KONSTRUKSĠYAEDĠLMƏSĠ KAFEDRASI

TƏTBĠQĠ MEXANĠKA fənnindən

LABORATORĠYA ĠġĠ № 5

DĠYĠRLƏNMƏ SÜRTÜNMƏSĠ YASTIQLARININ

KONSTRUKSĠYALARI

QRUP:

TƏLƏBƏ:

MÜƏLLİM:

BAKI -2019

LABORATORĠYA ĠġĠ № 5

MÖVZU:DĠYĠRLƏNMƏ SÜRTÜNMƏSĠ YASTIQLARININ KONSTRUKSĠYALARI

ĠġĠN MƏQSƏDĠ:

Diyirlənmə sürtünməsi yastıqlarının konstruksiyaları, növləri və seriyaları ilə tanışlıq.

Diyirlənmə sürtünməsi yastıqlarının tətbiq sahələri, funksiyası və vəzifələrinin öyrənilməsi.

Diyirlənmə sürtünməsi yastıqlarının seçilməsi və hesablanması üsulları ilə tanışlıq.

Diyirlənmı sürtünməsi yastıqlarının elementlərinin hazırlandığı materiallarla tanışlıq.

ALƏT VƏ AVADANLIQLAR

1.Müxtəlif növ diyirlənmə yastıqları

2.Xətkeş

3.Ştangenpərgar

ÜMUMĠ NƏZƏRĠ MƏLUMAT

Diyirlənmə yastıqları vallar üçün dayaq rolu oynayırlar və onların sərbəst fırlanma

hərəkəti etməsinə imkan yaradırlar. Diyirlənmə yastıqlarının tətbiqi sürüşmə sürtünməsini

diyirlənmə sürtünməsi ilə əvəz etməyə imkan yaratmışdır. Bu yastıqlar valların üzərində

yerləşmiş detallardan vallara təsir edən qüvvələri qəbul edir və gövdəyə ötürür.

Diyirlənmə yastıqları aşağıdakı detallardan ibarətdir (şəkil 1). 1-xarici həlqə; 2-daxili

həlqə; 3-diyirlənmə elementi; 4-seperator. Xarici həlqənin daxili, daxili həlqənin isə xarici

səthində diyirlənmə elementlərinin hərəkəti üçün qaçış yolu nəzərdə tutulmuşdur. Seperatorun

vəzifəsi diyirlənmə elementlərini bir-birindən ayırmaqla onları bərabər məsafədə saxlamaq və

omların fırlanma hərəkətinə istiqamət verməkdir.

Şəkil 1. Diyirlənmə yastığının elementləri

Bir və ya iki həlqə olmaya da bilər. Bəzən radial ölçüləri kiçiltmək məqsədi ilə daxili həlqə

olmur və diyirlənmə elementi bilavasitə valın üzərində diyirlənir.Bəzən də diyirlənmə

sürtünməsi yastığı sadəcə diyircəklər dəsti şəklində hazırlanır və bu diyircəklər valın və

gövdənin səthi üzrə diyirlənərək yastıq rolunu oynayır.

Diyirlənmə sütünməsi yastıqları beynəlxalq miqyasda standartlaşddırılmışdır.Onların

istehsalı ilə xüsusi ixtisaslaşdırılmış zavodlar məşğul olur. Dünyada illik istehsalı milyonlarla

ədəd olan diyirlənmə sürtünməsi yastıqlarının ölçüləri çox geniş diapazonda dəyişir.

Sürüşmə sürtünməsi yastıqlarına nisbətən diyirlənmə sürtünməsi yastıqlarının aşağıdakı

üstünlükləri vardır:

1)Sürtünmə qüvvələri momenti və istilik əmələgəlməsi azdır, işəsalma momenti kiçikdir.

2)Xidmət etmə tələbləri azdır, az yağ sərf edir.

3)Yastığın en vahidinə böyük yükgötürmə qabiliyyəti düşür.

4)Əlvan materialların işlədilməsi zəruri deyildir.

5)Yüksək dərəcədə standartlaşdırılmışdır, qarşılıqlı əvəz olunur.

Diyirlənmə sürtünməsi yastıqlarının nöqsanları:

● Kontakt gərginlikləri böyükdür.

● Kiçikseriyalı istehsalatda xüsusi konstruksiyalı yastıqlar çox baha başa gəlir.

● Radial ölçüləri böyükdür.

Diyirlənmə elementlərinin formasına görə diyirlənmə sürtünməsi yastıqları iki yerə bölünür:

Kürəcikli (şəkil 1, a) və diyircəkli (şəkil 1, b).

Diyircəklər də öz növbəsində aşağıdakı formada olurlar: qısa və ya uzun silindrik,

dolaqlı, konusvari, çəlləkvari, konusvari cəlləkvari və iynəvari diyircəkli. (şəkil 2).

Şəkil 2. Diyirlənmə elementlərinin növləri

Qəbul etdikləri qüvvələrin təsir istiqamətinə görə yastıqlar aşağıdakı siniflərə bölünürlər:

1. Radial yastıqlar – yalnız radial qüvvələri qəbul edirlər və ya əsasən radial yüklər üçün təyin

edildiyi halda hər hansı oxboyu yükləri də qəbul edə bilirlər.

2. Radial - dayaq dayaq yastıqları –kombinə edilmiş böyük radial və kiçik oxboyu qüvvələri

qəbul etmək üçündür.

3. Dayaq yastıqları – ancaq oxboyu qüvvələri qəbul edirlər

4. Dayaq–radial yastıqları – böyük oxboyu və kiçik radial yükləri qəbul edirlər

Özüqurulma qabiliyyətinə görə yastıqlar iki yerə bölünürlər:

1. Özüqurulmayan yastıqlar – sferik yastıqlardan başqa bütün yastıqlar

2. Özüqurulan yatıqlar - sferik yastıqlar.

Həndəsi ölçülərinə görə diyirlənmə sürtünməsi yastıqları ölçü seriyalarına bölünürlər:

● radial ölçülərinə görə - çox yüngül (iki seriya), xüsuilə yüngül (iki seriya), yüngül orta ağır

(cəmi yeddi seriya) seriyalara

● en ölçülərinə görə - dar normal enli və xüsusiilə enli seriyalar.

Standart yastıqların hərf və rəqəmlərdən tərtib olunmuş şərti işarələri vardır. Daxili diametri 20

mm-dən 495 mm-ə qədər olan yastıqlar üçün sağdan birinci iki rəqəmi 5-ə vurmaqla alınan

rəqəm yastığın daxili diametrini göstərir. Sağdan üçüncü rəqəm yastığın seriyasını göstərir:

1-xüsusi yüngül; 2-yüngül; 3-orta; 4-ağır; 5-yüngül enli; 6-orta enli.

Sağdan dördüncü rəqəm yastığın növünü bildirir:

0-birsıralı kürəcikli radial; 1-ikisıralı kürəcikli sferik radial; 2-qısa silindrik diyircəkli radial;

3-ikisıralı silindrik diyircəkli sferik radial; 4-uzun silindrik və ya iynəvari diyircəkli radial; 5-

dolaqlı diyircəkli; 6-kürəcikli radial-dayaq; 7-konusvari diyircəkli radial-dayaq; 8-kürəcikli

dayaq; 9-diyircəkli dayaq yastığı.

Şəkil 3.

Şəkil 4-də standart yastıqların əsas növləri əks olunmuşdur.

Şəkil 4. Standart diyirlənmə yastıqlarının əsas növləri

Yastığın işarəsinə daxil edilməyən sağdan beşinci və yaxud beşinci və altıncı rəqəmlər

yastıqların konstruktiv xüsusiyyətlərini, məsələn radial-dayaq yastıqlarında kürəciklərin toxunma

bucağını, xarici həlqədə novcuqların olmasını və s. göstərir.

Sağdan yeddinci rəqəm en üzrə ölçülərin seriyasını göstərir. Lakin yastığın işarəsinə daxil

edilmir.

Yastıqların tətbiq sahələri onların aşağıdakı xassələri ilə müəyyən edilir.

Kürəcikli yastıqlar orta hesabla daha itigedişlidir.Daxili və xarici həlqənin novlu hazırlanması bu

yastıqlara bir və yaxud hər iki istiqamətdə təsir edən kiçik oxboyu yükləri götürməklə bərabər

həm də oxboyu istiqamətdə valın müəyyən vəziyyətdə saxlaması imkanını da təmin edir.

Kürəcikli yastıqlar diyircəkli yastıqlara nisbətən yastıqlar üçün açılmış yuvaların tuş oxlu

olmasına və valların sərtliyinə qarşı daha az tələblər irəli sürürlər.Diyircəkli yastıqların

yükgötürmə qabiliyyəti kürəcikli yastıqlara nisbətən 70-90% yüksəkdir.Lakin itigedişli olmasına

görə kürəcikli yastıqlara yaxın olan diyircəkli yastıqlar oxboyu yükləri qəbul etmirlər.

DĠYĠRLƏNMƏ SÜRTÜNMƏSĠ YASTIQLARININ MATERĠALLARI

Yastığın həlqələri və diyirlənmə elementləri yüksək karbonlu xromlu ШХ15 ШХ6 ШХ9

ШХ15СГ markalı yastıq poladlarından hazırlanır. Bu poladların markasındakı rəqəm faizin

onda bir hissələri ilə xromun miqdarını göstərir.Karbonun orta miqdarı 1...1.1%-dir.

Həmçinin sementlənmiş legirlənmiş 18ХГТ 20Х2Н4А poladları da geniş tətbiq edilir.

Həlqələrin və diyircəklərin bərkliyi (dolaqlı diyircəklərdən başqa) 60...65 HRC,

kürəciklərin bərkliyi isə 62...66 HRC olmalıdır.

Yüksək temperatur şəraitində istiliyə davamlı ЭИЗ47Ш və s. poladları maqnitsizlik tələb

olunduqda isə berilliumlu tunc tətbiq edilir.

Kütləvi yastıqların ştamplanmış seperatorların yumşaq karbonlu poladlardan

hazırlayırlar.Yüksək sürətlərdə ağır seperatorları tunc, bürünc, düraluminium, maqneziumlu

çuqun, metalkeramika, tekstolit, plastikləşdirilmiş ağac materiallarından və poliamidlərdən

hazırlayırlar. Plastik kütlələrdən də yastıq hazırlanmasında istifadə edilməyə başlamışdır.

YASTIĞIN SEÇĠLMƏSĠ

Diyirlənmə sürtünməsi yastığını seçmək üçün aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:

1. Yastıq oturan yerdə valın diametrini;

2. Yastıq düyümünə təsir edən qüvvələrin qiymət və istiqamətini (radial, oxboyu və ya kombinə

edilmiş)

3. Yükün xarakterini (sabit, dəyişən, titrəyişli, zərbəli)

4. Əhatə mühitinin vəziyyətini (temperatur, nəmlik, tozluq)

5. İstismar şəraitindəm asılı olan xüsusi tələbləri

6. Xidmət müddətini

7. Fırlanma tezliyini və yastıq həlqələrindən hansının fırlandığını və s.

№ Parametrlər

Yastıqlar

1 2 3

1. İşarəsi

2. Xarici diametri – D, mm

3. Daxili diametri – d, mm

4. Eni – B, mm

5. Dinamiki yükgötürmə

qabiliyyəti -Cr, kN

Ekvivalent yükün təyini.

Ekvivalent yükün təyin edilməsi üçün ölçüsüz əmsalların təyini (hesab edilir ki, yastığa ancaq

radial yük təsir edir):

1. Radial yük əmsalı – x=1,0

2. Daxili həlqə fırlandıqda fırlanma əmsalı – V=1,0

3. Təhlükəsizlik əmsalı – kb=1,2

4. Temperatur əmsalı – kt=1,0

Şərti olaraq yastığa təsir edən radial yükü Fr=12000 N , daxili həlqənin fırlanma tezliyini n=120

dəq-1 qəbul edin.

Ekvivalent yük:

Ömür uzunluğunun təyini.

Yastıq materialının keyfiyyətinin və istismar şəraitinin onun ömür uzunluğuna təsirini

nəzərə alan əmsal – a23

Qeyd: Adi hesablanma şərtlərində bu əmsalın qiyməti sferik kürəcikli yastıqlardan başqa

bütün kürəcikli yastıqlar üçün 0,7 ... 0,8; silindrik diyircəkli və sferik kürəcikli yastıqlar üçün

0,5 ... 0,6; konik diyircəkli yastıqlar üçün 0,6 ... 0,7; sferik diyircəkli yastıqlar üçün 0,3 ... 0,4

götürülə bilər.

Yastığın hesabi uzunömürlülüyünün təyini:

1)

P

rh

E

CL a

R n

6

1 23

10

60

2)

P

rh

E

CL a

R n

6

2 23

10

60

3)

P

rh

E

CL a

R n

6

3 23

10

60

Burada Cr- yastığın dinamiki yükgötürmə qabiliyyəti; Pr-yastıq düyümünə tüsir edən ekvivalent

dinamiki yük; P-üst göstəricisidir. P=3-kürəcikli yastıqlar üçün, p=10/3-diyircəkli yastıqlar

üçün - yastıq hazırlanan materialın keyfiyyətini və istismar şəraitini nəzərə alan əmsallardır.

Yastıqların eskizi: