İlaçveParfümünSihirliDünyası

Prof.Dr.ZekiTez

Haykitap

Hayykitap-111BizeSöylenmeyenler-13İlaçveParfümünSihirliDünyasıProf.Dr.ZekiTezKapak:TurgutKasayHayykitapZeytinoğluCad.ŞehitErdoğanİbanSok.No:36AkatlarBeşiktaş34335İstanbulTel:02123520050Faks:02123520051info@hayykitap.comwww.hayykitap.comBukitabıntelifhaklarıHayykitap’aaittir.Yayınevindenveyazardanyazılıizinalınmadankısmenveyatamamenalıntıyapılamaz,hiçbirşekildekopyaedilemez,çoğaltılamazveyayımlanamaz.

Prof.Dr.ZekiTez

1948’deAnkara’dadoğdu.İlkveortaöğrenimimiAnkara’datamamladı.AnkaraKurtuluşLisesi’nden1966’da; Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Kimya Bölümü’nden 1971 yılında “Kimya YüksekMühendisi” olarak mezun oldu. Aynı yıl Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Fizikokimya Kürsüsü’neasistanolarakgirdi.YüksekLisansçalışmasını1974’te,Doktoraçalışmasınıise1977’detamamladı.

Mayıs 1978-Temmuz 1979 tarihleri arasında “14. Uluslararası Seminer (DAAD)” çerçevesindeAlmanya’da Karlsruhe Teknik Üniversitesi’nin “Chemische Verfahrenstechnik” Enstitüsü’nde araştırmayaptı.

“Karbon Monoksitin Kobalt Oksit Katalizörü Üzerindeki Kemisorpsiyonu ve Oksidasyonu” konuluDoçentlik çalışmasını,Kasım 1982’de tamamladı.Aynı tarihte “Doçent” olarakDiyarbakır’dakiDicleÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesiKimyaBölümü’nenaklenatandı.

1Temmuz1988-30Eylül1988tarihleriarasındaAlmanHükümeti’ndensağlanan3aylıkDAAD-bursuileKarlsruheTeknikÜniversitesi’nde “misafir araştırmacı” olarak araştırma yaptı. 1Temmuz l997-30Eylül1997 tarihleriarasındayine3aylıkDAAD-bursu ile,bukezMünihÜniversitesi’ndebilim tarihikonusunda çalışmalar yaptı. Yine 2001 yılında Temmuz-Ağustos aylarındaAlmanHükümeti’nden burskazanarak Almanya’nın Münih şehrindeki Alman Müzesi’nde (Deutsches Museum) bilim tarihikonularındakiaraştırmalarınadevametti.

1989’daProfesörlükkadrosunaatandı.Eylül2002’deMarmaraÜniversitesi’nenaklenatandıvehalenMarmaraÜniversitesiTeknikEğitimFakültesi’ndegörevyapmakta.

Tez,evliveikiçocukbabası.

YAYIMLANMIŞKİTAPLARI

1)DoğabilimselveTeknikAraştırmaYöntemleri[Çeviri],DeğişimYay.,İstanbul(1984).

2)MadencilikveMetalurjiTarihi,KitapsarayYay.,İstanbul(1989).

3) Anorganik Doğal ve Yapay Boya, Boyarmadde ve Boya Katkı Maddeleri Kılavuzu, Gazi Büro,Ankara(1994).

4)DoğaKarşısındaPratikveTeknikUğraşı,KültürBakanlığıYay.,Ankara(1995).

5)BilimdeveSanayideKimyaTarihi,NobelYay.,Ankara(2000).

6)KimyaDiliÜzerineTarihselİncelemeler[Çeviri],NobelYay.,Ankara(2000).

7)BilimveTeknikteOrtaçağMüslümanları,NobelYay.,Ankara(2001).

8)MatematiğinKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

9)Otomatlar-MekanikOyuncaklarTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

10)FiziğinKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

11)BiyolojininKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

12)KâğıtveMatbaanınKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

13)MitolojininKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

14)TekstilveGiyimKuşamınKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2009).

15)AstronomiveCoğrafyanınKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2009).

16)GündelikYaşamveEğlenceninKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2009).

17)TıbbınGizemliTarihi,Hayykitap,İstanbul(2010).

ECZACILIKTANTARİHSELKESİTLER

ESKİÇAĞ’DAŞİFALIBİTKİLER,

KİMYASALİLAÇLAR,

ZEHİRLER

Bilineneneskitıbbîbitkilerlistesi,Shen-Nung’un(İÖ2700’ler)BenCaoJing(ŞifalıBitkilerKitabı)adlıeseriolupolasılıklaçokdahaeskisözelgelenektenderlenmişbirÇintıbbîbitkilermetnidir.

Sümerlerde hayvansal (süt, yılan derisi, kaplumbağa kabuğu vb.), bitkisel (çin tarçını,mersin ağacı,şeytantersiotu,nane,çeşitliağaçlarınkök,dalvekabuklarıvb.)vemineral(adituz,idrardoluçukurlarınduvarlarındakristalleşengüherçile,“Salicornia”türübitkilerinkülündebulunansodavb.)maddelerdenhazırlanmışilaçreçeteleriniiçerençiviyazılıkiltabletlerbulunmuştur.1

Asurlularınilaçreçetelerindeyeralan120çeşitmineralmaddearasındabeyazvesiyahkükürt,demirsülfat, arsenik, sarı arsenik sülfür, “kara güherçile”, antimon, demir oksit, manyetik demirtaşı, demirsülfür, pirit, bakır tozu, bakır çalığı [bazik bakır asetat / Cu(CH3COO)2.CuO.6H2O], civa, şap, zift,nafta,kireçtaşıgibianorganikkimyasallarvebirdizitanımlanamayantaşlaryeralmaktaydı.2

Mısırlılar ödağacı (“Aquilaria agallocha”), balmumu, hintyağı, keten tohumu, zeytinyağı, afyon (<Çince “O-Fu-Yung” > Lat. “opium”) ve kükürtten çoğu fiziksel yöntemlerle hazırlanan ilaçlarkullanıyorlardı. Uygulanan fiziksel ilaç hazırlama işlemleri ince toz haline getirme, demlendirme,kaynataraközsuyunueldeetme,kaynatarakyumuşatma,çalkalama,yıkayarakarıtmavb.idi.Kimiilaçlarfizikokimyasal etkilerineuygunolarakkullanılıyordu.Örneğinkandurdurucuözelliğibilinen şapburunkanamasında, yağ içine batırılarak bekletilmiş olan banotu (“Hyoscyamus niger”) ise diş ağrılarındaçürükyerlerekonarakkullanılıyordu.

Mısırlıların sabun kullanıp kullanmadıkları konusu tartışmalıdır. Mısırlılar çok temiz bir halktı.Rahipler başlarını her gün, tüm bedenlerini ise üç günde bir yıkarlardı. Sabunun kullanıldığı kabuledilirse,bunusaponiniçerenbitkilerdensağladıklarıyadaacıgöllerdeneldeettiklerisodyumkarbonatilebitkiselyadahayvansalyağlarıkaynatarakürettikleridüşünülebilir.

EskiMısırlıkadınlar(vebelkideerkekler)gözçevresindekibölgeyi“mesdemet”(sürme)dediklerivehayvansal yağla akıcılaştırdıkları rastıktaşı (antimon trisülfür bileşimli) ile siyaha boyuyorlardı. BusözcükArapça’ya“ithmid”,Yunanca’ya“stimmi”şekillerindegeçmişveLatince’deantimonelementininadıolarak“stibium”şeklindeyeralmıştır.Aynıanlamda,kökeniAkkadca“guhl”(kurşunsülfür,galenit)sözcüğüolanArapça“el-kuhl”yadaAlmanca“Kohl”sözcüğü,“incetoz”anlamınagelmekteveArapça“gözleri boyamak” anlamına gelen “kahala” sözcüğünün de bundan türediği sanılmaktadır. Yeşil boyamaddesinin malakit [(< Yun. “malhe”: çimen / çimen yeşili); CuCO3.Cu(OH)2], gri-siyahın ise tozhaldekikurşunsülfür(galenit,PbS)yadaantimontrisülfür(stibnit,Sb2S3)olduğusanılmaktadır.Benzeramaçlabakıroksitvemangandioksitmineralleridekullanılmaktaydı.Dövülmüşminerallerinsu,reçineya da bitkisel yağ içinde ezilmesiyle merheme benzer karışımlar hazırlanmıştır. Yeşil renkli bakırhidroksi-karbonat bileşiği olan malakitten bu yolla hazırlanan karışım, kozmetik malzeme olarak gözkapaklarınasürülerekkullanılmıştır.Antikçağdamakyajmalzemesiolarakincetozhalinegetirilmişyeşilrenklimalakit,siyahrenklikurşunparlağı(kurşunsiyahı/galenit/PbS),siyahmangandioksit(pirolüzit,MnO2),maviokr,kurşunbeyazı[üstübeç/serüz/serüzit /bazikkurşunkarbonat/2PbCO3.Pb(OH)2],kırmızıhematit (Fe2O3), siyahbakıroksit, sarı antimonoksitveyeşilbakırbileşikleri, ayrıcadakınagibiorganikmalzemelerkullanılmıştır.Renkvericibupigmentler,reçinevetuzeşliğinde,zeytin,fındıkvebademinpreslenmesiyleeldeedilensıvıyağlarlakarıştırılarakkullanılıyordu.3

Eski Mısırlı kadınlar kurşun parlağı, serüzit, pirolüzit, manganit [MnO(OH)] vb. güçlü renklerdekimineralleri içeren çeşitli kozmetikmalzemeler yanındabitki özsularından elde edilengüzel kokular da

kullanmışlardır.Enbelirginuygulamalardanbiri,yüzlerinibirbazikkurşunkarbonatbileşiğiolanserüzit(İng.“cerussite”)tozuylapudralayarakbeyazlatmalarıydı.Buuygulamaya18.yüzyılFransızerkeklerindederastlanmaktadır.

Babil-Asur tedavi yöntemlerinde kullanılan bitkisel kökenli ilaçlar arasında çam terementisi(terebentin, neftyağı), aselbent (akgünlük, “Styrax officinalis”), şeytantersi (“Ferula assa-foetida”),kasnı (“Gummiresinagalbanum”), çöpleme (“Hellebore”),mür (“Myrrha”,mürrüsâfi, sarısakız;DoğuAfrikaveOrtadoğukökenlibirağaçtaneldeedilenyapışkanbirmadde,birtürYemenzamkı),çadıruşağıotu, hintkamışı, mentol, haşhaş (“Papaver somniferum”), adamotu (“Mandragora”), kenevir/kendir(“Cannabis sativa”), safran (“Crocus sativus”) vb. yer almaktadır. Tıp tarihçisi Prof. Dr. ArslanTerzioğlu’na(doğ.1939)göre,Asursarayındaveliahtprensiçinhazırlananbirilaç,kralınemriyle,öncekölelerüzerindedenendiktensonraveliahtprensiniçmesineizinverilmekteydi.

Yemen, kokular ülkesiydi. Saba Melikesi Belkıs, Kral Hz. Süleyman’a (~İÖ 1000-937) Yemen’denolağanüstübitkiözlerigöndermişti.OdönemdeYemenülkesibaharat,ecza,kozmetikvekokuticaretinincanlı bir merkezi idi. Halikarnassos’lu (Bodrumlu) Herodotos (Herodot) (~İÖ 484-426), “TümArabistan’dan eşsiz bir koku, tanrısal bir hoşluk yükselir, ... dünyanın en hoş kokuları oradadır:Myrrha (mür), günlük, tarçın, ledanon...” der, ama miski, amberi, sandal ağacını, yasemini ve gülüsaymayı unutur. Bedevîlerin İÖ 1900’lerde Mısırlılara gönderdikleri kozmetik malzemeleri, Mısır’ınparfümeriürünleriiledeğiştokuşettiklerianlaşılmıştır.

AlmanMısırbilimciGeorgMauriceEbers’in(1837-1898)1872/1873’teLuksor’dabirMısırlıdansatınaldığı Ebers Papirüsü, yaklaşık olarak İÖ 1550’lerde yazılmış olup 700 dolayında ilaç ve reçeteiçermektedir.Uzunluğu20metreyiaşanbupapirüstebitkisel ilaçolarakakasya,keneotu tohumu,pelin,hurma, rezene, incir, sarmısak ve haşhaş tohumundan söz edilmektedir. Ebers Papirüsü, bir insanöldüğünde beyninin çıkarılıp iki parçaya bölünmesini ve göz hastalıklarının tedavisinde kullanılmasınıöğütlemektedir. Yarısı balla karıştırılarak merhem şeklinde her sabah uygulanmalı, diğer yarısı isekurutulup toz haline getirildikten sonra akşamları uygulanmalıdır. İnsan beyninin damıtılmasıyla eldeedilenve“altınsu”adıaltındasatılanmalzeme,sarahastalığınakarşıkullanılıyordu.Sarahastalığıiçin,sıcakiçileninsankanıdakullanılıyorduvebuuygulamaRomalılardadavardı.4

Eski Roma’da tâ Yaşlı Plinius’un (Gaius Plinius Secundus) (23-79) yaşadığı zamanlarda göz ardıedilemeyecekdenliçokolanilaçlarınüretimiiçinateşdüşürücü,yatıştırıcı,uyarıcı,ağrıdindiricivedezehirlimaddelerinbilgisininyanı sırakimyasalyöntemlerde temelolarakbiliniyordu.Göztaşı [kristalbakır sülfat (CuSO4.5H2O)] kusturucu ilaç olarak, şap çözeltileri sargılarda ve gargara yapmak için,haşhaşözü(afyon)uykuilacıolarakvebaldıranözüdezehirleyereköldürmedekullanılıyordu.

EskiYunan’daİskenderiyeçevresindeveEskiRoma’daaktarlarakarşılıkgelecekşekildekökçüyadakök sökücüler (“rhizotomoi” ya da “herbarii”), droglardan ilaç hazırlayanlar (“pharmacopoles”),merhemciler (“unguentarii”), baharatçılar (“seplasiarii”), güzel koku maddeleri satıcıları(“aromatopoles”) ve boyarmadde / drog satıcıları (“pigmentarii”) gibi esnaf grupları bulunurdu.“Pharmacopoles”lerdendükkân sahibi olanlara “sellularii”, gezgin ilaç satıcılarına ise “circulatores”denirdi.“Farmasi”sözcüğününkökeni,geneldeYunanca“pharmakon”(hemilaçhemdezehiranlamınagelir ve ilaçla zehir arasındaki ince sınırı işaret eder) sözcüğüne yakıştırılır. Aynı konuda EskiMısırterimi“phar-maki”,hekimlerinkoruyucutanrısıThoth’unonayınıkapsayacakşekilde, teknesiniyönetenbir denizciye “güven bağışlama” anlamına gelmektedir. Miletos’lu Thales’in (İÖ 624-545) yaşadığıdönemlerdeYunanlıfilozoflar,çeşitligörüngüleriaçıklamakiçinmitleredayanmaktançok,fizikseldünyahakkında mantıksal spekülasyonlarda (örneğin hava, su, toprak, ateşi kapsayan “dört öğe kuramı”)bulunmuşlardır.5

EniyiYunanveRomafarmakopeleriolanDioskorides,CelsusveGalenos’uneserlerindekibirçokilaç,bugün halen kullanılmakta olanlara kimyasal açıdan benzemektedir. Örneğin Celsus’un yaralarıtemizlemek için önerdiği “auripigment” (orpiment / orpigment), hafif antiseptik özelliği olan arseniktrisülfürden(AS2S3)oluşuyordu.YineCelsus’unsözettiği“thymum”,birantiseptikolan“thymol“ idi.Bunaçokbenzerbirantiseptikolansuiçindeyüzde5’likkarbolikasit(fenol)çözeltisivesulandırılmışasit fenik, Joseph Lister (1827-1912) tarafından 1869’da kullanılmıştır. Zift ve neftyağının antiseptiketkileribiliniyordu,amaenbüyükeksiklik,yinedegüçlüantiseptiklerinolmayışıydı.6

Zift siyah ya da yanık kahverengi, zamk gibi yapışkan bir nesne olup soğukken sert, ısıtıldığındayumuşak bir hal alır. Kaynatılmış odun katranının tortusundan elde edildiği gibi terementinindamıtılmasındandaeldeedilir.Buamaçlakurudamıtmayauğratılacakodunolarakkırçam,katranağacıveköknarağacıkullanılır.Kurudamıtmaişlemindeelegeçenkatıbileşene“zift”,sıvıbileşene“reçine”,yoğunlaştırılaraktoplananuçucubileşeneise“neftyağı”denir.7

Kos’lu (İstanköylü) Hippokrates (İÖ 460-377) döneminden beri hekimlere, durumu umutsuz görünenhastaları tedavi etmeye kalkışmamaları yönünde önerilerde bulunulmuştur. Bunun nedeni, hastayakınlarının, hastanın ölümünden hekimi sorumlu tutma eğilimleriydi. Roma’da imparatorluğun ilkdönemlerinde cerrahlık, saygın bir konumdaydı. Daha ileri dönemlerde ise bu meslek, düşük sosyaltabakalaraaitbirzanaatvetıpmesleğininüveyevladıolarakgörülmeyebaşlanmıştır.6

Roma döneminde ilaç piyasasının kâr getiren sonuçlarından biri, “sulandırılmış” ya da katkılı sahtemaddelerdi.ClaudiosGalenos (129-199)gibi seçkinhekimler,konumlarınıkoruyabilmek içinaracılarıortadan kaldırıp doğrudan ilk kaynaktan hammadde alma yoluna gitmişlerdi. Zamanla çeşitli türdensuların ve mineral suyu (maden suyu) kaynaklarının tedavi edici etkileri öğrenildi. Karbon monoksitözgünbir gazolarak tanınmıyorduamaodunkömürününyakılmasında tazehavagönderimikısıtlanırsa,garipbir“dumanın”oluştuğuvebunundainsanlarıvehayvanlarıöldürdüğübiliniyordu.

Zehirlemeişlemi,egemensınıflararasındaiktidarsavaşımınınbiraracıidi.Kraliçelerin,krallarınveprenslerin yalnızca sâkileri değil, ayrıca çeşnicibaşıları da vardı. Sokrates (İÖ 470-399), Atinamahkemesinin ölüm yargısını bizzat kendisi yerine getirmek üzere, baldıran özü dolu çanağı içerekyaşamını sonlamıştır.ÜnlüMısırKraliçesiVII.Kleopatra (İÖ 69-30), kendisini sokan kobra yılanınınzehriyle ölmüştür. Agrippina (16-59), kocası İmparator I. Claudius’u (İÖ 10-İS 54), olasılıkla bir türdüğünçiçeği bitkisinin yapraklarında bulunan akonitin ile zehirlemişti (ŞEKİL 1). Akonitin maddesi,boğanotu/kaplanboğan,kurtboğan,panterboğan(“Pardalianches”)yadabıldırcınotuadlıbitkilerdeneldeedilen son derece zehirli bir alkaloittir. Romalı hiciv ustasıDecinus İunius İuvenalis (Juvenalis) (60-140), bu konudaki halk söylemini Satirae (Taşlamalar/Yergiler) adlı eserinde şöyle aktarmaktadır:“Akonita (zehirler) toprak testilerde sunulmaz, onları mücevherlerle süslü kadehlerden ağızlarınagötürenlerkorksunlar”.Benzerbirsöz,bizdeCenapŞahabettin’in(1870-1934)TiryakiSözleri’ndeyeralır.8 İsviçreli Rönesans tarihçisi Jacob Burckhardt (1818-1897), herhangi bir tabağın ya da kadehiniçindeki şeylere karıştırıldığında tadı fark edilmeyen bir tozdan söz eder. Bumadde büyük olasılıkla,1000yıldandahauzun zamanönceünlüArap simyacıCâbir ibnHayyan (720-813) tarafındanbulunanbeyazarsenikti(sıçanotu,akzırnık,arsenikoksit,As2O3).Bumaddetatsızvekokusuzolupöldürücüdozufazla yer kaplamaz, yüzük kaşı yuvasında bile kolayca taşınabilirdi.9 Zehirlenerek ölen ünlü tarihselkişiliklerarasındaBüyükSelçukluSultanıMelikşah(1052-1092),AnadoluSelçukluSultanıI.AlâeddinKeykubad (yön.1219-1237),FatihSultanMehmedveşarabınakonulanarsenikleöldürüldüğüsöylenenFransa İmparatoruNapoléonBonaparte dabulunmaktadır.Osmanlıda zehirleme amacıyla kullanılan enyaygınikizehirtürü,aksülümenvebeyazarsenik(sıçanotu)idi.

ŞEKİL1.Hekim,lekelibirhastayımuayeneederkenaşağıda“Ranunculus”(düğünçiçeği)bitkisigörülmekte(Sözde-Apuleius’unşifalıbitkilereilişkin14.yüzyılelyazmasından;BibliotecaLaurenziana,Floransa).10

Roma döneminde içecek kapları kimi zaman ılgın ağacı (“Tamarix gallica”) odunundan oyularakhazırlanıyordu ve bunun içinde bekletilen içeceğinmelankoliye iyi geleceği düşünülüyordu. 16. ve 17.yüzyıllardabunabenzerbiruygulama“Lignumnephriticum”(böbrekodunu)denilenbirağaçodunundanyapılan içecek kapları ile yeniden canlanmıştır. Bu odun, suya parlak bir mavi fluoresans özellikkazandıranbirbileşensalıyorvebunun,böbrekhastalıklarınınözgülbirilacıolduğudüşünülüyordu.

KartacaGeneraliHannibal’in(İÖ247-183)savaşçılarınınBergamaKralıII.Eumenes’e(yön.İÖ197-159)karşıyaptıklarıbirdenizsaldırısındaolduğugibi,toprakkaplariçinehapsedilmişolanvedüşmanordugâhlarına ve gemilerine mancınıklarla atılan zehirli yılanlar, savaşın yönlendirilmesinde etkiliolmuştur. Kimyasal bir madde olarak hidrosiyanik asit (HCN) tanınmıyordu ama içinde yer aldığıacıbademveşeftaliçekirdeğininzehirlibirmaddeiçerdiğibiliniyordu.

Çeşitlimaddeler,zararlıböceklerlesavaşımdadakullanılıyordu.Örneğiniçlerindeşarabınhazırlandığıvekorunduğukaplar,öncedenkükürtletütsüleniyordu.Üzümbağlarındakikelebekzararlısınınönünesıvıyağ,kükürtvezifttenoluşturulantütsüilegeçiliyordu.Çin’deİÖ200’lerdeböceklerlesavaşımdaarsenikkullanılıyordu.

İnsansalyasınınzehirliböceksokmasına,yılanvevahşiköpekısırmasına,göziltihabınakarşıvesiğilgiderimiiçinetkiliolduğudüşünülmüşvekimizamanilgiliyerleryalanarakuygulanmıştır.4

Ampirikçağda“striknin”(kargabükenözü)yadabaldıranotundan(“Coniummaculatum”)eldeedilen“koniin” (ağılı baldıran ruhu) gibi alkaloitler tanınmıyordu.Onlar ve çoğu ötekiler ancak 19. yüzyıldakeşfedilmiş ve saf olarak elde edilmişlerdir. Zamanla daha çok sayıda zehirleyici, sarhoş edici, ateşdüşürücüyadahazmıkolaylaştırıcımaddelerinetkisitanınmışvekullanılmıştır.

PutataparlıkdönemindeGallia’da (Roma İmparatorluğu’ndaFransa,BelçikaveKuzey İtalya’yı içinealanbölge)geneldedin işleriylegörevlendirilmişKelt keşişlerineyadabüyücü-rahiplere “druid” adıveriliyordu. İÖ 3. yüzyıldan beri görülen druidler, rahipliğin yanı sıra öğretmenlik ve yargıçlık gibiişlevlerdeüstlenmişlerdi.Druidlersihirvebüyüişlerindenbaşka,şifalıotlartoplayarakbunlardanilaçhazırlamada da etkili idiler. Hıristiyanlığın yayılmasından sonra druid inançlarını tümüyle ortadankaldırmak isteyen Hıristiyanlar, druidleri halkın gözünde cadılara dönüştürerek halkı onlara düşman

etmeyibaşarmışlardır.Keltdilinde“Druid”,“meşeağacınıbulan/bilen”anlamınagelir.Druidlermeşeormanlarında yaşıyor, bu ağacın üstünde büyüyen ve kendileri için kutsal değer taşıyan ökseotunu(“Viscumalbum”),ayinlereşliğindealtınbiroraklameşeağacınıngövdesindentopluyorvebundanherderde deva olduğuna inandıkları bir ilaç hazırlıyorlardı. Bizzat zehirli bir madde olan bu ilacınzehirlenmeyekarşıiyigeldiğisöyleniyor,ayrıcaözellikledoğurganlıkkazandırmaküzerekısırhayvanlarabunun özsuyunu içiriyorlardı.11 Ökseotu, sarhoşluk duygusu veren bir bitki olup bir Kuzey Avrupasöylencesinegöre,tanrıLoki,baştanrıOdin’inoğluBalder’iöldürmekiçinökseotukullanmıştır.

GünümüzdeAntikçağeczacılığıvekimyasınailişkinolarakazsayıdabelgebulunmaktadır.Belgelerinçoğunun yangın, yağma ya da savaş nedeniyle kayıplara karıştığı kabul edilmelidir. Ayrıca Antikçağeczacıları, gizli kalması düşüncesiyle, yöntem ve reçetelerini ender durumlarda not etmişler ve bilgiaktarımıağızdanağzaolmuştur.Bilgilerigizlitutmatutumunaaykırıdavrananlaryasayaaykırıdavranmışsayılarak ölümle cezalandırılmış ve bu uygulama tüm ampirik çağ için belirleyici olmuştur. Bu tutum,günümüzdetekellerinbiraracıolarak“patent”olgusuşeklindekarşımızaçıkmaktadır.8

Cinselhazvegücüartırıcıniteliğe sahipolduğuna inanılanmaddelere, tanrıçaAphrodite’in adından,“afrodizyak” adı verilir. Mıknatısın demiri çekmesinden esinlenilerek Eskiçağ’da Doğu’da afrodizyakolarak demir tozu ya da yongası yutulduğundan söz edilmektedir.Müslüman gezgin İbnBattûta (1304-1369),afrodizyakolarakdemiryongasıyutanbirHintprensininöldüğündensözeder.Adamotundanbaşka“ginseng”indeUzakdoğu’daafrodizyakolarakkullanıldığıbilinmektedir.MarcoPolo(1254-1324),13.yüzyılda Çin’de, “ginseng”in afrodizyak olarak çok yaygın bir şekilde kullanıldığını belirtmiştir.Günümüzde birçok Avrupa ülkesinin farmakopelerinde kayıtlı olan “ginseng”, genel olarak kansızlığa,şekerhastalığına,uykusuzluğakarşı,bedenigençleştiricivecinselgücüartırıcıolarakkullanılmaktadır.Adamotuzehirlibirbitkiolmasınakarşılıkuygunbirdozdakullanıldığında“cinseltrafiği”olumluyöndeetkilediği bilinmekteydi. Afyon da aynı amaçla kullanılmıştır. Ortaçağ İslâm dünyasında afyonkullanımınınçokyaygınolduğubilinmektedir.

Kimi bölgelerde klitorisin kesilip alınması yoluyla kadınlar da sünnet ediliyordu. Böyle kadınların,cinsel uyarım kaybını telâfi etmeye çalışarak fazla miktarda afyon kullandıkları saptanmıştır. İlkelkabilelerincinselbirleşmesırasındasüründüğükokulardan,çeşitlikocakarı ilaçlarınakadarafrodizyakolarakkullanılanmaddelerçoksayıdadır.Afrika’danÇin’eyapılankaçakgergedanboynuzu ticaretidebunayöneliktir.12Afrodizyakolarakenbaşarılıreçetenin,Hindistan’daİS250yılıdolayındaVatsayanatarafındanyazılmışolanKamaSutra adlıünlüeserdeyeraldığıgörülmektedir.Bu reçetede, tozhalinegetirilmiş beyaz tatula (şeytan otu), “uzun biber” (dâr-ı fülfül, “Piper longum”), karabiber ve balbulunmaktaydı.Cinseleylemdenöncebukarışım,penise sürülüyorveböylece“kadın, erkeğe itaatkârkılınıyordu”.Temassırasındabukarışım,cinselorganlarınmukozası tarafındanhızlaemildiğinden,heriki cinsi de etkiliyordu. Çok düşük dozda biber özütü penise sürüldüğünde kan dolaşımınıhızlandırdığından,penistebirkırmızılaşmanınyanısıradikelmeyedeyardımcıoluyordu.Karışımdayeralan bal, kayganlaştırıcılığı ve beyaz tatulanın uyarıcı etkinliğini artırıyordu. Akılcı temellere göreeksiksizolanbureçetenin,uygulamadadahedeflenenbaşarıyısağlayacağıdüşünülebilir.Tatula,kenevirgibi uyuşturucu etkiye sahipbir bitki idi.Aynı zamanda zehirli olan tatulaOrtaçağ’da cadı ayinlerindebüyücülerinsarhoşolmasındavebüyüvekehanet işlerindearacıolarakkullanılırdı.AgavebitkisindeniseAmerikanyerlilerisarhoşedicibirşaraphazırlıyorlardı.13

TIBBÎBİTKİLERVEBAHARATÜZERİNE

Aristoteles’in(Aristo)(İÖ384-322)öğrencisiKarystos’luDiokles(İÖ4.yüzyıl),Rhizotomikon(BitkiKökleriÜzerine) adı altında ilk şifalı bitkiler kitabını yazan kişidir.Bunun ardından, geniş bir amatörokuyucukitlesiiçindüşünülmüş,resimlivealfabetikolarakbitkiadlarınagörehazırlanmışşifalıbitkilerkitabı, yine Rhizotomikon başlığı altında Bergamalı Krateuas (İÖ 2./1. yüzyıl) tarafından kalemealınmıştır.14

800’lüyıllaratarihlenenLorscherArzneibuchadlıkodekste,birbirindenilginçbetimlerarasındabaldırçıbanını iyileştirmek için sunulan ilaç, koyun gübresi, peynir küfü ve bal karışımından oluşuyordu vebunlardan hazırlanacak merhemin, 20 gün süre ile yaranın üzerinde tutulması gerektiği belirtiliyordu.Günümüz tıp tarihçilerinden JohannesMayer,bukarışımınantibiyotik etkisigösterebileceğiniveuygunolabileceğini belirtmektedir.AraştırmacılarOrtaçağ belgelerinden, bugüne dek 500 kadar yararlı bitkitürü saptamışlardır. Günümüzde elyazması kitapların çoğu henüz incelenmemiş durumdadır. Örneğin,içinde yüzlerce yararlı bitkinin açıklaması bulunan Codex Brixiensis adlı kodeks, 1995 yılında birelyazması tüccarından satın alınarak gün ışığına çıkarılmıştır. Yazı malzemesi olarak Ortaçağ’dakullanılan parşömenin pahalı olması nedeniylemanastırlardaki kâtip keşişlerin parşömen üzerinde yerkazanmak düşüncesiyle değersiz eski parşömen metinleri kazıyıp “palimpseston” adı verilen yenidenkullanma işlemiyle eskisine dik doğrultuda, çok küçük boyutlu karakterlerle ve kısaltmalar kullanarakhazırladıklarıbitkiselilaçkullanımyönergeleri,araştırmacılarınişlerinigüçleştirmektedir.15

Belirli bir bitkiye değişik yörelerin halk dilinde farklı adlar verilirken, botanik açıdan farklı olanbitkilereaynıadlarınverildiğinederastlanmaktadır.Bukarışıklıklarıbirölçüdegidermekiçin,botanikleilgilikonulardaadıgeçenbitkiadlarınınyanısıraLatinceleriniayraçiçindevermekbirgelenekolmuştur.

Rezene(“Foeniculumvulgare”),kekik(“Origanumvulgare”)veoğulotu(“Melissaofficinalis”)gibibitkiler,Ortaçağ’dadasolunumyollarırahatsızlığıvesindirimzorluklarıiçinönerilmekteydi.Öğütülmüşhıyar ve kabak çekirdeği, keşişler tarafından ateş düşürmek amacıyla kullanılıyordu. GünümüzdeAlmanya’datüketicilerinneredeyseyüzde70’i,“Drogerie”adıverilendükkânlardansatınaldıklarıdoğalilaçları yeğlemeye başlamışlardır. Kılıçotu (“Hypericum perforatum”) gibi bitkiler şu anda en gözdebitkisel ilaçlar arasında yer almaktadır. Ortaçağda “şeytan kovan” diye anılan ve karasevdaya(melankoli) tutulmuş kişilerden cinlerin kovulmasında kullanılan kılıçotunun, hafif ve orta şiddettekibunalımlarda(içsıkıntısı,depresyon),laboratuvarlardaüretilenlerleaynıetkiyisağladığıveüstelikyanetkisinindahaazolduğuanlaşılmıştır.15

Bilindiği üzere geleneksel tedavi bilgileri, çoğu kez “bâtıl yöntemler” olarak değerlendirilmektedir.Avrupa’da bu tür önyargıların yaygınlaşması, 12. yüzyılda Rheinland’daki Ruppertsberg KadınlarManastırıBaşrahibesiAzizeHildegard(Bingen’liHildegard)(1098-1179)tarafındanelealınanmanastırtıbbıyoluylaolmuştur.Hildegard,çocukluğundahastalıklıveaşırıduyarlıbiri idi.Çocukluğundanberigerçeklikle dinsel-mistik “vizyon”ların (görüm, görü, durugörü) gel-git dünyasında yaşadı. Buradaki“vizyon”(Lat.“vision”) sözcüğü sanrı, hayalgörme,gerçekyada sanal kimiolayları görmeorganınınyardımıolmaksızınzihinselyollagörmeyadaalgılama,dinseldeneyimsonucuolarakdoğaüstününgözlegörülmesiolgusuanlamlarınagelmektedir.Onunuzunhastalıkevreleri,sıkıperhizveoruçlarvesürekliyaşadığımanastırınmanevîortamı,ölümünedekbudurumunusüreklibeslemiştir.16BaşrahibeHildegardtıpbilgisiniaşkbüyüsüveHıristiyanlıkgizemciliğiylezenginleştirmiştiveörneğinbututumunyandaşları,Hildegardtarafındanönerilen“sihirlitaşları”,kolyeolaraktaşıyorlardı.Bingen’liHildegardbilinciaçıkve uyanık halde iken gördüğü “vizyon”larını 43 yaşından itibaren Tanrı’nın sesine aracılık ettiğini

söyleyerek kaydetmeye başlamıştır. Bunlara ilişkin incelemeleri, papa ve ruhanî kişiler tarafındandesteklenmiş vemanastırı papaların, kralların, uhrevî ve dünyevî çevrelerin çeşitli sorunlarına çözümaramakiçinsürekliolarakbaşvurduklarıruhanîbirmerkezolmuştur.“Vizyon”larınıanlatanüçlemesininilkkitabıLiberScivias(yadaScitoviasDomini)(Tanrı’nınYollarınıBil)1141-1151tarihleriarasındakalemealınmışvedahasonraAlmanca’daWissedieWege(İnançBilgisi)adıileyayımlanmıştır.1151-1158 arası kaleme aldığı tıp ile ilgili yazılarıLiber simplicismedicinae [ya da yaygın bilinen adıylaPhysica (DoğaBilgisi)] veCausa et curae (HastalıklarınNeden veTedavileri) başlıkları altında birarayagetirilmiştir.BunlardanPhysica,Almanca’daNaturkunde-DasBuchvondeminnerenWesenderverschiedenenNatureninderSchöpfung(DoğaBilgisi–YaratılıştaDeğişikDoğalarınÖzününKitabı)]başlığıaltında,CausaetcuraeiseHeilkunde-DasBuchvondemGrundundWesenundderHeilungderKrankheiten (TedaviBilgisi –HastalıklarınNedeni,Özelliği veTedavisiÜzerineKitap)] başlığıaltındayayımlanmıştır.Physica’datemelunsurlar/elementler,şifalıbitkiler,ağaçlar,taşlarvehayvanlarayrıntılı bir şekilde işlenip bunların tıbbî kullanımları anlatılırken Causa et curae’de evreninyaratılışından itibaren kozmosun inşası, ilksel elementler ve insanın yaratılışı ortaya konmuştur.“Vizyon”larailişkinüçlününikincikitabıLibervitaemeritorum(YaşamBilgisi)başlığıaltında1161’de,üçüncü ve son kitabı olan Liber divinorum operum simplicis hominis (Tanrısal Yaratılar Kitabı) ise1174’tetamamlanmışveAlmanca’dadahasonraDasBuchvomWirkenGottesadıylayayımlanmıştır.17Bir otacı olanHildegard’ın, tıbbî bitkiler üzerine yazdığıCausa et curae adlı eserinde başta lavantaolmaküzerehaylikokulubitkilerdensözedilmektedir(kimikaynaklar, lavantasuyunubulankişiolarakonun adını verirler). Lavanta bitkisinin (“Lavandula vera”) adı, Latince “lavare” (yıkanmak)sözcüğündengelmedirveRomalılar,lavantayapraklarınıveyağınıkokuvericiolarakbanyoküvetlerindeve parfümlerde kullanmışlardır. Ortaçağda lavanta çiçeği, güvelere karşı korumak için yün ve ketengiysilerinarasınaserpilirdi.Avrupalırahibeverahipler,içindeoğulotu,melekotu(“Angelicasylvestris”)ve başkaca otlar bulunan “Karmelit suyu”nun, ayrıca da belleği ve görmeyi geliştirmek, romatizmaağrılarını, ateşi, melankoliyi ve kan toplanmasını dindirmek üzere kullanılan “mucizevî su”yun (Lat.“aquamirabilis”,Fra.“eauadmirable”)formülünütitizliklesaklıyorlardı.5,15Beslenmedeaşırıveağıryiyecek ve içeceklerin kullanıldığı bu dönemlerde sağlıklı yaşam konusunda fazla bilgiye sahipolunmadığından,insanlarbutürmücizevîtedavilerefazlarağbetediyorlarve“mucizevîsu”türündesıksıkortayaçıkanyeni şifavericileredört elle sarılıyorlardı.Ortaçağınherderdedevaolduğu söylenenkokulubitkiselsularınınentanınmışı,“Reginasuyu”idi.Hildegard,Physicaadlıeserindedoğanıntedavigüçlerini betimlemiş ve o zamanlar bilinen ve kullanılan 213 bitkiyi ve onların tıbbî özelliklerinisergilemiştir. Hildegard’ın, Arap hekimlerinin tıp bilgilerinin Avrupa’ya aktarılmış metinleri olanSalernoTıpOkulumetinlerindenhaberdarolduğunakuşkuyoktur.Hildegard’ınbueserinde,ondanyüzyılkadarönceAraphekimiİbnSina(“Avicenna”)(980-1037)tarafındanilkolarakmideağrıvesancılarınakarşı önerilmiş olan havlıcan (“Galgan”, Lat. “Alpinia galanga”) ve yine Arap hekimlerince kuruntu(“vehm”) ve karasevdaya (“mâl-i hülyâ”, melankoli) karşı önerilen çayırgüzeli (“Zituar”) kökükonusunda bilgiler yer almaktadır. Solucanotu (“Reynfan”, Lat. “Xanthium strumarium”), Hildegardtarafındanmideağrılarında, idrar tutulmasınakarşıvekadınhastalıklarındaönerilmektedir(ŞEKİL2).2Hildegard bedenle ruhun birlikteliğine önem vermiş, tüm önerilerinde fiziksel ve ruhsal sağlığın herikisine de sahip olunması gerektiğini vurgulamış, hattâ aşkın fiziksel ve ruhsal görünümlerine ilişkintartışmasında kadın orgazmının ayrıntılı bir betimini de vermiştir. Sonuç olarak şu söylenebilir ki,Hildegard’ın tedaviye yönelik reçete ve açıklamalarının çoğu günümüz tıp bilimi gözüyle bakıldığındayanlış ya da yararsızdır; ancak onun bu amaçla doğadan yararlanmaya yönelik tutumu, Ortaçağ’ıngelenekselşifacılıkdüşüncesininbirdevamıniteliğindeidi.

ŞEKİL2.Bir13.yüzyılOrtaçağeczacılıkkitabından,eklemiğnelenmelerinekarşıönerilenMeryemanadikeninin(“Silybummarianum”)betimi.2

Kılıçotu, yaklaşık on yıldan beri modern tıp tarafından depresyona karşı doğal bir ilaç olarakkullanılmaktadır. Güzelavratotunun (“Atropa belladonna”) yemişleri çok zehirli olup yapraklarındankramp çözücü, damar genişletici, kalp vuruşlarını yavaşlatıcı ve gözbebeğini büyütücü ilaçlarhazırlanmaktadır.Kadınlarıngözlerininbüyüklüğü,eskidenenönemligüzellikölçütlerindendivekadınlargözlerinibüyükvegüzelgöstermekiçinbuotunsuluözütünügözbebeklerinedamlatırlardı.Bitkininadıdabuuygulamadangelmektedir.Dulavratotu (“Arctiumlappa”) dabenzer etkilere sahiptir.Adaçayı, dahaRomalılardaşifalıbitkiolarakkullanılmışveCharlemagne(BüyükKarl,Şarlman) (742-814),sarayvemanastır bahçelerinde onun yetiştirilmesini buyurmuştur.Yüksükotunun (“Digitalis purpurea”) içerdiği“Digitoxin”etkenmaddesi,kalpilaçlarınınbileşimindeyeralmaktadır.Etkinliklerikanıtlanmışbitkiseleczalarşuşekildeözetlenebilir:Soğukalgınlığındamürverçiçeği,ıhlamurçiçeği,surezenesininçiçekveyaprakları, nane, ökaliptus, anason, kekik, ağaç hatmisi kökü, İzlanda yosunu, ebegümeci yaprak veçiçekleri,daryapraklısinirotu,duvarsarmaşığıyaprağı,çuhaçiçeğikökü,sabunotukökü;iyihuyluprostatbüyümesindeısırganotu,saguhurmaağacı,çavdarsapı,kabakçekirdeği;ortadanağıradekdepresyondakılıçotu; bunamada mabet ağacı / japon eriği (“Gingko biloba”); gerginlikte (stres) kava-kava kökü;uykusuzlukta kediotu (“Valeriana officinalis”) özütü; düşük düzeyli kalp yetmezliğinde akdiken(“Frangula alnus”) özütü; dolaşım bozukluklarında “Gingko biloba”, sarmısak tozu; toplardamarzayıflığındaatkestanesinin(“Aesculushippocastanum”)tohumözütü;deriiltihaplanmalarındapapatya.18

Doğalilaçhammaddelerine“drog”(ecza,müstahzar)adıverilirvedrog(<İng.“drug”)sözcüğükimidillerde genel olarak ilaç anlamına da gelmektedir. Dünyada ilaç, baharat, kozmetik, parfüm, gıda vemeşrubat sanayisinde, şifalı ve dinlendirici çayların hazırlanmasında kullanılan tıbbî ve aromatikbitkilereduyulangereksinim,gitgideartmaktadır.

“Aroma”, güzel koku demektir. Kimyada “aromatik” denilen bileşikler halka yapılı bileşikler olup

bunların içinde güzel kokulu olanlar olduğu gibi kötü kokanlar da vardır. Baharat, yiyeceklere lezzet,çeşni ve aroma vermek amacıyla kullanılan bitkisel ürünler ya da bunların karışımlarıdır. Baharatınayrıca iştahaçıcı,sindirimsalgıveenzimleriniartırıcıveemilimihızlandırıcıetkileridevardır.Etvediğerkimibesinlerinbozulmasınıönleyiciözellikleridebilinmektedir.

Teknolojinin çok ilkel olduğu çağlarda, besinleri saklamak için uygulanan yöntemler, örneğin etikurutarak saklamak gibi âdetler, sonunda yenen şeyde lezzet bırakmadığı için, baharata gereksinimduyulduğusöylenir.Ortaçağtarihindeçokönemtaşıyan,denetimaltınaalmauğrunasavaşmanınbilegözönünealındığıünlü“BaharatYolu”vebuyolüzerindenAvrupa’yataşınanbaharatınönemikonusundakienyaygınaçıklamabudur.Bunabaharatın,pastırmanınçemen içindekorunmasıgibi,gıdalarıdoğrudandoğruya koruyarak saklama işine katkısı da eklenebilir. Ayrıca bu çağlarda insanlar baharattan,yiyeceklerelezzetvermedışındailaçveafrodizyakolarakdayararbekliyorlardı.

Yeniçağ başlarında baharat, son derece değerli bir ticaret malıdır. 1492’de Kristof Kolomb’un(ChristopherColumbus)(1451-1506)Amerika’yıkeşfindenbeşyılsonradenizciVascodaGama(1460-1524),dörtbüyükgemi ilePortekiz’inLizbon limanındandenizeaçılıpAsya’nınyolunubularak ikiyılsonra1499’da ikigemiyleLizbon’adöner.Bu ikigemininbaharatvediğermallarladolukargosu,onatümgezimasraflarınınaltmışkatıkadarbirgelirsağlar!OzamanınAvrupalılarıdabaharatıgünümüzdekigibigeneldeyemeklereçeşnikatmakiçinkullanıyordu.YiyecekçeşidininözelliklekışmevsimindefazlaolmadığıodöneminAvrupamutfağındatatsızamabesleyiciolan,aksitakdirdeyenmeyecekdurumdaolanyemeklerintadınımaskelemekiçinçokçeşitlivebolmiktardabaharatabaşvuruluyordu.16.yüzyıldakimizamanörneğinetgibigıdaları,dondurmaksızınbiryılyadadahauzunsürekorumakamacıyladabaharatkullanılıyordu. Örneğin kuru karanfil, içerdiği öjenol (“eugenol”) etken maddesi nedeniyle gerçektebakterilerinçoğalmasınıönlüyordu.Dahasonraları,öğütülmüşhardalındagıdalarıkoruyucunitelikleresahipolduğuanlaşılmıştır.

Kullanım yoğunluğuna dayalı olarak baharat “birincil” ve “ikincil” baharat şeklinde ikiyeayrılabilmektedir.Karabiber,kırmızıbiber,kakule,zencefilvezerdeçalbirincilbaharata,anasontohumu,kimyon, sap kerevizi, kişniş, dereotu tohumu, rezene, çemenotu, safran ve vanilya gibileri ise ikincilbaharataörnektir

Dünya çapında bilinen ve kullanılan 70 kadar baharattan dokuzu,miktar ve parasal değer açısındanticarette ilk sıraları alır.Bunlardankarabiber / akbiberyüzde30’unu;karanfil, kakule, tarçınveküçükhindistancevizi (muskat) yüzde 40’ını; besbase, zencefil, kırmızıbiber ve yenibahar ise yüzde 20’sinioluşturur. Tohum ve meyve şeklindeki baharattan hardal, kırmızıbiber, kimyon, susam, frenk kimyonu,kişniş;yaprakşeklindekibaharattanmercanköşk,kekik,dereotuveadaçayıenyaygınolanlarıdır.Dünyapiyasasındaenpahalıbaharat, safrandır; sonra sırasıylakaranfil, kakule, tarhun,kebere,besbase,köri,adaçayı,yenibaharvenanegelir.

Karabiber pansumanda ya da yakı olarak, zencefil karın ağrısına, tarçın kuvvet şurubu olarak,hindistancevizi soğuk algınlığına, saf alkolle karıştırılmış karanfil yağı kangrene karşı, dövülmüşkarabiber/anason/karanfil/hindistancevizi/tarçın/kişnişkarışımıisebeynigüçlendiricivebalgamsöktürücüolarakkullanılıyordu.19“Tarçın”sözcüğü,Farsça“Çinağacı”anlamına“dâr-ıÇin”denyada“cinağacı”anlamına“dâr-ıcin”dengelmektedir.

Ülkemizdedışalımıyapılanbaharatınbaşındakahve,kakao,karabiber,tarçın,zencefilvevanilyagelir.Dışsatımı yapılanlar arasında kimyon, anason, meyankökü, çay ve nane yer almaktadır. Ülke içindeyetiştirilen çay ve anasonun bir kısmı ile; kırmızıbiber, soğan ve sarmısak dışarı satılmayıp içeridetüketilir.Baharatveparfümbitkisiolarakkullanılanbitkilerleilgiliadlandırmabilgileri,ÇİZELGE1’de

kısacaverilmiştir:20

ÇİZELGE1.Baharatveparfümbitkisiolarakkullanılanbitkilerleilgiliadlandırma

Bitkiadı Familya Cins Tür

Anason Umbelliferae Pimpinella P.anisumL.

Çay Theaceae Thea T.sinensisL.

Gül Rosaceae Rosa R.centifoliaL.

Kahve Rubiaceae Coffea C.arabicaL.

Kakao Sterculiaceae Theobroma T.cacaoL.

Karabiber Piperaceae Piper P.nigrumL.

Kırmızıbiber Solanaceae Capsicum C.annumL.

Meyankökü Fabaceae Glycyrrhiza G.glabraL.

Nane Labiatae Mentha M.piperitaL.

Sarmısak Liliaceae Allium A.sativumL.

Soğan Liliaceae Allium A.cepaL.

Şerbetçiotu Urticaceae Humulus H.lupulusL.

Tarçın Lauraceae Circea C.cinnamomumL.

Zencefil Zingiberaceae Zingiber Z.officinaleRoscoe

Tıbbî bitkiler, toz (“pulveres”), bir yardımcı madde (sıvağ) yardımıyla hap (“pilulae”) halinegetirilerek ya da infüzyon (“infusa”), dekoksiyon (“decocta”) ve merhem (“unguenta”) şekillerindekullanılabilmektedir. Sıvağ olarak bal, şeker şurubu, nişasta, leblebi unu, arapzamkı, meyan balı gibitedavietkisibulunmayanmaddelerseçilirvebunlarınyardımıylayapılanhaplarınbirbirineyapışmamasıiçin aralarınameyankökü tozu ya da talk tozu dökülür. İnfüzyon (haşlama suyu), bitkisel eczaların ilaçolarakkullanılmasında en çokkullanılanyöntemdir.Bunda, ufaltılmış bitki parçaları üzerinekaynar sudökülürvekarışımkapalıbirkapiçindesıksıkkarıştırılarakçokhafifateşte5dakikatutulur;soğuduktansonra ince tülbentten süzülür; istendiğinde içine tatlandırıcı eklenerek kullanılır. Dekoksiyonda iseufaltılmışbitkiparçalarıüzerinesoğuksukonur,hafifateşüzerindesıksıkkarıştırılarakyarımsaatısıtılırvesıcakkenincebirtülbenttensüzülür.21

Ülkemizde, etkili olduğu halde, dozu iyi ayarlanamadığında tehlikeli sonuçlara yol açabildiğindensedefotu,kargabüken,balıkotu,yüksükotu,çöpleme,karaardıç,altınkökü,adasoğanıvegüzelavratotugibibitkiler,SağlıkBakanlığı’nınyasakbitkilerlistesindeyeralmaktadır.22

Adasoğanı [Lat.“Scillamaritima /Urgineamaritima”],Liliaceae familyasındanbirAkdeniz bitkisiolup Eskiçağdan beri, örneğin Eski Mısır ve Eski Yunan’da kalp hastalıklarının tedavisinde, diüretik(idrar söktürücü), ekspektoran (balgam söktürücü) ve emetik (kusturucu) olarak; Eski Mısır’da vebasalgınlarısırasındafarezehiriolarakkullanılmıştır.23

Küçükhindistancevizinin(muskat,Lat.“Myristica fragrans”, İng.“muscat”)anavatanıEndonezyavecivarındaki adalar olup 12. yüzyılda Haçlılar aracılığıyla Avrupa’ya tanıtılmıştır. Bir zamanlarAvrupa’nın zengin kentlerinde, sokakları kötü kokulardan arındırmak için ve 1191 yılında Romasokaklarının güzel kokmasını sağlamak amacıyla bunun yakıldığı bilinmektedir. Daha sonraları değeridaha iyi anlaşılarak baharat olarak kullanılmaya başlanmış ve 14. yüzyılda yarım kilosunun fiyatı, üçkoyunyadabesilibirineğinfiyatınadenkhalegelmiştir.

Ökaliptusağacı,bol“suiçtiği”içinbataklıklarınkurutulmasıamacıyladikilir;“sıtmaağacı”olarakdaadlandırılır. Ülkemizde en yaygın olan “Eucalyptus globulus” türünün yapraklarından su buharıdamıtması yöntemiyle, limon ruhu kokusunu andıran ve ağza alındığında tatlı bir serinlik veren“ökaliptol”denilenbiryağeldeedilmektedir.Ökaliptol,kâfurabenzerkokulu,serinleticivebaharlıtadıolan bir tür reçine içerir. Yüzde 60’lık alkolde çözülerek nefes açıcı olarak kullanılmasının yanı sıraparfümeridededeğerlendirilir.

Etkin saf bileşiklere oranla bitkisel eczalarda tedavi dozu ile öldürücü doz arası oldukça geniştir.Böylece bitkisel eczalarla zehirlenerek ölme olasılığı, etkin saf maddelere oranla çok daha azdır. Bunedenle halk arasında, saf etken madde yerine bitkisel eczaların kullanılmasının daha uygun olacağıdüşüncesi yaygındır. Bitkisel ecza kullanan hastada hastalık belirtisi kısa sürede geçmezse, hemen birhekimegitmekteyararvardır.Günümüzdebitkiseleczalarındeğeri,kimihekimlerceküçümsenmektedir.Ancak halk arasında da fazla bir kullanım yaygınlığı görülmemektedir. İshal, kabızlık, soğuk algınlığı,nezle,ateş,boğazağrısı,sinirlilik,yorgunlukvehafifsindirimbozukluklarıgibirahatsızlıklardabitkiseleczalarlaiyisonuçalınabilmektedir.Bubağlamdapekçokülkededoğalilaçkullanımıyönündebireğilimbulunmaktadır.24

Bitkileri kullanarakhastaları tedavi etmeuğraşıolan “fitoterapi” terimi, ilkkezFransızhekimHenri

Leclerc (1870-1953) tarafından kullanılmıştır. İÖ 1550’lere tarihlenen Ebers Papirüsü’nde EskiMısır’daki bitkisel tedaviler ve mumyalama teknikleri anlatılır; ayrıca o günlerde yaygın olan amiplidizanteriyekarşıkoruyucuolduğunainanılansoğanvesarmısağın,günlükyemeklerindeyeterlimiktardaverilmemesi nedeniyle piramit inşasında görev alan işçilerin çalışmayı reddettiklerinden söz edilir(soğanvesarmısak,“allicin”adlıantibakteriyeletkenbileşeniçerirler).Geçenyüzyıldaüretilebilenkimiönemli ilaçlar bitkisel kökenliydi (söğüt kabuğundan aspirin, yüksükotundan digoksin, kınakınabitkisindenkinin,haşhaştanmorfingibi).25

1997 yılında ABD’de bitkisel ilaç satışları bir önceki yıla göre yüzde 59’luk bir artış göstermiş,hastaların yüzde3-5’lik bir bölümü temel tedavi olarakyalnızca bitkisel tedavi almıştır.DünyaSağlıkÖrgütü(WHO)verilerinegörebugündünyanüfusununyüzde80’i,Afrikanüfusununyüzde95’iyalnızcatıbbîbitkileredayalı tedaviyöntemlerikullanmaktadır.Herbalistler (bitkisel tedaviuzmanları)yalnızcaetkenmaddeninyalıtılıpverilmesiniamaçlayançağdaştıbbîtedavininaksinebitkiseltedavidemaksimumetkinin bir bütünsellik içinde ortaya çıktığını, bitkinin tüm bileşenlerinin olumlu etki üzerinde bir payıolduğunusavunmaktadırlar.Onlaragörebitkinintümününsaflaştırılmadankullanılması,bitkiyioluşturanmaddelerin birbirini dengelemesi nedeniyle yan etki olasılığını azaltmaktadır. Araştırmalarda son 10yılda incelenen 53 bin maddeden 37500’ünün bitkisel olduğu, 1983-1993 yılları arasında tanımlananilaçların yüzde 40’ının bitkilerden kaynaklandığı, Almanya’da en çok satan reçeteli 7. ilacın, lisanslı“Hypericumperforatum”(sarıkantaron)preparatıolduğubelirtilmektedir.25

Günümüzdedünyagenelinde75binbitkitürütedavidekullanılmaktadır.Moderntıbbınolanaklarındançokfazlayararlanamayankesimlerdehalengelenekseltedaviyöntemleriuygulanmaktadır.Tedaviamaçlışifalı bitki kullanımına ilişkin olarak “doğal olan sağlıklıdır” modasının ardındaki itici güç, şifalıbitkilerin çağdaş ilaçlara göre daha ekonomik olmalarıdır. Bitkisel ürünler de istenmeyen yan etkileresahip olabilirler. Bu bitkilerin ilaç olarak kullanılmaları için klinik deneylerden geçirilmeleri ve yanetkilerininbiliniyorolmalarıgerekir.Şifalıbitkilerinetkenmaddeleri, toplandıklarıortamavezamana,ayrıca depolanma koşullarına bağlı olarak değişmektedir. Şifalı oldukları düşünülen kimi bitkiler,yetiştirildiği ortamdan kaynaklanan ağırmetal kirliliği barındırabilmekte ve kullanıldıklarında olumsuzetkileşmelere yol açabilmektedir.Baharat ve tıbbî bitkiler toz halindeöğütüldüğünde çokgeniş bir dışyüzeyesahipolurlarvebudurumdahavaylakolaycaetkileşerekbozulma/bayatlamaolasılıklarıartar.Bunedenle bunlar, kullanılacakları zaman azar azar öğütülmeli, güneş almayan kapalı dolaplarda ve koyurenkkavanozlariçindesaklanmalıdır.

ADAMOTU(“MANDRAGORA”)

Adamotubinlerceyılboyuncacerrahideanestezimaddesiolarakyadaağrılıbirhastayıuyutmakiçinkullanılmıştır.BubitkinininsanbedeninebenzeyenşeklinedeniyleEskiçağveOrtaçağ’dakötücülruhlarakarşı koruyucu, şans getirici ve sihirli güçlere sahip olduğuna inanılmıştır. Türkçe’de ademotu,köpekelması,köpektaşağı,kankurutanadlarıyladabilinenadamotu,öfkeyatıştırıcı,gebelikönleyicivekusturucu olarak da kullanılmıştır. Çağdaş uygulaması, alerji ve astma (astım) gibi rahatsızlıklarda veyalnızca tıbbî yönergeler doğrultusunda homeopatik uygulamalarla sınırlandırılmıştır.26 Sarhoş olmak,bayıltmakyadaduyukarışıklığıyaratmak için,örneğinbanotu tohumuözü (“hiyosiyamin”adlıalkaloitiçerir)yadaadamotu(İng.“Mandrakeroot”,Alm.“Alraun/Alraune”)kökününözü(“skopolamin”adlıalkaloit içerir)gibizararsızmaddelerkullanılırdı.Zehirler,okvekargıuçlarındaavlanmaaracıolarakda kullanılıyordu. Adamotunun çeşitli dillerde otuza yakın adı vardır ve özgün olarak “sevgi bitkisi”anlamına gelir. Tevrat’ta “Dudaim” diye geçer; Müslümanlar ise “Abdüsselam otu” diyeadlandırmışlardır.CinselgücüartırıcıetkisinedeniyleAraplarda“şeytanelması”,pekçokkültürde ise“aşk elması” diye bilinir.Alman halkbiliminde “Alrune” adı altında geçen bitki, ”kullananın tüm gizlisırlarınıaçığavurduran,insanbiçimindebirdevinruhunuiçerenbüyülübirkök”şeklindetanımlanmıştır.EskiçağınünlüşifalıbitkilerbilginiPedaniosDioskoridesAnazarbeus(İS~20-79),bubitkininkökününkabuğundanyapılanşarabın,ameliyatolacaklaravekızgındemirledağlanacaklaraverilmesiylebunlarınderinbiruykuyadalacaklarınıveböyleceacıduymayacaklarınıyazan ilkkişidir.Adındaki“Pedanios”lakabı, Pozantı’nın Eskiçağdaki adı olan “Podantos”tan, “Anazarbeus” ise “Anazarbos / Anazarba”kentinden(bugünküAdana’nınKozan ilçesiAnavarzayadaDilekkayaKöyü)gelmektedir (ŞEKİL3).27Yiyenleri birbirine âşık ettiği ve afrodizyak etkisi bulunduğu belirtilen bu bitkinin, darağacında idamedilenerkeklerinidraryadamenisinindöküldüğüyerdekendiliğindenyetiştiğisöylenir.Üzerindeençoksayıda çeşitli söylencenin şekillendiği bitkidir.Adamotu, özel bir şekle sahip olup kimi zaman kol vebacaklarıyla, hattâ bütünüyle insana benzer görünümdedir ve bu alışılmadık şekli nedeniyle büyülü vetehlikelibirbitkiolarakünsalmıştır.Mitolojiksöylencelerdeanlatılanlaragöreadamotubitkisininkökü,yirmiyıldabirmetreyeulaşır,tıpkıinsangibierkeğiyadadişisiolur,köküyerindençokzoroynatılırveyerinden sökülmek istendiğinde bağırırmış. Onu kazarak çıkarmak ve onun feryadını dinlemek ölümanlamınageldiğinden,gününbirindebirkökçü,adamotunuyerindenoynatabilmekiçinbirköpeğin ipinikökebağlamış,uzaktandahayvanaet tutmuş,sonundakökyerindenoynamışamaköpekdeadamotunun“zulmüne”uğrayarakcinsiyetdeğiştirmişyadaölmüştür.22,28

ŞEKİL3.Dioskoridesefsanevîbitkiadamotunuöğrencilerindenbirineverirken:Söylentiyegöreadamotutopraktançıkarıldığızamanöyleacıferyatedermişkibunuduyanınkulaklarısağırolur,ölüryadadelirirmiş.Bunedenleadamotunutopraktançekipçıkarmakiçinkök,birköpeğebağlanır,köpeğinsahibiuzaktanhayvanıçağırır,adamotuilebirliktegelenhayvanisekıvranarakölürmüş.Çıkankorkunçsesleriörtmekiçintenekeçalındığıdaolurmuş.BuresmiyapanMüslümansanatçının,Bizansresimstilinden

etkilendiğinianlaşılmaktadır(Dioskorides’inKitabel-HaşâyişadıaltındaArapça’yaçevrileneserininTopkapıSarayıKütüphanesi’ndebulunan,1229tarihlibirMusul/Irakyazımınüshasından).

“Mandragora” teriminin dilsel kökeni, Farsça “mardom-gijah” (“adam otu”) ya da “mehr-gijah”(“sevgi otu”) sözcüklerinden gelir. Başka bir yorum olarak Yunanca “mandra-agora”dan (“ahırtoplantısı”) (!) geldiği de ileri sürülmektedir. “Ejderha insan” [< “man” + “dragon”] şeklindeyorumlayanlar da vardır. Ermenice’de “Adamowa golowa” (“Âdem’in başı”) adını alırken Arapça’da“şeytan elması” şeklinde yer alır. İÖ 1550’lere tarihlenen Ebers Papirüsü’nde adamotu narkotik vesolucandüşürücü, sancıdindirici,krampönleyiciolarakveakciğerhastalıklarınakarşıönerilmektedir.Mısırmitolojisine göreNübye’den getirilmişmandragorameyvesi, bira içinde bir tanrıçaya sunulmuş,tanrıçabunuiçincesarhoşolarakgözleriparlamayabaşlamışvegüneşbattıktansonradagözlerigörmezolmuş –burada bitkinin içeriğindeki bir alkaloidin gözbebeklerini büyütücü etkisine değinilmektedir–.Adamotu daha sonra modern psiko-farmakaların öncüsü olarak bilinç kaybettiren ecza olarak dakullanılmıştır.Bizzatadamotununkendisinindegeceleritıpkıayyadaateşböceğigibiışılışılparladığısöylenir ki ona yakıştırılan bu özellik bir boşinançtan ibarettir. “Adamotu” nitelemesi, insanabenzerliğininyanısıraonunafrodizyakolarakkullanımıyladailişkilendirilmektedir.EskiYunanveRomatedavi sanatında sistemli olarak melankoliye, ateş yükselmesine ve kadın hastalıklarına karşıkullanılmıştır.Dioskorides,Demateriamedica’sında bu bitkiyi betimleyerek, iki türünü ayırt etmiştir:İlkbaharda yetişen, büyük, erkek biçiminde, açık renkli ve güzel kokulu olan (olasılıkla “Mandragoravernalis L.”); diğeri ise sonbaharda yetişen, küçük, kadın biçiminde, koyu renkli ve iğrenç ve keskinkokuluolan(olasılıkla“Mandragoraofficinarum”).AskerîhekimolarakçoksayıdacerrahîmüdahaledebulunanDioskoridesonuşarapiçindevenarkozaracıolarakkullanmış;azverildiğindeuykugetirici,çokverildiğindeisebilinçyitiricivehattâöldürücüetkiyesahipolduğunubelirtmiştir(ŞEKİL4,ŞEKİL5).29

ŞEKİL4.Adamotukökü(“Mandragora”):Buradakiresim,Dioskorides’tenberibilinenbirsahneyisergilemektedir:Doğasınasadıkolmayaniriliktevekadınşeklindebetimlenmişzehirliadamotukökünebirbiçimdeboynundanbağlıbulunanbirköpek,sahibitarafındançağrılırkenköküyerindensökmeyeçabalamaktadır.Buradatopraktankökünçıkarılmasındacinsiyetilişkisidegözönünealınmışolupdişimandragorabitkisi,birerkekkişitarafındanbirerkekköpekyardımıylatopraktançıkarılmaktadır;çünküyalnızcaerilyaratıklardişimandragoranınüstesindengelebilmektedir.Bitkiileilgilieczacılıkbilgilerişöyleverilmektedir:Doğası:3.derecedensoğuk,2.derecedenkuru.Yeğlenenşekli:İrivekokuluolanı.Yararı:Koklandığında,şiddetlibaşağrılarınaveuykusuzluğaiyigelir;filhastalığınavederidekikararenkliiltihaplarakarşıyakıolarakkullanılır.Zararı:Duyularınduyarlığınıköreltir.Zararınönlenmesi:Duvarsarmaşığıile.Ürettiği:Yenmez.Şifalıolduğukoşullar:Sıcakkanlımizaçtakiinsanlarda,gençlerde,yazmevsimindevegüneybölgelerinde[YuhannaibnButlan’ın(ölm.1064)KitabTakvimel-SıhhaadlıeserininLatinceçevirisiTacuinumsanitatisinmedicina’danhazırlanan14.yüzyılİtalyancanüshasından,AvusturyaUlusalKitaplığı].29

ŞEKİL5.Benzerbirsahnede,adamotukökütopraktansökülürkenkulaklarıntıkanması(birTacuinumsanitatisnüshasından).30

Eresos’lu Theophrastos (“Tyrtamos”) (İÖ 372-287) Aristoteles’in öğrencisi olup adamotu kökününtopraktan çıkarılmasında kılıçla kesmeyi önerirken, Yahudi tarihçi Flavius Josephus (37-~95), birköpeğin kurban edilmesini salık verir. Hıristiyan Batı’da erken zamanlarda mandragora motifinindinbilimsel yorumları da yapılmıştır. İS 3. yüzyıldan, Hıristiyanlığa ilişkin alegorik hayvan masallarıderlemesiolanPhysiologus(DoğaAraştırıcısı)adlıeserdebirfilçiftindensözedilir.BunlarçiftleşmekisterlerveCennet’inyakınındayetişenadamotuağacınadoğruyönelirler.Dişifil,adamotununmeyvesiniyediğindecinselolarakuyarılırveaynımeyvedenerkekfileverir,odauyarılır;başarılıbirçiftleşmeninönündebir engelkalmaz.Bumasaldaadamotubitkisininadamotuağacınadönüşmüşolması,önplandaonunbiraşkaracıolarakkullanılmasıvearkaplandadaMusa’nınEskiAhit’indeki “İyilikveKötülükVericiBilgiAğacı”nınyasakmeyvesiileilintilidirveÂdemveHavva’nınCennet’tenkovulmasıöyküsükesinolarakYahudikökenlidir.Mandragorakökününnarkotikveağrıdindiriciözellikleri, içeriğindeki“hyoscyamin” ve “atropin” alkaloitlerine dayanır. “Hyoscyamin” etken maddesi, günümüzde kasılmaönleyici,gözbebeklerinibüyütücüveParkinsonhastalığınakarşıkullanılmaktadır.29

Adamotunun insanları görünmezkıldığına, fakiri zengin yaptığına, gönül işlerinde şans getirdiğine vetümhastalıklarıiyileştirdiğinedeinanılırdı.Adamotukökü,topraktansökülürkenodenligüçlübirçığlıkatardıki,onuduyanlarkorkudanölürdü;bunedenlekulaklarabalmumutıkamalıvekök,birCumagünüsabahı kara bir köpeğin boynuna bağlandıktan sonra köpeğe uzatılan bir et parçası yardımıyla köpekçağrılaraktopraktançıkartılmalıydı.Buboşinançlar17.yüzyıladeksürmüştür.

Adamotunun erkeği (“Mandragora mas”) ve dişisi (“Mandragora foemina”) ayırt ediliyordu.Bunlardanerilolanıdahagüçlübiretkiyesahipti,sağlığınyanısıraşans,zenginlik,aşkvecinselkudretverici olarak kullanıyordu ve daha pahalı idi; Alplerin kuzeyinde bir zamanlar yüksek fiyata alıcıbuluyordu;“Aileninkoruyucuruhu”(“Spiritusfamiliaris”)diyeadlandırılıyorveözenleküçükbirkutuyayadakapalıbirşişeiçinekonarakgiysiiçindetaşınıyorvehattâonunlabirliktebanyoediliyordu(ŞEKİL6).31

ŞEKİL6.Eriladamotu(“Mandragoramas”)vedişiadamotu(“Mandragorafoemina”)[1485yılındaMainz’daPeterSchöffer(1425-1502)tarafındanbasılanDerGartderGesundheit(yadaHortussanitatis)(SağlıkBahçesi)adlıeserden].31

Dioskorides’inDemateriamedica(TıbbîMaddelerÜzerine)adıylabilineneseriningünümüzeulaşmışeniyikopyası,İS512’deKonstantinopolis’teyazılan,günümüzdebulunduğuViyanakentininadıylakısacaViennaDioscoridesdiyeadlandırılanveViyana’dakiDieÖsterreichischeNationalbibliothek‘tekorunannüshaolupbundaçeşitlibitkilerinYunancaveLatinceadlarıilerenkliresimleriarasındamandragoraileilgiliolanlardayeralmaktadır.BueserCodexVindobonensisMedicusGraecusyadaCodexJulianaeAniciaeadlarıyladabilinmektedir.

Eczacılıktarihineilişkinkitaplardaresmiensıkyeralmışbitki,adamotudur.ViennaDioscorides’tekiresimlerdenbirinde,mandragoranın,buluştanrıçasıHeuresis tarafındanhekimDioskorides’esunulmasısahnesi yer almaktadır ve bununla, eski çağlarda tıbbî bitkilerin keşfinin deneme-yanılma yöntemindençok, tanrısal esinlekeşfedildiğivurgulanmak istenmiştir.ŞEKİL7 -ŞEKİL11’de, çeşitli eserlerdeyeralanmandragoraresimlerigörülmektedir.

ŞEKİL7.İnsanabenzerkökleresahipolanadamotununözütü,bilinçkaybettiricietkisinedeniyleBabilveMısırlılarıntedavisanatındabüyükbirönemesahipti.Uykuvericietkieldeetmekiçinköklersuiçindekaynatılırvebusuyaşarapeklenerekhastaya

içirilirdi(16.yüzyılçizimi).32

ŞEKİL8.10.yüzyılatarihlenenPseudo-ApulejusHerbariusadlıelyazmasında,birköpeğezincirlebağlı,insanabenzeryapıdakiadamotu,bitkinintopraküstündekalankısmıdoğasınasadıkkalacakşekildeverilmiştir(Landesbibliothek,Kassel).29,33

ŞEKİL9.Kimizamaninsanabenzeryapıdakiadamotukökü,topraktansökülürkenodenligüçlübirçığlıkatarki,onuduyanlarkorkudanölür(duymamakiçinkulaklarabalmumutıkamalıydı).Bunedenlekök,bir(siyah)köpeğinboynunabağlandıktansonraköpeğeuzatılanbiretparçası(resimdeayaklıkâseiçinde)yardımıylaköpekçağrılaraktopraktançıkartılır[AntoniusMusaBrasavola(1500-1555),Derherbavettonica(VettonyaOtuÜzerine),16.yüzyıl,WellcomeInstituteLibrary,Londra].33,34

ŞEKİL10.KökkısmınınçıplakinsanfigürühalinderesmedildiğiMandragorabitkisiveonabağlıköpek(BodleianLibrary,Oxford).33

ŞEKİL11.Çeşitlieserlerdenmandragoravezincirliköpekbetimleri:Üstte:Biradam,mandragoranınçıkarılmasındanönceköpeğeyiyecekveriyor,sağdaDioskoridesoturuyor;Altta:İkiadam,siyamikizlerinebenzeryapıdakimandragorayıtopraktançıkarmaküzerebitkininetrafınıkazıyor.Yemekdoluçanağaulaşmakisteyenzincirliköpekvemandragora(Universitätsbibliothek,Leiden).Kökleriinsanyapısındaolanmandragorabitkisi:Birköpek,birzincirleonabağlanmış(BibliotecaLaurenziana,Floransa).BirDioskoridesnüshasındamandragoranınikiörneği:İS700’leretarihlenenCodexneapolitanus’unressamı,buradaadamotunudoğasınasadıkbirşekildevermeyeçalışmıştır(BibliotecaNazionale,Napoli).Üstte:İkiadam,mandragorayıçıkarmayaçalışıyor;Altta:Mandragoraveköpek,yerdeölüyatıyor(YaleMedicalLibrary,NewHaven).13.yüzyıldaSicilyakaynaklıMedicinaantiquaadlıelyazmasından,adamotukökününyaşamsaltehlikedolubiçimdetopraktançıkarılması:İkikökkazıcısı,boylarındanbüyükdişi“Havva-adamotu”nukancalısopalarlaeşelerken,yerdeölüeril“Adem-adamotu”ileölüköpek,buişleminhazinsonunugöstermektedir(DieÖsterreichischeNationalbibliothek,Viyana).29,33

ORTAÇAĞAVRUPA’SINDAECZACILIK

11. ve 12. yüzyılda Avrupa’da üniversitelerin kurulmasından önce manastırlar, tıp okullarıniteliğindeydi.BuralardakikeşişlerHippokrates,DioskoridesveGalenos’unçoğueserinikopyalamışveLatince’ye çevirmişlerdir. O dönemlerde manastırların şifalı ot bahçelerinde ise önemli tıbbî bitkileryetiştirilmiş ve hekim-bahçıvanlar, yenilik getirmek ya da en azından tıbbî bitki kullanımınıstandartlaştırmakiçinyenibirşifalıbitkilereseriderlemişlerdir(ŞEKİL12).

ŞEKİL12.Simyavekimya,ilaçlarıneldeedilmesindeeczacılığayardımcıolmuştur.Buradaşifalıbitkilerinekim,yetiştirmevehasadısergilenmiştir.Bubitkilerinetkilikısımlarıhavandadövülmektevesoldagörülenfırınınüzerindedoğrudanyadasuveyaalkollekarıştırıldıktansonradamıtılmaktadır.Arkaplandasoltaraftayakınlarıilebirliktegörülenhasta,kendisineyardımcıolacakhekimi

beklemektedir[ChristophWirsung(1500-1571),1592].3

Ortaçağınenönemliveresimlerlebezelifarmakognozikbitkilerkitabı,12.yüzyıldaortayaçıkanLiberde simplici medicina’dır (Basit İlaçlar Üzerine Kitap). Kitabın metni “Circa instans...” sözleri ilebaşladığından, bu eser daha çok Circa instans adı altında tanınır. Eserin yazarı, Salerno’da yetişenMatthaeus (ya da Johannes) Platearius-II (12. yüzyıl) olmalıdır. Bu elyazmasında basit ilaçlar, günlükuygulamalar için betimlenmiştir. Leipzig Üniversitesi Kütüphanesi’nde korunan bir Circa instanselyazmasında342ilaçyeralmaktadır.32

SalernoTıpOkulu995-1250yıllarıarasındaparlakdöneminiyaşamıştır.AlmanİmparatoruveSicilyaKralı II. Friedrich (1194-1250) 1241 yılında yayımladığı “Salerno Buyruğu” (Lat. “Constitutiones”,Alm.“EdiktvonSalerno”)ileGüneyİtalyaveSicilya’daeczacılarınuyacaklarıhükümleribelirlemişti.Bu buyrukla hekimlerin eczane sahibi ya da ortağı olmaları ve bizzat ilaç satmaları yasaklanmış, ilaçfiyatları yasal yollarla belirlenerek haksız fiyat artışları önlenmeye başlanmış, hekimlik ile eczacılıkmeslekleri ve bunların öğrenimleri hukuksal olarak ve kesin şekilde birbirinden ayrılmış, böyleceeczacılık,tıptanbağımsızolarakkendigelişmeyolunakoyulmuştur.27

YüksekOrtaçağ’da(11.-12.yüzyıllar)çoksayıdaArapçatıpveeczacılıkeseriLatince’yeçevrilmiş,buaradapekçokArapçatıbbî-farmakolojikterimdeLatinceleştirilmişyadaçevriyazı(transkripsiyon)ilebiçimlendirilmiştir. 13. yüzyıl sonu ile 14. yüzyıl başlarında kullanımda olan sözlük şeklindeki önemlieserleriarasındaCenova’lıSimon’unYunanca-Arapça-LatinceünlüsözlüğüClavissanationis (SağlığınAnahtarı),anonimbirtıbbîbotaniksözlüğüolanAlphitaileMatthaeusSilvaticus’unLiberpandectarummedicinaebulunuyordu.Ascoli’lihekimSaladinFerro’nun(15.yüzyıl)1450yılıdolayındakalemealdığıCompendiumaromatoriorumadlıeser,olasılıklaeczacılariçinilkderskitabıniteliğindedir.

Romalılar ellerine geçirdikleri bölgelerde bulunan mineral suyu kaynaklarını sistemli olarakgeliştirmişlerdir.Avrupa’dakitanınmışkaplıcalardanAix-en-Provence’taki(Aachen)“AquaeSextiae”ve“Aquae Granni”, Vichy’deki “Aquis Calidis”, Baden’daki “Aquae Helveticae”, Baden-Baden’daki“Aquae”veWiesbaden’daki“AquaeMattiacae”,bunlardankimileridir.6

OrtaçağınbaşlangıcındaAvrupa’dapislikegemendi.Kentlerpisti,hamamve tuvaletyoktuvebedenitemizleme geleneği oluşmamıştı. Daha sonraları kent ve kasabalarda belediye hamamları açıldı.

Buralarda su ve buhar banyosu yanında yemek, müzik, eğlence ve giderek fuhuş yapılmaya başlandı.Böyle hamamlar 15. yüzyılda frengi salgını sonucunda gözden düşerek kapandılar. 18. yüzyıldanbaşlayarakçevrevebedentemizliğineönemverildi.

Şifalı otlar, hastalık tedavilerinde yüzyıllar boyu kullanılmaya çalışılmıştır. Haçlıların Doğu iletemaslarında şifalı otlar konusundaki bilgileri artmıştır. 15. yüzyıl başlarında, hattâ daha da önceleriViyanagibibüyükkentlerdeeczanelerbulunmaktaydı.Oralardaçeşitlimaddelerinyanısırabiber,safran,zencefil, kuru karanfil, tarçın, badem, muskat, günlük (günnük, sığla; Lat. “Liquidambar orientalis”),kimyon, şeker, pirinç, zeytinyağı, incir, üzüm, sabun, mum ve alçı, ama ayrıca da kükürt, şap, kâfur /kâfuru,göztaşı(bakırsülfat),tiryak,mastiksakızı/mestekisakızı/damlasakızıdabulunurdu.35

Charlemagne’ınBağdatHalifeliği ile kurduğu iyi temaslar yoluyla, pek çokAvrupalı hasta, yalnızcanadir(bunedenledepahalı)Arapbitkilerinin,hastalıklarıiyileştireceğineinanırdurumageldiler.KimiAvrupalı rahipler, Alman ülkesinin şifalı bitkilerinin de şifa vereceğini bildirdiler. Örneğin bağırsakkurtlarına karşı kırmızı renkte bir çayır çiçeği, kısamahmut otu (“Teucrium chamaedrys”), sinirotu(“Plantagomajor”)vesalepotu(“Orchishircina”)karışımınıönerdiler.AncakbubitkilerbirPerşembegünü ve ay batımı sırasında toplanmalı (!), toplanan bitkiler bir havanda dövülmeli, az miktarda sueklenerekkarıştırılmalı,birketenbeziaracılığıylabastırılaraksüzülmeliveelegeçensıvı,gündebirkez,kurtlardüşürülenedekaçkarnınaiçilmeliydi.35

TıpveeczacılarloncasınınkoruyucuvelileriolarakBatı’daCosmasveDamiangeçerlidir.BunlardanCosmas hekimlerin, Damian ise eczacıların koruyucu velileri sayılıyordu (ŞEKİL 13). Jacobus deVoragine (1230-1298), Legenda aurea (Altın Söylenceler) (~1270) adlı eserinde ikisininyaşamöykülerini vermiştir. Buna göre Aziz Cosmas ve Damian, Kilikya’da Aigeai’li (Adana’nınYumurtalıkilçesi)ArapHıristiyan(başkabirilerininanlatımınagöreSuriyeliHıristiyan)ikizkardeşolup3. yüzyılın sonlarına doğru tedavi sanatlarını Doğu’da ve Batı’da başarıyla uygulamışlar, Romaİmparatoru Diokletianus (yön. 284-313) dönemindeki Hıristiyan avı sırasında işkencelere uğradıktansonra303yılındakılıçlaidamedilerekşehitolmuşlardır.36Tedaviettiklerihastalardanparaalmadıklarısöyleniyordu. Ölümlerinden sonra pek çok mucizevî şifa bulma yöntemi onlara yakıştırılmıştır. Bumucizelerdenenünlüsü,kansernedeniylebacağıkesilmişbirbeyazhastaya,ölübirMağriplinin(yadazencinin) bacağının dikilmesi (transplantasyon) idi ve bu sahne, resim sanatında tekrar tekrarişlenmiştir.37 Bunlar adına 4. yüzyılda Kudüs, Mısır ve Mezopotamya’da kiliseler ve hac yerlerikurulmayabaşlanmışvedahasonrabukült,hızlaAvrupa’dayayılmıştır.6.yüzyıldaPapaFelix(yön.526-530), Roma’da Forum Romanum’da antik tapınak temellerinin üzerinde Santi Cosma e DamianoKilisesi’niinşaettirmiştir.BunuizleyendönemdeAvrupa’nınhertarafındaCosmasveDamianiçinibadetyerlerioluşmuştur.Piemont’tadokuz,bukültünenazyayıldığıİngiltere’debeştaneonlaraadanmışkilisebulunmaktadır. Cosmas ve Damian, aynı zamanda Viyana Üniversitesi’nin koruyucu azizleri olarakbenimsenmiştir. Rönesans’ta her yıl 29 Eylül’de “Cosmas veDamianGünü” kutlanırdı.34 Almanya’daMünih yakınlarında bir kilise camında renkli camdan Cosmas ve Damian adlı ikiz hekim-azizinresimlerinin bulunduğu; bunlardan elinde bir idrar toplama kabı (“matula”) tutan Cosmas’ın tıbbıntanrısalyönünütemsilettiği,elindeşurupkabıvekaşık(kimibetimlerdeisehavanvehavaneli)bulunanDamian’ıniseeczacılığınterapötik(tedaviedici)yönünüyansıttığıbelirtilir.3

ŞEKİL13.AzizCosmas(idrarmuayeneşişesiile)veAzizDamian(merhemkabıvespatulaile)[HansvonGersdorff ’un(1456-1517)FeldtbuchderWundartzney(SavaşCerrahlığıKitabı)(Strasbourg,1517)adlıeserindeJohannesWechtlin(1490-1530)tarafından

yapılanresim].37,39

Ortaçağ Avrupa’sında “manastır hekimliği” ortaya çıktı. Buralarda Eskiçağ hekimlerinin eserleriincelendi, manastırların içinde tıbbî bitkilerin yetiştirildiği “Hortuli” adı verilen bahçeler kuruldu.Buralardamide bulantısına karşı iyi gelen biberiye, burun kanamasını durdurmak için doğrudan burundeliklerine uygulanan ya da baş ağrısında şarapla birlikte içilen sedefotu gibi şifalı bitkileryetiştiriliyordu. Pişirilmiş ve ezilmiş gül goncalarından yapılan şurup, yetkin birmüshil idi. Hekimlikuzunsürepapazverahibelerintekelindekaldı.650yılındaParis’tekurulanHôtel-DieuHastanesi,1505yılınakadarNotre-DameKilisesi’ninyönetimindekaldı.Başkabirünlühastane,1145’deMontpellier’de(Güney Fransa) inşa edilen Holy Ghost (Kutsal Hayalet) Hastanesi idi. Bu uğraşların dinsel ibadetiengellediğigerekçesiyle1130/1131’demanastırhekimliğiyasaklandı.1163’teisedinadamlarınıncerrahigirişimlerde bulunmaları yasaklandı. İlaç hazırlama işleri, “apothicaire” adı verilen kişilere verildi.Bunlarbaşlangıçtaaktarolmaklabirlikte,zamanlaeczacılığınkurulmasınayardımcıoldular(ŞEKİL14,ŞEKİL15,ŞEKİL16).40Eczacılığıntıpbilimindenayrılarakbağımsızbirmeslekhalinegelmesi,yavaşgerçekleşmiştir. Fransız yazar Etienne Boileau’nun (1210-1270) 1268 tarihli Le livre des métiers(MesleklerKitabı)adlıeserinde“apothicaire”ler,bağımsızbirmeslekolarakgösterilmiştir.41

ŞEKİL14.SalernoluRogerFrugardi’nin(1140öncesi-~1195)Chirurgia(Cerrahlık)adlıkitabındaneczacılarınçalışmaları:Yukarıdakiresimdeeczacıustası,birpreparatiçinyanındakiyuvarlakmasaüzerindenkuşbakışıgörülengereklieczalarıtartarkençıraklaronlarıhavandadövüpduvarlaçevrilişömineiçindekiateşinüzerindeısıtarakkarıştırıyorlar.Raflardakutular,amforatürü

veküçükfıçışeklindekaplar,şişeler,kapolarakkullanılanboynuzlar,ayrıayrıiplerleasılmışeczatorbalarıveeczalargörülmektedir.Ortadakiminyatürdedebenzersahneleryeralmaktadır.Buradaözelliklesağüstteasılıyuvarlaklevhadadörtadetarmagörülmektedir.Eczaneresimlerindebutürarmasergilemesinedahaçok15.yüzyıldanitibarenrastlanmaktaolupburesimdeki,eneskiuygulamalardanbiriolmalıdır.Alttakiresimdeiseeczalarınseçilmesi,tartılmasıveişlenmesisergilenmektedir(13.yüzyıl

Fransızcaelyazması,TrinityCollege,Cambridge).42

ŞEKİL15.MonteCassinoManastırı’nda10.yüzyıldaLatinceyazılmışDioskorides’inbirDemateriamedicanüshasındakibuminyatürler,farmasötikgereçlerineneskibetimlerindendir.Soldakindekonikşekillikapaklarıbulunanikiadetsilindirikkaparasındabirhavan,sağdakindeiseimbikşeklindebircamkabınyanındasürterekezmeyeyarayanbirkâsegörülmektedir.42

ŞEKİL16.Dioskorides’inDemateriamedicaadlıünlüeserinin13.yüzyıldaolasılıklaBağdat’tayazılan“Ayasofya3703”kodluArapçanüshasınınkayıpsayfalarındanbirinde,birbitkiselilaçhazırlamasahnesi(SüleymaniyeKütüphanesi,İstanbul).43

Bizans döneminde İstanbul’daki PantokratorManastırı’na (bugünküZeyrekCamisi) bağlı bir hastanebulunmaktaysa da, Bizans İmparatorluğu’nda sağlık işlerine çok fazla önem verildiği söylenemez. 10.yüzyılBizansdönemininengüzelkodeksi,BergamaKralıAttalosIII.Philometor’un(yön.İÖ138-133)saray hekimi olan Kolophon’lu (Örenşehir / İzmir) Nikandros’un (İÖ 2. yüzyıl) Thêriaka -Alexipharmaka(Panzehirler-Zehirler)adlı,41sayfalıkresimlimetnidir.Çizimtekniğindenvekullanılantemel boyalardan, metnin Helenistik etkiler taşıdığı anlaşılmaktadır. Yılan, akrep ve insan figürlübitkilerin renkli çizimlerinin yanı sıra, eski fresklere benzer şekilde klasikmetinlerden vemitolojidenesinlenmişmanzarabetimlerinedeyerverilmiştir(ŞEKİL17-ŞEKİL20).

ŞEKİL17.Kolophon’luNikandros’unThêriaka-AlexipharmakaadlıyazılarındanalıntılanarakViennaDioscorides’tedeyerverilenyılanresimleri(eserin11.yüzyılBizanskopyasından;BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).44

ŞEKİL18.Nikandros’unThêriaka-Alexipharmakaadlışiirformundakieserinin11.yüzyılBizanskopyasındanyılanzehirineilişkinresimlisayfa(BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).44

ŞEKİL19.Nikandros’unThêriaka-Alexipharmakaadlıeserindemetinaçıklayıcıolarakyeralanakrepresimleri;11.yüzyıl(BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).44

ŞEKİL20.Nikandros’unThêriaka-Alexipharmaka‘sından,tiryakınhazırlanması;

11.yüzyıl(BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).45

Avrupa’da Sözde-Geber’e ve Sözde-Mesuë’ye yakıştırılan 13. yüzyıla ait “grabadin”ler (< Ar.“mürekkebât” / “akrabadin”: karışım ilaç listesi, farmakope) önem taşımaktadır. “Sözde-Geber”(“Pseudo-Geber”)olarakbilinenTarentum’luPaulus’ayakıştırılaneser,hemAraplarınbukonuyailişkinbilgilerini hem de geç 13. yüzyıl Batı dünyasının kimya bilgilerini içerir. Sözde-Mesuë (ya da GençMesuë)tarafındanKuzeyİtalya’daderlenen“grabadin”iseyüzyılboyuilaçhazırlamakonusundatemeleserolmuşveAvrupa’nınhereczanesindekullanılmıştır.34

Çoğu manastırda şifalı bitkilerin saklandığı odalar vardı ve bunlar Latince “apotheca” diyeadlandırılıyordu.BunedenleAlmanca’daeczanekarşılığıkullanılan“Apotheke”sözcüğü,özgünolarak,manastırhekimlerininşifalıotodasıanlamındadır.“Eczacı”sözcüğünün,Batı’dailkolarak1180yılındaMontpellier’deki eczacı yemininde “apothecayres” şeklinde yer aldığı görülmektedir. Bölgesel eczacıyeminveunvanlarıMarsilya’da1231,Avignon’da1242,Arles’de1245,Melfi’de1251,Venedik’te1258yılındanitibarengörülmektedir.Eczacıloncalarıdaaynıdönemdeoluşmuşlardır.34

Avignon’daki papalık merkezinin (Roma’daki papalık merkezi, çeşitli nedenlerden ötürü 1309-1377yılları arasında Avignon’da faaliyet göstermişti) ünlü cerrahı Guy de Chauliac (1300-1368) buradayetişmişveyazdığıChirurgiamagna (BüyükCerrahi)(1363)adlıkitabı ile“cerrahininbabası”olaraktanınmıştır. Chauliac, hıyarcıklı vebayı, incir ve fıstıklı yakılarla tedavi etmeye çalışmıştır. Ortaçağdatemiz şarabın, mikroplara karşı iyi geldiğine ve alkolün bulaşıcı hastalıklardan koruduğuna inanılırdı(ŞEKİL21).

ŞEKİL21.GuydeChauliac’ınChirurgiamagna’sındayeralanburesimde,bir14.yüzyılcerrahınınevindekieczanegörülmektedir.Hizmetkârlardanbiribahçedenşifalıotkeserken,diğerihekimingözetimialtındaonuhavandadövüyor[BernardusdeGordonio’nun(~1260-1318)Liliummedicinae(1461)adlıeserinden;BibliothèqueNationaledeFrance,Paris].46

16.yüzyılİtalya’sınınsoylukesimindebahçecilikentelektüeluğraşmekânıvebirmodahalinialmıştır.Melchiorre Guilandino (ölm. 1589) 1558-1561 yılları arasında Padova bahçelerinde Orta Doğuağaçlarını incelemiş ve İstanbul’dan Filistin, Arabistan ve Mısır’a dek bölgeyi gezmiştir. Rönesansdönemi Kuzey İtalya’sının yeni mesleği olarak botanik öğretmenliğinin en erken ve en etkilitemsilcilerinden biri olan LucaGhini (1490-1556), şifalı bitkileri kurutulmuş halde depolamaya önemvermiş,bu“kurutulmuşotbahçeleri”(“hortisicci”)uygulamasıdahasonrabiryenilikolarakdoğatarihimüzelerine dönüşümü getirmiştir. Ghini’nin en önde gelen öğrencilerinden Ulisse Aldrovandi (1522-1605) böyle bir müzeyi Bologna’da gerçekleştirmiş, Verona’lı eczacı ve koleksiyoncu FrancescoCalzolari (1521-1600)debirdoğa tarihimüzesikurmuştur.Venedik’li soyluPietroAntonioMichiel’in(1510-1576)Venedik’tekibotanikbahçesi,ozamanınenünlübahçelerindenbiriidi.RönesansdönemindeDioskorides’i en erken çevirenlerden biri olan Venedik soylusu Ermolao Barbaro (1454-1493),1480’lerdeyarımgününübahçe tasarımıyla geçiriyordu.LuigiAnguillara (~1512-1570)Padua’daki eneskibotanikbahçesininilkyöneticisiidi.Portekiz’lihekimveyazarAmatoLusitano(1511-1568)iseInDioscoridisAnazarbeiDemedicamaterialibrosquinqueAmatiLusitani...(Anazarba’lıDioskorides’inDe materia medica’sı Üzerine Amato Lusitano’nun Yorumlarının Beş Kitabı) (1558) başlığı altındaDioskorides’eyorumlaryazıyordu.

Nürnbergli botanikçi-eczacıBasiliusBesler’in (1561-1629)HortusEystettensis (Eichstädt Bahçesi)(Nürnberg, 1613) adlı büyük boy eseri, resimli botanik kitapları arasında en önemlilerinden biri olup“bugüne dek hazırlanmış resimli en güzel botanik kitabı” olarak da nitelenmektedir. Eser, doğalboylarındaki resim levhaları eşliğinde, dört mevsime göre düzenlenmiş 1000’i aşkın sayıda bitkiyiiçermektedir. Bu bitkilerin bir kısmını yazarın kendisinin çizip baskıya verdiği kesin olarakanlaşılmıştır.47

Kimizamanyazarınınhekimvebotanikçi JohannesvonCuba (JohannesWonneckeausKaub) (1464-1503)olduğusöylenen, ilkbaskılarıPeterSchöffer (1425-1502) tarafından1485’te, ardındanMainz’lıJacob Meydenbach (1491) ve son baskısı Meydenbach’lı Johannes Prüss (1497) tarafından yapılan,Almanca adıGart derGesundheit (SağlıkBahçesi) olarakkonan (H)Ortussanitatis (Sağlık Bahçesi)adlı eser, çeşitlikaynaklardanyapılanderlemeyedayalıönemlibir çalışmaoluppekçok ilaçbitkisiniiçermektedir. Eserde kullanım bilgileri verilen bitkilerin yanı sıra hayvanlar, kuşlar, balıklar ve taşlarhakkında da ek bilgiler yer almaktadır. Zengin şekilde resimlenmiş olup genellikle “Eski Dünya”nınbitkilerini konu edinmektedir ve yeni keşfedilen Amerika’nın (“Yeni Dünya”) bitkilerine yerverilmemiştir.1066bölümhalindedüzenlenmiştirvezamanınınenkapsamlışifalıbitkieseridir.Özgün

diliolanLatince’dendahasonraAlmanca,Fransızca,İngilizceveFlamanca’yadaçevrilmiştir.20ŞEKİL22-ŞEKİL25’teeczacıveaktarkonuluçeşitliresimleryeralmaktadır.

ŞEKİL22.Eczanedekihekimleridrargözleminde:Önplandaboğuşandelikanlılarveiçindeidrarşişeleribulunanhasırsepetleriylebirliktehastalar(JacobMeydenbach,Hortussanitatis,Mainz,1491).37

ŞEKİL23.Eczacıkalfası(AdrianPoll’ünbirresmi;LandauerVakfıKitabı,17.yüzyıl).32

ŞEKİL24.Aktar[CasparLuyken’in(1672-1708)bakırkazımaresmi,1695dolayı].32

ŞEKİL25.Eczacı(CasparLuyken’inbakırkazımaresmi,1695dolayı).32

Avrupa’da cadı avı, 15. yüzyılda korkunç boyutlara varmış ve özellikle de ilaç (kocakarı ilacı)sanatındananlayankadınlarayöneltilmişti.15.yüzyılsonundakadınlarartıkkentlerdesağlıkkonularındaçalışamaz oldular. Worms’da 1582 tarihinde kadınların eczacı olarak çalışmalarını yasaklayan birdüzenlemegetirilmişti.48Kitapresimlemesindebitkiçizimleri,OttoBrunfels’in(1464-1534)Herbarumvivaeeiconesadnaturaeimitationem,summacumdiligentiaetartificoeffigiatae,unacumeffectibusearundem... (Bitkilerin Canlı İmgeleri...) (Strasbourg, 1530-36) adlı şifalı bitkiler kitabına AlbrechtDürer’in (1471-1528) öğrencisi Genç Hans Weiditz’in (~1495-1537) yaptığı 230 bitkinin dâhiyaneçizimleri yoluyla ilk olarak antik düzeyine erişmiştir. 1543’ten itibaren yayımlanan Dioskoridesnüshalarındaki resimler, büyük oranda Hans Weiditz’in çizimlerine dayanmaktadır.14 Brunfels’in sözüedilen eserinin daha sonra Contrafayt Kreuterbuch başlığı altında Almanca baskısı yapılmıştır.Brunfels’in Spiegel der Arznei (İlaçların Aynası) (Strasbourg, 1532) ve Reformation der Apotheken(EczaneReformu)(Strasbourg,1536)adlıkitaplarıdavardır.

14.yüzyılınseyrindeAvrupa’daeczacılargezgintüccarhalindendükkânsahibiyerleşikeşrafkonumunayükseldiler.Bunlaryalnızcaşifalıbitki,baharatveeczasatmıyor,bizzatkendieczanelerininofislerinde(Lat.“officina”)ilaçdahazırlıyorlardı.Zamanlailaçhazırlamaişidükkâniçindençıkıp,arkataraftayeralan,müşterigözündenuzakvekapalıbölmedekilaboratuvarlarataşındı.Ofiskısmıyalnızcasatışbölümüoldu.Eczacıdahemilaçhazırlayanhemdesatankişihalinegeldi.GünümüzAvrupa’sındaeczaneninsatışbölmesi, örneğin Almanya’da, hâlâ “Offizin” (ofis) olarak nitelenir. 16. yüzyılda ilk eczacılar, tıbbîbilgilerinieksiksizhalegetirmekiçinüniversitelerdekitıpdersleriniizlemeyebaşladılar.

Avrupa’da ilk bağımsız eczaneler, 1140’ta Napoli’de ve 1180’de Paris’te açılmıştır. Fransa’da 15.yüzyılsonlarınadoğrukralınemriyleaktarlar,birlonca(İta.“loggia”,Fra.“loge”)içindetoplandılar.Buloncaya baharatçılar, kökçüler ve şeker satıcıları da alınmakla birlikte, ilaç hazırlama izni yalnızca

aktarlara verilmişti. Bu lonca Fransız Devrimi öncesinde “Collège Pharmacie”, aktarlar da“Pharmacien“ adını aldılar. İlk resmî farmakope, 1498’de Floransa’da İtalyanca olarak NuovoReceptarioadıaltındayayınlandı.1682’deFransaKralıXIV.Louis’nin(“RoiSoleille”:“GüneşKral”)(yön. 1643-1715) çıkardığı bir emirnâme ile zehirli maddelerin yalnızca “Apothicaire”lerdesatılabileceğivebusatışlariçinözelbirdefterintutulmasızorunluluğugetirildi.27

Batı bitkisel ilaç tarihinde kilometre taşı olan dört eser vardır: (1) De materia medica (ViennaDioscorides, İS 512), (2) The Badianus Manuscript (Badianus Elyazması) (1552 tarihli bir Aztekbitkiselilaçkitabı),(3)İngilizJohnGerard’ın(1545-1612)“YeniDünya”nın(Amerika)bitkilerinikonuedinenHerbal,orGeneralHistoryofPlants (BitkilerinGenelTarihi) (1597)adlı eseri, (4)NicholasCulpeper’in(1616-1654)EnglishPhysician(İngilizHekim)(1652)adlıeseri.28

FloridusMacer’in (12. yüzyıl)De viribus herbarum (BitkilerinYorumlanmasıÜzerine) (ilk baskısı1477)adlışifalıotlarkitabı,eneskilerindenbiriolupYaşlıPlinius,Galenos,Dioskorides,Hippokratesvediğerklasikyazarlardanderlenmiştir.Bundakikimiilaçlarsihiryadabüyüyüimaetmektedir.Bundakireçeteler,bellektekalmayayardımcıolacakşekildekafiyeliyazılmışolduğundan,hekimlercesevilenbireserdi.49

RÖNESANSDÖNEMİNDENMODERNÇAĞAECZACILIK

16.-18. yüzyıllarda Avrupa ülkelerinde eczacı çıraklığı 14 ila 16 yaşlarında başlar. Ustaya çıraklıkücretiödeyebilmesi içingenelliklevarlıklı ailelerin,hekimveeczacılarınyadabunlarınakrabalarınınçocukları çıraklığa alınırdı. Çırağın, reçeteleri okuyup anlayabilecek kadar Latince bilmesi ve dindarolması istenirdi. Çıraklık 3-4 yıl, onu izleyen kalfalık ise 6 yıl sürerdi. Sonunda ustasından yeterliliksertifikası alankalfalar, bir jüri önündeönce reçeteokuma,Latincebilgisi, ilaçhazırlamabilgileri ileşifalı bitkivedrogları tanımapratiğinden sınavaalınır, ardından istenenbir ilaçhazırlatılır veolumlubulunursaeczacıustasıunvanıverilirdi.41

LumenApothecariorum(EczaneIşığı)başlıklıreçetederlemesi,eczacıvehekimQuiricusdeAugustis(ölm.1497) tarafından1492’deTorino’dayayımlanmıştır.Eserbaşarılıbulunmuş, İtalya’da17nüshasıhazırlanmışveHollanda’da ilkbaskısı 1515’teyapıldıktan sonrabeşkezdahabasılmıştır.Kitaptayeralanresimlerdenbirindesergilenenbireczanelaboratuvarında,ahşapfıçılarvesilindirşeklindeeczacıkutularının yanı sıra çömlek kaplar, testiler, şişeler ve şurup güğümleri yer almakta, bunların çoğununüzerindedeilaçadlarınınetiketleribulunmaktadır.50

16. yüzyılda tıp profesörü Leonhart Fuchs (1501-1566), insanların evlerinde kendi başlarına ilaçhazırlamalarının risklerinden söz ederek bu işin uzmanlar tarafından yapılması gerektiği konusundauyarıdabulunmuştur.18

NicolasMonardes’in (~1512-1588)Historiamedicinal... (Şifalı Bitkiler Tarihi) (ilk baskısı 1574)adlıeseri, tütününbetimidâhil“YeniDünya”dankeşfedilentıbbîbitkilerkonusundaönemlibireserdir.Monardes asla Amerika’yı görmemiş olup başkaları tarafından İspanya’ya aktarılan malzemelerdenhareketlebueseriniyazmıştır.Edindiğibilgilerieleştirelgözledeğerlendirmediğindeneserdezayıflıklarbulunmaktadır. Yine de bu eser çok popüler olmuş ve çeşitli dillere [bu arada John Frampton (1539-1600)tarafındanJoyfullNewesOutoftheNewFoundWorldebaşlığıaltındaİngilizce’ye]çevrilmiştir.49

ToksikolojiveKemiatrininBabası:Paracelsus

Ortaçağın büyük hekimi Paracelsus’un (1493-1541) gerçek adı, Philippus Aureolus TheophrastusBombastusvonHohenheim’dır.Philippus,onaverilenHıristiyanadıdır.Hohenheim,ailesininuzunyıllaryaşadığı, Stuttgart’ın güneyindeki bir yerin adıdır. Onun vaftiz adındaki “Theophrastus” sözcüğüantikçağınYunanlıbotanikçisiTheophrastos’tanalınmaolupgençParacelsus,eczacılarınbilimselilaçveonların hazırlanma bilgisini babasından öğrenmiştir. “Para-” ön ekini, kendisini Romalı tıp eserleriderleyicisiAulusCorneliusCelsus’tandahaüstünolduğuanlamındakendiseçtiğisöylenirsedebaşkabiraçıklamayagöreaileadıolan“Hohenheim”sözcüğününLatinceleştirilmiş şekliolduğusavıdahaciddîgörünmektedir (Alm. “hoch”: “yüksek” + “Heim”: “ev, yurt” > Lat. “para”: “yanında, yakınında,ötesinde” + “celsus”: “yüksek”). “Altından yapılmış” anlamına gelen “Aureolus” terimi altın renklisaçlarından; “Bombastus” adı ise “abartılı konuşan”dan gelmektedir. Paracelsus Zürih yakınlarındadoğmuş, kendisini halk hekimi olarak yetiştirmiş ve simya ile uğraşan babasından bu alanda etkileralmıştır. Başta Tirol Dağları bölgesi olmak üzere madencilikle uğraşan kentlerde metalürji pratiğinigözlemlemiş ve madencilerin hedef olduğu hastalıkları incelemiştir. 14 yaşında iken tüm Avrupa’yıgezmeye çıkmış, bir dizi üniversiteyi gezmiştir. Erişkin döneminde pratik tıbbî bilgilerini paralı askerolarakkatıldığıbirdiziordudacerraholarakdeğerlendirmiş,1517-1524yıllarıarasındaOrta-,Kuzey-veDoğuAvrupaülkelerinin çoğunu [İskoçya, İrlanda,Cornwall,Danimarka,Baltıkülkeleri,Hollanda,Prusya,MacaristanveSlavülkeleri,Tataristan,İstanbul,Girit,Mısır(İskenderiye’debüyühakkındabilgitoplamıştır), Etiyopya veArabistan’ı] gezmiş, daha sonraAvrupa’ya geri dönmüştür. 1522’deVenedikCumhuriyeti’nin hizmetinde askerî cerrah olarak çalışmış, 1527’de Basel’e gelerek BaselÜniversitesi’nde tıp profesörü olmuştur. O sırada Avrupa’da salgın olan vebanın tedavisinde bitkiselilaçların yanı sıra yeni bir yaklaşımla mineral kökenli kimyasal ilaç kullanımına geçmiştir. Eski tıpyetkeleriningörüşlerinibirkenaraattığı içinyaşamıboyunca“TıbbınLuther’i”diyeanılanParacelsus,1527 yılında hümanist klasiklerinin ünlü yayıncısı Johannes Frobenius’un (1470-1527) ayağındakirahatsızlığın tedavisi için çağrılmıştır. Paracelsus’un ünü, ünlü hümanist yazarRotterdam’lıDesideriusErasmus’u(1467-1536)vegüçlüAmerbachKardeşler’itedaviettiktensonraiyiceartmıştır.Köylülerinhastalıklarını ücretsiz olarak tedavi eden Paracelsus, zenginlerden çok yüksek ücretler alarak durumudengelemiştir. Sansasyonel bir hareketle İbn Sina’nın Tıp Kanunu adlı ünlü eserini, değersiz olduğusavıyla, kent meydanında odun yığını üzerine fırlatarak ve “Eskinin ölümü, yeninin doğuşu!” diyehaykırarakyakmıştır.AncakhastasıFrobenius’unölmesiüzerine,kusurluolduğusavıylahakkındadavaaçılmışveaceleile,elyazmalarınıbilegeridebırakarakBasel’iterketmiştir.İçtiğimeyhanedeçıkardığıkavgada aldığı yaradan, başkabir savagöre isedüşmanları tarafından zehirlenerek, kırk sekizyaşındaSalzburg’daölmüştür.51,52

Paracelsus’unilaçlarıöncelikle,Antikçağ’ınbüyükhekimiHippokrates’inkilerinyanısıraGalenos’unadıyla adlandırılan “galenik preparatlar”, yani bitkisel ilaçlardır (ŞEKİL 26). Paracelsus, tedavidekimyasal ilaçlarıdakullanmış,buamaçlaarsenik,kükürt,kurşun,bakır,demir,gümüş,altınveantimongibi metal bileşiklerinden ve minerallerden çeşitli içecekler, iksirler hazırlamış, ilaç olarak küçükdozlarda civa bile kullanmıştır. Paracelsus’un “Tüm dünya bir eczanedir” sözü önemlidir. Buna göreTanrı, herderdinbirdevasınıyaratmıştır veneredebirhastalıkvarsa,onunbirdevasıdavardırveodevanındışsalözellikleri,hastalıkbelirtilerineuygundüşer.37

ŞEKİL26.ÜnlühekimvesimyacıParacelsus’untıbbî-simyasalyönergelerininyeraldığı,BalthasarJenichentarafındanhazırlanmışbirelilânı(yukarıdasihirlikareleryeralmaktadır)(1565öncesi).53

Paracelsustıbbı,hemsimyakarşıtıhemdeGalenosveAraptıbbıkarşıtıidi.Paracelsuseskibilgilerekuşkuylayaklaşırkenyenibilgileriaraştırmıştır.Olduğugibikullanılanbitkilerinyanısıraözsuyunuyadatentürünü(alkol içindekiçözeltisini)çıkararakkullandığı,merhemyadayakısınıhazırladığıbitkilerdevardır. Paracelsus’a göre bir bitkinin sıcaklık ya da soğukluk, kuruluk ya da nemlilik nitelikleri,Galenos’unöğrettiğinintersine,onunterapötik(sağaltıcı)yararınısağlamaz;aksineherbiraracınsahipolduğu “erdem”yadagünümüzdeyişiyle sağaltıcı nitelik, onu tedavi açısındanyararlı kılar.Onagöre

bitkilerde dört ilksel elementin dışında, Tanrı’nın iradesiyle türeyen ve “quinta essentia” diyeadlandırılanbirbeşinciözdebulunmaktadırvebitkiselilaçhazırlamadadamıtmavearıtmagibikimyasalyöntemler uygulayarak bitkinin bu etkin bileşeni (“yaşam gücü”), onun posasından çekip alınarakkullanılmalıdır. Bu bağlamda Paracelsus ve yandaşları bitkilerin etkili kısımlarını, “ruhunu” özütleyipayrıolarakelegeçirmeyeçalışmışlardırvebunedenleParacelsus,gerçekfarmasötikkimyanınkurucususayılmaktadır.2

Paracelsus, günümüzde “Geriatricum” olarak adlandırılabilecek şekilde “uzun ömür bahşedecek bireliksir” hazırlamaya da çalışmıştır. Zehirli maddelerin uygun ve düşük dozlarda ilaç olarakkullanılabileceğinide savunanParacelsus,bubağlamdazehirliolduğunubildiği çöpleme (“Helleborusniger” / “Christrose”) bitkisini kullanmış ve bu konuda şunları yazmıştır: “Çöplemeden 6 danedenfazlasınıkullanmayın”.Ona göre “Tümmaddeler birer zehirdir, zehirli olmayanmadde yoktur.Onuzehirsizkılanşey,yalnızcadüşükdozudur”[“Dosisfacitvenemum“:“Zehiri,miktardoğurur!”].

Paracelsus, yöntem olarak başkalarına uygulamayı düşündüğü tedavi işlemlerini kendi üzerinde dedenemiştir. Paracelsus’a göre beden, hekimlik biliminin gerçeklerinin sınandığı bir laboratuvardır.Paracelsus’unkullandığıilaçlardankimilerişunlardı:

→ “Castoreum“ (Alm. “Bibergeil”) [kastoryum, kunduz hayası yağı / kunduz taşağı yağı]:Paracelsus’unörneğinsarahastalığınakarşıkullandığıilaçlardanbiribuidi.

→“Lapislyncis/Lyncurion/Dactylusidaeus/Lapisbelemnites”(Alm.“Luchsstein”:“vaşaktaşı”):Jura ve tebeşir çağında yaşamış sepya türü mürekkepbalığının fosil kalıntılarından ibarettir. Kireçtaşıiçerikliolupodönemlerdeeczamaddesiolaraksatılırdı.

→“LapisJudaicus”(“Yahudi taşı”) /“Lapissyriacus“(Türk.“Beni İsrailzeytini“,Ar.,“hacer el-Yehud /hacerel-zeytun“):Birdenizkestanesiyadadenizkirpisi türünün fosilkalıntısıolupkalsiyumkarbonatbileşimlidir.

→“Lapisspongiae”(“süngertaşı”) (Alm.“Nierenstein”:“böbrektaşı”):10.yüzyıldahekimSerapion(YuhannaibnSarâbiyûn)(870-939),13.yüzyıldaiseAbdullahibnel-Baytar(“Albeithar“) (1197-1248)tarafındantaşdüşürücüözellikteolduğubelirtilmiştir.İncetozhalindekullanılırdı.

→“Oculicancrorum/Lapiscancrorum”(Alm.“Krebsaugen/Krebsstein”)(“yengeçgözü”/“yengeçtaşı”):Yengecinher yıl yenilediği kabuğundanhazırlananyada tatlısuyengecinin (“Astacus fluviatilisFabr.”) midesinde çökelmiş, kalsiyum karbonat-kalsiyum fosfat-magnezyum fosfat bileşimli mercimekbiçimli beyaz cisimcik şeklinde elde edilen ve idrar kesesi taşlarına ve kolik’e (müzmin karın ağrısı)karşıkullanılaneskitürbirilaç.

→ “Semen saxifragae”: “Taşkıran” olarak adlandırılır ve taş düşürme ilacı olarak kullanılırdı.Paracelsusşarapfıçılarındaşaraptaşıoluşumunabenzerşekildeinsanbedenininçeşitliorganlarındataşoluşumundansözetmiş,butürmetabolizmahastalıklarına“tartarhastalıkları”adınıvermişti.

→“Lavandulaangustifolia/Lavandulaspica/Lavandulavera“(lavantabitkisi):Paracelsus’agöreguthastalığınakarşıeniyiilaçtırveaydabirkezkullanılmalıdır.Zengineterikyağiçerdiğindengerilim(stres) giderici ve dinlendirici ilaç karışımlarında yer almıştır.Güzel koku, ruha hitap ettiği için tarihboyuncaönemliroloynamışvebüyüvesihirde,dinseltörenlerdeyeralmıştır.Cinlerinvarlığınainanmave çeşitli hastalıkların nedenlerinin bilinmezliği durumlarında yeğin kokulu bitki ve tütsülerin, hastalıkyapıcıkötü ruhvecinleridefettiğine inanılırdı.Vebasalgınlarındahekimler,burunlarınıkapatanve içiaromatikbaharatladoluolangagaşeklindemaskelerkullanırlardı.Eterikyağlarınbakterilerekarşıanti-

mikrobiyeletkileribilinmektedir.Paracelsus’agöre“Quintessenz” (beşinciöz), altınyapıcılığa ilişkinbirmaddedeğil,çoğuzamandamıtmayöntemiyleiksirlerinüretimineyönelikti.Günümüzdebubağlamlıuğraş,“aromaterapi”diyeadlandırılmaktadır.Paracelsusguthastalığınakarşıkadınların,özeldeisegençkızların âdet kanının kullanılmasını da önermiş, saranın da insan kalıntılarıyla tedavi edilebileceğinidüşünmüştür.

→ “Melissa officinalis“ (“bal yapan ot”, oğulotu, melisa): Kalp ve damar hastalıklarının şifalıbitkilerinden olup bilinen en eski şifalı bitkilerden biridir. Charlemagne’ın emirnamelerinde hermanastırda bundan yetiştirilmesi buyruğu da yer almaktadır. Paracelsus tarafından nevralji, baş ağrısı,migren,uykusuzlukgibirahatsızlıklarakarşıyatmadanöncekullanılmasıönerilmiştir.

→ “Hypericum perforatum“ (kılıçotu) (Alm. “Johanniskraut”): Bedensel ağrılarda ve ruhsalrahatsızlıklardakullanılırdı.

Hekim ve simyacı Oswald Croll (1560-1609), Tanrı tarafından yaratılmış her şeyin, sonuçta yetkinolduğundan yola çıkarak simyasal ilaçlar hazırlamayı hedeflemiştir. Evren’in “ay-altı bölgesinde” tümnesneler iyi ve kötü, yetkin ve yetkin olmayan şeklinde ikili bir doğada bulunmaktadır. “Beşinci öz”,onlarınposasından,karışımlarından,laboratuvardakiateş(fırın)yardımıylaayrılmalıdır.Budurumhembitkiler hem demineraller, yani kimyasalmaddeler için geçerliydi.Kimyagerler “EnYüceMadde”yi,ateşaracılığıylaözgürlüğünekavuştururdu.2

Tedavi etkisinin taşıyıcıları bitki, hayvan ve minerallerin ölü bedenleri değil de onların ruhları(“spiritus”)veonlarınalkolyadaetergibiçözücülerdeçözülerekhazırlanantentürleri(“tinctura”) idi.Simya, söz konusu olan doğal kaynaklardan en etkinmaddeyi elde etmeyi denemiştir.Kusturma işlemi(“vomitoria”), önceleri boğaza kuştüyü sokulup gıcık verilerek gerçekleştirilirken simyacılar mineralkimyasınadayalıolaraksimyasal ilaçhazırlamaçabalarısırasında“vomitiva” (kusturucu)olarakbakırsülfat ve çinko sülfatı, “cathartica” (müshil) olarak da kalomeli [tatlı süblime, tatlı sülimen,civa(I)klorür,Hg2Cl2]bulmuşlardır.Kalomel,daha13.yüzyılda“Mercuriuspraecipitatus”adıaltındaünlü Katalan mistik Raimundus Lullus (1232-1316) tarafından betimlenmiş ve zehirli olmasına karşınsimyacılartarafındansusökücü,bağırsakboşaltıcıvekusmaönleyicibirmaddeolarak,geçdönemdeiseAvusturya İmparatoriçesiMariaTheresia’nın (1717-1780)sarayhekimiGerardvanSwieten tarafındanfrengitedavisindedâhilîolarakkullanılmıştır.Nispetendüşükorandazehirliolankalomelve1920’lerdenitibaren“Navasurolâ”ve“Salyrganâ”gibiorganikcivabileşikleri,yakınzamanlaradekidrarsöktürücüolarak kullanılmışlardır. Terletici ilaç (“diaphoretica”) olarak öncelikle antimon bileşiklerikullanılmıştır. İlk sırada da Oswald Croll tarafından terletici antimon (“Antimonium diaphoreticum”)diyeadlandırılanveantimonungüherçileilegüçlüetkileştirilmesiyoluylakazanılanoksitlenmişhaldekibeyazantimonit [antimonikasitinpotasyumtuzu(KSbO3)]yeralır.“Tinctura ferriaceti” (asetik asitlidemir tentürü), baş ve sinir ağrılarında kullanılmıştır. Altın metali Güneş’e, Güneş ise kalbe karşılıkgeldiğindenaltın,kalbigüçlendiriciolarakkullanılırken,gümüşdebeynigüçlendiricibiraraçolmuştur.Altın, sinirselhastalıkların,özellikledekramplarınve“kutsalhastalık” (“morbussacer”) diyebilinensaranın tedavisindekullanılanpreparatlardayeralmıştır.Enfeksiyonhastalıklarıylamücadelede16./17.yüzyıldanberikullanılmaktaolanikiözgülecza,frengiyekarşıciva(ŞEKİL27)vesıtmaya(“malaria”)karşıdakınakınakabuğuidi.2

ŞEKİL27.Birİspanyolaskerindeki“Napolihastalığı”nın(frengi)fıçıiçindecivabuharıiletedavisi(DünyaSağlıkÖrgütüArşivi,Cenevre).2

Roma çağında zehirlere karşı uzunca zaman boyunca sirke kullanılmıştır. Tiryak, Eskiçağ’ın tıbbîmaddeleri (“materiamedica”)arasındaBatı’daenönemverileni idi.Tiryakhazırlanmadanönce,onunbileşenlerinden her biri, hekimler tarafından sınandıktan sonra, ancak eczacı tarafından karıştırılırdı.Gezici ilaç satıcıları ya da tiryakçılar, ciddî hastalıklara çare olacak ilaçların yanı sıra, Ortaçağ’ınönemlivesevilenezme türüevrensel ilacıolan tiryakıdahazırlayıpsatıyordu(ŞEKİL28).Bumadde,içindezehirekarşıdirençlieczalarındayeraldığıçeşitlimaddelerdenincetozhalindehazırlanıpdahasonra demirhindi ezmesi, beyaz bal ya da şeker çözeltisi ile macun (Lat. “electuarium”) halinegetiriliyordu. 17. yüzyıldan itibaren Avrupa’da seyyar ilaç satıcılarının ticarî etkinlikleri cezalarlaönlenmiştir.1941tarihliAlmanilaçkitabıPharmacopoeagermanica (AlmanFarmakopesi)bile tiryakiçinşubileşenleriveriyordu:Afyon,Jerezşarabı,melekotukökü,zeraventkökü,baldıran,Seylantarçını,adasoğanı,hintsafranı (zerdeçal)kökü,Malabarkakulesi,mür,demirvitriyolüvesüzmebal.BunlardanJerezşarabı,İngilizce’de“sherry”olarakbilinenbeyazİspanyolşarabının(İsp.“vinodeXeres”:Jerezşarabı)adıolup,İspanya’daeskiadı“Xeres”(<Lat.“Caesaris”,Ar.“Şariş”)olanmodernJerezkentininadındangelmedir.Kahverengi-siyahgörünümlüvebaharatkokulubirkarışımolanbutiryak,“harikabirilaç, terletici bir araç, tüm zehirlere ve zehirleyici hastalıklara direnç kazandırıcı bir ilaç” olarakövülüyor, “özellikle zehirli hayvan ısırmalarına, beyinsel rahatsızlıklara, çarpıntılara, miderahatsızlıklarına ve hazımsızlıklara iyi geldiği, dâhilî ve hâricî olarak kullanılabileceği”söyleniyordu.54

ŞEKİL28.Sattığıtiryakınnedenlietkiliolduğunubiryılanlakanıtlamayaçalışantiryaksatıcısı[GiuseppeMariaMitelli’nin(1634-1718)birçizimi].3,55

Ortaçağİslâmdünyasındayenibirformülegörehazırlanantiryakınetkinliğininsınanmasıiçinbiryabanhorozuavlanır,üzerinebiryılansalınarakzehirlenmesineçalışılır,sonradadenenecektiryakbuhayvanaiçirilirdi.Eğerhorozyaşarsa,tiryakınetkiliolduğunahükmedilirdi.56

Avrupa’dabayılanlar,enkeskinindenkaranfilyağıyadakâfurruhlunışadırlaayıltılıyordu.Buğdayunu,badem kepeği ve dövülmüş menekşe kökünden pudra; odun kömürü, güherçile, sandal ağacı talaşınınyoğrulmasıylaisekokulumumhazırlanıyordu.47

Sarmısak (“Allium sativum“, İng. “garlic”), “theriaca pauperum” (“yoksulların tiryakı”) diye

nitelenmekte ve yoksul insanların tüm dertlerinin çaresi olarak kabul edilmekteydi (ŞEKİL 29).Sarmısağınmanevî değerine inanıldığı için nazarlık olarak da kullanılmaktadır. Bunun nedeni, taşıdığıkokusundan dolayıdır. Halk arasında, sarmısağın kokusunun, hastalıklara neden olan kötü ruhlarıuzaklaştırıcıolduğunainanılır.Eğerbirevenazardeğmemesiistenirse,eviniçine,kapıüstlerinesarmısakasılır. Adam Lonitzer’in (Lonicerus) (1528-1586)Kreuterbüch, New Zügericht... (Gözden GeçirilmişBitkiler Kitabı...) (Frankfurt a. M, 1557) adlı eserinde sarmısak, ilaç olarak önerilmiştir. Sarmısaközsuyu,başasürülecekolursabitleriöldürür,içselkullanıldığındaisezehirlerevekurtçuklarakarşıetkiliolurdu.Sarmısağınbulaşıcıhastalıklarakarşıetkilibirilaçolduğudadüşünülmekteydi.İsviçre’ninBaselkentinde veba salgınları döneminde, düzenli olarak sarmısak yiyen Yahudilerin, bu hastalığa diğerinsanlardan daha az yakalandıkları ve ölüm oranının çok düşük olduğu söylenmekteydi. Polonya’daYahudiler,şeytandankorumaküzerehastaçocuklarınboyunlarınasarmısaktakarlardı.Sirkeeskidennefesaçıcı olarak, deri hastalıklarında, ateş düşürme ve susuzluğu giderme gibi amaçlarla kullanılırdı.Halkarasında sirkeli ve şaraplı sarmısak terkipleri kullanılır ve Fransa’da “vinaigre des quatres voleurs”(“dörthırsızsirkesi”)adıylabilinirdi.49,57

ŞEKİL29.”Havan,daimasarmısakkokar!”:Resimlerlesunulanatasözleridizisinden16.yüzyılaaitbirçizim(Recueilde131tableauxetfiguresadlıeserden;Bibliothèquedel’Arsenal,Paris).45

Lonitzer’insözüedileneserindeadıgeçenilaçlardanbiri,kireçvemagnezyumfosfattanyapılıolanvegeviş getiren hayvanlardan keçi ve geyiklerin mide ve bağırsaklarında oluşan bezoar taşı (“bezoarorientalis”, “lapis bezoar”, panzehir taşı) idi (ŞEKİL 30). En iyi ve gerçek bezoarın (< Fars. “pâd-zehr”: panzehir, zehir-karşıtı) “Capra aegagrus Gmel. / “Capra bezoartica L.” türü oryantal keçiden(bezoarkeçisi)eldeedildiğisöylenmektedir.Butaşlarınzehirlerekarşımucizevîbirpanzehirolduğunainanılıyor ve sıklıkla da şarapla zehirlemeye karşı kullanılmak üzere kadehler içine toz halindekonuyordu.Bezoarkullanımı,12.yüzyıldan itibarenAvrupa’damodaolmuştu.FransaKralıXIV.Louis(yön.1643-1715)dönemindeiyibirpazarbulmuşveaynıbüyüklüktekielmasın50katınavaranfiyatlarlasatılır olmuştu. İngiltere’de bunu satın alamayan fakir hastalar, Kraliçe I. Elizabeth (1533-1603)dönemindeonukiralamanınyollarınıbularakbiraltınyuvaiçineyerleştirilmişpanzehirtaşıbulundurankolyelerigeçiciolaraktaşırolmuşlardır.İranşahı,pekçokhastalığınıiyileştirmesiniyetiyleİmparatorI.Napoléon’a(Bonaparte)(İmp.1804-1814)dörtadetpanzehirtaşıarmağanetmiştir.Lonitzer’inbueseriçoksatmışve250yılboyu“bestseller”lerdenbiriolmuştur.49

ŞEKİL30.Bezoarkeçisivebezoartaşı(1704).58

“Bezoar” (panzehirtaşı) keçi ve antilop gibi geviş getiren hayvanların midelerinde, onların yuttuğukıllarınbirikmesivebaşkacaçözünmezkatımaddelerlebirliktekompozitmalzemeoluşturacakbiçimdebirbirineyapışaraktaşlaşmasıileoluşmaktadır.Ortaçağınkimiyazarlarınagörebutaşlar,buhayvanlarınkalbindeyada safrakeselerindeoluşuyordu.10.yüzyılyazarlarındanEbuMansurMuvaffak,derlediğieserinde bezoar taşından söz eder. İbn Zühr’e (“Avenzoar”) (1091-1161) göre bir tür alageyik, yılanyiyerek beslenmekteydi ve panzehirtaşı da bu beslenme sonucu oluşmaktaydı. Erkek geyikler yılanlarıyerken gözlerinden yaşlar akıyor, bu kıvamlı madde gözyaşı pınarlarında taş halinde katılaşıyor veyeterinceirileştiktensonradageyiğingözleriniağaçdallarınasürtmesisonucuyeredüşüyordu.“Lacrymacervorum”adıverilenbumadde,Eskiçağlardanberibilinmekteolupbezoartaşınabenzeruygulamalardakullanılmıştır.Ceylanların,yaşadıklarıbölgeyiişaretlemekiçinuzunincedalveotlaragözlerininhemenaltındaki bezlerden salgılanan ve katran gibi kokan bir madde bıraktıkları bilinmektedir (ŞEKİL 31).Avrupa’dabezoarüzerinedeğerlibirmonograf,1625’teGasparBauhin(CasparBauhinus)(1560-1624)tarafından kaleme alınmıştır. Panzehirtaşının kalp üzerinde taşınacak olursa, melankoliyi defedeceğineinanılırdı.Panzehirtaşlarınınvebagibiçokbulaşıcıhastalıklarabileşifagetirdiğisanıldığındanbunlar18. yüzyıl ortalarına kadar Londra farmakopelerinde yer almıştır. Literatürde değişik türde bezoaradlarına rastlanmaktadır. Bunlardan biri “maymun bezoarı” (“bezoar simiae”) ya da “maymun taşı”(“lapissimiae”)olupBrezilyayadaDoğuHindistan’dayaşayanbelirlimaymunlarınbedenlerindeneldeedildiğisöylenmektedir.

ŞEKİL31.BirAvrupaOrtaçağinanışınagöre,erkekgeyikler,kuvvetlenmekiçinzehirliyılanlarıyerlervehastalanırlardı.Kısasürenbuhastalıksırasındagözlerindenakanyaşlardonarakkatılaşıpyeredökülürvebutaşlarpanzehirolarakkullanılırdı.Resimde

yukarıdageyikvesolalttaengereklergörülmektedir(JacobMeydenbach,Hortussanitatis,Mainz,1491).45

OrtaçağAvrupa’sındakolloitselbir altınçözeltisiolan“aurumpotabile” (“içilebilir altın”), cüzamakarşı geliştirilmiş olan ve eczacıların çok kullandığı bir ilaç olup zeytinyağı ile asidik altın klorürçözeltisikarışımındanibaretti.Ölümsüzlüğünsimgesiolanmetalikaltınbile,günümüzdezenginHintlilerya da petrol zenginiAraplar tarafından, pişen yemek ve hamur tatlısı üzerine çok ince varak (yaprak)halindekonmuşolarakyemeklebirlikteyenmektedir.

15. ve 16. yüzyıllarda baharat ile ecza arasında ayrım yapılmaya başlandı. Baharat, beslenme içinvazgeçilmez nitelikli katkılar, eczalar ise ilaç yapımında kullanılan müstahzarlar ve hammaddelerdi.Ancak benzer bir ayrım, baharatçı ile eczacı arasında yoktu. Bunların her ikisi de ayrım yapmadanbaharat ve ecza satmakta ve birbirlerinemal sağlamaktaydılar.Amabütünbaharatçılar da ilaç satıcısıdeğildi. Basit müstahzarlar baharatçılar tarafından satılabilirken karışım halindeki ilaçlar yalnızcaeczacılarınalanınagirmekteydi.Bunagöretıbbîbiramaçlayapılankarıştırma,dönüştürmevehazırlamaişleri,yalnızcaeczacılartarafındanyapılmaktaydı.59

Paracelsus’unetkisiölümündensonradahadaartmış,izleyicileri16.yüzyılınikinciyarısıve17.yüzyılboyunca ilaç hazırlama konusunda etkili olmuşlardır. Bunlar arasında eczacı Adam von Bodenstein(1528-1577),simyacıGerhardDorn(GerardusDorneus)(~1530-1584),iyatrokimyacıJosephDuchesne(Josephus Quercetanus) (1544-1609), botanikçi Petrus Severinus (1580-1656), hekim ve simyacıAndreas Libavius (Andreas Libau) (1540-1616) ve hekim ve eczacı Nicholas Culpeper (1616-1654)gibilerbulunmaktaydı.60

JosephDuchesne’nin (1564-1609) farmasötik konulu eserine dayanarak JohannesChristian Schröder(1600-1664), 1641 yılında Ulm’da Latince olarak Pharmacopoeia medico-chymica (Tıbbî-KimyasalFarmakope) adlı eserini yayımlamış ve eser, ülke içinde ve dışında son derece büyük bir başarıkazanmıştır.Schröder,odönemindevrimcikişiliğiolanİsviçrelihekimvesimyacıParacelsus’unsadıkbir izleyicisi idi. Bunu izleyen yüz yıl içinde eserin, 20’nin üzerinde Latince, Almanca, İngilizce veFransızcabaskısıyapılmış,AlmancabaskısıVollständigeundNutzreicheApotheke(EksiksizveYararlıEczane) başlığı ile 1693 yılındaNürnberg’de yayımlanmıştır (ŞEKİL32).Eser, hekimYaşlı FriedrichHoffmann(1626-1675)tarafındantitizbirşekildeyenidendeğerlendirilmiştir.RenéDèscartes’tan(1596-1650) ve Jan Baptista van Helmont’tan (1577-1644) eğitim almış olan Hoffmann, eserdeki “eskimiş”

görüşleri ortadan kaldırmışsa da kimi boşinanca dayalı ve bilimsel olmayan görüşlerin yer almasınıönleyememiştir.Böylekonulararasında,astrolojivetıp,“işaretler”(benzerlik)öğretisi,değerlitaşlarlatedavi,Arapların şifalı otlarla tedaviyöntemleri, büyücülükve sihirbazlıkgibileri yer alıyordu.Örnekolarak15. yüzyıl sonunda frengihastalığı ortaya çıktığındabununnedeni, dinbilimcilerceTanrı’nınbircezasıyadaArap tıbbınabağlıhekimlerceyıldızlarınetkisiolarakyorumlanmış; tedavikonusunda iseilkinhiçbirbaşarısağlamayanhacamat,tiryak,panzehirtaşıgibialışılmışaraçlar,dahasonradakimyasal(civalıpreparatlar)veegzotikaraçlar(guayakağacıodunu,saparnakökü)kullanılmıştır.İyatrokimyanın(tıbbîkimya)öncüsüolanParacelsus,frengitedavisindebaşkacakimyasalmaddelerarasındaarsenikdekullanmıştır.Çağdaşbirokur,tozhalinegetirilmişdeğerlitaşlarınçokyönlütedaviamacıylakullanılmışolmasından şaşkınlıkduyabilir.Bukonuyu inceleyeneleştirmenler,VanHelmont tarafındanhazırlanmışolandeğerlitaştozlarının,bedentarafındanemilemeyeceğinibelirtmişlerdir.14

ŞEKİL32.JohannesSchröder’inVollständigeundNutzreicheApotheke’sinden,çeşitlieczalarlailişkilidörtayaklıhayvanlar:Yukarıdaveortadageyik/karacatürühayvanlar,alttaisemiskkedisi(“Zibethum”).14

Ortaçağ Avrupa eczanelerinde bulunan egzotik (yabancıl) bitkiler arasında altınkökü ya da ipeka(“Cephalaelisipecacuanha”),kınakınakabuğu,lobelyaotu(frengiotu),güvercinağacıyaprağı,guayakodunu (“Guajaco” / “demir odunu”) odunu, acıağaç odunu, sasafra odunu (“Sassafras officinale”),İspanyol biberi (“Capsicum annum”), Peru balsamı, vanilya, kakao, koka yaprağı, tütün, arapsakızı,ejderha kanı bitkisi (“Pterocarpus draco”), günlük ve başkaca pek çok ecza yer almaktaydı.Hintyağımüshil olarak, kâfur uyarıcı olarak, kılıçotu orta derecede bir depresyon giderici olarak, papatya ise

iltihapönleyiciolarakkullanılırdı.61

Avrupaeczanelerindeyerelveegzotikhayvanlarıngizilgücündendeyararlanılmıştır:Kurtkaraciğeri,tilkidili,horozmidesi,yersolucanı,tavşantüyü,köpekpisliği,öküzsafrataşıvekavrulmuşkuyrukyağıyaygınkullanımlı ilaçlardı.Ayrıcaderi, kıl, boynuz, diş, hayvansal yağ, hayvanpisliği vekemikler deyerine göre kullanılmaktaydı. İspanyol sineği (kuduz böceği), afrodizyak olarak kullanılan zehirli“Cantharidin” maddesi içermekteydi. Sanal “tekboynuz” maddesine, her türden zehirlenmeye karşıantidot (panzehir) olarak sihirli güçler yakıştırılmıştı ve hastalar, söylence hayvanı tekboynuzun sahteboynuzlarına çok para ödemek zorunda kalmaktaydı. Günümüzde her şeyden önce parfüm bileşimindeyararlanılançoksayıdakihayvansalkokumaddeleri(örneğinkunduzhayasıyağı,amber,Zibetkedisinin,misk keçisinin ve misk geyiğinin miskleri) 19. yüzyıla kadar canlandırıcı, güçlendirici ve yatıştırıcıolarak,burundankoklayarak“kötühavayısüzmek”üzereçoksayıdapreparatlardayeralmıştır.61

>Ülkemizdekanseryadadiğerkötücülhastalıklarayakalananların,uzunömürlülüğün,sabrınveyavaşhareketin simgesi bir hayvan olarak kaplumbağa kanını içerek şifa aradıkları bilinmektedir (hastalıkseyrininyavaşyürümesidileğiilekaplumbağanınyavaşhareketiarasındakurulanbirbenzeşim!).Böylehastalar, otçul hayvan olan kaplumbağanın yalnızca şifalı otlarla beslendiğine ve bu bitkilerden aldığışifayı,kanıyoluylaböylehastalaraaktardığına inanmaktadır.Halkarasındakurbağavekirpidebenzerbağlamdakullanılandiğerhayvanlardır.62

1572 yılında şair, tarihçi, botanikçi ve simyacı Jacques Gohory (1520-1576), doğa bilimindeParacelsus’un ardıllarından biri olup bir botanik bahçesi kurmuştu. Böyle bahçelerin kurulmasındakiamaç, ilaç yapımında kullanılmak üzere şifalı bitkiler yetiştirmekti. Ancak bitkilerden ilaç hazırlamakamacıylaböylebahçelerinyanınafarmasötiklaboratuvarlardainşaedildi.Gohory’ninölümündensonrabahçesigerilemeyebaşlamışsadaoalanın,Montpelliermodelinegöreyenidenşekillendirilmesinekararverilmiştir. Montpellier’de eski bir tıp fakültesi vardı ve Fransa Kralı IV. Henri (1553-1610), 1593yılındaoradabirbotanikbahçesikurdurmuştu.1626yılındaKralXIII.Louis’nin(yön.1610-1643)JeanHeroard(1551-1627)veGuydelaBrosse(1586-1641)adlıikiözelhekimi“JardinRoyaldesPlantesMedicinales”i kurdular. Bahçenin adından açıkça anlaşılacağı üzere, kuruluşu farmasötik amaçlı idi.BahçeilkbaştaBrossetarafından1635’ekadaryönetildi.Bahçeninondanikisonrakiyöneticisi,büyükbilgin Buffon Kontu George-Louis Leclerc (1707-1788) oldu ve Buffon, “Jardin du Roi” (KralınBahçesi) adını verdiği bu bahçeyi 1739’dan 1778’e dek yaklaşık kırk yıl boyunca yönetti. “Jardin duRoi”ya,oradaeğiterekeczacıyetiştirmegöreviyüklendi.Odönemdeeczacılık,eğitimiyapılanbirmeslekidi. Her ne kadar farmasötik bilimi yüksekokul eğitiminde işleniyorsa da, bu yolu izlemek zorundadeğildi.Eczacılar,“JardinduRoi”dakurslarakatılarakdayetiştirilebiliyordu.Bunedenle “Jardin duRoi”da,biryüksekokulunkinebenzerdüzenlemeyegidildi.Sonunda“gardeetdemonstrateurducabinetduRoi”gibiçoközelgörevnitelemeleriortayaçıktıvekısazamaniçindedebumevkilerdeprofesörleristihdamedilmeyebaşlandı.Burada“profesörlük”makamınınkonumu,“demonstratörlük”makamınagöredaha yüksekteydi. Zamanla özel konferanslar vermek üzere konferansçılar da organizasyonda yerlerinialdı.3

HekimJohannJakopWepfer(1620-1695),tasarlananbirilacınfarmakolojikyadatoksikolojiketkilerikonusunda,ilkolarakhayvandeneyleriyoluylaböylesietkilerindoğrulanmavekanıtlanmailkesiniortayaatmıştır.

KimyacıvemineralogMartinHeinrichKlaproth’un (1743-1817) farmasötikuğraşları arasında,1782yılında“NeueBeiträgezurNatur-undArzneiwissenschaft”(Doğa-veEczacılıkBilimineYeniKatkılar)adlıdergideyayımlanan“GeschichtederBestuscheffschenNerventinktur“(BestuscheffSinirTentürünün

Tarihi)başlıklıyazısındansözetmekgerekir.Bugizemlimaddeyi,RusmareşaliKontAlexeyPetrowitschBestuscheff(1686-1760),birisarı,diğeribeyazrenkteolmaküzereikiçeşithalindevebüyükmiktardaüretmiştir.Dahasonramareşalinbiryaveri,ilacıntentürünün(alkoldekiçözeltisinin)üretimgiziniFransızgenerali La Mott’a satmış, o da “General Mott’un Altın Damlası” adı altında ticarete sürmüştür.BestuscheffveLamottedamlalarınıninatçıhastalıklarıgidermeyadafrenlemekonusundakiünü,ayrıcadaozamanınkimyasıaçısındanbusarıdamlalarıngüneşışığındarenginiatmasıvegölgedeyenideneskisarırenginialmasışeklindekiyepyenigörüngüsü,kısazamandahekim,fizikçivekimyacılarındikkatleriniüzerlerine çekmiştir. Bu tentürlerin bileşimlerini bulmak üzere analize yönelinmişse de başarılıolunamamıştır. Söylendiğine göre 1731 yılında Kral XV. Louis (yön. 1715-1774), 20 şişe “LamotteDamlası”nı, bir süvari birliği aracılığıyla, gut (damla, nikris) hastalığı nedeniyle ayaklarından rahatsızolan Roma’daki papaya gönderdi. Fransa’da, bu gizemli tentürün içinde altın bulunduğu söyleniyordu.Açıkgözkimyacılar“altındamlasının”gizinianalizleryoluylaçözdüklerinde,sarıtentürün,fazlacaalkoliçindedemirvetuzasitininseyreltikçözeltisiolduğunu,beyaztentürünisealkoldışında“tatlıbirasitin”zayıfbirçözeltisini içerdiğinianladılar.Klaprothbukonudapekçokdenemeyapmış, tuzasiti içindekiderişikçözeltilerindendemirieterleözütlemiş(ekstrakteetmiş)veeterliçözeltiyialkollekarıştıraraksarıtentürühazırlayabilmiştir.63

Johann Wolfgang von Goethe’nin (1749-1832) yaşadığı çağın en saygın Alman eczacılarından biriJohannBartholomäusTrommsdorff(1770-1837)idi.Trommsdorff,1793yılındatemeliniattığı“JournaldePharmacie fürAerzteundApotheker“ adlı dergiyoluyladoğabilimsel eczacılık eğitiminiyazınsalolarakgeliştirmeyiveeczacılığındüzeyiniuygulamaalanındaiyileştirmeyidenemiştir.Erfurt’ta1795’tebir okul kurmuş, burada öğrencilerine yalnızca el yeteneği öğretmeyip ayrıca doğa bilimi eğitimi devermiştir.47“Kimyalaboratuvarlarınınbabası”diyenitelenenJustusvonLiebig(1803-1873),1831’denitibarenPhilippLorenzGeiger’in(1785-1836)“MagazinfürPharmazie”adlıdergisinde,yabancılarınincelemeleri üzerine alışılmadık keskinlikte eleştiriler yazmıştır. Bu dergiden yola çıkarak Liebig,“AnnalenderChemieundPharmacie“adlıdünyacaünlüderginin1832yılındanitibarenyayımcılarındanbiriolmuşvebudergi,yarımyüzyılboyudünyanınenönemlikimyaveeczacılıkdergisiolmuştur.

İlginçbirnokta,OsmanlıDevleti’nindebaharatithalatçısıolmasınavebumalındünyaticaretinielindetutan Hollanda’nın hem Osmanlı’ya hem de Avrupa’ya baharat satmasına karşın, ortalama FransızvatandaşınıngözündebuzenginliğinkaynağınınTürkiyeolarakgörülmesinindevametmesidir.Baharatınen yaygın kullanım alanı ilaç yapımıydı. 18. yüzyılda bilimsel tıp, henüz emekleme aşamasındaydı.Osmanlı ülkesinde “Yunanî tıb” diye anılan ve uygulanan Eski Yunan tıbbı Avrupa’da da henüzgeçerliliğini korumaktaydı. Eski Yunan’a büyük bir hayranlık duyan Fransızlar, eski tıp bilgilerininmirasçısı olarak, şimdi o toprakların sahibi olan Türkleri görmekteydiler. Bu konudaki düşünceleri okadarköklüydüki,Fransa’daeczacılarınilaçlarınakoyduklarıvekökenbelirleyenetiketleriniçinde,eğerilacın hammaddesinin Türkiye kökenli olduğu belirtilmişse, bu onun tedavi edici niteliğinin yeterligüvencesisayılmaktaydı.59

Batı’da kullanılan Doğu kökenli ürünler, nispeten ender minerallerle hayvansal ve bitkiselhammaddelerin zengin bir grubu idi. Rönesans döneminin müstahzar, kullanım yeri ve kullanımbiçimlerinielealanbilimselkitaplarındayeralanDoğukökenliyaygınmaddelerşunlardı:59

Mineraller:Şap,boraks,zincifre,kireç,bitüm,kükürt,kilermeniyadaErmenibolusu(“bolusrubra /bolusermenes/bolusarmenicus/bolusArmeniae”),antimon,incivedeğerlitaşlar(bunlaröğütülerekkimi ilaçlarda kullanılmaktaydı). Bunlardan Ermeni bolusu, demir oksit içeriği nedeniyle, “Terrasigillata”yabenzer şekildeboyamaddesi (aşıboyası)olarakvemerhemyadayakı şeklinde şifa aracıolarakkullanılırdı.

Hayvansalürünler:Misk (Lat. “muscus”), balmumu, esmer/gri amber, deniz kabukları, kırmız böceği(boyaiçin),mercan,maroken(deri);

Bitkisel ürünler: Çeşitli reçine ve sakızlar, kitre, karabiber, zencefil, hindistancevizi, safran, tarçın,karanfil, kına, kâfur, arap reçinesi (arapsakızı), sandal ağacı, günlük, şeyhhorasani, sinameki, çayırmantarı,kimyon,havacıva, ravent,sarısabır (“aloe”)odunu; indigo,mazı, safrancık,kızılkökgibiboyamaddeleri;kahve,pirinç,hurma,kurumeyvelergibigıdamaddelerivemüstahzarat.

Avrupa’daeczacılarınçeşitlitıbbîmaddelerisaklamaküzerekullandıklarıkaplardan,ilkolarakfayansve seramikler akla gelmektedir ve kökensel olarak İran kaynaklıdır. 14. yüzyılda İspanya’da bunun ilkAvrupaörneklerigörülmektedir(ŞEKİL33).Mayorka(Mallorca)Adasıüzerinden“hispano-mauresque”(İspanyol-Morisko) fayans kaplarOrta İtalya’ya satılmış ve orada özellikle Faenza kentinde kopyalarıyapılmıştır(“fayans”sözcüğü,“Faenza”kentininadındangelmektedir).Araplardankazanılançömlekçilikbilgisi, evsel ve ticarîmal üretimi bağlamındaFaenza’dan ilkinPalermoveVenedik’e, daha sonra daLyonveAnvers’e(Antwerpen)yayılmıştır.47,64

ŞEKİL33.13.yüzyılİspanyoleczanesi:TümOrtaçağminyatürleriiçindeburesim,erkeneczacıkaplarınınbiçimselzenginliğininengüzelgörünümünüverendir.Altıadetkemerinaltında22kapgörülmekte,bunlararasındaşişeler,albarellolar,amforalar,testiler,ahşapkutular,vazoşeklinde,şişkinkarınlıvesilindirikeczaçömlekleriyeralmaktadır.Kaplarınhemenhemenhepsiboyalıdır.Sağtaraftayereoturmuşhaldekihekimidrargözlemiyaparkenensoltaraftakiçırak,ikikulplubasitbirMağriptipihavaniçindeherikielindekibirerhavaneliileçalışmaktadır.Eczanetaşduvarlaçevriliolupçatısıkiremitlekaplıdır.Ortadayeralansatrançtahtasınıneczaneilebirilgisiyoktur.Buelyazmasısatrançoyunuileilgiliolduğundanresmintamortasındabusahneyeyerverilmiştir[“Bilge”

(elSabio)Alfonso(1221-1284),Librodeajedrez,dadosytablas,1283,BibliotecadeEl-Escorial,Madrid).42

İtalyan fayansları özellikle çok renkli olarak boyanmış olup hem genel kullanımlı çömlekler hem deözeldebasiteczaların(“simplicia”)vekarışımeczaların(“composita”)konacağıkaplarolarakticarettekullanım alanı bulmuştur. İtalyan fayanslarının benzerleri 1530’larda Nürnberg’de, 1600’lerde iseAnvers’de taklit edilmiştir. Anvers çömlekçi ürünleri beyaz zemin üzerine kobalt mavisi süslemeleriçermekteveboyamaüzerinekalaysırısürülmekteolupbuteknik,17.yüzyılortalarındaözellikleDelft(Hollanda)üretimleritarafındandevralınmıştır(ŞEKİL34,ŞEKİL35).47

ŞEKİL34.FloransayadaFaenza’dan,fayanseczacıibriği:“AQ(UA)DIPORCHICHA”(biberiyesuyu)(1500yılıdolayı).32

ŞEKİL35.CastelDurante’denfayansalberello:“DIALTEA.CO.CER”(balmumluağaçhatmisimerhemi)(1530yılıdolayı).32

Kap olarak “albarello”nun (çoğulu “albarelli”) yanı sıra ibrikler (çoğu kez şuruplar için), şişeler(damıtıksularınkorunmasıiçin)yadadeğişikşekillikullanışlıkaplarkullanılmıştır.1708yılındaJohannFriedrichBöttger (1682-1719) tarafından beyaz porseleninAvrupa’da rastlantıyla geliştirilmesi, kendiuygunözellikleriyoluylaeczalarınkorunmasıamacıylakapyapımındafayansüretimininyerinegeçerekonugeriletmiştir.47

Fayansveporseleninyanısıraeczanelerdeeczalarınsaklanmasıiçincamkaplardakullanılmıştır.Camher ne kadar erken yüksek kültürlerce bilinmekte ise de, kap malzemesi olarak ilkin Romaİmparatorluğu’ndabelirginbiçimdekullanılmıştır.17.yüzyıldaiseüzeriboyanmışveyalnızcaeczacılıktakullanım için üzeri yazılmış olan kaplarla karşılaşılmaktadır. Çoğu açık renk, saydam ve renksiz camkapların boyanmasında ilkin soğuk boyama tekniği kullanılmıştır. Daha sonraları mine (emaye)boyamacılıkgeliştirilmişolupbundametaloksitboyalardüşüksıcaklıkısıtmasıylaeritilerekcamyadaseramikyüzeyinekimyasalyollabağlanıyordu(ŞEKİL36).47

ŞEKİL36.MainzMohrenEczanesi’ndenminesüslemelidörtköşecamdaneczanekapları(1750yılıdolayı)(DeutschesApotheken-Museum,Heidelberg).47

Bunlarındışında,eczaların saklanmasındaahşap,gümüşbeyazı renkteparlakvesağlamyapılıkalay-antimonalaşımı(İng.“pewter”,Alm.“Zinn”;“Britanyametali”)veayrıcagümüşkaplardakullanılmıştır.

Kurutulmuş bağalar (kaplumbağa kabuğu) romatizmal eklem iltihaplanmalarında, enfeksiyonhastalıklarında, sarada ve kalp yetmezliğinde kullanılmıştır. Eczanelerde kap olarak kullanılanmalzemeler arasında tornalanmış silindirik ahşap kaplar, hasır kutular, az sayıda olmak üzere kurşun-kalayalaşımlıyadagümüşkaplar, cam,boynuz,kumtaşı, porselen, ayrıca fayans, çömlek, sert çömlekkaplar yer almaktaydı. Eczacı her ilaca ve hammaddeye uygun düşecek şekilde bu kapları ayrı ayrıseçerekiçlerinidoldururdu.Emziklikaplar(Fra.“chevrette”) içindeşuruplar,balveyağlarsaklanırdı.Bunlarınyalnızcabir tarafındasapbulunur, tekelle tutularakrahatbirşekildekullanılırveötekiyandaemzikşeklindedökmeağzıyeralırdı.Albarello,karınkısmıdaraltılmışyüksekboydasilindirebenzerbirseramik kap olup merhem ve kıvamlı maddeler için uygundu ve ince belli orta yerinden kolaycatutulabilmekteydi. Bu kap şekli Arap tıbbına özgü olup Haçlı Seferleri kanalıyla Batı Avrupa’yageçmiştir. Albarello, İslâm ülkelerinin eczacılık tarihi üzerine olan güçlü etkisinin bir belgesidir. Butarihsel ilişkiler, “albarello” nitelemesinin deFarsça kökenden türetilmiş bir terimolarakArapça ilaçkavanozu ya da merhem kabı anlamına “al-barniya / al-barani” teriminden türetildiğini ortayakoymaktadır.Başkaca tipikeczakapları “damıtık sular”, eliksirlerve tentürler içinkullanılandörtköşeşişeler;merhemler,afyonluilaçlar,şekerlemeler,balsamlar(pelesenkağacıyağındanyapılmayumuşatıcıkrem) ve ağda ve macunların saklandığı boru şeklinde büyük çömleklerdir. Şeker ve şekerlemelerkökende bir şifa aracı olarak düşünüldüğünden, değer verilen tatlı yiyecekler, eczanelerin satışimtiyazındayeralıyordu.Şekerlemelerdeözelliklemideyigüçlendirenlervesindirimidüzenesokanlarönplanda bulunuyor ve kuru halde, şurup halinde ya da şekerleme haline getirilmiş zencefil çubuklarıhalindehazırlanıyordu.61

Drog(<Fra.“drogue”:kurutulmuşot;müstahzar,ecza;bellibiramaçlakullanılmaküzerehazırlanmışilaçkarışımı)veegzotik(yabancıl)ürünlereilişkinolarak18.yüzyılınbüyükdönüşümü,Batılıgüçlerinmümkünolduğuölçüdekendiçıkarlarıdoğrultusundasömürmekiçinaceleettikleri“YeniDünya”danvekolonilerdengelenürünlerin,çoğuzamanAkdenizbölgesiürünlerininyerinegeçmesinenedenolmuştur.Budeğişim,1730’luyıllardayaşanmıştır.59

19.yüzyılbaşındanitibarenbilimselkimyanınsıçramayapmasıilebirliktedoğabilimselaraştırmalarınbiçimlediği bilimsel eczacılık, belirli ilaçların fizyolojik etkilerinin hangi etken maddedenkaynaklandığınıbelirginbirbiçimdesaptayacakşekildegelişmegöstermiştir.Buetkenmaddelersürekli

artansayıdasafhalleriyleyalıtılarakelegeçirilmişyadasentezlenereküretilmiştir.61Morfinsafkristalhalinde 1805 yılında Alman eczacı FriedrichWilhelm Adam Sertürner (1783-1841) tarafından afyonbitkisinden yalıtılmıştır. Sertürner bu bileşiği, uyku tanrısı Hypnos’un üç bin çocuğundan biri olanMorpheus’unadından“morphium”olarak adlandırmış vebu addaha sonraünlükimyacı Joseph-LouisGay-Lussac’ın (1778-1850) önerisine uyularak “morphine” (morfin) biçimine dönüştürülmüştür.Sertürner, afyondan yalıttığı bu alkaloidi ilk olarak 100mg’lık dozlar halinde kendisi ve üç arkadaşıüzerindeuygulamıştır.

“Farmakoloji” sözcüğü,Yunancaözgünanlamı“zehirbilimi”demekolup18.yüzyılda tıptanayrıbirmeslekolarakgelişmiştir.EczacıRudolphBuchheim(1820-1879),ilkolarak1847’deEstonya’nınTartukentindeki Dorpat Üniversitesi’nde farmakoloji enstitüsü kurmuş, böylece farmakolojinin bağımsız birbilim dalı olmasının yolunu açmıştır. Çağdaş farmakolojinin kurucusu olarak Oswald Schmiedeberg(1838-1921)kabuledilir.Onun temeleseriOutlineofPharmacology (EczacılıkBilimininAnahatları)(1878) adını taşır ve Schmiedeberg 1885’te hipnoz aracı olarak üretanı uygulamıştır. Farmakolojizamanla, özellikle biyokimya ve fizyoloji gibi dallarla yakın ilişki içinde olmuştur. Schmiedeberg,öğrencileriylebirliktefarmakolojininsaygınbirkonumaulaşmasınısağlamıştır.65Yapı-etkiilişkisi, ilaçalımı, seçimli-zehirlilik gibi temel kavramlar, İskoçya’da T. Frazer (1841-1921), İngiltere’de JohnNewportLangley(1852-1925)veAlmanya’daPaulEhrlich’in(1854-1915)öncüçalışmaları ileortayakonmuştur. İngiltere’de Alexander J. Clark (1885-1941), 1920’lerin başlarında ilaç-reseptöretkileşmelerine kimyasal kinetik biliminin “Kütle Etkisi Yasası”nı uygulayarak reseptör kuramınıbiçimlendirmiştir. Schmiedeberg ile iç hastalıkları hekimi Bernhard Naunyn (1839-1925), birlikte ilkfarmakolojidergisininyayımınıbaşlatmışlardır.Schmiedeberg’inlaboratuvarındaçalışanve“AmerikanFarmakolojisinin Babası” olan John Jacob Abel (1857-1938) 1909’dan günümüze dek yayımı süren“JournalofPharmacologyandExperimentalTherapeutics”adlıdergininkurucularındanbiriidi.

>Amerika’da ilk eczacılık okulu 1821’de Philadelphia’da açılmıştır. Georg Urdang (1882-1960)Amerikan Eczacılık Tarihi Enstitüsü’nün kurucusudur.Eczacılık alanında üstün çalışma yapanlaraverilmeküzere1952yılındanberionunonuruna“GeorgUrdangMadalyası”tesisedilmiştir.

Tıbbî olarak kullanılan ürünlerin sağlanmasını güvencelemek için tıbbî bitkiler yalnızca hasatzamanındadeğil,yılboyu,bitkiyikurutarakyadabitkiselyağveyaalkoliçindesaklayarakkullanılabilir.Bir bitkinin ya da bitkisel veya hayvansal ürünün kurutulması “drog”u verir. Günümüzde ise “drog”sözcüğü, genelde farmakoterapide kullanılan kimyasalmadde anlamında kullanılmaktadır.Alkol içindesaklanan bitki kısımları “tincture” (tentür) adını alır. Bu işlemde farmakolojik açıdan etkili olanbileşenler,alkolyardımıylabitkidendışarıçekilir(özütlenir).Tentürler,bitkideyadahamdrogdamevcutolanmaddelerintümünüiçermez;yalnızcaalkoldeçözünebilenleriiçerirveörneğinsudaçözünüpalkoldeçözünmeyenleriiçermez.

Farmakolojikaraştırmaalanlarıilaçetkimekanizmaları,ilaçlarınhastalıktedavisindekullanımıveilaçyan etkilerini saptamayı kapsamaktadır. Eczacılık, ilaçların kaynakları, doğası, özellikleri vehazırlanmasını kapsayacak şekilde tıp biliminin bir dalı olan “materiamedica”nın bir alanıdır. Yeniilaçlarınkeşfindevetedaviedicideğerdekiorganikbileşiklerinsentezlenmesindeeczacılar,kimyavetıpmesleğiilebirliktesorumlulukpaylaşırlar.65

Birbitkiyadadrogdanetkinbileşenlerinyalıtılmasındakiamaçlarşunlardır:

1)Etkinbileşenlerintanısı,

2)Herbirbileşeninbiyolojiketkilerininanalizi (farmakodinamik)veonlarınbedendekiakıbetlerinin

analizi(farmakokinetik),

3)Kimyasalsafbileşenlerinterapötikkullanımdakikesinvesabitdozajınınbelirlenmesi,

4)Onlarınkimyasalsentezolanaklarınınaraştırılması.

Sonunda farmakolojik özellikleri en iyileştirmek üzere özgün bileşenlerin türevleri sentezlenebilir.Üretilenürünklinik-öncesitestlerdenvekliniktestlerindengeçtiktensonra,yasalüretimizinlerialınarakkullanımasunulabilir.

PARACELSUS’UN“SIGNATUR”(İŞARET/BENZERLİK)ÖĞRETİSİ

Paracelsus (1493-1541), tedavi konulu “Signatur“ öğretisini biçimlendirmesiyle ünlenmiştir. Buöğretininkapsamı:

•Tedavidekullanılanmalzemeileinsanorganıarasındakibenzerlik,

•Yüzşeklivedavranışolarakinsanileözelbirhayvanarasındakibenzerlik,

•Kullanılacakdrogilehastalıkbelirtileri(semptom)arasındakibenzerlik,

• Sağlıklı bir insanda özel bir hastalığın belirtilerini üretebilecek bir drogun, hasta insandaki aynıbelirtileritedavietmeküzerekullanılması,

şeklindebelirlenebilir.

“İşaretler öğretisi”nin Çin’den kaynaklandığı sanılmaktadır ve EskiMısırlılar tıp bilgilerinde böyleişaretlertüretmişlerdir.“İşaretleröğretisi”evrenselolupbunailişkinbilgilereEskiAsya,KlasikYunan,OrtaçağAvrupaveKolomb-öncesiAmerika tıbbîbilgilerindederastlanmaktadır.DioskoridesMateriamedica’sında boğanotu / kaplanboğan (“Doronicum scorpiodes“) bitkisini betimledikten sonra onunşekline ve tedavide kullanıldığına dikkat çekerek köklerinin akrep kuyruğuna benzediğini belirtmiştir.Paracelsus bu kurama ilişkin gözlemlerini Supreme Mysteries of Natura (Doğanın Üstün Gizemleri)(1656)adlıeserindetoplamıştır.66

Çeşitli toplumlar bitkilerin biçim ve renklerini insan organları ile ilişkilendirmiş ve onları belirlihastalıklar içinkullanmışlardır.Bunagöreörneğin sarıkökveparlak sarı renkli safran, safrakesesivekaraciğer rahatsızlıklarında etkili olmalıdır. Paracelsus (1493-1541), 18. yüzyıla dek gündemde kalanişaretler öğretisinin önde gelen bir uygulayıcısı idi. Paracelsus’un “işaretler” (Alm. “Signatur”)öğretisine göre her bir bitki, kendi “işaret” ya da “belirtke”sine (Alm. “Signum”) sahiptir ve “Doğa,yarattığıherşeyi,ondagizlemekistediğinitelikleringörüntüsüilebiçimlendirir”.Bitkiningörünümü,rengi,kokusuyadayaşadığıçevre,onuntıbbîkullanımıkonusundabilgiverirveetkiliolacağıorganyadahastalıkla“benzerlik”(Alm.“Signatum”)taşır.Bunagöre,örneğintümsarınesnelersarı/yeşilsafraya,tümkaranesnelerkarasafraya,tümbeyaznesnelerisebalgamaiyigelir;kanhastalıklarınıntedavisindekullanılacakbitkilerkırmızırenklivesarılığıtedavidekullanılacakbitkiler,kadifeçiçeğivekarahindiba(radika)çiçeğigibisarıçiçeklibitkilerken,kalprahatsızlıklarınakarşıkullanılacaklarisehercaimenekşegibi çiçek yaprakları kalp şeklinde olanlardır.28 Yine buna göre, örneğin göze benzeyen bir bitki olangözotu /gözlükotu (“Euphrasiaparthenium”), göz hastalıklarını tedavi eder; kanotunun (“Sanguinariacanadensis”) gövdesinden elde edilen kırmızı renkli özsuyu kan hastalıklarının tedavisindekullanılmaktadır ve ona bu adın verilmesinin nedeni, kanamayı başka herhangi bir ottan daha iyidurdurmasıdır; nar çekirdekleri ise dişe benzedikleri için diş ağrılarına karşı kullanılabilir. AncakParacelsus, ilaçların işaretleri üzerine kapsamlı bir öğretiyi ortaya koyamamış ve bu işi, 17. yüzyılbaşındaOswaldCroll(1560-1609)gerçekleştirmiştir(ŞEKİL37).67

ŞEKİL37.İşaretleröğretisinegöre,sırasıylakulak,diş,gözvesaçileeşleştirilenbitkiörnekleri:“Dışsalbenzerlik,tedaviedicietkiyiişareteder”.67

Paracelsus’agöreneredebirhastalıkvarsa,orada,dışgörünümü,hastalığınbelirtilerinekarşılıkgelenbir şifalı bitki bulunmalıydı. Benzerlik öğretisine göre ciğerotunun (“Hepaticae”) 3-loplu yapraklarıkaraciğeri,cevizağacının(“Juglansregia”)meyvesiolanceviziçibeyni,haşhaşkapsülüisebaşıişaretederdi.Bubenzerliklernedeniyleciğerotusarılıkhastalığında(“hepatitis”),cevizakılhastalıklarıilebaşve migren ağrılarında, incir gibi beyaz bitki özü içeren bitkiler süt salgısını artırıcı olarak, boğumlugörüntüsündenötürübambuomurgahastalıklarında,sarırengindenötürüaltınsarılıkta,beneklitaşlariselekeli hastalıklardakullanılmalıydı.Eskiçağda ise insanlar cevize “Zeus’unpalamutları” derler vebaştanrınınhayalarına (testis)benzetirlermiş;bubağlamdaetimolojikaçıdanLatinceceviz (“juglans”) ileİngilizce salgıbezi (“glands”) sözcükleri arasındaki benzerliğe dikkat çekilmektedir. Devedikeni(“Silybummarianum”)böğürsancısınavebatıcıdiğerağrılara,kılıçotunun(“Hypericumperforatum”)delikli yaprakları (gerçekte ise ışığa tutulduğunda bunların delik gibi görünen yağ birikintileri olduğuanlaşılır) bıçakyaralarına, kırlangıçotunun (“Chelidoniummaius”) sarı renkli sütlü özsuyu vemerzagînergisinşarap içindekaynatılmışsarıçiçeklerisarılıkta,kırmızıyakıotu ise içvedışkanamalarakarşıkullanılabilirdi. Taşkıranotu (“Semen saxifragae”), mesane taşlarını çözmeliydi. Orkidenin (“Orchisrubra”) kök yumruları, adından da anlaşılabileceği üzere afrodizyak olarak geçerliydi; çünkü onlar,testise benzer yapıya sahiptiler (bitkinin adı da bu benzerlikten gelmektedir: “Orchis”: testis; bitkinin“Orchis mascula” türünün Arapça adı: “husyet el-sa’leb”: tilki taşağı). Gut hastalarının ayak başparmaklarının şiş ve kızarık şeklini andıran çiğdem soğanı, söz konusu hastalığın en etkili ilacıdurumundadır.61, 68 Bu örnekler çoğaltılabilir: Kız kalbi (“Dicentra cucullaria”) bitkisinin kalpşeklindeki pembe çiçeklerinin kalp-damar hastalıklarına iyi geleceği, lohusaotunun (“Aristolochiaclematitis”)uterusabenzerkıvrıkçiçekleriningüçdoğumlarıkolaylaştıracağıverenkanalojisinedeniylekadıntuzluğu(“Berberisvulgaris”)bitkisininodunsugövdesininsarı renklikabukkısmı ilezerdeçöpün(“Curcumalonga”)toprakaltıgövdesindeneldeedilensarırenklitozunsarılıkhastalığınıtedaviedeceğiumulmaktaydı.69

OrtaçağinsanınesnelerarasındabenzerlikleraramışvebunlarıTanrı’nınişaretleriolarakyorumlayıp“Signatur” diye adlandırmıştır. Bu “Signatur” (işaret, imza), “görünmez Tanrı’nın izi, yaratıcınınyaratılanüzerindekigölgesiveresmi”idi.AvrupalısimyacıOswaldCroll’unLatincebiryazısındaşuifade yer alır: “’Signatur’, karşılıklı bir benzeştirme, bitkilerle beden kısımları arasındaki bireşleştirmedir, sempatidir”. Bu konuda en iyi bilinen örnek haşhaş kapsülü olup, onun, üzerine taçyerleştirilmiş kafa şeklindeki yapısı, haşhaşın insanın kafasına ve beynine olan hükümranlık etkisinigösterir (afyon çekenin kafayı bulması!). Mineral maddeler de böylesi işaretlere sahiptir. Mağarasarkıtlarıtozhalineöğütülürve1drahmi/dirhem(~3,7gram)kadarıkullanıldığında,tersökücüolarak

etkisini gösterir. Buradaki benzeşim (analoji), sarkıttan akan damlalarla, akan ter damlaları arasındakuruludur.Ayrıcasarkıt(stalaktit),damlayankireçlisudankireçtaşınınkatılaşmasıylaoluştuğundan,sarkıttozu,kemikiyileşmesinidehızlandırmalıdırdüşüncesiylekemikerimesindevedamla(gut)hastalığındadakullanılmıştır.2Eresos’luTheophrastos,DioskoridesveGalenosgibiklasikyazarlarınyanısıraİslâmdünyasının İbn Sina,Musa ibnMeymun (“Maimonides”), İbn el-Baytar, el-Kazvinî ve Şemseddin el-Usmanî’nin(14.yüzyıl)eserlerinde,Davudel-Antâkî’nin(1541-1599)TezkiretuUli’l-Elbâbve’l-Câmili’l-Acebel-Ucâb (AkılSahiplerineNotlar,BilinmeyenlerinveTuhaflıklarınDerlenmesi)adlıeserindeve Fra Francesco Suriano’nun (1450-1529) Traité sur la Terre Sainte (Kutsal Topraklar Üzerineİnceleme) (1524) adlı eserinde Ortaçağ’da Ortadoğu’da “işaretler öğretisi” bağlamında kullanılandroglara ilişkin ipuçlarına rastlanmaktadır. Bu bilgiler, aşağıda çizelgeler halinde sergilenmiştir(ÇİZELGE2,ÇİZELGE3,ÇİZELGE4):66

ÇİZELGE2.“İşaretlerÖğretisi”bağlamındaOrtaçağ’ınbitkiselkökenlidrogları

Yaygınadı Türadı Kullanılankısmı İlgilihastalık Benzerlik

Kasıkotu Agrimoniaeupatoria Çiçekleri,yaprakları Sarılık Renksel:sarı

Oğulotu Melisaofficinalis Yaprakları Kalbigüçlendirici Kalp

Aslanağzı Antirrhinummajus Çiçekleri,kökleri Kuduzhastalığı Köpekbaşı

Mercanşakayığı Paeoniamascula Kökleri,çiçekleri Kanamalar Renksel:kırmızı

Hodançiçeğitohumu

Buglossoidesarvensis Tohumları İdraryollarıtıkanıklığı Taş

Kadıntuzluğu Berberiscretica Yaprakları,tohumları Sarılık Renksel:sarı

Sığırkuyruğu Verbascumspp. Kökleri,çiçekleri Gözrahatsızlıkları Gözkızarmasınayolaçar

Orkide Orchisspp. Yumruları İktidarsızlık Testislerebenzerlik

Kaplanboğan Doronicumscorpiodes Kökleri Hayvansokmasıvezehirlerekarşı Kökleriakrepkuyruğuna

benzer

Gelincik Glauciumcorniculatum

Çiçekleri,yaprakları Gözhastalıkları,kızarıklıklar Renksel:kırmızı

Ravent Rheumspp. Kökleri Karaciğer,böbrek,göğüsvemiderahatsızlıkları

Yapraklarınıniçorganlarabenzerliği

Erihagülü Anastaticahierochuntica Gövdesi Doğumenfeksiyonları Doğumsüreci

Baldırıkara Adiantumcapillus-veneris Yaprakları Saçsorunları Renksel:sarı

Dikenlikatırtırnağı Calicotomevillosa Çiçekleri Sarılık Renksel:sarı

Sumak Rhuscoriaria Meyveleri Kanamalar Renksel:kırmızı

Ceviz Juglansregia Tohumları Başağrısı İnsanbeyninebenzerlik

Yabanitigülü Rosacanina Meyveleri Kanamalar Renksel:kırmızı

ÇİZELGE3.“İşaretlerÖğretisi”bağlamındaOrtaçağ’ınhayvansalkökenlidrogları

Yaygınadı Türadı Kullanılankısmı İlgilihastalık Benzerlik

Mürekkepbalığı Sepiaspp. İskeletkısmı Dişbeyazlatmada Renksel:beyaz

Mercan Tubiporamusica Gövdesi Kanamalar Renksel:kırmızı

Ateşböceği Lampyrisspp. Gövdesi Gecekörlüğü Işık

ÇİZELGE4.“İşaretlerÖğretisi”bağlamındaOrtaçağ’ınmineralkökenlidrogları

Yaygınadı Türadı Kullanılankısmı İlgilihastalık Benzerlik

Hematit Fe2O3 Tozhalinde Kanamalar Renksel:kırmızı

“Yahuditaşı” Cidarisspp. Taşlaşmışkısmı İdraryollarıtıkanıklığı Taş

Beyazkil Kaolin Tozhalinde Solunumgüçlüğüsorunları Renksel:beyaz

Son çizelgede geçen droglardan “Yahudi taşı”, deniz kestanesinin taşlaşmış kabuk ve dikenlerindenoluşmuşolupRoma çağındanberi bu adla anılmış ve işemegüçlüğüne karşı ilaç olarak kullanılmıştır.Beyaz kile (kaolin) ise Ortadoğu’da çoklukla mağaralarda rastlanıyordu. Ortaçağda Bethlehem’deki(Beytüllahim) bir mağaradan sağlanan kalsiyum nitrat bileşimli beyaz bir tuz (“galactite”), Hz.Meryem’in taşlaşmış sütü sayılarak onun kutsal kalıtı olarakOrtaçağda değer verilmiş, örnek kitlelerikiliselerdekorunmuş, batılı tüccarlarınkayıtlarında “Meryem’in sütü /Bakire’nin sütü” adı altındayeralmış ve genelde Müslüman ve Hıristiyan kadınlarca ilaç olarak kullanılmıştır.66 Benzer biçimdeİsviçre’nin ortasındaki Pilatus Dağı üzerinde yer alan Lucerne Gölü’nde bulunan kalsiyum karbonat(kireçtaşı) birikintileri, yerliler tarafından “ay sütü” diye adlandırılmış ve eczacılar tarafındanpazarlanmıştır.Bununtozu,hekimlertarafındanülsertedavisindekullanılmışvegöğüslerigeliştiripannesütünüartırdığıdüşünülmüştür.

Bu bağlamda bizde günümüzde bile Doğu Anadolu’da sarılık hastalığına yakalanan bebeklerintedavisinde“sarıkundağasarma”,“altınsuyundayıkama”yadaküçükbirparça“sarıkehribaryutturma”gibi yöntemler hâlâ kullanılmaktadır. Paracelsus’tan bir yüzyıl sonra İngilizNicholasCulpeper (1616-1654), bitkisel tedavinin Eskiçağ’a ilişkin “astrolojik” yüzünü yeniden canlandırmıştır. Astrolojikotacılar, bitkileri, zodyakın farklı işaretleriyle ilişkilendirmişlerdi. Onlar bedenin çeşitli kısımlarıüzerinde egemen olan işaret ve gezegeni belirleyip aynı astrolojik işareti taşıyan bitkiyi tanımlamaksuretiyleözelhastalıklarıtedaviyegirişmişlerdi.AncakdöneminFrancisBacon(1561-1626)veWilliamHarvey(1578-1657)gibibilginleri,bilimikurgusalsüreçtendeneyselsürecedönüştürmüşlerdir.Böylecebiyolojik ve tıbbî bilimler, öte yandan da otacılarla hekimler birbirinden ayrılmaya başlamışlardır.Bitkilerin sınıflandırmasına odaklanan ve işaretler ve yıldızlar bilgisini reddeden otacılar botanikbilimini oluştururlarken, Harvey’in kan dolaşımını Culpeper’in gezegen hareketlerinden daha yararlıbulan hekimler ise bilimsel tıbbı oluşturmaya başlamışlardır.28 Culpeper’in Latince’den İngilizce’yeçevrilenPharmacopoeiaLondinensis(LondraFarmakopesi)(1649)adlıeseri,ilaçlisteleriniveonlarınformülasyonlarınıiçermekteydi.Ancakonunbueseriİngiltere’deKrallıkHekimlerDerneği’ncedikkatealınmamıştır;çünküCulpeper,tıphekimiolarakdeğildedahaçokotacı-kökçüolaraktanınmaktaydı.49

Özellikle uzun dönemler boyunca bir sihir ve şifa aracı olarak kullanılan insan bedenine benzeryapıdakiadamotu,belkidebuörneklerinenünlüsüdürveyapısalşekliyledebağıntıkurularakafrodizyakolarak yaygın şekilde kullanılmıştır. Ona dayalı olarak hazırlanan aşk iksiri de, partnerin isteğinikamçılayacak yönde etki edecektir. Merkezî sinir sistemi üzerine etki eden adamotu kökü, cerrahiişlemlerdeuyutucuvenarkotikolarakdakullanılmıştır.61

İşaretler öğretisinde yalnızca şifalı bitkiler değil, hayvansal ve mineral maddeler de göz önüne

alınmıştır.Kırmızı renkteolanhematit (kantaşı)kanlı ishaldekandurdurucuyadaanemikhastalıklardakan üretici araç olarak geçerli sayılmış, turnabalığının toz haline getirilmiş sivri dişleri ise böğürsancılarınakarşıvebıçakyaralarınıtedavietmekiçinuygunbulunmuştur.61

İtalyan evrensel bilgin Giambattista della Porta (1538-1615),Physiognomonica (ya daDe humanaphysiognomonia) [İnsanFizyonomisi (İnsanlarıYüzBiçimlerindenTanımaBilimi)Üzerine] (1586)vePhytognomonica(BitkiFizyonomisi)(1588)adlıeserlerinde,Paracelsus’unhastalıktedavisikonusundageliştirdiği işaretler öğretisini daha da geliştirmiştir. Onun Liber de destillatione (Damıtma Kitabı)(1563) ve Liber de vinis (Şarap / Alkol Üzerine Kitap) (1563) adlı kitapları da bulunmaktadır. Buöğretinin önde gelen destekçileri arasında yer alan Jacob Böhme (1575-1624), Almanya’da Goerlitzkentindeyoksulbirayakkabıcıidi.25yaşındaikenderinlemesinemistikbirdurugörüye(“vision”)sahipolarakTanrıileinsanarasındakigerçekilişkiyiduyumsamış,kendidurugörüsününbirsonucuolarakDesignaturarerum(NesnelerinİşaretleriÜzerine)(1621)adlıeserinikalemealmıştır.“İlkAlmanFilozofu”olarak da nitelenen gizemci filozof JacobBöhme’ye göre bitkilerin şekli ile insan ve hayvanların yüzbiçimleri tanrısalkriptogramgibiydi. “İşaretleröğretisi”,daha sonra İngiltere’deWilliamCole (1762-1833)tarafındanaşırıboyutlarauzandırılmıştır.66

“YENİDÜNYA”DAN“ESKİDÜNYA”YAULAŞANECZALAR

Keşiflerçağı,Batı’lıhekimlerintedaviyöntemvearaçlarınıhemnicel(fazlamiktarlardakâfur,zencefilveraventgibiegzotikeczalar)hemdenitel(ozamanadekbilinmeyeneczalar)açıdanzenginleştirdi.16.yüzyılda bunlara,OrtaAmerika’dan getirilip İspanya’danAvrupa’ya sevk edilen “Guajaco” (guayak),“Jalapa” (calapa, “Exogonium purga”) ya da “Radix mechocannae” gibi yenileri eklendi; yanı sırabalsamlar, “Sarsaparilla” (“Smilax”, saparna, gıcırotu) Sevilla’ya sevk edildi. Kuzey Amerika’nıngüneydoğusundaİspanyollarveFransızlartarafındankeşfedilen“Sassafras”daeniyibilinenveençoktalep edilen yeni eczalar arasındaydı. Sasafra ağacı Güney Amerika yerlilerince ilaç yapımındakullanılıyordu. Sonradan ünü tüm Avrupa’ya yayılan sasafra çayı, saç dökülmesinden bedenselrahatsızlıklaradekçeşitliamaçlariçinherderdedevaolarakkullanılıroldu.Ünlüİngilizmatematikçisive gezgini ThomasHarriot (1560-1621)Admiranda narratio fida tamen, de commodis et incolarumritibusVirginiae(VirginiaSakinlerininSorunlarıveGelenekleri)(1588)[→İngilizce’de:ABriefeandTrueReportoftheNewFoundLandofVirginia(YeniBulunanVirginiaÜlkesiÜzerineKısaveDoğruRapor)adlıünlüeserindesasafradanşöylesözeder:“Tatlıbir tadasahipodunuvar.Guayakdenilenodundandahaetkilibirfrengiilacıolduğudeneylerlesaptanmıştır”.Sasafrayağıisekanıgüçlendiriciolarak çokça kullanıldı. Aromaterapi amacıyla kullanımı kesinlikle sakıncalı olan bu drogu insanlaryüzyıllarboyuantibakteriyelveantiviralaraçolarak,ayrıcaromatizmatedavisinde,sigaraalışkanlığınıbırakmada, sivilce ve cilt lekelerine karşı ve frengi tedavisinde rasgele kullanmışlardır. Sir WalterRaleigh (1552-1618), sasafra kökü ve odununun ticaretinden çok büyük bir servet kazanmıştır.Guayakodunu ticareti ise, Avrupa’nın ünlü tüccar ailesi Fugger’lerin tekelinde idi. Başka bir Amerikan eczamaddesiolankokayaprakları, tıpta ilkolarak19.yüzyıldakullanımagirdiveonunyapraklarından19.yüzyılda elde edilen kokain, günümüzde zararlı bir keyif maddesi halini aldı. Yerlilerin koka yaprağıçiğnemesi,onlarıTanrı’danuzaklaştırdığıvekokabitkisinin“cinlerinzevkmaddesi”olduğugerekçesiyleLima’lıyöneticilertarafından1563yılındayasaklanmıştı.Farmasötikolarakenönemlikeşifisekınakınabitkisi idi. Kınakına kabuğunun sıtma karşıtı etkisi, Avrupalılarca Cizvitler tarafından 17. yüzyıldaPeru’datanınmıştır.34

BernardinodeSahagún (1499-1550),CodexFlorentine (FloransaKodeksi) adı ile tanınan20 ciltlikHistoriageneraldelascosasdeNuevaEspaña(1558-1577)adlıeserinde,Meksika’dakullanılansanrıoluşturucu (halüsinojenik) bitkilerden söz etmekte olup bunlar arasında örneğinGüneyAmerika’da veKarayipler’de “coca”, “yopo / cohoba”, “ayahuasca” ve “San Pedro kaktüsü” gibiler bulunmaktadır.Benzerözelliktebirbitkiolankenevir(“Cannabissativa”)iseAmerika’yaAvrupa’dangötürülmüştür.

“YeniDünya”nınkeşfininAvrupa’yakazandırdığışifalıbitkilerşunlardır:2

•“Angostura”kabuğu(Venezuela,1759),

•“Kaskarilla”kabuğu(amberkabuğu)(GüneyAmerika,1670),

•“Kondurango”(EkvatorvePeru),

•“Quassia”(acıağaç,kavasya)odunuve“Quassia”çiçekleri(Surinam/Guyana,1714),

•“Ratanhia”(ratanya)kökü(Peru,1779),

•“Sassafras”odunu(Meksika,1538),

•“Serpentaria”kökü(yılankökü,zeravent)(Virginia,1633),

•“Simarube”(Cayenne,1713).

Bunların hepsi de tropik ülkelerin sorunlu tipik hastalıkları için kullanılan şifalı bitkilerdi. Bunlarçoğunluklayüksekoranda“tanen”maddesi içerenbitkileroluphazımsızlıkveonunuzantısındasıklıklaçeşitlinedenlerdenkaynaklanankronikishallerde,akciğeriltihaplanmasındaveateşlenmelerdeetkiliidi.BunlarındışındaözeldeşubitkilerdeAmerika’dangetirilmiştir:2,70

Amaranth(horozibiğiçiçeği/yabanikadifeçiçeği):Meksika’dakuraklığadirençlivebesleyiciolmasınedeniyledeğerveriliyorvedinselayinlerdekullanılıyordu.

Chenopodium bitkisi: Ak kazayağı bitkisi, ak pazı (“Chenopodium album”). Askarit ve kancalıkurtçuklarakarşıetkinolan“ascaridol”adlımonoterpeniçerir.

Copaivabalsamı:Reçine, bitkilerin özel salgı dokularında üretilip depolanan kıvamlı birmaddedir;balsamisebitkininyaralanmasısonucuaçığaçıkanvesudaçözünmeyenyoğunvekıvamlıbirmaddedir.YerlilertarafındanbirağaçtaneldeedilenyumuşakbirmalzemeolanCopaivabalsamı,yumurtasarısıilekarıştırılarakbelsoğukluğunakarşıkullanılmıştır.Avrupa’dailkkullanıldığıtarih1648yılıdır.

Guayakodunu(“Guaiacumsanctum”/“Lignumsanctum”:kutsalodun/“Lignumvitae”:yaşamodunu/“Indianpockwood”):KristofKolomb’un (ChristopherColumbus) (1451-1506)Amerika’yı keşfindenönce tropikmide ve bağırsak hastalıklarının yanı sıra ora yerlilerinin önemli bir sorunu, frengi ya dabaşkaca zührevî hastalıkların yaygınlığı idi. Yeni Dünya’nın fatihleri Avrupa’ya dönerlerken yalnızcasalgınhastalıklardeğil,onlarınilaçlarınıdagetirmişlerdir.Guayakodunu1508yılında,kendisidebizzatfrengi hastası olan Consalvus Ferrand tarafından St. Domingo’dan Avrupa’ya getirilmiştir. Paracelsus1529yılındabuşifalıbitkiyedikkatçekmiştir.

“İpekakuanha” kökü (ipeka, altınkökü): İpeka’nın elde edildiği “Cephalaelis ipecacuanha” ve“Cephalaelisacumina” adlı bitkilerGüneyAmerika’nın nemli ve karanlık ormanlarında yetişir.Kanlıbasur (dizanteri)ve ishallerdeetkili olanvekusturucuolarakkullanılanAmerikanyerlilerinin ipekası,genelde Brezilya’da kullanılmakta iken 1672 yılında Brezilya’dan Paris’e getirilmiştir. Günümüzbilgilerine göre bu bitki, tekhücreli hastalık öğesi olan amipler için bir zehir olan “emetine” adlıalkaloidiiçermektedir.

“Ipomoeaviolacea” / “Turbinacorymbosa”:Gündüzsefası ya da kahkahaçiçeği sarmaşığının boruyabenzermorvebeyazçiçekleri,sanrıoluşturucu”ololiuhqui”maddesiiçeriyordu.

Kınakınaağacı:16.yüzyılAvrupa’sındasıtma,öldüreceğiinsanlardaköylü,kral,prensvepapaayrımıyapmıyordu. Sıtma 17. yüzyılda Roma, Versailles ve Londra dâhil Avrupa’nın geniş kısmını etkiledi.Erken 17. yüzyılda sıtma hastalarına uygulanan başlıca tedavi, kan alma idi. Bunun etkili olmadığıgörüldüğünde,ishalverdirmekyadakusturucukullanmakdenenmiştir.Dahasısıtmahastalığınıngörülmesıklığınınperiyodikolduğudüşünülmüş,hastalıksalgını ilegökcisimlerininkonumuarasındaastrolojikkoşutluklarkurularakçarelerüretilmeyedeçalışılmıştır.

Eczaolarakbuağacınkabuğu(“Cortexperuvianus”:Perukabuğu/“Cortexfebrifugus”:“ateşkabuğu”/“Cortexchinae”:kınakınakabuğu)kullanılır.ÜnlübotanikbilginiCarolusLinnaeus(CarlvonLinné)(1707-1778) bu ağaca, Peru genel valisi olan İspanyol Chinchón Kontu’nun (Don Luis GeronimoFernandez de Cabrera Bobadilla y Mendoza) genç ve güzel karısı, Chinchón Kontesi Anna delChinchónae’nin (Anna de Osorio) (doğ. 1599) onuruna “Cinchona” (çinkona) adını vermiştir. Bununöyküsünegöre,Peru’nunbaşkentiLima’daki genel valinin eşi,KontesAnnadelChinchónae, 1629yılıdolayında, ateşli bir hastalığa (olasılıkla sıtmaya) yakalanarak yatağa düşüyor. Tedavide çaresiz

kalınınca,ZumaadlıPeru’lugüzelbirkadın, İnkalar’ıngeleneksel tedavisiniuygulayarakgenelvalinineşinin ateşinibukabuğun şifalı gücü iledüşürüyor.Tarihselolarakkınakınakabuğununbir İspanyol’untedavisindeilkkullanılışı1630’dagerçekleşmiştir.Peru’nunAndDağları’ndakiLimakentindeİspanyolmisyonerAugustin rahibiAntonio de laCalancha (1584-1654), 1633 yılında yazdığıAziz Augustin’inKroniği adlı eserinde, günümüzde Ekvator diye bilinen ülkede yerlilerin “ateşlenme ağacı” diyeadlandırdıkları,kabuğutarçınrengindeolanbirağaçyetiştirdiklerini,oranıninsanlarınınateşdüşürmeveateşli hastalıkları tedavide bu ağacın kabuğunu öğütüp sulandırarak içtiklerini ve sıtma nöbetindemucizevî bir sonuç elde edildiğini bildirmiştir. İngiliz hekim Thomas Sydenham (1624-1689), tutucugaleniktedaviyöntemlerinindogmatikönyargılarındankurtulanilkhekimolmuştur.İlaçkullanımınakarşıherzamaneleştiriileyaklaşanbiriolsada,gelipgidenateşlenmelerevesıtmaya(malarya)karşıetkilibirilaçolarakkınakınakabuğukullanımınıönermiştir.BaşarıkazanmasıüzerinekınakınakabuğununİspanyoltüccarlartarafındanAvrupa’yasevkıyatıartmışve1880yılındaörneğinyalnızcaAlmanya’dakikullanımı28125kg’ıbulmuştur.Kleve’liDr.JustusKarlHasskarl(1811-1894),1854yılındaHollandahükümetinebaşvurarak21sandıkdolusukınakınafidanınıCava’yagötürmüşvebitkiyioranıniklimineuyarlamıştır.

“Kınakına” adı, İnka dilinde “kabukların kabuğu” anlamına gelen “Quina quina”dan gelmedir. 16.yüzyılsonlarıile17.yüzyılbaşlarındaAvrupa’ya“Cizvitkabuğu”(“Jesuitsbark”)yada“KontesTozu”adı ile gelen kınakına kabukları, kimi tepkilere de yol açmış, İngiltere’de Katoliklere ve dolayısıylaCizvitleredüşmankişiler,butozunkullanılmasınıistememişlerdir.ÇünküGüneyAmerika’danAvrupa’yasevk edilen kınakına ticaretini tekelleri altında bulunduranCizvitler, bu işten çok büyükmaddî kazançsağlıyorlardı. Bu madde kullanılarak tedavi edilen hastalar, bu etkinin kilise ve ruhanilerin kutsalgücünden kaynaklandığı propagandası yapılarak veCizvit tarikatına yandaşlık sağlanarak sömürülmeyeçalışılmaktaydı.71KontesAnna delChinchónae’nin adından ötürü “Cinchona” (çinkona) adını alan bukabukları, kontun 1641’de İspanya’ya dönmesinden sonra özel hekimi Juan de Vega, bol miktardaAvrupa’yagetirmiştir.Dahasonraİspanya’nınSevillakenti,GüneyAmerika’dansağladığıbumaddeninticaretindetekeldurumunagelmiştir.BumaddeninşifalıolduğunundeneylekanıtlanmasıiçinRoma’dakitıpkolejieczanesineveRoma’dakiSevillaKardinaliJoannesdeLugo’yabitkiörneklerigönderilmiştir.Kınakına kabukları daha sonra Roma’dan Belçika ve Fransa’ya da gönderilmiş, Fransa’da KardinalMazarin (1602-1661) tarafından,hastaolangençkralXIV.Louis’yekınakına tozu içirilmiştir. İngiltereKralı II. Charles’ın (1630-1685) hekimi Robert Talbor (1642-1681), bu ilaçla kralı tedavi etmiştir.45Ancakodönemlerdekınakınaçokpahalıolduğundan,çoğubilgilihekim,sıtmahastalığınadahakalıcıvedahaucuzbirtedavisağlamaküzereeskiarseniklipreparatlarınkullanımınısürdürmüşvebututumuzunyıllardevametmiştir.Kınakınaağacıkabuğu,çeşitlialkaloitlerinyanısırasıtmayakarşıetkiliolankininadlıalkaloidiiçeriyordu.P.JosephPelletier(1788-1842)veJosephBienaimé(JeanBaptiste)Caventou(1795-1877), kokinelladan “carmin” (1818), ayrıca “strychnin” (1818), “brucin” (1819), “veratrin”(1819), Güney Amerika’da yetişen Rubiaceae familyasından kınakına (Cinchona) bitkisi kabuğundan1820 yılında sıtma tedavisinin eşsiz ilacı kinin (“chinin”) ile çinkonin’i (“cinchonin”) yalıtmışlardır.Bunun ardından Friedrich Koch (1786-1865) ise 1821 yılında Almanya’da ilk olarak kınakınakabuğundanfabrikaölçeğindekininüretirken,Pelletier,Parisyakınlarındakininsülfatüretenbirfabrikakurmuştur. Caventou, Paris’te “École de Pharmacie”de toksikoloji profesörü ve eczacı idi. Caventou,klorofil üzerine araştırmalar da yapmış ve Traité élémentaire de pharmacie théorique (KuramsalEczacılığa Giriş) adlı bir kitap yazmıştır. Bursalı hekimAliMünşî Efendi (ölm. 1733) ise 1718 yılısonlarındaBursa’da sıtmalı bir hastayı, o sıralar “hayat ağacı” da denmekte olan kınakına kabuğu iletedavietmiş,kınakınaadınınkimizamanbaşkabireczaolankınailekarıştırıldığınıbelirtmiştir.

Koka bitkisi: Koka (“Erythroxylum coca”) ağacının anavatanı Amazon bölgesi olup İÖ 2500’lerdekültürealınmıştı.YapraklarıGüneyAmerika’dayerlilertarafındantedavivekeyifmaddesiolarakyaygın

bir kullanımbulmuştuvehalendebubağlamdakullanılmaktadır. 1499’daRahipThomasOrtiz,GüneyAmerika’nın kuzey kıyılarındaki yerlilerin, keyif verici birmadde olarak kurutulmuş koka yapraklarınıağızlarındaçiğneyerekkullandıklarınıüstmakamlarınabildirmiştir.Kolomb-öncesidönemdekokabitkisiGüney Amerika’daki And Dağları uygarlıklarında ibadet törenlerinde tanrılara sunulan en önemliarmağanlardanbiriidi.1450’lerdeİnka’larınPeru’sundakokabitkisininGüneşTanrısı’naarmağanolaraksunulmadığıbirtörenyoktu.Büyükbayramlardakokayapraklarıtüttürülüyorvekokadallarındanyapılmaçelengiyle rahip, dumana bakarak gelecek konusunda kehanette bulunuyordu. Rahipler kendileriniTanrı’ya yaklaştırmak için ağızlarına birer koka yaprağı alıp çiğniyorlardı. Bunun yetiştirilmesi vekullanımı, egemen ailelerin ayrıcalığındaydı ve onların dışında yalnızca rahipler koka yaprağıçiğneyebiliyordu. Bir İspanyol soylusu koka yaprağını, “yerlilerin tümüyle yıkımına yol açan şeytanicadıbirbitki”olaraktanımlamıştı.BubitkininyetiştirilmesiPeru’dakiİspanyolyöneticilerceçokkârlıbulunmuş ve koka yapraklarını madenlerde çalışan işçilere çokça satmışlardır. Madenlerde civaaracılığıyla gümüşün özütlendiği çok çetin çalışma koşullarının üstesinden gelebilmek için bir uyarıcıolarak o işçileri çok cezbetmiştir.Günümüzde kurutulmuş ya da aynı zamanda kavrulmuş koka yaprağıtozu,kireçtozuyadayerlilerinçiğnedikleribitkilerinkülleriilebirlikte,açlıkveyorgunluğubaskılamakve zihni açmak içinkeyif verici vebaşarım (performans) artırıcı olarakkullanılmaktadır.Çağdaş tıptakokabitkisinin tarihi, İtalyanhekimvekültürfilozofuPaoloMantegazza’nın(1831-1910),1859yılındaSullevirtùigienicheemedicinalidellaCoca(KokanınHijyenikveTıbbîYararlarıÜzerine)başlıklıbirmonografi yayımlamasıyla başlar. Ondan kısa bir süre sonra, Göttingen’de ünlü kimyacı FriedrichWöhler’in (1800-1882) eskiden çalıştığı laboratuvarında Albert Niemann adlı bir kimyacı tarafındankoka bitkisi (“Erythroxylon coca”) yapraklarından kokain bileşeninin saf olarak elde edildiği haberigelmiş, 1884 yılında ise Viyana’da göz cerrahı Dr. Carl Koller (1857-1944) tarafından kokain, yerelanestezide ilk kez kullanılmıştır. Kokain günümüzde, beyaz kristalsi bir toz olan hidroksiklorür tuzuşeklindeveenfiyeşeklinde (burunaçekilerek)kullanılmaktadır.Kokaininkaderinibelirleyenbaşkabiryol ise, psikoterapinin kurucusu Viyana’lı ünlü nörolog Sigmund Freud’un (1856-1939) çalışmalarıolmuştur.Freud,melankolilerdeveağırbedenselvepsikolojikbitkinliklerdeilaçolarakonuönermiştir.Ancak kokainin nörolojide kullanımı, zehirlenme olaylarının görülmesi nedeniyle daha sonrasınırlanmıştır.

KokainkatkısıylahazırlananCoca-şarabı,çokçeşitlidiğerşaraptürlerininyanısırapazarasürülmüş,aynızamanda tıbbîmalzemeniyetiyledekullanılmıştır.PapaXIII.Leo(GioacchinoPecci) (yön.1878-1903), 1870’lerde piyasaya çıkan ve üreticisi Angelo Mariani’den (1821-1872) ad alan “MarianiŞarabı”nıgittiğiheryerdesürekliolarakyanındataşıyordu.1900’lerdeaktörler,şarkıcılar,öğretmenlerve vaizlerin kullanımı için “ses düzeltici” bir araç olarak kokain tabletleri pazarlanıyordu.Ayrıca dişağrılarıiçindekokaindamlalarıkullanımdaidi.

Sarsaparilla(saparna,gıcırotu)kökü:Frengihastalığındakullanılansarsaparillakökü,1530’da“EskiDünya”ya getirilmiştir. Sarsaparilla kökü ve guayak odunu, Amerika’dan Avrupa’ya getirilen ilkeczalardır.

Senegakökü(çıngıraklıyılankökü):Bubitki,Pennsylvaniaormanlarındayaşayanyerlileriçinçıngıraklıyılanısırmasındakullanılanözgülbirbitkiselaraçidi.

Bunlarındışında1570yılındaMeksika’danacıbirreçineiçerenve“kötüözsularıdışarıatan”Jalapakökü, ayrıca Şili ve Peru’danBoldo yaprakları, 16. yüzyılda Peru’dan bahçe fasulyesi, 1580 yılındaMeksika’danPerubalsamı,16.yüzyıldavanilya,1717’deAvrupa’yaulaşanCajeputyağıvehepsindenönemlisitütünbitkisidebulunmaktadır.

Güney Amerika yerlileri, ucuna öldürücü zehir sürülmüş oklar kullanıyordu. “Strychnos toxifera”

bitkisindeiçerilenveçokgüçlüfelçetkisiyaratan“kürar”adlıbuzehirinhazırlanmasıileyalnızcayaşlıkadınlaruğraşıyordu.Buamaçlayaşlıkadınlarbirkulübeyehapsediliyor,oradabitkiözsuyunu,okucunasürülebilecekkıvamagelinceyedekkoyulaştıracakşekildebirkaçgünboyukaynatıyorlar,dahasonradakulübenin kilitli kapısı açılıyordu. Eğer bu zehiri hazırlayan yaşlı kadınlar yarı ölmüş halde zemindeuzanmış yatıyor görünüyorlarsa, hazırlanan zehirin etkili olacağı anlaşılıyordu. Kürar bileşiği,“Chondrodendrontomentosum”bitkisindendehazırlanabiliyordu.FransızBilimlerAkademisitarafından1735yılındameridyenyayınınölçümü içinPeru’dagörevlendirilenkeşifgrubu içindeyeralanFransızmatematikçiveastronomCharlesMariedelaCondamine(1701-1774),Ekvator’dakiQuito’yagitmişvebu keşif gezisinde, oraya yerleşmiş bir İspanyol subayı olan Antonio de Ulloa (1716-1795)ona eşliketmiştir. Ulloa’nın ok zehirlerine karşı özel ilgisi vardı. Condamine, keşif gezisinden kınakına bitkisi,kürarzehirivedoğalkauçukörnekleriileParis’egeridönmüştür.Kürar’ınkötürümleştiricietkisiçeşitlibilim adamları tarafından incelenmişse de kürar bilmecesi, ünlü fizyologClaudeBernard (1813-1878)tarafındançözülmüştür.

Batı’lı tıp araştırmacıları, 1952 yılında, Amerikan yerlileri tarafından yüzyıllar boyu iç sıkıntısını(stres) gidermek amacıyla çiğnenerek kullandıkları Rauwolfia (“Rauwolfia serpentina” / “Rauwolfiavomitaria”) kökünün değerini anlamışlardır. Bunun etken maddesi, bitkinin kökünden özütlenmiş ve“miltown” adı altında ilk müsekkin (yatıştırıcı) olarak satılmıştır. Uyarıcı alkaloit veren bitkilerden,Azteklerin “cocoa”sı kafeince zengin olup Avrupalılarca çok tutulmuş ve çikolata yapımındakullanılmıştır. Başka bir kafein kaynağı olarak kahve, Yakındoğu’dan gelmiştir. Tütün ise Avrupalılartarafından, içerdiği nikotin bakımından başlangıçta ilaç olarak düşünülmüş; ardından da çay ve şekermodasıyürürlüğegirmiştir.Aynıdönemdekokain içeriklikokayapraklarıAvrupa’dan,afyonvemorfinalkaloitleriniiçerenhaşhaşbitkisiUzakdoğu’dan,güçlüşeklimarihuanaolarakbilinenhaşiş(hintkeneviri→etkenmaddesi “Cannabinol”) bitkisi iseYakındoğu’dan gelmiştir.Günümüzün ünlü içeceği “Coca-cola”nın,başlangıçtaazmiktardakokainkatılanveyatıştırıcıetkiyesahipolanbir tıbbîkarışımolarakdüşünüldüğü, ancak böyle ilaçlara imtiyaz hakkı verilmesi yasal olmadığından şirketin kokain yerinekafeinkatarakonungüçlendiricibiriçecekolmasınısağladığıbilinmektedir.72

AVRUPAHALKKÜLTÜRÜNDEİLAÇOLARAKKULLANILANHAYVANSALNESNELER

ŞifalısanılanhayvanlararasındakırlangıçkuşunaRomalılardaçokçeşitlisağaltıcıetkileryorulmuştur.Germenler döneminde çoğu çiftçi, uğur getirici olduğuna inandıkları kırlangıç yuvalarının, evlerindenuzaklaşmamasına özen gösteriyor ve kırlangıç yuvasının bozulmasının uğursuzluk getireceğindenkorkuyorlardı.LorcherArzneibuchadlıilaçkitabındaşunlaryazılıdır:2

“Kuduz köpek ısırığında, bir kırlangıç yuvasından alınarak sirke içinde çözülen küçük bir parça,ısırıkyerinekonmalıdır.

Sudagevşetilmişkırlangıçyuvasıçamuru,alnaveşakaklarasürülürse,başağrısınıalır.

Küçükdil iltihaplarındavebademcik şişmelerindekırlangıçpisliğinin külü,ballabirlikteparmakyardımıylaorayasürülmelidir.

Güneş yanığına ve yutak yaralarına karşı, canlı halde yakalanmış kırlangıç yavrusu külü ilemür,eşitağırlıktaballakarıştırılırsa,mükemmelşekildeiyileştirir.

Karındaki özsuları doğru oranlara getirmek için, kırlangıç pisliği ile bal karışımı, karın üzerinesürülür”.

Benzer tedaviler, kırlangıç pisliği yerine leylek pisliği, güvercin pisliği ve tavuk pisliğiyle deuygulanmıştır.Özellikledeleylek,Germenlerdekutsalhayvansayılır.İnancagöreonunyuvası,insanlarıyangındanveyıldırımdüşmesindenkorur.LorcherArzneibuch’tabukonudakireçetelerşöyledir:2

“Zehirlerekarşıkoruyucuolarak...leylekmidesinikoyunsütüilebirlikteyemelidir.

Saraderdinekarşı25zeytinyaprağı,1Pfund(~330g)leylekpisliği,1Pfundkurufildişikazıntısıve1Drahmi(~4g)kurutulmuşadasoğanı,enöndegelenaraçtır.

Damla hastalığına karşımerhem: 3 adet leylek yavrusu 7 Schoppen (1Schoppen= 3,5 litre) yağiçinde yarıya ya daüçte bire inene dek kaynatılır, daha sonra süzgeçten geçirilir.Bu yağın içine 3Pfundayıyağı,6Onz(1Onz=~31g)boğakuyrukyağı,7Onzgeyikiliği,1Schoppendefneyağı,1Schoppenmersinağacıyağıve1,5Onzleylekpisliğieklenir”.

Avrupa’da köpek pisliğine basmanın ya da başına uçan bir kuşun pislemesinin, uğur getireceğineinanılır.

Sirke, bal ya da domuz yağı içinde keçi pisliğini baş ağrılarında, mide sancılarında, kabakulakta,kaburgakırıklarında,belkaymalarındaveayakbileğiveeklemağrılarında,ilgiliyeresürerekkullananlarvardır.

8.yüzyılaaitbir ilaçkitabında,“kutsalhastalık”diyedebilinensaranöbetindebirhaftaboyukoyunkanıiçilmesiönerilmektedir.

Yaygıninancagöre,iyigelecekilaç,acıolmalıdırkibedendekiruhsalgüçlerihareketegeçirerektedaviedebilsin.

Ağrıyan kol ya da bacaklarda ve hasta eklemlerde akbaba yağı, akbaba safrası ve dövülmüş akbabakaraciğerinden yapılmış lapa ya da akbaba sinirleri, hastalıklı yere konur; çünkü akbaba, uçmadaki

manevrayeteneğiilehareketözgürlüğünüsimgeler.

Bal içinde boğa boynuzu külü ve toz haline getirilmiş gergedan boynuzu (zergerdan), Çin’de edeporganları hastalıklarındave afrodizyakolarakünlenmiştir.Avrupa engereği eti, zehirlenmelerdeveherderdedevaolarakkullanılmaktadır.2

İnsan bedeninde ortaya çıkan çeşitli malzemelerin de “insanın, tüm hayvanlar içinde en gelişmişiolduğu”düşüncesindenhareketle,hayvansaldrogkapsamınamumyatozu,yağdokuları(“idammahkûmuyağı”), kemikler, aybaşı kanı, saç kılı, tırnak, salya, irin, kan ve cesetlerden alınan çeşitli parçalar daalınmıştır. Bir 17. yüzyıl Avrupa hekimi tarafından, mumyalama işleminin bir gerekçesi olarak şuaçıklamayapılmıştır:“Yaşamhavadankaynaklandığıiçin,bedeninhavaiçindebozulupparçalanmasınıönlemek!”. Hayvansal drog kategorisinde alışılmadık bir uygulama olarak, insan etinden yapılacaktentürüngüçlügençölülerinbedenindenhazırlanmasıgerekmekteydiveancakbudurumda,onukullanankişiyi zehirlerden ve salgın hastalıklardan koruyabilirdi. Bu bağlamda insan kafatası kemiğindenhazırlanandrogaözelönemverilmekteydi.Bununsarahastalığına,kanlıbasura,tümkadınhastalıklarınaveaçıkyaralara iyigeldiğidüşünülüyordu.Damıtılmış insankanının iskorbütevekabızlığa;damıtılmışidrar tortusunun idrar yollarındaki ve böbrekteki taşların düşürülmesine, melankoli hastalıklarına veeklemağrılarınaiyigeleceğidüşünülüyordu.EczacıvepopülerbilimyazarıChristophHellwig’in(1663-1721)Frauenzimmer-Apotheckgen...(KadınlarİçinEczaDolabı...)adlıeserindeyeralandroglistesindeinsansaçı,idrar,dışkı,et,deri,yağ,kemik,beyin,safravetazeinsanyüreğigibiilginçdroglarınyanısırasalyangoz ve solucan gibi yumuşakçaların, kimi böceklerin, kaplumbağa ve yılanların ve de gelişmişhayvanların çeşitli organ ve beden kısımları da yer alıyordu. 17. yüzyılAvrupa tedavi sanatında drogolarak yalnızca evcil hayvan türleri değil egzotik hayvanlar da yerlerini almışlardı. Kolera ateşinidüşürmekiçinfildişi tozu,ayrıcakunduzhayasıyağı,misk,amber,balinaspermi, tekboynuz /gergedanboynuzu, kurt dili, bezoar, dağ sıçanı yağı vb. kullanılmıştır. Yılanların deri değiştirme yetenekleri,gençleşme / yenileşmenin bir işareti olarak görülmüş, yılan eti her zaman ünlü tiryak karışımının enönemli bileşenlerinden biri olmuş ve “göksel tiryak” (“Theriaca coelestis”), eczacıların en değerliürünleriarasındayeralmıştır.73

Hayvansalkökenliilaçlar15.yüzyıladekdüşükboyuttakullanılmışsada16.yüzyıldaartmayabaşlamışve 17. yüzyıl başında en yüksek noktasına erişmiştir. FransaKralı IV.Henri’nin hekimi Jean deReno,1608’deşunlarıyazmıştır:“(İlaçolarak)gitgidedahaçoksayıdahayvantürlerindenyararlanılmıştır;örneğinkuduzböceği, tespihböceği,kertenkele,karınca,engerek,akrep,kurbağa,pavurya,sülükvepekçokkuş.Bunlarınyanısırahenüzgömülmemişbirölününkafatasıyadaoyukkısımları;ayrıcabirgeyiğinkalbindebulunankemikler;kargayadatavşanınbeyni, filveyabandomuzudişleri,kurbağakalbi, tilki ciğeri, yavru tekemesanesi, geyik penisi, yılan derisi. Ayrıca insan, domuz, kaz, koyun,ördek, porsuk, adatavşanı, keçi, yılanbalığı ve yılan içyağları; geyik, dana ve köpek (Boxer cinsi)ilikleri;insan,güvercinvekeçikanı;hertürsütvetereyağı,kaymak,peynirgibisütmamulleri;geyik,karacavetekboynuzunboynuzları;büyükkuzeygeyiği,keçivebuffalotoynakları;istiridyekabuğuveiçindekiincilerveçoksayıdadenizhayvanıkabukları”.45

“Uzunkulakları”nedeniylesümüklüböceklerişitmegüçlüğünekarşıkullanılmış;sarada,birsaralınınyada idam edilmiş birmahkûmun kafatası kemiğinden taze hazırlanmış kırıntılar verilmiş (asılarak idamedilenkişinin,ölürkensaralıgibikasıldığıbilindiğinden,bununlabenzeşimkurulmaktadır);sarılıktasarıbokböceğiyadaöküzünsarısafrataşlarıönerilmiş;spastikkashastalıklarında,enhızlıhayvanlardanbiriolantavşanındizininiçtarafıilaçolarakverilmiş;tozhalinegetirilmişkeklikyadageyikkalbi,kalpilacıolarak kullanılmıştır. Almanya’da Schwaben’li hekim J. F. Herrmann, 1848 yılında “benzer organilkesi”ni ve çeşitli ıstıraplara karşı ilaç olarak “kadavra ruhu”nu kullanmış; bu amaçla, tilkilerin,

insandaki belirli bir organın hastalığına karşılık gelen organını ezip kurutmuş ve toz haline getirdiktensonraüzerineşarapruhu(alkol)katarakilaçhazırlamıştır.2

Avrupa’da ilaç kaplarının ya da şifalı kapların yapımında uzak ülkelerden getirilen ender eşyalar(değerli taşlar, devekuşu yumurtaları, mercanlar ve çeşitli hayvanların boynuzları) kullanılıyordu.Boynuzlarınenünlüsü,atbenzerisöylencehayvanıtekboynuzun(“unicorn”)boynuzuidi.Buboynuzdanyapıldığı söylenen kadeh ve kaşıkların, zehirin varlığını terlemek suretiyle işaret ettiği söyleniyordu.Hayvansal ecza olarak boynuz, özellikle de geyik boynuzu çok önemli idi ve rendelenerek, kül halinegetirilerekyadageyikboynuzuyağışeklindekullanılmıştır.Geyikboynuzu(“Cornucervi”)parçalarınınkızdırılmasındangeriyekalanbeyazrenklibirtoz(Lat.“cornucerviustum”)olanvekimyacaamonyumbikarbonat,amonyumkarbonatvekalsiyumfosfatkarışımıolangeyikboynuzutuzu,Avrupa’daözellikleNoelçöreklerininhazırlanmasındakabartmatozuolarakkullanılıyordu.Söylenceselhayvantekboynuzunboynuzu, özel bir önem taşımaktaydı. Onun her derde deva (“Panacea” < Yunan yarı-tanrısı Pan’ınadından) olduğuna, özelde zehirlere karşı, ayrıca da diğer ilaçların etkinliğini artırmak üzere onlarakarıştırılarakkullanımıdüşünülüyordu.Tekboynuz adı verilenhayvan, arılığın simgesi olup söylenceyegöre boynuzunu zehirli bir kaynak suyuna daldırdığında onun zehirini giderdiğine inanılıyordu.Tekboynuzlarkutsaleşyalaraeşitdüzeydeçokbeğenilendeğerlibirnesneolupiçkikadehişeklindeyadaeczanelerdeduvaraasılıgizemli-büyülübirsüslemenesnesiolarakeczanedebekleyenhastalarüzerindemanevîbirgüvenceetkisisağlıyordu.Tekboynuzlarmasalhayvanlarıolmaklabirlikteozamanlargerçekbiryaratıkolduğudüşünülüyorvebunedenledebaşkayaratıklarlakarıştırılıyordu.Onunboynuzuolarakçoğu kez denizgergedanı dişi (2,5 m’ye varan burgulu bir dişe sahiptir) ya da fil ve mamut dişlerikullanılıyordu.61,74

Fransız eczacı ve gezgin Pierre Pomet’nin (1658-1699)Histoire générale des drogues simples etcomposées... (Basit ve Bileşik İlaçların Genel Tarihi...) (1691) başlıklı Fransızca özgün eseri, 1712yılındaİngilizce’yeçevrilipACompleatHistoryofDrugsbaşlığıaltındayayımlanmıştır.Eserbitkisel,hayvansal vemineral eczaları ele almakta ve bunların tıp, kimya, eczacılık ve diğer uygulamalardakikullanımınıişlemekteolupiçinde86yaprak(folyo)üzerinde400adetbakırkazımaresimyeralmaktadır.Eserde bitkilerin değişik adları, yetiştiği yerler ve ülkeler, bitkilerin tohum, kök, odun, kabuk, yaprak,çiçek,meyve, sakız ve özsularından yapılma ecza listeleri, ayrıca hayvanlardan hazırlanan eczalar elealınmışvebeşçeşittekboynuzunvarlığındansözedilmiştir.Yazareserde,metaller,mineraller,bitümler,taşlarvetopraklardanyapılaneczalarıdatartışmıştır.49Bubağlamdabirkaktüstürüüzerindeyaşayanvedeğerlibirboyarmaddeverenkokinella(Fra.“cochenille”)adlıböceğinbirbitkitohumu(!)yadaböcekolupolmadığı tartışılmakta; ipekböceği ayrı birmaddebaşlığı altında incelenmekte; tarçın yağı, küçükhindistancevizi, şeker değirmenleri, tuz madenleri, Hint indigosu, sünger avcılığı, denizayısı avı gibikonularişlenmektedir.

ESKİDÖNEMLERDETOPRAKTANHAZIRLANANİLAÇLAR

Paracelsus, Eskiçağ’ın altın, gümüş, demir, civa, bakır, kalay ve kurşun şeklindeki “yedi temelmetali”neilişkinminerallerinilaçbileşimindeyeralabileceğinibelirtmiştir.Mineraldroglarkapsamınadeğişikdönemlerdesirke,alkol,bitüm/asfalt,toprak,alçıtaşı,camtozu,bakırçalığı(bazikbakırasetat),değerli ve yarı-değerli taşlar, kurşun beyazı (bazik kurşun karbonat), mercan (bir deniz hayvanı olanmercan,bitkiyebenzergörünümünedeniylekimizamanbitkiseldrogkategorisindedeyeralmıştır),ayrıcapetrol, tuz, süngertaşı, inci ve şaraptaşı da alınmıştır. 16. yüzyılda antimon, demir ve civanın kükürtlübileşiklerimineraldrogolarakyaygınlıkkazanmıştır.73

Eski dönemlerde şap, arsenik, boraks, sülüğen, zincifre (zinnober) ve kükürt gibi minerallerle(“metallica”)bolus, talk,alabaster (sumermeri,kaymaktaşı)vekutsalmekânlarınkurutulmuş topraklarıgibi topraklar ve taşlar (“terrae et lapides”), eczanelerde satılıyor ve evlerde kullanılıyordu. Kutsalmekân toprakları ya da şifalı olduğuna inanılan topraklar, daha klasik Eskiçağ’da büyük bir önemkazanmıştı. Onların taklit ve sahtesinden kaçınılması için bu tür topraklar ayrı parçalar halinde vemadalyonşeklinde,üzerindeüretildiğiülkeninmührübasılıolarakpazarlanmaktavebunedenlede“terrasigillata” (mühürlenmiş toprak) adını almaktaydı.61 İlaç olarak kullanılmış olan toprak ve mineralmalzemelerhakkındaşubilgilerverilebilir:2

“Terra sigillata”: Limni Adası’ndan ya da Sinop-Trabzon yöresinden sağlanan güzel kokulu “terraLemnia”(Limnitoprağı),incetaneciklibirbalçıkoluponunlayaraveçıbanlarsarılıyordu.Kalitelişekli,mühürlenereksatıldığından“terrasigillata”(mühürlenmiştoprak)diyeadlandırılıyordu.Dahasonraları,başkaca şifalı topraklar gündeme gelmiştir. Dioskorides ve Yaşlı Plinius “terra Eretria”dan, “CretaCimolia”dan, “Melia terra”dan, “terra Samia”dan söz etmektedirler. Tüm bunlarda, içinde değişenoranlardaşap,kükürt,demir,kimizamandagüherçilevevolkankülüdebulundurankilli-marnlıtopraklarsözkonusudur.

OrtaçağdaBethlehem’deki“SütMağarası”nınbeyazkilli toprağı,“Meryem’insütü”diyeadlandırılanveemziklikadınınsütünüartırdığınainanılanmucizevîbirdrogolarakkullanılmıştır.Odönemlerdevebasalgınlarında da toprağın ilaç olarak kullanıldığı bilinmektedir. Tıbbî killer Siena,Malta,Macaristan,Fransa, Silezya gibi yerlerden de sağlanmış, 16. yüzyıl sonlarında Saksonya’da bulunan “terramiraculosa” (“mucizevî toprak”), oldukça popülerlik kazanmıştır.Bu topraklardan imal edilen çömlekkaplarında,onlardaniçilecekiçeceklerdekizehirlerekarşıinsanlarıkoruyacağınainanılmıştır.75

Bu toprakların içsel (dâhilî) olarak kullanımı, Paracelsus tarafından hastalıkların temelinde kimyasalolayların yattığı görüşünün ileri sürülmesinden sonra biçimlenen tıpta 17. yüzyıl başında devreyegirmiştir. Paracelsus, daha önce “Tartarus”tan tehlikeli bir madde olarak söz etmiştir. Bu madde,bağırsak kanallarının aşırı asitlenmesiyle oluşuyor ve bunun sonucu Tartar (Tatar!) hastalıklarına yolaçıyordu. Paracelsus “Tartarus”u bir taş türü olarak tanımlar ve bunun hastalığını da açıkça “morbuslephantheusetlapillosus”diyeniteler;burada“lephantheus”dahayumuşakbirtaştürü(karaciğertaşı)ve“lapillus”isedahasertbir taşolaraknitelenir.LatinceleştirilmişadıSylviusolanHollandalıhekimFranz de leBoë (1614-1672), hastalık belirtilerinde bedende oluşan ya da serbest hale geçen asit vealkalilerin etkili olduğunu görmüştür. Bunlar arasındaki denge bozulduğunda bedende asit ya da alkaliegemenliğiyoluylabiracılık-ekşilikdurumuortayaçıkar.Budaanlıkortayaçıkanağrılarlakendinibellieder.“Terrasigillata”alınacakolursa,bufazlalıkonunüzerinebağlanırveacılık-ekşilikdurumuortadankalkar. Bu tür ilaçlar absorplayıcı (“absorbent”) ya da adsorplayıcı (“adsorbent”) diye bilinir. Herşeyden önceHalle’li ünlü hekim ve kimyacıGeorg Ernst Stahl (1660-1734),mide ve bağırsaklardaki

asitliğin“terrasigillata”ileortadankalktığınaişaretetmiştir.

Demir:Yunan tıbbındadövmedemirkırıntılarıvedemirpası,dışsal (hâricî)olarakkandindirmeveyaratedavisinde,manyetikdemirtaşı(Fe3O4)iseiçsel(dâhilî)olarakmüshilamacıylavekanlıbasurveşiddetli rahim kanamalarında kullanılmıştır. Demirin kanama durdurucu olarak kullanımı 20. yüzyılagirenedekuygulamadakalmıştır.

Bir dönem ağrı ve kasınç giderici muska olarak yastık altında kullanılan nal çivisi, folklorik tıbbınönemli araçlarından biridir. İçinde belirli bir süre nal çivisi (mıh) bekletilmiş beyaz şarap, eskidenkansızlığakarşıilaçolarakkullanılmış,busıvınınpaskırmızısırengi,Paracelsus’unişaretleröğretisinegörekanüreticietkisininbirgöstergesisayılmıştır.Günümüzdedemirlipreparatlarönceliklekansızlığınbelirli türlerinde kullanılmaktadır. İngiliz hekim Thomas Sydenham, o zamanlar kloroz diye nitelenenkansızlıktademirkullanımınıayrıntılıolarakbetimlemiştir.Henüzkanhücresininmikroskopik resmininve kandaki ve dokulardaki demir tayininin bilinmediği o dönemde “kanın güçlendirilmesi” için doğaldemir kullanımını önermiştir. İlk olarak yüz yıl kadar sonra 1746’daVincenzoMenghini (1704-1759)tarafından kanda demir keşfedilmiş ve ondan da yüz yıl kadar sonra 1832’de Pierre Blaud tarafındandemireksikliğindekikansızlığıntedavisindedemirlitedavikesinolarakuygulamayakonmuştur.

“Nitrum” (güherçile): Eskilerde sözü edilen “nitrum”un ne olduğu tam belirgin değildir. Acaba“nitrum”adıverilenmaddenatron(doğalsoda,sodyumkarbonat)muydu?AmasyalıcoğrafyacıStrabon(İÖ64-İS21),Mısır’ınnatrongöllerini“Nitriai”diyeadlandırmıştı.GençFriedrichHoffmann(1660-1742),“Nilkıyılarındakuraklıkzamanlarındakatıhaldeayrılanmaddelerintoplandığı”“Nitria”adlıbirbölgedensözeder.Amabutuzuo,“Salpetrae”(güherçile)saymıştır.EnGeçOrtaçağ’ınsonlarında“natron” ve “nitrum” kavramları birbirinden farklılaşmış ve “nitrum” sözcüğü güherçileyi betimlerolmuştur. Nitrat tuzlarından NaNO3 Şili güherçilesi; KNO3 ise Hint güherçilesi olarak adlandırılır.Nitrum’un(güherçile)tıbbîkullanımı,iyibilinensoğutucuetkisinedeniyleonunmukozadadikkatedeğerserinlikoluşturmasınadayanır.

17.yüzyıldaYaşlıFriedrichHoffmann(1626-1675),HermannBoerhaave(1668-1738)veGeorgErnstStahl(1660-1734)gibibüyükklinikçiler,iltihaplarınveiltihabîateşlenmenintedavisindeenönemliaraçolarak güherçileyi kullanmışlardır. Hoffmann, barut ve patlayıcı madde bileşimlerinde yer alangüherçilenin “savunma noktalarını parçalayıp yerle bir etmedeki ve düşman birliklerini yenmedekişaşılası yeteneğini”, onun “insan makinesinin amansız düşmanlarına karşı” hekimlerin silahı olarakkullanımıyla karşılaştırmıştır.Hoffmann, cam kaptaki bir tepkime denemesini şöyle aktarmıştır: “Koyurenkli kanpıhtısı üzerine toz yada çözelti halindegüherçile konacakolursa, pıhtı sıvılaşır ve tazeparlak bir renk alır”.Bu sonuç, onun beklentilerine uygun düşmektedir.Bu nedenleHoffmann, “asitliözsularınroloynadığıyerlerde,susuzluğudindirmede,aşırıhararetisöndürmede,‘kanköpürmesinde’(öfkelenmede), baş ağrılarında, akut ve iltihabî ateşlenmelerde” güherçileyi önermiştir. Buradasıralananlar,ozamanlarınhastalıklarınınbüyükbölümünüoluşturuyordu.2

1694 yılında, güherçilenin nasıl etkide bulunduğuna ilişkin bir görüş oluşturulmuştu. Buna göregüherçilemolekülleriufacıkparçacıklardanibaretti.Varsayılanuzun,sivrivekeskinmolekülşekliylebuparçacıklar, tıpkı cam kaptaki deneyde pıhtılaşmış kanı çözmesi gibi, kan damarlarındaki ve bedenindiğer kanalcıklarındaki tembel kitleleri, “yağları” parçalayıp dağıtıyordu.Ancak güherçile, her şeydenönce zehirliliği nedeniyle, 19. yüzyıl ortalarının ecza dolabında yapılan ayıklama ve temizlik girişimisırasındaçöptenekesinekurbangitmişvetıbbîkullanımdakiyeriniyitirmiştir.2

ORTAÇAĞDAŞİFAARACIOLARAKDEĞERLİTAŞKULLANIMI

Skolastik filozof Johannes Duns Scotus’a (1266-1308) yakıştırılan bir metinde, Galenos’un humoralkuramınadayalıolarakcansıztaşveminerallerindesalgılarasahipolduğuilerisürülmekte,bununkanıtıolarakdasütün,öğelerineayrılmasıirdelenmektedir:Sütkesildiğizamansüttenyeşilimsirenktesütsuyuayrılmakta(“balgam”),süttentereyağıçıkmakta(“kan”),peyniryapılmakta(“karasafra”),kaynatılansütteiseartıkkısımlaryokolmakta(“sarısafra”)idi.76

Gizlibilimlerlebağlantılıolarakdeğerlitaşlaraşifa,büyüvetılsımgibiözelliklerinyakıştırılmasıvebubilgilerinBatı’yaaktarılmasısürecinde“camınbirzehirolduğu”ve“ensertdeğerlitaşolanelmasın,keçi kanıyla ıslatıldığında yumuşayacağı ya da kırılgan hale geçeceği” gibisinden yanlış inanışlar daortayaçıkmıştır.Değerlitaşlarlatedavisanatı(“lithotherapie”),alternatiftıpkapsamındayeralmaktadır.Ancakyalnızcagerçekdeğerlitaşların,taşıyanıkötülüklerdenkoruyacağınainanılıyordu.

Süstaşlarıdenilendoğalgüzeltaşlar,ikigrubaayrılır.Geneldeelmas,zümrüt,yakutvesafiredeğerlitaş,bunlarındışındakalanlara iseyarı-değerli taşdenir.Eskikültürlerdedeğerliveyarı-değerli taşlar,çeşitli hastalıklara karşı tedavi amacıyla da kullanılırdı. Örneğin kırmızı akik, her türlü kadınhastalıklarına,mide,bağırsakveidraryollarıenfeksiyonlarınakarşıkoruyucu,kanamalarıdurdurucu,aşkvesevgiyeyönelikduygularıgüçlendiriciolarak;kaplangözü,başağrısıvemigreninyanısırakaraciğer,böbrek ve idrar yolları rahatsızlıklarına karşı bağışıklık artırıcı ve inatçı kişiliği yumuşatıcı olarak;laciverttaşı(lazulit)isezayıfveyıpranmışsinirlerionarıcı,cilthastalıklarıveböcekısırmalarındaağrıvekaşıntılarıgiderici,yalnızlıkvekendiniküçümsemeduygularınıdengeleyiciolarakkullanılmıştır.Süstaşlarının başka bir sınıflandırması, anorganik-organik şeklindedir. Mercan, inci, sarı kehribar (sarıamber)vekarakehribar(Oltutaşı)gibiorganikolanlardışındasüstaşlarıgeneldeanorganikdoğadadır.

“Kekeme”lakaplıBizanslıdevletadamıveyazarMichaelPsellos(1018-1078),40sayfalıkküçükbirmetinhalindeDeğerliTaşlarınGücüÜzerineİnceleme’yikalemealmıştır.BundaKlazomenai’li(Urlalı)Anaksagoras (İÖ 500-428),Agrigentum’lu Empedokles (İÖ 485-425),Abdera’lıDemokritos (İÖ 470-361)veAphrodisias’lıAleksander’e(3.yüzyıl)dayanarakdeğerlitaşlarıntıbbîözellikleriniişlemiştir.Bunagöreonikstaşıkorkulurüyagörmeyi,zümrütiseiçkanamalarıönlerdi;yeşim,başağrılarınakarşıuygundu;sarıkehribar(sarıamber)işemegüçlüklerine,berilkaraciğerhastalıklarınavekramplarakarşıkullanılır, mıknatıstaşı ise melankoliyi iyileştirirdi. Agat (akik), akrep sokmasına karşı iyi gelir, gözhastalıklarını iyileştirir ve geceleyin yastık altına bir parça agat konursa, renkli rüya görülmesine yolaçacağısöylenirdi.30

DeğerlitaşlarıntedavisanatındakullanılmasıAntikçağ’adekgeriuzanır.Değerlitaşların(“gemmae”)parlaklığı,rengiveenderliği,onlaraözelyetenekleryakıştırılmasınayolaçmış,bunedenledeçoğunluklamuskaolarakkullanılmışlardır.12.yüzyıldaPrülerSteinbuchadlıkitaptaenönemlionikideğerlitaşıntıbbî nitelikleri betimlenmiştir. Rennes Piskoposu Marbodus (~1035-1123), Liber lapidum seu degemmis (ya da De lapidibus) (Cevherler ve Değerli Taşlar Kitabı) adlı eserinde, değerli taşlarayakıştırılan tedavi ve sihir güçlerini betimlemiştir.34 12. yüzyılın böylesi diğer değerli taş konulueserlerininanakaynağıolanbueserde60çeşittaşveonlarınşifavericigüçleribetimlenmiştir.32

Avrupa’da safir, yakut, granat ve agat gibi değerli ve yarı-değerli taşlar tedavi amacıylakullanılacağındakırılıptozhalinegetirildiktensonrailacakarıştırılarakyadadoğrudan,tentürü(alkollekarışımı) hazırlanarak veya su ya da şarabın içine atılıp karıştırıldıktan sonra sıvı kısmı içilerek dekullanılıyordu.Değerlitaşlarınçıplakderiyetemastaetkiliolacağıdüşünüldüğünden,önceliklebirmuskaşeklindekullanmayaözengösterilmiştir.61

Bingen’li Hildegard’ın Physica adlı eserinin taşlar ve metallere ilişkin “Lapis lapidarium” adlıbölümü,çağınınklasik“cevhernâme”(Lat.“lapidarium”)adıverileneserleridüzeyindeolupOrtaçağ’ınjeolojik-mineralojikbilgileriniyansıtmaktadır.Odönemdeçokpopülerolancevhernâmeler,kuyumcuvemücevhercidükkânlarındadasatılıyordu.Bunlarçoğunluklakısakitapçıklarolupmetaller,taşlar,değerliveyarı-değerlitaşlarelealınıyor,taşlarınbileşimineilişkinbilgileryeralmıyor,fizikselözelliklerindenise çok az söz ediliyor, özellikle onların tıbbî, büyüsel / sihirsel ve mistik nitelikleri vurgulanmayaçalışılıyordu.16

Hildegard’ındeğerlitaşlarıntedaviedicigüçlerinielealdığıPhysicaadlıeserindeonlarınenönemliözelliğinin, onlardaki doğaüstü güçlerin insanlar üzerindeki kötücül etkileri engelleyebilmesi olduğubelirtilmiştir. Muska olarak taşındığında insanları kara büyünün olumsuz etkilerinden koruduğu gibi,çevresindeyarattığı“aura”(bircisminyarattığıdüşünülenözelvegizemliatmosfer,inceışıkyadaruh)ileşeytanıninsanlarayaklaşmasınadaengelolurdu.Hildegard’ınşiirselvesimgeselanlatımında,suveateşten oluştuğuna inanılan değerli taşlar, diğer doğal varlıklar gibi, Ortaçağ tıbbının öngördüğü “dörthumor / bedensel dört salgı” öğretisi bağlamında farklı sıcaklık ve nem derecelerine sahiptir ve bunedenledeetkilerifarklıfarklıdır.Hildegard’agöreakik,önerilereuygunkullanıldığındakalpvedalakrahatsızlıklarında, mide ağrılarında, yüksek ateşli hastalıklarda çok etkilidir. Örneğin kalp bölgesindeağrıçekenbirhasta,elindeyadavücudundaısıttığıakiktaşınıdahasonrasıcakşarapbuharınatutmalıdır;böylecekendivücudununsıcaklığıvenemişarabınbuharıylakarışır.Isıtılanvenemlendirilentaş,şarabıniçineatılırveoşaraptaniçilirsehastanınkalpağrılarıdiner.Safirintedaviamacıylakullanımıfarklıdır.Gözrahatsızlığınakarşı,tükürükleıslatılmışsafir,birsüregözünüzerindebekletilir.Miderahatsızlığınakarşıkullanılacaksa,tükürükleıslatılmışsafir,uzunsüreşarapiçindebekletilir;yumuşayaraksüngerimsibiryapıkazanantaş,dahasonraağzaalınarakemildiğindemideağrılarınıgeçirir.77

Ebu’l-Reyhan el-Bîrûnî’nin (973-1048) Kitab el-Cemâhir fî Ma’rifet el-Cevâhir (Değerli Taşlaraİlişkin Çeşitli ve Değişik Bilgiler Kitabı), İbn Sina’nın el-Şifâ’sının mineraloji ile ilgili kısmı veNasîreddin el-Tûsî’nin (1201-1274) Tansuknâme-i İlhânî adlı eserinin İslâm dünyasında veOsmanlılardamineralojiliteratürününoluşmasınakaynaklıkedenanaeserlerolduğuanlaşılmaktadır.Bueserlerde, İslâm’ındoğuşundanönceİranveHindistan’dadahaöncegelişmişbirgeleneksürdürülerek,madenlerinnitelikleriiledeğerlerininyanısıra,onlarıntıp,tılsımvebüyügüçlerineilişkinyönlerideelealınmıştır.78 Ebu’l Abbas Ahmed bin Yusuf el-Tifâşî’nin (1184-1253) 1242 yılında yazdığıEzhar el-Efkâr fîCevahirel-Ahcar (TaşlarınBilgiÇiçekleri) adlı 15bölümlükeserinde,değerli taşlar, onlarınkökeni, coğrafyası, incelenmesi, saflığı, fiyatı, tıbbî ve büyü amaçlı kullanımı gibi konularda ayrıntılıbilgiler verilmiştir.79 15. yüzyılın ilk yarısında yaşayan Şirvan’lı Mahmud (Mehmed bin Mahmud,MahmutŞirvanî)(~1375-1450),odöneminenbüyükhekimlerindenbiriolup,el-Tifâşî’ninanılaneserini,gereksiz yerleri çıkardıktan sonra hataları düzeltip yeni bilgiler ekleyerek Türkçe’ye çevirmiştir.Şirvanî’nin, halkın kalpazanlar tarafından kandırıldığı düşüncesiyle hazırladığı veCevhernâme adıylabilineneseri1428yılındaKaraTimurtaşPaşa’nın(ölm.1404)oğluolanUmurBey’e(ölm.1461)ithafedilmiştir.Şirvanî’ninCevhernâme’siningenişletilerekcinselgücükuvvetlendirici,güzelkokularıiçerenkısımlarıneklenmesiilemeydanagetirdiği,değerlitaşlardansözedenikincieseriise,Tuhfe-iMuradîfîİlmel-Cevâhir(DeğerliTaşBilimiÜzerineSultanMurad’aArmağan)adınıtaşımaktadırvekitap,1430yılında Osmanlı Sultanı II. Murad’a (yön. 1421-1444; 1446-1451) sunulmuştur. Şirvanî, bu kitaptakiamacınındeğerlitaşlarıtanımak,gerçeğiilesahtesiniayırtetmekolduğunubelirtmiştir.Eserdeanorganikeczalarınyanısıraanorganikeczaolarakkullanılançeşitlideğerlitaşvemaddeleridetanıtmıştır.78

Bektaşîsimgelerindenolanteslimtaşı,OrtaAsyaŞamankültüründeki“yadtaşı”/“yadataşı”/“yağmurtaşı”inancınınbiruzantısıdır.YadtaşınınuğurluolduğunainanılırveOrtaAsya’dakiŞamanlarbununlayağmuryağdırmayaçalışırlardı.Yassıveönyüzüdışbükeyşekilliolupçevresi12imamıtemsileden12

hilâlşeklindedir.GeneldeÜrgüpilçesindeçıkanHacıbektaştaşından(balgâmîtaşı)yapılır.Teslimtaşı,şukerametindendolayıBektaşîlercekutsalsayılmıştır:HacıBektaşVeli’yi(~1209-~1270)zehirlerler,bu zehirlenme kendisine malûm olur ve kusar. Damarlı olan bu taşlar, işte o zaman bu kusmuktanoluşmuştur.Bektaşîbabalarıteslimtaşınıgöğüslerindetaşırlar.80

Alfabesırasındadeğerliveyarı-değerlitaşlarıntıbbîvebüyüselyönlerişöyledir:81,82,83

AKUAMARİN: Eskiden, denizkızının insanlara armağan ettiği düşünülen bu soğuk, su rengi berilmineralinin,tedaviedicibirmaddeolarakkullanımınınuzunbirgeçmişivardır.Boğazağrıları,akciğerhastalıkları,guatrvegözağrılarınakarşıoldukçaetkiliolduğudüşünülmekteydi.Pekçokdiğermaviyadayeşil taşlar gibi akuamarin de göz yaralarının tedavisinde kullanılmıştır. Bunun ilacı iki şekilde etkiliolabilmekteydi.Birinciyöntem,taşıçokinceöğütüp,safsızlıklardanarındırmakiçinelektengeçirmekveazbirmiktardaki tozu,yaralıgöziçinekoyarak,hastaya,etkisinigörenedeksakincedinlenmesinisalıkvermekti.Diğeryolise,taşıbirsuyuniçineatıpsonrabusuylahastagözebanyoyaptırmaktı.Şişmişsalgıbezlerini (guddeleri) akuamarinle ovuşturmanın, şişkinliği dindireceğine inanılırdı. Bu taş, üzerindetaşıyanların spazm, katılma ve karaciğer rahatsızlıklarını önlerdi. Avrupalı denizciler, sıklıkla,kendilerinifırtınadankorumasıiçin,üzerinedeniztanrısıPoseidon’unimgesininkazılıolduğuakuamariniüzerlerinde taşırlardı (“cesaret taşı”). Akuamarin can sıkıcı olabilecek hıçkırık nöbetlerine karşı dakullanıma hazır bir tedavi aracı olarak kullanılırdı.Bu derdi çekenler, acil bir ferahlık getirmesi için,yalnızcaiçineakuamarinbatırılmışbirbardaksuiçmeliydiler!Martayındadoğanlarınuğurlutaşısayılır.

AMETİST:(<Yun.“a-methystos”;“sarhoşluğugideren”)Kuvarsailesindenmoryadamavi-morrenklibutaş,Arapça’da“cebellokum”olarakgeçer.Eskiinsanlartarafındanametiste,sarhoşolmaktankurtarıcıetki yakıştırılmıştır. Göbeğe bağlandığında ya da ametistten yapılma bir kadehten şarap içildiğinde,ametistin sarhoşluğu önleyeceğine inanılırdı. Bu yarı-değerli taş, zehiri defeder, zihni açar, askerleritehlikedenkorurvedamla (gut)hastalığını iyileştirirdi.Ametist losyonu içilecekolursakısırlığı tedaviedeceğine,yanındaametisttaşımanınmeslektebaşarıyıartıracağına,büyüyekarşıkoruyacağınavecinselhırsı frenleyeceğine inanılırdı. Ortaçağda ametist en pahalı taşlardan biri iken günümüzde pazarlardabulunabilenbirtaşhalinialmıştır.

AYTAŞI: Potasyum-alüminyum silikat (KAlSi3O8) bileşimli bir mineraldir. Yeryüzüne ait olan buparlak taşın ay ile güçlü bir bağlantısı olduğu düşünülmüştür. Aytaşı, kanseri defetmede ve kişiyigörünmez kılmada kullanılırdı. Simyacılar aytaşını, değersiz metalleri altına dönüştürme uğraşlarındakullanmışlardır.Aytaşı,taşıyanlarıcinnetgeçirmedenkorurdu.Haziranayındadoğanlarınuğurtaşlarındanbiriidi.

ELMAS:Bingen’liAzizeHildegard,Hıristiyanlığınşeytanataktığıkeçiboynuzlarınıbirmasalabağlarvebundaelmasaiyiözellikleryükler.Hildegard,Liberdivinorumoperumsimplicishominis (TanrısalYaratılar Kitabı) (1174) adlı kitabında, ağza bir elmas parçası atıp emmenin, öfke ve kıskançlığıgiderdiğiniilerisürer.Hildegard’agöre,tıpkıametistgibielmasdaörümcekveyılanzehirinekarşı,sarave uyurgezerlik illetlerine karşı etkilidir; haneyi hırsızdan korur, elması üzerinde taşıyana konuşmadayeteneklilik, akılvebilgelikbahşeder.16Daha sonraları denizci ve coğrafya kâşifi yazarPierreSidrac(1675-1736), sağlıklı çocuk doğurmak isteyen kadınların rahimlerine elmas koymalarının yararlarınıanlatır ve rahimdeki elmas parçasının, erkeğin spermini içerde tutarak kesin döllenmeyi sağladığınıbelirtir. Zehirin varlığında elmasın terlediğine inanıldığından, zehir saptanmasında kullanılırdı.Bu taş,sıklıkla, zehiri defetmek üzere taşınmakla birlikte yutulacak olursa ölümcül olduğuna da inanılırdı.Elmasınbaşkacakullanımamaçları kemiklere sağlamlıkvermek, şehvetedüşkünlüğü frenlemek, cinlerikovmak ve doğum sırasında anne ve çocuğu korumak idi. Sol kolda taşınırsa yaban hayvanlarına,zehirlerevekötüruhlarakarşımuskaişlevigörürdü.

Bilinen en sertmineral olan elmasa 18. yüzyıl sonlarına dek yakıştırılan ilginç bir özellik de, onunyanmayacağıdüşüncesi idi.“Çağdaşkimyanınbabası”diyenitelenenAntoineLaurentLavoisier (1743-1794),yaptığıpahalıdeneylerleelmasınsafkarbonolduğunuvegeriyehiçkülbırakmaksızınyandığınıkanıtlayarakbuboşinancıboşaçıkarmıştır.

HELYOTROP:Kırmızılekeliyeşilrenklibutaşınpekçokdinselvetedaviediciözelliğibulunduğunainanılırdı.Kırmızılekelerin,Hz.İsa’nın(ölm.~33)kanınıtemsilettiğidüşünülürvetaş,sıklıklaçarmıha(haça)gerilmeolayıileilişkilendirilirdi.Kanamayıdurdurduğunainanıldığından,savaşçılarsıklıklaonuüzerlerindetaşımışlardır.

HEMATİT:(<Yun.“hema”:kan+“lithos”:taş)“Kantaşı”yada“kırmızıdemirtaşı”dadenen,Fe2O3bileşimli metalik gri renkteki bu mineralin tıpta kullanımının uzun bir geçmişi vardır. Göz kapaklarıüzerindekiurlar (tümör),yumurtaakıyadaçemenotu içinekarıştırılmışhematit tozuyla tedaviedilirdi.Gözkapaklarındakigeneliltihaplanmalar,yalnızcahematitinsudakibirkarışımınıgerektirirdi.Tozhalinegetirilerek(yağiçinde0,2gramkadar)kanhastalıklarınıtedavidevederidekiyarayadayanıkacılarınıdindirmede kullanılırdı. Kırmızı bir sıvı elde edene dek ıslak bir bileği taşına sürterek elde edilenhematit,safraileilgilidüzensizliklerintedavisindekullanılırdı.

İNCİ: Ünlü bir öyküye göre EskiMısır’ın ünlü Kraliçesi VII. Kleopatra (yön. İÖ 51-30) ile RomaİmparatoruMarcusAntonius(İÖ83-30),birbirlerineenpahalıhangiyiyeceğisunabileceklerikonusundabahse tutuşurlar.Kleopatra,birkâse içinde sirkedenbaşkabir şey ikrametmeyinceAntoniusbunaçokhayretedervebahsikazanacağınıdüşünereksevinir.BununüzerineKleopatra,binlercealtındeğerindeolduğusöylenensonderecepahalıinciküpelerindenbirinikâseiçineatarakçözervebahsikazanır.

Gerçek inciBasraKörfezi’ndeki inci avcıları tarafından toplanıyor ve çok para ediyordu. Piyasada,Venedik’licamcılartarafındancamdanyapılansahtesidevardı.İncisütekatılıpiçilerekülsertedavisindekullanılırve“manna”(dişbudakağacıözü,kudrethelvası)iletatlandırılmışsuiçindeki0,4gramlıkdozuvebayıdefederdi.Yanmış inci tozusuylakarıştırılıp içildiğindekanamalarıdurdurur;dumanısolunursabaşağrısınıgeçirirdi.İnciyağının,sinirlerigüçlendirdiğineinanılırdı.İçindebirincibulunduranistiridyekabuğu, etkilenmiş alana uygulandığında cüzam ve diğer cilt hastalıklarını iyileştirirdi. Bu taşın,hazımsızlığı kolaylaştırmada, basuru tedavi etmede ve zehiri etkisizleştirmede yararlı olduğudüşünülürdü. Çocuk emziren kadınlar kendi sütlerini sağlıklı ve bol kılmak amacıyla incili karışımlarkullanırlardı.İncitozu,ayrıcatemelbirtuvaletmalzemesiolarakyüzvediştemizliğindedekullanılırdı.İnci,dürüstlüğünbirsimgesiisede,güçlübirafrodizyakolduğudüşünülmekteydiveyalnızca0,03gramkadar dozu bile iktidarsızlığı giderebilmekteydi. Hintliler bu taşı, uygun bir düğün armağanı sayarlar;kusursuz (“bâkire”) bir incinin törensel delinmesi (“bekâretin bozulması”), sıklıkla evlenmenin dinseltörenininönemlibirbölümünüoluştururdu.Butaşınçoğuiyiözelliklerinekarşınsınırlamalarıdavardıvehattâkimiyerdeonukullanmakriskli sayılmıştı.Bunagörekusurlu incilerin,gözdendüşmekvebelâyauğramaktancinnete,cüzamaveölümedekuzananhertürdensıkıntılarayolaçtığınainanılırdı.

KARAKEHRİBAR:Arapça’da“sebec”,İngilizce’de“jet”,Almanca’da“Gagat”olarakgeçer.Bizde“Oltu taşı”, “Erzurum taşı” ya da “gage taşı” olarak bilinir. Tıpkı adi kehribar gibi, bedende sutoplanması,soğukalgınlığı,kadınhastalıklarıveisteridâhilçeşitlirahatsızlıklarıyatıştırmaküzereçoğuzamanyakılarak dumanı solunurdu.Kara kehribar dumanı, yöntemi tamolarak açık olmamakla birliktekızlık(bekâret)kontrolündedekullanılır,içinekarakehribardaldırılmışsuiçildiğindeyadakendisitakıolarakkullanıldığındadoğumukolaylaştıracağınainanılırdı.Tozhalindekikarakehribarvebalmumundanyapılanmerhem, şişmiş salgıbezlerinin (gudde) tedavisindekullanılırdı.Kiminedenlerlebu siyah taş,dişsorunlarındakullanılmıştır.Şarapiçindekarakehribartozukarışımıdişağrısınıdindirir,dişkaybına

karşıkoruyucuolarakhizmetedervediştozuolarakdakullanılırdı.Victoriadönemiİngiltere’sindekarakehribar,yastakısıolarakkullanılmıştır.Amayastutankişiler,onuyalnızcataşımaklakalmamışlar,eklemromatizmalarınaiyigeldiğinevekelliğiönlediğinedeinanmışlardır.

KEHRİBAR (SARI AMBER): “Amber” sözcüğü Türkçe’de iki değişik maddeyi nitelemedekullanılmaktadır.Biri, iğneyapraklıağaçreçinesininyüzyıllarboyutoprakaltındakalıpfosilleşmesiyleoluşanyarı-değerli bir taş olan kehribar (Lat. “lapisardens“: “yanan taş”, İng. “amber”, Fra. “ambrejaune”,Alm. “Bernstein”: “yanan taş”), diğeri ise kaşalot balinasınınmide-bağırsak salgısından eldeedilenkokumaddesidir(Ar.“anber”,Lat.“ambra”,Fra.“ambregris”:esmer/griamber).Reçinekökenliolankehribarınenderolarakyeşilvegri-siyahtonlarıdabulunmaktaysadayaygınrenktonubalrengiyada sarıdır. Sarı kehribar (sarı amber), çeşitli nedenlerle bir tedavi aracı olarak yaygın biçimdekullanılmıştır.Tozhalinegetirilipballakarıştırıldığındagörmegücünügeliştirirdi.Bukarışımagülyağıeklendiğindeisetedavialanı,gözdenkulağakayarvekulakiltihaplarınıvekimizamandasağırlığıbileiyileştirirdi. Sürtme sonucu statik elektrikle yüklendiği ve elektriksel olaylarla ilişkilendirildiğinden,geneldegerdanlıkşeklindekullanılarak,yaydığı“sıcaklık”yoluylahastalıkenfeksiyonlarınınyayılmasınıve soğuk algınlığını önlediği söylenir. “Elektrik” terimi bubağlamdaYunancakehribar anlamınagelen“elektra / elektrum / elektron“ sözcüklerinden türemiştir.Astımveboğmacaöksürüğünüdefetmek içinkehribaryağıyayutuluryadamerhemşeklindegöğse sürülürdü.Nezle,bademcik iltihabı, göz /burunakıntısı,yanankehribardanyayılandumanlarısoluyarakyatıştırılırdı.Buişlem,tozkehribarıkızgıntuğlaüzerine serperek gerçekleştirilirdi. Yanan kehribar dumanı, yorgunluk ağrılarını dindirmede dekullanılırdı.Sarılığıtedavidetaş,yutuluryadaderidensarırengieminceyedekbedenüzerindetaşınırdı.Romatizmavedolaşımbozukluklarıilebaşedebildiğinevedişleriçıkmayabaşlayanbebeklerinağrısınıdindireceğineinanılırdı.Kehribarşurubu,yatıştırıcıolarakkullanılmıştır.Böylebirkarışımınönemlibirdiğer bileşeni afyon olduğundan, bu ilaç, olasılıkla öteki pek çok ilaçtan daha etkili idi. Avuç içindetutulan bir kehribar yumrusunun, ateşi düşüreceği ya da bunaltıcı sıcak bir günde bedeni serin tutacağıdüşünülmekteydi.Kehribar boncuklu bir gerdanlık takmak, öksürüğü tedavi eder ve salgı bezi (gudde)şişkinliğini azaltırdı. Kehribarın tıp dışı kullanımı da vardı ve uyuyan bir kadının göğsünün üzerinekonduğunda, onun günahkâr eylemlerini açığa vuracağına inanılırdı. Kötü niyetlere karşı en etkilitaşlardanbiridir.

LÂLTAŞI (GRANAT,GRENA): (<Lat. “granatum”: nar <Lat. “granum / granatus”: tahıl tanesi,tohum)Endeğerlisi,Afganistan’ınBedahşanbölgesindensağlananlâltaşınakimitedaviediciözellikleryorulmuştur.Ötekikırmızıvesarıdeğerlitaşlardaolduğugibionadakanamalarakarşıgüvenliksağlamavekanhastalıklarını iyileştirmeyeteneğiyakıştırılmıştır.Kalbiuyarıcıolarakkullanıldığındaçoketkiliolduğundan,insanlarınonuaşırıölçüdekullanmamayadikkatetmelerigerekmekteydi;aksihaldefelceyolaçabilirdi. Taşın bu gizilgücüne olan inancın nedeni, belki de kimiAsya kabilelerinde, daha öldürücüolduğuna inanıldığından lâl taşından yapılma mermi kullanılmasıdır. Lâl taşı, gözlerdeki “akıntıların”tedavisinde (alna bir kuşakla bağlayarak), bedendeki şarap tortusunu çözmede, perhiz denetiminde vevebayı savuşturmada da kullanılırdı. Gece kâbuslarını ve kötü düşünceleri kovmak –ve böylelikleuyuyamama derdini ortadan kaldırmak- amacıyla insanlar onu yanlarında taşırlardı. Koyu kırmızıdanturuncu, sarı, kahverengi ve hattâ yeşile dek çok çeşitli renk tonlarında olabilen bu taş, Ocak ayındadoğanların “doğumtaşı” (İng. “birth stone”) olup en fazla yararı sağlamak için bir altın yuva içindetaşınmalıydı.Sadakatingelenekselbirsimgesioluptaşıyanızengin,sağlıklıvekeyiflikıldığısöylenirdi.Onunlailgili“merhamettaşı”,”tutkutaşı”gibinitelemelerdebulunmaktadır.

LAPİS LAZULİ (LACİVERTTAŞI, LAZURTAŞI, LAZURİT, ULTRAMARİN): Üzerinde altın rengilekelerbulunanbukoyumavitaş,Ortaçağeczanelerinindeğerlibirhammaddesiidi.Gözrahatsızlıklarınıiyileştirmede, içine bir parça lapis lazuli batırılmış olan ılık suyla göz banyosuyapılırdı.Lapis lazuli

ısıtılıp bedenin şişen yerine temas ettirilirse, şişkinliği azaltırdı. Lapis lazulinin tedavi amacıylakullanıldığıyaygınikidurumvardı.60gramlıkbirdozu,düşüğüönlerdi.Yumurtaiçindeyaklaşık2gramkadar toz lapis lazuli,karasevdayı (melankoli)defetmedeveyılan ısırmalarınakarşıpanzehir (antidot)olarakkullanılırdı.

MALAKİT:AdıYunancaçimenyadaçimenyeşilianlamındaki“malhe”dengelir.Bazikbakırkarbonat[CuCO3.Cu(OH)2] bileşimli olan ve üzerinde yeşil renk tonlarının kuşaklar ve girdaplar oluşturduğusaydam olmayan bu taş, sayısız kullanım alanına sahipti. Malakit ile bal karışımının dışsal (hâricî)uygulanması,kanamayıdurdururveadalekasılmasını (kramp)hafifletir, sütlekarıştırılmışmalakit tozukalp ağrılarını giderir, şarap içindeki tozu ise ülser tedavisinde kullanılırdı. 0,4 gram kadarı, müshilolaraketkiliidi.Başdönmesi,koleravenazarakarşıkoruyuculuk,malakitinötekiyararlarıydı.

MERCAN:Çoksayıdamarifetibulunantaşlardanbiriolanmercan,hazımsızlıktansivilcevehastalıknöbetlerine dek her şeyi tedavide kullanılmıştır. Kırmızı türü, çeşitli kan hastalıklarını iyileştirmedekullanılırdı. Yaklaşık 2 gram toz mercan, kanamaları durdurmayı sağlardı. Kırmızı mercan tentürü(ispirtoluçözeltisi),karaciğerrahatsızlıklarınıiyileştirirveidrarsöktürücüolarakkullanılırdı.Bebeklerüzerindetaşınırsa,dişağrılarınıhafifletmeşeklindeonlarayararsağlardı.Tozhalinegetirilmişyaklaşık0,5grammercan,annesütüylekarıştırılarakkullanılırsa,saranöbetinidefedeceğiveçocuğunkiloalacağıvarsayılırdı. Kolye şeklinde takılmış beyaz mercanın, karın ağrısını ve hazımsızlığı durduracağıdüşünülürdü.Sütiçinde4gramkadartozmercaniçilirse,mideekşimesinigiderirdi.Birkedipostuiçinesarılmış mercan, zümrüt ve safran karışımı, ateş düşürme amacıyla kullanılırdı. Kadınlarla özel birilişkisi olduğudüşünülerek, kadınların aybaşı (âdet) döngüsü ileuyumluolarakmercanın renk tonunun,koyudansolukrenktonunadoğrudeğişimgeçireceğineinanılırdı.Bubeceriklisüstaşınındiğerözellikleriarasında,denizdefırtınalarıönleme(ayıbalığıpostuiçindegemidireğinebağlanarak),kuduzudefetme,kemgözdenkorumavedeliliği(kuduzdelirmesidâhil)tedavietmegücüdebulunmaktaydı.

NECEFTAŞI(NECEF,KAYAKRİSTALİ,DAĞKRİSTALİ,KUVARS):Tedaviamacıylakullanılaneneski taşlardan biri olan kuvars,Roma’nın ilk yüzyılında tıpta dağlama aracı olarak kullanılmıştır. Başdönmesiniönlediğidüşünüldüğünden16.yüzyılAlmanya’sında“başdönmesi taşı”olarakbilinirdi.Tozhalinegetirilipsusuzşaraplakarıştırılarakdizanteritedavisindekullanılmıştır.Baliçindekikarışımıiseannelerinbebeklerinibeslemelerineyardımcıolmuştur.ZekeriyaibnMuhammedibnMahmudEbuYahyael-Kazvinî’ye (1204-1283) göre, bir kişinin kaya kristalinden yapılma kaplardan içecek içtiğindesusuzlukçekmeyeceğinekuvvetleinanıldığından,hükümdarlarneceftaşındanyapılmakaplaryeğlerlerdi.

OPAL:Opal,gözhastalıklarını(birdefneyaprağıiçinesararak),iltihaplanmaları,kalprahatsızlıklarınıvekötühuyluurları tedavidekullanılır,gebekalmayıönlediğinedeinanılırdı.Güzelsaçlıkadınlar,saçlülelerininparlaklığınıkorumakamacıylayanlarındaopal taşırlardı.Opalingörmeyigüçlendirdiğinevetaşıyanıgörünmezkıldığınainanılırdı.

SAFİR:(Yun.“sapphirus”)Tümgözhastalıklarının iyileştirilmesinde, kanın temizlenmesinde, kalbingüçlendirilmesinde ve gaz ya da yel sıkıntısının giderilmesinde kullanılmıştır. Sütle karıştırıldığındaülseri,üzerinesürüldüğündeçıbanıvesivilcelerikurutupgiderir.Zehirliböceklerevesürüngenlerekarşıöldürücüdür.Azmiktardaöğütülüpiçilirsemüshiletkisiyapardı.

SARDONİKS:Tıbbîolarak,yılanısırmasınaveötekizehirlerekarşıiyileştirmeamacıylakullanılırdı.

TOPAZ: (< Sanskrit. “tapas”: ateş)Müslümanlarda “zebercet” adı verilen sarı renkli bu taşın, onutaşıyanıbedduadankoruduğuna,melankoliyidefettiğine,mutlulukgetirdiğine,neşeverdiğine,uykusuzluğudefettiğine ve kelliği tedavi edeceğine inanılırdı. Tıpkı zümrüt gibi topazın da, zehirin varlığını işaretederekrenkdeğiştirdiğisöylenir.Yatıştırıcıetkilerinekarşıno,aynızamandagüçlübirafrodizyaktırve

cinsel işlevsizliği onarmada sıkça kullanılmıştır.Gülsuyu ile karıştırılan toz halindeki topaz, kanamayıönlerdiveburunkanaması,burnunyan tarafınabu taşıbastırmakladurdurulabilirdi.Deliliğin topazveşarap karışımıyla tedavi edeceğine inanılmaktaydı. Korkaklığı tedavi ettiği, urları giderdiği, görmegücünüartırdığı,hazmıkolaylaştırdığıveuyurgezerliğiönlediğidüşünülüyordu.

TURKUVAZ(FİRUZE):(<Fra.“turquoise”,Alm.“Türkis”)Batılılarİrankaynaklıbuyarı-değerlitaşıOsmanlı ülkesinden satın alıp Türkler aracılığıyla tanıdıklarından bu adı vermişlerdir. “Firuze” iseFarsça adıdır. [CuAl6(PO4)4(OH)8.5H2O] bileşimli bir mineraldir. Turkuvaz, tılsım ve tedavidekullanılan taşların en eski bilinenlerinden biridir ve pek çok uygarlık ve kültürde değer verilmiştir.Değişebilirrenginedeniylehavadurumunuöndeyileyeceği,hastalıklarıişaretedeceğivezehirinvarlığıkonusundauyaracağıdüşünülmekteydi.Görmegücünükuvvetlendirir,hattâkörlüğübiletedaviedebilirdi.Onutaşıyanısalgınhastalıktankoruyacağına,bedenigüçlendireceğineveavsırasındaşansgetireceğineinanılırdı.

TURMALİN:Turmalin,değerlitaşlardünyasınınnispetenyenibirüyesiisede,onaçeşitlitedaviedicikullanımlar yakıştırılmıştır. Bu bağlamda diş ve kemikleri güçlendirmek ve varisli toplardamarlarıbüzmek amacıyla kullanılmıştır. Turmalin manyetik özellikler taşıdığından, bir ipek kumaş parçasıylabirlikte ilgili yer ovulacak olursa karıncalanmayı yatıştırırdı. Bu nedenle ona, uyumayı sağlama vesinirlerigevşetmeyeteneğideyorulmuştur.Butaşınkelliğiönlediğidedüşünülmüştür.

YAKUT:Yakutunyetenekleri çoktur:Kandolaşımını canlandırdığı, bağışıklık sistemini güçlendirdiğisöylenir.Vebavediğersalgınlardankorur(soltaraftataşınmalıdır),taşıyanısağduyulukılar,karasevdayıdefeder, şehvete düşkünlüğü frenler, mal ve mülke koruma sağlar, hasatta bereket sağlar, emildiğindesusuzluğugidereceğineinanılırdı.

YEŞİM: “Böbrek taşı” diye de bilinir ve böbrek rahatsızlıkları için ilaç olarak yaygın biçimdekullanılırdı.Böbrektaşlarınınkırılıpdüşürülmesi içinbuorganınüzerinesarılaraktaşınırdı.Tozhalinegetirilip altın ve gümüşle karıştırılan yeşim, ciğerleri, ses organlarını ve kalbi güçlendirir ve ömrüuzatırdı. Yeşim, pirinç ve çiy (şebnem) suyu karışımı, kemikleri güçlendirmede, kasları daha esnekkılmada,zihniaçmadavekanı temizlemedekullanılırdı.Düzenliolarakalındığındabureçete,açlığıvesusuzluğu, sıcağa ve soğuğa karşı duyarlılığı azaltırdı. Bedeni çürümekten koruduğuna inanıldığındanyeşim, mumyacılıkta da kullanılırdı. Bir çocuğun boynuna asılı olarak taşındığında, onu çocukhastalıklarına karşı korurdu. Mide ağrılarını ve mide ekşimesinden dolayı boğazda duyulan yanmaduygusunugidermek,astımıhafifletmek,âdetsancılarınıazaltmakvedoğumukolaylaştırmakamacıyladataşınırdı.Şarapiçinde0,2-0,3gramkadarı,safrarahatsızlıklarındankurtarırdı.

ZİRKON: (< Fars. “zargun”: “altın rengi”) Zirkonyum silikat (ZrSiO3) bileşimli bir mineral olanzirkonuneskiadı“sümbültaşı”yada“Yementaşı”idi.Kehribarrenklitürününtakmaadı“vaşaktaşı”idivekahverengikumaştanbir torba içinde,uykusuzluğu tedavi içinkullanılırdı.Tozhalindezirkon,kalbiuyarıcıvekatılmavekramplarıdurdurucuolarakkullanılmıştır.Boynaasıldığındavebaveyaralanmalarakarşıkorurdu.

ZÜMRÜT: Farsça “zümürrüd” (> Yun. “samaragdos”, Lat. “smaragdus”, İng. “emerald”, Alm.“Smaragd”) sözcüğünden gelen ve “Venüs taşı” da denen parlak yeşil zümrüt konusunda zengin birhalkbilimioluşmuştur.Zümrüt, taşıyanıvebaya, tutarık (sara) illetinevegüçsüzlüğe; tozhalinegetirilipiçildiğinde ise zehirli hayvan sokmalarına ve yutulmuş zehirlere karşı korurdu. Öteki mavi ve yeşildeğerlitaşlardaolduğugibionunbirnazartaşıolduğudüşünülürveiçinebutaşındaldırıldığısuilealtısaatsüreilegözbanyosuyapılacakolursaçoğurahatsızlıklarıiyileştirirdi.Zekâyıvekalbigüçlendirdiğisöylenir,doğumukolaylaştırdığınavestresigiderdiğineinanılırdı.Genellikleençokyaklaşık0,5gramlık

dozlarlaverilenincetozhalinegetirilmişzümrüdün,damla(gut)hastalığını,karaciğerrahatsızlıklarınıvesarılığıiyileştirdiğineinanılırdı.Ağızdatutulduğundakanamalarıdurdururveeğerkarnınüzerineveağıziçinekonacakolursadizanteriyitedaviederdi.Doğurmagüçlüğüçekenhamilebirkadınınsağbaldırınabağlanacakolursa,doğumukolaylaştıracağıdüşünülürdüvecüzamtedavisindeelmastozundanhazırlananbir yakı (ilaç bileşimindeki maddelerin bir yağ ya da sıvıyla birlikte yoğrularak hasta organ üzerinekonacakşekildehazırlanması)kullanılırdı.Zümrüt,insangözleriiçinyararlıidiysedediğeryaratıklar,budenli şanslı değillerdi. Yaydığı ışık yansımaları yılan ve akrebi uzak tutar ve eğer bir yılan gözlerinidikerek bir zümrüte uzun uzun bakarsa, kör olurdu.Göz hastalıklarını önler, tutkuları frenler, yıldırımıyolundançelerdi.Mayısayınındoğumtaşıdır.

ÇEŞİTLİREÇETELER

VebanınTedavisi:

Yaklaşıkolarakherbiri0,6gramolaninci,zirkon,zümrütvemercan,tozhalineöğütülür.

VenedikTiryakı:

“Ermenitaşı”(mavibakırkarbonat),inci,kömürhalinegetirilmişerkekgeyikboynuzuvemercankarıştırılır.Kanzehirlenmesini,sıtmayıvekötücülhummayıiyieder.

GaskonyaTozu:

Oryantalbezoartaşı(panzehirtaşı,birtürkeçininböbrektaşı),beyazkehribar,kırmızımercan,yengeçgözü,tozhalindegeyikboynuzu,inci,karayengeçkıskacı.Yaşamkoruyucutemelbiriksirdir.

İnciHapı:

Uzunbirinci,maltiçineyadakaynatarakdemlendirilmişyılanödü,balpeteğivesüngertaşıözütüiçinebatırılır.İncisünekhalegeçerse,çekilerek60-90cmuzunluğagetirilirveküçükparçalarakesilir.Gençlikiksiriolarak,ayrıcadaiştahsızlığakarşıkullanılır.

“AquaPerlata”(İncisuyu):

İnciler,sıvıhalegelenedeksirke,limonsuyuyadavitriyolruhuiçindeçözülür.Dahafazlaçözücüsıvıekleyerekdinlenmeyebırakılır.Tatlandırmaküzereşekerkatılır.4kısımincisuyunaherbiri1’erkısımolacakşekildegülsuyu,çilektentürü,hodançiçeklerivepelesenkyağıkatılır.Kullanmadanönceçalkalanır.30-45gramlıkdozlarıbedendedirençoluştururvesalgınhastalıkateşlenmesiniiyileştirir.

İncininYıkanması:

Yaklaşık60-90graminci,damıtılmışsirkeiçinekonurveşaraptortusu(tartar)eklenir.Dinlendirdiktensonraüsttekisıvıboşaltılır.Kalıntı,kaynaksuyuileyıkanarakdurulanır;dahasonraincitozu,sönmekteolanateşinüzerindekurutulur.

KayaKristaliTentürü:

Kayakristali(neceftaşı)yükseksıcaklığaısıtıldıktansonrasoğuksuiçinekonur(busıradaçatlar).Parçalarıtartartuzlarıylabirlikteısıtılırvebirsıvıçözeltihalinegetirilir.Buçözeltininyarısıalınıpşaraplabirlikte,karışımkırmızırenkalanadekdamıtılır.Buişlem,geridesafdağkristalininbirtentürükalanadekbirkaçkezyinelenir.Dozlar40damlayakadardır.Bedeninbiryerindesutoplanmasını,lenfatikşişlikyadahastalıkkuruntusuiçindekikarasevdayıiyileştirmedekullanılır.

KayaKristalininGizliİlacı:

0,5kgkadarkristal,yüksekbirsıcaklığadekısıtılıpvitriyolruhuiçinebatırılır.İşlemonkezyinelendiktensonraincebirtozhalinegelenedek,birmermerüzerindeezilir.Damla(gut)hastalığınınyadasafrakesesitaşı/böbrektaşıilacıolarakhazırlanmasında,kristalhaldevitriyolruhueldeetmeküzerevitriyol(sülfattuzu)çözeltisi,kurutmakâğıdıüzerindensüzülür.Birkadehdolusuetsuyuiçine7-10damlaeklendiğinde,idrarsöktürücüolarakkullanılabilir.

MercanTentürü:

Kırmızımercanınbirdalı,erimişbalmumuiçinegömülür.Mercanrengisolanavebalmumukırmızımsıbirrenkalanadekbirateşinüzerindeikigünboyubekletilir.İşlemyinelenir.Balmumukabuklarşeklindekırılırvekabuklar,rengikırmızıyadönenedekalkoliçindedemlendirilir.İdrarsöktürücüolarakkullanılır.

YeşimdenKutsalİçecek:

Eşitkısımlarhalindeyeşim,pirinçveçiy(şebnem)suyu,birbakırpotaiçinekonur.Kaynattıktansonra,artakalansıvısüzülür.Buiksirinkullanımıkemiklerigüçlendirir,kaslarıgüçlüveesnekkılar,zihniaçarvekanıtemizler.

17.yüzyılOsmanlıhekimlerindenZeynelâbidinbinHalil(ölm.1647),çeşitligıdalardanveyiyecekvegiyeceklerleilgilihalksağlığıbilgilerindensözettiğiŞifâel-Fu’adliHazret-iSultanMuradadlıeseriniIV. Murad’a (yön. 1623-1640) sunmuştur. Bu kitabın 14. bölümünde kimi değerli taşların sağlıkkonusundakietkiveyararlarındansözedilmektedir.Buradaverilenbilgileregörebirinsana1kırat(yakl.0,2gram)elmasyutturulacakolursaoinsanölür;elmasyutaninsanıkurtarmakiçinöncesıcaksuveyağkarışımı ile kusturup sonra süt içirilmelidir; yakutu macun haline getirip zehirli yılan sokan kişiyeyedirilirsezehirigiderir;birinsanınparmağındayakuttaşlıyüzükvarsaoinsansudaboğulmaz;ağzınıniçindeyakuttaşıyaninsanınsusuzluğugeçer;yakutkaranfillebirliktedövülüpyenirsekalbekuvvetverir;zehirlenmiş kişiye dövülerek toz haline getirilmiş zümrüt içirilirse zehirin zararını giderir; sara derdiolanlar zümrüt takarsa sara derdi gider; lâl taşından yüzük taşıyanlar korkulu rüya görmez; bir miktarzebercet (topaz) dövülüp içilirse kalbekuvvet verir vegözünnurunu artırır; inciyeuzun süre bakılırsagönüldeki gamı defeder; inci dövülüp macun haline getirilerek yenirse kalp ağrısını giderir; firuzeyidövüpiçilirseakrepsokaninsanaiyigelir;akiktaşıkalbekuvvetverir;susayaninsanağzınıniçinebillur(kayakristali)koyarsasusuzluğugider;mercanyakılıpdişdibinesürülürsedişetikanamasınıdurdurur;dişlermercanköküyleovulursasıkıntıyıdefeder;tozhalinegetirilipyenenmercankantükürmeyikeser;beyaz mercan zehirli ve zararlı hayvan sokmasını defeder; erkek çocuğunun boynuna mercan asılırsasarasıgider;mideninüzerinedışarıdanyeşimâsâ(çubuk)konursaağrısınıalır;“bâdzehir”(panzehir)herorgana etki ederek zehirin zararını giderir; halk arasında üç tür panzehir bilinir ve bunlardanmadenîolanlarmadenîzehirlerigiderirkenbitkiselolanlarisebitkiselzehirleridefeder.20

YILANTAŞIVEONUNLAİLGİLİDENEMELER

1660-1670’lerin önde gelen iki doğa filozofu olanAthanasiusKircher ile Francesco Redi arasında,tüccarvemisyonerlerinHindistan,ÇinveGüneydoğuAsya’nınçeşitlibölgelerindengetirdikleribelirlitaşların tıbbî kullanımları konusunda şiddetli tartışmalar yaşanmıştır. Bezoar taşı dışında bu taşlararasındayeralanenünlülerindenbiri,baştayılansokmalarınakarşıolmaküzereinsanbedenindekihertürlüzehirlenmeyekarşıpanzehirolaraketkidiğikabuledilenveoyörelereözgüzehirlikobrayılanınınalnındadoğalyollaoluşansomutbir taşolarakyılantaşı (Lat.“lapisserpentinus”, İng.“snake-stone”)idi(ŞEKİL38).84

ŞEKİL38.FrancescoRedi’ninExperimentacircavariasresnaturalesspeciatimillasquaeexIndiisafferuntur(ÖzellikleHindistan’danGetirilenlerOlmakÜzereDeğişikDoğalNesnelerÜzerineDeneyler)(Amsterdam,1685)adlıeserindenbirkaç

yılantaşıörneği(bueserinorijinali1671’deİtalya’dayayımlanmıştır).84

Almanya’dadoğanamaotuzyılıaşkınsüreİtalya’dayaşayanAthanasiusKircher(1602-1680)“CizvitDerneği”(“SocietasJesu”)üyesiolupPapalıkileCollegioRomano’dakiCizvittarikatınınAristotelesçidoğafilozoflarıarasındakiköprüyüoluşturmaktaydı.Kircher,aynızamandaCollegioRomano’dakiCizvitMüzesi’nin (“MuseoKircheriano”) kurucusu vemüdürü idi. Onun en önemlimuhalifi olan FrancescoRedi (1626-1698) ise Toskana’lı olup Floransa’daki Medici sarayının sadık hizmetkârı idi. Medicisarayı, Galileo Galilei’ye (1546-1642) ve Cizvit-karşıtı kesime sadakatle bağlı bir merkezkonumundaydı. Redi, çürümekte olan bir maddenin üzerinde ortaya çıkan kurtçukların “kendiliğindenüreme”yoluyladeğilyumurtayadatohumşeklindedışarıdangeldikleriniönesürenbilginolaraktanınır.Yılantaşlarıİtalya’ya,öncelikleHindistankaynaklıolarak1650’lerdegelmeyebaşlamıştır.

17.yüzyılgeziliteratüründe[örneğinJean-BaptisteTavernier’nin(1605-1689)1678’deAmsterdam’dabasılanSixVoyagesenTurquie,enPerse,etauxIndes(Türkiye,İranveHindistan’aAltıYolculuk)adlıeserinde], yılantaşı üzerine bilgiler de yer almaktaydı. Arapça’da “hacer el-hayye”, Farsça’da “mârmihre”olarakgeçenyılantaşıyüksekdeğerverilençoksayıdakiegzotik(yabancıl)ilaçarasındabasitbirtaş idi.Doğugezisindendönenmisyonerve tüccarlar çeşitli tiptehastalıkları tedavi edici böyledoğalürünleri Batı’ya aktarmışlardır. Onlar Hindistan ve Çin’in yerli halkının, yılan ısırmasının yarattığızehirlenmeyi,ısırıkyerininüzerineyılantaşıyapıştırmaksuretiyletedavietmeyeçalıştıklarını,taşınzehiritamamenemdiktensonrayaraüzerindenkendiliğindenkopupdüştüğünüvekurbanıtamameniyileştirdiğinibelirtmişlerdir.Eğerbutaşdahasonrasütdolubirkapiçinekonursa,emdiğizehirisüteverereksütüyeşilbir renge dönüşüyor ve taş, tekrar tekrar aynı amaçla kullanılabiliyordu. Bir Arap yazara göre bu taşyılanın boyun kısmında bulunuyordu ve çoğu zaman beyaz inci renginde, kimi zaman da siyah-beyazalacalıoluyordu.

Kircher ilkkezChinamonumentis illustrata (ResimlerleÇinAnıtları) (1667)adlıeserindebu taşınharikalarından ve tıbbî gücünden bilgiler vererek söz etmiştir.Her ne kadarDoğu’da veUzakdoğu’da

yaşayan Cizvit misyonerler, taşların, doğal tıbbî tedavinin bir bölümünü oluşturduğunu kabul etmekteidilersedeKircher,oryantaltıpkuramlarınafazlayüzvermemiştir.Yinedeyılantaşınınetkinliğineilişkinraporlarailgiduymuşvetekbaşınayaptığıdeneylerleburaporlarıdoğrulamayaçalışmıştır.

Kircher, Çin’de misyoner olarak yıllarını geçiren Polonyalı Cizvit Michal Boym (1633-1704) ileyaptığı görüşmelerden hareketle çizimler yapmış veChina monumentis illustrata‘da Çin’in Quam-sibölgesiyerelBrahmanlarınınorayaözgükobrayılanlarınınasılyakalayıponlarınkafatasındanyılantaşınıcerrahi işlemle nasıl çıkardıkları konusunda bilgi vermiştir.Başka birCizvitmisyoneriHeinrichRoth(1620-1667) ise raporunda, bu hayret verici taşın doğal yolla oluştuğu kobra cinslerinin nasıltanınabileceğini yalnızcaBrahmanların bildiğini belirtmiştir.Boym,Kircher’eBrahmanların, yılanlarınbaş,karaciğervedişlerindenhazırlananbirkarışımdan,aynıderecedeetkilibaşkataşlardaürettiklerini,onların bu yapay taşların üretim reçetesini sıkı bir şekilde gizli tuttuklarını ve yüksek fiyatlarla satışıyapılankimisahtetaşlarınortalıktabulunduğunudabelirtmiştir(ŞEKİL39).84

ŞEKİL39.MichalBoym’unFlorasinensis,fructusfloresque(ÇinBitki,MeyveveÇiçekleri)(Viyana,1656)adlıeserindenÇinmiskkeçisiileÇince’de“Gento”diyeadlandırılanvesöylentiyegörebaşındanyılantaşınınçıkarıldığıyılan.84

HeinrichRoth bir keresinde bir akrep tarafından elinden sokulan bir hizmetkârı üzerinde, bir kez deçıbanlı bir adam üzerinde olmak üzere bu taşı Hindistan’da iki kez başarıyla kullanmıştır. Kircher,yılantaşını1663yılındaRoma’da“şaşkın izleyiciler önünde”bir engerekyılanı tarafından ısırılanbirköpeküzerindesınamışvedeneysonucunuChinamonumentisillustrata’daşuşekildebetimlemiştir:“Butaş,köpektekiyılanısırığınınyerineyerleştirildiğindetaşyaraya,onugüçlükleuzaklaştırabileceğimizbirşekildeyapışmışveoradauzunsüretutulukalmıştır.Sonundatümzehiriboşalttıktansonrakanadoymuş bir halde o yeri bırakmıştır. Köpek, zehirden kurtulmuş ve birkaç gün sonra eski sağlığınakavuşmuştur”.

Benzer bir deney, hasat mevsiminde bir engerek tarafından ısırılan bir işçi üzerinde Kircher’denbağımsızolarakRoma’lıCarloMagninitarafındangerçekleştirilmiştir.Bunagöreişçiyeyapıştırılantaşikisaatsonrakanladoygunluğaerişipdüşmüşveadambirsürederinbiruykudakaldıktansonrayavaşyavaşkendinegelmiş,kimikalpilaçlarıverildiktensonraeskisağlığınageridönmüştür.

Kircher,Magneticumnaturaeregnumsivedisceptatiophysiologia(DoğanınManyetikDünyasıyadaFizyoloji Tartışması) (Roma, 1667) adlı eserinde de yılantaşı konusunda bilgi vermiştir. Bu eserindetemeldeevrendekigizemlimanyetikkuvvetleriişlemişolmaklabirlikteyılantaşına,toksikolojininyoğunbir sistematik öğretisi içinde yer vermiştir. Hermetik kozmolojik düşüncelerden ve Jan Baptista vanHelmont’unhastalıklarailişkindüşüncelerindenderindenetkilenenKircher,zehirlibiryılanındoğalbirürünü olan yılantaşının gücünü açıklamak üzere benzer kuvvetlerin birbirini çektiği yönünde bilinenkavramı kullanarak dolaşan kandaki toksik ruhların bu taş tarafından manyetik ve sempatik yollaçekildiğini açıklamıştır. Daha önceki Mundus subterraneous (Yeraltı Dünyası Üzerine) (1665) adlıkitabındaKircher, zehirlerindoğaletkisine ilişkinkuramınıkurmuştu.Paracelsus’unbenzermaddelerletedavi öğretisinden esinlenerek tüm zehirli hayvan, mineral ve bitkilerin, tıpkı demirin mıknatıstaşıtarafındançekilmesigibi,diğerzehirlerikendilerineçekeceğinivarsaymıştı.

Günümüzdebilekimiyerlerdeuygulandığı üzeremanyetizma,Ortaçağ’da cadılığakarşı def edici birgüçolarakkullanılmış,yanı sıradelilikveuykusuzlukderdinin tedavisindevezehirlerekarşıpanzehirolarakmıknatısyadamanyetikdemirtaşışifaaracıolarakkullanılmıştır.

Avrupa’datiryak,tıpkı“mithridatum”gibi,engereğinvebitkilerinkarmaşıkbirbileşiğiidi.Tiryak17.

yüzyılın en saygın ilaçlarındanbiri olupyalnızcayılan ısırmasınadeğil bedende su toplanmasına, sarahastalığına,melankoliyevekolerayakarşıdakullanılıyor,çoğuhekimonundikkatedeğerşifavericivehastalıklardan koruyucu güce sahip olduğuna inanıyordu. Homeopati ilkeleri, zehirli yaratıkların niçinözel olarak hayvan zehirine karşıt (panzehir) bir güce sahip olduğunu açıklar. Buna göre zehirler vepanzehirler,özellikleyılanlarınkolaycaçoğalabildiğiçoksıcakiklimbölgelerindebolbulunurlar.

Redi,zehirliyılanlarlailgiliolarak1664yılındayazdığıbireserdeözelolarakyılantaşınıelealmamış,ithal edilen egzotik kaynaklı ilaçları (uzun ömür verici “ginseng”, baş dönmesi için fil kılları, damlahastalığı için kuş yuvası, sağırlığa karşı toz halindeki armadillo kabuğu vb.) tartışmıştır. Redi ilkdeneylerindebaşkabirzehirolaraktütünyağınıdaincelemiştir.Dahasonrakideneyleri,onayılantaşınınhiçbirdeğeriolmadığınıkesinbirşekildegöstermişveyılantaşı ile tedavietmeyeçalıştığızehirlenmişherhayvan,sonundaölmüştür.RediengerekzehirineekolarakTunus’tansağladığızehirliakreplerlededeneyler yapmıştır. Bu zehirleri yabani güvercinler, çiftlik tavukları ve beç tavukları üzerinde dedenemiştir.Tümbudeneylersonucunda,taşlarınpanzehiretkisikonusundahiçbirdeğerininbulunmadığısonucuna varmıştır. Bu bulgulara, Kircher’in öğrencisi ve asistanı Giuseppe Petrucci yanıt vererekustasınısavunmuştur.Petrucciayrıca,Redi’nin,deneylerindekullandığıFloransayılantaşlarınınhilelivegüçsüztaklitlerolduğuiçinbaşarısızolduklarınıbelirtmiştir.Kircher’in,yılantaşınıgeceleyinzehirlibirböcekyadaörümcektarafındansokulanünlüCizvitvaizGiovanniAndreaSavini’yebaşarıylauyguladığıdabelirtilmiştir.

Redi’ninMedici sarayındakikonumu,deneyciolarak, toksikolojik sınamalar içingerekli zehirleri vecanlıhayvanlarıbulmakonusundaKircher’eoranlabüyükbirüstünlüksağlamaktaydı.MedicilerinbüyükdükününköpeklerekarşıaşırıbirdüşkünlüğüvardıveRedidebunedenleşanslıydı.DukaII.Cosimode’Medici (1590-1621),babasıvebüyükbabasıgibi, içlerindedevekuşu, ayıve fillerdeyer alanegzotikhayvanların ender koleksiyonuna çok emek vermişti. Redi, Mısır krokodilleri ve dev denizkaplumbağalarıgibiyabancıyabanlarüzerindeyapılanaçımlamalardan(diseksiyon)haberdardıveayrıcaNapoli’den sandıklar dolusu engerekler ve Tunus’tan akrepler getirtiyordu. Redi, Toskana’da sarayhekimiolarakişleriniyürütürken,KircherRoma’dakiCizvitkolejindekâtipolarakçokfarklıbiryaşamsürüyordu. Bu nedenle de Kircher’in, araştırma koşulları bakımından Redi’ye göre büyük eksikliklerivardı.Kircherdeçokuzunsüre,MedicilerindesteğinialarakFloransa’daçalışmanınyollarınıaramıştı.Bu amaçla çeşitli kitaplarının kopyalarını, kendi engin bilgisinin kabul görmesi umuduylaMedicileregöndermişti. Yine bu amaçla, çok hacimli eseriOedipus Aegyptiacus’u (Mısır’lı Oedipus) (1652-54)MedicilerinbüyükdüküileCosimo’nunkardeşiveaynızamandaAccademiadelCimento’nunkurucusuolan Leopoldo de’ Medici’ye (1617-1675) ithaf etmişti. Kircher, Cizvit dostlarına katkıda bulunarakbilimseldoğrularınkeşfineve“İsa’nınKrallığı”nıngeliştirilmesineçabaharcamaktaydı.BunedenleonunÇin konusundaki eseri, yalnızca orada bulunan uygarlığı ve doğal ilginçlikleri kaydetmekle kalmamış,aynızamandadaCizvitmisyonerlikprogramınınreklamınıdayapmıştır.84

Kircher’in yazmalarından, Collegio Romano’da eczacılık konusunda da çalışmalar yapıldığı veCizvitlerin burada hazırlanan ilaçları denetledikleri anlaşılmaktadır. 1656’da Roma’da kolera salgınıçıktığında Kircher, salgının seyri konusunda Van Helmont’un görüşlerini temel almıştır. Buna ilişkineserinin adı Scrutinium physico-medicum contagiosae luis quae dicitur pestis’tir (Veba Adı VerilenBulaşıcıHastalığınFiziko-Medikalİncelemesi)(1658).

Yılantaşı konusundaki tartışmalardan on yıl kadar önce, sıtmanın biricik ilacı kinini içeren kınakınakabuğu,sıtmaateşinintedavisiiçinAvrupa’yayaygınbirşekildegirmiştivebununGüneyAmerika’dakiormanlardan toplanıp Avrupa’da pazarlanmasına kadar denetimini üstlenen Cizvitler, bu işten çokkazançlı çıkmıştı. Bu yeni ilaçCizvitmisyoner veCizvit eczacılarla öylesine bütünleşmişti ki, yaygın

olarak“Cizvitkabuğu”(“Jesuitsbark”)yada“Cizvit tozu”diyebiliniroldu.Cizvitlerayrıcapekçokyeniegzotikmaddeyidepazarlamaktaydılar;örneğinkimiCizvitler,kanamayıdurdurmakveaşırı iştahıdizginlemek amacıyla sokakta hipopotam dişi bile satıyorlardı. Ancak hiçbir Cizvit, bir hekim olaraküniversite eğitimi görmemişti. Redi ise kendi çağdaşı olan üniversite eğitimi görmüş hekimler gibi,ayrıntılıincelemelereşliğindebeslenme,karmaşıkyapılımineralsular,kanalma,bağırsaklarıboşaltma,karmaşık şuruplar, haplar ve bitkisel ve hayvansalmaddelerin karışımından çorba türü içecekler salıkvermeyeçalışmıştır.Redi,VanHelmont’çularınbaşınıçektiği,çokhızlıetkiyenmineraltemelliilaçlaragönülsüzce yaklaşmış ve bunun yerine eşek sütü, zehir katılmış şarap, kişniş otu, ebegümeci yağı, narkabuğu,geyikboynuzujelâtiniveÇintarçınılapasıgibiengelenekselilaçlarıyeğlemiştir.84

Kircher,denizaşırıülkelerdeyaşayanAvrupalıCizvitleringözlemlediğidoğalolgularailişkinraporlarabaşvurmaktaydı. Çin konulu eserinde Kircher, Cizvit arkadaşlarının ona gönderdiği, doğanın ilginçyaratıklarınavetuhafolaylarınailişkinöyküleriişlemeyeyönelmiştir(ŞEKİL40).

ŞEKİL40.AthanasiusKircher’inbirkitabındakiÇinmiskkeçisinigösterenburesmin,ağırlıklıolarakmisyonerCizvitMichalBoym’danalıntılandığıanlaşılmaktadır(A.Kircher,Chinamonumentisillustrata,Amsterdam,1667).84

Kircher, yoğun bir Cizvit haberleşme ağının aşırı etkin olduğu, Roma’daki Cizvit Derneği’nin anamerkezindeoturuyordu.Rediise,doğrulayamadığısürecetümbubilgileregüvensizlikduyuyordu.Kircherve Redi, yılantaşının zehirlenmeyi tedavi etmede etkili olduğu konusunda birbirleri ile aslaanlaşamadılar;anlaştıklarınoktaise,hayvanlarüzerindekideneyselsınamalarıntıbbîbilgiiçindeönemlibiryeriolduğuidi.

1687yılındahekimveanatomistEdwardTyson(1650-1708),Amerikançıngıraklıyılanıkonusundakigeniş çalışmasının bir bölümü olarak yılantaşının bir betimini vermiştir. Burada, damla hastalığındanmustaripbirkadınıntedavisindeyılantaşınınetkiliolduğununsaptandığınıbelirtmektedir.1697’de,hemenhemenKircher’inölümündenyirmiyıl sonragenişölçüde saygınlıkkazanmışdoğaaraştırmacısıPaoloBoccone (1633-1704), yılantaşı konusunda yazmış ve onun lehine kanıtlar ileri sürmüştür.Lucca’lı birCizvit olan Giuseppe Maffei, bu konuda Roma’da dört deney yapmıştır. Kardinal Fabio Chigi’nin(sonradan Papa VII. Alexander) (1599-1667) sarayındaki hekimler, engereklerin ısırdığı birkaç avköpeğini tedavietmişler,başkakişiler iseyılantaşlarınınacıverenörümcek ısırmalarını tedaviettiğinikanıtlamışlardır.Almanya’dakuduzbirkurttarafındanısırılmışbirhastayılantaşıylatedaviedilmiş,bukonudabaşkabirhaber iseyılantaşının“kötücülateşlenme”gösterenhastalarınbileklerinesarıldığındabaşarılı sonuç verdiği şeklinde gelmiştir. Sonuç olarak Boccone, aşırı gaz yapan karınların, hastanınrektumuyoluylayılantaşınınuygulanmasısonucuiyileştiğineilişkinçoksayıdakiraporu,kendiüzerindegerçekleştirdiğideneylededoğrulamıştır.84

“MUMİYA”İLACI

“Mumiya” ya da “mumia” sözcüğü, Farsça katran, asfalt ya da bitüm anlamına gelir. “Mumiya”sözcüğünün Latince nitelemesi de “yer reçinesi” ya da “zift” anlamına gelir. Arapça’da “mumiya-ima’denî”yada“ma’denîmumiya”, İngilizce’de“asphalt“yada“pissasphalt” diye geçer ve “kayaç-mumiya”(kayaçmumu)yada“mumyabalsamı”olarakdabilinir.Kayaç-mumiyailemezarlıkmumiyasıbirbirinden farklı şeylerdir. Cesedin mumyalanması (Ar. “tahnit”) sonucu ortaya çıkan ve geçmişte“mumiya ilacı” adı ile kullanılan mezarlık mumyası “mumiya-i amelî” olarak da adlandırılır. Bitüm(asfalt),petrolyataklarınınüzerindeki tortulkayaçlarıngözenekveçatlaklarındanyerolaylarınınetkisisonucundayüzeyeçıkarak,dışortamdauçucubileşenleriniyitirenpetrolartıklarındanoluşanağdalıbirkatısızıntıdır.Kayaç-mumiyaEskiçağ’lardayapılardaharçmalzemesiveöksürük,dişağrısı,kanamayada romatizmalarda ilaç olarak, gemilerin su geçirmesini önlemek üzere kalafatlanmasında vemumyacılıktakullanılmıştır.85,86

“Mezarlıkmumiyası”denilenpreparat, eskidönemlerdekemikkırıklarının tedavisindekullanılıyorduve tartıda altına eşdeğerolanve tiryakgibi değerli bir şifa aracı idi.Mezarlıkmumiyası, ölübedeninproteinleriningücünüyitirmişparçalanmaürünlerindenibarettive“ölübedeninkurumuşeti”ndenbaşkabirşeyolmayanbuöğütülmüşmumyatozudaMısır’ınantikmezarlarındantoplanıp“güzelkokuluvebalkıvamındabirsıvı”halinegetirilerekbilinçsizbirşekildetıbbîamaçlarlakullanılmıştır.Bitüm(asfalt),Eski Mısır’da cesedi korumak ve ebedîlik sağlamak amacıyla yapılan mumyalama işleminde, cesedesarılanketenbezişeritlerineemdirilerekkullanılmıştır.45“Bitüm”terimi(Lat.“bitume”,İng.“bitumen”)Yunanca “pix tumens” (kaynayan zift / fokurdayan zift) sözcüğünden gelirken, asfalt (İng. “asphalt”)sözcüğü, baştaki “a-” olumsuzlama öneki eşliğinde Yunanca “değişmeyen” anlamına gelen “a-sphaltos”tangelmedir.Kayaç-mumiya,gözeneklikayaçlarüzerineçökelmişolanyüksekmoleküllüdoğalhidrokarbonların (düşük miktarda oksijenli, kükürtlü ve azotlu bileşiklerle birlikte) bir karışımı olanbitümdür.Bukarışım,yerinderinliklerindenbelirliyerlerdeyeryüzüneulaşırvebitümlügölleroluştururyadasürüklenerekdenizlereulaşır.Filistin’dekiÖlüDeniz(LutGölü,“LacusAsphaltetis”:asfaltgölü),böyle sürüklenmiş bitümce zengindir.Bitüm, kumyada kil gibimineralmalzemelerle karışarak asfaltıoluşturur. Öte yandan günümüzde Lut Gölü çamurunda banyo tedavisi popülerliğini sürdürmekte olupözellikle cilt hastalıkları tedavisinde ve cilt kozmetiğinde bu çamurdaki bitümün yanı sıra kilminerallerininzenginmineraliçeriğindenyararlanılmaktadır.86,87

Mumyalama (Ar. “tahnit”), eski Mısırlılar, İnkalar, İskitler vb. toplumlarda ölülerin olabildiğinceyaşama yakın bir biçimde saklanmaları ve sevdiklerini yanlarından ayırmama amacına yönelik birtutumdu. Ölüme meydan okuyan böylesi bir koruma süreciyle beden, ruhun sonsuza dek barındığı biryuvayadönüştürülüyordu.EskiMısırinanışınagöreölenbirinsanınyaşamısonaermezveölümdensonraötedünyadayenibiryaşamolanağıbaşlardı.Bunedenledecesetler,ölüyübuyeniyaşamahazır tutmaküzeremumyalanır,ölünündünyevîyaşamındakullandığıeşyalarveyiyeceklerlebirliktemezarakonurdu.

EskiMısır’danbilineneneskimumya,yaklaşıkolarakİÖ3000’leretarihlenir.Mumyacılıktadahaçokfiziksel yöntemler uygulanıyordu ve ayrıntıları İÖ 445 yılı dolayında Mısır’ı gezen Herodotos’tanöğrenildiğine göre EskiMısır’da üç tipmumyalama yöntemi vardı. En pahalımumyalama yöntemindebeyin, burun delikleri yoluyla çıkarılıyor, oyuk kısımlar şarap, mür ve baharat karışımıyla yıkanaraktemizleniyor, iç kısımlardaki suyun emilmesi için de içine küçük keseler halindeMısır’ın batısındakiçöldeyer alanünlüNatronVadisi (“Vâdiel-Natrûn”) dolayındaki sodalı göllerden sağlanandoğal birsodatuzuolannatron(ağırlıklıolarakNa2CO3’ınyanısıraNaHCO3,Na2SO4veNaCldeiçerenkarışıktuz)konuyoryadakimizamanoyukkısımlarbitüm,odunkatranıvereçinekarışımıyladolduruluyordu.

Daha sonra iç organlar çıkarılıyor ve karın boşluğu önce palmiye şarabıyla, sonra da toz baharatlatemizleniyordu.Oyukkısımlardahasonrabolmiktardamürvebirazda“aloe”(sarısabır)olmaküzerebaharatladolduruluyorvebeden42gün(6hafta)yada70gün(10hafta)süreyle“natron”(doğalsoda)çözeltisineyatırılıyordu.Böylecebedenkısmıkurutuluyorvetümbedenveayrıayrıtümparmaklarreçineyadakarasakıza(bitüm)batırılmışinceşeritbezlerlesarılıyor,sargılarıniçineçeşitlimuskavetılsımlardayerleştiriliyordu.İçorganlarisemikropöldürücülerletemizlendiktensonra“kanop/kanope”(<EskiMısır kenti “Kanobos”tan) adı verilen ayrı çömlek ya da alabaster kapların içine konarak mumyanınyanındakorunuyordu.8 İkinci türmumyalamadabedenyarılmıyor,anüsyoluylaaşırımiktardasediryağıenjekteedilipbirtıpailetıkanıyor,bedennatronçözeltisiiçineyatırılıyor,uzuncabirsürebekletildiktensonratıpaçıkarılaraksediryağıdışarıakıtılıyordu.Üçüncütürmumyalamadaisekarınyarılıpiçorganlarboşaltıldıktan sonra suyla yıkanıyor, 70 gün natron çözeltisine yatırılıyor, kurutulduktan sonra ölününailesineteslimediliyordu.

Araplar640’lıyıllardaMısır’daeskimezarlarıaçtıklarında,binlerceyılboyumumyalanmışcesetlerinçürümesini önleyen malzemelerle tanışmışlardır. En ucuz mumyalama şekli, zift ve “Yahudiye zifti”(bitüm) ile yapılırken, orta halli kimselerin cesetleri “mür ve asfalt’” ile işleniyordu. Mumyalarçürümediğinden insanlar şu kanıya vardılar ki, mumyalamada kullanılan malzemeler, bedeni koruyucugüce sahipti ve bu nedenle, yaşayanlara şifa bahşeden yetkin bir araç olmalıydılar. Bu düşüncedenhareketleAraplarozaman,olasılıklaMısırdilindeki“mumie”(“mumyalanmışinsanbedeni”)sözcüğüileArapçabitümiçinkullanılan“mumiya/mumia”sözcükleriarasındabiradbenzerliğikurdu.Böyleliklede onlar, mumya reçinelerini “mumiya” olarak, kendi ilaç dağarlarına kattılar. Farsça/Urduca “mom”sözcüğü “balmumu” anlamındadır. Bu kökten gelen terimlerden Arapça “mum” sözcüğü “mum”,“mumiya” sözcüğü “tahnit edilmiş ceset”, İngilizce “mummy” sözcüğü ise “korunmuş insan bedeni /mumya”anlamınagelmektedir.Mısır’dahidrokarbonludoğaloluşumlarçokazbulunduğundan,çokeskizamanlardanberi,öncelikleÖlüDeniz’denolmaküzerebitümmaddesineyönelikcanlıbirdışalımvardı.BirarabirAraphekim,buamaçlabununyerineçamreçinesininkullanımınıönermişti.88

Bir cesetmumyalandığında cesette oluşan kara renkli ve katran benzerimaddeye “mumya balsamı /mumya reçinesi” denmekteydi. Arap hekimler, kısmen asfaltın sağaltıcı gücünden, kısmen de mumyabalsamında bulunduğu düşünülen sihirli, bedeni yenileyici güçler nedeniyle, bunun sağaltma gücübulunduğunainanmaktaydılar.1.yüzyıldaYunanhekimDioskorides,asfalttan“Panacea”diyesözetmiş,12. yüzyılda Bağdat’lı hekim Abdüllâtif (1162-1231) ise “mumya” sözcüğünü hem asfalt hem demumyalanmış ceset anlamında kullanmıştır. İlaç olarak kullanmak üzere mumyanın bedeni havandadövülerek toz haline getirilirdi. Ceset mumyalanması sırasında etin baharatla “pişirilmesi” amacıylaöğütülmüşmür ve az miktarda “aloe” (sarısabır) kullanılıyordu ve kaburga vb. mumya kemikleri çoksonra topraktan çıkarıldığında çevreye sarmısak ve amonyak kokuları yayılıyordu.Mumyalanmış cesetkalıntısı kolaycaöğütülebiliyorve sonuçtamacunhalinegetirmeyeuygunve rutubetli havayadayanıklıolanbirmalzemeolarak“mumyatozu”veriyordu.

Bu konuda iyi bilinen bir söylenceye göre, İranlıların söylencesel hükümdarı Feridun ava çıktığındayanındakilerdenbiribirceylanvurur;yaralıceylankaçarakbirmağarayagirer,mağaraiçindekisuyuiçipyarasınasürüncehemeniyileşir.Buolayıgörenavcılar,ceylanıyakalayıpFeridun’agetirirveolanbitenianlatırlar.Feridunbilimadamlarınıtoplayarakolayınaçıklanmasınıister.Birhorozunayağıkırılarakbumağaranınsuyu(bitümlüsu!)içirilirveaynısudankırıkyeresürüldüğündehayvanhemeniyileşir.Bununüzerinemağara koruma altına alınır ve başına nöbetçi dikilir.89 ThomasHerbert (1606-1682) İran’daGeziler... (~1677) adlı eserinde, Persepolis ile Şiraz arasında Lar kentinin 90 km kadar batısındakiYahrumköyündekayalardansızandeğerlibirsıvıgördüğünü,bunuyalnızcaşahınkullandığını,heryılınTemmuzayındaburadakibirtepedenyılda150gramkadarbalsamtoplandığınıvebaştaderihastalıkları

veçeşitliyaralarıntedavisiolmaküzere“catholicon“(herderdedevaevrenselilaç)olarakkullanıldığınıyazmıştır. Hint halkbilimi konusunda uzman etnolog William Crook (1848-1923) ise Religion andFolklore of Northern India (Kuzey Hindistan’da Din ve Halkbilimi) (1926) adlı eserinde Larbalsamından söz ederek buradaki bitümmağarasının kapısının eyalet valisi tarafından her yıl 364 günboyuncamühürlenmişolarakkapalı tutulduğunuvebir yıl boyubirikenürünü almak için bir günlüğüneaçıldığınıbelirtmiştir.4

İbnSina,mumya tozunun, “insanınyaşam ruhunu”güçlendirmeözelliğine sahipolduğunubelirtmiştir.İbnSina’nınmumyatozunuinme/felç,derikızarıklıkları,apse,dalakvekaraciğerrahatsızlıklarınakarşıkullandığıbilinmektedir.El-Bîrûnî,mineralojikonulueserinde,şahınbaşşahincisinin,bacağıkırılanbirşahini,mumiyailesararakiyileştirdiğinianlatır.Ayrıcakimikişilerin,mumiyanınsahteolupolmadığınısınamak için bir köpeğin bacağını bilerek kırdıktan sonra onunla sararak iyileşip iyileşmediğinigözlemlediğindensözeder.87

İlaç olarak kullanılan “mumiya”da, Eski Mısır mumyalarından elde edilen, “Bitumen Judaicum”(“Yahudiyezifti”) ilebalsamlanmışcesetlerinaromatikkalıntıları (mumya tozu) sözkonusudur.Gerçekmumyalardaneldeedilentozlar,tentürler,yakılarvemerhemler,İbnSina’danberikabızlıkta,kadınlardaaybaşı kanamalarındaki düzensizliklerde, kramplarda, astma (astım) ve diğer akciğer hastalıklarındadışsalveiçselolarakkullanılmıştır.Bunlardakietki,herşeydenönceinsanbedenikalıntılarındandeğil,yalnızcaYahudiyeziftiyadayerziftininkolayuçucuhidrokarbonlarından ilerigelir.ÖlüDeniz’denveAsya’nınötekigöllerindenelegeçirilenYahudiyezifti,hoşagitmeyenvenüfuzedicibirkokuyasahiptir;onunuçucumaddeleri, bitkilerdekiuçucuyağlar (esans)gibi, koklandığındaakciğerleredekulaşır. 19.yüzyıl farmakoloji ders kitaplarında bu mumiya-preparatları yer almaktadır; ama daha sonra onlarınyerine asfalt yağı (“Oleum asphalti rectificatum”), “taş yağı” (ham petrol) ve nihayet katran ruhu(kreozot)geçmiştir.2

Bağdat’tahekimlikyapanAbdüllâtif (1162-1231),Kahire’yeyaptığı gezidendönüşte, beraberindeüçadetmumyakafatasıgetirmiş;ondaiçerilenmaddeyiincelediğinde“bitüm”eakrababirmaddeolduğunusaptamıştır. Bildirdiğine göre o zamanlar Mısır’da “mumiya”, tıbbî amaçlar için ucuza satılıyormuş.Abdüllâtifonunasfaltabenzerkokudaolduğunuveziftilemürağacıkarışımınabenzediğinibildirmiştir.YalnızcaMısır’ınHıristiyan halkı olanKoptlar, ondan uzak durmuşlardır ve onların farmakopelerinde“mumiya”yeralmamıştır.BatıAvrupa’lıhekimler“mumiya”yadabitümüveonunsağaltıcıözelliklerininilk betimlerini 12. yüzyıldaMısır’lıMüslüman hekimlerden öğrenmişlerdir. Endülüs’lü ünlü hekim vefarmakolog İbn el-Baytar, “mumiya”yı şöyle tanımlar: “... Az önce belirtilen drog, Filistin bitümü,Mısır’dabüyükmiktarlardakullanılanmezarlıkmumiyasıveeskidenölüyümumyalamadakullanılankarışım,hepsiaynışeydirvezamanakarşıdirençliolupparçalanmazvedeğişimeuğramaz”.90

Açıkçikolatarengindebirmaddeolanmumyatozu12.yüzyıldanitibarenşifamaddesiolarak“mumiaaegyptiaca”adıaltındaAvrupa’yasevkedilmiş,Avrupa’da15.ve16.yüzyılfarmakopelerindemumyapreparatları yer almaya başlamış, “mumiya” ticareti 16. yüzyıldan 18. yüzyıla dek en yüksek düzeyineerişmiştir. Kimi Avrupalı girişimciler mumyaları toz haline getirerek gemilerle İskenderiye’denAvrupa’ya taşımışlardır. FransaKralı I. François (yön. 1515-1547), yaraları tedavi etmede kullanmaküzereherzamanyanındaküçükbir“mumiya”paketitaşıdığınısöylemiştir.1585yılında86600Pfund(~40ton)mumyatozuAvrupa’yadışsatımlagönderilmişvetiryakınönemlibirbileşeniolarakkullanılmıştır.Mumyatozu tentür(alkol içindeçözelti),eliksir, tiryakvebalsamhalindehazırlanabiliyordu.RönesansdönemininbüyükcerrahıAmbroiseParé(1517-1590)mumyailacınınyaygınkullanımınakarşıçıkarken,ondankısabirsüreönceyaşayanParacelsus,popülerbir“mumyabalsamı”ile“mumyatiryakı”yapımınıtasarlamıştır. O dönemlerin mumya balsamı hazırlama reçetesinde mumya tentürü (~250 g), Venedik

tiryakı (~125g), inci tuzu (tozu!) (~7g),mercan (~4g), “Terrasigillata” (~60g)vemisk (~2g)yeralıyorvebukarışımikihaftakadardinlendirildiktensonraelveayakeklemyerleriningüçlendirilmesi,verem, inme, sara gibi hastalıklara ve hattâ ölüme karşı ilaç niyetiyle kullanılıyordu. Safmumya tozu,yaklaşık4g’lıkdozlarhalindebaşdönmesi, inmevesarahastalıklarında,ayrıcadışsalolarakyaravekangrentedavisindekullanılıyordu.Günümüzdekikoleksiyonlarda,hâlâüzerlerinde“Mumiaaegyptica”(Mısır Mumiyası), “Mumia vera” (Gerçek Mumiya) vb. etiketleri bulunan eski ecza kavanozlarıbulunmaktadır(ŞEKİL41).4,87

ŞEKİL41.Üzerinde“MUMİA”etiketibulunaneskibireczacıkavanozu.88

Mumyakitlesininyalnızca sertparçalarıdeğilyumuşakkısımlarıdaöğütülerek tozhalinegetirilirvebundan tentür (sıvı içecek) ve merhemler üretilir, içsel ve dışsal olarak çeşitli hastalıklara karşıkullanılırdı. Frankfurt’lu hekim Joachim Strüppe, 1574 yılında yayımladığı bir çalışmasında mumyatozunun,aralarındaöksürük,boğazağrısı,başdönmesi,damlahastalığı,kalpağrısı,titreme,böbrekağrısıvebaşağrısınındayeraldığıyirmibirçeşituygulamaalanınınbulunduğunubelirtmiştir.Mumyatozununilaçolarakkullanımıçokfarklıkarışımlarhalindegerçekleştiriliyordu.Strüppeidraryollarıhastalıklarıiçinonunkeçisütü ilekarıştırılmasınıöneriyordu.Bunundışındasirke,bal,biberiye,kirazsuyu,şarapvb.demumyareçetelerindeyeralıyordu.Tazetereyağıilekarışımı,zehirlihayvanısırmavesokmalarınakarşı ilgili yere sürülüyordu. Ayrıca yara, bere ve kesiklerde kan durdurucu ilaç olarak da kullanımıöneriliyordu.19.yüzyıldamumyatozu,veterinerhekimliktehâlâkullanılıyordu.

Avrupa’nınçoğusarayvekonaklarındasimyayayüksekderecedeönemverildiğidönemlerdeyalnızcaaltınüretmeninyollarıdeğil,ölümsüzlükyadauzunömürbahşedecekeliksirlerdearanıyordu.Bunedenlezamanadirenerekçürümeyenbirmalzemeolan“mumiya”yabüyükilgigösterildiveözeltüccar-aktarlar,eczaneler için İskenderiye’denyoğunbirmumiyadışalımınagiriştiler.En sıkuygulananmumyalamada,mürvehintsümbülüyanında,bunlarınyarıdeğerikadartutanbitümkullanılıyor,enucuzmumyalamaiseyalnızca bitüm ve ziftle gerçekleştiriliyordu (ŞEKİL 42). Bu nedenle Avrupa eczanelerinde işlenenmumya-tozları,büyükorandabitümdenibaretti.88Rönesansdönemindetümhastalıklarınsağaltımındatozhalinegetirilmişmumyalardanyararlanmak,çokgözdebiruygulamaydı.Odönemdesaygınbireczacınınrafında, kesinlikle “mumya tozu” ile dolu bir kavanoz bulunurdu. Ayrıca 18. ve 19. yüzyıllardaMısırmezaryerlerindentoplanangemilerdolusumumyasargıbezi,kâğıtyapımındakullanılmaküzereAmerikaveAvrupa’yasevkedilmiştir.

ŞEKİL42.HekimMichaelBernardValentini’nin(1657-1720)bireserinden,mumyakonuluresimlibirsayfa.88

Christoph Wirsung’un (1500-1571) 1592 tarihinde yayımlanan ilaç kitabına göre mumiya, kemikkırığına karşı hazırlanacak bandajda bulunması gereken maddelerden biri idi. Keza gülsuyu içindemumiya tozu, yeni bir kırık olayının ortaya çıkmasını önlemek için 2-3 ay boyunca yemeklerden öncealınmalıydı.ParisBilimlerAkademisiüyesikimyacıveeczacıDr.NicolasLémery(1645-1715),birkaçyüzyılöncesinekadarMısır’damumyalamaişininsürdürüldüğünügöstermiş,Dictionnaireuniverseldesdroguessimples,contenantleursnoms,origines,choix,principes,vertus,étimologies,etcequ’ilyade particulier dans les animaux, dans les végétaux et dans les minéraux (Basit İlaçların EvrenselSözlüğü) [ya da Traité universel des drogues simples (Basit İlaçların Evrensel İncelemesi)] (Paris,1698) başlıklımalzeme konulu ansiklopedik sözlüğünün 1721 yılında yeniden basılan nüshasında EskiMısırmumyalarının yüzyıllar boyu koruma sağlarken, son dönemmumyalarında uygulanan çabaların okadarbaşarılıolmadığıbelirtilmiştir.Dr.JohannesSchröder’in (1600-1664)ünlüfarmakopesinin1746tarihinde Nürnberg’de yeniden basılan nüshasında şunlar önerilmektedir: “Yapay olarak hazırlanmışmumiyayı ardıç yağı, terebentin yağı ve dolama otu yağı ile iyice karıştır, bir imbik içinde hepsinidamıt. Bu yolla elde edilen ‘liquor’ (sıvı) ve balsam, belsoğukluğuna iyi gelir”. Johann HeinrichZedler’in(1706-1751),kısacaUniversal-Lexikon(EvrenselSözlük)(Cilt1-64,HalleveLeipzig,1732-1754) adıyla bilinen eserinde ise mumiyanın akrep sokması durumlarında ağızdan alındığında ya datereyağıüzerinekonupyendiğindeiyigeleceği;ayrıca“keçisütüilebirlikteiçildiğindemesane,böbrek,penisrahatsızlıklarınıveçiştutamamadurumlarınıiyileştireceği”belirtilmektedir.88

Mısır’da sürekliolarakmezarlarınyenidenkazılması sonucuçok sayıdamumyayokedildikten sonra16. yüzyılda Mısırlılar, atalarının cesetlerinin kutsallığına saygısızlık yapıldığı gerekçesiyle direniştebulunarak mumya ticaretini yasaklamışlar, bunun üzerine İskenderiye’de etkinlik gösteren tüccarlar bukonudageriadımatarak“mumiya”malzemesini,yalnızca idamedilenveyabancıhalktanolankişilerintazecesetleriniçölkumlarıaltınagömerekeldeetmeyebaşlamışlardır.Bununyanısıraçoksayıdaesmertenli Mağripli’nin ölü bedenleri de hızlıca kurutulup öğütülerek eczanelerin yolunu bulmuştur. ÜnlüFransızgezginPierrePomet’nin(1658-1699)1694yılındaLemarchandsincèreou traitégéneraldesdroguessimplesetcomposées(AçıkYürekliTüccaryadaBasitveKarışımİlaçlarınGenelİncelemesi)

başlığıaltındayazdığıve1717’deDeraufrichtigeMaterialistundSpecerey-Händler(DürüstAktarveBaharatTüccarı)başlığıaltındaAlmanca’yaçevrilenkitabında,gerçekmumyalarınyanısıra“Gabbora”diye adlandırılan sahte ve değersizmumyalar da sergilenmiştir.Yine aynı eserde,ÖlüDeniz’den eldeedilenYahudiyeziftinin,bitümdenibaretolduğubelirtilmiştir.Buvebenzeriaçıklamalar,mumiyayıilaçolarak kullanımdan vazgeçirmeye başlamıştır. “Mumiya” paketleri 19. yüzyıla gelene kadar tüm büyükeczanelerin raflarında yer almıştır. Mumya tozu 19. yüzyılda düşük miktarlarda ve daha çok resimsanatındapigment olarakkullanılmıştır. 20. yüzyılda yine deAlmanya’nınDarmstadt kentindekiMerckecza şirketinin 1910 tarihli fiyat listesinde “Mısır mumiyası (mumya tozu): 1 kilosu 12 AltınMark”şeklinde,1924tarihlifiyatlistesindeise“MumiyaveraAegyptica”(GerçekMısırMumiyası)yineaynıfiyatlayeralmıştır.88,91

Avrupa’ya mumya ticareti ile ilgili başka bir gelişme, 19. yüzyıl ortalarında kâğıt üretimi ile ilgiliolarakyaşanmıştır.Kâğıtüretimiiçinpaçavrasağlanmasındagüçlükyaşanmasıüzerinekimiparlakzekâlıgirişimciler, kâğıt hammaddesi olarakEskiMısırmumyalarına göz diktiler.Buna göre her birmumya,yaklaşıkolarak30Pfund(~15kg)ketenbeziilesarılmıştıveMısırlılarkutsalsaydıklarıboğa,kedi,ibis(karaleylek,Mısırturnası)vekrokodillerinideketenbezindensargılarlamumyaladıklarından,bunlardadeğerlendirilebilirdi.ABD’de1Pfundpaçavra4-6Centtutuyorduvemumyabezleri,1Pfund’u3Cent’esağlanabilirvebuöneriuygulamayageçirilebilirdi.Buradamumyabezlerindenkâğıtüretimidüşüncesi,hiç de yeni bir düşünce değildi. 1140 yılında Bağdat’ta bir hekimin bildirdiğine göre: “Bedeviler vefellâhlar(çiftçiler),içindeölülerinsarılıolduğubezsargılarıbulmaküzerenekropolleri(ölülerkenti)arıyor ve eğer bu kefen bezleri artık kullanılamayacak durumda iseler, bunları, gıda pazarı içingereklikâğıdınyapılacağıdeğirmenleresatıyorlardı”.92

“Mumiya”tozununhertürhastalığaiyigeldiğiveengüçlüafrodizyakolduğudüşünülüyorvebuamaçlayayutularakiçiliyoryadamerhemhalinegetirilerekcinselorganlarasürülüyordu.GerçekMısırmumyatozununilaçolarakkullanımıüzerinebilgiler,18.yüzyıldaJohannGeorgKrünitz(1728-1796)tarafındanyayımlananOekonomisch-technologischeEncyklopädie, oder allgemeines System der Staats-, Stadt-,Haus- und Landwirthschaft und der Kunstgeschichte... (Ekonomi-Teknoloji Ansiklopedisi, ya daDevletçilik,Şehircilik,EvEkonomisiveTarımınveSanatTarihininGenelSistemi...) (242cilt;1773-1858) adlı ünlü ansiklopedide de şu sözlerle yer almaktadır: “... Ondan yapılan tentür, mumyanınreçinemsiözelliklerinitaşırve12ilâ24damlalıkdozlarhalindekullanılır.Tüccarlardanbunusatınalacak ilaç yapımcılar ve eczacılar, cesedin etli kısımlarından iri parçalar almaya çalışmalı, aslaçıplak kemikler almamalı ve sınamak için ondan küçük bir parçayı kızgın kömür üzerine attığındagüçlüamaziftbenzeriolmayanbirkokuvermelidir.Kokunedenligüzelvereçinemsiise,malodenlideğerlidemektir...”.Rusya’damumya tozunun ilaç olarak kullanımının, ünlü romancı LevNikolayeviçTolstoy(1828-1910)tarafından“gelişmeyisağlayıcıilaç”olarakpropagandasıyapılmıştı.

Günümüzdebilekayaç-mumiya,öncelikleOrtaAsya’da (örneğinÖzbekistanveTacikistan’da)olmaküzere,dışsalveiçselolarakilaçşeklindekullanılmaktadır.Yüzeyselvederinlemesineoluşmuşiltihaplıderi hastalıklarında, örneğin kan çıbanında ve apselerde, ayrıca da eklem rahatsızlıklarında daimîbandajlar halindekullanılmaktadır.87Bitümbizde aktarlarda “karasakız” adıyla satılmakta ve özellikleçıbantedavisindekullanılmaktadır.

Mumya tozunun acı bir tadı ve keskin bir kokusu vardır. Mumya tozu suda çözünür ve gerideçözünmeyen çok az zerrecik kalır. Alkolde çözünmez. 19. yüzyıldamumya tozunun amonyak çözeltisi,organikçözücüleryadaeterikyağlarlaözütlenmesisonucuhazırlanantentürler,literatürde“mumiin”adıaltındayeralmıştır.Kimyasalaçıdanmumyatozu,organikveanorganikmaddelerindoğalbirkarışımıdır.İçinde26çeşitmikroelement,10çeşitmetaloksit,ayrıcaaminoasitler,steroidler,fosfolipidler,birdizi

vitamin,eterikyağlarvebaşkacabiyolojiketkenmaddelerbulunmaktadır.Öteyandanmağaralarınduvarve tavanlarında damlataş ya da küçük sarkıtlar halinde biriken bu tür petrokimyasal ürünler, gözyaşınıandıranşeklindenötürüDoğu’da“dağlarıngözyaşları”diyeadlandırılırken,İngilizce’de“mumio”terimiilenitelenmişlerdir.

“Mumya-mum-balmumu” sözcükleri arasındaki ilişkiler konusunda yukarıda yapılan açıklamalarınuzantısında muma benzer balsam şeklindeki maddeler ile tahnit edilmiş ceset arasındaki bağlantı,olasılıkla bizzat baldan kaynaklanmaktadır.Klasik çağdaYunanlılar ve Eski İskitler, ölülerin bedeninikorumak içinbaldanyararlanıyorlardı.Makedonya İmparatoruBüyükİskender’in (İÖ356-323;yön. İÖ336-323) cesedinin de bal dolu bir fıçı içindeBabil’denMısır’a getirildiği söylenir.4 Bu konuda, arıkovanındayaşanandoğalbirmumyalanmaolayındandasözedelim.Arıkovanınabirfaregirse,arılaronusokarakhemenöldürürler.Amafareningövdesiarılarıntaşıyamayacağıkadarbüyükolduğuveevlerindekokmasını istemedikleri için, onu kovanmalzemesi olan reçineleri ilemumyalarlar!93 Meyankökü özü(“licorice”) ile arıların kendilerini hastalıklara karşı korumak için kovanlarını sıvadıkları ve aynızamanda bir gıda maddesi olan “propolis”, mumya tozu karışımlarında yer alan özel maddelerdir.Mumyalama işlemi sırasında reçinemsi maddeler kategorisinde kullanılmış olan balmumundankaynaklanabilecek “propolis” katkısının, Eski Mısır mumyacılığında bilinçli olarak kullanılıpkullanılmadığınailişkinçağdaşincelemelersürmektedir.

Mumya tozunun başka bir önemli kullanım alanı, 16. yüzyıl ortasından itibaren Avrupa’lı ressamlartarafından boya pigmenti ya da bağlayıcı olarak kullanılmasıydı. Özellikle sır-altı boyamalarda ya daastarboyaolarakçoktutuluyorve“mumie”,“mumian”,“momie”,“Mumiavera”,“Mumiaaegyptiaca”gibi adlar veriliyordu. Çikolata rengindeki bu hammadde, yağlı boya tablolarda, resmin korunmasınayönelikbirbağlayıcıolarakkullanıldığıgibi1925yılınadekressamlarınboyapaletinde“Mumienbraun”(mumya kahverengisi) ya da “Mumie,echt” boya örneği de yer almıştır. Ünlü İtalyan ressamCenninod’AndreaCennini(1370-1440)Illibrodell’arteotrattatodellapintura(ZanaatkârınElkitabı)(~1437)adlıeserinde“mumia”dansözeder.Günümüzdeetiknedenlerdenötürümumyanın tıptakullanımıkabuledilmemektedir.

İSLÂMDÜNYASINDAECZACILIK

İskenderiyeKütüphanesi391yılındaİmparatorI.Theodosius’un(yön.379-395)emriüzerineHıristiyanPiskoposTheophilos(ölm.412)tarafındantahripedilmiştir.Bununardındanbilginlerİskenderiye’yiterketmiş,sığınacakyerolarakİran’dakiakademikokullarıseçmişlerdir.Bugelişme,529yılındaİmparatorI.İustinianus’un (Jüstinyen) (yön. 527-564) resmî olarak kendi ülkesinde Antik bilim ve felsefeyiyasaklamasıyla kesin bir sona ermiştir. Sonuçta bilim adamları ve İskenderiye’den kurtarılan Antikyazmalar,7.yüzyıldaparlamaktaolanArap-İrandünyasınınbilgihazinesinegeçişyapmıştır.2

Büyük İslâmhekimleri,YunanveRomalılarınbilgilerinikorumak, tamamlamakveeklemeleryapmakkonusundahiçbirsınırlamailekarşılaşmamışlardır.EczacılıkkonusundaDoğuülkelerindenbirdiziyenişifalıbitkilerinaktarıldığıeserlerortayaçıkmıştır.Avrupa’dakullanımşansıbulmuşolanşifalıbitkilerinbüyük bir çoğunluğu İslâm tıbbından geçmedir ve onların da bir kısmı Hint tıbbından (Ayur-Vedahekimliğinden)alınmadır.Butıbbîbilgileriniletilmesi,başkabiraktarımyoluolarakoryantalbaharatveçeşnimaddeleriüzerindendegerçekleşmiştir.2

DahaEskiAhit’inyazıldığıdönemlerde(İÖ13./12.yüzyıl)Arapkervanlarımür(mürrüsâfi;kokulubirtürsarısakız),günlük,tarçın,eyirotu,hıyarşembe,kakulevemeyankökünüAkdeniz’eaktarıyor,oradandaAvrupa’ya ulaşıyordu. Zerdeçal (sarıkök, hintsafranı), sandal ağacı, havlıcan, şerbetçiotu, kâfur,karahindiba, küçük hindistancevizi, sinameki yaprak ve kabuğu, güz çiğdemi (acı çiğdem) ve turunçkabuklarıilkolarakOrtaçağ’daAraphekimleriüzerindenAvrupatedavisanatınagirmişlerdir.2

Farsça “droa” (koku, deva) sözcüğü, Fransızca “drogue”, İngilizce “drog” ve İspanyolca “droga”demek olan ve ilaç yapımında kullanılan bitkisel, hayvansal vemineralmaddeler, yani ecza anlamınagelir. Eczalar galenik preparatlar şeklinde hazırlanarak kullanılır. Yüzyıllar boyu eczaların korunması,standartlaştırılması,taşınmasıveticaretigibikonular,insanlığınanauğraşlarındanbiriolmuştur.94

Hastanelergibieczanelerdeİslâm’ıngeliştirdiğikurumlarolmuştur.İslâmöğretisinegöre,“Tanrı,herhastalığın şifasını vermiştir” ve Müslümanlar bunları bulmak ve uygun şekilde kullanmakdurumundadırlar.95İslâmdünyasındailkeczane8.yüzyıldaBağdat’ta,Avrupa’daiseondanbirkaçyüzyılsonra Güney İtalya’da açılmıştır. Salerno’lu Nicolaos Praepositus’un (12. yüzyıl ilk yarısı)Antidotarium...(PanzehirlerKitabı)adlıreçetekitabıyadafarmakolojikeseri,eneskifarmakopelerdenbiriolup12.yüzyılbaşındankaynaklanır.EczacılıklailgiliArapçaelkitapları,Araptüccarlarınözellikleticaretiniyaptığıyararlıeczaların(örneğinreçineler,balsamlar,uçucuyağlar,boyamalzemeleri)betimidışında kalite kontrolü konusunda kesin analitik bilgiler de içermekteydi.Bu bağlamda örneğinEbu’l-Fâzıl’da(12.yüzyıl)indigonunsahteolupolmadığınınsınanmasıveEbubekirel-Cevberî’de(ölm.1232)hertürdenilaçlarınsahteolupolmadığınınsınanmasınayönelikyönergelerbulunmaktaydı.96

Eski bir Arapça kaynağa göre pelesengin (balsam) kalite kontrolü için şu yöntem önerilmektedir:“Kahirekentininkenarındabirbahçevardırkiorada,yalnızcaHindistan’dayetişenpelesenkağaçlarıbulunur. Sultan bu yoldan büyük gelir sağlar. Müslümanlar pelesengi (balsam) başka şeylerlekarıştırırlar.Aynışekildetüccarlarveeczacılardaçokdahafazlakazançsağlamakiçiniçinebirçokşey katarlar. Gerçek pelesenk berraktır, rengi sarımtıraktır, güzel bir kokusu vardır. Ancak saydamolmazsavekırmızıise,safdeğildir.Birdamlapelesengielineal,güneşetut,safpelesenkise,ısısınadayanamazsın; çünkü ısıyı emer, elini yakar. Bıçağın üzerine bir damla pelesenk alıp ateşe sokun;yanarsasaftır.Yadakeçisütüiledolubirgümüşkâseyadakadehal,iyicekarıştır,içinebirdamlapelesenkkoy;eğeriyicinsisesütbirandakesilir”.97Pelesenk,GüneyAmerikakökenli,siyahrenkli,

doğramacılıktakullanılançoksertbirağaçtır.AdınıArapça“belesân”(balsam,reçine)sözcüğündenalırve pek çok türü vardır. “Guaiacum sanctum” Karayip Adaları’nda yetişir; “Balsamum Meccae” ise“Mekke pelesengi” ya da “Mekke balsamı” (Ar. “mukl-ı ezrak”, Yemen’de yetişen bir ağacın zamkı)olarak bilinen değerli bir balsamdır. “Commiphora opabalsamum” Kızıldeniz’in Afrika ve Asyakıyılarındayetişirveağacıngövdevedallarınınbıçaklaçizilmesi ileeldeedilir.Busalgı,önceşurupkıvamında iken zamanla sertleşir. Hoş kokusundan ötürü koku verici olarak, ayrıca ilaç olarak dakullanılır.Başlıcatürleriarasında“Balsamumorientali”(Doğupelesengi),“Balsamumverum”(gerçekpelesenk), “Balsamum constantinopoliatum” (İstanbul pelesengi) da vardır.98 Bu ağacın odunundanyapılankalınkeresteler,büyüktonajlıgemilerinmakineleriilepervaneleriarasındakibağlantıyıoluşturanve büyük bir hızla dönen devasa çelikmillerin altına konur. “Ağzınapelesenk etmek” deyimi ise, herzamanaynısözüsöyleyenveağızlarıbundanaşınmayankişileriçinkullanılır.

11. yüzyıl Müslüman gezginlerinden İranlı Nâsır-ı Hüsrev’in (1003-1074) gezi anlatılarına göre,“Pelesenkağacımersinağacınabenziyor.Büyüyüncedallarınıbıçaklayarıyor,yardıklarıyerlerebirşişebağlıyorlar.Buyağ,oradanzamkgibisızıyor.Yağıtamamençıkıncaağaçkuruyor.Bahçevanlar,odununuşehregötürüpsatıyorlar.Kalınbirkabuğuvar.Kabuğusoyupyiyorlar.Bademlezzetiveriyor.Öbüryıloağacınkökündenyinedallarçıkıyor,yineaynışeyiyapıyorlar”.99

Zuhret el-Riyaz’dan aktarıma göre Hz. Muhammed (571-632) şöyle buyurmuştur: “CebrailAleyhisselambanamuştuladıki,gözlerinesürmeçek.Zirasürmedeontürlüfaydavardır:(1)Gözlerinnurunuziyadeeder,(2)Kişidegamkomaz,(3)Cimayakuvvetverir,(4)Balgamsöktürür,(5)Yüzünurlueder, (6)Dişlerimuhkemeder (güçlendirir), (7)Unutkanlığıgiderir, (8)Tabiatlı (iyi huylu) eder, (9)Aklakuvvetverir,(10)Kirpiğiuzuneder”.

İslâm dünyasında LokmanHekim, eczacıların pîri sayılır. İslâm dünyasında kullanılan şifalı bitki veeczalarkonusundakimiörnekbilgilerşöylesıralanabilir:2

→Güzçiğdemi(acıçiğdem):Güzçiğdemi(“Colchicum”),ilkolarakel-BîrûnîveİbnSinatarafındanşifa aracı olarak kullanılmıştır. Antik hekimler ise “Hermodactylos” (Hermes’in parmağı”) adınıverdikleri bu bitkinin yalnızca zehirli olduğundan söz etmişlerdir. Arap hekimler, akıntı engelleyicidurumlarıçözenveonunyolunuaçanilaçolarak,özellikledeeklem,karaciğervedalakrahatsızlıklarınakarşı kullanmışlardır. Eskiden damla hastalığının tedavisinde sarısabırla birlikte kullanılmıştır.Araplardan en az 600 yıl sonra “İngiliz Hippokrates” diye anılan Sydenham, güz çiğdemini Avrupatıbbınasokmuştur(ŞEKİL43).

ŞEKİL43.Bir13.yüzyılOrtaçağilaçkitabındangüzçiğdemininbetimi(DieÖsterreichischeNationalbibliothek,Viyana).2

→Havlıcan:İbnSina,havlıcanınçeşitlerinibetimlemişveonumideilacı,sancıgidericiveafrodizyakolarak övmüştür. Havlıcanın sindirim rahatsızlıklarında ve iştahsızlığa karşı kullanımı, günümüzde deönerilmektedir.

→ Kâfur: “Gölgesinde yüz kişinin barınabileceği” söylenen kalın ve uzun kamış şeklinde 8-15 myüksekliğindeki, yaprak dökmeyen çok uzun ömürlü kâfur ağacının (“Cinnamomum camphora”) içkısmındaneldeedilenkristalgörünümlürenksiz,yarısaydamvekeskinkokulubirmaddedir.İbnSinaveSerapion (Yuhanna ibn Sarâbiyûn), kâfuru safra ateşi ve akciğer iltihabında serinletici (ateş düşürücü)araçolarakbetimlemiş;dahadaönemlisidamlahastalığı,romatizmavekulakrahatsızlıklarındamerhemveovmasıvısı(liniment)olarak,aynızamandacinselazgınlığıbaskılamakiçinönerilmiştir.Budurum,AraptıbbınınaktarılmasındaBatı’daönemliroloynayanSalernoTıpOkulu’ndankaynaklananbirdizedegörülmektedir:“Camphorapernares,castratodoremares”(“Kâfurunkokusu,erkeklerincinselgücünüelindenalır”).Alman sağlık idaresi,kâfurunyalnızcakas romatizmasındaharicîolarakveüst solunumrahatsızlıklarındadâhilîolarakkullanımınıuygunbulmaktadır.

→ Karahindiba (Radika): Karahindibanın (Fars. “Tarkhashkun” → Lat. “Taraxacum”) tansiyonyüksekliğine,damar tıkanıklığına,karaciğer iltihaplarınavesarılığakarşışifalıolduğubelirtilmektedir.Safra rahatsızlıklarında, idrar sökücü olarak, iştahsızlıkta ve hazım güçlüklerinde kullanımı, yakıngeçmiştetıbbîmonografilerdeyeralmıştır.

→Muskat: Küçük hindistancevizi ya da hintcevizi de denen küçük hindistancevizi ağacı ilk olarakCava’da görülmüş, oradan İran, Arap dünyası ve sonunda Avrupa’ya ulaşmıştır. 540 yılındaKonstantinopolis’te tanınmıştır. Onun hekimlikte ilk kullanımı Araplar tarafından betimlenmiştir.Müslümanhekimleronuiştahartırıcıveafrodizyakolarak,kolerabenzerivakalarda,karaciğervedalakrahatsızlıklarında ve sinirsel baş ağrılarında dışsal (hâricî) olarak kullanmışlardır. Amerikanhapishanelerinde tutuklular tarafından ruhsal-düzenleyici olarak kötüye kullanılmıştır ki bu kullanımı,dahaönceOrtaçağAraplarındadabiliniyorveuygulanıyordu.

→Sandalağacı:Sandalağacı(“Santalumalbum”),eneskiHintkültürbitkilerindendir.Cennettekibirağaçtan türediği düşünülmektedir ve Hindu mitolojisine göre “Güneş Arabası”, sandal ağacındanyapılmıştır. Yerel iltihaplanmalardamerhem olarak ve her tür ağrıya karşı kullanılan bir ev ilacı idi.Galenos’undüşünceleriniizleyenOrtaçağMüslümanhekimlerisandalağacını,“soğuk”ve“kuru”,kalbeiyigelen,güçlendirici,damarbüzücü,herderdedevaveafrodizyak,ayrıcadailtihaplışişkinliklerekarşıilaç olarak tanımlamışlardır. Büyük İskender sandal ağacını, ordusu aracılığıylaDoğu’dan sağlamıştır.Avrupatıbbındakullanılışı,AfrikalıKonstantin’e(ConstantinusAfricanus)(1015-1067)dekgeriuzanır.Bugünkü bilgilere göre beyaz sandal ağacı antibakteriyel ve kramp çözücü özelliklere sahiptir.

Günümüzdeidraryollarıenfeksiyonlarındakullanılmaktadır.

→Sinamekiyaprağıvekabuğu:SinamekibirArapeczasıdırvekullanımıHz.Muhammedtarafındanönerilmiştir. Hekim el-Kindî (803-873), sinamekinin kutsal kent Mekke’de ortaya çıktığını yazmış,HippokratesileGalenos’uneserlerinienkusursuzhalleriyleArapça’yaçevirmişolanHuneynibnİshak(809-873) ise sinamekini deri hastalıklarında, sarada ve bağırsaklar yoluyla bedeni temizlemedeönermiştir. Mekke sinamekisi, eskilerin “phlegma” dediği balgam-salya-sümük salgılarını söktürücüolarak önde gelen araç olarak geçerliydi. Boşaltıcı ve bedeni “temizleyici” araç, yanimüshil olan bubitki,yüksekfiyatınedeniyleOrtaçağAvrupa’sındayaygınkullanımagirememişti.

→ Şerbetçiotu: Bu bitkinin en erken betimi, Yakubî Hıristiyan hekim, Mardin’li Yuhanna ibnMâseveyh’e (Latince’de Johannes Mesuë) (777-857) dek geri uzanır. Ona göre şerbetçiotu, özelliklepeynir suyu (kesik süt suyu) ile birlikte kandan safrayı temizler, safra ateşini ve sarılığı iyileştirir.Bingen’li Hildegard, Physica (Doğa Bilgisi) adlı eserinde bu bitkiden söz etmiştir. Onun yatıştırıcıetkisinden ilk söz eden kişi Arap botanikçi ve eczacıMalaga’lı Abdullah ibn el-Baytar (1197-1248),narkotik etkisinden açıkça ilk söz eden ise ünlü botanikçi ve hekim Carolus Linnaeus’dur. Amerikanhekimleri ilk olarak onu, ağrı dindirici, dinlendirici ve süreğen (kronik) uykusuzluk durumlarında ilaçolarakönermişlerdir.

→Turunçkabukları:TıbbîkullanımıİbnSinaveonunçağdaşıAraphekimlerinedekuzanır.İştahsızlıkvehazımgüçlüklerindekikullanımı,günümüzdedeyeterincebelgelenenbiruygulamadır.

→ Zerdeçal: Zerdeçal (sarıkök, hintsafranı), günümüzden 2000 yıl kadar önce Sümerler’debilinmekteydi. Hintli hekimler, zerdeçalı sıcak, acı, keskin, büzücü ve kurutucu olarak nitelemişlerdir.Salgıartırıcıolupderihastalıklarınakarşıkullanımındankaçınılmalıdır.“İşaretöğretisi”negöresarılıktaetkinolmasıbeklenirvegeçdönemdeAraplar,zerdeçalkökünüherşeydenönceonunsarırengindenötürükaraciğerhastalıklarındavesarılıktakullanmışlardır.Günümüzdeköri(İng.“curry”)diyebilinenkarışımbaharatıniçindeenönemlibileşenolarakyeralırveköri,safrasöktürücüdür.

Tıbbî kullanımlarıAraplar kanalıylaAvrupa’ya geçen diğer şifalı bitki ve eczalar arasında yer alanatkuyruğubitkisivezerdeçöpdebaşlangıçlarıHindistan’adekgeriuzananbitkilerdir.

Arapların kullanmış oldukları kozmetik ve özel amaçlı karışım reçeteleri konusunda şu dört örnekverilebilir:100

→Diş temizlemek üzere bir diş tozu reçetesi: “Nöbet (nebat, bitki) şekeri alınıp öğütülür, sirkeyebatırılanparmaklaıslatılanbutoz,birsüreovularakdişleresürülür,ardındandişleryıkanır.Haftadabirkezuygulanırvesonuçvericidir”.

→Ağızkokusunugidericipastilreçetesi:“Herbiri10dirhem(1dirhem=1/400okka=3,14gram;1okka=1250gram)olmaküzeredikensizkırmızıgül,sandalağacıvetopalak(kırkboğum);herbiri5dirhemolmaküzeretarçınkabuğu,hintsümbülü,seylantarçını,kurukaranfil,küçükhindistancevizi,deveotuvebeyaz“sikoz”;herbiri10dirhemolmaküzerekurutulmuşlimonkabuğuvelimonçiçeği;her biri 2 dirhem olmak üzeremisk, gerçek sarısabır ağacı odunu,mastik ve küçük hindistanceviziçiçeği, yarım dirhem kâfur ve yarım danik (1 danik = 0,8 gram) Türk miski. Hepsi birlikte iyiceöğütülür ve limon çiçeği suyu ile yoğrulduktan sonra nohut büyüklüğünde biçimlendirilir. Ağzaalınarakkullanılırveçokiyisonuçverir”.

→Saçbüyümesiiçinbirkarışımreçetesi:“Çörekotualınıpöğütülür,suyaatılıpkarıştırılırvebaşasürülür.Saçlarbüyümeyebaşlar.Ağrıyayolaçarsa,çoketkilidemektir”.

→Saçboyasıiçinbirreçete:“Kuruüzümçekirdeğial, iyiceyıka,sürmehazırlargibiçokincebirşekilde öğüt ve toprak bir kabın içine koy. Daha sonra üzerini örtecek miktarda susam yağı dök.Toprakkabıbirayboyubirgübreyığınıiçindegömülütut.Çokgüzelbirboyamaddesinedönüşür”.

SimyacıCâbiribnHayyan’ın(720-813)ZehirlerKitabı’ndahayvansalzehirlerolarakçıngıraklıyılanödü, kaplan ödü, kaplumbağa dili, geyiğin kuyruk kısmı, deniz tavşanı, kurbağa, İspanyol sineği, denizkurbağası, dört ayaklıların teri, yılanlar, örümcekler, gekolar, kertenkeleler, ayrıca kimi bilinmedikhayvanlar; bitkisel zehirler olarak boğanotu, çavdarmahmuzu (deliceotu), afyon, banotu, baldıran,karamuk,karambolağacıçiçeği,mantarlar,sedefotu,malagafasulyesi,“Cocculaeorientalis”,“Daphnemezereum”, ebucehil karpuzu (acıdülek), zakkum, muhabbetçiçeği (“Reseda odorata”), “Trichiliaemetica”, kargabüken, adamotu (“Mandragora”), itüzümü, şeytantersi (“Asa foetida”), “Euphorbiapityusa”, türbit kökü (“Ipomoea turpethum”), kantaron, eşekhıyarı, mahmude (“Convolvulusscammonia”),ayrıcakimibilinmedikbitkiler;mineralzehirlerolarakdabakırçalığı,civa,kurşunbeyazı,kurşun parlağı, rastıktaşı, arsenik, zincifre, sülüğen, kavrulmuş kurşun, zırnık (realgar ya da orpimentşekillerinde), sönmüş kireç, vitriyol, demir tozu ve demir pası ile kavrulmuş altın yer almaktadır.101Câbir’in saç dökülmesine karşı önerdiği reçetede kirpi derisi, amonyak ve ayı yağı ya da ödü yeralmaktadır.56

Müslümanların inanışına göre Allah, insanoğlunun her hastalığı için doğada bir deva yaratmıştır.Eczacının dükkânı, Allah’ın kullarına sunduğu bu armağanlarla doludur. İslâm’ın peygamberi şöyledemiştir:“Allah,bedenenveruhengüçlüolaninananları,güçsüzlerdendahaçoksever”.İslâmdünyasıeczacılık bilimini, Yunan bilgini Dioskorides’ten (İS ~20-79) almıştır. Romalılar dönemindeAnadolu’nun Kilikya yöresindeki Anazarbos / Anazarba kentinde (bugünkü Adana’nın Kozan ilçesiAnavarza ya da Dilekkaya Köyü) doğan, Atina’da eğitim gören ve İmparator Neron (yön. 54-68) veVespasianus’un (yön. 69-79) ordularında askerî cerrah olarak çalışmış olan Dioskorides, eğitiminiİskenderiye ve Bergama’da (Pergamon) almış; İtalya, Galya, İspanya ve Kuzey Afrika’yı dolaşmış,İskenderiye Kütüphanesi’nde bulunmuş, yüzlerce bitkinin varlığını ve tıbbî değerini kaydetmiştir.İncelemelerindeöğretmenivedostuLecaniusAreius(1.yüzyıl)ileetkileşimdebulunduğusöylenir.İS64yada77yılıdolayındayazdığı5kitaplıkYunancaPerihylesiatrikes (İlâçBilgisiÜzerine;Latince’deDemateriamedica)adlıçokünlüfarmakolojieseri,600kadaryararlıbitkiyive1000’iaşkınbasitilacınhazırlanmasını betimler (bu ilaçlardan 813’ü bitkisel, 101’i hayvansal ve 102’si mineralseldir). 1.Kitap’tabaharat,yağlar,merhemler,ağaçlar;2.Kitap’tahayvanlarvehayvansalürünler (bal, süt,yağ),tahıllar, bahçe çiçekleri; 3. ve 4. Kitap’ta gıda ya da ilaç olarak kullanılan otlar, kökler, narkotik vezehirli tıbbî bitkiler; 5.Kitap’ta ise üzüm çeşitleri, şarap ve diğer içecekler vemineraller işlenmiştir.Dahageçdönemdeesere,zehirlerüzerineikikitapdahaeklenmişsedebunlarDioskorides’eaitdeğildir.Eserdekiherbirmadde,aynışemaüzerineişlenmiştir.Bunagöreyaklaşıkolarak,birbitkininadınıonuneşanlamlılarıizlemekte,sonundaonunyayılımalanlarıvebitkimorfolojisiverilmektedir.Arada,bitkininetkenmaddelerininkazanımıvehazırlanması (köklerinezilmesi,özsularıneldeedilmesi,üzümsuyununkaynatılması,yapraklarınsirkeilekarıştırılmasıvb.)verilmektedir.Eserdeşifalıbitkilerle ilgiliolarakşu bilgiler verilmektedir: Bitkilerin farklı adları (yörelere göre sık sık değişiklik gösteren adlarınverilmesi, bir bitkinin değişik adlandırmalarının bulunmasını olanaklı kılmaktadır), bitkinin tümününtanımı (Akdeniz bölgesinde yetiştiği yerler ve dağılımıyla birlikte), bitkinin tıpta kullanılan kısımları(sözgelimi kökleri, yaprakları, tohumları ya da sakızı), saklanma yöntemleri (taze ya da kurutulmuşhalde),ilaçolaraközellikleri(dörttemelöğeilebağlantılıolarak“sıcak”,“soğuk”,“kuru”yada“nemli”olmaözelliği),tedavidekikullanımları(hangibitkininhangihastalığıntedavisindekullanıldığı),bitkilerinilaca dönüştürülme yolları, kullanım dozları ve tedavi süreleri, ilacın (varsa) yan etkileri, etkili olupolmadığınınsınanmayöntemleri,bitkinintıpmesleğinde,kozmetikalanındaveveterinerliktekullanımları

vb. Kimine göre bu eser, çok büyük bir olasılıkla hekim Krateuas’ın daha önce yazmış olduğuRhizomotikon (Bitki Kökleri Üzerine) adlı eserine dayanmaktadır. Çağdaş tarih araştırmaları iseDioskorides’in bu eserindeki birçok bilgiyi, Romalı yazar SextiusNiger’in (1. yüzyıl ilk yarısı) tıbbîbitkiler üzerine yazdığı De materia medica (Tıbbî Maddeler) adlı kitabından aldığını ortayakoymaktadır.43 Eserin günümüze ulaşmış en iyi kopyası, İS 512’de Konstantinopolis’te yazılan vegünümüzdebulunduğuViyanakentininadıylaViennaDioscoridesyadaCodexVindobonensisMedicusGraecus olarak bilinen, ama ayrıca Codex Julianae Aniciae ya da Codex Constantinopolitanus(“İstanbulElyazması”)diyedeadlandırılannüshaolupbundaçeşitlibitkilerinYunancaveLatinceadlarıile renkli resimlerideyeralmaktadır.102Bueser,1453yılında İstanbul’unTürkler tarafından fethindensonraTürksultanınınhazinesinekonmuş,1569yılındaHabsburgelçisiBaronOgierGhiselindeBusbecq(1522-1592)tarafındanİstanbul’dakeşfedilmişsedeparasıyetmediğindensatınalınamamış,dahasonraonun gayreti ve ünlü Yahudi hekim Musa bin Hamun’un (1490-1554) oğlunun aracılığıyla Almanİmparatoru, Bohemya veMacaristan Kralı II. Maximilian (1527-1576) adına 100 Duka altınına satınalınarak Viyana’ya gönderilmiştir. Günümüzde Viyana Ulusal Kütüphanesi’nde (Die ÖsterreichischeNationalbibliothek) korunan eser, “botanik sanatının görkemli bir anıtı” olarak nitelenmektedir.Olağanüstü güzellikte resimlenmiş bu eserdeki bitki çizimleri, yaklaşık 1000 yıl boyu aşılamamıştır.Eserinenönemliyanı,Dioskoridestarafındankullanılmışbitkiadlarınailişkinyorumlarveiçerdiği383tamsayfabitkiresimleriileküçükboydaçizilmişhayvanresimleridir.EserinkapaksayfasındaenbaştaGalenos olmak üzere Eskiçağ’ın ünlü hekimlerinden Nikandros, Quintus Curtius Rufus (etk. 40-50),Karystos’luAndreas(İÖ1.yüzyıl),ApolloniusMysveDioskorides’inresimleriyeralır.Bukopya, İS472yılındaRomaİmparatoruolanFlaviusAniciusOlybrius’un(yön.veölm.472)kızıPrensesAniciaJuliana’ya (Anikia Iouliana) (462- ~535), Pera’da (Beyoğlu) St. Marie (Meryem Ana) Kilisesi’niyaptırıpvakfetmesinedeniyleKonstantinopoliskentindebirdışmahalleolanHonorataehalkınınşükranborcu olarak armağan edilmiştir. Bitki resimleri, erken dönem büyük botanikçi ve bitki çizimcisiBergama’lıKrateuas’ınkilerebenzemektedir.Dioskorides’inünlüeseriningünümüzekalançoksayıdakiresimlenmişYunanca elyazmanüshalarından biri, 7. yüzyıldan kalmaolup İtalya’nınNapoli kentindekiBibliotecaNazionale’dekorunanCodexNeapolitanus’tur.14,28,103,104EserinCambridge’te,Bologna’da,Vatikan’da, Münih’te ve Viyana’da da değişik zamanlarda hazırlanmış önemli nüshaları vardır. İslâmdünyasındaiseNesturîHıristiyanlartarafındanYunanca’danSüryanice’yeçevrilmişolanbirDioskoridesnüshasıHalife el-Mütevekkil’in (yön. 847-861) emriyleBağdat’lı hekim İstefan ibnBasil (~9. yüzyıl)tarafından Arapça’ya çevrilmiş; 948 yılında Bizans imparatoru bu eserin güzel resimlenmiş Yunancaelyazma bir nüshasını Endülüs Halifesi III. Abdurrahman el-Nâsır’a (yön. 912-961) armağan olarakgöndermişveoradaArapça’yaçevrilmiş;SüryanibilginBarHebraeus(Ebu’l-Ferecibnel-İbrî)(1226-1286) 1250 yılında hazırladığı Süryanice bir değişkesi daha sonra Arapça’ya çevrilmiş; Farsça birçevirisi İran’daMeşhed’deki türbede bulunmakta; ayrıca 1224 tarihli bol resimli Arapça bir nüshası(Codex2148),İstanbulTopkapıSarayıMüzesi’ndeyeralmaktadır

Dioskorides’in De materia medica (Tıbbî Maddeler Üzerine) adlı eseri, bugüne dek yazılmış enbaşarılı botanik başvuru kitabı olarak nitelenmektedir. Gerçekte bir şifalı bitkiler kitabı olup aynızamanda ilkolarak resimlenmişkitaptır. İlkkopyalarıolasılıkla resimlideğildi.Eser19.yüzyılbaşınakadarkullanımdakalmış,kimyadakullanılanetkenmaddelerindebitkilerdeneldeedilmeyebaşlamasıylaçokdaha fazlaönemkazanmıştır.Eser, İmparator I.Ferdinand (1503-1564)veardılı II.Maximilian’ınözelhekimiPieroAndreaMattioli (LatinceleştirilmişşekliylePetrusAndreasMatthiolus) (1501-1577)tarafındanYunanca’dan,önceDiPedacioDioscorideAnazarbeolibricinque…başlığıaltındaİtalyancahalk diline çevrilip 1544’te yayımlandıktan sonra Latince’ye çevrilip bir yorum da eklenerekCommentarii in libros sexPedaciiDioscoridisAnazarbeiDemedicamateria başlığı altında 1554’teyayımlanmış, ardından da çok sayıda baskısı yapılmıştır (ŞEKİL 44). ŞEKİL 45 ve ŞEKİL 46’da,

Dioskorides’inDemateriamedica’sınınArapçaçevirisiolanbirKitabel-Haşâyiş(ŞifalıOtlarKitabı)nüshasından,BizanssanatıetkisitaşıyanveAbdullahibnel-Fazltarafındanyapılmışminyatürlerde,ilaçhazırlamasahneleriyeralmaktadır.

ŞEKİL44.PetrusAndreasMatthiolus’un,Dioskorides’inDemateriamedica’sınadayanarakhazırladığıyorumkitabının1598tarihindehekimvebotanikçiGasparBauhin(1560-1624)tarafındanyayımlanannüshasından,çeşitlidamıtmaaygıtları.105

ŞEKİL45.1222yılındaBağdat’tahazırlananArapçaKitabel-Haşâyişnüshasından,Abdullahibnel-Fazltarafındanyapılmışminyatürde,birAraphekimin,reçeteyegörelapahazırlayanasistanınıdenetlemesi(FreerGalleryofArt,Washington).106

ŞEKİL46.Dioskorides’inDemateriamedica’sındanhareketle1222yılındaBağdat’tahazırlananbirKitabel-Haşâyişnüshasından,Abdullahibnel-Fazltarafındanyapılmışminyatürde,öksürüğekarşıhazırlanankokuluşurubunsüzülmesi:Buradabaşındakibüyük

hâledensaygınbiryetkeolduğuanlaşılanhekimindenetiminde,yalnızcasüslemeamacıylabaşınahâleçiziliolaneczacışurupsüzmektedir.Büyüktorbasüzgeçtenaşağıakansüzüntü,alttakibüyükbirfayanskâseiçindetoplanmakta,herikiyandakidiğerkaplarındafayansolduğugörülmektedir.Böylesırlanmışçömlekçiişikaplarıngelişimi,İslâmkültürününözgünkatkısıdır.

Avrupa’daisefayansçokgeçortayaçıkmıştır.Buresminyeraldığıelyazması,BirinciDünyaSavaşı’ndanöncesayfalarhalindesökülmüşvedeğişikyerleredağıtılmıştır.BuresminkorunduğuKiev’dekiBatıveDoğuSanatlarıMüzesidışındadiğerkimisayfalar,

Boston’dakiGüzelSanatlarMüzesi’ndeveNewYork’takiMetropolitanMüzesi’ndebulunmaktadır.42

Ödağacı (“Aloexylon agallochum / Aquilaria agallocha”), halk arasında özellikle kokusu nedeniylekullanılır. Mevlitlerde çörekotu (çöreotu), üzerlik, göztaşı, günlük, anber kabuğu ve ödağacı karışımı,mangal,buhurdanyadaateşdolubirkürek içindeyakılarakkokusundanyararlanılır.Ayrıcahastaolankimse,bunundumanınatutulurbudumanınhastadakihertürlükötülükunsurunuuzaklaştırdığınainanılır.Ödağacı,İslâmtıbbındacenazetörenlerindedekullanılır.57

Demateriamedica’nınresimliilknüshalarındakiresimler,gerçekçiolmaktançokdekoratiftir.Eserdeörnekolarak“nasturtium”(burunbüktüren)bitkisinibetimleyenDioskorides,onubirsüsbitkisiolarakdeğildehardalailesindenbirtürtereolarakkategorizeetmiştir.Bununtohumlarınıbirafrodizyakolarakönermişvekısımlarhalinde,bağırsakkurtlarınıdüşürücü(“anthelmintic”)vesaçdökülmesiniönleyiciilaç olarak da kullanılabileceğini belirtmiştir.49 Eser, 9. yüzyıldaKitab el-Haşâyiş fî Heyûlât el-TıbbadıylaArapçayaçevrilmişvehızlafarmakologlarınbaşvurduğukaynakhalinegelmiştir.Buyapıtınetkisi,Ali ibnRabbanel-Taberî’nin (780-850)Firdevsel-Hikme’sinde (BilgelikBahçesi) hemen görülebilir.El-Râzî’nin (“Rhases”) (864-930) Kitab el-Hâvî fi’t-Tıbb’ında (Tıbbı Kapsayan Kitap) de bundanalıntılar vardır. 9. yüzyıldan başlayarak birçok Arap ülkesinde sayısız kez çevirileri yapılan vekopyalanan eser, bolca bitki resimleri ve ayrıca da bitki dışı konuları yansıtan güzel minyatürlerlesüslenmiştir.Eserin,13.yüzyıldansonrayazılmışyüzdenfazlakopyasıvardır.

“Eczacı” karşılığı olarak Arapça “ıtr” (güzel koku) sözcüğünden gelen “attâr” sözcüğü, halkTürkçe’sinde“aktar”şeklindekullanılırvebunlar,halksağlığıylaherzamaniçinresmîhekimlerdendahafazla içli dışlı olmuşlardır. Bugün bile, geleneksel aktarlar, müşterilerinin günlük istemlerinin çoğunukarşılamaktavehenüzonmazlıkkazanmamışhastalıklariçinçeşitlieczavereçetelerhazırlamaktadırlar.Aktarın,çoğugelenekseltıpilaçlarıolançeşitlieczalarveözellikledeşifalıbitkilerkonusundakibilgisioldukça kapsamlıdır ve gerek tıbbî gerekse ekonomik açıdan oynadığı rolün önemi büyüktür. İslâmdünyasında halk pazarlarında adasoğanı, adamotu, baldıran, haşhaş, yılan eti ve göztaşı, ilaç niyetinesatılırdı.

Ortaçağın en sevilen ilaçlarından biri, Arapça’da tiryak, Latince’de ise teryak (“theriaca” < Yun.“thério”:yabanhayvanı)diyeanılan,12ilâ64çeşitmaddekarışımındanhazırlananvevebahastalığıileyılanzehirlemesibaştaolmaküzeregeneldetümzehirlereiyigeldiğisanılanilaçtı.

İslâm tıbbında kullanılan ilaçların çoğu bitkiseldir. Hiç kuşkusuz eczacılık, botanik ile yakındanilgilidir, ayrıca birçok bakımdan simya ile de ilgilidir, hattâ tedavi malzemesi olarak hayvanlardanüretilenilaçlardagözönünealındığında,zoolojiiledeilgilidir.

Sâsânilerçeşitliilaçlar,özellikleşifalıbitkilerkonusundakapsamlıbilgiyesahiptivehattâYunanca’daPehlevîdilindengelmeeczacılıkterimleribulunmaktadır.Hinttıbbıiseşifalıbitkilerinzengindünyasınınyanı sıra Yunanlılarınkinden çok farklı şekilde, tedavi malzemesi olarak minerallerin kullanımıbakımından da zengin kaynaklara sahipti. Hint tıbbında ilaç olarak çeşitli parfüm ve zehirlerden deyararlanılmaktaydı.DahasonrakigelişmelersırasındaMüslümanların,hazırladıklarıilaçlistesindekâfurve demirhindi gibi Eski Yunan kaynaklarında rastlanmayan pek çok bitkisel ilaca yer verdiği görülür.Arapça’da“temr-ihindî”(“hinthurması”)şeklindegeçenbumeyveAraplardamüshilolarakkullanılmışve Batı kültürüne de geçmiştir (> Lat. “Tamarindus indica”; İng. “tamarind”, Fra. “tamarin”, Alm.“Tamarinde”).BuilaçlarınYunanlılarcatanınmamasınınnedeni,MüslümanlarınYakındoğuveUzakdoğukaynaklarına da erişebilmesi ve klasik Yunan kaynaklarının tanımadığı bitki örtüsü (flora) ve hayvanvarlığına(fauna)sahipbölgelerdeyaşamışolmalarındanbaşkabirşeydeğildir.

İlaçyapılanmaddelerinçeşitlerialabildiğineçoğalıp ilaçyapmadageliştirilenyeni teknikleryepyeniilaçların ortaya çıkmasına neden olunca ve ilaç çeşitlerinin hazırlanmaları daha uzun zaman isteyince,hekimlikveeczacılıkmesleklerininbirbirindenayrılmasızorunluhalegelmiştir.Hekimlerhastanelerdehazırladıklarıilaçlarıdenerler,sonuçlarını“Denenmişİlâçlar”(Ar.“mücerrebât/mücerrebdevâ”)adıaltındayayınlayaraktıpdünyasınınkullanımınasunarlardı.

İslâm dünyasında eczacılık (“saydana”) bağlamında özel eczanelerin 9. yüzyılda Bağdat veyakınlarındakikentlerdeaçılıpgeliştiğigörülür.Bueczanelerdeeczacıların işlerinibaşarıylayürüttüğü,karışımilaçhazırlama,depolamavekorumabilgilerinesahipolduğu,ilaçhazırlamakonusundabilgilivebecerili olduğu anlaşılmıştır. Devlet destekli hastanelerdeki eczaneler, ilaç üretim laboratuvarlarıylabağlantı halinde idi ve bu laboratuvarlarda şuruplar, macunlar, merhemler ve diğer ilaçlar, özeleczanelereoranladahabüyükölçektehazırlanıyordu.Eczacılarvedükkânları, devletingörevlendirdiğimuhtesipler ve yardımcıları tarafından, ilaçların ölçü ve ağırlıkları, tazeliği ve saf olup olmadıklarıkonusundadenetleniyordu.

ArapeczacılığınakatkıkoyankişilerdenbiriYuhannaibnMâseveyh(YahyaibnMâsuyeh,“JohannesMesuë”)(777-857)idi.Aralarındaesmerambervegâliyenindeyeraldığıyaklaşık30kokumaddesininlistesini vermiş, onların fiziksel özelliklerini ve içine yabancı katkı maddeleri karıştırılıpkarıştırılmadığınıbelirleyenyöntemleribelirtmiştir.KâfurunvatanınınÇinolduğunu,birağaçtankristalmadde halinde üretildiğini ve Hindistan üzerinden Arabistan’a sevk edildiğini; safran’ın karaciğer vemiderahatsızlıklarınaiyigeldiğini;sandalağacınıneniyisisarıolmaküzerebeyazvekırmızırenklerdede olabildiğini, Hindistan’dan sağlandığını ve parfüm üretiminde kullanıldığını belirtir. İbnMâseveyhhastalıklara tıbbî yaklaşımlarında çok az sayıda bilinen tıbbî bitkilerin kullanımını önermiş, bunda daöncelikle bedende hastalıklara karşı doğal bir direnç oluşturmayı hedeflemiştir. Ampirik yolla vebenzerlikilişkisiiçindeakılyürütmelerlebelirlibirhastalıkiçintektürbirilaçkullanılmasınıhekimlereönermiş ve sonunda, ilaç kullanmadan yalnızca diyet (beslenme düzeni) uygulayarak tedaviyigerçekleştirebilenbirhekimin,enbaşarılıhekimolacağınısöylemiştir.El-Müseyyerel-Kebîradlıkitabıhastalıkların, onlar için kullanılacak ilaç ve beslenme düzenlerinin çizelgelenmiş bir tıp ansiklopedisiniteliğindedir.

ÜnlühekimAli ibnRabban el-Taberî (780-850) birkaç tıp kitabı yazmışsa da en ünlüsüFirdevs el-Hikme (Bilgelik Cenneti / Bilgelik Bahçesi) (~850) olup Arapça ve Süryanice dillerinde kalemealınmıştır. Bunda insan doğası, kozmoloji, embriyoloji, mizaçlar, psikolojik tedavi, sağlık koruma,beslenme düzeni, akut ve kronik hastalıklar ve tedavileri, tıbbî anekdotlarla (kısa anlatı) Hint tıpkaynaklarındanözetlervealıntılaryeralır.Eserdeayrıca“materiamedica”, tahıllar, beslenme, çeşitlihayvanların ve kuşların çeşitli organlarının ve drogların yararları ve tedavi amaçlı kullanımı ile ilaçhazırlanmasıgibikonulara ilişkinkısımlardavardır.El-Taberî’nin ilaçkullanımıkonusundakiönerisi,her bir özel duruma uygun olarak özel bir drogun tedavi edici özelliğinden yararlanılması olup, ilacıuygulayacakhekimlerinbasit ilaçlarınen iyisiniseçmesişeklindedir.Sıvıhaldekidroglarınsaklanmasıiçincamyadaseramikkapları,sıvıgözmerhemleriiçinözelküçükkavanozları,yağlımerhemleriçindekurşun kapları önermiştir. 1 miskal’lik (~4 g) afyon ya da banotu dozunun uykuya, hattâ ölüme yolaçabileceğiuyarısındabulunmuştur.

İbnSina’nınKitabel-Kanunfi’l-Tıbb(TıpKanunu)adlıünlüeserindetam760çeşit ilaçvebunlarınkullanıldıklarıyerlerkayıtlıdır(ŞEKİL47).Bunlarınçoğu,ArapçaadlarıylabirlikteAvrupaeczacılığınageçmiştir: Örneğin İngilizcede ‘amber’ (Ar. “anber”, amber), ‘cinnamon’ (tarçın), ‘saffron’ (safran),‘sandalwood’(sandalağacı),‘senna’(sinâmeki),‘campfor’(kâfur),‘aloe’(sarısabır),‘hashish’ (haşiş,esrar),‘galingale’ (havlıcan)vb.Haşhaşbitkisi (“Papaversomniferum”),uyuşturucuafyon(“Opium”)maddesinin kaynağıdır. Haşhaş bitkisinin Latince adındaki “somniferum” terimi, “uyutucu” anlamınagelmektedir.SümerlerİÖ3200’lerdehaşhaşbitkisinikültürealmışlardı.Hitit tabletlerinde“haşşişka”lı(haşhaşlı) ekmekten söz edilmektedir. Haşhaş kapsüllerinin çizilmesiyle akan süt toplanarak afyon(“Opium”)eldeedilir.Afyon,aralarındamorfin,kodein,tebain,narkotin,papaverinvb.ninyeraldığı24çeşit alkaloit içerir. Bazmorfin, morfin (“Morphium”) ve eroin (3,6-diasetil morfin) ise afyonuntürevleridir. Esrar (İng. “hashish”), insanoğlunun tarihin çok eski dönemlerinden beri tanıdığı birpreparatolupsanrıyapıcı(“hallucinogen”)birmaddedir.Kenevirinreçinetürüolanı,kendirotuyadahintkeneviri(“Cannabissativavar.İndica”)adınıalırvebununyapraklarınınkıyılmasındanmarihuana,çiçek özünden ise esrar elde edilir. İÖ 2700’lerde “Kızıl İmparator” diye anılan söylencesel Çinİmparatoru Shen-Nung (İÖ 2700’ler), yazdığı Ben Cao Jing (Şifalı Bitkiler Kitabı) adlı kitabındakenevirden söz etmiştir.Asurlular,Hititler, İskitler veUygurlar da bu bitkiyi tanımakta ve ilaç olarakkullanmaktaydı. Çinli cerrah Hua T’o (115-205), esrarı ilk kez anestezi maddesi olarak kullanmıştır.İsmailîlerin şeyhiveHaşîşîlerin (Haşşâşîler) lideriHasanSabbah (“DağınŞeyhi” / “Seyyidnâ”) (ölm.1124),rakiplerinesuikastdüzenlemekiçinmüritlerineesraryadaafyonverirdi.Araplardaesrarıfıstık,tarçın,karabiber,şekervebaşkamaddelerlekarıştırarak“devâ-imisk”adıverilenmacunuhazırlarlardı.Esrar elde etmek için hintkeneviri toplanıp toz haline getirilir ve elenir. Bu ilk elekaltı üründe etkenmaddeoldukça boldur ve uyuşturucu argosunda “birincimal” olarak adlandırılır.Eleğin üstünde kalanesraraisemarihuanadenir.Gerikalandiğerartıklarçokazetkilimaddeiçerdiklerindenargoda“paspal”adını alırlar. Afyon ve türevleri uyuşturucu (“depressant”), esrar ve marihuana sanrı yapıcı(“hallucinogen”);“Coca” bitkisinden üretilen kokain ise uyarıcı (“stimulant”) olarak nitelenir. Esmeramberyadagriamber(Fra.“ambregris”),ısıaltındakolayeriyen,yandığızamanparlakbiralevverenvemiskgibikokanbirnesneolupispermeçetbalinasının(kaşalotbalığıyadaamberbalığı)(“Catodonmacrocephalus” ya da “Pyseter catadon”) safra keselerindeki bir salgıdan oluşarak bağırsaklarındatoplanır ve kusmuk yoluyla denize atılır; deniz üstünde yayılarak dalgalarla kıyıya vurur ve oradantoplanır.Bugüzelkokulumaddeilaçkarışımlarındadakullanılırdı.BaştaDoğuAsyakıyılarıolmaküzeredenizcilertropikdenizkıyılarındayüzenbumaddeleritoplayarakgetirirveyüksekfiyatasatarlardı.Açıkvekoyurenkli türleriolupkoyurenklisi,güzelkokueldeedilmesi içinbuhurdan içindeyakılırdı.98, 107Amberağacıiseçınarıandıranbirağaçolupkabuğununaltındaaçılanyaralardankokuluvekıvamlıbirreçineakar.Toplananbureçineden,kaynatılaraksüzülmeksuretiylesığlayağı(“Styraxliquidus”)denilen

ve eczacılık ve parfümeride kullanılan bir yağ elde edilir. Şeytan keneviri bitkisinin tohumlarından daamberbenzeribirkokumaddesi eldeedilir.Kâfur, “kâfirotu” (“Cinnamomumcamphora”) denen hoşkokulubirbitkininodunundandamıtmaylasaydamkristallerhalindeeldeedilir;yadaHintDenizi’ndeveÇindağlarındayetişenbirağacınzamkıoluprengibaşlangıçtakırmızıikensuyuuçurulupbeyazlatılarakeldeedilir.7KökenülkesiÇinolupkristalebenzerbirgörünümüvardır.

ŞEKİL47.İbnSina’nınEl-Kânun’ununİbranicebirçevirisindeyeralanbirresimde,açıkraflardagüzelkaplarlabirliktebireczanesahnesi:Vinyettegüneşbanyosuyapanhasta,teknedeyıkananinsangrupları,şişeçekme,damardankanalmavegöğüsdelmeişlemi

gibisahnelergörülmektedir(BibliotecaUniversitariadiBologna).34,75

İslâm kaynakları basit ilaçlarla bileşik ilaçları birbirinden her zaman ayırmıştır. Birinci grup,“müfredât”diye,ikincigrupilaçlarise“mürekkebât”yada“akrabadin”diyeanılıyordu.

Cürcis ibn Bahtişû (ölm.771)KitabKuvve el-Edviyeh el-Müfrede (Basit İlaçların Gücü KonusundaKitap) adlı bir kitap yazmıştı. El-Râzî’nin El- Havî’sinde alfabetik sırada 829 ilaç ve özelliklerisıralanmıştır. 10. yüzyıldaKurtuba’lıEbubekir ibnSamgûn’un, ilaçları alfabetik sıraya göre ele aldığı

Kitab el-Câmî bi Akvâl el-Kudemâ ve’l-Muhaddisîn minel-Etibbâ ve’l- Mütefelsifîn fi’l-Edviyet el-Müfrede(HekimveFilozoflarArasındaEskiveYeniAdamlarınBasitİlaçlarlaİlgiliGörüşleriniTopluŞekilde EleAlanKitap) başlıklı kitabı ile yine İspanya’da yazılmış olan İbnCülcül’ün (ölm. ~1000)Dioskorides’inGözündenKaçanlaradlıyapıtı,eczacılıkkonuluİslâmeserlerininilklerindendir.

Farsçailkilaçrisalesi,tıbbîönemindençokfilolojikönemtaşıyanve585türilacıtanımlayanKitabel-Ebniye an Hakâik el-Edviye (İlaçların Gerçek Özelliklerine İlişkin Kitap) olup 975 yılı dolayındaHerat’lıEbuMansurMuvaffaktarafındankalemealınmıştır.BukitaptaYunan,Süryani,Arap,İranveHintilaçbilgileriderlenmiştir.AynıtürdepekçoksayıdaArapçakitapdayazılmıştır.Mâseveyhel-Maridînî(ölm.1015)veİspanya’daİbnVâfid’inkiler(ölm.~1074)böyleArapçayapıtlardır.BunlarınherikisideLatinceçevirilerinden,Batı’daiyitanınmaktadırlar.

Doğu’da ise, hekimve simyacıEbuAbdullahMuhammed ibnUmeyl el-Temîmî’nin (~900-960) hembeslenmehemdefarmakolojibakımındanönemtaşıyanKitabel-MürşidfîCemâhirel-AgziyeveKuva’l-Müfredâtminel-Edviye(BasitİlaçlarınEtkileriveDeğerliBesinMaddeleriKonusundaKılavuzKitap)adlıyapıtı ileaynıyazarınKitabel-İtimâd fi’l-Edviyetel-Müfrede (Basit İlaçlarKonusundaGüvenilirKitap)adlıyapıtıortayaçıkmıştır.

Farmakolojikonusundabelki endeğerli İslâmyapıtı, el-Bîrûnî tarafındanyazılmıştır.OnunKitab el-Saydala fi’l-Tıbb (EczacılıkveTıbbîMaddelerKitabı)adlıbuyapıtıEbubekirel-Kâşânî (ölm.1436)tarafındanFarsça’yadaçevrilmiştir.Kitap,BursaKurşunluKütüphanesi’ndeZekiVelidiTogan (1890-1970)tarafındanbulunuptanıtılmıştır.El-Bîrûnî’yegöreyediğimiz-içtiğimizşeyler,yiyeceklervezehirlimaddeler olarak ikiye ayrılıyor, bu iki grup arasında ise ilaçlar yer alıyordu. İlaçlar, gıdalara oranlabedene zarar verirlerse de zehirlere oranla bedene şifa verirlerdi. Bu ilaçların kimileri ilaç olmaklabirlikteâdetagıdaolduğundanbutürilaçlara“devâîgıda”(şifalıgıda),kimileridezehirolmaklabirlikteaynızamandailaçolduğundanbunlara“semmîdevâ”(zehirliilaç)denilmiştir.

Bütüneczaneler,9.yüzyıldaHalifeel-Me’mun’un(yön.813-833)zamanındanitibarendevletdenetimialtına girmiştir. İslâm dünyasında, herkesçe kabul edilmiş bulunan ilaç bileşimlerinin en iyisiniyapabilmeksuretiyleilaçlarıtoplamayıkendisinesanatedinmişkişilere“saydanâni”yada“saydalâni”,ilaçlara ve özellikle de bitkisel ilaçlara “ukkar”denirdi. ”Saydanâni” sözcüğü, özgün anlamı “sandalağacısatıcısı”olupArapça’dailaç tüccarı,eczacıyadaaktaranlamınagelirvesandalağacıanlamınaHintçe “chandan”dan türemedir. İlaç tüccarları deniz yoluyla Hindistan’dan Arabistan’a bol miktardasandalağacıgetiriyorlardı.87Hekimlerinbirbaşkanıolduğugibi,eczacılaradaherkenttebireczacıbaşıatanmıştı.Eczacıbaşıyeniyetişeneczacılarısınavaalırveonlarayeterlikbelgesiverirdi.İbnel-Baytarda Kahire’de eczacıbaşı olmuş ve uzun yıllar bu görevde kalmıştı. Selçuklular döneminde eczacılıkkonusunda bize ayrıntılı bilgi verebilecek en önemli kaynaklar, El-Bîrûnî’ninKitab el-Saydala... adlıyapıtıile,Anadolu’dadabizzatbitkilerüzerineincelemeleryapmışolanİbnel-Baytar’ınKitabel-Câmili-Müfredat el-Edviye ve’l-Agdiye (Basit İlaç ve Gıda Maddelerini Kapsayan Kitap). El-Bîrûnî’ninkitabının önemi, o dönemde kullanılan ilaçlar üzerine verdiği bilgiler yanında, eczacılık mesleğininayrıntılı ve gerçek bir tanımını da vermesidir. İbn el-Baytar’ın kitabında ise İspanya’dan Suriye veAnadolu’ya dek Akdeniz kıyılarından toplanmış bitkilerden elde edilen 1400’ü aşkın tıbbî ilaçtanımlanmış ve bunlar daha eski yapıtlardaki ilaçlarla karşılaştırılmıştır. Buradaki eczaların 200’übitkisel olup yeni ecza tanıtmıştır. Bu kitap aynı zamanda botanik konusunda kapsamlı araştırma vegözlemedayalıenbüyükArapçakitapniteliğindedir.

Karışım(bileşik) ilaçlar,Müslümandillerinde“akrabadin” adıylabilinecekolan ilaç listeleri yadakatalogu (Lat. “pharmacopoeia”) halinde ele alınırdı. 9. yüzyılda, biri Gondeşapur’dan (Cundişapur)Sâbur ibn Sehl’in (ölm. 850), ötekisi filozof el-Kindî’nin olmak üzere iki “akrabadin” hazırlandı.

Eczacılar ve diğer ilaç hazırlayıcıları için ilaç formülleri içeren farmasötik eczacılık literatürününprototipi,9.yüzyılortasındaDoğuhalifeliğindeSâburibnSehltarafındançoğualfabetikdüzenlenmişilaçve reçete formüllerininveönerilerinyeraldığıEl-Akrabadinel-Kebir (Karışım İlaçlarÜzerineBüyükKitap)adlıeserdir.Aynışekildeel-Râzî,biribüyükbirideküçükolmaküzereikiakrabadinhazırladı.Busözcük,Latinceyazmalara“grabadin”diyegeçmiştir.Ortaçağİslâmeczacılığınınenünlükişisiolanveadınıİran’dadoğduğuReykentinden(bugünküTahran’ıngüneyindeeskibirkent)alanel-Râzî,yaşamınıngeç döneminde kör olmuş; karanlık bilimlerle uğraşan bir dostu, çare olarak gözlerinden ameliyatolmasınıönerdiğinde,el-Râzî’ninyanıtı,“Buyaşlıdünyayıyeterincegördümveartıkdahafazlagörmeumuduyla bir ameliyat işkencesinin ıstırabına katlanmayı düşünmüyorum” şeklinde olmuştur. El-Kindî’nin, çok sayıda uçucu yağı betimlediği, Kitab Kimiya el-Itr ve’l-Tâsidât (Parfüm Kimyası veDamıtmaÜzerineKitap)adlıönemlibireserivardırvebueserindekâfurağacıodunundandamıtmaylakâfur elde edilmesinden de söz etmektedir. Endülüs Emevi halifeliğinde ise İbn Abd Rabbi’nin El-Dukkan(Eczane)adlıeseribulunmaktadır.

Daha sonraki dönemlerin benzer konudaki Arapça yapıtlarından en popüler olanları, her ikisi deKahire’de yazılmış olan, Yahudi hekim Kohen el-Attar’ın (13. yüzyıl) Minhac el-Dukkan (EczaneYönetimi) adlı ve Dâvud el-Antâkî’nin (1541-1599) Anılar adlı kitaplarıdır. Bu kitaplardaki eski vekarmaşık reçetelerin çoğu,Avrupa eczanelerine dek yayılmış, böylece eczacılığa ilişkin kimi adlar daDoğu’danBatı’yageçmiştir.Bunlararasındaenbilinenleri“julep”(Farsçadagülsuyuanlamına“gülâb /cülâb”dan)ile“syrup”tur(Arapçaşurupanlamına“şurb”dan).8

OSMANLI’DAVECUMHURİYETTÜRKİYE’SİNDEECZACILIKVEEĞİTİMİ

Türklerde tedavi ile uğraşanlar arasında dinsel-büyüsel tedavi yapan “kam” ya da “baksı” denilenŞamanlar ile “otacı”, “emçi” ya da “atasagun” adı verilen ve ilaç tedavisi uygulayan hekimlerbulunmaktaydı.

1290’dakurulanAmasyaDarüşşifasıbaşhekimiSabuncuoğluŞerefeddin(1385-1470),Fatihdöneminindünya çapında ünlü bir hekimidir. Onun, eczacılık konusunda, Zeyneddin bin Cürcanî’nin (ölm. 1136)Zahire-iHarzemşâhî(HarezmŞahı’naTıpHazinesi)adlıeserininbirbölümününTürkçe’yeçevirisiolanAkrabadin’i ve ayrıca daMücerrebnâme (1468) adlı farmakoloji konulu eseri vardır.Akrabadin’de,“dörthılt (humor, suyuk,beden salgısı) kuramı” (Ar. “ahlât-ıerbaa”) kapsamına giren basit ve karmailaçlar, macunlar, tabletler, tozlar, şuruplar, jeller, gargaralar, yağlar ve merhemlerin yapılışları,kullanıldıkları yerler gibi konular işlenmiştir.108 17 kısımdan (bab) oluşanMücerrebnâme’de kısımlarşöyledir:1.bab:Tiryaklar;2.bab:Macunlar;3.bab:Müshilvetozlar;4.bab:Merhemler;5.bab:Kâbızilaç ve buhurlar; 6. bab: Fitiller; 7. bab: Şerbet ve gargaralar; 8. bab: Göz ilaçları; 9. bab: Kurslar(yuvarlakyadadörtgenşeklindehazırlanantabletşeklindeyassıhaplar);10.bab:Cerahatekarşıilaçlar;11.bab:Yağlar;12.bab:Lavmanlar;13.bab:Dekoksiyonlar;14.bab:Burunkanınıdurduranilaçlar;15.bab:Haplar;16.bab:Ağız,dişvedilhastalıklarıileilgiliilaçlar;17.bab:Burunaçekilenilaçlar.57

14.-17. yüzyıllarda tıbbî amaçlarla çeşitli anorganikmaddelerin kullanıldığı, çeşitli tıp eserlerindenanlaşılmaktadır. Bunlardan güherçile, tuz, şap, kireç, kükürt (Ar. “kibrit”) gibi kimi maddeler, madenocaklarındanhambileşikolarakçıkarılmaktavebasitbirfizikseltemizlemeişlemiylesaflaştırılmaktaydı.Anadolu’da bakır ve kurşun madenleri bulunduğu halde bu metallerin çeşitli tuzları, gerektiğindeAvrupa’dan,özellikledeVenedik,Fransaveİngiltere’denithalediliyordu.109

SultanIV.Mehmed’in(yön.1648-1687)hekimbaşısıSalihbinNasrullah’ın(ölm.1676)İtalyanca’dançevirdiği düşünülen Gayet el-Beyân fî Tedbiri Beden el-İnsan (İnsan Sağlığı ve Sağlığı KorumaYöntemleri) adlı eserdeyazar, ilaç sanatı ileuğraşanmeslekadamlarına“ispeçyar”adınıvermekteve“dükkânında otlar ve eczalar bulunan, tabibin ısmarladığı şerbetleri, macunları ve hapları yapankimse”olaraktanımlamaktadır.110

1725-1830 yılları arasında İngiliz gemileri ile İzmir limanına gelen metal ve kimyasal maddelerarasındakalay,kurşun,demir,çelik,beyazteneke,kehribar,üstübeç(bazikkurşunkarbonat),zaç-ıkıbrıs(demirsülfat),kırmız(kırmızırenktehayvansalbirboya),çivit,nışadır(amonyumklorür),barut,cengâr/jengâr(bazikbakırasetat)bulunmaktaydı.İngiltere’yehambakır,göztaşı(bakırsülfat)veşap(potasyum-alüminyumsülfat)gönderilmekteydi.109

OsmanlıTürklerininbilinenilkhastanesi,12Mayıs1399tarihindeSultanI.(Yıldırım)Bayezid(yön.1389-1402) tarafındanBursa’dayaptırılarakhizmeteaçılanYıldırımDarüşşifâsı’dır.Buhastanede ilaçhazırlanmasıylagörevli“şerbetiyan”(“şerbetçi”:şurupveşerbethazırlayan),“saydalan”(macun,hap,tablet vb. ilaçları yapan)ve “aşşâban”(“aşşâb”: bitkileri toplayan, satın alan, hastane kilerine teslimeden)adıverilen,usta-çırakilişkisiiçindeyetiştirilenkişilerinvarlığıanlaşılmıştır.FatihSultanMehmed(yön.1444-1446;1451-1481)döneminde“tabbâh-ıeşribe”(“şuruppişiren”)ve“hâfız-ıeşribe”;KanuniSultanSüleyman (yön. 1520-1566) döneminde ise “aşşâb”ve “edviye-kûb”yada“edviyegu” (kök vedevalarıdövüpezerekkullanılırdurumagetirenkişi)diyeadlandırılanvedarüşşifalardaeczacılıkeğitimiilegörevliolankişilerinbulunduğugörülmektedir.17.ve18.yüzyıllardaOsmanlılardaeczacılığınhenüzbağımsızbirmeslekolmadığı,hekimlerinaynızamandaeczacılıkdayaptıklarıbilinmektedir.Ancakbuyüzyıllarda “esnaf-ı meşrubat-ı devâ”, “macuncuyan”, “edhân-ı edviyeciler” ve “tutyacıyan” gibi

adlarlaanılanesnafın,basitanlamda,dönemineczacılığınıtemsilettiklerisöylenebilir.Yinebudönemdeaktarlardaeczacılıkaçısındanönemtaşıyorlardı.111,112

İlaçlar, hekim tavsiyesine göre eczacılar tarafından hazırlanıyordu. Eczacılar ilgili müstahzaratıeskilerin izindengiderekkarmaşıkyollardanhazırlıyorvedozunuayarlıyordu.Terkokularınıgidermeküzerekullanılankarışımlaragenelolarak“tensûh”yada“tenzu”adıverilirdi.

Alman gezginHansDernschwam’a (1494-1568) göreAnadolu’da eczanelerde satılan şifalı otlardankimileri şunlardı: “Abrutanus sylvestris” (orman pelini), “Ruta sylvestris” (orman sedefotu), “Salvasylvestris”(ormanadaçayı),“Tragantum”(karaçalı),“Foliasene”(sinameki),“Rubiatinctorum”(boyakökü,kızılkök),“Glycirriza”(meyankökü),“Absintiumponticum”(kuzupelini).113

“Şam çömlekleri” denilen ve içinde kimi ilaçların saklanmasında kullanılan ünlü eczane çömlekleri,DoğuAkdenizüretimiydi.Bunlaremayekaplıçokgüzel toprakkaplarolupHıristiyanhacılarveHaçlıaskerleritarafındanKutsalTopraklar’dakihacgörevlerinitamamlayarakgeridönerlerkenanıeşyaolarakBatı’yagötürülmekteydi.59

Kilermeni, sinameki, ravent, hıyarşembe, misvak, şeyhhorasani, Kıbrıs kezzabı vb., bütün bunlarOsmanlı İmparatorluğu’nun tipik ürünleriydi. Tokat safranı, İskenderiye ve Girit kimyonu,Makedonyamaydanozuünlüydü.Enyaygınkullanılanbaharat,karabiberdi.

Ortaçağ İslâm dünyasının diş fırçası niteliğindeki “misvak”, en yaygın kullanılan misvak ağacı türüolarakerâkağacından(“Salvadorapersica”)eldeedilir.“Misvak”sözcüğüArapçaolupdiş fırçasıvekürdan anlamına gelir. Sözcüğün daha çok kullanılan şekliArapça “sivak” (çoğulu “suvuk”) olup kırkkadarHadis’tegeçmektedir.Bubitkininparmakkalınlığındakikurutulmuşdallarınınuçkısmınınkabuğusoyulup suda yumuşatıldıktan sonra hafifçe dövülerek lifler ortaya çıkarıldıktan sonra kullanılır.Afrika’dakibirçokkabile,hâlâbunukullanmaktadır.Bubitkidışındaaynıamaçla,aralarındasinamekiveşeftali ağacı olmak üzere başka bitkiler de kullanılmaktadır. Ortaçağın ünlü Yahudi hekimi Musa ibnMeymun (Maimonides) (1135-1204), banyodan sonra dişlerin toz tarçın, gül kabuğu, mürekkep balığıkemiği, sakız ağacının toz haline getirilmiş sürgünleri ile fırçalanması ve ardından ağzın sirke ileçalkalanması gerektiğini bildirmiştir.Modern anlamda ilk diş fırçası 1789 yılı dolayında İngiltere’deWilliamAddistarafındanyapılmıştır.Bufırça,kemikbirçubuğunbirucunaaçılandelikleresokulmuşvetelle bağlanmış kıllardan oluşuyordu. Önceleri domuz kıllarından yapılan fırçalar, 1888’de naylondanimal edildi. Diş fırçası sapı olarak önceleri koyunların ayak kemikleri, 1900’lerde selüloid saplar,1930’lardaiseselülozasetattanyapılmışsaplarkullanıldı.57

Bursa’lıDervişÖmerŞifaî(ölm.1742),kimyayailişkinolarak1702’dekalemealdığıEl-Cevherel-FeridfîTıbbel-Cedid(YeniTıptaEşsizBirCevher)adlıeserindekiilaçbileşimlerininLatinhekimlerinkitaplarındanalındığınıvebunlarıFrenkdilindenTürkçe’yeçevirdiğinisöyler.114

18.yüzyıldahâlâkullanılmaktaolangalenikpreparatlardaDoğukökenliydi.Örneğinpekçokdurumdakullanılan tiryak,Ortaçağ’da“tiryakel-kebir”adıylaKahire’de imaledilmektevedoğrudanAvrupa’yaihraç edilmekteydi. Türkçe’de “tiryaki” sözcüğü, “tiryak’a alışmış kimse” anlamından gelir ve afyon,esrar, şarap, rakı, kahve ve tütün gibi keyif verici birmaddeye düşkünlüğübelirtir.Tiryaka benzer birkarışımolanmitridat(“mithridaticum”yada“mithridatium”)daGalenos’adekgeriuzanır.Bumadde,başlangıçta61bileşenlievrenselbirilaçtıvebileşenleriarasındahaşhaş,engereketi,baharatvebeyazbal bulunuyordu. Bütün bu tertiplerin hazırlanması, oldukça çok sayıda (örneğin tiryak için 88 çeşidevaran sayıda)malzeme gerektirmekteydi.Osmanlı hükümdarlarının kimi zamanBatılı elçilere armağanettikleripanzehirtaşıvemisk,oldukçaünlüydüvebunlarMüslümantoplumlarınözelliğisayılıyordu.59

İsa’danöncekidörtyüzyılboyuncaKuzeyAnadolu’daMithridates(“Mithra’nınArmağanı”)adıverilenPontuskrallarıegemenolmuşlardır.Galenos,PontusKralıMithridatesVI.Eupator’un(yön.İÖ121-63)özelhekimiolan farmakolojibilginiKrateuas’adayanarakbirpanzehirinbileşiminivermişvezehirlerkonusundaDeantidotis(PanzehirlerÜzerine)adlıderlemebireseryazmıştı.“Theriac”dailkolarakbueserdeyeralmışoluppanzehirtürükarışımilaçlarbunedenle“Mithridatikon”diyedeadlandırılmıştır.Roma İmparatoru Neron’un özel hekimi Andromakhos (1. yüzyıl ikinci yarısı) tarafından geliştirilen“tiryak”ın bileşimi daha sonra İslâmkültürüne geçmiştir.Bubilgiyi İslâmkültürüne aktaranlardanbiri,BizansİmparatoruI.Heraklius(yön.610-641)zamanındayaşayanAegina’lıPaulus’tur(PaulusAeginata)(607-690). Yuhanna ibn Mâseveyh’in, Huneyn ibn İshak’ın ve Ebubekr Muhammed ibn Zekeriya el-Râzî’nin (864-930) ilaç listelerinde tiryaktan söz edilmektedir.Kitab el-Tiryak adlı ünlü eser, Sözde-Galenos’cu zehirler-panzehirler konulu eserden [olasılıkla İÖ 2. yüzyılda yaşayan Kolophon’luNikandros’unThêriaka-Alexipharmaka (Panzehirler -Zehirler)adlıkitabından]veAraplarda“Yahyael-Nahvî” adıyla bilinen İskenderiye’li filozof İoannes Grammatikos Philoponos’un (490-566) bukonudaki önerilerindenhareketle, olasılıkla 1199yılındaBağdat ya daMusul ekolü tarafından, çağdaşBizans gerçekçiliğine yakın tarzda resimlenerek hazırlanmıştır. Kitab el-Tiryak’ın Paris’tekiBibliothèque Nationale de France’da (1199 tarihli) ve Viyana’daki Die ÖsterreichischeNationalbibliothek’te(13.yüzyıldan)nüshalarıvardır(ŞEKİL48,ŞEKİL49).Parisnüshası,1883yılınakadarParislikimyacıJean-FrançoisBonastre’ın(1783-1856)mülkiyetindekalmıştır.Herikielyazmanınmetinleri aynı olup Paris nüshası daha kesin ve daha özgündür. Her iki nüsha da aynı konu ilebaşlamaktadır:BirgünkimyacıAndromakhostarladaçalışançiftçilerigözlemlerken,hizmetçisionaöğleyemeğinigetirir;sutestisininiçinde,ölerekbozunmuşbiryılangörürler;dahasonra,testideoluşansıvıkarışımınıncüzamvediğerkimihastalıklaraiyigeldiğikeşfedilir...

ŞEKİL48.İoannesGrammatikosPhiloponos’ayakıştırılanveGalenos’uneserlerinedayalıolanKitabel-TiryakadlıArapçaelyazmasınıneneskiikincinüshasından,Eskiçağ’ıntiryakhazırlayandokuzYunanhekimininportreleri:1.sıra:Andromakhos–

Pherekydes-Pylagoras;2.sıra:Perikles–Pythagoras-Marinus;3.sıra:GençAndromakhos–Magnus-Galenos(Irak,13.yüzyılikinciyarısı)(DieÖsterreichischeNationalbibliothek,Viyana).26,87,115

ŞEKİL49.HekimveeczacıAndromakhos,yılantarafındanısırılançocuğa,yılanıöldürdüktensonratedaviiçinyılanetiilebirliktebirmiktardefneağacıtohumuyemesinisalıkverirken(İoannesGrammatikos’ayakıştırılanveGalenos’uneserinedayalıolarak

hazırlananKitabel-Tiryak(PanzehirlerKitabı)adlı,13.yüzyılIrakyazımıçevirieserden).26,116

Sönmemiş kireç ya da boraksın zırnıkla (arsenik sülfür) karıştırılıp kıvamı tavuk tüyü ile denenerekonun tüylerini dökene kadar kaynatılıp kurutulmasıyla elde edilen toz, “hamamotu” (“rusma”) olaraktanınırdı.Butozasueklenerekeldeedilenmacun,bedendekifazlakıllarındökülmesiiçinülkemizdeveYakındoğu’dayakınzamanlaradekyaygınolarakkullanılmıştır.

Deri üzerine süsleme amacıyla yapılan geleneksel dövmede, iğneyle resim çizildikten sonra çivit vebarutlasabitleştirilir.Üstündenkızgınyağgeçirilene“dağ”denir.12GünümüzdeGüneydoğuAnadolu’daYezidilerarasındayaygınolandövmetekniğindeağırlıklıolarakannesütüveiskarışımı,yanısıradakül,güherçile,rastıktaşı(antimontrisülfür),öd,safranvekınagibibileşenlerkullanılmaktadır.

ÇıkarDüşünmeyenHekimadlıbirBatıkitabında,Doğukökenlibirmüstahzaratolankilermeni(“kil-iermenî”, Ermeni kili, Ermeni bolusu), demir oksit bileşimli bir malzeme olarak birçok yerde adıgeçmektedir: “Kan yükselmesi (tansiyon) ve dizanteri için iyice dövülmüş ve elekten geçirilmişkilermenidenbiraltıneküağırlığındakimiktarı,eskiveberrakbirkadehşaraplabirlikteikiüçkereveriniz;hastaiyileşecektir...”.59

Osmanlıdönemindekimitanınmışkilçeşitlerininadlarışöyleydi:“Gil-iermenî”(gilermeni,kilermeni;Azerbaycan’ındağlıkyöresiolanErmen’dengeldiğiiçin“Ermenikili”değil,“Ermenkili”anlamınabuadla anıldığı söylenmektedir; veba salgınında can kurtaran deva olarak bundan yenirmiş), “gil-i hayâ”(Sakız Adası’ndan), “gil-i hurasânî” (Horasan kili; tehlikeli kanamalara ve kusmaya karşı ilaç olarakyenirmiş), “gil-i ikrîtus” (Girit kili), “gil-i kıbrısî” (Kıbrıs kili), “gil-i mahtûm” ( Limni Adası’ndan;mühürkili),“gil-imısrî”(Mısırkili),“gil-iparsî”(İrankili),“gil-irûmî”(Anadolukili),“gil-işâmûsî”(Samoskili),“gil-izerd”(sarıkil).117

Mühürkili(Lat.“terrasigillata”)Romalılartarafındandabiliniyor,LimniAdası’ndanküçüktopaklarhalindeçıkarılaraküzerinemühürbasılıyordu.Fransa’yagidenTürkelçilerimühürkilinikalıplarhalindebirliktegötürüpbüyüksenyörlerearmağanediyorlardı.Fransa’dabukil,aktarlarda“terrescellée”adıylasatılıyordu.Vebayavehertürlüakıntıyakarşıiyibirilaçolarakkabulediliyorduvehalktarafındangizliüretimiyasaklanandeğerlibirmaddeniteliğindeydi.

Kırım Savaşı (1854-1856) sırasında antiseptikler henüz bilinmediğinden, kurtlanan yaralardanparazitlerin ayıklanmasından sonra yaraların içi tatlı sülümen [kalomel, civa(I)-klorür, Hg2Cl2)] iledolduruluyordu.

Sürmedenilenmalzeme,antimon trisülfür (Sb2S3) içerikli rastıktaşı (sürmetaşı;Ar.“hacer el-kuhl”;Fars.“sormeh”;Osm.“kuhûl”)tozu,tozmazı,kınavemumkarışımındanhazırlanırveiçinegülyağıyada

misk eklenir, kaş-göz boyamada kullanılırdı. Hazırlanan karışım, “sürmedenlik” adı verilen küçük birbakır şişenin içine konur. Şişenin tıpasına bağlı bulunan ve dibine kadar uzanan düz birmetal çubuk,şişenin içine batırılıp çıkarılarak üzerine yapışan boya, kapatılan gözlere kirpikler üzerinden sürülür.Osmanlıdönemindekadınlar,yüzlerindekikırışıklıklarıgidermek,çillerivesivilcelerikapatmakvetenerenkvermek için“düzgün”adıverilenbirkarışımıciltlerine sürerlerdi.Buamaçla tatlı sülümen,civa,üstübeçvesudan ibaretbirkarışımhazırlanırdı.109Osmanlıkadınları,yanakvedudaklarınıboyamada,kırmızboyasıvekremtartarkarışımınınkaynatılmasıylahazırlananbirboyakullanırlardı.

Civanınhalkarasındakimiderihastalıklarındavekozmetikolarakkullanılması,onunbakteriöldürücü,mikropöldürücüveparazitöldürücüetkisindenilerigelir.Frengi(sifilis)tedavisindededıştanmerhem(pomat)halindekullanılmıştır.El-Râzî(örneğingözhastalıklarında)veİbnSina,civayıtedaviamacıylakullanmışlardır. 16. yüzyılda hekim Şaban Nidâî (1512-1567 sonrası), civanın Osmanlı’da frengitedavisindekullanıldığınıbildirmiştir.17.yüzyıldaEvliyaÇelebi(EvliyaÇelebibinDervişMehemmedZıllî)(1611-1685),İstanbul’dacivacılaresnafınınvarlığındansözeder.57Osmanlı’dasürmehazırlamadaantimon ile mazı karışımı kullanılırdı. Civanın frengi hastalığında kullanılması çok eskilere dayanır.Paracelsustedaviamacıylakimyasalilaçlar,hattâçokazmiktarlardazehirbileverilebileceğinisöylemiş,civa kullanarak frengi (“Frenk hastalığı“ / “Fransız hastalığı”, sifilis) hastalığını tedavi etmiştir. 18.yüzyıl Osmanlı hekimlerinden Fazlızâde Mehmed, frengi hastalığının tedavisinde civalı hap ve buhurkullanımından önemle kaçınmak gerektiğini, özellikle “zibak-ı maktul” (metalik civanın bir katı yağ,örneğin domuz yağı ile dövülerek çok ince dağılmış şekli) ile ilaç hazırlamanın doğru olmadığınıbildirmiştir. Fazlızâde Mehmed, civalı merhem kullanılarak tedavi edilmeye çalışılan çok vahimdurumdaki frengili bir hastanın vücuduna yayılmış olan civanın zehirini gidermek üzere panzehir vetiryakınyanısıraaltıntozundanhazırladığıhaplarkullanmıştır.Ayrıcauygunmiktardaaltıntozuvediğermaddelerdenhazırladığıenfiyeile,civazehirininyolaçtığısağırlık,zihinzayıflığıvesinirgevşekliğinigiderebildiğinibelirtmiştir.Buradaaltıntozukullanmasınınamacını,“Altın,zibakın(civa)mıknatısıdır;denemesi, zibaklı hap yiyen kimseye nohut kadar altın yuttursalar, aşağıdan çıktığında gümüş gibibeyazçıkar”sözleriyleaçıklamıştırki,civanınaltınıkendinekolaycabağlayarakbeyazrenkteamalgam(malgama,civaalaşımı)oluşturduğuiyibilinmektedir.118

Osmanlı’da kısır kadına aşağılık bir insan olarak bakılırdı. Ama son zamanlarda hızlı nüfus artışıkarşısında gebeliği önleyici tedbirlere başvurulmayabaşlanmış, bunun için de, katırın kısır bir hayvanolduğu bilindiğinden, katırtırnağı bitkisi kullanılmıştır! Batı Anadolu’da haşhaş, kahve, soğan,katırtırnağı, katran, sarmısak, yumurta kabuğu tozu, su içinde bir arada kaynatılarak, gebeliği önleyiciolduğuna inanılan bir ilaç hazırlanıyordu ve bu ilacın, biçimsiz olduğu derecede etkili olduğusöyleniyordu.119

İlginçbirhalk ilacıolarakkullanılan fareyağınıhazırlamak için,halk arasında“tüyübitmedik”diyetabirolunanyenidoğmuşfareyavrularıalınır,birşişeyekonurveşişezeytinyağı iledoldurularakağzıkapatılır;açılmadangüneşteayrıcabiryılbekletilerekyavrularınyağdatamamenerimesisağlanırdı.Eldeedilenbuyıllanmışvekıvamlısıvı,vücudunağrılıyerlerineovularaksürülür;kulakağrısındaisekulağadamlatılırdı.57

Kahvenin içine karanfil ve kakule katılarak içildiği de oluyordu.Kimi aktar dükkânlarında kahveninmethi şöyle yapılıyordu: “Kahve bütün sıracaları (lenf iltihaplarını) kurutur, gazları def eder,karaciğerigüçlendirir,saflaştırıcıniteliği ilevücuttatoplanmışsulardankurtarır;aynışekildeuyuzve kan zehirlenmesinin de hakkından gelir; kalbi ve kalp atışlarını düzene sokar, karın ağrılarıçekenlerirahatlatır,iştahsızlarıiyileştirir;beyindekidertleriçindeaynışekildeiyidir.Ondançıkanduman, göz yanmaları ve kulak uğultularına karşı iyidir; aynı zamanda tıknefesliğe, ciğere oturan

nezlelere ve dalak ağrılarına iyi gelir; kurtlara iyi gelir; çok yenip içildikten sonra olağanüstü birrahatlamasağlar...”.59

Türkiye’de eczacılar önce bulundukları hastane ya da dükkânlarda usta-çırak eğitimi alarakyetişmiş,daha sonra 14 Mayıs 1839’da, içinde eczacılık sınıfının da bulunduğu Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-iŞâhâne’nin (Askerî Tıbbiye) açılmasıyla, ülkemizde toplu eczacılık öğretimi bu okulun “EczacılıkSınıfı”ndabaşlamıştır.Mekteb-iTıbbiye-iŞâhâneiçindeaçılan“EczacıSınıfı”,70yılboyueğitiminibuşekilde sürdürmüş ve ancak 1909 yılında “EczacıMektebi” halini almıştır. Ordunun gereksinimi olanhekim, cerrah ve eczacıların yetiştirilmesi amacıyla açılan bu okulda dersler Fransızca idi. Ancakburadan mezun olan eczacılar, ordunun gereksinimine cevap verecek sayıda değildi. 1870 yılında tıpöğretimininTürkçeleştirilmesiüzerine,eczacıvecerrahsınıflarınarağbetazalmış,hattâkimidiplomalıeczacılar,Tıbbiye’yedevamederekhekimolmuşlardı.Ordudaeczacıvecerrahsıkıntısıbaşgösterince,zaman zaman İstanbul’daki eczanelerde çalışan eczacı kalfalarını savaşlar sırasında, cephelerdegörevlendirmekzorunluluğudoğmuştur.Ayrıca,SıhhiyeReisiNuriPaşa’nıngirişimiüzerine,HaydarpaşaAskerîSağlıkMektebi’ndeeczacıvecerrahsınıflarıaçılmıştır.HaydarpaşaAskerîSağlıkMektebi,1876yılında Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’den tabip ve cerrah diplomasıyla mezun olan eczacılara ameliyatmektebi (uygulamaokulu)olarak tahsisedilmişti.120Haydarpaşa’danmezunolaneczacılara“Haydarî”adıverilmekteveordudaonbeşyılzorunluhizmetvermesiöngörülmekteydi.

Osmanlı eczacılığının ilk nizamnâmesi, 1853 yılında yayınlanan nizamnâme olup burada eczacılığınsimgesiolarakyazıkalemi,defnedalıveyılanarasındaikikaplumbağalogosudayeralmıştır.Buokullailgili “Asâkir-i Şâhâne Eczacılığında İstihdam Olunmak Üzere Ameliyat-ı Tıbbiye Mektebi OlanHaydarpaşa Hastanesi’nde Küşad Olunacak Eczacı Sınıflarına Dair Nizamnâme”de belirtilen 3 yıllıkdersprogramındaizlenecekdersler,1.sınıfiçinİlm-iHesab(Aritmetik),Muhtasarİlm-iNebatât-ıTıbbî(Kısa Tıbbî Bitkiler Bilimi), İlm-i Hikmetten Fenn-i İspençiyariye Müteallik Mesail (FiziktenFarmakoloji ile İlgiliProblemler); 2. sınıf içinMuhtasar İlm-iKimya (KısaKimya),Fenn-iSaydalani(Eczacılık Fenni); 3. sınıf için Muhtasar Müfredat-ı Tıbb (Kısa Matière Médicale ya da KısaFarmakognozi), Usûl-i Tahlil (Analiz Yöntemi), Eczacılığa ait Defâtir Kayıt ve Muhasebe Usûlü(EczacılığaaitDefterlerinKaydıveMuhasebeYöntemi)şeklindeverilmektedir.1888tarihlibirrapordaise öğretim süresinin 4 yıla çıkarıldığı belirtilerek izlenen dersler, 1. yıl için Kıraat-ı Franseviye(Fransızca okuma), Sarf-ı Franseviyeden Tasrif-i Ef’al-i Erbaa (Fransızca Gramerden Fiillerin DörtZamanda Çekimleri), Hüsn-i Hatt-ı Fransevi (Fransızca Güzel Yazı), Hesab (Aritmetik), Nebatat(Botanik);2.yıliçinSarf-ıFranseviveAlelumumTasrifat-ıEf’al(FransızcaGramerveFiilllerinBütünÇekimleri),Hüsn-iHatt-ıFransevi,Kimya-yıGayr-ıUzvi(AnorganikKimya),Hikmet-iTabiiye(Fizik);3.yıliçinSarfveTa’lim-iLisan-ıFransevi(FransızcaGramerveAlıştırmalar),Hüsn-iHatt-ıFransevi,Müfredat-ıTıbb(MateriaMedica),Fenn-iİspençiyari(Farmakoloji),Kimya-yıUzvi(OrganikKimya),4.yıliçinSarfveNahv-ıFransevi(FransızcaGramer,SözdizimiveYazma),Tahlil-iKimyevi(KimyasalAnalizler)şeklindeverilmektedir.120

OsmanlıDevleti’ndeönceleri“ispençiyardükkânı”,dahasonra“eczacıdükkânı”adıverileneczanelerdışında da ilaç hazırlanıp satılan yerler vardı. “İspençiyar” sözcüğü, olasılıkla İtalyanca “spezzere”sözcüğünden bize geçmiş olup hekimin istediği ecza ve ilaçları hazırlayan kişi anlamındadır. Bunlarınbaşında hekim ve cerrahların özel muayenehaneleri olan hekim dükkânları ile cerrah dükkânlarıgeliyordu. Eğitimsiz eczacılar, eczacı kalfaları, aktarlar, kökçüler, şerbetçiler, macuncular, tutyacılar,hattâ“ma-imukattar”(çeşitlibitkilerdensubuharıaracılığıyladamıtılmışsıvılar)satıcıları,kasıkçılar,çıkıkçılar ve sabuncular gibi esnaf, dükkânlarında hasta bakıp çeşitli terkiplerde ilaç satıyorlardı.Bunlara, bir süredir ortaya çıkan İranlı ve Hintli uygunsuz hekim ve aktarların verdiği zararlar daeklenmişti.1840yılındakurulanMeclis-iTıbbiye’ningörevleriarasındahalkasatılanilaçlarınkontrolü

ve ilaç satışının bir düzene bağlanması da vardı. Bu dükkânlarda ilaç üretip satanlar esnaf kabuledildiğinden, denetimleri de ticarî bakımdan İhtisap Ağalarına, yani belediye zabıtalarına verilmişti.1845yılında,çocuklarauykuiçinverilenafyonluhaplardanölümlermeydanageldiğininhaberalınmasıüzerine Meclis-i Vâlâ (YüceMeclis), aktarlar ile ilaç yapılıp satılan diğer yerlerde, afyonlu hap vemacun yapılıp satılmasını yasaklamış ve bu yasağa uymayanların cezalandırılmasını kararlaştırmıştı. 4Kasım 1850 tarihinde Tıbbiye Nezareti’ne (Sağlık Bakanlığı) gönderilen buyrultu ile cerrahdükkânlarındakimyevîeczabulundurulmasınınhekimlikyasasınaaykırıolduğubelirtilerekböyleolaylarıönlemekiçinbirnizamnâmehazırlanmasıistenmiştir.121

Mekteb-iTıbbiye-iŞahâne’nin1849-1850öğretimyılıraporundadatıbbîmalzemelerihazırlayanlarıngelişigüzel ve özensiz çalışarak kalitesizmal üretmeleri sonucu üzücü olaylar yaşandığına, bu nedenleilaçyapımıkonusundaetkilibirdenetimvegözetimiçinbirtıbbîkollukkuvveti(Fra.“policemédicale”)kurulması gerektiğine işaret edilerek Meclis-i Tıbbiye’nin, eczacıları denetlemeyi ve basit ilaçhazırlayanlarlaasıleczacılarıbirbirindenayırmayıkararlaştırdığıbildirilmiştir.121

21Mart1852tarihindeMekteb-iTıbbiye-iŞahâneNâzırıİsmailPaşa,Babıâli’yegönderdiğitezkeredeeczanelerde reçetelerin çıraklar tarafından yapıldığını, eğitimsiz çırakların reçete yapmasının pek çokyanlışlıkveuygunsuzluğayolaçarakhalkınsağlığını tehlikeyesoktuğunubelirterek,bunlarınönlenmesiiçineczacıvekalfalarınsıkıbirdenetimetâbitutulmasınısağlamakamacıylaMeclis-iTıbbiye’deTürkçeve Fransızca olarak hazırlanan nizamnâme taslağını Babıâli’ye gönderdi. Nizamnâmenin en önemlimaddelerindenbiri,eczanelerdeçalışanustavekalfalarınMekteb-iTıbbiye-iŞâhâne’debirkeresınavagirmesi,başarılıolanlaraşahadetnâmeverilmesi,şahadetnâmesiolmayanlarınsanatlarınıuygulamalarınınyasaklanmasıydı. Meclis-i Vâlâ 25 Nisan 1852 tarihli oturumunda Tıbbiye Nezareti’nin tezkeresi ilenizamnâme taslağını görüşerek karara bağladı ve bu hususların herkes tarafından öğrenilmesi için deTakvim-i Vekayi’de yayımlanması önerildi. Padişaha sunulan evrak 17 Mayıs 1852 tarihli irade ileyasallaştıve“Nizamnâme-iEczâcıyanderMemâlik-iOsmaniye”,Takvim-iVekayi’nin18Haziran1852tarihlinüshasındaduyuruldu.Ancakyinedeİstanbul’dakanalmavedişçekmeizniolanberberesnafınıncerrahlıkvehekimlikyapmayı,aktarvediğeresnafınilaçsatmayısürdürdüklerisaptandığından,Mekteb-iTıbbiyeNâzırıCemaleddinEfendi26Ekim1854tarihlibirtezkereilebutürfaaliyetlerinönlenmesiiçinyetkilibirhekiminzaptiyeçavuşu(müfettiş)olarakgörevlendirilmesiniBabıâli’yeönerdi.121

LehasıllıolanCharlesBonkowskiPaşa(1841-1905),1865yılındaÉcoleSupérieuredePharmaciedeParis’ten mezun olmuş, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de hocalık yapmış, eczacılık derneklerininkurulmasında çalışmış, Saray başkimyageri (“Kimyager-i Hazret-i Şehriyarî”) unvanını almış, sağlıkhizmetleribaşmüfettişiolmuş,başta1889yılındaParis’tedüzenlenenUluslararasıKimyaKongresi’ndeolmaküzereuluslararasıkongrelerdeOsmanlıDevleti’ni temsiletmiştir.BonkowskiPaşa,1891yılındaaskerî eczacıların daha iyi yetiştirilebilmeleri için bir lâyiha (rapor) hazırlamıştır. Bu lâyihanın biryerinde,BonkowskiPaşaşunlarıbelirtmektedir:“...Adlîişlerdebazıhukukiproblemlerilecinayetlerinhalli gibi tıp biliminin yardımına ihtiyaç duyulan konularda bir ilm-i kanun-i tıb (adli tıp bilimi)vardır. Bunun yanında bir de zorluklarla keşfedilen kimyasal ilaçlar ile eczalara, kasten veyayanlışlıkla ilave edilen zararlı maddeleri tespit etmeye yarayan ilm-i kanun-i ispençiyari (adlieczacılıkbilimi)vardırkibudakimyailebirliktediğertabiibilimlerintümünütahsiletmekvebundanbaşka deneyler ile tecrübe kazanmayı gerektirir. Bizde eczacılık sanatı hekimlerin düzenlediklerireçete muhteviyatını birbirlerinden almaktan ibarettir. Diğer bilimsel hususlar, asla dikkatealınmamaktadır.Kimyasalmaddeüretimineönemverilmemekte,çokbasitvehazırlanmasıpekkolayolanlarıbilehazırolaraksatınalınıpkullanılmaktadır...”.120

Tıp fakültelerinde, hastalıkların tedavilerini sağlayan ilaçların okutulması çok eski zamanlara

dayanmaktadır.Ozamanlar, farmakolojidersiyerine,“Materiamedica”yada“Matièremédicale”adıileanılan,ilaçlarıneldeedildikleribitkilerinadlarını,eldeediliş,özellik,hazırlanışvehastayaverilmesigereken dozların ayarlanması bilgilerini içeren dersler okutulur, ama ilaçların etki tarzları konusundabilgi verilmezdi. Farmakognozi, biyolojik kaynaklı ilaç hammaddelerini inceleyen bir eczacılık bilimdalıdır. 1867’de açılan ve Türkçe eğitim yapan sivil tıp mektebinde (Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-iŞâhâne) farmakognozi, “Matièremédicale”in Türkçeleştirilmiş şekli olan “Müfredat-ı tıb” adı altındaokutulmuştur. Ancak o dönemde bu ad altında okutulan ders programı, farmakognozinin yanı sırafarmakolojiyi de kapsıyordu. Farmakoloji ile farmakognozinin ayrımı 1909’dan sonra yapılmış ve“Matière médicale” karşılığı olarak “Müfredat-ı tıb” terimi, yalnızca farmakolojinin karşılığı olarakkalmıştır. Bu okuldan yetişen sivil eczacıların (Türk-Müslüman) özel eczaneler açmalarıyla, eczacılargerçekkimliklerinekavuşmuşlardır.1909’daİstanbulKadırga’da“EczacıMekteb-iÂlisi”kurulmasıileeczacılık öğretimi deTıpMektebi’ne bağlı bir sınıf olmaktan, “EczacılıkYüksekOkulu” şeklinde birkurumadönüşmüştür.Buokulda1913yılındafarmakognozi,farmakolojidenayrıbirdersolarakönceleri“Ensice-iedviye”,dahasonrada“Farmakognozi”adıaltındaokutulmuştur.122

Başlangıçdönemiiçinde,yukarıdasayılanvebirbirinindevamıniteliğindeolanbuokullardışında,kısaeczacılık eğitimi veren okullar, Haydarpaşa Askerî Sağlık Mektebi (1876), Merkezî Türkiye YüksekKoleji(Gaziantep,1876),ŞamTıbbiyeMektebi(1903)veEczacıMektebi(1909)idi.112,123

Sivil tıp mektebinin eczacılık bölümünden 1871-1909 yılları arasında 1346 eczacı mezun olmuştur.1872-1896yıllarıarasındamezunolanlarınyüzde92’si,MüslümanolmayanOsmanlıvatandaşıidi.124

Denizkuvvetleri içineczacıvecerrahyetiştirmekamacıyla1895yılında“EczacıveTımarcıSıbyanMektebi” hizmete girmiştir. Beş sınıftan oluşan bu okulda okutulan dersler arasında Usûl-i Tımar(Pansuman), Coğrafya, Lisan-ı Osmanî (Osmanlıca), İlm-i Hesab (Aritmetik), Usûl-i İspençiyariye(Farmakoloji),Tarih-iOsmanî(OsmanlıTarihi)veFransızcagibiderslervardı.120

Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk eczacı cemiyeti,Müslümanolmayan eczacılar tarafından1879yılında“Cemiyet-i Eczaciyan der Asitane-i Âliyye” (“Société de Pharmacie de Constantinople”) adıylakurulmuş ve ilk başkanlığına Charles Bonkowski Paşa getirilmiştir. Türk eczacıları ise 1909 yılında“OsmanlıEczacıİttihadCemiyeti”altındadernekleşmişlerdir.

İstanbul’da“RevueMédicoPharmaceutique“adlımeslekîvebilimseldergininilksayısı1888’de,sonsayısı ise 1914’te çıkmıştır. Kuruculuğunu ve yöneticiliğini Pierre Apéry’nin (1852-1918) yaptığıdergininamacı,OsmanlıhekimveeczacılarınınçalışmavegözlemleriniAvrupa’yatanıtmakveonları,tıpbilimlerialanındayabancıbilginlerinbuluşlarındanhaberdaretmekti.125

Türkiye’de ilaç sanayisinin kurulması, Cumhuriyet’ten sonra gerçekleşmiştir. İlk Türk ilaç fabrikası,Eczacı Süleyman Ferit’in (Eczacıbaşı) (1895-1973) öncü çalışmalarının ardından oğlu Dr. NejatEczacıbaşı (1913-1993) tarafından 1950’de İstanbul Levent’te kurulan Eczacıbaşı İlaç Fabrikası’dır.Ardından1950’liyıllardaTopkapıdışındaDr.KimyagerİbrahimEthem(Etem)Ulagay’ın(1880-1943)öncülüğündeİbrahimEthemKimyaeviT.A.Ş.kurulmuş;öncüçalışmalarıEczacıAbdiİbrahim(Barut)(1886-1921) tarafından yapılanAbdi İbrahim İlaç Sanayii ve TicaretA. Ş., oğlu İbrahimHayriBarut(1917-1961) zamanında Vefa’ya taşınmış; temelleri Eczacı Mustafa Nevzat (Pısak) (1879-1968)tarafındanatılanMustafaNevzatFabrikasıiseMecidiyeköy’defaaliyetinisürdürmüşvebunlarınyanısıra1954-1963 arasında yabancı firmalar ve ülkemizde faaliyetlerine başlamışlardır. 1967 yılında Deva,MustafaNevzat,Fako,İlsan,Abdiİbrahim,AtabayveBiofarma’nınkatılımıylaANSA(AntibiotikveİlaçHammaddeleriSanayiiA.Ş.)kurulmuştur.126

Yaygınolarakkullanılaneczacılıksimgesi,kadehşeklindeki ilaçkabınadolanmışyılanvedefnedalımotifinden oluşmaktadır. Buna göre yılan kabın içine zehirini boşaltmakta ve bu zehirden şifaumulmaktadır.DefnedalıisegeneldebitkiselilaçlarısimgelemekteolupkokusuylahastalarıiyileştirdiğidüşünüldüğündenEskiçağ’lardahastalarınbaşucunaasıldığıbilinmektedir.

Türkiye’deCumhuriyet’in ilânındansonra1933ÜniversiteReformuileİstanbul’dakiEczacıMektebi,önceFenFakültesi’nevetekrarTıpFakültesi’ne(1942)bağlıolarakçalışmıştır.1960’taTürkiye’ninilkeczacılık fakültesi olan Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nin kuruluşuna kadar Türkiye’deeczacılık eğitimi yalnızca İstanbul Üniversitesi’ne bağlı olarak yapılmış ve 1962’de İstanbul’dakiEczacılıkOkulu,EczacılıkFakültesi’nedönüştürülmüştür.HacettepeÜniversitesiTıpFakültesi’nebağlıEczacılıkYüksekOkulu 1968 yılında açılmış ve 1971’de fakülteye dönüştürülerekTürkiye’nin üçüncüeczacılıkfakültesiolmuştur.123

Günümüzde Eskişehir’de bulunan Anadolu Üniversitesi’ne bağlı “Tıbbî ve Aromatik Bitki ve İlaçAraştırmaMerkezi”(TBAM),eczabitkilerikonusundaaraştırmayapanönemlibirkuruluştur.

“BEDENSELDÖRTSALGIKURAMI”

Eczalarla tedavi, “hıltlar” (salgılar) kuramına dayalıydı. Eski Yunan kökenli bu kuram, Osmanlıdayaygınkabulgörmüşve19.yüzyılortalarınadeksürmüştür.Bunagöreevren(makrokozmos)dörtöğeden(hava,su,toprak,ateş)oluşuyordu.İnsanbedeninde(mikrokozmosta)ise,bunlarakarşılıkgelendörtsalgı(“ahlât-ıerbaa”)vardıvebunlardadörtmizaca(“emzice-ierbaa”)kaynaklıkediyordu:Kan,balgam,karasafra(Arapça’da“sevdâ”)vesarı /yeşilsafra.Ateşöğesisıcakvekuruolansarı /yeşilsafraya;havaöğesisıcakvenemliolankana;suöğesisoğukvenemliolanbalgama; topraköğesi isesoğukvekuru olan kara safraya karşılık geliyor ve sıcak – soğuk – kuru - nemli şeklindeki fiziksel özellikler,mevsimler,renkler,hastalıklar,yiyeceklerveilaçlarladailişkilendiriliyordu:(Hava-Yeşilsafra–Yeşilrenk– İlkbahar–Sanguin karakter), (Ateş–Kan–Kırmızı renk–Yaz -Kolerik karakter), (Toprak -Kara safra – Siyah renk – Sonbahar -Melankolik karakter), (Su – Balgam - Beyaz-Kış -Flegmatikkarakter).Bedendekibudörtsıvınındengelibileşimisağlığıngöstergesiydivebedeneegemenolansalgı,başatmizacıbelirliyordu(ÇİZELGE5).

ÇİZELGE5.Dörtsalgıkuramıylailişkilendirilençeşitliözellikler

DÖRTÖĞE: Hava Ateş Toprak SuDÖRTSALGI: Kan Sarısafra Karasafra Balgam

SALGIORGANI: Kalp/akciğer Karaciğer Dalak/mide Beyin

SALGIRENGİ: Kırmızı Sarı Siyah Beyaz

SALGITADI: Tatlı Acı Ekşi Tuzlu

FİZİKSELÖZELLİĞİ: Nemli-Sıcak Kuru-Sıcak Kuru-Soğuk Nemli-Soğuk

MİZAÇ/KARAKTER: Demevî Safravî Sevdavî Balgamî

MEVSİMİ: İlkbahar Yaz Sonbahar Kış

YAŞDÖNEMİ: Çocukluk Gençlik Erişkinlik Yaşlılık

BURÇLAR:

İkizler

Boğa

Koç

Başak

Aslan

Yengeç

Terazi

Akrep

Yay

Balık

Kova

Oğlak

MUSİKÎDEKİMAKAMLARI:

Şehnaz

Isfahan

Nevâ

Rast

Hicaz

Büzürk

Irak

Buselik

Zengule

Hüseynî

Uşşak

Nevruz

TEDAVİYÖNTEMİ: Kuru-soğukilaç Nemli-soğukilaç Nemli-sıcakilaç Kuru-sıcakilaç

Gıdalarınfarklıözellikleri,salgıtürünübelirlemektedir.Bunagöreörneğinetverafadanyumurtagibi“sıcak-nemli”gıdalardan“kan”;“sıcak-kuru”özelliktekiekşi,sıcak,tatlıveyağlıgıdalardan“sarısafra”;balık,yoğurtyadasoğukyemişlergibi“soğuk-nemli”gıdalardan“balgam”;sarmısak,kuruet,kurubalık,hardal, peynir, mercimek ve sığır eti gibi “sıcak-nemli” ve tuzlu gıdalardan ise “kara safra / sevdâ”meydanagelmekteydi.127Çabuksinirlenenbirkimseye,sarısafrasalgısınıazaltmakiçinsoğukvenemliyiyecekler verilmeli; kışın hazırlanan soslarda sıcak ve kuru özellikli baharat (hardal, zencefil, biber,tarçın,karanfil),yazınhazırlananlardaisetamtersisoğukvenemliözelliktekibaharatkullanılmalıidi.76

Eski tıp anlayışınagöregıdavedevalar “mu’tedil” (ılımlı)yada “gayr-imu’tedil” (ılımlıolmayan)şeklinde iki grupta değerlendirilirdi. Mu’tedil olmayan devalardaki öğeler 1’den 4’e kadar çeşitliyoğunluk derecelerinden (“derece-i evvel”: birinci derece; “derece-i sânî”: ikinci derece; “derece-isâlis”: üçüncü derece; “derece-i râbi”: dördüncü derece) birine sahipti. Örneğin zaferanın (safran) 2.derece sıcak ve 1. derece kuru olduğu söylenirdi. Sultan IV. Mehmed’in hekimbaşısı Salih bin

Nasrullah’ın,Gayetel-İtkanfîTedbirel-Bedenel-İnsan(İnsanSağlığıveSağlığıKorumaYöntemleri)adlıeseriArapçayazılmışolup,dahasonraEbu’l-FeyzMustafabinAhmedtarafındanNüzhetel-Ebdânfî Tercemeti Gâyet el-İtkân adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir. Salih bin Nasrullah bu eserinde, gıda veilaçlardaki bu derecelemenin ne anlama geldiğini şöyle anlatır: “Bir devâ gereken miktarda alındığıhaldebedendeözel bir belirti vermiyor, ancak tekraralındığındabelirti veriyorsa, budevâ, birinciderecededir (“derece-i evvel”). Bu devâ gereken miktarda alındığında tekrar kullanmaya gerekkalmadan bedende bir belirti oluşturuyorsa, ikinci derecededir (“derece-i sâni”). Bir devâ gerekenmiktarda alındığında, bedenin işleyişine zarar verecek derecede belirti veriyorsa, bu devâ üçüncüderecededir(“derece-isâlis”).Veeğerbirdevânınverdiğibelirti,öldürücüderecede isebudevâya,dördüncüderecede(“derece-irabia”)derler”.127

Gıdavedevalarınsahipolduklarıbudörtyoğunlukderecesi,kendiiçinde“ibtida/evvel”(başlangıç),“vâsıt /evsât” (orta)ve “âhir” (son)gibiüçmertebeyedahaayrılıyordu.Örneğindeliceotundoğasınıbildirirken, “üçüncü derecenin evvelinde (ibtidasında) sıcak, ikinci derecede kurudur” deniliyordu.SalihbinNasrullah,bunudaşöyleaçıklar:“Bumertebeler,devâların fiillerininkuvvetyadazayıflıkyönündenbirbirlerineolanfarklılıklarınıgösterir”.Bunagöredeliceotunsıcaklığı,üçüncüdereceninenhafif(zayıf)mertebesindedir.127

Bozulan salgı dengesini yeniden kurarak bedeni sağlığa kavuşturmak için belirli öğeler, belirlimiktarlarda verilirdi. Kısacası, devaların verilmesine ilişkin üç kural vardı: (1) Sıcaklık (“harâret”),soğukluk (“bürûdet”), kuruluk (“yübûset”) ve nemlilik (“rutûbet”) yapanlardan birini, yerine görekullanma;(2)Bununmiktarınıtayin;(3)Bununzamanınıtayin.Herbir“müfreddevâ”tanıtılırken,kaçıncıderecede hangi unsurlara sahip olduğu, “mikdar-ı şerbeti”, yani alınacakmiktarı ve hangi zamanlardaverileceğikonularıbelirtilmiştir.Gıdavedevalarınbirdemizaçları(karakterleri)vardı.Bunlar“kâbız”(kabızlık veren), “müshil”, “mülattif” ya da “müleyyin” (yumuşatıcı), “müfettih” (açıcı), “muhallil”(organanüfuzedici),“mukayyi”(kusturucu),“muharrik”(hareketegeçirici),“muhaddır”(uyuşturucu)yada “münevvim” (uyutucu) olabilirdi. Örneğin muhaddır ve münevvim olanlar arasında marul, nilüfer,haşhaş, it üzümü, lüffah, afyon gibi “müfred devâ”lar sayılabilir. Müshil ve müleyyin olanlardan iseebegümeci, hatmi, yer fesleğeni, pazı, tatlı erik, hıyarşembe (“Cassia fistula”) ve kudret helvasıverilebilir.78,128

Mevsimlerle yiyeceklerin ilişkisine göre ise ilkbaharda kan yapıcı maddeler alınmalı; yazın, safrayapıcı yiyecekler yenmeli, soğukluk veren besinler kullanılmalı ve baharatlı yiyecekler yenmemeli;sonbaharda kuru ve tuzlu yiyecekler alınmamalı; kış mevsimi ise balgam artırıcı olduğundan soğan,sarmısak yenmeli ve bunun yanı sıra baharatlı yemekler, kebaplar, pirinç yemekleri ve tatlılaryenmeliydi.20

Bedenseldörtsalgınınetimolojisinebakılacakolursa,EskiYunanca“kholia”,Arapçabirsözcükolan“safra” anlamına gelir; “melan-kholia” ise sözcüğü sözcüğüne “kara-safra” demektir. “Melankholia”,Arapça’da“mâl-ihülyâ”yadönüşmüştür.“Sevdâ”sözcüğü,Arapça“kara”anlamınagelen“esved”indişişeklidir.“Melankholia”yayani“karasafra”yaAraplar“sevdâ”,yani“kara”demişler,bizdebu“kara”yıyeterlibulmayıpdahakarartarak“kara-sevda”yapmışız(!).“Safra”sözcüğüArapçaolup“asfar”,yani“sarı”olduğuiçinbuadıalmıştır.Yunanca“flegma”yada“lenfa/lemfos”,“balgam”demektir;balgamîkaraktere(flegmatik),Osmanlıca’da“lenfaviyü’l-mizac”denirdi.129

TIPTARİHİNİNÜNLÜECZA-İLAÇKİTAPLARI

Çağdaş cerrahinin gelişimine kadarki dönemlerde tedavinin büyük bir kısmı, basit eczalardan eldeedilen “müfred devâ”lar ya da bunların karışımından elde edilen “mürekkeb devâ”larla yapılıyordu.Yalnızca “müfred devâ”ları kapsayan eserlere “müfredât-ı tıbb” ya da kısaca “müfredât”, “mürekkebdevâ”larıkapsayaneserlere ise“mürekkebât”yada“akrabadin”denmektedir. “Müfredât”larınünlüleriarasındaenbaşta,Dioskorides’inDemateriamedica’sıileel-Bîrûnî’ninKitâbel-Saydala’sıyeralır.

18.yüzyılBatıdünyasındaeczalarla tedavikitaplarıyazmageleneğiçoktan terkedilmiş,Rönesans’labaşlayarak gelişen zooloji,mineraloji ve botanik bilimleri 17. yüzyıldamikroskopun keşfiyle yeni birçehrekazanmış,18.yüzyıldaLinnaeus’unsınıflandırmaçalışmalarıözelliklebotaniktebirdönümnoktasıyaratmıştı. 18. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nde de modernleşme çalışmalarının başladığı, çevirilerin hızkazandığı bir dönemdir. Ancak yine de geleneksel anlayış sürüyor ve Batı’daki gelişmeler, oldukçageriden izleniyordu. Tedavinin eczalara dayandırılması ve etkilerinin “hıltlar”la açıklanmasıdüşüncesindeniseancak19.yüzyıldavazgeçilmiştir.

“Müfreddevâ”terimi,günümüzde“basitdrog”terimiilekarşılanmaktadır.Farsça“droa”(koku,deva)sözcüğünden geldiği söylenen drog sözcüğünün, “eczanelerde, nebâtatçılarda, baharatçılarda satılantıbbî ve sınaî çeşitli maddelere verilen ad”, “ecza-yı tıbbiyye ve ispençiyariyye ve kimyeviyye ileboyacılığa özgü nesne” ve “eczacılık, kimya ve boya sanayisinde kullanılan bitkisel, hayvansal,madensel ilkel maddelere verilen ad” gibi çeşitli tanımları vardır. Bunlarda görüldüğü üzere drog,“ecza”sözcüğüylekarşılanmaktadırveilaçanlamınakullanılmamalıdır.128

Tarihteki çeşitli uygarlık dönemlerine göre “müfred devâ”lar (basit eczalar) ve “müfredât”lar (basiteczakitapları)konusundaşubilgilerverilebilir:128

MezopotamyaUygarlığıDönemi:FıratveDiclearasındakibölgedeAkkad,Sümer,BabilveAsurlularınoluşturdukları, İÖ 3000’li yıllardan İS 7. yüzyıla kadar süren uygarlıklara ait kil tabletlerin okunması,kullanılaneczaların, azmiktardahayvansalvemineralkaynaklıolanlarınyanı sıraönemlibirkısmınınbitkiselolduğunugöstermiştir.Adısıkgeçenbitkiseleczalararasındaçöpleme,adamotu,banotu,haşhaş,kekik,nane,safrangibi,günümüzdekullanılanlardayeralmaktadır.Mineralvekimyasalilaçlararasındakükürt, arsenik, güherçile, antimon, demir oksit, bakır tozu, şap gibi maddeler bulunmaktadır.MezopotamyauygarlığındaSinadıverilenay tanrısının, şifalıbitkilerle ilişkisiolduğudüşünülüyorveetkenmaddelerienyüksekverimleelegeçirmekiçinkimibitkilerinayışığındatoplanmasıgerekiyordu.

EskiMısırUygarlığıDönemi:TıplailgiliolarakİÖ1900-1200yıllarıarasınaaitsekizpapirüsvardır.Tıp alanında en çok ilgiyi, İÖ 1550 yılı dolayına tarihlenen Ebers Papirüsü ile İÖ 1700 yıllarınatarihlenenSmithPapirüsüçekmektedir.EbersPapirüsüadınıtaşıyantomar,tıbbîpapirüslerinenuzunuveeczacılıkyönündenenzenginidir.800’üaşkınreçete,700kadarhayvansal,bitkiselvemadenseleczaiçerenbupapirüstetedaviilebirliktebaşvurulacakilaçlarınhazırlanmabiçemlerivekullanılışşekillerideyer alır.Bupapirüsteki reçetelerde adı en çokgeçenbitkisel eczalar arasında acımarul, adasoğanı,ardıçmeyvesi,banotu,çiğdem,hardal,incir,centiyâne(“Gentianalutea”),ketentohumu,kişniş,mürver,nar kabuğu, pelin otu, safran, sakız, sarısabır, soğanî tarçın, terementi ve üzüm sayılabilir. Mısırlılartedavidehayvansaleczaolaraktimsah,suaygırı,aslan,kazgibihayvanlarınkan,yağvekimiorganları;madensel ecza olarak da bakır sülfat, kurşun sülfat, kükürt, antimon, alüminyum gibi maddelerikullanıyorlardı.

EskiHintUygarlığıDönemi:İndusnehrivadisindegelişenuygarlıklarıntıptarihi, ikidönemeayrılır:

Veda’lar dönemi veBrahman’lar dönemi.Veda’lar döneminde yazılanRig-Veda (İÖ 1500’ler),Sama-Veda, Ayur-Veda (İÖ 700’ler), Atharva-Veda gibi din kitaplarında tıpla ilgili kimi bilgiler de yeralmaktadır. Brahman’lar döneminde (İÖ 800-İS 1000) ise üç büyük kitap vardır: Sushruta-Samhita(SushrutaKülliyatı) (İÖ 6. yüzyıl),Charaka-Samhita (CharakaKülliyatı) (İS 2. yüzyıl) veVagbhata-Samhita(VagbhataKülliyatı)(İS4.yüzyıl).ÜnlühekimlertarafındanhazırlananvekendiadlarıileanılanbuüçbüyükeserdenenünlüsüolanSushruta-Samhita,Ayur-Veda’ya(“YaşamBilgisi”)dayanmaktadır.Bunda 760’ı aşkın hayvansal ve bitkisel ecza yer alır. Bu eserden, eski Hint tıbbında infüzyon,maserasyon ve dekoksiyon yöntemlerinin kullanıldığını, ayrıca toz, hap, pudra, krem, yağ, göz losyonuolarakkullanılansıvılar, lavmansıvılarıveağrılarıdindirmekiçinliniment(ovmasıvısı,sıvımerhem)hazırlamayıbildiklerianlaşılmaktadır.OldukçazenginolanHintmüfredâtındaafrodizyakvezehirleredeözel bir önem verilmiş, özellikle zehirli yılan ve diğer hayvan sokmalarına karşı panzehirlergeliştirilmiştir.Hinttıbbındaensıkkullanılanbitkiseleczalararasındasarmısak,halile,biber,zencefil,eyir kökü (“Acorus calamos”), hintyağı, teke dikeni, demirhindi, kenevir, kakule, bir tür kauçuk olan“lycium”vebıldırcınotu sayılabilir.Ayrıcazehirliyılan,bezoar, inek idrarıgibihayvansaldevalar iledemirsülfat,boraks,alüminyumtuzlarıgibiminerallervedeğerlitaşlardatedavidekullanılıyordu.

EskiÇinUygarlığıDönemi:Antikçağın büyük uygarlıklarından biri olanÇin’de İÖ 2700’lü yıllardayaşadığıkabuledilen“Kızılİmparator”lakaplıShen-Nung,Çin’dehekimliğinvefarmakolojininkurucususayılır.Bilineneneskieserinde,buimparator tarafındanyazılanBenCaoJing (ŞifalıBitkilerKitabı)olduğu bildirilmektedir. Eserde yer alan 100’ü aşkın ilaç tanımı içinde bulunan afyon, ravend,bıldırcınotu,“kroton”(birtürmüshil)gibibitkiseleczalar;demir,arsenik,kükürtgibianorganikeczalar,bugünbilekullanılanlardandır.Çintıbbında2000’eyakıneczavardır.Bunlardanafyon,yatıştırıcıveuykuvericiolarak;demir,kansızlığakarşı;civa,frengiyekarşı;kükürt,uyuzakarşıvekaşıntıgidericiolarak;sodyum sülfat ve ravend, müshil olarak; nar ağacı solucan düşürücü olarak; küflenmiş soya fasulyesilâpası ise deri enfeksiyonlarına karşı kullanılmıştır. Cücelerin tedavisinde ise onlara koyunların tiroidbezini yediriyorlardı. Çin müfredâtında bunlar dışında efedrin, kâfur, şolmogra, ginseng kökü, tatula,çavdarmahmuzu, zencefil, tarçın, biber, tatlı sülümen (Hg2Cl2) gibi eczalar da yer almaktaydı. Çintıbbında, hayvansal eczaların da bolca kullanıldığı görülmektedir. Bunların kullanıldığı tedaviler,“işaretler öğretisi” ile açıklanabilmektedir. Buna göre hayvan bedenindeki her bir parça, insanbedenindeki aynı parçayı iyileştirmektedir. Aynı nedenle, insanın bedensel ürünleri de insanlarıiyileştirmedekullanılmaktaydı.Dolayısıylaidrar,dışkı,sperm,gençkadınsütü,plasentagibimaddelerindetedavideyerivardı.

Çinsimyasında“yaşamilkesi”nisimgeleyenkanrengibirmineralolanzincifre(zinnober,doğalcivasülfür,HgS),çokönemtaşıyordu.Zincifreyi“yaşamiksiri”olarakdilegetirenvegünümüzeulaşaneneskiÇinmetinlerindenbiriLie-sienTchouanolupsimyacıLiuHsiang’a(İÖ79-8)yakıştırılmaktadır.Çinlilerzincifreden, ölümü simgeleyen bir işlem olan ateşte ısıtma sonucu iki ayrı maddenin ortaya çıktığınıbulmuşlar ve bu olayı “ölüm yoluyla yeniden doğum” diye yorumlamışlardı. Zincifreden oluşan bu ikimadde, sarı renkte ve yanıcı olan kükürt ile parlakmetal görünümlü akışkan birmadde olan civa idi.Kükürtü erkek olarak niteleyen ve “Yang” adını veren, civayı ise dişilik niteliğini yakıştırarak “Yin”olarakadlandıranÇinliler,“Yin”ve“Yang”ınbirarayagelerekyaşamınkaynağıolankanıoluşturduğunainanıyorlardı. Kan benzeri renkteki zincifre, zehirli olduğu bilinmeksizin ölümsüzlük sağlayacağınainanılan ilaç reçetelerinde temel bileşen olarak yer almış ve İÖ 820-659 yılları arasında altı Çinimparatoru,sonsuzadekyaşamadileği ilealdıklarıböyle iksirlerdenzehirlenipölmüşlerdir.OrtaçağdabileBrahmanların,zincifreiçerensulubiriçeceğiaydaikikeziçtiklerisöylenir.

EskiYunanUygarlığıDönemi:İstanköylüünlühekimHippokrates’in(İÖ460-377)eserlerindebitkiselkökenli 400 kadar ecza yer alır.Aristoteles (İÖ 384-322) ise hayvanlar üzerine yaptığı araştırmalarla

biyolojinin babası sayılır. Onun en önemli eseri,Historia animalium (Canlılar Üzerine Araştırmalar)adını taşır. İskenderiye tıp ve eczacılık okulunu kuran Theophrastos (İÖ 372-287), Aristoteles’inöğrencisiolupbotaniğinbabasısayılırve550kadarbitkiyitanımlamıştır.Botanikleilgiliolduğubilinenikieserindenbiri,dokuzkitaphalindeveresimsizolan,Periphytonhistoria(BitkilerinTarihiÜzerineAraştırmalar) adını taşır ve dokuzuncu kitap şifalı bitkilere ayrılmıştır. Theophrastos’un eserleri uzunsüreboyuncaunutulmuş, ancak1483’teLatinceçevirileribasılmıştır. İskenderiyeokulunda farmakolojivetedavialanındaenbüyüközellik,“polifarmasi”dir.BuuygulamaİS2.yüzyıldaİskenderiye’deyetişenGalenos aracılığıyla yayılmış olup bu gibi bileşik ilaçlara, onun adındanhareketle, “galenik preparat”denmektedir.İmparatorNeron’unhekimiolanAndromakhos’un,çoksayıdaeczanınkarışımındanoluşanve zehirlenme ve yılan sokmalarına karşı, tiryak (Lat. “theriaca”) adıyla geliştirdiği bir antidot(panzehir),zamanlaherderdedevabirilaçolarakünkazanmıştır.

EskiRomaUygarlığıDönemi: İÖ156-İS476yılları arasınıkapsayanbuuygarlıkta,konumuzla ilgiliönde gelen kişiler Celsus, Dioskorides, Yaşlı Plinius ve Galenos’tur. Romalı tıp derlemecisi AulusCorneliusCelsus (İÖ25-İS50),yazdığıDearbitusadlıansiklopedikeserininaltıncıvesonbölümünüoluşturanDemedicinae(yadaDeremedica)(TıpÜzerine)(İS29)başlıklıeseriileünlüdür.30ciltlikbu ansiklopediden günümüze 8 cildi ulaşabilmiştir. Adana yakınında Anazarba’da doğan PedaniosDioskorides’in(İS~20-79)YunancayazdığıPerihylesiatrikesadlıünlüeseri,Latince’yeDemateriamedica, Arapça’ya ise Kitâb el-Haşâyiş fî Heyulat el-Tıbb adlarıyla çevrilmiştir. Yaşlı Plinius iseyüzden fazla yazardan derlediğiNaturalis historia (Doğa Araştırmaları) adlı 37 ciltlik ünlü eseri iletanınır ve bu eserin 18. cildi, tıpla ilgilidir. Etkisi 17. yüzyıla dek süren Romalı hekim, Bergama’lıGalenos, İslâm dünyasında “Calinos” diye bilinir. “Polifarmasi”yi benimseyen bu hekimin geliştirdiğitiryakformülüvemüshilterkipleri(“Picra”ve“Hiera”)ünkazanmıştır.

Bizans Dönemi (İS 395-1453): Galenos’un ölümünden sonra duraklamaya başlayan Roma tıp veeczacılığı, Bizans döneminde daha da gerilemiştir. Hıristiyanlık inancına dayalı Bizans hekimliğindehastalık ve ölüm,Tanrı’nın verdiği bir ceza olarak kabul edilirdi.Dolayısıyla bu dönemde hekime veilacaönemverilmemiş,tıbbabüyükölçüdesihir,büyüveşarlatanlıkegemenolmuştur.Binyılıaşkınbirsüre devam eden Bizans İmparatorluğu’nda, konumuzla ilgili olarak tıp ve eczacılığa katkısı olanhekimler, Oribasius, Tralles’li (Aydın’lı) Aleksandros ve Aegina’lı Paulus’tur. İmparator İulianusApostates’in (yön. 361-363) özel hekimi olan Oribasius’un (325-403) Sinopsis (Tıp Derlemesi) adlıeserininbirbölümü,“müfreddevâ”laraayrılmıştır.Tralles’liAleksandros(AlexanderTrallianos)(~525-605),bağırsakkurtlarıvesolucanilacıolarakravendi,guthastalığıiçinçiğdemiilkolaraktanımlamıştır.Hekim ve eczacı olduğu kadar büyük bir cerrah da olanAegina’lı Paulus’unEpitomaemedicae (TıpÖzetleri)adlı7ciltlikeserininsoncildi,basitilaçlarlailgilidir.

Klasik İslâm Uygarlığı Dönemi (8.-13. Yüzyıl): Arapça yazan Müslüman toplulukların oluşturduğuİslâm uygarlığı, Yunan-İskenderiye okulunun yanı sıra zengin Hint ve İran kaynaklarına dayanır. Bukaynaklar,Kur’an-ıKerim,Peygamberhadisleri(“tıbb-ınebevî”)veAraplarıngelenekselhekimliğiilebirleşerek, İslâm tıp ve eczacılığının temelini oluşturmuştur. İslâm uygarlığında “tercüme (çeviri)dönemi” diye nitelenen, yaklaşık 750-900 yılları arası dönemde, Bağdat halifelerinin desteğiyleHippokrates,GalenosveDioskorides’inyanısıraçeşitliHintveİraneserlerideçevrilmiştir.Bundan13.yüzyılakadaruzananve“telif(özgünyazım)dönemi”diyenitelenebilecekdönem,İslâmhekimliğininenparlakdönemidir.Budönemdeyetişenel-Râzî,İbnSina,el-Bîrûnî,el-Zehravî,el-Gâfıki(ölm.1165)veİbnRüşd(“Averroes”)(1128-1198)gibibüyükbilimadamlarınıneserleriyüzyıllarboyuAvrupatıbbınıetkilemiş, bir kısmı Latince’ye çevrilerek üniversitelerde okutulmuştur. İslâm hekimleri farmakolojiyetıbbındiğerdallarındandahaçokönemvermişlerveeczacılığınbirmeslekdalıolaraktıptanayrılması,bu dönemde olmuştur. El-Bîrûnî,Kitâb el-Saydala (ya daKitab el-Saydana) adlı eserinde bu ayrımı

yapmışve“saydalani”yada“saydanani”adınıverdiğieczacınınkapsamlıbirtanımınıvermiştir.İslâmhekimleriuyguladıklarıtedavideözelliklebitkiseleczalardanyararlanmışveklasikYunankaynaklarındayer almayan kâfur, demirhindi, sinameki, mürrüsafi, sandal ağacı, misk, tarçın, ravend, karanfil,hindistancevizi,kebabe,ambergibipekçokyenieczayıkullanıptanıtmışlardır.Civayıeczaolarakilkkezel-Râzî kullanmıştır.Deri hastalıklarında ve uyuza karşı civalımerhemler kullanan el-Râzî, birer civabileşiği olan tatlı sülümen (Hg2Cl2) ve aksülümenin (HgCl2), zehirli olup kanlı ishale yol açtığınıbelirtmiştir. Yine bu dönemde, ilaçları daha kolay içilebilir hale getirmek için ilaçlara tatlı sıvılarkarıştırılmışvekokulandırılmıştır.

TıbbîbitkilerkonusundaEbuHanifeel-Dineverî’nin(895-992)Kitâbel-Nebât(BitkilerKitabı)adlı6ciltliközgüneserininyalnızca3.ve5.ciltlerigünümüzeerişmiştir.El-Bîrûnî’ninKitâbel-Saydala’sında850eczaayrıntılıolarakanlatılmışveçeşitlidillerdekikarşılıklarıverilmiştir.İbnSina’nınünlüeseriEl-Kanun fi’l-Tıbb’ın (TıpKanunu)basit ilaçlaraayrılan ikincibölümünde800’eyakıneczanın tanımıveuygulama bilgileri yer almaktadır. Ünlü cerrah Ebu’l-Kasım Halef ibn Abbas el-Zehravî’nin(“Albucasis”)(936-1013)30cilttenoluşanKitabel-Tasrifadlıeserinin27.cildindemüfreddevâlar,28.cildindeilaçhazırlanması,29.cildindeisetedavidekullanılanilaçlardanzararlıetkisigörülenleryerinekullanılabilecekeşetkiliilaçlaranlatılmaktadır.Onundiğerbirönemlieseri,Latince’deLiberservitorisdepreparationemedicinarumsimplicium(BasitİlaçlarıHazırlayanHizmetkârlarınKitabı)diyebilinirvefarmasötiktekniklebağlantılıolankimyasalkarışımlar,tablethazırlama,özsularınsüzülmesivb.gibikonulardansözeder(ŞEKİL50).13012.yüzyılınenbüyüknebâtatçısıveeczacısıkabuledilenEbuCaferel-Gâfiki’ninKitâb el-Edviyet el-Müfrede (Basit İlaçlarÜzerineKitap) adlı eseri isemüfred devâlar,özellikledeşifalıbitkilerkonusundakaydadeğerönemlibirİslâmeseriolarakkabuledilmektedir.12.yüzyılda yaşayan İbn el-Baytar,Kitab el-Câmi li-Müfredat el-Edviye ve’l-Agdiye (Basit İlaç veGıdaMaddelerini Kapsayan Kitap) adlı eserinde 1400 dolayında eczayı ayrıntılı olarak tanıtıp tıbbîkullanımlarınıvermiştir.Bunlardan300kadarıyenimaddelerdir.Bunlaraçoksayıdabaşkacakişiveeseradlarıdaeklenebilir.

ŞEKİL50.El-Zehravî’ninÇeşitliKeyifVericiveŞifalıMaddelerinDoğasıÜzerineGözlemleradlıeserinin15.yüzyılilkyarısındaİtalya’dayapılançevirisindenbalınözellikleri,etkileri,yanetkileriveyanetkilerekarşıkullanılacakmaddelerleilgiliresimlibir

sayfa(BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).45

TürklerdeİslâmÖncesiOrtaAsyaDönemi:Budönemeaitbilgilerazdır.20.yüzyılbaşlarındayapılanaraştırmalardaUygur tıpveeczacılığına ilişkinkimibilgileredinilmiştir.BumetinleregöreUygurlarınkullandıklarıbitkisel eczalar arasındakaya tuzu,üstübeç,nışadırgibimaddelerbulunuyordu.Ayrıcaetsuyu,yoğurt,süt,bal,çeşitlihayvansafraları,kirpiderisi,yılanderisigibiçokmiktardahayvansaleczadakullanılıyordu.Uygurlarınhayvansaleczalarıdiğeruygarlıklaraoranlaçokdahayaygınkullanmaları,Türklerinhayvancılıklaolanyakın ilişkisi ileaçıklanabilir.Uygurların fitil,merhem,pastil, toz,macunvb.hazırlamayıbildiklerianlaşılmaktadır.Ayrıcailacınverilişzamanı(“yaraşişmedenönce”,“üçsabahaçkarnına”gibi),dozu(“kaşıkucu”,“bıçakucu”,“mercimekkadar”gibi)veilacınuygulanacağıbölgeler

konusunda çokdikkatliydiler.Bumaddî tedavi yöntemlerinin yanı sıra büyüve sihir yoluyla da tedaviyapılıyordu.11.yüzyılyazarıYusufHasHâcib’inKutadguBilig(KutluBilgi/MutlulukBilgisi)(1069)adlıeserindenöğrenildiğinegöreböylesitedaviileuğraşanlara“efsuncu”denilmekteydi.

SelçukluTürkleriDönemi:BüyükçoğunluğunuOğuzlarınoluşturduğuTürkboylarınca1038’dekurulanSelçuklu Devleti, 1092’de Sultan Melikşah’ın (1052-1092) ölümünden sonra Kirman, Suriye, Irak-HorasanveAnadoluSelçukluları(1071-1308)olarakparçalanarakdevametmiştir.Selçukludönemindekonuileilgiliolarakyazılaneserlerinenönemlisi,ZeyneddinbinCürcanî’nin(ölm.1136)FarsçakalemealdığıZahire-iHarzemşahi adlı eseridir.AnadoluSelçukluDevleti’nin1308’deyıkılmasıylabaşlayanBeylikler döneminde, konu ile ilgili eserler arasında ise, Aydınoğlu Umur Bey (ölm. 1339) adınaGerede’liİshakbinMurad(14.yüzyılsonu)tarafındanyapılmışolanİbnel-Baytar’ınKitabel-Câmili-Müfredatel-Edviyeve’l-Agdiye‘sininveAliibnAbbasel-Mecûsî’nin(“HalyAbbas”)(ölm.994)Kâmilel-Sınaatel-Tıbbiye’sininTürkçe’yeçevirileriönemlidir.

Osmanlı Dönemi: Osmanlı hastanelerinde Selçuklu hastanelerinde olduğu gibi hastane eczanelerineecza sağlama ve ilaç hazırlama işleri ile görevli uzman kişiler bulunuyordu. Bu hastanelerinvakfiyelerinden, eczacıların “aşşâb” adı altında ayrı bir meslek grubu olduğunu, ayrıca “tabbâh”,“edviye-kûb” gibi çeşitli yardımcı görevlilerin de bulunduğunu öğreniyoruz. Hastanenin dışında ise,hekimin yazdığı terkipleri hazırlayan ya da halkın doğrudan doğruya ilaç gereksinimini gideren aktar(Ar.”attar”,eczatüccarı)esnafıvardı.Aktarlarilaçyapımındakullanılanbitkisel,hayvansalvemadenselilkelmaddelerinyanısıraçeşitlibaharatdasatardı.Bu işlerleuğraşandahabaşkaesnafınvarlığınıdaEvliya Çelebi’den (1611-1685) öğreniyoruz. Evliya Çelebi 17. yüzyılın ortalarında İstanbul’daeczacılıklailgilimeslekgruplarınışöylesınıflandırır:Gözhastalıklarınıntedavisindeyadasürmeolarakkullanılan ve genellikle çinko bileşiği olan malzemeyi hazırlayıp satan tutyacılar (“tutyacıyan”),macuncular (“esnaf-ımacuncuyan”), çeşitli devaların suyunu çıkaranlar (“esnaf-ı meşrubat-ı devâ”),gülsuyu ve diğer hoş kokulu sular satanlar (“esnaf-ı gülâbcıyan”), çeşitli devaların yağını çıkaranlar(“esnaf-ıedhan-ıedviye”).Tutya(Fars.“tûtiya”), İran’da Isfahan’dakibirköyünadıolan“Tutiya”dangelirvegözeçekilensürmeanlamındadır.SürmeninilkkezTutiya’dabulunuporadanyayıldığı,zamanlada köyün adıyla anılır olduğu söylenir. 98 Tutyanın Farsça duman anlamına “dûd”dan türediği de ilerisürülmektedir.Tutya,geneldepirinçalaşımıeldeedilmesindeolduğugibikarbonattürüçinkocevherleri(“galmei”, kalamintaşı,ZnCO3) ile çalışırken fırındaki atıkgazların içinden ayrılarak tozhalindeyereçöken çinko oksitten (ZnO) kazanılır ve “çinko çiçekleri”, “filozof yünü”, “kan beyazı” (Alm.“Blutenweiss”)gibiadlardaverilir.Latince’degrirenklivesafolmayantürüne“tutia”,beyazvetemizolanına “nihil album” (“daha beyazı bulunmayan”) adı verilir ve genellikle göz hastalıklarınıntedavisindeyadasürmeolarakkullanılırdı.

Osmanlıtıbbında18.yüzyıldaParacelsus’tanyapılançevirilerleülkeyegiren“tıbb-ıcedid”(yenitıp)akımı,madenseleczalarlatedaviyiyaygınlaştırdı.Hattâbirçoğuzehirliolanmadenseleczalarlacahilceyapılantedavilerdenhalkınzarargörmesiüzerine“tıbb-ıcedid”inuygulanmasınısınırlayanyasaklamalarçıkmıştı.Aynı şekilde yine bu yüzyılda yüksek rütbeli kişiler için hazırlananmürekkeb devâların içineinci,yakut,mercangibideğerlitaşlarıneklenmesi,modaolmuştu.

Eczaticaretininmerkezi, İstanbul’daMısırÇarşısı idiveYeniCami’yegelirgetirmekamacıylacamiilebirlikteaynızamandainşaedilmişti.İnşaata1597’debaşlanmışve1664’tetamamlanmıştır.Burası17.yüzyıldan beri Arabistan ve Hindistan’danMısır yoluyla gelen sağlıkmaddeleri ile bitkisel eczalarınburadaki aktar dükkânlarında satılmasından dolayı özel bir önem taşır ve adını bu ilişkiden almıştır.Buradaaktaresnafıeczavebaharatı,dışülkelerdengetirentüccarlardantoptanalır,halkaveküçükesnafaperakendeolaraksatarveTürkiyeekonomisindeönemlibirroloynardı.Aktardükkânları ikibölümden

oluşuyordu.Öndeahşappeykehalindesatışyapmayaveeczakaplarınısıralamayayarayanbölüm,arkadaisedepove imalathaneolarakkullanılankısımbulunuyordu.Eczalarözelbiçimli camkavanoz, toprakçömlek, ahşap ya da teneke kutularda saklanır, üzerlerine ecza adı yazılırdı. Burada satılanmaddelerarasındakırmızıkökboya,rastıktaşı,zamk-ıarabî,darçınşekeri,karanfilşekeri,“anisun”(anason)şekeri,anber ve gül şekeri, kişniş şekeri, saray bademi şekeri, peynir şekeri ve kâfur gibi şeyler de satılırdı.1883(H.1301)tarihli,aktarlarveMısırÇarşısıhakkındakitalimatagöreticaretveeczacılıklailgiliolankimyasal ve tıbbî maddelerin toptan satışı aktarlara aitti. Ancak aktarların reçete karşılığı kimyasalmadde ve ilaç hazırlamaları yasaktı. Ayrıca aktarların tıbbî ve zehirli maddeleri yalnızca diplomalıeczacılara satacağıbildirilmektedir.Yinebu talimatnâmedeaktarların satacağıeczalarbir listehalindebelirtilmiştir. Daha sonraları çıkarılan 1885 tarihli Ecza Tüccarânı Hakkındaki Nizamnâme’de aktarıntanımı,“sanayiyeveeczacılığaaitilaçvekimyasalmaddeleritoptansatanesnaf”şeklindeyapılmıştıveaktarlarınAvrupa’dangelenözelbileşimlerilebileşimibilinmeyenyerliilaçlarıveeczanelerdeancakdoktor reçetesi ile verilebilenmaddeleri satmaları yasaktı. Zararlı ve zehirli bitkisel eczaların toptansatışı isekökçülereaitti.Bundadaalım-satımıyasakveserbestolanmaddelerin listeleriyeralıyordu.Zehirlivezararlı ilaçlardankimileri şunlardı:Arsenikvepreparatları (fareotu,zırnıkvb.),altınsuyu,nışadır ruhu, kuduz böceği ve tuzları, kloral (klor gazı emdirilmiş etil alkol çözeltisinin sülfürik asitüzerindendamıtılmasıylaeldeedilenkıvamlıvekokulubirbileşik),katranruhu(kreozot),lokmanruhu(1kısımeter ile3kısımalkolkarışımındanoluşanalkollüeter;Lat. “spiritusaetherus”, İng. “Hoffmannanodyne”,Fra.“liqueurd’Hoffmann”),kusturucutartar,demirbozanvepreparatları,haşiş(esrar),haşhaşveşurubu.57,94

Anadolu’daçokeskizamandanberiafyon,balmumu,kitre,mazı,meyankökü,karagünlük,günlükyağı,palamutkadehi,salepvb.eldeedilmektevebunlarDoğuveBatıülkelerinesatılmaktadır.1816tarihlibirbelgeye göre, Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı ülkeler ile Uzakdoğu ülkelerinden İstanbul’a getirilerekburadan Avrupa’ya satılan eczalar arasında akgünlük, aselbent, arapzamkı, çadıruşağı, dar-ı fülfül,ebucehilkarpuzu,mürrüsafi, sakız, sinamekivb.bulunuyordu.19.yüzyıldaAmerika’yabilekuruüzüm,kuru incir, afyon, gülyağı, zeytinyağı, şimşir ağacı, balmumu ve meyan kökü satılmıştır. 19. yüzyılortalarındaAmerika’nınyanısıraİngiltereveFransagibikimiAvrupaülkelerinesatılanönemlieczalarafyon,ağaçzamkı,anason,balmumu,cehri,gülyağı,ketentohumu,kenevir tohumu,kimyon,kitrezamkı,kökboya,mahmude,mazı,meyankökü,meyanbalı,palamut,safranidi.94

Bergama’lıGalenos,ilaçilkelmaddelerinitedaviözelliklerinegöresıcak,soğuk,kuruvenemliolaraknitelemiş;farmakolojialanına,ilaçlarınetkilerininölçülmesikavramınıgetirmişvebunları1-4arasındaderecelemiştir.İlaçyadagıdamaddelerininbuözelliklerindensıcak/soğuközellikleribirincil,nemli/kuru özellikleri ise ikincil önemde sayılmıştır. Galenos’un ilaçları ile ilgili en önemli eseri olanDecompositis..., İS 192 yılında Roma’da çıkan ve saray kütüphanelerini yok eden bir yangın sırasındakaybolmuşsada,Galenosbueseritekraryazmaolanağınıbulmuştur.Galenosöncebasitilaçlarıincelemişve kişisel görüşlerine dayanarak değerlendirmeler yapmıştır. Daha sonra ilaç tertipleri hazırlamış vebunları tedavi alanına sokmuştur. Hazırladığı tertiplerden bir bölümünün formüllerini gizli tutmuş vekimilerine de bugünkü hazır ilaçlarda olduğu gibi özel adlar vermiştir. Panzehir olarak büyük bir ünekavuşmuş olan “Tiryak” ilemüshil olarak kullanılan “Picra” (sarısabır içerikli) ve “Hiera” (ebucehilkarpuzuiçerikli),bilineneneskitıbbîmüstahzarlarolupuzunsüretedavialanındakullanılmışlardır.131

Osmanlı tıbbında geniş ölçüde bileşik ilaçlarla (“mürekkeb devâ”) tedavi yapılmakla birlikte, basitilaçlarla(“müfreddevâ”)tedavi,herzamandahaüstüntutulmuştur.

Müfred devâlardan söz eden, ancak “müfredât” tanımına uymayan eserler de vardır ve bunların birbölümüdemonografilerdir.Tekbireczayıelealanbueserlerde,eczanınhertürlüözelliğianlatılmaktadır.

Ayrıcasözlükşeklindedüzenlenmişeserlerdevardırvetemelamacı,devaadlarınısaptamaktır.

Osmanlı döneminde müfred devâlardan söz eden ilk Türkçe eser, 14. yüzyılda Gerede’li İshak binMurad’ınEdviye-iMüfrede (Basit İlaçlar) (1390) adlı eseridir.Bir başka eser, 15. yüzyıldaŞirvan’lıMehmedbinMahmud’un(~1375-1450)SultanII.MuradadınayazdığıTuhfe-iMuradîfîİlmel-Cevâhiradlı eseridir. Bunda yalnızca anorganik eczalardan söz edilmekte olup bir padişaha sunulacak kitabınancakbircevâhirkitabıolabileceğinidüşünenyazar,eserindeinci,yakut,zümrüt,zebercet,elmas,akik,firuze,mıknatıs,mercan,lacverd(laciverttaşı,lapislazuli),yeşim,billur,mine,çinigibianorganikeczaolarakkullanılanmaddeleritanıtmıştır.EczacılıktarihçisiTurhanBaytop(1920-2002)aracılığıylaTıbbîMaddelerSözlüğüadıylatanıtılan,15.yüzyılhekimiAmasya’lıAmirdovlat’ın(Emirdevlet)(1415-1496)1482’de tamamladığı eserde 1400 kadar bitkisel ve hayvansal ecza, galenik preparat, bitki özleri vebunların kullanımları konusunda bilgiler yer almış, ayrıca her eczanın Ermenice, Yunanca, Arapça,AcemceveTürkçeadlarıkaydedilmiştir.17.yüzyıldakonuyla ilgiliönemlieserlerdenbiri,HekimbaşıSakız’lıİsaEfendi’nin(ölm.1649),çeşitlikaynaklardaNizamel-EdviyeveMüfredât-ıTıbbadlarıyladaverilen Müfredât-ı İsa Efendi fi’l-Tıbb adlı eseridir. Eserde devaların genellikle Türkçe, Arapça,Farsça, yer yer deYunanca,Hintçe,Berberîce, İtalyanca, Süryanice,Latince, İspanyolca,Macarca vb.karşılıkları verilmiştir.78 Aynı yüzyılda Mehmed bin Ahmed bin İbrahim bin Hasan, İbn el-Baytar’ınMuâcelât-ı İbn Baytar adlı eserinin çevirisi olan Muâcelât-ı Şeyh İbn Baytar adlı eserini ortayakoymuştur.

Ders kitapları şeklinde bu konularda yazılmış eserlere örnek olarak ise Dr. Charles AmbroiseBernard’ın (Karl Ambros Bernard) (1808-1844) Élémens de Botanique (Botaniğin Öğeleri) (1842),MehmedAli’ninİlm-iNebâtat-ıTıbbiye(TıbbîBitkilerBilimi)veHüseyinEfendi’ninMüfredât-ıTıbbve Fenn-i Tedavi (Tıbbi İlaçlar ve Tedavi Yöntemi) adlı kitapları verilebilir.128 Bernard, Bursa veYalova kaplıca sularının analizini yaparak 1842’deLes bains de Brousse en Bythynie (Bithynia’dakiBursa’nınKaplıcaları)adıylabirkitapdayazmıştır.124

T. Baytop’a göre, Türkiye genellikle kendi ülkesinde yetişmeyen bitkisel eczaları, Almanya iseTürkiye’deyetişenlerikullanmaktadır.12

“MESİRMACUNU”VE“NEVRUZİYE”

Osmanlı’dakuvvetmacunlarıiçindeenünlüsü,“hünkârmacunu”diyebilineniidi.Başkaünlümacunlar,“mesirmacunu” ile“nevruziye” idi.Tıp tarihçisiFeridunNafizUzluk(1904-1973),MesirBayramı”nadeğişik bir açıdan bakarak buradaki “mesir” sözcüğünün gezinti yeri (mesire), gezmek ve eğlenmekleilgiliolmadığısonucunavarmıştır.Bunagöre,PontusKralıMithridatesVI.Eupator(yön.İÖ121-63),birpanzehir (antidot) geliştirmiş, büyük bir ün kazanmış ve bunamithridaticum denmiştir. Daha sonra busözcükkısalmışvemithirolmuştur.Grekçe’deth,sgibiokunduğundanmisirşeklinialmış,odazamanlamesir’edönüşmüştür.

“Mesir Bayramı”na, eski Anadolu ve Sümer inançlarının değişik bir biçimde devamı olarak dabakılabilir.İnancagöre,SümerveHititlerdeDumuzi,FenikeveGreklerdeAdonisdenenbitkilertanrısı,avlanırkenbirdomuz tarafındanöldürülür,gövdesivekanı toprağakarışır.Zamanlabu topraktan,ondasaklı olanüretici özden, sayısızbitki yetişir.Bütünbubitkilerdeonunüretkengücüvardır.BunedenleAdonis’e inanan kavimler bahar aylarında,Adonis’teki gücü temsil ettiğine inanılan çeşitli bitkilerdenbirtakım macunlar hazırlayıp yerler, şenlikler düzenlerlerdi. Bu macunlardan yiyenlerin hastalıktankurtulacağına,dileklerininyerinegeleceğine,çocuğununolacağınainanılırdı.

Galenos,KralVI.Mithridates’inhekimiolupbirpanzehirinbileşiminivermişvezehirlerkonusundaDeantidotis (Panzehirler Üzerine) adlı bir eser yazmıştı. Neron’un hekimi Andromakhos tarafındangeliştirilen“tiryak”ınbileşimidahasonraİslâmkültürünegeçmiştir.

Mithridates’inmacununun54eczadanhazırlandığısöylenmektedir.Roma’nınPontus’uzaptetmesindensonraMithridates’inRoma’yagötürülennotvekitaplarınıinceleyenRomalıhekimler,bununbileşimindedeğişiklikler yapmışlardır. Örneğin İmparator Neron zamanında Andromakhos’un “theriaca” adıylahazırladığı karışım, “mithridaticum”un değişik şekli olup 74 çeşit maddeden hazırlanırdı. 18. yüzyılakadarçeşitliülkelerin farmakopelerindeyeralanve tümdertleredevaolabileceğisanılanbupanzehirioluşturanmaddeler arasında engerekyılanı eti ile afyon, başlıcabileşenlerdi (yılan etinin şifa kaynağıolduğu, bizdeki Şahmaran öyküsünde de yer alır). Engerek yılanı, kendi zehirinden etkilenmediğinden,onun eti, panzehir içermeliydi ve bu yüzden de karışıma eklenebilirdi. Dioskorides yağ, şarap, tuz vedereotukarışımıiçindesalamuraedilmişyılanetini,görmegücünükeskinleştiricivesinirlerigüçlendiricibir ilaçolarakönermiş,popülerbirşifalıyiyecekolarak tuz,bal, incirvehintsümbülüyağı ilebirliktekızartılmışengereketindenhazırlanançorbadandasözetmiştir.AntikçağıntıpeserleriİslâmuygarlığınınparlakdönemindeçeviriyoluylaArapça’yakazandırılırken,kimiterimlerinokunuşudeğişmiş,buaradamesir’inkökeniolanmithridatesdemisridates→misriditos→misrûditûs→misrititûs→misir→mesir vb. dönüşümlerine uğrayarak İslâm tıp diline geçmiş ve bu değişik adlar altında İshak ibnHuneyn’in(ölm.910)veİbnSina’nıneserlerindeyeralmıştır.Buaçıklamalardansonra,mesirin,MerkezEfendi (asıl adıMusa binMuslihiddin bin Kılıç) (1460-1551) tarafından bulunmadığı gerçeği ortayaçıkar. Kanuni Sultan Süleyman’ın, her yıl Nevruz’da (21 Mart) halka dağıtılmasını buyurduğu mesirmacunu(nevruziye),onunManisa’dageçirdiğişehzadelikyıllarında,annesiHafsaSultan’ın(ölm.1538)tedavisiiçinMerkezEfenditarafındanhazırlanmıştı.

16.yüzyıldaVenedik’teherbahar,“mithridaticum”(“Venedikmacunu”) için resmî törenleryapılırdı.Macunlar,sahteolmasındiyehalkıngözetimialtındahazırlanırveburadan,“theriacaVeneta”(Venediktiryakı)adıaltında,Avrupa’nındiğerülkelerinesatılırdı.Mithridaticum’undeğişik şekli olan tiryakın,bize Venedik’ten geldiğini, “Venedik’ten tiryak gelinceye kadar, Hind’de adamı yılan öldürür”şeklindekiatasözümüzkanıtlamaktadır.1872yılındaAlmanya’nınresmîeczalistesi(farmakope),engereketi dâhil 64 maddeden yapılan tiryakı da içermekteydi. Fransa’da tiryak en son, 1866 tarihli Fransız

Kodeksi’nde(58eczakarışımıolarak)yeralmışolupdahasonrakikodekslerdetiryakayerverilmemiştir.

PontusdevletininkurucusuolanMithridat’lar,Anadolu’dagörevyapmaktaolanbiraileidi.MithridatesV.Euergetes’in(yön.İÖ150-121)hilelibirşekildeöldürülüşünetanıkolanoğluMithridatesVI.Eupator,annesiLaodiketarafındankendisinindeöldürüleceğindenkorkarakdağlarakaçmış,oradayabaniotlarlabeslenmiş, öldürücü zehirlere karşı onları azar azar almak suretiyle kendini zehirlere alıştırarakbağışıklık kazanmış, kral olduktan sonra da zehirlenmeye karşı çeşitli eczalardan oluşan bir antidotgeliştirmişti. Annesini ve oğlu Aziarathe’yi zehirleyerek öldüren VI. Mithridates, sonunda kendisiniöldürmeye zorlandığında, zehirle ölmediği için kılıcını kullanmak zorunda kalmıştır. İÖ 559 – İÖ 331arasıdönemdeİran’daegemenliksürenAhameniş’lerzamanındaresmîyılbaşı,güneşKoçburcunagirdiğizaman, yani 21 Mart Nevruz ile başlamakta, bu arada şenlikler yapılmakta ve olasılıkla macun dayenmekteydi. İran’daNevruzgünüyapılanmacunkıvamında “S”harfiyle başlayan7 çeşitmalzemedenoluşanbirtatlıyemekâdetti.

“Macun”sözcüğü,Arapça“yoğrulmuş”yada“hamurşeklinde”anlamınagelmektedir.Çoktanrılıdinlerdönemindemacunu ilk yapan kişiler, din adamlarıydı. Eski dinlere göre, bitkilerin de kutsallığı vardı.Bitkinin insana yarayan besleyici gücünün, tanrının bitkiye sinen özünden ileri geldiğine inanılıyordu.Sözgelimi, Ana Tanrıça’nın bitkisi yonca, Adonis’inki gelincik, Dionisos’unki ise üzümdü. Ortaçağboyunca macunlar kimi hastalıkların tedavisinde ve daha çok da afrodizyak olarak hazırlanıpkullanılmıştır.

Macuncular Türklerde ayrı bir esnaf kolu idi. Evliya Çelebi, döneminde İstanbul’da 300 macuncudükkânından ve bu dükkânlarda çalışan 500 kişiden söz eder. Çıraklar tunç havanlar içinde döverekçeşitlikarışımlarıtozeder,macuncutaifesiisetahtırevanlarüzerinemacunhokkalarınıdizereksatarlardı.

Zamanla, maddî etkisinin yanı sıra manevî etkisinin de olması için, mesir macununun içindeki eczasayısı,uğurlubirsayıolan41olarakbiçimlenmiştir.Galenos’unterkibinde47,İbnSina’nınkindeise60madde bulunmaktadır. Zamanla, bileşimindeki maddelerin sağlanmasındaki güçlük nedeniyle, mesirterkibine giren madde sayısı azaltılmış olmalıdır. Günümüzde ise bu amaçla 12 kadar baharatkullanılmaktadır.132,133,134,135

Mesir macununun iştah açıcı, gaz giderici, bağırsak peristaltizmini (kasılıp gevşemesini,sağımlanmasını) artırıcı, idrar söktürücü (diüretik), uyarıcı ve afrodizyak etkileri taşıdığı söylenebilir.Eskidevirhekimliğinindüşüncesinegöre,insanlarkışınkurugıdaaldıklarındankanlarıkoyulaşır,kirlenirveiçorganlarıçalışmadüzeniniyitirir.Vücudunbozulansıvıdengesiniyenidenkurmakiçin,ilkbahardainsanlar kan aldırır, lavmanla bağırsaklarını ve diüretiklerle idrarlarını bolca boşalttırırlardı. Mesirmacununundaböyleetkilerivardı.Buyöntem,Hippokrates’tenberigelenvehekimliğinyüzyıllarboyukabuledilendörtsalgıkuramınınbirsonucuydu.

Hekimbaşılar 41 çeşit baharatı gereken miktarlarda alır, darüşşifâda bunlar dibeklerde dövülerekkarıştırılırdı.SonralarıManisa’dakiSultaniyeDarüşşifâsı’ndayalnızcaakılhastalarıkaldığından,halk,baharatın oradaki delilere dövdürüldüğüne ve bundan hazırlananmacunda ayrı bir şifanın bulunduğunainanmayabaşladı.Dövülenbaharatbüyükkazanlardakaynatıldıktansonrahazırhalegelenmacunuygunparçalara ayrılır. Bu işe yardımcı olan halktan genç erkeklerin çalışmaları sırasında istedikleri kadarmacun yemelerine izin verilir, ancak fazla yemelerine ve israfa engel olmak için gençlerin bulunduğuodayasukonmazmış.Halkıninanışınagöre,macunyiyenkimseyiyılan,çıyanveakrepsokmaz,hastalariyileşir,gelinlikçağındakikızlaroyılevlenir,cinselkudretiartırır,çocuğuolmayanlarınçocuğuolurveçocuklarıhastalıktankurtarırmış.

Osmanlılardöneminde21MartNevruzgünü,gereksaraydagereksehalkarasındacoşkuylakutlanırdı.Sarayhekimbaşıları tarafındanamber,afyonözüveçeşitlikokulubitkilerdenhazırlananve“nevruziye”denen kırmızı renkli ve kokulu macunlar, Nevruz gecesi porselen kaplar içinde padişaha, şehzade vesultanlara,kadınefendilere,sadrazamavedevletbüyüklerinesunulur,karşılıkolarakarmağanveihsanlaralınır, hekimbaşınapadişahhuzurundakürkgiydirilirdi. İran’danevruziye, “heftsin”den (“S” harfi ilebaşlayanyedi gıdadan) hazırlanırdı: Sebze (yeşillik anlamına), Sumak,Sirke,Senced (iğde),Sir / Ser(sarmısak), Semnu / Sementi (helva / çimlenmiş buğday tatlısı) ile yedinci bileşen olarak değişikkaynaklardaSünbül132 ya daSeb (elma) veyaSemek (balık).107 Osmanlı’nınNevruz sofrasında ise buyiyeceklerSusam,Süt,Simit,Su,Sahlep,SafranveSarmısakşeklindegeçmektedir.ÖteyandanNevruzsofrasınınbaşyiyeceği,doğuşusimgelediğiiçinönemtaşıyanyumurtaidiveyumurtalarözenleboyanır,yumurtatokuşturmayapılırvesonradayenirdi.

Nevruziyeyi İstanbul’da eczacılar yaparlar, ağzı kapalı kâselere konanmacununne zamanyeneceğinigösteren tarifnamesi, kâsenin kapağına kurdele ile iliştirilerek büyüklere sunulurdu. Eskiden 41 çeşitbaharatkarıştırılarakyapılannevruziyeler,dahageçdönemlerde,akidekıvamınagelmemişşekerliveazkoyuca şuruba karanfil, kakule, anber, gülyağı, vanilya ya da misk, tarçın, kişniş, lavanta ruhu gibiafrodizyaklarıneklenmesiylehazırlanırolmuştur.107

İbn Sina’nınEl-Kânun...’unda “misrûditûs”un bileşimi ile ilgili listede, yaygın bilinenler dışındakikimiilginçeczalarşunlardır:Za’feran(safran),mürr(mürr-isâfî,yemenzamkı),kesîrâ(kitre),îdânel-belesân (ûd-ı belesân, pelesenk ağacı yağı), cünd-i bâ-dester (kunduz hayası yağı),mastakî (sakız),samğ(arapzamkı),surret-isakankûr (kertenkelegöbeği;Nilkenarındayaşayan,timsahabenzeriguanayadakertenkeledeneldeedilir).Diğerkimieczalarvebilinenetkileriiseşöyledir:

Çivit (“Indigofera tinctoria”): Halk arasında kabakulak ve zatürreede kullanılır. Bebeklerin ağızmukozasındakiağrılıyaralarıgidericiolarakkullanılır.

Dar-ıfülfül(“Piperlongum”):Halkarasındabedeniısıtıcıveöksürükkesiciolarakkullanılır.

Hardaltohumu(“Sinapis”):Tohumları,iştahaçıcı,mideyiyatıştırıcı,derihastalıklarındailtihapveağrıgidericiolarak,ayrıcadabasur(mayasıl,hemoroid)içinkullanılır.

Havlıcan (“Alpinia galanga”): Kökleri, öksürük kesici ve ağız kokusunu giderici olarak kullanılır.Sindirimikolaylaştırır,gazıdağıtır,balgamıgiderir.

Karabiber(“Pipernigrum”):Öksürükkesici,uyarıcıvebaharatolarakkullanılır.

Karanfil (“Caryophyllus”): Kuru karanfil, ağız kokusunu giderici olarak, diş ağrı ve çürüklerindekullanılır.Antiseptikveağrıgidericiözelliktedir.

Kimyon(“Cuminumcyminum”):Halk arasında baharat, gaz söktürücü, iştah açıcı ve terletici olarakkullanılır.

Meyanbalı(“Succusliguiritiae”):Öksürükkesici,balgamsöktürücüveidrarartırıcıolarakkullanılır.Meyankökü (“Glycyrrhizaglabra”) bitkisinin sıcak suda özütlenmesi, vakumdakıvamlılaştırılması veellesilindirikçubuklarşeklinegetirilmesiyadakalıplaradökülmesiylehazırlanır.

Şeker (“Sucre”): Mesir macununa kıvamını veren ve tatlandıran ana maddedir. Tatlandırıcı olarakeskiden,şekeryerinebal,üzümsuyuvb.kullanılmaktaidi.132

Bu listede kunduz hayası ve kertenkele göbeği dışındakiler bitkisel olup, bunlar şerbet içinde

yumuşatılarak balla karıştırılır, altı ay dinlendirildikten sonra kullanılırdı. Bir kerelik dozu, fındıkkadardı.

Kimi terkip reçetelerinde, tam açık olmayan, “iksir” ve “tiryak” gibi ifadeler bulunmaktadır. Tiryak,çeşitlibitkiselözütlerin(ekstre)karışımıolarakanlaşılmaktavebununağrıgidericietkisiolduğukabuledilmekteydi. O dönemde her hekimin kendi gizli reçetesi olur ve bu reçetelerin içeriği, hekimlerarasındarekabeteyolaçardı.

OrtaçağbaşlarındanberiArapdenizcilerHintOkyanusu’naaçılmışlar,HintveMalezyaAdaları’ndanbaharat eczalarını beraberlerinde getirmişlerdir. Bunlar kısmen Osmanlı İmparatorluğu ve VenediküzerindenBatıAvrupa’yasatılmıştır.Bugünbaşkaamaçlariçinkullanılankimimaddeler,ozamanlareczaolarakkullanılmıştır.Örneğinçivit(“Indigoferatinctoria”),yalnızcadoğalmaviboyaolarakdeğil,aynızamanda eskiden kabakulak, zatürree gibi hastalıklara karşı ilaç olarak kullanılmıştır. Kökboya bitkisi(“Rubia tinctorum”) ise, yurtdışında, böbrek taşlarını düşürücü ilaç imalinde kullanılmaktaydı. Yine,günümüzdesakızağacının(mastik,“Pictacia lentiscus”) reçinesi (mastiksakızı /mestekisakızı,damlasakızı), baharat olarak lokum ve tatlılarda katkımaddesi amacıyla kullanılmaktadır. Toplandığı zamansaydamvekristalsi birmaddehaline sertleşir.Hafif terementi tadındaolupöksürükvenefesdarlığınakarşıiyigelir.

EskiMısırlı,HintliveÇinliler, indigoyu(“Indigoferatinctoria”)ateşdüşürücüolarakşuruphalinde,GüneyAmerikalılarisebaşağrısınıdindirmedekullanırlardı.ÇinlilerveDoğuHindistanlılar,çivitotunu(“Isatis tinctoria”) enfeksiyon ve ateşlenmelerde geniş spektrumlu bir antibiyotik olarak dakullanmışlardır.Kabakulak,bademcikiltihabıvelarenjit(gırtlakiltihabı)gibibezeşişmelerinde,indigobitkisininyaprakveköklerikullanılmaktadır.Difterivehepatitgibiyüksekateşdurumlarındadaçivitotuolumlu yanıt vermektedir; ancak yalnızca uzmanve profesyoneller tarafından kullanılmalıdır ve zehirliolduğuiçindâhilîolarakkullanılmamalıdır.136

Safran (“Crocus sativus”) zahmetle yetiştirilen, pahalı bir eczadır. Adını Arapça “asfer” (sarı)sözcüğünden almıştır. Anadolu’da Hititler döneminden beri baharat bitkisi, tıbbî bitki ve boya bitkisiolarakkullanılmıştır.Türkiye’desafranhalenSafranbolu’nun tekbirköyünde (Davutobası)azmiktardayetiştirilmektedir.Mardin’dekiDeyrüzzaferânManastırı 5. yüzyıldayapılmışolupduvar sıvası harcınarenk vermek için safran katıldığı söylenmektedir. Safran, kalp çarpıntısına ve depresyona karşı etkiliolmaktadır. Bugün hâlâ Türkiye için ekonomik önemi olan bir ecza da meyanbalı olupmeyankökünün(“Glycyrrhizaglabra”) yoğunlaştırılmış özütüdür. Balgam söktürücü vemide ülserinde yararlı etkileribilinmektedir.Çörekotu(“Nigellasativa”)günümüzdebaharatolarakyüksekdeğeresahiptirvediüretikolarak etkilidir. Orkide ailesinin bir üyesi olan vanilya, değerli kokusunu, aylar boyu kapalı kalıp“terledikten” sonra serbest bırakır vevanilyanın afrodizyak etkisi olduğu söylenir.Bir diğer karabibertürüolandar-ıfülfül(“Piperlongum”)öksürükkesiciveateşdüşürücüolarakyüzyıllarcakullanılmışvehâlâdakullanılmaktadır.Küçükhindistanceviziyadamuskat(“Myristicafragrans”)oldukçazehirlibireczaolmasınakarşınhoşkokusunedeniyleyiyeceklerdekullanılmaktadırveazmiktardakullanıldığındamide uyarıcı etkisi bulunmaktadır. Tarçın (“Cinnamonum”), hoş kokusu nedeniyle baharat olarakkullanılır;bağırsakperistaltizminiartırdığıbilinmektedirvedepresyontedavisinidestekleyicietkileridesaptanmıştır. Halk arasında “köri” (İng. “curry”) olarak bilinen karışım baharat ise ağırlıklı olarak“Curcuma longa”nın (zerdeçal, hintsafranı, sarıkök, kurkuma) köklerinden hazırlanır; safra ve midesalgılarını artırıcı olarak ve astım tedavisinde kullanılmıştır. Diğer bir tropik bitki olan zencefil(“Zingiber officinalis”) aromatik lezzete sahip olup iştahsızlık ve dolaşım rahatsızlıklarındakullanılmıştır.Kakule (“Elettaria cardamomum”) demeyvelerinin yatıştırıcı etki yapması ve bağırsakspazmlarına karşı kullanımı nedeniyle oldukça popülerdir. Anason (“Pimpinella anisum”) sindirimi

kolaylaştırıcı etkisi olmakla birlikte, aşırı kullanımda beyinde denge işlevini azaltır. Rezene(“Foeniculum vulgare”) özellikle karminatif (gaz söktürücü) etkisi nedeniyle, bebeklerdeki bu türsorunlardaenuygunbitkidir.

Genelde söylenecek olursa, mesir macununun bileşimindeki etkin eczaların tedavi edici etkisinin,tüberküloz,kolera,sıtmavb.bulaşıcıhastalıklardışında,bağışıklıksisteminiuyarmalarındanvebuetkenmaddelerinbirbirleriüzerineolansinerjik(farklımaddelerinbirlikteolduklarındabirbirlerininetkilerinigüçlendirici)etkilerindenkaynaklandığıdüşünülebilir.135,137

İLAÇLİSTELERİ,KODEKSLER,FARMAKOPELER

Çin’libotanikçivemineralogLiShih-Chen(LiShizhen)(1518-1593),1892farklışifalıbitkiyiveçoksayıdahayvansaldrogu tanımlayanvebunlarınkullanıldığı8bini aşkın ilaç reçetesininyer aldığıBenCaoGangMu(PenTs’aoKangMu)(BüyükFarmakope)(1596)adlıfarmakopeyiderlemiştir.138

Günümüz çağdaş farmakologları, Londra Farmakopesi’nde (1618) ya da Paris Farmakopesi’nde(1639) betimlenen eliksir, ruh ve çeşitli tozlardan oldukça farklı, karmaşık farmasötik ilaçlarhazırlamaktadırlar.GünümüzAmerika’sındaenbüyüktedaviedicideğeresahiptemelilaçlar,tümtıpveeczacılık kolejlerinin, tüm tıbbî farmasötik kuruluşların ve cerrahların temsil edildiği bir komitetarafından seçilmek suretiyle, ilki 1820’de yayımlanan Birleşik Devletler Farmakopesi’nde yeralmaktadırlar. İlaçlar belirlendikten sonra kalite ve doz standartları farmakologlar ve farmasötikkimyacılartarafındanformüllendirilmektedir.5

Osmanlı Devleti’nde 1839 yılında Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’de açılan ilk eczacı sınıfındaneczacıların yetişmesiyle eczacılık mesleğinin Batılı anlamda standart bir şekilde uygulanabilmesi içinkodekslere geçilmiştir.Kodeks, “ilaçlara ilişkin uygulamaları standartlaştırmak üzere devlet tarafındanbasılankitap”anlamınagelmektedir.Kodekslerdedebasitilaçkitaplarındakigibibitkisel,hayvansalveanorganikeczalaryeralıyor,ancakbunlarınözelliklerisalgılarkuramınagöreaçıklanmıyordu.Bunlardaterimler ve ölçüler değişmişti ve eczaların kimyasal yapıları konusunda da bilgiler veriliyordu.Türkiye’de yayınlanan ilk kodeks, hekim ve kimyacı Luigi Valentino Brugnatelli’nin (1761-1818)genişletilmiş ikinci baskısı 1807’de yapılmış olan farmakopesinin (Pharmacopée générale), Dr.Diyonisou Pirrou (Dionisios Pirros / Denys Pyrrhus) tarafından yapılan Rumca çevirisidir. Bu çeviri,FarmakopiiaGenike (GenelFarmakope)adıaltında1818’deİstanbul’dabasılmıştır.Bufarmakopenin,uzunbirsüreRumcabilenhekimveeczacılartarafındankullanıldığıanlaşılmaktadır.Bunuizleyenikincikodeks, Charles Ambroise Bernard (1808-1844) tarafından 1844’te İstanbul’da yayımlananPharmacopoeaCastrensisOttomana–PharmacopéeMilitaireOttoman(OsmanlıAskerîFarmakopesi)adlı askerî kodekstir. Ordunun ve özellikle askerî hastanelerin gereksinimlerini karşılamak üzerehazırlananbukodeks,LatinceveFransızcaolarakyazılmış, ancakbudönemde reçetedilinindahaçokİtalyancaolmasınedeniyleeczalarınadları İtalyancaveTürkçeolarakverilmiştir.139Birbaşkakodeksise Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiyye’de fenn-i ispençiyari muallimi Hüseyin Remzi Bey (1839-1895)tarafından1866FransızKodeksi’ninTürkçe’yeçevrilmesiylehazırlananve1874’tebasılanDüstûr el-Edviye’dir.

Augsburg’un ticaret zengini ünlüWelser ailesinin kızları olan ve 1557’de İmparator I. Ferdinand’ın(yön. 1558-1564) oğlu Tirol Arşidükü Ferdinand (1529-1595) ile evlenen Philippine Welser (1527-1580), çeşitli ilaç reçeteleri derlemesi hazırlamıştır. Almanya’da ilk resmî ilaç kitabı, 1546 tarihindeDispensatoriumpharmacorumomniumtamGalenicorumquamchymicorum(GalenikveKimyasalTümPreparatların Farmakopesi) başlığı altındaNürnberg’li hekimValerius Cordus (1515-1544) tarafındanyazılmıştır. Bu gelişim çizgisinde Padua’lı anatomi profesörü ProsperoBorgarucci’nin (16. yüzyıl)Lefabricadeglispetiali(1567),eczacıOlausBorrichius’un(1626-1690)Linguapharmacopoeorum,sivedeaccuratavocabuloruminpharmacopoliisusitatorumpronunciatione(1670),ElizabethBlackwell’in(~1700-1758), Almanca çevirisinin yayımı 1747-1773 arasında gerçekleşen ve özgün şekli LatinceyazılmışolanAcuriousherbal... (İlginçBirŞifalıBitkilerKitabı...)(1737-1739)adlıeseri, ilkolarak1865’te Latince yazılan ve 1872’de Almanca’ya çevrilerek yayımlanan Pharmacopoea Germanica(AlmanFarmakopesi)ile1890’dayayımlananArzneibuchfürdasDeutscheReich(Almanİmparatorlukİlaç Kitabı) adlı eserler önem taşır. Blackwell’in şifalı bitkiler kitabında o dönemin eczacılarınca

kullanılan500kadarşifalıbitkihakkındabilgivebizzatkendininhazırladığıpekçoksayıdarenklibakırkazımaresimyeralmaktadır.14PharmacopoeaGermanica’nınikincibaskısı1882’de,üçüncüsü1890’da,dördüncüsü 1900’de, beşincisi 1910’da, altıncısı 1926’da yayımlanmış ve bu sonuncusu değişmeden1968yılınakadaryürürlüktekalmıştır.

EczacılıktarihindeyeralmışAvrupakaynaklıünlü“Pharmacopoeia”lar,toplucaşöyleverilebilir:140

ÖzgünEserler:

AUGSBURG:

→AFacsimileof the firsteditionof thePharmacopoeiaAugustanawith introductoryessaysbyT.Husemann,Madison,Wisconsin,1927.

→PharmacopoeiaAugustana,1653.

EDİNBURGH:

→TheEdinburghNewDispensatory...beinganimprovementoftheNewDispensatoryofDr.Lewis,yayımcı:J.Duncan,1786.

→başkabirbaskı,1791.

→4.baskı,yayımcı:J.Rotheram,1794.

→5.baskı,yayımcı:J.Rotheram,1797.

→PharmacopoeiaNosocomiiRegiiEdinburgensis,1804.

→PharmacopoeiaCollegiiRegiiMedicorumEdinburgensis,1805.

DUBLİN:

→ThePharmacopoeiaoftheKingandQueen’sCollegeofPhysiciansinIreland,çeviri:T.Morison,1807.

LONDRA:

→PharmacopoeiaLondinensis,2.baskı,Aralık1618.

→G.Urdangtarafındantarihselbirgirişlebirlikte,1944.

→başkabirbaskı,1650.

→başkabirbaskı,1721.

→ADraughtforthereformationoftheLondonPharmacopoeia,1742.

→ Pharmacopoeia Reformata or an Essay for the Reformation of the London Pharmacopoeia,Londra,1744.

→PharmacopoeiaLondinensis,1746.

→TheDispensatoryof theRoyalCollegeofPhysiciansofLondon translatedwith remarksbyH.Pemberton,Londra,1746.

→TheBritishDispensatory,containingafaithfultranslationoftheNewLondonPharmacopoeia...towhicharejoined...thewholecontentsoftheEdinburghPharmacopoeia,1747.

→PharmacopoeiaLondinensis,1788.

→TheNewPharmacopoeiaoftheRoyalCollegeofPhysicians,translatedwithnotesbyT.Healde,M.D.,F.R.S.,Londra,1788.

→CursoryRemarksontheNewPharmacopoeiaby‘LiquorVolatilisCornuCervis’,1788.

→PharmacopoeiaLondinensis,çeviri:R.Powell,2.baskı,Londra,1809.

YabancıBaskıları:

→PharmacopoeiaLondinensis,Amsterdam,1722.

→PharmacopoeiaLondinensis,Amsterdam,1746.

→PharmacopoeiaLondinensis,Leyden,1788.

→PharmacopoeiaLondinensis,Paris,1788.

→PharmacopoeiaLondinensis,Ticino,1788.

Çevirileri:

→PharmacopéeduCollègeRoyaldesMédecinsdeLondres,cilti,Paris,1761,ciltii,Paris,1771.

NÜRNBERG:

→NurembergPharmacopoeia,1666.

PRUSYA:

→PharmacopoeiaBorussica,Berlin,1799.

İSPANYA:

→PharmacopoeiaHispanica,Madrid,1794.

İSVEÇ:

→PharmacopoeiaSuecicca,Holmiae,1775.

→editioalteraemendata,Holmiae,1779.

→3.baskı,Holmiae,1784.

İSVİÇRE:

→PharmacopoeiaHelvetica,Basel,1771.

ÇAĞDAŞYAPAYİLAÇLARAGİDENYOL

17. yüzyılda üniversitelerde ilk laboratuvarlar kurulmuş ve burada öğrenciler ilaç hazırlamayıöğrenmişlerdir.Almanya’daeczacıJohannChristianWiegleb(1732-1800),1779yılındaLangensalza’dabir farmasötik kimya laboratuvarı oluşturmuş; Wolfgang Caspar Fikentscher (1770-1837), 1788’deMarktredwitz’deorganikpreparatlar içinbir fabrikakurmuş;eczacıGeorgChristianAlbrechtRueckert(doğ. 1763) ise aynı yıl Ingelfingen’de kimyasal preparatlar için bir fabrikayı işletmeye almıştır.Darmstadt’ta1668yılındakurulanEngelEczanesi, daha sonraünlüMerck fabrikasına;ErnstFriedrichChristianSchering’in(1824-1889)Berlin’dekiGrünerEczanesiiseScheringAG’yedönüşmüşveböylesidönüşümleridahabaşkalarıizlemiştir.141

1899yılındakadınlarınAlmanİmparatorluğu’ndaeczacılıköğrenimineizinverildi.AncakçoğuAvrupaülkesinde kadınlara Almanya’dan daha önce eczacılık öğretimi izni verilmiştir. 1868 ve 1887 yıllarıarasında Paris, Zürih, Lozan, Bern ve Cenevre üniversiteleri, kapılarını kadınlara açmıştı. Kadınlar,BüyükBritanya’da1872’den itibaren, İsveç’te1891’den itibarenveAvusturya’da ilkkez1900yılındaeczacılıköğretimigörmeyeizinlioldular.48

Katran boyarmaddelerinin sentezi, kimya sanayisinin yeni bir dalının gelişmesinin ilk adımınıoluşturmasınınyanısıra,kısazamaniçindebaşkabirçalışmaalanıolarakilaçsentezinedeyolaçmıştır.Büyük boya fabrikalarında boya üretiminin yanı sıra farmasötik bölümler de kurulmuş, araştırmaçalışmalarıilaçsentezlerinedoğrugenişlemiştir.TıptankimyayageçişyapanFriedliebFerdinandRunge(1795-1867)katrandananilin,kinolinvefenolüayırmaklakalmamış,kahveçekirdeğindekietkenmaddeolankafeinideyalıtmışve1820’dearmağanolarakGoethe’yebumaddedensunmuştur.142

Kinin,1630’danbaşlayaraksıtmayakarşıbaşarıylakullanılmıştı.Bubaşarısı,tıpbilimcilerini,kininindiğer ateşli durumlarda da kullanılmasına yöneltmişti. Birkaç yüz yıl boyu söğüt kabuğu, tıbbın ilaçhammaddesikaynaklarıiçindeyeralıyordu.Onunkaynatılmışsuyu,ateşlenme,romatizmavegut(damla,nikris)hastalığınakarşıbaşarılısonuçlarvermekteidi.Eskihekimlerin,eczacılarınveotacılarıngözlemyeteneğine hayran olunmak gerekir. Daha sonraları söğüt kabuğu yerine geçen aspirin vb. saf sentetikkazanımlı ilaçlar, söğüt kabuğunda içerilen etken madde ile kimyaca akraba idi. Yunanlı hekimHippokrates, daha İÖ 400’lerde söğüt ağacı kabuk ve yapraklarının (“salisin” bakımından zengindir)ağrıyı kestiği ve ateşi düşürdüğünü belirtmişti, ama özel bir iyi reçetesi yoktu; çünkü söğüt kabuğuözütününacıbir tadıvardıvekusmayayolaçıyordu.Hippokrates’tenberiateşdüşürücüveağrıkesiciolarak kullanılan söğüt (“Salix”) kabuğu ve keklik üzümü (“Gaultheria procumbens”) yağı gibigelenekselbitki ilaçlarından1820’lerdeeldeedilenve“salicin”diyeadlandırılarakağrıkesiciolarakkullanılansafolmayankarışımınbolmiktardasalisilatiçerdiğisaptanmıştır.İS1.yüzyıldaYunanlıeczacıhekim Dioskorides ve Roma’lı yazar Yaşlı Plinius, İS 2. yüzyılda ise Galenos, yazmalarında söğütyaprağından söz etmişlerdir. 1763 yılında İngiltere’de Edward Stone adlı bir rahip, söğüt ağacınındövülerek toz haline getirilmiş kabuklarının tat olarak kinini andırdığını görmüş ve kinin içeren“Cinchona“bitkisininkabuklarıyerine,çokdahaucuzolansöğütağacıkabuklarınıkullanmayıdenemiştir.KrallıkBilimAkademisi’negönderdiğibirmektuptanemlibölgelerdeyaşayankişilerdegörülenyüksekateşitozhalinegetirilmişsöğütağacıkabuğuiletedaviettiğinibildirmiştir.Söğütağacıkabuğununetkenmaddesiolan salisin,vücutta salisilikasitedönüşereketkigöstermektedir.Salisin, ilkkez1830’daDr.ThomasMaclagan (1838-1903) tarafındanyalıtılmışveakut romatizmalateş tedavisindekullanılmıştır.Antipiretik (ateş düşürücü) özelliğe sahip olan salisilik asit ise ilk kez 1835’te bizde keçisakalı diyebilinen “Spiraea ulmaria” bitkisinden elde edilmiş ve 1874’te ise sentezlenmiştir. 1838 yılındaTorino’daRaffaelePiria (1813-1865), söğüt kabuğundaki etkenmaddeolan salisin’den, o zamanadek

bilinmeyen salisilik asiti elde etmiş ve 1843 yılında William Procter (1801-1884) tarafından bumaddenin parfümeride çok önemli bir yeri olan keklik üzümü yağının bileşeni olduğu bulunmuştur.HermannKolbé (1818-1884),1859yılında fenolvekarbondioksitten salisilik asit sentezinibaşarmış,KolbéveFriedrichvonHeyden (1838-1926),buasitinantiseptiközelliklerini saptayarak farmakolojikkullanım için önermişlerdir. Salisilik asit, Joseph Lister (1827-1912) tarafından 1867’den beri yaygınşekilde kullanılan “karbolik asit”e (fenol) göre daha az zehirli ve aşındırıcı etkideydi. Belirli birkesinlikle, antisepsinin ilk olarak salisilik asitin kullanıma girmesinden sonra yürürlüğe girdiği önesürülebilir.Salisilikasit1877-1878Osmanlı-RusSavaşı’ndaantiseptikmaddeolarakaskerîhastanelerdekullanılmıştır. Salisilik asitin sodyum tuzu, ateş düşürücü ve eklem romatizması ilacı olarak da etkiliolmaktaydı.Veterinerlikteisedomuzlardakiyılancıkhastalığıilemücadeledebaşarılısonuçlaralınmıştı.Gıda maddelerinin konservelenmesinde de yaygın bir kullanım alanı bulmuşsa da günümüzde ticarîyiyeceklerinkonservelenmesindeartıkkullanımınaizinverilmemektedir.142

Ancaksalisilikasitveonuntuzlarımidedegüçlütahribatlaryapıyordu.GençkimyacıFelixHoffmann(1868-1946), Almanya’nın Leverkusen kentinde kimyacı Friedrich Bayer (1825-1880) tarafındankurulmuşbulunan“BayerBoyaveİlaçFabrikası”nda,babasınınromatizmahastalığıiçin,salisilikasitindaha uygun bir türevini bulmaya çalışıyordu ve 1897 Ekim’inde onu asetillemeyi önerdi. Bu türevin(asetil salisilikasityadaasetil salisilat) etkinliğini sınamak içingeniş çaplıhayvandenemeleriyaptı.Sonunda asetil salisilik asitin romatizma ile birlikte baş ağrısı, diş ağrısı ve sinirsel ağrılarda etkiliolduğuveateşdüşürücüveiltihapönleyicietkileribulunduğugörüldü.EldeedilenbileşiğinAlmancaadı“acetyllierteSpirsaeure”[asetillenmişkeçisakalı(bitkisi)asiti]idi.Şubat1899’daasetilsalisilikasitinsodyumtuzuşeklindekiyeniilaç,“Aspirin”adıaltındaticaretesunulduveogünbugünkullanılmaktadır.Burada “a”, asetil’den; “spir”, spiraea’dan (“Spiraea” türü bitkilerde bulunduğu için) gelmektedir;sondaki“-in”iseilaçlardakullanılansonektir.1431899’daBayerfirması,aspirinipiyasayasürmüş,1900yılında suda çözünen aspirini geliştirmiş, 1915’te aspirin reçetesiz satılmaya başlanmıştır. Aspirin,başlangıçta toz ilaç şeklindeydi. 1915 yılında tabletleri piyasaya çıkarıldı. İngiliz farmakolog JohnR.Vane (doğ. 1927), aspirinin temel etki mekanizmasını keşfinden ötürü 1982 yılı Nobel tıp ödülünükazanmıştır.144Aspirin,farmasötikkimyanınbugünedekenkalımlıbaşarısınınkanıtıdır.İspanyolfilozofJ.OrtegayGasset(1883-1955),20.yüzyılı“Aspirinçağı”diyenitelemiştir.3

Daha sonra aspirinebenzer çok sayıda ilaç [non-steroidal anti-enflamatuar (NSAID)]geliştirilmiştir.Günümüzdeaspirininkanı inceltici,kalpkrizlerinive inmeyi (felç)önleyici,hattâsonzamanlardakimikanser türlerini ve Alzheimer riskini azaltıcı etkileri bulunduğu anlaşılmış olup, aspirini, vitamin veantioksidanmaddelergibiperiyodikolarakdışarıdanalınmasıgerekenmikro-besinlersınıfınasokmanındoğruolacağıdüşünülmektedir.

19. yüzyıl sömürge savaşları, ateş düşürücü alkaloit olan kininin çok fazla miktarda tüketiminiberaberindegetirdi.Doğalkinin,kınakınaağacıkabuklarındaneldeediliyorduveuygunfiyatlasınırsızbir sunuma sahip değildi. Bu durumda, ateş düşürücü etkin bir maddeyi sentetik yolla ve ucuz fiyatasentezlemegörevi,sentezkimyasınadüşüyordu.Jena’daprofesörolanLudwigKnorr(1859-1921),asetikasitesteri ile fenilhidrazindenbir türevürettiğinde, ilkbaştaonunkininleaynımolekülyapısınasahipolduğu sanıldı. Gerçekte ise bir pirazolon türevi ele geçmişti ve bu madde belirli bir ölçüde ateşdüşürücüetkiyesahipti.Erlangen’lifarmakologW.Filehne’ninuyarısıüzerinemoleküleikincibirmetilgrububağlandıveböylelikle1880’liyıllarınbaşında,bugünküHoechstfirmasınınçekirdeğinioluşturan“Meister,LuciusveBrüning”boyafabrikasıtarafından“Antipyrin”adıaltındaticaretesunulanilkfarmaürünüüretildi.Tümüylesentetikilaçüretimiyolundakiikincibaşarı,özündebireczacınıntemelsiz,baştansavma ve dikkatsiz çalışmalarının bir eseri olmuştur. Literatürde, naftalinin ateş düşürücü etkiye sahipolduğuyönündekanıtlanmamışbirumutvardı.Köpeklerde“gençlikhastalığı”diyeanılanhastalığamaruz

bir köpek, böyle bir ilaçla muamele edildiğinde ateşi düştü. Ancak verilen ilaç yeniden kontroledildiğinde,eczacınındikkatsizliksonucunaftalindeğildeasetanilidverdiğianlaşıldıvebumadde1877yılındaKalle&Co.tarafından“Antifebrin”adıaltındapazarasürüldü.Ancakbumadde,istenmeyenyanetkilerdentümüyle ırakdeğildi.Bayerfirmasıbüyükbir rastlantı ilekendifarmakolojikaraştırmalarınakoyuldu.Boya fabrikasyonunun tümyanürünleriyarargetiriciürünlerhalinedönüştürülemiyorvehattâsatılamıyordu.Elberfelderfabrikasahasında,birşekildeyararlanılamayan30tonp-nitrofenoldolufıçılarbirikmiştivebunlar1886’danberiüretilen“BenzoaurinG”boyarmaddesindenartakalanbiryanüründü.CarlDuisberg’in(1861-1935)görevlendirmesiüzerineO.Hinsberg,bumaddeyiasetillemişvegerçektende beklediği üzere asetfenitidin elde etmiştir. Bayer’in boya fabrikalarından Elberfelder işletmesininkimyacıları bu madde ile gönüllü olarak kendi üzerlerinde ilaç denemeleri yapmış ve bunu klinikdenemeler izlemiştir.1888yılındaBayer,“Phenacetin”adı altındakipreparatı ticarete sürmüştür.Yenibulunan preparat, 1889-1892 arasında tüm dünyayı sarsan büyük grip salgınında kullanılmıştır. 1888yılında Bayer, ikinci bir ilaç olarak uyku ilacı “Sulfonal”ı piyasaya sürmüş, bir yıl sonra bunu, dahaiyileştirilmiş“Tronal” haline dönüştürmüş ve 1904 yılında da en etkilisi ve en iyisi olduğu düşünülen“Veronal”a geçmiştir. Bu ad, William Shakespeare’in (1564-1616) Romeo ve Juliet adlı eserindeJuliet’in uyku ilacı içmesi ve ardından her iki sevgilinin de ölmesi şeklinde gelişen acıklı olaylarıngeçtiği Verona kentinden gelmektedir. 1884 yılında ishale karşı tannik asit içerikli “Tannigen”geliştirilmiş;1896’daBayer,arteriosklerozakarşıdamardüzenleyiciolarak“Iodohydrin”igeliştirmiştir.Bunun üretilmesi için gerekli olan iyot, her şeyden önce koyun tiroid bezinden sağlanıyordu.“Antipyrin”densonraHoechst’teantipirinmolekülünetıpkıdoğadagüçlünarkotikalkaloitlerdeiçerildiğigibibirmetilaminogrubununsokulmasıyla“Pyramidon”geliştirildi.Başkaçeşitlemelerle“Pyramidon”molekülünü, suda çözünebilir ve böylelikle aynı zamanda enjekte edilebilir hale getirmenin yollarıdenendive“Melubrin”eulaşıldı.Buad,firmanınkurucularıolanMeister,LuciusveBrüning’inadlarınınbaşharflerindenvesondailaçlarailişkin“–in”ekindenoluşturulmuştu.3

20. yüzyılın ilk on yılında kimya-ilaç sanayisinin tüm büyük firmaları, kendi kemoterapi araştırmaenstitülerinikurmuşlardır.Bukonudadiğerbaşarılar,uykuhastalığınakarşı“Germanin”(1923),sıtmayakarşı“Plasmochin”(1924)ve“Atebrin”(1932)olmuştur.Geriyebakıldığındabugün,boyarmaddelerletedavideetkiliürünlerarasındaki iç içeyakın ilişkikolaycagörülebilir.1870’live1880’liyıllardabuyeni türdeki katran boyarmaddeleri ile yalnızca boyamacılar değil biyolog ve hekimler deilgileniyorlardı; doğal olarak onlar ipek, yün ya da pamuk gibi elyaf dokularını değil, canlı ya da ölübedensel dokuları bunlarla boyayıp mikroskop altında gözlemleyerek yaşamın ya da hastalıklarıngizlerinedahaiyiinmeyeçalışıyorlardı.BuçerçevedeFrankfurtÜniversitesi’ndepatologolanProfesörCarlWeigert(1845-1904),1875yılındadokulardaki“coccus”türübakterilerimetilviyoleileboyamaksuretiylemikroskopikgözlemyönteminiortayakoymuştur.Çağdaşlarıtarafındansansasyonelbulunanenbüyükbaşarılardanbiri,bakteriyolojininbabalarındanbiriolanHeinrichHermannRobertKoch(1843-1910)tarafından1882yılındatüberkülozetkenininböylebiryollagörünürkılınmasıidi.142

Mikroorganizmaların çok sayıda bulaşıcı hastalığın nedeni olduğu bilgisi ile, bulaşmadan kaçınmaolanaklarıdaeldeedildi.Hastalıkoluşturucularındokuyagirişineengelolunmalıydı.Bu ise,antiseptikişlemlerlemikroorganizmaların dokuüzerindeöldürülmesi ve aseptik önlemlerle yarayla temas edecekmalzemeleri önceden mikropsuz (steril) kılmakla sağlandı. En erken araştırma yönelimlerinden biri,dokuyaazzararvericiyadaozamanadekbilineniyot,iyodoform,fenolveklorlukireçgibimaddelerdendaha yeğin etkili yeni dezenfeksiyon araçlarının geliştirilmesi idi. İlk olarak 1822’de elde edileniyodoform,antiseptikolarak1872’dekullanımagirmiştir.142

CarlWeigert, her bir boyarmaddenin hastalık oluşturucumikroorganizmayı boyayıp beden dokusunuboyamadığını gözlemledi. Bu deneysel bulgu, Berlin’de Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü’nde yıllar boyu

RobertKochilebirlikteçalışanPaulEhrlich’i(1854-1915),hastalıkoluşturucuyuuygunbirboyarmaddeile seçimli olarak boyamak suretiyle onu zararsız kılmak düşüncesine getirdi. Ehrlich’in doktora tezi,“Histolojik Boyamanın Kuram ve Uygulamasına Katkılar” (1878) başlığını taşıyordu ve bir kimyasaltepkimeyle türetilen histolojik doku renklenmesi ile tekstil boyanmasını karşılaştırarak her iki olayıyorumluyordu. Böylece, seçimli bağlanma yoluyla boyarmaddenin kimyasal ilgisinden (İng. “affinity”)terapötiketkieldeedilmesikonusundabelirleyicibirdâhiyanedüşünceadımınavardı.Kandolaşımınınantisepsisi şeklindeki kemoterapinin temel düşüncesi doğru idi ve Ehrlich, işin peşini bırakmadı.Frankfurt’a deneysel tedavi enstitüsününyöneticisi olarak çağrılması üzerine, birlikte çalışanlarla dahagenişbircepheüzerindeçalışmalarıbaşlattı.BoyarmaddekimyacısıHeinrichCaro(1834-1910),1876yılında metilen mavisini keşfetmişti. Bu boya, mikroorganizmaların incelenmesinde kullanıldı. İtalyanbilimciler Giuseppe Guarnieri ve Angelo Celli, metilen mavisinin, sıtmaya yol açan organizmanınkanıtlanması için uygun bir ayıraç olarak kullanılabileceğini varsayarlarken, Ehrlich, 1891’demetilenmavisini, pratik olarak sıtma hastalarının tedavisi için uygulamaya koydu. Onun sezgisi, böyle birboyarmaddenin,insanbedeninezararvermedensıtmaparazitleriniöldürebileceğiyolundaydı.Dahaönce,çok sayıda boyarmaddenin kemoterapik etkisini sınamış, 1906’dan itibaren de atoxyl türevleriniçalışmaların odak noktasına koymuştu. Atoxyl, 1863’ten beri bilinen bir arsenik bileşiği idi ve onuntripanosomaya karşı, özellikle de uyku hastalığı etkenine karşı etkinliği, İngiliz araştırmacılarcabilinmekteydi.142Metilenmavisi, kristal viyole ve safran boyası gibi bazik (katyonik) boyarmaddelerpozitifyüklü iyongruplarına sahipolduklarındannegatifyüklübakterilerebağlanırlar;Bengalkırmızısıgibi asidik (anyonik) boyarmaddeler ise negatif yüklü gruplar taşıdıklarından pozitif yüklü hücreyapılarına bağlanırlar. 1884 yılında Hollandalı hekim Hans Christian Joachim Gram (1853-1938),bakterileri boyanmaözelliklerine göre “grampozitif” ve “gramnegatif” olarak iki ana gruba ayırmıştı(“Gram boyama”). Kemoterapinin (kimyasal tedavi) kurucusu olan ve Frankfurt’taki enstitüdearaştırmalar yapan Paul Ehrlich, organik boyaların kimi organik hücrelerce soğurulup diğerlerincesoğurulmadığından hareketle, parazitsel bir mikroorganizma tarafından alınıp asıl beden tarafındanalınmayan toksik bileşiklerin yapılabileceğini önermiştir. Bu yolla zararlı mikroorganizmalaröldürülebilecekti.Ehrlich,JaponasistanıSahachiroHata’nın(1872-1938)dayeraldığıçalışmagrubuylasentezlediği605farklıkimyasalbileşiği,tekertekervetükenmezbirsabırladeneyhayvanlarındatestetti.Ehrlich, 1908 yılında Nobel tıp ödülünü kazandı. 1910 yılında test edilen 606’ncı maddenin, baştafrenginin (sifilis) etkeni olan spiroketa’ya (kıvrımkılsı) karşı olmak üzere, verem ve benzerienfeksiyonlara karşı da özgül bir ilaç olduğunu saptayarak “Preparat 606”yı (Arsphenamine →Salvarsan), ardından da test edilen 909’uncu bileşik olarak “Preparat 909”u (→ Neosalvarsan)geliştirdi. Alman boya sanayisinin kimyacıları daha sonra sıtma parazitine karşı zehirleme etkisi olan“Pamaquine” (1926) ve “Mepacrine”i (1930) hazırladılar, ardından Gerhard Johannes Paul Domagk(1895-1964)vearkadaşları1935’de,ilksülfonamitilacıolarakkırmızırenklibirboyaolan“Prontosilrubrum”uürettiler.1936’dasülfonamit ilaçlarınınklinikanti-streptokoketkisiniraporedenDomagk’ın,“Prontosil”iletedaviettiğiilkhastalarındanbiri,ciddîbirstreptokoksalenfeksiyonauğrayankendikızıolmuştur. Kimya araştırmasının daha sonraki boyutunda büyük oranda tıp alanına yönelinmiş olupvitaminler, hormonlar, canlı organizmalar tarafından üretilen “Penisilin” gibi doğal antibiyotikler vedoğaloluşumlubiyolojik aktifbileşiklerin sentezlerigerçekleştirilmiştir.8, 145Kitlesel üretimleri 1950-1960’lardagerçekleştirilenantibiyotiklerinbellibaşlılarınınkeşif tarihlerişöyledir:Penicillin (1929),Streptomycin(1944),Cephalosphorin(1948),Erythromycin(1952),Tetracycline(1953),Anthramycin(1963).

BirinciDünyaSavaşı’ndansonrafrengininköküBatıAvrupaülkelerindehemenhemenkurutuldu.Yinede preparata karşı, örneğin onun içerdiği arseniğin çok zehirli olduğu yolunda çok sayıda itirazlaryükseldi.Gerçekten de enjeksiyondan sonra kimi zaman zehirlenme ve ölüm olayları da gözleniyordu.

İtirazlar yalnızca nesnel boyutta değildi. Örneğin, “Hıristiyan Ev Dostları Gazetesi”nin başyazarı,frenginin“Tanrı’nınbircezasıolduğuve(onuilaçlatedavietmeyeyeltenerek)günahakapıaçılmamasıgerektiğini”yazdı.Ondanyüzyılkadaröncede,“KölnGazetesi”,“insanların,Tanrı’nınevrenplanınamüdahalesi”olacağıgerekçesiylegecelerihavagazıileaydınlatmayasövgüleryağdırmıştı.BirinciDünyaSavaşı’nınbaşlaması,“Salvarsan”üzerindetartışmayarattı;PrusyaSenatosu’ndabirsoruşturmayabileyol açtı. Bu tartışmalar savaştan sonra bir kez daha alevlendiyse de kemoterapinin zafere ulaşmasıfrenlenemedi.142

Kemoterapininbaşkabirkilometre taşı,uykuhastalığının tedavisindekullanılabilecek ilaçla ilgiliydi.Ehrlich1904yılında, uykuhastalığı tedavisinde etkili olabilecekkırmızı bir boya (“benzoporporine”)keşfetti;amabuboyasudaçözünmediğindenetkilibirşekildeuygulanamıyordu.BaşvurusuüzerineBayerfirması kimyacıları, bu boyanın suda çözünür bir türevini sentezlediler ve bileşiğe, sıtmadan sorumluparazitin(“Trypanosoma”)adındanhareketle“Trypanred”adınıverdiler.BöyleceEhrlich,tripanosomalenfeksiyonları,azoboyalarlabaşarılıbirşekildetedavietti.Benzeryollarlahazırlananbaşkabirpreparatolarak “Bayer 205” preparatının uyku hastalığına karşı etkinliği, daha Birinci Dünya Savaşı’nınortalarında biliniyordu. Altı yıl boyu geliştirme ve sınama çalışmalarından sonra bu ilaç 1923’te“Germanin” adı altında kullanıma sunuldu. Bu ilaç özellikle tropik bölgelerde yaşayanlara hitapediyordu.BulucularıolankimyacıRichardKothe,OskarDressel(1865-1941)vehekimWilhelmRoehl,haklıolarakinsanlığabüyükhizmetleriolankişilerarasındasayılmaktadır.“Salvarsan”,“Germanin”vepekçokbaşkakemoterapikmadde,kimyacılaraçısındankarmaşıkbileşiklerolarakgörülürlerveonlarınsentezigüçolupacemiişideğildir.14220.yüzyılbaşlarındahekimveeczacılar,ancakbirdizietkinilacasahiptiler:Anestezi için“güldürücügaz”(nitrözoksit /diazotmonoksit /azotprotoksit /azotoksidül /N2O),etervekloroform;ağrıdindiriciolarakopium(afyon)vemorfin;kalpyetmezliği içinyüksükotu(“Digitalis purpurea“); sıtma için kinin; ayrıca da aspirin.146 ÜnlüAlman ilaç firmasıMerck’i kuranailenin üyelerinden Georg FranzMerck (1825-1873), kardeşleri KarlMerck ve KarlWilhelmMerck(1823-1885)ilebirlikte,babalarıHeinrichEmanuelMerck’in(1794-1855)ölümündensonra“E.Merck”adıverilenkimya fabrikasınınyönetiminegeçmişve1848yılında fabrikanın“LiebigLaboratuvarı”nda“papaverin” keşfedilmiştir. Merck fabrikası, Georg Franz’ın yönetiminde büyük atılımlar yapmış;“cocaine”, “aloine”, “podophyline”, “hyoscyamine”, “apomorphine”, “aconitine”, “sparteine”,“coffeine” vb. üretmiştir.63 1900 yılı dolayında astım için afyon, bebeklerin uyumasını sağlamak içiniçeriğinde afyonun yanı sıra yüzde 46 alkol bulunan şuruplar kullanımda idi. Amerikan Sivil Savaşı(1861-1865)sırasındamorfinserbestçekullanılmış,yaralıgazilerevlerinemorfinsetlerivehipodermikiğnelerlebirliktedönmüştür.Morfindenonkatdahaetkiliolaneroini (İng.“heroine”) icat edenAlmanBayer ilaç firması, 19. yüzyılın son aylarında gazetelere “mucize ağrı kesici” diye ilanlar vererekpiyasayasürmüş,bunuizleyenonyıllıkdönemdemorfininyerinealışkanlıkyapmayanbirikamemaddesiolarakkullanımdakalmıştır.Buürün, şiddetliöksürüklerdeçocukları tedaviamacıyladakullanılmıştır.Ancakbununyer altı dünyasınınkazanç aracı olarakyanlış tüketim sonucuuyuşturucubağımlılığınaveölümeyolaçtığıanlaşılıncatümdünyapiyasasındançekilmiştir.

1931yılındaİngiltere’deCatherineM.Grieve,AModernHerbaladlıbirkitapyazdı.Bukitaptayazar,1000 kadar İngiliz veAmerikan bitkisinin botanik özelliğini, ekimini, kimyasal ve tıbbî özellikleri iletarihselgeçmişinibildirdi.MargueriteMaury(1895-1968),ilkaromaterapiklinikleriniFransa,İngiltereveİsviçre’dekurduveTheSecretofLifeandYouth (YaşamınveGençliğinSırrı)adlıbirçalışmasını1964’teyayımladı.Uçucuyağlarınincelendiğibukitaptauçucuyağlarınyalnızciltbakımındadeğil,aynızamandastresvesinirrahatsızlıklarındadakullanıldığınıbildirdi.57

HekimAlfredKern(1850-1893)ileEdouardSandoz’un(1853-1928)kurduğu“Chemie-firmaKern&Sandoz”,organikboyarmaddeüretimiyapmaktaydı.Kernölünce“ChemischeFabrik vormalsSandoz”

adınıalankuruluşilaçyapımınayöneldi.ÖteyandanünlüilaçtröstlerindenCiba-Geigy,kurulubulunan“Ciba“ (< Alm. “Chemische Industrie Basel”: “Basel Kimya Sanayisi”) firması ile Johann RudolfGeigy-Merian (1830-1917) tarafından kurulan firmanın birleşmesi sonucu ortaya çıkan bir İsviçre ilaçşirketiolup,1996yılındaCiba-Geigy ileSandoz şirketleribirleşerekNovartis (<Lat. “Novae artes”:YeniSanatlar)adınıalmıştır.

AVRUPAGRAFİKSANATINDAECZACILIK

Grafiksanatınınçokçeşitliyönlerdeneczacılıkla ilişkisivardır.Bireczaneresmiyle,daha15.yüzyılşifalı bitkiler inkunabel’lerinde (matbaanın icadından 1500 yılına dek basılan ilk kitaplar)karşılaşılmaktadır. Strasbourg kentinde askerî cerrah olan Hieronymus Brunschwig’in (Brunschwick)(1430-1512)Das Buch der Wund Artzney. Handwirckung der Cirurgia (Cerrahlık Kitabı. CerrahlıkPratiği) (1497) adlı cerrahi kitabı, konusunda basılmış ilk ders kitabıdır ve kitapta, çok ustaca vebilinmeyenbir sanatçınınhazırlamışolduğuahşapoymagrafiklerde,eczaneveeczane laboratuvarıyeralmaktadır (ŞEKİL 51). 1534’te Augsburg’da yayımcı Alexander Weyssenhorn, bu eserin yeni birbaskısınıyayımlamışoluponunillüstratörüolanAugsburgluünlüsanatçınınoğluGençHansBurgkmair(1500-1559), eski resimleri taklitle yeniden yapmıştır. Bu eserdeki üç eczane betimi, sanatsal açıdanyüksekdüzeydediyenitelenmesedekimiaçılardanzamanıneczacılığıüzerineönemliizlertaşımaktadır(ŞEKİL 52). Bunu izleyen dönemde de eczane laboratuvarı, sanatçıların en sevdiği konular arasındakalmıştır. Bunlara tıp eserlerinde ve o zamanlar çok tutulmuş olan “aile reisi kitapları”nda (Alm.“Hausvaterliteratur”)darastlanmaktadır(ŞEKİL53).“Ailereisikitapları”,gündelikişlerinüstesindengelebilmesi için,birölçüdebeceriklivekendiailesiyleyakından ilgiliaile reislerinebu işlerianlatankitaplardı. Eczane resimlerine, hemen hemen tümü, önde gelen metal kazıcılar (hakkâklar) tarafındanhazırlanmışolanHollandailaçkitaplarınınkapaksayfalarındadasıkçarastlanmaktadır.Ancakozamanadek eczane laboratuvarları ilaç arayan hastalara kapalı kalmış ve oralara yalnızca hekimlergirebilmişlerken, 18. yüzyılda bu mekânlar yavaş yavaş bir satış mekânı haline değişime uğramıştır(ŞEKİL54).18.yüzyılınikinciyarısındaAlmancakonuşanbölgelerde,ozamanadekhemenhemenkareşeklindeolanreçetehazırlamatezgâhı,uzunsatıştezgâhıhalinedeğişmiş;19.yüzyıldaisegünümüzdekişeklinialmayabaşlamıştır.50,147,148

ŞEKİL51.Eczanelaboratuvarı:HieronymusBrunschwig’in1497yılındaStrasbourg’dabasılanDasBuchderWundArtzney.HandwirckungderCirurgia(CerrahlıkKitabı.CerrahlıkPratiği)adlıeserinden.5

ŞEKİL52.Resimde,birmerheminhazırlanmasıkonuedilmektedir.Eczacınındenetimialtındakalfa,incetozhalinedövülmüşeczalarıvesıvıdomuzyağınıüçayaklıbirçukurtavaiçindeateşüzerindekarıştırmaktadır.Ocağınüzerindebaşkacatavavekepçeler,

duvardapencereninaltındakanalma(hacamat)çanakçıkları,ayrıcaçömleklergörülmektedir.Ocağınönündekiçömleğinüzerindeetiketyeralmaktadır(GençHansBurgkmair’ınçizimi).147

ŞEKİL53.BarokçağındaAlmaneczanesi:“Ailereisikitapları”diyeadlandırılankitaplar,eczacılıktarihiileilgilikonularıdaiçermektedir.Kapsamlıbireczabilgisi,ilkin1682’de,dahasonrada1694’deNürnberg’debasılmışolan1000sayfayıaşkınçokkapsamlıbireserniteliğindeolan,JohannChristophThiemetarafındankalemealınanHaus-,Feld-,Artzney-,Koch-,Kunst-undWunder-Buch(Ev,Tarım,İlaç,Pişirme,SanatveSihirKitabı)adlıeserdir.Herikibaskıdadabakırüzerioymatekniğindeözdeş

resimleryeralmaktadır.Resimdetavandaasılıhalde,kurutulmuştimsahiskeletigörülmektedir.Kimigrafiklerdeeczanesüsüolarakbununyanısıratesterebalığıiskeletideyeralır.50

ŞEKİL54.Rokokodönemieczanesindereçetehazırlamamasasındahekimveeczacıilebirlikteilaçhazırlamaktaolançıraklar;arkaplandaşifalıbitkibahçesigörülmektedir

(C.Couville’inyağlıboyatablosu,1751).37

Eczaneveeczacı,meslekleribetimleyenresimlikitaplardadayeralmıştır.Çeşitlimeslekleri tanıtan,ilkbaskısı1568’deyayımlananvekısacaStände...olarakbilinenStändeundHandwerker(EygentlicheBeschreibung aller Stände auff Erden...) (Meslekler ve Zanaatkârlar Kitabı) adlı ilk büyük kitapdizisinde,Nürnberg’liünlügrafikçiJostAmman’ın(1539-1591)resimleriyeralmaktadır.Bunun1574’deyapılanikincibaskısındayeralanresimlerdenbiri,ŞEKİL55’tegörülmektedir.Buradaeczacı,taşınabilirbirocakta(maltız)şuruphazırlamaktadır.Arkadakirafta, ilaçhazırlamaişindegerekliolabilecekşekerkelleleri(konileri)görülmektedirkişeker,yakıngeçmişedekticarîolarakbubiçimdepazarlanmaktaydı.Şurupçanağıbirmakarayaasılıolup fazlabirgüçharcamadankaldırılıp indirilebilmektedir.Sağöndeyakacak kömür, kömür maşası ve körük görülmektedir. Pencere kenarında dikine dayalı halde birşekerleme kutusu bulunmaktadır. Ayrıca çeşitli toprak çanaklar, kutular ve cam kaplar da vardır. Bukaplarınağızlarıparşömenyadadomuzmesanesi(idrartorbası)ilekapatılmıştır.Buradadikkatiçekennokta,eczacının,birilaçsatıcısıolmaktançok,ilaçhazırlayıcısıolaraksergilenmesidir.50

ŞEKİL55.Eczanevelaboratuvarı[JostAmman,StändeundHandwerker(EygentlicheBeschreibungallerStändeauffErden...),Nürnberg,1574].50

Oldukça geç bir dönemde ise Jan Luyken (1649-1712) ve Christoph Weigel’in (1651-1725) bakırkazıma resimlerle süsledikleri, tümmeslekleri tanıtıcı başkaca kitaplar ortaya çıkmıştır.Hemenhemenher eczacı, kendimesleğiyle ilgili bir kazıma resim kalıbına sahip olmak istediğinden, böyle resimlerpiyasadaçokpahalıyamüşteribuluyordu.

Eczacıveeczaneresimlerineöyküveşiirkitaplarındadarastlanmaktadır.1842yılındaDüsseldorf’lugrafiksanatçısıJohannBaptistSonderland(1805-1878),FriedrichRückert’in(1788-1866)çokuzunbirşiirini resimlemiştir (ŞEKİL56).Bu resimdesevimlibir eczacı,birbahçeyeyavaşça sokularakçeşitlidertlere deva olacak şifalı bitkileri aramaktadır. Kenarlarda yer alan dal kıvrımlarının arasında gut(damla,nikris)hastalığı,mideağrısı,midebulantısı,kulakçınlaması,öksürükyadanezledenmustaripçeşitli hastalar resmedilmiştir.Arka planda silik çizgilerle şematik olarak, içine her derde deva şifalıbitkininkonacağıbüyükbirilaçşişesisiluetiyeralmaktadır.Resminaltkısmındaise,üzerindeilaçadlarıyazılı olan çömlekler ve seramik kavanozlar görülmektedir.Bunlar afyon ruhu (“laudanum”), hintyağı,kusturucu ilaç (potasyum antimonil tartarat bileşimli), esmer merhem ve uyuz merhemi gibi etkiliilaçlardır.Ağaçtan, reçete formülüsayfalarışeklindedüşmüşyapraklar,sağasoladağılmışhaldeyerdegörülmektedir. Başka bir eczane resmi, bu dönemin bir hayvan masalı (kıssa, fabl) kitabında da yeralmaktadır (ŞEKİL 57). Gouda’lı kitap basımcısı Gerard Leeu (15. yüzyıl), Ezop (Aisopos)masallarındanyola çıkarak ilk kez1480’deyayımlananve1500yılındanöncebirkaçkezdahabasımıyapılan Dyalogus creatororum moralisatus (Yaratıklar Üzerine Ahlâkî Diyalog) adlı eseri ortayaçıkarmıştır.Bumasalderlemesinde leylek ile eczacınınküçükbirmasalıdayer almaktadır.Bunagöreleylek leş, ölü fare, karakurbağa ve yılanla beslendiğinden leylek eti insan beslenmesi için uygunsayılmaz. Eczacı, bir leylek yakalar ve eczanesine getirir. Leyleğe orada şifalı bitkiler koklatır vebunlarlaleyleğinbedeniniarındırmayıveonuetiyenebilirbirhayvanhalinedönüştürmeyiumar.Leylekbu zorunlu ikametten hoşlanmaz; oradan kaçar ve bir daha leş yememeye karar vererek yaşamına sonvermek ister. Bu kıssadaki hisse şudur: “Kim domuz gibi çamurlar içinde yaşarsa, orada yaşamınısürdürmelidir;bunundışındakieniyiçabalarbileonuyolundandöndüremez”.BumasalsonolarakJanvanHoogstraten’in(1662-1756)1731tarihlibirkitabındayeralmıştır.Buradakiresim,okitaptakibakırkazımaresimdenalıntılanmıştır.50

ŞEKİL56.FriedrichRückert’in“Eczacı”adlışiiriiçinJohannBaptistSonderlandtarafındanyapılangravür(1842).50

ŞEKİL57.“LeylekveEczacıMasalı”(JanvanHoogstraten’in1731tarihlibirkitabından).50

Barok dönemi eczanelerinde ilaçlar üç kategoriye ayrılıyordu: “Galenica” (galenik preparatlar),“Chymica”(kimyasalpreparatlar)ve“Preciosa”(endervedeğerliilaçlar).Barokdönemindeçoksayıda“ruhsal tedavi eczanesi” resmi ortaya çıkmıştır.Bunlar simgesel olarakHıristiyanlık inancının avutucuilaçlarınıiçermekteydi.19.yüzyıldaçocuklariçineczanekonuluresimlikitaplardaortayaçıkmıştır.Sonolarak eczaneler, karikatürler halinde de sıkça işlenmiş ve 19. yüzyılda sanatsal açıdan en yüksekdüzeyine erişmiştir. Hieronymus Brunschwig tarafından çok başarılı bir şekilde hazırlanan ve 1512yılındaStrasbourg’dabasılanDestillierbuchüberdiezusammengethaneDing(Latincebasımı:Liberdearte distillandi de compositis ya da Großes Destillierbuch) (Damıtma Kitabı) adlı kitap, kimyakonusundabasılmışkitaplarınilklerindenbirivekimyaaletiresimleriniiçerenilkkitaptır.Bunüshada,çoğu bitki, hayvan, damıtma aygıtı vb. olmak üzere eczacılıkla ilgili, kenar süslemeli 298 adet ahşapoymaresimyeralmaktadır.Bueser,hernekadar16.yüzyıladekdamıtma(destilasyon)işlemibiliniyorvekullanılıyorduysadadamıtmaişleminiaçıklayanilkbüyükeserlerdenbiri,aynızamandabitkilerinveonların uçucu yağlarının kimyasını betimleyen en eski eserdir. Eserde yer alan resimler çok gerçekçideğilsedeBrunschwigbununönemliolmadığınıveresmin,okuyucunungözleriiçinbirziyafetanlamınageldiğini,okumayazmabilmeyenleredeyardımcıolduğunuönesürmüştür.Buradakiresimler,dahaönceyayımlanmışLegrantherbierenFrancoys (FransızcaŞifalıBitkilerKitabı; başkabir adıArbolayre)gibiçeşitlişifalıbitkikitaplarındanveDerGartderGesundheityadaHortussanitatis(SağlıkBahçesi)gibi eserlerin korsan baskılarından alıntılanmıştır. Le grant herbier, tarihi belirsiz, derleyicisibilinmeyenanonimbireserolupbundakiresimlerinbirbölümü,dahaönceDerGartderGesundheitiçinhazırlanmışolanlarolupbirkısmıda,başkabirerkendönemşifalıbitkilerkitabıolanCircainstans’tanalınmadır.Bueserinyayımlanmasının ardındanbüyükmalikanelerinbirerodası, öncelikle tıbbî amaçlıbitki preparatlarının hazırlandığı bir imbik atölyesine dönüştürülmeye çalışılmıştır. Başka bir damıtmakitabı,WalterHermannRyff’in (1500-1548) ölümünden sonra yayımlananNew grossDestillierbuch...(YeniBüyükDamıtmaKitabı...) (Frankfurt/M, 1545) adlı kitabıdır. Tiryak, Eskiçağ’ın tıbbîmaddeleri(“materiamedica”) arasındaBatı’da en önem verileni idi. Bu ünlümacunun hazırlanma ilkesi, Romaİmparatoru Neron’un özel hekimi Andromakhos’a dek geri uzanır ve Galenos’un tıbbî metinleriaracılığıyla kaybolmadan günümüze erişmiştir. Tiryak hazırlanmadan önce (ŞEKİL 58), onunbileşenlerindenherbiri,hekimler tarafındansınandıktansonra,ancakeczacı tarafından(resimdesolda)karıştırılırdı. Masanın köşelerindeki flamalar, simgesel nesnelerdir. Bunlar Venedik aslanlarınıgöstermekte ve yüzyıllar boyu süregelerek 18. yüzyıl sonunda en çok değer verilen ve evrensel ilaç

niteliğinikazananVenediktiryakınınününüvurgulamaktadır.49,50

ŞEKİL58.Tiryakınhazırlanmasıveizleyicilerönündesınanması(ahşapoymaresim;H.Brunschwig,Destillierbuch...,Strasbourg,1531).50

Yazarının Johannes von Cuba olduğu söylenen ve ilk baskısı Peter Schöffer tarafından 1485’teStrasbourg’da yapılan Der Gart der Gesundheit (Sağlık Bahçesi) adlı eser, 15. yüzyılın tüm tıbbîbilgileriniiçermektevepekçokkaynaktanyapılmışbirderlemeolduğudüşünülmektedir.YunancayadaLatince değil de halk dili Almancası (güç anlaşılır Bavyera lehçesi) ile yazılmış olupAvrupa’nın ilkşifalıbitkilerkitabıdır.65tanesibueseriçinoldukçabaşarıylaveözelolarakyorumlanmışbitkitürlerineilişkinolanvediğerleridedahaeskikaynaklardankopyalanan,379adetahşapoymaresimiçermektedir.İçinde bitkiler,mineraller, hayvanlar, üroskopi gibi konulara yönelik bölümler vardır. Eserde, bitümlükömür maddesinde şu bilgiler verilmektedir: “Enax adlı bir üstad, Taşlar Kitabı’nda, onun,bakirelerden tüm cinleri ve melankoliyi uzaklaştırma gücüne sahip değerli bir taş olduğunusöylemektedir”.49

WilliamTurner(ölm.1568),Thesauruspauperum(YoksullarınHazinesi)adlışifalıbitkilerkitabında,neEskiYunanlılarınnedeRomalılarındilegetirmedikleribitkilerideekleyerek,İngiltere’yeözgü200’ünüzerindedoğalbitkitürünübetimlemiştir.

ŞEKİL59’da,PierrePomet’ninfarmakognozielkitabındanresimleryeralmaktadır.Paris’lievilaçlarıtüccarı Pierre Pomet, 1694 yılında, resimli ilk farmakognozi elkitabını yayımlamıştır ve bu kitap,tarihçiler için çok değerli bir kaynaktır. Buradaki resimler, eserin 1717 yılında Der aufrichtigeMaterialist und Specerey-Händler (Dürüst Malzeme ve Baharat Tüccarı) adı altında Leipzig’deyayımlananAlmancanüshasından alınmaolup “Mekkepelesengi” ilemiskkedisini konu edinmektedir.Pierre Pomet’nin sözü edilen eserinin kütüphanelerdeki nüshaları incelendiğinde, nüshalardaki aşırıyıpranmalardan, bu esere yoğun olarak başvurulduğu anlaşılabilmektedir. “Mekke pelesengi” ya da“Yahudi balsamı”, “Balsamodendron opobalsamum“ ağaççıklarının salgısı olup dallarınınkaynatılmasıyla şurup türü sıvı halinde bir reçine olarak elde edilirdi. Başka bir ünlü balsam,Kızıldeniz’inherikiyanındakiülkelerdeyayılımgösteren“Gileadbalsamı”(“Populusgileadensis”)idi.DağlıkbiryöreolanGilead,Şeria’nındoğusundakieskiFilistintopraklarınınadıdır.Doğu’daterleticiveyara iyileştirici olarak çok değer verilen bir ilaç idi (“Gilead merhemi”). Bu balsamlar pahalıolduğundan, bu ağaççıkların yetiştirildiği bahçelerin Yeniçeriler tarafından koruma altına alındığıdüşünülmektedir (resimde silahlı bir Yeniçeri ve içine peleseng toplanan şişeler görülmektedir). Bu

balsam hanedan kadınlarının kozmetiği olarak kullanılıyordu.Gilead balsamının SabaMelikesi BelkıstarafındanKralSüleyman’aarmağanolarak sunulduğu söylenir. İncil’de, ayrıcaTheophrastos,GalenosveDioskorides’ineserlerindedeondansözedilmiştir.RomaçağındaünlüyazarYaşlıPlinius,onunçokpahalı birmaddeolduğunuve ağaççıklarının ilkolarakVespasianus’ungeneralleri tarafındanRoma’yagetirildiğinibelirtmiştir.149Romalı tıpderleyicisiCelsus, “Balsamodendron opobalsamum“u yaralarıntemizlenmesinde yara soyucu, iltihap kurutucu ve yumuşatıcı olarak; yara üzerine konan lapalarıniçeriğinde; nevralji tedavisinde ağrı kesici olarak; bir göz merheminde ve idrar söktürücü olarakkullanımını önermiştir. Balsam, Eskiçağ’ın en ünlü antidotu olan “mithridatum”un, Celsus’un ilettiğişeklinin 37 bileşeninden biriydi. Böyle pahalı balsam ve kokulu yağlar vaftizde, bedeni ve kutsalemanetleri yağlamada, kutsal mekânları kokulandırmada ve dinsel mekânlardaki kandillerde dekullanılmaktaydı.50Afrika’da,özellikledeHabeşistan’da,Mısır’da,Sudan’dayaşayanzibetyadamiskkedisinin(“Viverracivetta” ya da “Zibethum”) cinsel ilişkiye girmek istediğinde salgıladığı bir salgıolanvehayvanınanüsündenmerhembenzerikatıbiratıkolaraktoplanancivet,zibetyadaTibetmiski,C17H30O bileşimli güzel koku maddesi olup Arapça’da köpük anlamına gelen “zebâd” sözcüğündengelir.İngilizce’de“civet”,Almanca’da“Zibet”,Fransızca’daise“civette”şeklindegeçer.İlkinyalnızcaAraplar tarafındankullanılmışveancak16.yüzyıldaAvrupa’yasevkedilmiştir.FransızeczacıNicolasLémery(1645-1715),onubaşağrısınakarşıilaçolarakönermiş,odönemlerinenpopülererkekparfümüolmuşvedöneminİtalyansoylularıonueldivenlerinesürerekkullanmışlardır.Dövülerek(çalkalanarak)eldeedilenbubalsambileşeni,afrodizyakolarakdakullanılmıştır.DoğuAsya’datütünükokulandırmakamber katkısı kullanılırken, 18. yüzyılda Paris’teki tütüncüler, tütüne civet katmışlardır.150 Zibet kedisiaynızamanda,kahveçekirdeğiniyediktensonradışkıolarakdünyanınenpahalıkahvesiniüretenkedidir!

ŞEKİL59.PierrePomet’ninbireserininDeraufrichtigeMaterialistundSpecerey-Händler(Leipzig,1717)başlıklıçevirisinden,Mekkepelesengivemiskkedisi.50

EczacıAlbertusSeba (1665-1736),Etzel’de (Ostfriesland)doğmuşveAmsterdam’daölmüştür.1698yılındaAmsterdam’daeczacılıksınavınıvermiş,dahasonraoradaHaarlemerCaddesi’ndekendi“AlmanEczanesi”ni açmıştır. Tutkulu bir şekilde hayvan kabukları, ilginç taşlar, içi doldurulmuş hayvanlar,egzotikdoğatarihineilişkinnesnelergibidoğalmalzemelerdenkoleksiyonyapmışveoluşturduğubüyükkoleksiyonunu,yenivedahabüyük ikincibirkoleksiyonyapabilmek için,o sıralarHollanda’yı ziyaretedenRusÇarıBüyük(Deli)Petro’ya(1672-1725)15binGulden’esatmıştır.69yaşınageldiğindeikinci

koleksiyonunu çok sayıda resimle birlikte yayımlamak üzere çalışmaya başlamış ve hazırladığı bukoleksiyonunubilimadamlarınınkullanımınaaçmıştır.ÜnlübilginLinnaeus,onunkoleksiyonunuziyaretedenlerden biri idi ve bu koleksiyonu çok değerli bulmaktaydı.50, 151 Yayımlamaya karar verdiğikoleksiyonununikicildiölümündenönce1734ve1735yıllarında,sonikicildiiseölümündensonra1758ve 1765 yıllarında yayımlanmıştır. İkinci koleksiyonu, 1752 yılında müzayedede satıldıktan sonradünyanındörtbiryanınadağılmıştır.

Nicolas de Larmessin’in (1638-1694) Costumes grotesque et les metiers (Fantezi Giysiler veMeslekler)adlıeserindenilginçbireczacıresmi,ŞEKİL60’tayeralmaktadır.

ŞEKİL60.Bireczacının“anatomisi”(N.Larmessin,bakırkazımaresim,1695).75

HEİDELBERG-ALMANECZACILIKMÜZESİ

Dünyanınünlüeczacılıkmüzelerindenbiri,Almanya’nınHeidelbergkentindekisaraydayeralmaktadır.Alman Eczacılık Müzesi 1937’de Münih’te kurulmuş ve 1938’de ziyarete açılmış, orada 1944 yılınakadarhalkaaçıkkalmış,İkinciDünyaSavaşı’ndabombardımanauğrayarakhemenhementümüyleyanıncaburadan kurtarılan koleksiyon örnekleri savaş sonrasında Bamberg’e taşınmış, ulaşıma uygun bir yerarandıktan sonra Heidelberg kenti seçilerek müze oraya taşınmıştır. Burada sergilenen kimi eşyalarlailgilibilgilerşöyleverilebilir:47,64

ECZAKAPLARI

İtalyanca “albarello” (çoğulu “albarelli”) terimi, olasılıkla Arapça “al-barniya” (ilaç kavanozu)teriminden türetilmiştir. Eczanelerde kullanılan silindir biçimli bu tür seramik kaplarda balsam, ilaç,reçel,kokulumerhemlervekurutulmuşşifalıbitkilerkorunurveağızkısmınaderiparçasıkapatılıpiplebağlanırdı.Bunlarseramikçamuruüzerinebeyazkalaysırlıvesır-üstüboyamalıdır.Turkuvaz,lacivertvesiyah renklerle süslü olabiliyordu. Seramik malzemelerde domates kırmızısı süslemenin Türk kökenliolduğubilinmektedir.Eczacıkavanozuolarakkullanılan“albarello”ların içbükeykavisliyanyüzeyleri,kolayca tutulmalarını sağlıyordu. Kap olarak “albarello”nun (ŞEKİL 61) yanı sıra ibrikler (çoğu kezşuruplariçin)(ŞEKİL62),fayans(ŞEKİL63)vecamkaplar(ŞEKİL64,ŞEKİL65,ŞEKİL66)(damıtıksularınkorunmasıiçin),çömlekler(ŞEKİL67)yadadeğişikşekillikullanışlıkaplarkullanılmıştır.

ŞEKİL61.Talavera’dan(İspanya)geniş“albarello”(1700’leryapımı):Buradakikap,üzerindeyazılıolduğuüzeretiryakiçermektedir.Pekçokbileşendenhazırlananbupreparat,yılanetiveafyondâhilçeşitlimaddelerinkarışımındanhazırlanmaktaolup

evrenselkullanımlı(herderdedeva)birilaçidi(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL62.Urbino’daki(İtalya)Fontana-atölyesindenfayansibrik(1565):Urbino,Rönesansİtalya’sınınfayansüretimmerkeziolup,oradakienünlüatölyelerdenbiri,ünlüustaOrazioFontana’nın(1510-1571)ailesineaitti.Resimdekiibrik,çok-renkli(polikrom)boyamailehazırlanmışolupboyamasıvesırı,16.yüzyılfayanssanatınınenustaürünlerindenbiriolaraknitelenebilir.Rulo

halindekiyazıdaeczanınadı,S(YROPUS)D(E)CORTI(CE)CITRI(LimonKabuğuŞurubu)şeklindegeçmektedir(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL63.Faenza’dan(İtalya)fayansşişe(16.yüzyılilkyarısı):Bukabınboyanması,beyazsırüzerinemavirenklegerçekleştirilmiştir.ÜzerindeA(QUA)D(E)PLANTAGINE(SinirotuSuyu)yazılıdır(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL64.Pössneck’teki(Almanya)“AşağıEczane”dencamşişe(18.yüzyılsonları):BucameczacışişesiüzerindekiyazıdaT(INCTU)R(A)BEZOARD(ICA)(BezoarTentürü)şeklindenitelenententür,çokamaçlıbirkullanımasahipolupbulantı,mideağrıları

veishalolaylarındasıkçakullanılanbireczaidi(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL65.Avrupa’nınbaşkahiçbirülkesindeeczacılarıncamkaplarıAlmanya’daolduğukadardeğişikrenklereboyalısüslemeleresahipdeğildi.Şekildekişişeninüzerinde,ünlühekimParacelsus’unMERCUR(IUS)VITAEdiyeadlandırdığı,antimontriklorürünsuyailavesiilehazırlananvegenelliklekusturucuolarakkullanılanpreparatınadıyeralmaktadır(AlmanEczacılıkMüzesi,

Heidelberg).47

ŞEKİL66.Buradakişişeninüzerinde,üzerindekırmızırenkteüçşeritbulunankocamantüylübeyazbirsarıktaşıyanbirMağripliresmiyeralmaktadır.ŞişeninüzerindeESS(ENTIA)CASTOR(EI)(kunduzhayasıesansı)yazısıokunmaktadır(AlmanEczacılık

Müzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL67.1875Parisyapımısilindirikeczacıçömlekleri:İlaçadları,sağdaikişifalıbitkiileçelenkşeklindeçevrilmiş,soldaisebirpelikanilebirflamingogörülmektedir.Sağdakikapta,DoğuHindistan’ınejderhaağacınınçoğukeztozhalinegetirilmişkırmızıreçinesiolan“EjderhaKanı”(SANGUİSDRAGON)içermektevebumaddekandindiricivedâhilîolarakdasalyaakmasınave

ishalekarşıkullanılırdı.Soldakikapisesafcivanındomuzyağınayedirilmesiilehazırlananve“Napolimerhemi”[ONG(UENTUM)NAPOLİTAN(UM)]diyeadlandırılangrirenkliünlücivamerhemininkabıolarakkullanılmaktadır.Bumerhem,uzunsüreboyuncafrengiyaralarınasürülerek,aynızamandadabitleriyoketmekamacıylakullanılmıştır(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

1708 yılında Johann Friedrich Böttger (1682-1719) tarafından beyaz porselenin Avrupa’dageliştirilmesi, kendi uygun özellikleri yoluyla eczaların korunması amacıyla kap yapımında fayansüretiminin yerine geçerek onu geriletmiştir. Urbino kenti, Rönesans İtalya’sının fayans üretim merkezioluporadakiatölyelerdenenünlülerindenbiri,çömlekçiFontanaailesineveaileninünlüustasıOrazioFontana’ya(1510-1571)aitti.18.yüzyılİspanya’sındaTalaverakenti,seramikeczakaplarınınanaüretimmerkeziolmuştur.

Bunlarındışında,eczalarınsaklanmasındaahşap,kalay(teneke),kurşun-kalayalaşımlı(ŞEKİL68)vegümüşkaplardakullanılmıştır.ErkenYeniçağ’daeczanelerdeçoğuzamanmerhemtürüilaçlarısaklamakiçin kalay-antimon alaşımından (İng. “pewter”, Alm. “Zinn”) yapılmış kaplar kullanılırdı. Bu alaşım,yemekveiçki takımlarınınyapımındayaygınolarakkullanılmışsadabilinentoksiketkisinedeniyle17.yüzyıldansonraeczanelerdekullanımıazalmıştır.47

ŞEKİL68.Kurşun-kalayalaşımlıeczakutuları(18.yüzyıl):KutulardanbirincisindeEXTR(ACTUM)QUAJAC(I),ikincisindeiseH(ER)B(A)CARD(UI)B(ENEDICTI)yazılarıyeralmaktaolupbirincisiguayak(peygamberağacı)odunuözütünü,ikincisiisekutsal

devedikeniözütünüiçermektedir(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ECZANETERAZİSİVETARTILAR

Terazinin en eski biçimi, iki kollu terazi olup İÖ 5000’lerde Mısır’da geliştirilmiştir. Buna ilişkinolarakgünümüzekadarkorunarakgelmişolanEskiMısırmezar resimlerive taş tartılarbulunmaktadır.Mezarlarda bulunan ve değerli metalleri tartmak için kullanılan terazilerden kimilerinin, 2 m kadaryükseklikteolduğuveduyarlığınınçokazolduğukaydedilmiştir.Kefeolarakilkinbezyadaderi,dahasonraları ise ahşap vemetal levha kullanılmıştır.Roma çağında iki kollu terazinin yanı sıra başka birterazitipiolarakeşitsizkolluteraziyadakantardakullanılmıştır.

Yeniçağ başlarında Vannoccio Biringuccio (1480-1538), Lazarus Ercker (~1530-1594) ve GeorgiusAgricola(1494-1555)tarafındanyürütülenmetalürjikdenemelerde,standartaletolarakanalitikterazilerkullanılmıştır. 16. ve 17. yüzyıllarda eczanelerde ilaç ve ecza tartımı için tercihen el kantarıkullanılmıştır. Geç dönemlerde ise oturaklı ve bir ahşap mahfaza içine yerleştirilmiş terazilerkullanılmayabaşlanmıştır.Mahfaza,ölçümolayındarüzgâr,tozveneminolumsuzetkisinidışladığından,ölçümkesinliğininartmasınısağlamıştır.

Terazininyanısıraeczacılariçintartılar(ağırlıklar)daönemtaşımaktaydı.İlkbaşlardadoğalölçülerkullanıldı.İS670’lerdeYunanistan’dailkağırlıkbirimleri(talent,mine,drachma,obolos,halbobolos,chalkus)kullanıldı.Romaİmparatorluğuağırlıkölçüsüolarak,pfund’u(poundyada libra=327,45g)tanıdı.Çeşitliağırlıkbirimlerininkarşılıklıilişkisişöyleydi:1libra=12uncia;1uncia=8drachma;1drachma=3scripulum=2obolus;1scripulum=10grain.SikkebağlamındaRomapfund’u (pondusaurariumetargentum),Yeniçağbaşlarınadekİtalya’daağırlıktemeliolarakgeçerlikaldı.Almanya’daNürnberg’litunçdökümcüler,kesinleştirilmişvestandartlaştırılmışağırlıksisteminingereğiolanstandartağırlıklar döktüler. Bunlar tunçtan, iç içe geçebilecek kesik koni biçiminde hazırlanmıştır. ÖrneğinNürnberg eczacılık tartısında, en küçük eczacı tartısı olarak bir arpa, buğday ya da karabiber tanesinekarşılıkgelenveLatincekarşılığı“granum”(“tahıltanesi”)olan1grain0,062gram’a,1drachma(=1/100mina)3,73gram’ave1unciaise29,8gram’akarşılıkgeliyordu.

Terazi tekniğinde önemli bir gelişme, 18. yüzyıl sonlarında Jesse Ramsden (1731-1800) tarafındangerçekleştirilen,agatyataklarlabirleştirilmişçelikkamaağızlarıdır.Bueksistem,İsveç’tekimyacıJönsGottliebGahn (1743-1818) tarafından kullanılmış ve ilk kez 1818’de Jöns JacobBerzelius’un (1779-1848)kimyaderskitabındatanımlanmıştır.

Mısır terazileri ve ağırlıklarıyla, bir kütleyi yaklaşık2grains’lik (= 130mg’lık) doğrulukla ölçmekolasıydı. 18. yüzyılla birlikte, tartma doğruluğu birkaç miligrama geliştirildi. Örneğin, terazileringelişiminevenicelanalitikkimyayakatkılarıolanJosephBlack(1728-1799),yalnızca1grain’e (=65mg) yakın duyarlıkta analitik veriler yayınlamıştır. Bununla birlikte, bu yüzyılın sonunda, terazilerleoldukçadoğruölçümleryapılabiliyordu.ÜnlükimyacıAntoine-LaurentLavoisier(1743-1794),kütleninkorunumuyasasınıbulmasını,teraziyiyaygınolarakkullanmasınaborçludur.Lavoisier’ninkullanımıiçinünlü terazi yapımcısı Jean Nicolas Fortin (1750-1831) tarafından yapılan terazi, maksimum 600 gtartarken5mg’lıkbirduyarlığasahipti.19.yüzyılın ilkyarısına tarihlenenJustusvonLiebig’in (1803-1873) terazileri, Giessen’deki “Liebig Müzesi”nde sergilenmektedir. Liebig’in özel laboratuvarındaki“Braunstein”terazisi,Lavoisier’ninterazisiyleaynıtartmakapasitesinesahipolupduyarlılığı3-5mg’dır.Küçükterazilerdoğalolarakdahaduyarlıdırlarve1mg’ınaltındakikütlefarklarınıbileayırtedebilirler.

DAMITMADÜZENEKLERİ

Damıtmayailişkinilkdeğinmelerdenbirine,RomalıyazarYaşlıPlinius’tarastlanır.Naturalishistoriaadlı yapıtında, ilkel biçimdeki bir damıtma yardımıyla sedir ağacı odunundan uçucu (eterik) yağ eldeedilmesinibetimlemiştir.

Antikçağın yüksek kültürleri olanYunanlılar veRomalılar, daha eski kültürlerin simya bilgilerini veözütleme (ekstraksiyon) gibi kimya teknik ve yöntemlerini devraldılarsa da bunlara kayda değer birgelişmekatmadılar.Buaradadamıtma(destilasyon)yöntemiilkkezİS100-200yıllarındaİskenderiyelisimyacılartarafındanbulunmuştur.Bundatürdeş(homojen)birevre(faz)şeklindekisıvıkarışım,etkinbirbiçimdeuçucuveazuçucubileşenlerineayrılmakta,böyleliklealkol temelindeparfümüretimihızlıvebasitbirşekildemümkünolmaktaydı(ŞEKİL69).

ŞEKİL69.BirYunansimyaelyazmasında,İS300’lerinbasitvegeriakışlıdamıtmaaletleri(14.yüzyılBizanskopyası;BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).3

Damıtma başlığı (Ar. “al-imbik”→ Lat. “ambix” → İng. “alembic”) yardımıyla sürekli damıtmaişlemi, şekil olarak benzediğinden “pelikan” adı verilen bir düzenekle gerçekleştiriliyordu. Damıtmadüzeneğindekisusoğutmalısarımlaraise“serpent”(yılan)adıveriliyordu.

“Alkol” adı ilk kez 16. yüzyılda Paracelsus tarafından şarabın damıtma ürünü için kullanılmıştır.Paracelsus’un çok alkol içen ayyaş biri olduğu da bilinmektedir. İlk reçetelerde, damıtılacak şarabayemek tuzu ve bitki külü (potas) eklenmesi öneriliyordu. Bu tuz katkıları, sonuçta kimyasal tuz etkisiyoluylaalkolçıkışınıkolaylaştırmaktaydı.

15.ve16.yüzyıldakiikigelişim,damıtmatekniğindekiilerlemeyietkiledi.Biri,kitapbasımtekniğiningeliştirilmesi olup damıtma tekniği konusunda çok sayıda zengin resimli kitapların basılmasına veböylecebilgilerinyayılmasınayolaçmıştır.ÖtekisiiseParacelsustarafındanortayakonan“simyasanatıyoluyla ilaç hazırlanması” (iyatrokimya) olup bitkisel, hayvansal ve mineral maddelerden ilaçlarınhazırlanmasındaözelolarakdamıtmanınuygulanmasıdır.

AlbertusMagnus(1193-1280),damıtmayısimyanıntemelbirişlemiolarakbetimlemiştir.HieronymusBrunschwig,1512’deStrasbourg’daLiberdeartedistillandidecompositis(Almancanüshasınınbaşlığı:Destillierbuchüberdie zusammengethaneDing) (DamıtmaSanatıKitabı) adlı kitabını yayınlamıştır.16.yüzyıldadamıtmauygulamalarıtıbbîpreparatlar,iksirler,parfümlerveiçkilereyönelikti.50

Geç-OrtaçağveRönesans(1400-1600)dönemindeki ilerlemelerküçükadımlarhalindeolduvegenişyankıuyandıranbirgelişmeolmadı.Sıcaklıklarhâlâölçülemiyordu.Farklısıcaklıkdüzeylerineerişmekiçindahafarklıısıtmatürleriyürürlüğegirdi.40°C’akadarolanbirinciısıtmaderecesi,yaklaşıkolarakelsıcaklığınakarşılıkgeliyorvedamıtmabalonunubirsubanyosuyadamumlaısıtarakeldeediliyordu.Bu arada su banyosu kullanılarak çok sayıda damıtma balonunu bir arada ısıtabilecek türde damıtmadüzenekleridegeliştirildi.Ayrıcaortaderecedesıcaklıklarıeldeetmekiçinisemercekyadabüyüteçleodaklanarakgüçlendirilmişgüneşışınlarıkullanılıyordu.60°C’akadarolansıcaklıklariçinbiyokimyasalparçalanma tepkimeleri ya da mayalanma süreçleri (bekletilmiş at gübresi ya da mayalanmış ekmekhamuru)kullanılıyordu.Sıcaklık,ortamasubuharınınsevkedilmesiyleyükseltiliyordu.70°C’akadarolansıcaklıklarakumbanyosuyadakülbanyosuileulaşılıyor;dahayükseksıcaklıklariçiniseodunkömürüateşi kullanılıyordu. Metallerin eritilmesi için bu sıcaklıklar yetmediğinden, bu durumda körüklealevlendirilenkorateşikullanılıyordu.

Damıtma ocaklarında iki ana tip ayırt ediliyordu:Basit rüzgâr ocağı ve “athanor” (<Ar. “tannûr”:tandır). Hızlı ısıtmada basit rüzgâr ocağı kullanılıyor, ocak ağzının açıklığı ayarlanmak suretiyle hava

girişiveböylelikledeateşinşiddetiayarlanıyordu.Ancakbuayar,kabadüzeydekalıyordu.Uzunzamanalıcı parçalanma tepkimeleri, işlem süresini uzatıyor ve orta şiddette ısı sevk eden ocaklarıgerektiriyordu.“Athanor”diyeadlandırılanbutürocaklarıneniyibilinenörneği,“TembelHeinz”yada“YavaşHeinrich”(Alm.“FaulerHeinz”;Lat.“pigerhenricus”)denentürdü.Özgünocakkısmınınyanısırayakmaodasıilebağlantılıbulunanyüksekçebirbacavardı.

Enbüyük ilerlemeler, yineyoğuşturma sistemlerindeveözellikle de toplamakabı ile imbik arasındauygulananyoğuşturmadaolmuştur.Önce, ısı değiş-tokuşyüzeyi sudolu soğutma fıçısı boyuncaeğik ikiboruaracılığıylaartırılmış;ardındanbirsuhavuzuiçineyataysarımlıborularkonmayabaşlanmıştır.

Böyle düzeneklerde damıtma balonu olarak, boynuzlu imbik (retort / karni / korni) kullanıldığı dagörülmektedir.Boynuzlu imbikbiçimli kaplar 13. yüzyıldaortaya çıkmıştır.Bundabalonve imbik, tekparçahalindebirleştiriliyordu.Soğutmaborusuyükselereksudolubirküreetrafınasarılıyor,sonraaşağıkıvrılaraküzerindekülâhbulunanbir toplamakabınabağlanıyordu.Soğutmaborusununyukarıyükselenve“serpantin”diyedeadlandırılankısmındayoğuşansıvı,tersakımhalinde,yükselenbuharınaşağısınadoğru kabarcık oluşturarak geri akıyordu. Buhar ve sıvının böyle gönderimi “rektifikasyon (ardışıkdamıtma) kolonu” ilkesini gösterir. Ayrıca çok sayıda fraksiyonu (gitgide artan farklı sıcaklıklardadamıtılarak ayrı ayrı toplanan damıtma ürünü, damıtma ayrımı) aynı anda toplama denemesi deyapılmıştır.Herbirdamıtmaürünüalımlarıarasındaçokbüyükbirayırmaverimifarkıolmadığından,herbirfraksiyonçokazderişimfarklılığıgöstermekteydi.

Simya laboratuvarlarının tipik dekorlarını hayvan iskeletleri, kurutulmuş bitkiler, doğal taşlar vemineraller,masalardaveyerlerde fazlakullanımdanveortamdaki asit buharları yadakavurucu ısıdanötürühırpalanmışelyazmakitaplar,özelliklevesıklıklakörükler,cambalonlar,armutbiçimlişişeler,çokçeşitli türden damıtma düzenekleri, emzikli imbikler, kavanozlar, pişmiş toprak ve ahşaptan yapılı sukapları,küpler,albarello’lar,kumsaatleri,şamdanlar,elterazileri,havanvehavanelleri,ocakvefırınlar,tavalar,potalar,kevgirveelekler,bıçakvekepçeler,maşavekıskaçlar,çekiçler,üfleçboruları,kurukafa,tavana asılı iri balık ve timsah iskeletleri, ayrıca da horoskop ve yerküre gibi astrolojik gereçleroluşturuyordu. İskelet sergilenmesinde belki de kimyanın ve eczacılığın Ortaçağ’da ölüm getirebilenişlevinin,çoğuinsaniçinilginçveçekicibirözelliktaşımasıyatmaktadır.

Eczacılığınsimgelerindenbiriolanhavanlar,taş,agat,fildişi,camveahşaptanyapıldığıgibi,tercihençoğukeztunç(bakır-kalayalaşımı)yadapirinç(bakır-çinkoalaşımı)malzemedenyapılırdı.Avrupa’daçanyadatopnamlusuhazırlanmasınabenzerşekildetunçvepirinçhavanlartercihendökümyöntemiyleüretilmişoluptunçdökümüne“kırmızıdöküm”,pirinçdökümüneise“sarıdöküm”dedenmiştir(pirincebizdehalkdilinde“sarı”dadenir).47

Simya laboratuvarlarında en sık rastlanan aygıtlar, çeşitli fırınlardı.Bunlar damıtma, süblimleştirme,‘indirme’ (“deszension”: yukarıdan ısıtarak maddeyi dar bir delikten damla damla aşağıya akıtma),eritme,kalsinleme(kavurma),‘sınama’fırınları(metalvemineralanaliziiçin)vede“Filozoftaşı”eldeedilmesi için kullanılan ‘Felsefe Fırını’ idi. Damıtma düzeneği, kendi geleneksel biçiminde damıtmabalonu (Lat. “cucurbit”: “su kabağı”), damıtma başlığı ya da külâhı (“alembic”) ve toplama kabı(“receptaculum”)olaraküçparçadanoluşuyordu.Damıntı,çoğunluklayalnızcahavailesoğutuluyordu;suilesoğutmaLatinOrtaçağ’ındakeşfedilmişolupçokenderuygulanıyordu.

OrtaçağArapsimyacılarının,Yunanmodellerinörnekalındığıkimyaaygıtlarıkullandıklarındançokçasözedilmiştir.Bunlararasında,gülsuyununvebaşkacagüzelkokularındamıtılmasıiçindamıtmaaygıtlarıArapçametinlerde çokçabetimlenmiş, ayrıcada resimlenmiştir.Kullanılankimyagereçlerinin listeleriSüryaniceharflerleyazılıbirArapçametinde,ünlühekimvekimyacıEbubekrMuhammedibnZekeriya

el-Râzî’ninKitâbel-Esrâr(SırlarKitabı)veKitabSırrel-Esrâr(SırlarınSırrıKitabı;Latince’deLiberSecretorumBubacaris adıyla) adlı eserlerinde, Ebu AbdullahMuhammed ibn Ahmed el-Harezmî’nin(ölm.976)Mefâtihel-Ulûm (BilimlerinAnahtarı)adlıeserindeveayrıcadaEbu’lHakimMuhammedibn Abd el-Malik el-Sâlihî el-Harezmî’nin 1034 yılında yazdığı bir eserinde yer almaktadır. Bunlararasında ocaklar, tandır (Ar. “tannûr”, Lat. “athanor”), küçük ve büyük fırınlar, körük, eritme potası,havaneli ya da çekiç, kıskaç ya damaşa, tava, tenekemakası, rende, ezme kâsesi ve tokmağı, balon,emziklidamıtmabaşlığı,damıtmakülâhı,camkaplar,küçüksürahiler,şişeler,vb.densözedilebilir.

Araplar çiçeklerin yaprak, tomurcuk, tohum ya da belirli kısımlarından koku elde etmek üzere subuharıyladamıtmayıbiliyorlardı.Dahasonraları,bitkiyibirçözücüiçindeiyiceıslataraközütlemeyiyada ısıl işlemuygulamaksızın çözücüyle harmanlamayı geliştirdiler.Özellikle yüksek sıcaklıkta bozunangüzelkokulubileşenlerdurumunda,sözüedilensonyöntembugündeuygulanmaktadır.

Süreçlerinvemaddelerinçeşitliliği,özelkapvedüzenekkullanımınıgerektirmiştir.Ortaçağbitiminedek kapların içinde cereyan eden olayların bilinmezliği eşliğinde, çeşitli kap şekilleri, model olarakhayvanlarıvemasalyaratıklarınıörneksemişvebunagöredeadalmışlardır.Bunailişkintipikörnekler“Pelikan”,“Hidra”(mitolojikyedibaşlıejderha),“Ayı”ve“Kaplumbağa”dır.Isıtmaamaçlısubanyosu,gübrebanyosu,külbanyosuvekumbanyosutakvimdönümünden(Milat)itibarenkullanılmıştır.

Salerno TıpOkulu’nun ünlü hekimleri alkol damıtımına dört elle sarıldılar. 1160’larda ortaya çıkanCompendium salerni’de (Salernus’un Özet Kitabı) Usta Salernus Aequivocus (12. yüzyıl), gülsuyuüretimindekine benzer şekilde damıtma yöntemiyle “yanar su” (alkol) elde edilmesinden ilk kez sözetmiştir.

Batı’da kaydedilmiş ilk alkol damıtımı, 12. yüzyıl ortalarına tarihlenmektedir. Floransalı hekimThaddaeus Alderotti (1223-1303), 1280’lerde, tıbbî amaçlar için alkolün nasıl damıtılacağını, birincidamıntınınyinelemelidamıtılmasıylayüksekderişimli alkolkazanımınıbetimlemiştir.Yedincidamıtmaişleminden sonra elde edilen “suyun” “perfecta”, onuncu damıtma işleminden sonra elde edilenin ise“perfectissima”kalitesindeolduğusöyleniyordu.

ŞEKİL70’teHeidelberg-AlmanEczacılıkMüzesi’nindamıtmaaygıtlarıiledolusimyalaboratuvarınıngenel görünümü, ŞEKİL 71’de 17. yüzyıl Avrupa’sının “Mağripli kafası” (Alm. “Mohrenkopf”) adıverilen türde bir damıtma düzeneği, ŞEKİL 72’de ise ünlü Fransız Ansiklopedisi’nden alınma çeşitlidamıtmadüzenekleriyeralmaktadır.

ŞEKİL70.Heidelberg-AlmanEczacılıkMüzesi’nin“EczaneKulesi”ndeyeralansimyalaboratuvarındakidamıtmaaletlerindengenelbirgörünüm.

ŞEKİL71.Bakırdanyapılıdamıtmaaleti(Erken17.yüzyıl):Burada,“Mağriplikafası”(“Mohrenkopf”)adıverilentürdebirdamıtmadüzeneğigörülmektedir.Damıtmakabınınüstkısmındasoğutmabaşlığı(imbik)bulunmakta;bukısmakonansoğuksuyun

soğutmaetkisiyle,burayaulaşanbuharlaryoğuşturulmaktadır(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL72.Çeşitlidamıtmadüzenekleri.Solsayfanınsağüstköşesinde(Fig.71),tahtaperdelerlekaplıbirsandıkiçinekonmuşhastanın,içinetuzasitibuharısevkedilmeksuretiyleterletilerektedavisiamacıylakullanılanilginçdüzenekgörülmektedir[DenisDiderot(1713-1784)veJeanleRondD’Alembert(1717-1783),Encyclopédieoudictionnaireraisonnédessciences,desartsetdesmétiers(kısacaEncyclopédie)(Ansiklopedi,yadaAklaGöreDüzenlenmişBilimlerin,SanatlarınveMesleklerinAçıklamalıSözlüğü),

1751-1772].152

ECZACIOLARAKİSA

Müslüman dünyasında Hz. Muhammed’in güzel kokuyu sevmesi ve kullanımını önermesine benzerşekilde,HıristiyandünyasındadabizzatHz.İsa,tümhoşagidenkokularınkaynağıolarakgörülüyordu.Üçmüneccim (Magi) kral tarafından bebek İsa’ya getirilen üç armağandan ikisi (tanrısallığı simgeleyenbuhuryadagünnükileacıçekmeveölümüsimgeleyenmür),parfümbileşenleridir.Hıristiyanlıköncesiyazılmışbirmetin,kokulukutsalyağınkökeninin,Cennet’tekiözelbirağacın,İyilikAğacı’nın(“TreeofMercy”) olduğunu söylemektedir. Bu ağaçtan elde edildiği söylenen kutsal mesh yağına İsa’nın kutsalsalyası gözüyle bakılmıştır. Kutsal yağlama, RomaKatolik kilisesine göre, ağır hasta olan birinin birrahip tarafından, kutsanmış yağla yağlanarak kutsanmasıdır. Kudüs’teki İsa’nın kabri önünde yanankandillerinyağı,OrtaçağdaHıristiyanhacılarıneldeetmeyevegeridönüşlerindegetirmeyeçalıştıklarıdeğerli bir kutsal nesne idi.Mesh etmek, kutsal yağ ile ovmak anlamına gelir. Türkçe’deHz. İsa içinkullanılan“Mesih”adı,İbranice“kutsalyağ”anlamınagelen“Machiah”sözcüğündengelirve“Mesih”sözcüğü,Hz.İsa’nınözgünadıolan“Khristos”unArapça’dakitamkarşılığıolup“kutsalyağileovulmuşkimse”anlamındadır.

El uygulaması ile yapılan tedaviler çok eskiden beri uygulanmaktadır.Hz. İsa’nın değişik dertlerdenıstırap çeken insanlara sağ elini uzatarak onlara şifa dağıttığı, kutsal metinlerde yazılıdır. El ile şifabahşetmeyeteneği,dahasonralarıFransızveİngilizkrallarınayakıştırılmış;kralların,boyunlarındayarataşıyan sıracalı (“scrofulie“, adenit tüberküloz) ya da saralı (epileptik) hastalara dokunmakla onlarışifayakavuşturacaklarınainanılmıştır.

Barok çağının en çok sevilen dinsel alegorilerinden biri, Hz. İsa’yı “göksel eczane” içindebetimlemekti. 17. yüzyıldan itibaren, “Theologica mystica” ve “Pharmacia religiosa”nın endermeyveleri olarak “Eczacı İsa” motifli resimler görülmeye başlanmıştır.37 Göksel farmakopelerdeki(“pharmacopoeuscoelestis”)tablolarınçoğunda,busahneişlenmiştir(ŞEKİL73,ŞEKİL74,ŞEKİL75).Onulmaz hastalıklarda insanların en büyük gereksinimi, Tanrı’nın yardımı olmuştur. “Göksel Hekim”yapısının anlaşılır özel bir ifadesini arayan halk sanatı, İsa’yı hekim olarak değil de eczanede ilaçhazırlayaneczacıolarakbetimlemiştir.“GökselHekim”olarakİsa’nınbilineneneskigrafikselsunumu,1525yılıdolayınatarihlenenbirelyazmasındayeralır.İsa’nınelterazisiileeczacıolarakilkbetimiise1619 tarihlidir. Bunun en erken örneklerinden biri de 1626’da yazımına başlananNürnberg’li berber-cerrahlarınyeminkitabındayer almaktadır.Bukonudaki resimlerdenbugünedekyetmişi aşkınbetiminvarlığısaptanmıştır.147

ŞEKİL73.Eczacıİsa(18.yüzyılbaşları):Arkaplandakisahnede,Tevratveİncil’degeçen,Hz.İsa’nın,görmeyenbirkimseyitedaviederekgözleriniaçmasıyeralmaktadır.Buresim,Viyana’dabulunan,özeldegörmeyenkişilerinbakımınaadanmışolanbirmanastıriçinyapılmıştır.Eczacıİsa,soleliyleruhundengesini(mizan,terazi)simgeleyenreçeteterazisinitutmaktadır.Masanınüzerindekiayaklıkupa,kalpveçapa,Tanrısalerdemlerolaninanç,sevgiveumudusimgelemektedir.Diğererdemlerisearkadakiraflarda

bulunanşişelerinüzerindekietiketlerdeyazılıolarakyeralmaktadır(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL74.Eczacıİsailekarşısındasiyahcüppeli,SaintJeantarikatınınkurucusuAzizJohannes:Buradareçetehazırlamamasasınınsolundaİsagörülürken,sağdakiAzizJohannes“ruhsalterazide”simgeselolarakşifamaddesitartmakta,tavandaise

“ChymiaSancta”(“KutsalKimya”)yazısıgörülmektedir(A.Ehmann’ınbakırkazımaresmi,18.yüzyılortası).37

ŞEKİL75.Eczacıolarakİsa:Buradakiresim,çiftyapraklıbirbaşlıksayfasıüzerindesuluboyaolarakyeralmaktavefigürlerin,sanatsalbirkaygıylahazırlandığıanlaşılmaktadır.İsa,soleliylebirterazitutmakta,önündekimasanınüzerinde,üzerinde“İnanç”,“Sevgi”,“Umut”yazılıetiketlerinyeraldığı“ruhsaleczane”ninkaplarıvehaçşeklinderesmedilmişbitkiköklerininbulunduğuküçükbirçuvalgörülmektedir.Hastalarvegüçsüzler,onayönelmişdurumdaolupsahneninüsttarafındaçocukmelekleryer

almaktadır.147

DÖBEREİNERÇAKMAĞI

Jena’lı eczacı JohannWolfgang Döbereiner’in (1780-1849) tutuşturma makinesi, bizim çakmaklarınöncüsüolarakgörülebilir.Döbereiner,basitbir eczacı iken,1818’de JenaÜniversitesiKimyaKürsüsüBaşkanlığı’ndanbirçağrıalarak“Ordinaryus”unvanıylaorayageçer.

Kendi çağında heyecanla karşılanmış olan “Döbereiner çakmağı”nda (1823) hava ile hidrojen gazıkarışımı (Alm. “Knalgaz”), toz halindeki platin ya da platin süngeri (gözenekli platin metali) üzerinegönderilmekteydi. Hidrojen, platin yüzeyinde hava oksijeniyle şiddetle birleşmek istediğinden, orayabağlanma sonucu bir ısınma olmakta, hidrojen gazı katalitik yolla tutuşmakta ve küçük bir alevleyanmaktaydı (ilkçakmaktaşsız-vedemanyetosuz-çakmak!).ŞEKİL76’da,1840yapımıbirDöbereinerçakmağıgörülmektedir.

ŞEKİL76.“Döbereinerçakmağı”(1840):Çakmaktaşsızvedemanyetosuzilkçakmakniteliğindekibualette,havailehidrojengazıkarışımı,tozhalindekiplatinyadasüngerimsiplatinüzerinegönderilmekte,oradakatalitikbiretkisonucuhidrojentutuşmaktave

küçükbiralevleyanmaktaydı(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

Döbereiner,JohannWolfgangvonGoethe’ye,kendibuluşuolanbir“Döbereinerçakmağı”nıarmağanetmişveGoethedeona,7Ekim1826tarihlimektubuileteşekküretmiştir.Diğeradlarıyla“platinçakmağı”,“hidrojenlambası”yada“hidrojençakmağı”dadenilenDöbereinerçakmağı,1840’lardasürtmelikibritlerinyaygınlaşmasınadekevvelaboratuvarlardakullanılmıştır.Döbereinervebenzerihidrojenliçakmakların,fazlapratikveportatifolmadıklarıanlaşılmaktadır.Bunlarınbaşlıcaolumsuzyanlarıarasırahidrojeninpatlayarakkazalarayolaçması,pahalıolması,taşınmagüçlüğüveiçinesıksıksülfürikasittakviyesinigerektirmesiydi.Böylehidrojenliçakmaklaryinede1880’leredekAlmanyaveİngiltere’de,özelliklevarlıklıkesimlerdeçokbenimsenmişti.153

ECZASANDIKLARI

Hekimbaşınaİslâmuygarlığında“Reisel-Etibbâ”,TürkdevletlerindenUygurlarda“Otacıİligi”yada“TabiplerinPrensi”, Selçuklularda “Melik el-Hukemâ”,Osmanlılarda ise “SerEtibbâ-i Sultani” ya da“Hekimbaşı” denmiştir.154 Hekimbaşılar, tüm dönemlerde padişaha en yakın kişilerden olmuşlardır.Padişah yemek yerken hekimbaşı yanında bulunur, yemeğin hazırlanmasına gözcülük ederdi. Yalnızhastalıklar için ilaç hazırlamakla kalmaz, aynı zamanda sağlığa yararlı şuruplar ve özellikle hünkârmacunuvemesirmacunudayaparlardı.Bumacunlar,devlet erkânınada ikramedilirdi.Hekimbaşılar,Topkapı Sarayı’nda bulunan iki eczahane ile beş hastahanedeki Etibbâ-i Hassa denilen saray hekimi,kehhal(gözhekimi)vecerrahlarınınbaşıolarakoralarınyönetimindendesorumluydu.Esans,Nisansuyu,buhursuyuvb.ninyanındasaraydakullanılansabunvemumgibimaddelerdehekimbaşılarınverdiklerireçetelere göre hazırlanırdı. Hekimbaşı odasında havanlar, teraziler, padişah tuğralarını taşıyandirhemler,yazılıvedamgalıtabletvepastilleriçinkullanılantensûh(tenzu)kalıpları,şırıngalarveçeşitlialetler, ayrıca buhur ve pastillerin reçetelerini içeren kitapçıklar bulunurdu. Bir kenarından menteşeliolan tensûh kalıplarının iç yüzlerinde, şifa verdiğine inanılan çeşitli âyet ve sözler yazılıydı; hamurhalindekiilaç,bukalıbakonupkapatıldığındabuyazılartabletüzerindeçıkardı.Bunlarınyanısıra,ilaçhammaddesiolarakkullanılanpanzehirtaşları,kurutulmuşyılan,hindistancevizi,balıkdişlerivefosillergibi malzemeler de bulunmaktaydı. Hekimbaşının ilaç çantasında çeşitli çiçeklerden yapılan “buhursuyu”, “kırmız boyası” ve 46 maddeden hazırlanan “hazne yağı” gibi malzemeler bulunurdu.Hekimbaşınınkullanımıiçinhazırlanmış,üzerisüslemeliseyyareczasandığıörnekleri,çeşitlimüzelerdesergilenmektedir.107,155

ŞEKİL77-ŞEKİL83’teAvrupatipieczasandıklarındanörneklergörülmektedir.

ŞEKİL77.Evvegezieczasandığı(1615dolayı,Augsburg/Almanyayapımı):Yanveüstkapaklarıniçyüzeyindegümüşkabartmasüslerbulunançekmecelisandıkçaşeklindekibueczadolabı,abanozdanyapılmıştır.Üstraftabirbüyükveyediadetküçükgümüşkutu,sekizadetgümüşvidakapaklıcamşişecik,biradetderecelikap,biradetgümüşöğütmekâsesi,ayrıcadafarmasötikvetıbbîgereçlerbulunmaktadır.Butakımınönemliparçası,kapakkısmınayerleştirilmişbulunan430gramağırlığındakigümüşişlemelikan

almakâsesidir.“H.L.”harflerinivebirçamkozalağışeklindeamblemleritaşıyangümüşgereçler,Augsburg’luUstaHansLenghart’ınyapımıolduğunugöstermektedir(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL78.Abanozdansandıkşeklindeyapılmışveüzerizengingümüşkaplamalarlabezeli,17.yüzyılbaşıAugsburgevyadagezieczasandığı:İçindeçoksayıdagümüşvealtınkaplamaeczacılıkaletvekaplarıbulunmakta;yankapaklarıniçyüzlerinde

uyanıklılığınvetedbirliliğinsimgeleriolarakgümüşişlemelihorozvebaykuşunkabartmamadalyonları,üstkapakiçyüzeyindeisebakırüzeriboyalımanzararesmibulunmaktadır(MuseumfürKunsthandwerk,Frankfurt/M).37

ŞEKİL79.Sedefkakmalıkitapşeklinde,imparatorunhomeopatikgezieczasandığı:İçindeetiketli33ilaçşişesibulunmakta;içkapaktabeyazipeküzerineçiçekişlemelerivebunlarınortasındaEskülap’ınyılanlıâsâsı(“caduceus/caduceum”;kadüse);âsânınüzerindeisehomeopatininkurucusuolanhekim“Hanemann”ın[sic.Hahnemann]adıyazılıdır(1800yılıdolayı,Schweizerisches

Pharmazie-HistorischesMuseum,Basel).37

ŞEKİL80.18.yüzyılilkyarısından,gezieczasandığı:Altınkaplamapirinçkabartmasüslerlebezenmiş,vernikliakçaağaçtankutuşeklinde;kapaktaşifavericihayvan,bitkiveminerallerinbetimleriyeralmakta;içinde44kapbulunmakta;bunların18’igümüş

mahfazalıcamşişecik,14’üvidakapaklıpirinçkutudur(TarihMüzesi,Bern).37

ŞEKİL81.Açıkgörünümüyletaşınabilireczasandığı:İçkısmıebrukâğıdıylakaplı,kalayşişelervidakapaklı,altçekmecelerdeyakılar,spatula,makasvb.bulunmaktadır;yükseklik:~22cm(SchweizerischesPharmaziehistorischesMuseum,Basel).75

ŞEKİL82.Eveczasandığı(1676):Üstveyankanatlarüzerindealegorikkadınfigürleriresmedilmiş;sağkanattasürgülükapağınarkasındakurşun-kalayalaşımından15adetkutu;solkanattakutucuklar;ortaveüstkısımlardaküçükcamkaplar.32

ŞEKİL83.İngilizyapımı,gezideveevdekullanılabilecek,ikikanatlıeczasandığı:İçindeçokçeşitlimüshiltürleri,ayrıcaküçükelterazisi,pensvb.gereçlerbulunmaktadır(~1850).61

19.yüzyılikinciyarısındaAvrupa’dakullanılaneczasandıklarındayeralanilaçlararasındaşunlardansöz edilebilir (alfabetik sırada): “Acı tuz” (magnezyum sülfat), afyon damlası, aptesbozan otu tentürü,arapsakızı,bakırsülfat,bal,baldırankökü,belsoğukluğutozu,“beyazvitriyol”(çinkosülfat),“cehennemtaşı”(gümüşnitrat),civalıhap,civatozu(tatlısülümen,kalomel,Hg2Cl2),civayakısı,demirhindi,dişdamlası, fesleğen, “geyikboynuzudamlası” (“spiritus cornu cervis”), “Glauber tuzu” (sodyum sülfat),göğüs yumuşatıcı çay, göz suyu, gri ve kırmızı civa merhemleri, hardal tozu, “Hoffmann’ın eliksiri”(lokman ruhu), “İngiliz tuzu” (“Epsom tuzu” / laksatif tuz /müshil tuz /magnezyum sülfat), ishal tozu,iskorbüt damlası, İspanyol sineği yakısı, kabartma tozu, Jalapa tozu, kâfur ruhu (kâfurun alkoldekiçözeltisi), kâfur tozu, kâfur yağı, kan temizleyici çay, karın guruldamasına karşı ot, kav, ketentohumu,ketentohumu unu, kınakına kabuğu, kinin tozu (kinin sülfat), kollodyum, kolofonyum (çam ağacındanterementi yağı ile özütlenen saydam ve sarı renkli reçine), aksülümen (korosif süblime,HgCl2), kremtartar (şaraptaşı), hintyağı, kurşun özütü (kurşun asetat), kurtbağrı / yakı ağacı merhemi, kusturucu toz(ipeka ya da emetik tartar), kükürt çiçeği (toz kükürt), leylak, magnezya (magnezyum karbonat ya damagnezyumoksit),merhem,mideçayı,mideeliksiri,mide içindamla,mür tentürü,nanedamlası,naneyağı, kezzap (nitrik asit), papatya, ravent tozu, salmiyak (nışadır), “salmiyak ruhu” (sulu amonyak),seyreltikzaçyağı(sülfürikasit),sinamekiyaprağı,sindiricimerhem,şap,tuzruhu(hidroklorikasit),uçuculiniment(sıvıovmakremi),uyuzmerhemi,uyuztozu,yakı,yapışkanyakı(İng.“plaster”),yarabalsamı,yaramerhemi,yarasuyu,yumuşatıcıot.Eczasandığındaayrıca,yarasarmamalzemevegereçleriolarakapseneşteri, fırça, güderi, hacamatbıçağı yadaneşteri vebandı, hacamat şişesi, İngiliz yakısı, kaşık,ketenbez,kulakşırıngası,küçükşırınga,makas,pamuk,pens,spatula,tıraşbıçağı,tiftiklenmişbez,yarabezi,yaraipliği,yulafezmesigibimalzemelerdebulunurdu.156

KOZMETİKVEPARFÜMSANATIÜZERİNE

SABUNUNKISATARİHİ

Etimolojikaçıdansabunsözcüğü,Latince’de“sapo”,“saipo”vb.şekillerindegeçmekteolupLatince’de“sapore”, “temizlemek” anlamındadır.Sabun ilkolarakMezopotamya’dakullanılmayabaşlanmıştır. İÖ4000’li yıllarda Mezopotamya’da dokumacılığın gelişmiş olduğu, iplik ve kumaşların yıkanmasındasabun, potas ve şap kullanıldığı bilinmektedir. Sabun kimyaca yağ asitlerinin sodyum ya da potasyumtuzları olup bitkisel ya da hayvansal yağların sudkostik (NaOH) ve potaskostik (KOH) gibi kuvvetlialkalilerletepkimesindeneldeedilir.157“Alkali”sözcüğü,Araplarda,çeşitlibitkiküllerininsudaçözünenbileşenleri, yani potasyum karbonat ve sodyum karbonat anlamına gelmekteydi. 18. yüzyılda mineralalkalilerle (sodyum tuzları) bitkisel alkaliler (potasyum tuzları) birbirinden ayırt edildi. Ancak dahasonrabitkilerdünyasındadasodyumtuzlarınınvarlığıanlaşıldığıgibi1796’daMartinHeinrichKlaproth(1743-1817)tarafındanmineraldünyasındadapotasyumtuzlarınınbulunduğukeşfedildi.141

Eski Mısır’da çeşitli yağlardan yapılmış sabun ve benzeri malzemeler cilt hastalıklarında ve cildigüzelleştirmede kullanılıyordu. Bu amaçla vücut, kül ile kil karışımından oluşan “suabu” (sabun!) adıverilenmacunla temizlenir, ardından kokulu yağ ilemasaj yapılır, daha sonra da tümvücut sarı renkliaşıboyası ile ovulurdu. Eski Yunan’da ise insanlar sık yıkanıyor ama sabun kullanmıyorlardı. Vücuttabiriken kirler, çeşitli yağlar sürerek kabartıldıktan sonra kaşağıya benzer bir demir parçası ile deriüzerindenkazınarakuzaklaştırılıyordu.

Kimya tarihçisi Martin Levey’in (1913-1970) Chemistry and Chemical Technology in AncientMesopotamia(EskiMezopotamya’daKimyaveKimyaTeknolojisi)adlıeserinde,sabununçokeskidenberiMısırlılar,YunanlılarveRomalılartarafındanbilindiğibelirtilmektedir.SabunRoma’ya,GermenleryadaGalyalılartarafındangetirilmiştir.CâbirYazmaları’nda(9.yüzyıl)sabunvealkalilerleyıkamaktansözedilmektedir.141

BirRomaefsanesinegöresabun,Roma’dakiSapoTepesi’nderastlantıylakeşfedilmiştir.Tapınaklardayakılarak kurban edilen hayvanların aşağıya akan yağları ile karışan odun külleri, Tiber Nehri’nesürüklenirmiş. Bir süre sonra burada çamaşır yıkayan kadınlar, bu kaygan maddenin karıştığı suylayıkadıklarıçamaşırlarındahakolaytemizlendiğinigörmüşler.Roma’lı tarihçiYaşlıPlinius,sabununilkolarakkeçiyağınınodunkülüylekaynatılarakeldeedilmişolduğunusöyler.157

Türkleryaklaşıkolarak11.yüzyılakadarsabunyerine,sulardakidoğalsoda,çöven,saparna,sabunotu,süt otu, kaşık otu, kılaya kabuğu, acı ağaç, herdemtaze, tavşankulağı, hint kestanesi vb. gibi saponinlimaddeler ve kül kullanmışlardır. İslâm’ın doğuş yıllarında Müslümanların temizlik malzemesi olarak“sidr” denilen ve suda köpüren bir çeşit bitki tozu kullandıkları, klasik İslâm kaynaklarındabelirtilmiştir.157

İslâmdünyasındaArap yarımadasının en ünlü sabun üretimmerkezlerinden biri, Filistin’dekiNabluskentiolupbuamaçlazeytinyağıkullanılmaktaydı.Osmanlılarda ise sabun imalatındakullanılanbaşlıcamaddeler şunlardı:Zeytinyağı, soda, çorak, zeytin çekirdeği, kireç, içyağı, sabunmadeni, hakşora, kül,kılaveüşnan,fındıkyağı,litron,dalık,silisitsud,Floransatoprağı,klor-kalusyon-natron.Osmanlı’daşuadlaraltındaçeşitlisabunlarüretilmiştir:Misksabunu,hünkâri,paşasabunu,alacasabunu,arakîsabun,karasabun,minesabunu,kokulusabun,Irakîsabun,Trabluskârisabun,Giritsabunuvelekesabunu.157

OrtaçağAvrupa’sındaçamaşıryıkamamalzemesininhazırlanmasındagerekliolanbileşenler,kullanıcıkesimindurumunabağlı olarak ayrı özel kesimlerdenkotarılıyor ya da satın alınıyordu; örneğin içyağı(donyağı) kasaplardan ya da kemik toplayıcılarından sağlanıyordu. Sabun üretiminin kitleselleştiği

dönemegirildiğinde,sabunüretimiiçingereklibileşenler,sunulukaynaklarınyeterliliğinegöreseçiliryadabizzatüreticilerceüretiliroldu.

İçyağı, tuz, kül ve kireç bileşenlerini içeren sabun reçetesi, beden yıkamada, elbise yıkamada ve evtemizliğindekullanılacakbeyazyadasarırenkteevsabunuiçinevrenseltemizlikmalzemesiolarakuzundönemler boyunca hizmet etmiştir.Kullanılacak kül, dört günlükten daha bayat olmamalı ve böyleliklesabununrenginikirlikılmamalıydı.Buamaçlayalnızcaözelkül,mümkünsekayınodunukülü,buyoksakızılçam ya da köknar odunu külü olmalı, ama asla, sabun çözeltisini kırmızıya boyayan ve sabunusevimsizbirrengebürüyenmeşeodunukülüolmamalıydı.Eğerevdekiocakyadafırındankayınodunukülüeldeedilemiyorsa,“evinkadını”,dışarıdankülsatınalmakiçinparasınıesirgememeliydi.

Gezgin satıcıların sokaklarda kül satması, alışılmadık bir şey değildi. Fabrika ölçeğinde üretilensodanın,külünyerinesabunveyıkamaçözeltisihazırlanmasındaartanorandakullanılmayabaşlandığı19.yüzyıl ortalarına dek külcü kadın ve erkeklerin kentteki gündelik işleri, bir el arabası ile kentinsokaklarınıdolaşmakvesabunculara,çamaşırcıkadınlaraveevkadınlarınasatmaküzeresokaklardankültoplamakidi.

Özel sabun kaynatma gününden birkaç gün önce, sabunda arzu edilen renge göre bir miktar beyazçamaşırtoprağıveokr(aşıboyası),birmiktarkülçözeltisiilebulamaçhalinegetirilirvesıcakbiryerdedinlenmeyebırakılırdı.Sabunkaynatmaiçinbuçözeltininbirbölümü,katıyağyadaiçyağıilebirliktebirkazana konur ve çok güçlü olmayan bir ateşte ısıtılırdı. Katı yağ ile çözelti, kıvamlı bir yapı halindebirbirinebağlanmayabaşladığında,alttakiateşgüçlendirilirvesabunköpürüpkabarmayabaşlardı.Dahasonrabaşlangıçtakiçözeltiningerikalankısmı,birkepçeileazarazarbukarışımakatılır,sonundadatuzeklenirdi.Tuzeklenmesi,yumuşakpotasyumtuzundan,sertsodyumtuzunadönüşümüsağlardı.Tümsabunkaynatma süreci toplamyedi saat sürervekatılaşması için en azbirgünbeklendikten sonrahazırhalegelensabun,öncedenbelirlenmişşekillerdekesilirdi.

Sabunyapımındayalnızcasığıriçyağıdeğilkoyun,sığırvedomuzunkemiklerindençıkarılanhayvansalyağlar, tüyleri alınmış domuz yağı tabakası, ayrıca da keten yağı gibi yöresel bitkisel yağlar dakullanılırdı. Kireç yerine zift (karasakız) de katılabilmekteydi. İsviçre kaynaklı bir reçeteye göre hamiçyağı ve potasla birlikte kurutulmuş reçine de kullanılmaktaydı. Sabunbileşiminde yer alan en pahalımaddeolankatıyağdantasarrufetmeküzerekilyadaodununukarıştırmaksuretiylealkalimadde(kül)payıartırılırvesukatkısıylasabunçözeltisimiktarıfazlalaştırılırdı.

Sabunüretimi,hammaddeyeçokbağlıolanbirüretimidi.Özelliklekatıyağlarvepotashazırlamakiçinodunartıklarıgerekiyordu.Avrupa’da900’lerdeFransa’nınMarsilyaveİtalya’nınSavonakentleriile11.yüzyılda İngiltere’nin Bristol kenti, sabun üretimmerkezleri oldu. 18. yüzyıl sonuna doğru Fransa’da,öncelikledeozamanlarünkazanmışolanMarsilyasabunununüretimikonusunda,önemlibirdoğalsodakıtlığı baş göstermişti ve bu kıtlık kısmen İspanya’nın “Barilla”, İskoçya’nın ise “Kelp” diyeadlandırılan, soda içerikli deniz bitki ve yosunlarının dışalımıyla karşılanmaya çalışılmıştır. BöyleceLeblanc sodaüretimyönteminin bulunmasından (1787) önceAvrupa’da kullanılan soda, büyükoranda,sodaiçeriklidenizyosunlarınınyakılmasıylaeldeedilenkülilekarşılandı.

Kireçli (“sert”) sularda sabun köpürmediğinden ve “kireçli sabun” şeklinde dağılarak ziyanolduğundan,kireçlisukullanılmasıdurumundasabuntüketimiartıyordu.

17.yüzyıldaAvrupa’nınbelirlikentlerindesabunüretimmerkezlerikurulmuştu.AkdenizbölgesindekiMarsilya’da ise çoğunlukla siyah renkte ve kolza yağı, kenevir yağı, keten yağı ya da balık yağı ilehazırlananarapsabunuüretimiyoğunduvebusabunheramaçlakullanılıyordu.

Evekonomisiaçısındanbelirleyiciolarak,19.yüzyılınilkyarısındabizzatevdeüretilenodunkülününyerinegeçmeküzere,hazırpotasticaretigenişlediveticarette,çokçeşitlipotastürleriyeralıyordu.

1775yılındaParisBilimlerAkademisi,yapaysodaüretimsürecireçetesininbulunmasıkonusundaödülduyurusundabulundu.Büyükorandakatılımakarşınancak1787yılındakimyacıNicolasLeblanc(1742-1806) tarafındanönerilenyöntem,yapay sodaüretim sorununu çözümledi.Böylece evsel kullanım içinsabunvediğerçamaşıryıkamakimyasalaraçlarınınsınaîüretimi18.yüzyılsonuile19.yüzyılbaşlarındakullanımagirdi.

1845yılındayaklaşık385binnüfuslubirkentolanBerlin’deyalnızca24sabuncuustasıve14çırakvardı ve bunların temel çalışma alanı tuvalet sabunu ve ispermeçetmumu (balina içyağından) imalineyönelikti.

Sabunlaşmasürecindekikimyasalolaylarda18.yüzyıldanitibarençeşitliaraştırıcılarcaaraştırıldı.18.yüzyıl ortalarından sonra sert sodyum sabunu ile yumuşak potasyum sabunu ayrımı yapıldı veMichelEugèneChevreul(1786-1889),1813-1823yıllarıarasında,ozamanadekkullanılanlarlabirliktepekçokkatıyağın,alkalilerineklenmesiylesabunadönüşeceğinisaptadı.Kimyasalolaraksabun,yüksekorandayağasitlerinden ibarettivebunlaralkalimaddelerlesabunlaşmaişlemisırasındabirbileşikveriyorveaynı anda gliserin ayrılıyordu. Chevreul, arapsabunu (yumuşak sabun) ile sert sabun arasındaki farkı,ilkininyağasitleriilepotasyumhidroksitçözeltisindenvegliserindenibaretbirbileşik,diğerininiseyağasitleriilesodyumhidroksitçözeltisindenvegliserindenibaretbirbileşikolduğuşeklindeaçıkladı.Buçalışmalar, sabun üretim alanına olan bilimsel ilgiyi kamçıladı ve başka hammadde olanaklarınınaranması gündeme geldi. 1830’lardan itibaren kolonilerden Avrupa’ya hammadde sağlanması yoluylasabun yapımında bitkisel yağların kullanımı gitgide önem kazandı. O zamana dek Almanya’da hemenhemen yalnız başına kullanılan içyağı yerine, artık, öncelikle düşük kaliteli zeytinyağı (palma yağı),keneviryağı,ketenyağı,kolzayağıvekoko(hindistancevizi;“Cocosnucifera”)yağı,sabunüretimindekullanımagirmiştir. 1844yılındakostik soda (sudkostik,NaOH)üretimigeliştirildiktenve İngiltere’de1853’depatentialınarak fabrikaölçeğindeüretiminegeçildiktensonra, sabunüretimindeozamanadekkullanılankireçyerinebaşkabirikamemaddesibulunmuşoluyordu.158

19.yüzyılınikinciyarısındagelişmeyebaşlayangıdasanayisi,margarinveyemeklikyağüretimiiçineniyiyağmaddelerini talepetmeyebaşladıvebualandasabunsanayisi ilebiryarışma içinegirdi.Gıdasanayisiüreticileribuçatışmadakendilehlerinebirtavıraldılar;dahaucuzvedahadüşükkaliteliyağlımaddeler sabun üretimine bırakıldı. Ancak belirli bir yağlı maddenin çeşitli amaçlı sabunlardakullanılmasıherzamanuygundüşmüyordu.1870’lerdenitibaren,öncelikletuvaletsabunuveevişlerindekullanılacaksabunayrımındaüreticiler,kesinstandartlaragittiler.158

ESKİÇAĞDAPARFÜMVEKOZMETİK

Bugünkü anlamda yüzde 7-15 alkol içeren güzel ve zengin kokulu ecza karışımlı çözeltiler olan“parfüm”ler Antikçağ’da tanınmıyordu. “Parfüm”e ilişkin “per fumum” ya da “per fumare” (“dumanyoluyla”) şeklindeki Latince niteleme, koku üretiminin kökensel yöntemini vermektedir. İtalyanca“profumo”,Almanca “Parfüm”, İngilizce “perfume”, Fransızca “parfum” sözcükleri, Latince “fumus”(duman)sözcüğünün“per fumum” (dumanyoluylaüretilenkoku) şeklindengelmedir veözgün şeklindeuçucuyağınalkollüyadaalkollü-suluçözeltisi anlamıyoktur. İlk“parfümler”katı eczalar (yadaeczakarışımları) halindeki tütsüler olup örneğin kızgın odun kömürü üzerinde ısıtılarak istenen koku açığaçıkarılıyordu. Eskiçağda güzel kokunun yaşayan insanları ve ölüleri öteki dünyanın uğursuzluklarındankoruyacağına,sağlıklılarımutlukılacağına,hastalarısağaltacağınaveinsanlarıdahayüksekmertebelereeriştireceğine inanılıyordu. Tütsüleme Ortaçağ’a dek mekân ve beden temizliğinin öğelerinden biriolmuşturveOrtaçağ’datütsülerinhastalıksalgınlarındakötüruhlarıkovacağınainanılıyordu.Belirliodunvereçinelerinyakılmasıylaoluşandumanınkoruyucuetkisikonusundakibilgiler,tarihöncesininavcıvetoplayıcı kültürlerine dek geri uzanır ve onlar tarafından et ve meyvelerin konserve edilmesinde buamaçla kullanılmıştır.158 Rönesans döneminde İtalya, 16. yüzyılda ise Fransa, parfüm üretiminde öndegitmiştir.GünümüzdeenbüyükparfümüreticileriolarakABD,İsviçreveAlmanya,dünyapazarınıelindetutmaktadır.141

Parfüm üretimi Eski Mısır’da başlamış, Hindistan ve Çin’e yayılmış, Eski Romalılar tarafındangeliştirilmiş,dahasonradaAvrupa’dabaştaFransaveİtalya,parfümüretimininikiönemlimerkezihalinegelmiştir.

Bitkilertarafındanüretilenkokuluuçucuyağlarınbirincilişlevi,meyvevetohumlarındağıtılmasındavetozlaşmaolayınıngerçekleşmesindeyararlanılanhayvanlarınçekimlenmesidir.Böceklerikendineçekenbu kimyasal uyartılar, çiçeklerin yer ve türlerinin saptanmasında böceklere yol gösterir ve arı vekelebekler daha çok tatlı kokular yayan çiçeklere yönelirken, diğer böcek ve güveler baharatsı vemeyvemsi kokulu çiçekleri yeğlerler. Uçucu yağlar, kimyasal bileşim farklılıklarına göre ağır / yeğinkokulu olanlar (fulya,müge ve hanımelinde olduğugibi terpen içerikli uçucu yağlar), aromatik olanlar[tarçınyağı, karanfil yağı (“eugenol”), anason yağı (“oleumanisi”), vanilya kokusu, bademyağı vb.],meyvekokuluolanlar(portakal,muz,yeşilelma,kayısı,menekşekokusuvb.)gibigruplaraayrılabilir.69Yeryüzündekiyaklaşık100binbitkitüründenyaklaşık1700’üuçucuyağiçerirvebunlardan600kadarısık,100-200kadarıdaenderolarakparfümhazırlanmasındakullanılmaktadır.

Kozmetiksözcüğü,Yunanca“Hokósmos”(“düzenliliktengelengüzellik”)yada“kosmetikos”(“süsileilgili”) sözcüğündengelmektedir.Aynıköktengelme“Hekosmetér” iseolumsuzbir anlama sahipolupkibarlıkbudalasıvegelişigüzelsüslenmiş temizlikçikadınanlamındadır.Günümüzdekozmetik,bedenindışkısımlarınıkorumakvegüzelleştirmektençok,onudahaçarpıcıbirşekildegörünen,güzelkokanvekişiyifarkedilirhalegetirenbirsanathalinialmıştır.159

İnsanlar en Eskiçağ’lardan beri renklerin önemini kavrayarak onları çeşitli amaçlar içinkullanmışlardır.Bunlarınenönemlilerindenbiri,kadınlarıngörünüşlerinideğiştirmek,güzelleştirmekvecinselçekiciliğiartırmakamacıilebitkisel,hayvansalvemineralkaynaklıboyalarınkullanılmasıdır.Çokeski kültürlerde kaşlar antimonparlağı (rastıktaşı, Sb2S3) ile, göz kapağı toz haline getirilmişmalakit[CuCO3.Cu(OH)2]ile,saçlarisekınaveindigoileboyanıyordu.

İlkkokumaddelerindenbiriolan tütsü,Eskiçağ’da tanrılar içinyakılırdı.Azyerkapladığıhalde tümtapınağı kokuya boğar ve insanlar onun kokusunun iyi etkiler yarattığına ve kötü ruhları kovduğuna

inanırlardı. Mezopotamyalılar için en değerli tütsü, kokulu Lübnan sedir ağacının (“Cedrus libani”)reçinesi idi. “Lübnan” adı, Akkadca’da tütsü anlamına gelen “lubbunu”dan türemiştir ve sedir ağacı,Lübnanbayrağındabirsimgeolarakyeralmıştır.141

EskiMısırlı rahipler dinsel uygulama bağlamında her gün tanrıların heykellerini kokulu merhem vetütsülerlekokulandırırveonlaragününçeşitlivakitlerindeyaptıklarıtörenlerlekokulureçineler,tütsülerve “Tanrıları sevindiren” anlamına gelen bir parfüm olan “kyphi” sunarlardı. Mısırlılar çok tatlı vebaharatlı olan kokularını hazırlamak için mürrüsâfi, kasnı otu, Çin tarçını, kakule, sedir ağacı, Çinsümbülü,aselbentsakızı, ladençiçeği,günlük,amber,misk,portakalveportakalçiçeğigibibitkilerdenyararlanmışlardır. Eski Mısır’da alkol ve damıtma işlemi henüz bilinmediği için, kokulu çiçek vereçinelerinbirkatıyadasıvıyağiçindesıcaktauzunsürebekletilipözütlenmesi(“maserasyon”)ileeldeedilenkokuluyağlarkullanılırdı.

Tütsülerarasındaikisi,günlükvemür,çokeskiDoğukökenlidir.Dinseltörenlerdebinlerceyıldanberikullanılan günlük (günnük, “Olibanum”), Doğu Afrika ve Güney Arabistan’da (“Boswellia carteriBirdw.”) ve Moluk Adaları’nda (“Boswellia glabra“ ya da “Boswellia serrata Roxb.”) yetişen“Boswellia” türüne ait çeşitli ağaç türlerinin bir ürünüdür. İslâm öncesi dönemde, ticaretini bir süreNabatlılarınelindetuttuğugünlük,pahalıbirticaretmalıidiveMısırlılar,YunanlılarveRomalılardinseltörenlerde çevreyi kokulandırmak için kullanıyorlardı. Mür (mürrüsâfî) ise aynı bölgelerde yetişen“Balsamodendron Knuth”un çeşitli türlerinin ürünüdür. Ayrıca Suriye’den Şam gülü ve güzel kokular(ıtriyat),İran’daniseçeşitligüzelkokuluyağlarsağlanmaktaydı.160

18. yüzyıl başlarında ortaya çıkan “Kudüs balsamı” günlük (“Boswellia spp.”), mür (“Commiphoraspp.”), sarısabır (“Aloe sp.”) ve mastika sakızı (mesteki sakızı) karışımının tentürü, yani alkoldekiçözeltisi olarak büyük bir ün kazanmıştı. 1686-1729 yılları arasında 43 yıl boyunca Kudüs’teki St.SaviourFransiskenManastırı’ndahekimveeczacıolarakçalışanAntonioMenzanidiCuna(1650-1729)tarafından salgınları önleyici bir ilaç olarak geliştirilen bu karışımın tüm yaraları iyileştirdiği, mideağrısı, basur, baş ağrısı ve baş dönmesi, kulak ve diş sorunlarına ve kalp rahatsızlıklarına karşı etkiliolduğu söylenmekteydi. “Kudüs balsamı” Batı tıbbında iki yüzyılı aşkın süre boyunca önemli birfarmasötik reçete olarak kullanılmışsa da, 20. yüzyıl başında yaralarla ilgili mikrop bulaşması veantisepsibilgilerininkavranmasısonucukullanımdançıkmıştır.

Kozmetiklerin ilk kez bilimsel olarak yapımı ve kullanımı Bergama’lı Galenos’a yakıştırılmaktadır.Merhemlerintemelisıvıvekatıyağlar,özellikledeyününiyicekaynatılmasıylakazanılanvedenizsuyuile işleme, yoğurma, süzme, yeniden eritme yoluyla arıtılan ve güneşte ağartılan lanolin idi. Bitkiselyağlar zeytin, badem, ceviz, hindistancevizi ve susamın preslenmesiyle kazanılıyordu. Örneğin çoksevilengülyağıgibiesanslarçiçeklerinzeytinyağıyadahintyağıyardımıylasoğukvesıcakbiçemlerdeözütlenmesi(ekstraksiyon)ileüretiliyordu.

Eski Mısır papirüslerinden öğrenildiğine göre Mısırlı dansözler dans ederlerken, bedenleri güzelkoksundiyeparfümlükremkullanırlardı.İçiniçinyanankimibitkilerinçevreyegüzelkokularyaydığınıgözlemleyen insan,değişikbitkileriyakarakkokueldeetmeyiöğrenmiştir. İbadet sırasındaağaç, sakız,reçine ve bunların karışımlarının yakılması, zamanla dinî törenlerin vazgeçilmez bir öğesi halinegelmiştir.

Merhem (pomat) ve parfüm hazırlama işi, ekstraksiyon yönteminin doğmasına yol açmıştır.MezopotamyaveMısır’dabuyollahazırlananürünlertıbbî,dinselvekozmetikamaçlarlakullanılıyordu.Merhemlere, tütsü ve kokulara yönelik akıl almaz bir tutku vardı. Zengin sayılacak bir parfümkoleksiyonu,zenginevlerininenönemlinesnelerindenbiriolup, aileler evlenecekkızlarınabundanbir

takım veriyorlardı. Eski Mısır’daki tapınak heykellerine günde üç kez, güzel kokulu karışımlardanhazırlanan merhemler sürülüyordu. Güzellik idealine karşılık gelecek şekilde insanlar beden veelbiselerini yağlıyor, saçlara arapbalsamından yapılan bir pomat sürülüyordu. Resmi kabul ve ziyafettörenlerine gelen ünlü kadın konuklara, hintsümbülü ile kokulandırılmış balmumu benzeri kokulumerhemlerdenhazırlanmışkonikbaşlıklarsunulur,sertpomattanyapılmışbubalsamkülâhlarıbirtokailesaçlara tutturulur ve beden sıcaklığının etkisiyle gün boyunca çok yavaş eriyip akarak başı ve bedenigüzel kokulara boğar, çevreye hoş kokular yayardı (ŞEKİL 84, ŞEKİL 85).KimiBedevi kabileleri bugeleneği 20. yüzyıl başına dek sürdürmüştür. Mısır’daki kral mezarlarında, alabasterden (sumermeri,kaymaktaşı) yapılmış koku kaplarına rastlanmıştır. Mısır’ın gelişmiş yüksek kültür döneminde, uçucubileşenlerin elde edilmesi için damıtma aletleri kullanılıyordu. Panopolis’li Zosimos (~250-310) vePtolemais’li (Kyrene’li)Synesius (370-415)gibibilginler,Mısırlılarındamıtma sanatınıbetimlemişlerveböylealetlerikullanmışlardır.141EskiMısır’damanikür-pedikürdeuygulanmaktaydı(ŞEKİL86).

ŞEKİL84.EskiMısır’dabirdavetsahnesindenayrıntıda,başlarınaparfümlübalmumundanyapılmışmerhemkülâhlarıtakmışmüzisyenlervekadındansçılar:Buradadörtkadınbağdaşkurmuşotururlarkenyarıçıplakikigençkızındansınıseyretmekte,kadınlardanikisielçırparaktempotutarlarkenbirikamıştanyapılmışçifteflütçalmaktadır[Thebes(Teb)kentindeKrallar

Vadisi’ndekiNebamun’unmezarındanduvarresmi;18.Hanedandönemi,İÖ1350dolayı;BritishMuseum,Londra].

ŞEKİL85.EskiMısır’dabirziyafetsahnesindenbirayrıntıda,zengintakılar,süslüperuklarvebaşlarındapomatkülâhlarıbulunankadınlar.Pomatkülâhlarınıneriyipakmasıylakadınlarınelbiseleriüzerindeyağlekelerininoluştuğugörülmektedir(Thebes

kentindekibirmezardanduvarresmi;YeniKrallıkDönemi,18.Hanedandönemi,İÖ~1422-1411).161

ŞEKİL86.Manikür-pedikür(Sakkara’dakiChentika-Mezarı’ndan6.Hanedandönemi,

İÖ2345-2198).162

Eski Doğu’da ve Yunan’da insanlar her fırsatta (alışılmış sabah tuvaletinde, banyodan sonra, herşölende, tıbbî amaçlarla) bedenlerini kokulu yağlarla yağlarlardı. Tanrı heykelleri ve cesetler bileyağlanıyordu.Erkekler,tuvaletvegüzellikmalzemelerikullanmadakadınlarlayarışıyorlardı.Saç,kaşvekirpikdökülmelerinekarşısaçyağlarıvepomatlar;kaşvekirpiklerinbeslenmesivekoyulaştırılmasıiçinaraçlar;saçlarısarıyadakırmızıyaboyama;saçlaraondüleyapmakvehattâkimibölgelerdekıldökmekiçinçeşitlimalzemeler; cildecanlıbir renkvermek, elleribembeyaz tutmak,güneşinciltteoluşturduğuçilleriuzaklaştırmak,ciltkırışıklıklarınıgidermekiçinçeşitlimalzemelerinkullanımıyaygındı.

KozmetikbilgisiMısır’danyolaçıkıpAkdenizüzerindenRoma’yaulaşmışveburadaGeçİmparatorlukdöneminde çok yüksek düzeye erişmiştir. Bu sıralarda meme başları yaldızlanıyor, diz ve dirseklereallıklar sürülüyor, erkekler kollarındaki damarları erkeklik etkisini yükseltmek için mavi boya ileboyuyorlardı.

Helenistikdönemdeeczacılık ilekozmetikarasında ilişkivardı.“Tıbbınbabası”Kos’luHippokrateskozmetikle ilgili kimi reçeteler de vermiştir. Buna göre yüzün güzel görünmesi için bir kertenkeleninkaraciğeri, zeytinyağı ile ezildikten sonra su katılmamış şarapla birlikte yüze sürülmeliydi. Saçdökülmesinde ise laden çalısı, gül merhemi ve zambak merhemi ile birlikte ezilmeli ve baş derisinesürülmeliydi. Bergama’lı Galenos’un serinlik verici ünlü merhemi (“unguentum refrigerans”), yüzde12,5balmumu,yüzde50zeytinyağıveyüzde37,5gülsuyundanibaretti.Bumerhem,kuruciltlerekarşıveözellikle de yüzdeki yaşlılık çizgilerini yumuşattığı için Romalı kadınlar tarafından son derecetutuluyordu.159

Parfüm tarihindeki en popüler kişi, EskiMısır’lı ünlü kraliçeVII.Kleopatra (İÖ 69-30) ya da aynıdönemde yaşamış kadın simyacı Kleopatra’dır (etk. İÖ 50’ler). Her iki Kleopatra’nın da parfüm vekozmetikmalzemeyapmavekullanmadakiustalığıçokünlüdür.İmparatorMarcusAntonius’un(İÖ83-30)ölümünden 100 yıl kadar sonra bir Yunanlı, biyografyasında Kraliçe Kleopatra’nın koku kullanımustalığını övmüştür. Cildini güzelleştirmek için eşek sütü içinde banyo yaptığı söylenir. Kleopatra’nın,İmparator Gaius Iulius Caesar’ı (Jul Sezar) (İÖ 101-44) ve Marcus Antonius’u baştan çıkarırkenkullandığı “metapion” adlı parfüm, sonraları Mısır’ın ihraç ürünleri arasında yer almıştır. WilliamShakespeare (1564-1616), Kraliçe Kleopatra için unutulmaz dizeler yazmıştır. Spekülasyona vetartışmaya açık bir şekilde Kleopatra’nın parfüm dünyasında ün kazanmasında Shakespeare’in önemlietkisiolmuştur.Gerçekteiseilkkozmetikveparfümustası,Kleopatra’dançokönceyaşamışolanFiravunIV.Amenophis’in (“Akhenaton”) (yön. İÖ1353-1336) karısıKraliçeNefertiti’dir.Döneminin en güçlükadınlarındanbiriolanNefertiti,yetkiaçısındanfiravunkocasıileaynıdüzeydebulunuyordu.

Kleopatra dönemiMısır’ında varlıklı kadınlar göz kapaklarına sürme (kurşun parlağı ile demir- vebakır-oksitlerikarışımı),kahverengiokr,malakityeşilivekrizokola (mavi renklibirbakırcevheri) ile

boyuyorlardı.MemfisveTebkentipazarındaiskarasıilemavimsirenktekikildenhazırlanansürmeçoktalep ediliyordu. Saç boyamada kına kullanılıyordu ve Kraliçe Kleopatra’nın kumral renkli buklelisaçlarıünlüydü.Ozamandanberidekına,Doğuülkelerindeavuçiçleri,ayaktabanları,tırnaklarvekulakmemelerininboyanmasındakullanılmıştır.163

Mısırlıların parfüm sanatındaki bilgileri İbranilere,Asurlulara, Babillilere,Keldanilere, Perslere vesonunda Yunanlılara geçmiştir. Her uygarlık da kendi doğal kaynaklarından hazırladığı hammaddelerikatarakparfümçeşitlerinizenginleştirmiştir.Bueskiuygarlıklardakokukullanımı,erkeklerarasındadakadınlardaki kadar yaygındı. Herodotos, Asurluların koku kullandıklarını, selvi, sedir, alyasemin gibiağaçlarınparçalarınıbellibirkıvamagelinceyekadarsudaezerekhazırladıklarıkarışımıbedenlerineveyüzlerine sürdüklerini yazmıştır. Bu dönemlerde Ninova ve Babil, Doğu kokularının ticaret merkeziolmuştu.İÖ1800’lerdenkalmaBabilkiltabletlerinde,sedir,mürrüsâfiveselviyağlarınınalımıylailgilikayıtlarbulunmuştur.BabilKralıII.Nabukadnezar’ın(İÖ605-562),karısıveMedkralınınkızıKraliçeAmyitisiçinyaptırdığıBabil’inasmabahçelerindeAmyitis’inkokusunuçoksevdiğigülvezambağınyanısıra birçok güzel kokulu çiçek ve otların yetiştirildiği bilinmektedir. Asurlular ve Babilliler, hastalıkcinlerinibedendenkovmakiçinhastayaakgünlükyadamürdumanıkoklatırlardı.

Bitkilerdensuylaekstraksiyonyoluylakokumaddelerininvebitkiselilaçlarınkazanılması,insanlığıneneski tekniklerinden biridir. Mezopotamya’da yapılan kazılarda İÖ 3500 yıllarına tarihlenen özütleme(ekstraksiyon, belirli bir bileşeni bir malzeme içinden çözerek çekme) kapları ve İÖ 2100 yıllarınatarihlenenveözütlemeyoluylailaçmaddesieldeedilmesinibetimleyenSümerkiltabletleribulunmuştur.

İÖ 1200’lerde tüm Mezopotamya’ya egemen olan Asurlular zamanında parfüm üretiminde özütlemesürecigündemegelmiştir.Parfümolarakkatıvesıvıyağtemelindegüzelkokulumaddekarışımları,ayrıcadamerhemlervekremleranlaşılıyorduveparfümmetinlerininyazarları,kadınlardı.

Mezopotamya’dasıvıyağ içinenönemlikaynak,susamtohumları idi;zeytincilikoradagelişmemişti.Susamtohumları,ağırlığınınüçtebirikadaryağ içeriyor,yemeklikyağolarakve tercihendegünümüzekadarkullanıldığıüzere,merhemler içinbaşlangıçmaddesiolarakkullanılıyordu.Susamyağı (şırlağanyağı) elde edilmesi içinmekanik ve özütsel yöntemler vardı.Yakındoğu’nun bitki çeşitliliği, dışarıdansatın almayagerekkalmayacak şekildegüzel kokulu sular vemerhemyağları için büyükbir çeşitliliğeolanaktanıyordu.

Musevîlerin, parfüm bilgisini “Mısır’danÇıkış” (“Exodus”) döneminde edindiklerinin ve bilgileriniartırdıklarının kanıtları, Kitab-ı Mukaddes’te vardır. Bir söylenceye göre de Judith, İbrani ülkesinikurtarmak için Nabukadnezar’ın generali Holofernes’i güzel kokulardan yararlanarak baştan çıkarmış,sonradaöldürmüştür.

EskiMısır’da İÖ 2. binyılın sonundan itibaren rahipler, hazırladıkları kokulu preparatları üst düzeykişilere satar oldular. Mısır’lı kadınlar bedenlerinin çeşitli kısımları için farklı merhem ve esanslarkullanıyorlardı.Kral I.Amenophis (yön. İÖ1514-1493)zamanınaaitEbersPapirüsü’ndeki reçeteleregöre ağızdaki kötü kokuları gidermede mür, günlük, ardıç meyvesi, servi, mastik sakızı, keçiboynuzu,KuzeySuriye’deneyirotu,“Styrax”vekuruüzümdenoluşanbirkarışımkullanılıyordu.164

EbersPapirüsü‘ndeMısırkültürçevresineilişkinolaraközütlemeüzerineilkkanıtlaryeralmaktadır.Buradakatıvesıvıyağlarınyanısırabiraveşarapgibialkollüçözücülerdeilkkezdilegetirilmiştir.165

En eski parfüm örneklerinden biri veMısır’ın en eski parfümü, aynı zamanda kutsal bir koku olan“kyphi”dir.YunanbiyografyacıPlutarkhos(~46-120),“kyphi”ninEskiMısırlılarınicadıolduğunu,tütsüolarakyakılmakiçinmür,günlük,kına,tarçın,ardıç,hintsümbülü,safran,bal,üzümgibionaltıçeşitbitki

ve reçine karışımının uzun süre şarapta bekletilip macun haline getirildikten sonra kurutularak tütsüçubuğuhalindehazırlandığınıvebuparfümünzihinyorgunluğunukaldırdığını,düşleriaydınlıkkıldığınıve ruhu canlandırdığını yazmıştır. Buna ilişkin reçetelerden en eskilerinden birine göre, başkacabileşenlerin yanı sıra hintkamışı, kına, hintsümbülü, günlük,mür, tarçın, selvi ve terementi (antepfıstığıreçinesi)içerenkeskinkokulubirkarışımdı.Bubitkilervesakız,öğütülüpballakarıştırıldıktansonraküpşeklinde tütsüler halinde hazırlanmaktaydı. Kadınlar “kyphi”yi, cinsel organlarını parfümlemede dekullanıyorlardı.“GüneşKenti”Heliopolis’te,güneştanrısıRaiçingüneşdoğarkenreçineler,öğleyinmür,günbatımındaise16çeşitgüzelkokulumaddekarışımındanoluşan“kyphi”yakılırdı.EskiMısır’ınbuenünlü parfümünün, yatıştırıcı, kuruntuyu yatıştırıcı, rüyayı artırıcı, keder giderici, astmayı (astım) tedaviedici, hipnoza yol açıcı ve zehirlere karşı genel panzehir olduğu söylenmekteydi.5 Mısırlılar kokulumaddelerizeytinyağındauzunsürebekleterekyağıkokulandırmışlar,kalıcıkokularhazırlamışlardır.Kokuçeşitlerinizenginleştirebilmek içinbaşkayerlerdenbitki,ağaçvehayvankaynaklıkokuluhammaddelergetirtmişler;mür,kasnıotu,Çin tarçını,kakule, sedirağacı,Çinsümbülü,aselbentsakızı, ladençiçeği,günlük,amber,misk,portakalveportakalçiçeğigibibitkilerdenyararlanmışlardır.

Mısır’danbağımsızolarakDoğuveGüneydoğuAsya’daİÖ2300’lerdeparfümkullanımıbaşlamıştır.Avrupa’nınbüyükbirkısmındauygarlaşmamışhalklarbulunurken,OrtaçağbaşlarındaÇin’de7.yüzyıldanberiparlakbirticaretağıkurulmuştu.İÖ2.yüzyıldakurulanenönemliticaretyoluolanİpekYolu,Çin’inkültürelaçıdanyüksekgelişmişliktekiT’angHanedanı(618-907)dönemindeyenidencanlandırıldı.AraptüccarlarÇinlisoylularaHindistan,ArabistanveGüneyDenizibölgesindenbaharatvekokularsağladılar.Bunlar arasında sandal ağacı, amber, kuru karanfil, kakule, “paçuli” (Fra. “patchouli”, Alm.“Patschuli”), günlük, Hint yasemini yağı ve İran gülsuyu bulunuyordu. Çin ülkesi, kokulu maddeleri,kâfur, misk ve turunçgillere varana dek ithal etmekteydi.141 Çinliler erkek misk geyiğinin salgısınıönceleri ilaç olarak, daha sonra da kalıcılık vermek için yasemin ve lotus (su zambağı / nilüfer) ilebirlikteparfümyapımındakullanmışlardır.Hindistan’daİÖ1500’lerdesandalağacı,yasemin,gül,nergis,sümbülteber gibi çiçeklerden kokular hazırlanmıştır. Hindistan’da kutsal sayılan sandal ağacının(“Santalum album”), Hindistan,Malezya ve Endonezya ormanlarında yetişen pek çok türü vardır. Buağacınyeşilimsikahverengiodunu,yağlı,güzelyumuşakkokuluveserttir.98BununkokusukutsalsayılmışveherdönemdeHintkokularınıntemelbileşeniolmuştur.Sandalodunundanyapılmayelpazeler,çevreyeferahlatıcı ve güzel bir koku yayarlar. Güzel kokulu bir ağaç olan sandal ağacının yaprağı toz halinegetirilip gülsuyu ile karıştırıldıktan sonra baş ağrısı için başa, harareti kesmek için ise el ve ayaklarasürülürdü. Sandal ağacı tıbbî amaçla bir zamanlar belsoğukluğuna karşı da kullanılırken, günümüzdeHindistan’dayanıkmerhemiolarakhâlâkullanılmaktadır.Sandalağacı,kokubakımındansedirağacıilekarşılaştırılabilirdeğerdebirağaçolupparfümhazırlamasanatınıneneskihammaddelerindenbiridir.141Arapça’da eczacı anlamına gelen “saydalani” ya da “saydanani” sözcüğünün, Hintçe kokulu ağaçanlamına gelen “chandal / chandan” sözcüğününArapça’ya “sandal” biçiminde geçtiğinden hareketle“sandalağacıileuğraşanyadasatan”anlamındantürediğiilerisürülür.

HintlilerinAyur-Veda(“YaşamBilgisi”)diyebilinenEskiHinthekimliğibilgisiveenönemlitıpderskitapları derlemesi olan Sanskrit literatüründe gülyağı, çeşitli çimen türlerinden elde edilen yağlar veeyirotu yağından söz edilir. Eski Hint hekimleri Sushruta (İÖ 6. yüzyıl), Charaka (2. yüzyıl) veVagbhata’nın (İS4.yüzyıl) üç ayrı toplu eserinin (Samhita’lar) içerdikleri bilgilerinkökleri, çokdahaeskileredayanmaktadır.141

Amerika’daki İnka, Aztek ve Maya uygarlıklarında yağmur dualarında ve av güvenliği için yapılanâyinlerde, Tanrı’ya adak olarak yakılan tütsülerde pelesenk ağacı, pelesenk sakızı ve tütün yapraklarıkullanılmıştır.

Eski Yunan parfümcülüğünde Doğu kültürünün etkisi çoktur. Tacirler, Yunanlıların parfüm yapımındakullandıkları hammaddelerin çoğunu Afrika’dan, Uzakdoğu’dan ve Yakındoğu’dan getirmişlerdir. EskiYunankadınlarıgeneldeevekapanmışolupevişleriyleveçocukyetiştirmekleilgilenir,fazlakozmetikveparfüm kullanmazlardı. Fahişeler ise özgürce koku sürer, bedenlerini tepeden tırnağa kokulu yağlarlaovdurur,ayrıcaağızlarınıdakokulusularlaçalkalarlardı.

Atina kenti zamanla parfüm satan dükkânlarla dolmuş, konuklara banyo olanağı ve yağlanmak içinkokulu yağlar sunma, gelenek haline gelmiştir. Yunanlıların bir başka özelliği de, bedenlerinin farklıyerlerinefarklıkokularsürmeleriydi.Buyöntemhemerkeklerhemdekadınlararasındaçokpopülerdi.Kuşkusuzbumodayatamuymayanlardavardı.ÖrneğinbiyograficiDiogenesLaertios(3.yüzyıl)yalnızcaayaklarına koku sürmüş ve parfümü bu şekilde kullanmasını da, ayağa sürülen kokunun uçup burnageleceği, ama vücudun üst kısımlarına sürülenlerin ise havada kaybolacağı ve yalnızca kuşlarınyararlanabileceği şeklinde açıklanmıştır. Theophrastos da yatağa kokulu pudra serpilirse gece uyurkenparfümündahakalıcıolarakvücudasineceğiniönesürmüştür.

ÖzgünadıTyrtamosolanve“botaniğinbabası”olarakdanitelenen,YunanfilozofuvedoğaaraştırıcısıEresos’luTheophrastos’unDeodoribus (GüzelKokularÜzerine)adlıeserinegöreAtina’dagülünyanısırazambakvemenekşe,sevilenkokulardı.Bueserilkolarak,ünlübasımcıAldusPiusManutius(AldoMenice)(1449-1515)tarafından1497’deVenedik’tebasılmıştır.

Pers Kralı III. Darius’un (yön. İÖ 335-330) maiyetinde parfüm hazırlayan ön dört ve çiçek çelengiyapankırkaltıgörevlibulunuyordu.KralIII.Darius’uIssosSavaşı’ndayenenBüyükİskender,Darius’unçadırınagirdiğinde, sonderecedeğerlimerhemveparfümlerledolubirkutuylakarşılaşmıştıveBüyükİskender de sürekli olarak güzel koku kullanırdı. III. Darius’un ölümünden sonra İskender, Persimparatorununkoyuveparfümlenmişşarabınıiçmiş,aromalariçindebanyoyapmış,parfümkokanbaşlıktakmış, sunaklarda yakılması için Hindistan ve Arabistan kaynaklı günlük yakılmasını buyurmuş, içkiiçerek zaferi kutlamıştır.166 İskender, birkaç yıl boyu süren Asya gezisi sırasında, gördüğü ilginçbitkilerden,arkadaşıbotanikbilginiTheophrastos’aörneklergöndermişvebunlarlaAtina’dabirbotanikbahçesioluşturulmuştur.5

Pers Savaşları sırasında ve özellikle de Büyük İskender’in seferlerinden sonra günlük, yalnızcatapınaklardaveevsunaklarındadeğil,tümdavetlerdedekullanılmayabaşlandıvemutlakasalonlarınortayerinde günlük ya da mür yakılır oldu. Daha sonraları ise aydınlatmada kullanılan lamba yağı içineparfümkatılmayabaşlandıvebugelenekGeç-Ortaçağ’adeksürdü.

MısırparfümsanatıYunanlılara,Yunanistan’ınRomaİmparatorluğunakatılmasıyladaYunankültürüylebirlikte Romalılara geçmiştir. Parfüm sanatının yayılmasında Giritli ve Kıbrıslı parfüm hazırlayıcılarıaracı olmuşlardır. Onlar bu iş için gerekli olan hammaddeleri daha İÖ 13. yüzyılda Fenikelilerdensağlıyorlardı. Fenikeliler, Kartaca’yı eline geçirip sömürge yaptıktan sonra Fransa, Portekiz veKuzeyİspanyakıyılarına,hattâoradandaİngiltereveFinlandiya’yakadaruzanabilen,EskiDünya’nındenizaşırıticaretine egemen olan bir halktı.Önceleri parfüm yalnızca soyluların cenaze törenlerinde kullanılmış,kişiselkullanımdahasonrayaygınlaşmıştır.RomalıyazarOvidius(İÖ43-İS18)zamanında(Hz.İsaileaynıdönem)parfümdüşkünlüğüdoruğaçıkmış,Romaparfümsatandükkânlarladolmuştur.GünümüzdedeçoğuyerdegörüldüğügibiRoma’dailaçlarvekozmetikleraynıyerdehazırlanıpyanyanasatılıyordu.İlaçdükkânlarınınyaygınadı“seplasia”idivedükkâniçinde“seplasiarii”lerilaçvemerhemhazırlarlarken“pigmentarii”ler kozmetik ve boyaları hazırlarlardı. Romalılar dişleri fırçalamak için sakız ağacının(“Pistacia lentiscus”) yeşil sürgünlerini kullanmışlar; çövenotunun özsüyü içine dövüldükten sonrabatırılmış kınayaprağındankına şampuanı hazırlamışlar; “Rhamnuszizyphus” (cehri türü bir bitki) ve“Xanthiım”dan (solucanotu) sarı saç boyası yapmışlar; arapsakızı,meşe,meşemazısı, “Rhus” türleri,

mersinağacı,sarmaşık,“Salvia”türlerive“Sambuctusebulus”tansiyahsaçboyasıhazırlamışlar;kaşvekirpiklerini kozalaklı bitkilerin yanmış reçinelerinden hazırlanan is ile siyaha boyamışlar; saçdökülmesinidurdurmakveağarmasınınönünegeçmekiçinyabanizeytindençıkarılanyağıkullanmışlar;mür, laden,mersinyağıveşarapkarışımındansaçtoniğihazırlamışlardır.Ayıiçyağınınsaçlarıyenidençoğalttığı söyleniyor ve saç temizliğinde çemenotunun krem haline getirilmiş özütünü kullanıyorlardı.Bedendekiistenmeyenkıllarıdökmedeise“Euphorbiacharacias”tan(sütleğentürübirbitki)eldeedilenözütileyağkarışımıkullanılıyordu.Romalılarkokuyuyağiçindesıvımerhemler,katımerhemler,kokulusularvepudraşeklindekullanmışlardır.Parfümü,hemkadınlarhemdeerkekler saçlarına,göğüslerine,kimi zamanda kol ve ayaklarına sürerlerdi.En sevilen sıvı kokularına örnekolarak güldenhazırlanan“rhodium“, ayva çiçeğinden hazırlanan “melinum“, hintsümbülünden hazırlanan “narcissinum“; dahapahalı olan karışım parfümlerden ise hintsümbülü vemürrüsâfiden hazırlanan “nardinum” ve zambak,Mısırsöğüdüyağı,eyirotu,bal,tarçın,mürvesafrandanhazırlanan“susinum”verilebilir.Romalızenginkadınlarınkullandığı“foliatum”, ferahlatıcıvegüzelkokulubirparfüm idi.Ençokkoku tüketenRomaimparatorları kuşkusuz, Caligula ve Neron’dur. Caligula (yön. 37-41) kokulu banyoların cinsel gücüartırdığınainanırdı.Neron(yön.54-68)iseRoma’dakisarayınınhertarafınadöşettiğiborulardangüzelkokularpüskürttürür,yerleredekırmızıgülyapraklarıdöşetirdi.

Daha çok Güney Arabistan ve Yemen için Romalılar tarafından kullanılan “Arabia Felix” (MutluArabistan)nitelemesi,buülkedeüretilengüzelkokulardankaynaklanmıştır.Roma’nınbaşkabirpopülerparfümüolan“Megalium”,EskiYunanlıünlüparfümcüMegallos’unbüyükyaratısıolupbalsam,hasırotu,saz, Mısır söğüdü yağı, Çin tarçını, tarçın, mür ve yanmış reçineden hazırlanır, yara tedavisinde veateşlenmeye karşı kullanılırdı. Bir anlatıya göre Roma’daki şölen ve toplantılarda konuklara parfümsunumunun dışında, havayı kokulandırmak için yakın mekânda uçuşturulan güvercinlerin kanatlarınakokulu çiçek suları sürülüyor ve köpeklerin ayakları, gülsuyu merhemlerine ya da Megallos reçetelipahalı diğer kokulu merhemlere batırılıyordu. Hazırlanması yorucu olan “krallık parfümü” ise, içindeyabaniasma,hintsümbülü,nilüferçiçeği,tarçın,mür,kılıççiçeği(glayol)vemercanköşkündeyeraldığıyirmiyiaşkınbileşen içermekteydi.YaşlıPlinius’agöreKorentkentinin iris (süsen)parfümü,uzunsüreçok popüler idi. Aynı şekilde Kos’un ayva çiçeği merhemi ve Kıbrıs’ın asma çiçeği kokusu da çokpopülerdi.Antikçağıninsanları,parfümükoyumerhemhalindekullanırverüzgârçarptıkçabedenlerindengüzelkokularyayılırdı.Odalarınduvarlarınakokulumerhemlersürülür,mozaikdöşemelerekokulusularpüskürtülür ve çiçekler saçılırdı. Hava soğuksa kokulu odunlar yakılarak oda hem ısıtılmış hem dekokulandırılmış olurdu. Çarşafların arasına kuru otlar ve toz halinde koku maddeleri serpilirdi.Romalılarınevlerindebulundurduklarıköpekveatgibievcilhayvanlara,sahibininyeğlediğiparfümlersürülürdü. Giysiler, kokulu sedir ağacından yapılma sandıklarda saklanır, güzel kokuların, hastalık veuğursuzlukgetiriciolduğudüşünülenkirliliktenhavayıarındırdığınainanılırdı.167Romalılarsafranıçokçakullanırlardı.YaşlıPlinius,nergis,süsen,eyirotu,tarçın,“Costus”,“Vetiver”(Fra.“vétyver”),kekikvemercanköşkün yanı sıra İncil’de geçen hintsümbülü yağı gibi 27 klasik koku eczası içeren birmerhemtanımlamış,ayrıcaRomalılarınkokukültüründeçokisrafakaçtıklarınıvekokumaddeleriningereksizbirlüks tüketim maddesi olduğunu belirtmiştir. Aristoteles, koku dünyasının estetik yanını yüceltmiş,Anakreon(İÖ570-478)isesevilenkokularıncildesürülmesinin,hastalıklarakarşıeniyireçeteolduğunusöylemiştir.GerçektendeEskiçağ’dakokumaddeleri,çeşitlişekillerdetedaviamaçlarıylakullanılıyorduve bu durum, Yaşlı Plinius’un Naturalis historia’sında ve Dioskorides’in De materia medica’sındabelgelenmektedir.141

Atina ve Roma’da hastalık salgını dönemlerinde yolların kavşak noktalarında güzel kokulu ağaçlaryakılırdı.Romalılarhem tüm İtalya’dahemde imparatorluğabağlı diğer eyaletlerdeözellikle sıcak sukaynaklarının çevresinde halk hamamları inşa etmişlerdir. Yaşlı Plinius’a göre Romalıların birkaç

aşamalı olan yıkanmaları, bedenin kokulu yağlarla ovulmasıyla tamamlanırdı. Bu yüzden hamamlarınyakınında kokulu yağ ve parfüm satan dükkânlar açılmıştı. O zamanlar alkol bilinmediğinden, kokularzeytinyağına emdirilirdi. Kokulu çiçekleri yağ içinde bekletip yumuşattıktan sonra presleyerek kokuluyağlımerhemeldeetmenin ilkolarak İranlılarcageliştirildiği sanılmaktadır.Romahamamında insanlarterlemeyeri (“Sudatorium”)ve sıcakhamambölümünü (“Tepidarium”) geçtikten sonra yer alan soğukbölmede(“Frigidarium”)soğuksudayüzer,yıkanmaişlemibitincesonolaraküzerlerinekokuluyağlarısürünüp köleler tarafından masaj yapılan yağlanma yerine (“Unctuarium”) geçerlerdi. 167 KadınbedenindenyayılacakkötükokuyatahammülüolmayanünlüRomalıhatipvedevletadamıMarcusTulliusCicero’nun(İÖ106-43),“Engüzelkokankadın,hiçkokmayandır!”şeklindebirözlüsözüvardır.

Romalıların parfüm yapımına kattıkları başlıca bitkiler biberiye, nane, adaçayı, anason ve biberdir.Lavanta suyunu da Romalılar lavanta bitkisinin yaprak ve saplarını uzun süre suda bekleterek eldeetmişlerdir.Neron’unçok sevdiğikoku isebir tür turunç ağacı (acı portakal) çiçeğininyağıoluponunadıyla“neroli”diyeanılırdı.Bahçelerinderezene,dereotu,limonotu,karanfil,safran,atkasnısı,altınotu,süsen, Çin tarçını, lavanta, zambak, nergis, gül, menekşe, biberiye, kekik otu, kediotu, çeşitli kokulubitkiler,tedavibitkilerivebaharatbitkileriyetiştirirlerdi.168

Roma’da güzelliğe ve cilt bakımına hizmet eden tümmalzemeler bulunuyordu:Doğu’nun parfümleri,Almankölekadınlarınkesilmişsarıvekızılsaçları(perukaolarak)veMısır’dandudakboyası,düzgünler(fondöten),hayvanyelelerindenyapılmaperukalarvegüzellikyakıları(“plaster”).159

>Romalılar, Hindistan’dan siyah, Germania’dan da sarı ve kızıl saç getiriyorlar ve doğal ve yapmasaçları çeşitli karışımlarla boyuyorlardı. En çok tutulan renk, sarıydı. Roma’da erkek ve kadınlarınperukakullanmasımodasıvarsadaçoğunlukla saçdökülmesidurumundakullanılıyordu.EskiMısır’dasaçkirlisayılırverahiplervehalktarafındankazıtılırken,zenginlergerçekyadayapaysaçtanyapılmışperukalar kullanırlardı. Asurlular, Fenikeliler ve Eski Yunanlar da peruka kullanırlardı. 17. yüzyıldaerkekler arasında perukanınmoda olması ise FransaKralı XIII. Louis (yön. 1610-1643) ile olmuştur.Fransa’da peruka kullanımı kadınlar arasında azalırken erkekler arasında statü simgesi olarakyaygınlaşarak sürmüş ve başta yargı görevlileri olmak üzere kimi mesleklerin resmî kıyafetinin birparçası olmuştur. 17.-18. yüzyılın abartılı perukaları, Fransız Devrimi’nden (1789) sonra ortadankalkmıştır.12

YasakcinselilişkiyedavetiyeçıkardığıgerekçesiyleerkenveyüksekOrtaçağ’da“KiliseBabaları”nınparfümve kozmetik karşıtı tutumu, bumalzemeleri olumsuz etkilemiştir. İmparator I. Theodosius (yön.379-395)395yılındagenelbanyolarıveçıplakgerçekleştirilentümsportifetkinlikleriyasakladı,dudakboyasıkullanımıdinsizlikleeştutuldu,yüzünüboyayanbirkadınfahişesayıldı.Batı’nınkozmetiğeilişkinkültüretkinlikleriDoğu’yakayarakBizans’tauygunbirortambuldu.159

Tetrabiblion diye anılan kapsamlı eseriyle tanınan ve 6. yüzyıl başındaKonstantinopolis’te yaşayanhekim ve yazar Amida’lı (Diyarbakır) Aëtius (502-575), Neron’un çağdaşı olan ünlü göz hekimiDemosthenes’inbirmetnindenşunlarıaktarmıştır:“Camdanbir‘ambix’ (imbik,damıtmabaşlığı) içinerezeneyadaanasonyaprakçıklarıkonuphafifçeısıtılırsagülyağı(‘rhodostakton’)vezambakesansı(‘krinostakton’) benzeri sıvılar elde edilir”. Buradaki her iki sözcük de “apostaktir” sözcüğündengelmekte olup bu sözcük, yüksek Ortaçağ’dan beri Konstantinopolis’te kullanılan damıtma kaplarınınitelemede kullanılmıştır.166 Aëtius, eterik yağların “inen damıtmasını” (“destillatio per descensum”)(yanibireleğinüzerineyerleştirilenkatımaddeiçindekiağırsıvıbileşenlerin,damlalarhalindeaşağıyaakıtılmasışeklindeyapılandamıtmaişlemi)betimlemiştir.CâbiribnHayyan’ınveel-Zehravî’nin(936-1013) eserlerinde de damıtma konularında bilgiler vardır. İranlılar ise damıtma yoluyla gülyağı elde

edilmesiniilkolarakgerçekleştirmişlerdir.Arkeolojibakımındansürprizbirsonuç,İran’daİÖ3000’lergibiçokeskibirdönemetarihlenenbirdamıtmaaygıtınınbulunmuşolmasıdır.141

Rastık “kurşun parlağı” (galenit, PbS) ve “antimon parlağı”ndan (rastıktaşı, Sb2S3); siyah vekahverengi düzgün (cildi gerip düzgünleştirmek için yüze sürülenmadde, fondöten) “kahverengitaş”tan(manganez dioksit, MnO2), demir içerikli killerden ve bakır oksitten; yeşil düzgün “bakır çalığı”[kimyaca bazik bakır asetat,Cu(CH3COO)2.CuO.6H2O] gibi bakır bileşiklerinden, kırmızı düzgün isekınaçiçeğiözündenhazırlanıyordu.Kurşunparlağıyadaantimonparlağındanhayvansalyağilebirliktehazırlanan siyah renkteki sürmeye Mısırlılar “mesdemet” adını veriyorlardı. Antimon tozu kına ilekarıştırılırsa,kestanerengieldeediliyordu.

Fas’tanHindistan’akadarolancoğrafyadagünümüzedekkullanılagelmişolansiyahgözsürmesi,kremtemeliüzerindemineralkökenliantimonsülfürdenoluşansiyahrenkliinceöğütülmüşpigmenttenibaretti.Çoğu kez göz kapaklarını boyamada, yeşil renkli bir pigment olan malakit (bazik bakır karbonat)mineralinin bitkisel bir yağ ile ince bir macun / pasta haline ezilmesiyle hazırlanan karışımkullanılıyordu.Yüzboyasıolarakkullanılankırmızıboya,Antikçağ’daamorfbirdemirhidroksitbileşiğiolankırmızıokr’danhazırlanıyordu.Bumaddeninyağyadabalmumuilekarıştırılmışbirmacunuçubukşeklinegetirilerekdudakboyasıolarakdakullanılıyordu.

Parfümler ve tütsüler (yakılarak oluşturulan güzel kokulu dumanlar) da çok eskiden beri biliniyordu.Mür, günlük, karanfil, tarçın, güzel kokulu yağlar ve değerli merhemler önemli ticarî mallardı. Tümbunların içinde en ünlüsü, günlük ağacının sakızı olan “günlük” idi. Herodotos’a göre günlük ağacıyetiştirmek kutsal ama tehlikeli bir uğraş idi; çünkü günlük ağaçları küçük kanatlı yılanlar tarafındankorunuyordu ve bu yılanlar, yalnızca aselbent (akgünlük, “Styrax”) reçinesini yakarak oluşturulandumanlarlauzaklaştırılabiliyordu!8

EskiMısır’dakadınlargözleriniyeşil,dudaklarınıkoyumaviveyanaklarınıkırmızıyaboyuyor,elveayakparmaklarınıkınalıyor, ‘üstsüz’lüğünyaygınlaştığıdönemdegöğüslerinimaviboya,memeuçlarınıise altın yaldızla boyuyorlardı. Eski Yunanlarda kozmetik İÖ 5. yüzyıldan itibaren Mısır yoluylazenginleşipgelişti.Roma’daalınvekollartebeşiryadaüstübeçlebeyazlatılıyor,yanakvedudaklarşaraptortusu ve aşıboyası ile kırmızıya boyanıyor, gözkapağı ve kaşlara kömür ve toz antimon sürülüyordu(ŞEKİL87).

ŞEKİL87.EskiMısırduvarresminde,bireliylemetalaynatutan,ötekielindekifırçailedudaklarınakırmızıaşıboyasındanrujsürenMısırlıkız(İÖ1200’ler).3

Mısır,YunanveRomamakyaj,macunvepudrasanatının,günümüzkozmetiksanayisiürünlerikarşısındabelirginbirzararlıyanıvardı:Makyajsandığındayeralanvegerçektemodayauymakamacıylainsanlarınyüz,göz,ağızvediğerbedenkısımlarınasürdükleribumaddeler,kısmencildi tahrişedicibirözelliğesahipti. Meleksi bir soyluluğun simgesi olarak solgun göstermek üzere yüze sürülen kurşun beyazı(üstübeç, bazik kurşun karbonat), yanak ruju olarak kırmızı fosfor, zincifre (civa sülfür) temelli dudakboyası, orpiment’ten (arsenik trisülfür) göz boyası, antimon sülfürden sürme, gözlerin parlamasınısağlamak için zehirli madde içeren güzelavratotu özü vb. şeklinde uzayıp giden bu liste, adeta zehirdolabındanhazırlanmışbirreçete idi.OzamanlarYunangüzelleriningözlerindekiparlaklığın,gözsuyuolarak önerilen, sirke içinde çözünmüş kurşun beyazıyla sağlanıp sağlanmadığı belli değildir. Böylesibirkaçmaddeninzararlılığı,ilkkeztarihselgeribakıştanbiliniyordeğildir.Günümüzeaktarılaneskibirkaynakta,birYunanlıhekimin,civaiçeriklikozmetiklerinzararlılığıhakkındauyarısıyeralmaktadır.

Eskiçağda İmparator Marcus Aurelius’un (yön. İS 161-180) özel hekimi olan Galenos, koku almasinirlerinin varlığını keşfetti.Kokumaddelerinin yapı-etki ilişkileri İsa’dan önceki 1. yüzyıldaRomalıdoğa filozofuTitusLucretiusCarus (İÖ96-55) tarafındansaf spekülatifbirbiçimdepostuleedildi.Dererumnatura (NesnelerinDoğasıÜzerine) adlı eserindebelirttiği düşüncesine göre, hoş kokanmaddeatomları yuvarlak bir yapıya sahiplerken, kötü kokanlar keskin kenarlı ve dikene benzer bir tanecikyapısınasahipolmalıydı.169

TümEskiçağboyuncaArapyarımadasınıngüneybölgelerindenithaledilengünlük,tapınmatörenlerindeve özellikle de büyü ve mezarlıkla ilgili alanlarda kullanıldı. Tarih öncesiMısır’ından beri günlüğe,günümüzdeKatolikveOrtodokslarındinitörenlerindehâlâolduğugibi,tanrısalbiraraçolarakmekânıveinsanları kötülüklerden arındırarak merhametli kılan ve gönüllere ferahlık veren bir kuvvetyakıştırılmıştır.

AşağıMısır’ın florası (bitki varlığı) koku bitkileri bakımından bir ölçüde fakirdi. Bu nedenle çoğuaromamaddeleri ithal edilmek zorundaydı. Yerli bitkilerden kazanılan kokulu eczalar arasında bir türsakız ağacından (sedir ya da katran ağacı) elde edilen terementi reçinesinin tütsülemede kullanıldığıkesinlikkazanmıştır.Terementireçinesindendahakeskinkokuluolangünlük,“Styrax”reçinesiveladen(“Ladanum”, “Cistus creticus” ve “Cistus ladanifer” türleri) de ithal ediliyordu. Latincesi “Cedrus”olan sedir ağacı, bizde halk arasında katran ağacı olarak adlandırılır. Tarih öncesi dönemlerdeLübnan’da,AmanosveTorosdağlarındayayılımgösterensedirağacıormanları,önceFenikeliler,dahasonradaAsur,BabilvePersler tarafındanönemlibirmalzemeolaraksarayve tapınakinşasında,onunkökvegövdesindenelde edilenkatran isegemilerinkalafatlanmasında, ayrıcadaMısırlılar tarafındancesetlerinmumyalanmasındayoğunşekildekullanılmıştır.

Babil’deibadetvemezartörenlerindefazlamiktardagünlük,kırkboğum(topalak)vesedirağacıodunukullanıldığı kaydedilmiştir. Dinsel törenlerde mür’ün yanı sıra kenevir yakılmasının belirli fizyolojiketkiler yarattığı kabul edilmektedir. Herodotos, Odysseia adlı eserinde, İÖ 430’larda İskitlerin ölügömme törenleri sırasında hintkeneviri tohumlarını kızgın taşların üzerine koyarak yaktıklarını ve tütendumanısolumaktansonderecekeyifaldıklarınıbelirtmiştir.170

Tütsü kullanımı Kutsal Topraklar’da da belirli bir işleve sahip olmuştur. Eski Ahit’te, dinî törengereksinimi için tütsü maddelerinin üretimine ilişkin şu reçete yer alır: “Balsam, ‘strakte’ (styrax,aselbent),kasnıvegünlük,eşitkısımlarhalindealınıpTanrı’yıkutsamaküzeretozhalinegetirilecekşekildedövülür”.

Romaİmparatorluğudöneminde İtalya’daçiftçilerinyerelkutlamaveşenliklerindemasalar tazenaneyapraklarıyla ovuluyor ve içleri nane doldurulmuş yastıklar kullanılıyordu. Ortadoğu ile temaslardansonraveYunanveMısır etkisi altında, tutucuçevrelerinmuhalefetinekarşın tütsümaddeleri kullanımıeskiRoma’da akıl almaz boyutlara ulaştı ve akgünlük vemür ithali devlet harcamalarına ağır bir yükgetirdi.OdönemdeRoma’yayıldayaklaşık2800tongünlükve550tonmürgeliyordu.İmparatorNeron,İS54yılındabirpartilikkokumalzemesine100binDolareşdeğeriparaödemişti.5Neron’unmetresiveikinci karısı Poppaea Augusta Sabina (ölm. İS 65), cildini beyazlatmada kurşun beyazı ve tebeşir;gözkapağı ve kirpik için sürme; yanak ve dudak için kırmızı boya; sivilceleri gidermek için un vetereyağı;dişleribeyazlatmakiçindesüngertaşıkullanıyordu.Poppaea’nınhergün,içinegülyağıkatılmışeşek sütü ile banyo ettiği de söylenir. Neron, İS 65 yılında öldürülen karısı Poppaea’nın mezarında,Arabistan’dangetirilenveArapların10yıldaürettiklerindendahafazlamiktardakiakgünlüğüyaktırmış,oluşan tütsü dumanları mezarlık çevresinde haftalar boyu etkisini sürdüren güzel koku atmosferioluşturmuştur. Aşırı parfüm kullanımı, sevimsiz olaylara da yol açıyordu ve talihsiz bir konuk, aşırıparfümlemeninyarattığıoksijenkıtlığındanboğularakcanvermişti.168

Gülsuyu elde edilmesi, ilkel damıtma yöntemiyle ve buharların soğuk bir yüzey üzerindeyoğunlaştırılmasıylauygulananbirİransanatıidi.Buişlemiçin,toplanangülyaprakları,ondangülsuyu,gülyağıvegül esansınınhazırlanacağıyeregönderilir;orada suyladolubüyük imbikleredoldurulurvesaatler boyu kaynatılırdı. Su buharı eşliğinde yapılan damıtmanın ürünü olan sular kocaman şişeleredoldurulur; üzerlerinden enjektörlerle alınan yağ kısmı, daha küçük ve tercihen koyu renkli şişelereaktarılırdı.Birgramgülyağıeldeedilmesiiçin,yaklaşıkolarakdörtkilogramgülyaprağıgerekmekteydi.

Damıtmayailişkinilkdeğinmelerdenbirine,RomalıyazarYaşlıPlinius’tarastlanır.Naturalishistoriaadlı yapıtında, ilkel biçimdekibir damıtmayardımıyla sedir ağacı odunundanuçucu (eterik, esansiyel)yağeldeedilmesinibetimlemiştir.

KınaÜzerine

Bileşimindeki etken maddenin proteinlere bağlanmak üzere büyük bir kimyasal ilgiye sahip olmasınedeniylekınabitkisi(“Lawsoniainermis”), tarihboyuncaçeşitliuygarlıklardacilt,saç, tırnak,hayvanderisi,ipekveyünboyamadakullanılmıştır.ÜnlüMısırkraliçesiKleopatra’nınkınalısaçlarıünlüydüvekınadahaöncelerideMısır’dasaçboyamadakullanılıyordu.Kınaylaayrıcaavuçiçleri,ayaktabanları,tırnaklarvekulakmemeleriboyanıyordu.Kınaağacıyapraklarının tozhalinegetirilmesiyleeldeedilenkına,benzer amaçlar içinbugündekullanılmaktadır.Kınanınözellikleböcek sokmalarıgibikaşıntılarıdindirici bir etkiye sahip olduğu belirtilmiştir. Doğal kına, ciltte mantar oluşumunu önleyici etkiyesahiptir.Kınanın cildeverdiği renk, kızıl-kahvedir.Tazekınayaprakları hafif asidikbir sıvı ile ezilipkullanılacakolursacildiboyayabilir.Ticarîkınatozuiçinelimonsuyu,koyuçayyadahafifasidiksıvılarda karıştırılabilmektedir. Kına karılacağı zaman klorlu su ve sabun kullanılırsa, koyulaşma sürecineolumsuzetkiyebilir;alkalikkatkılarisecildikoyulaştırmasürecinihızlandırır.Kınanınciltteverdiğirenkzamanla solar; ancakbudurum,kına lekesininbizzat solmasındandeğil, zamanla cildin soyulmasındankaynaklanır.KınaçiçekleriiseEskiçağ’lardanberiparfümyapımındakullanılmıştır.

“Kına gecesi”, genç ve doğurgan kadın ile kına arasında bağlantı kuran, dünya çapında yaygın birgelenektir. Müslümanlar, Yahudiler, Hıristiyanlar, Zerdüştîler ve başkaca kimi topluluklarda evlenmetörenlerinden önce uygulanmaktadır. Ayrıca Nevruz,Mevlid ve kutsal bayramlar gibi özel kutlama vetörenlervesilesiilede“kınayakılmaktadır”.Sevilenatlara,eşeklere,kurbanedilecekkoyunlarınbelirliyerlerine de kına sürülmektedir. Savaş zaferleri, yeni doğumlar, sünnet, doğum günleri de kına ilekutlanabilmektedir. Tüm bu etkinliklerde kınaya “bereket ve güzellik getirici” gözüyle bakılmaktadır.Sevincinolduğuheryerdekınavardırvevarolacağabenzemektedir.

“Kara kına”, “siyah kına” ya da “nötür kına” adı altında satılan ürünler kınadan yapılmış olmayıpkısmen mayalandırılıp kurutulmuş indigo bitkisinden (çivit; “Indigofera tinctoria”) ya da “Cassiaobovata”bitkisinden türetilmektedir ve içeriğindebir dizi boyavekimyasallar bulunabilmektedir.Tekbaşına indigo bitkisi, cildi siyaha boyamaz. Kına, indigo (çivit) ile karıştırılarak saç ya da deriyeuygulanacak(“yakılacak”)olursa,kızıl-kahvedeğildemavi-siyahbirrenkverir.871990’lardasiyahsaçboyası olarak tıpkı doğal kınada olduğu gibi kalın bir hamur şeklinde uygulanmaya başlanan “karakına”nınbileşimindekietkenmaddeolanp-fenilendiamin,alerjiktepkilerevekalıcıciltyaralanmalarınayol açabilmektedir.Batı ülkelerindebuetkenmaddenin saçları siyahaboyamadakullanımıyasadışıdır.Hiçbir doğal kına türü, bunun gibi yarım saatlik süre içinde ciltte siyah renkli lekeler oluşturmaz.Uygulamadakarakına,doğalkına ilekarıştırılmışhalde saçları siyahaboyamadakullanılabilmektedir.Saçboyasıbileşiminde“karakına”kullanılacakolduğundakarışımdakioranıyüzde6’dandahaazolmalıveuygulandıktankısabirsüresonrasaçlariyiceyıkanmalıdır.

ESKİÇAĞDAKREM,YAĞLIKREMVEYAĞLIPARFÜMÜZERİNE

TümDoğu kültürlerinde tanrı heykelleri, tapınak vemezar nesneleri periyodik olarak kokulu yağ vemerhemlerlekokulandırılırdı.Eskiİbranilertapınakvesunakgibikutsalmekânlarıverahiplerikutsamakiçinkokularkullanırlardı.EskiAhit’in“Exodus”(Mısır’danÇıkış)bölümünde,rahipliğekabuliçinHz.Musa’ya(İÖ1200’ler)verilenkutsalyağlamayağınınreçetesi,“zeytinyağıilekarıştırılmışmür,tarçınvehintkamışı”şeklindeyeralmaktadır.HernekadarMusa,kutsalyağyadadünyevî işler içingüzelkokuelde eden kimseler için ağır cezalar buyurmuşsa da, dinsel kullanım için tüm aromatikler deyasaklanmamıştı. Eski Ahit’in “Süleyman’ın Meselleri” bölümünde ise “yağ ve parfümün kalbe hazverdiği”belirtilmektedir.İÖ5.yüzyıldaBabilliler,parfümticaretikonusundaözelbirpazaroluşturdular.Babilliler Lübnan sediri, selvi, çam, köknar reçinesi, mersin, hintkamışı ve ardıcı yaygın bir şekildekullanıyorlardı. Eski Yunan’da da parfüm dünyası zengindi. İÖ 7. yüzyılda Atina, yüzlerce parfümündükkânlardasatıldığıbir ticaretmerkezihalinegelmişti.Buralardatemeldemercanköşk,zambak,kekik,adaçayı,süsen(iris),anasonvegül,koyumerhemlerhazırlanmaküzerezeytinyağı,bademyağı,hintyağıve keten tohumu yağı içinde demlendiriliyor ve bunlar süslemeli seramik çömleklerde ve küçükmiktarlardasatışasunuluyordu.5

Klasik dönem Attika’sında zeytin ağaçları Tanrıça Athena’nın mülkü idi ve devletin korumasıaltındaydı.Henüzolgunlaşmamış zeytindenpresle elde edilenyağ, pek çokpomatın (merhem) temelinioluşturuyordu. Ama zamanla hava ile oksitlenerek acılaştığından sıcak iklimde yalnızca bir yıl boyukorunabiliyordu. Pomatlar, pomat yağları ve o zamanlar yağ temelinde hazırlanan parfümlerin konduğukaplarküçükboyutluyduvekokunundışarı,havanındaiçerigitmesiniengellemekiçinkolaykapatılabilirbirağızkısmınasahipti(ŞEKİL88).3

ŞEKİL88.İÖ500dolayınatarihlenen,üzerindebirkadınresmibulunan,alabastrondanbirAttikapomatkabı(BritishMuseum,Londra).3

Fenikeli tüccarlar Çin’den kâfurun, Hint’ten tarçın, biber ve sandal ağacının dışalımını yaparlarkenSuriyeliler Arabistan’a kokulu malzemeler getiriyordu. Gerçek mür ve günlük, Yemen’den Akdeniz’e,İranlıtüccarlartarafındanİÖ300’lerdegetirilmiştir.Talepüzerineticarîmalakışınagül,eyirotu,süsenkökü, nergis, safran, sakız, meşe yosunu, tarçın, kakule, biber, küçük hindistancevizi, zencefil,hintsümbülü,sarısabırodunu,otlarvesakızreçineleridakatılmıştır.5

Kommagene Kralı Antiokhos IV. Epiphanes (yön. İÖ 175-163), Daphne’deki (Antakya’da bugünküHarbiye) yazlık sarayında kutladığı bir festivalde koku şenlikleri düzenlemiş, altın tabaklarda tatlıreçineler yakılmış, güzel kız ve erkek çocukları konuklara altın güğümlerden gülsuyu serpmiş, altınkâselerde15çeşitparfümiçerenmerhemlerkonuklarınkullanımınasunulmuştur.150

Romaçağınınünlükarışımlarındanbiri,parfümolmasınınyanısıraidrarsöktürücüvekadınlardaateşdüşürücü ilaç olarak kullanılan bir madde olan “susinon” ile hazımsızlık ve basura karşı ve de âdetkanamasınıkolaylaştıranbirmaddeolarak “amarakinon” içeriyordu.Benzer şekilde hintsümbülü yağı,öksürüğevegırtlakiltihabına(larenjitis)karşıkullanılıyordu.5

‘Krem’,‘yağlıkrem’ve‘yağlıparfüm’arasındakesinbirayrımyoktur.Günümüzdekremolarak,vücutsıcaklığındaplastikşekillenebilirözelliğesahipolanjellernitelenmektedir.‘Yağ’sözcüğündenisesudaçözünmeyen,susevmez(hidrofob),odasıcaklığındasıvıolanorganikbileşikleranlaşılırveonlarıngenelkarakteristiklerikimyasalbileşimlerindendeğil,fizikselkıvamındanilerigelir.Doymuşvedoymamışyağasitli gliseridlerin söz konusu olduğu hayvansal ve bitkisel yağların yanı sıra uçucu (eterik) yağ diyeadlandırılanlar da vardır ve bunlar içlerinde farklı kimyasal bileşimlerde güzel kokan ve uçucu olanbitkiselkokumaddeleriiçerirler.

Uzunsürekokacakpreparathazırlamaküzereuçucuaromamaddelerinikatıvesıvıyağlarabağlamak,Ortadoğu’nunbirbuluşudur.Böylece insanlarkokuları, tütsüörneğindeolduğugibikızgınodunkömürüüzerindeısıtarakserbesthalegeçirmektenvazgeçipkatıvesıvıyağlaraemdirilenderişikkokukarışımlarıhalindeüreterekcildidahauzunsüregüzelkokuyayarhalegetirdiler.

Şiddetligüneşışınlarına,toz-toprağa,haşarataveciltkurumasınakarşıhayvansalkatıyağlarvebitkiselyağlar uzun bir geçmişten beri kullanılmaktaydı. İnsan cildinin doğal ince yağ tabakası aşırı iklimkoşullarındakorumayayeterlideğildivesuylayıkadıktansonracildinsürekliolarakkatıvesıvıyağlarlayağlanarak ona esnekliğini yeniden kazandırmak gerekiyordu. Yıkamada kullanmak üzere sabun vetemizlikmalzemelerinin bulunmadığı dönemlerde cilt, yağsever (oleofil) kir parçacıklarından yalnızcamekanik yolla (ovuşturarak) temizlenebiliyordu. Suyu kıt olan bölgelerde temizleme etkisi, derinin

üzerindebiriktirdiğiyağseverkirler,deriartıkları,tervb.denoluşmuşkoruyucutabakakazınıpsoyulmaksuretiylesağlanabiliyordu.KatıvesıvıyağlarınsıcağavesoğuğakarşıvücudunısıiletiminizayıflattığıAntikçağ’danberibiliniyordu.Bunedenlerleherbirkremveyağın,vücudukoruyucuvetemizleyicietkisibüyüsel-dinselbiranlamdavetörenselbirişlevlekullanımagirdi.

Bu konuda çağdaş görüşe de uygun olan ve İÖ 3. binyıldan Galenos’un çağına dek Mısır’danMezopotamya’yadekuygulanmışolanyöntemenuygunyöntemolup,belirlikoşullaraltındauçucuyağlarıveyağseverboyarmaddeleridikkatlice ısıtıpenyüksekverimleorganiksıvıevresineçekmekolmuştur.Buamaçlailkin,toplanıpkurutularaksaklananbitkikısımlarıtemizleniyor,ufaltılıyorveelenerektatlısuiçineatılıyordu.Bukatıasıltıarasırakarıştırılarakbirgecebekletiliyorvebuçamursukarışımasıvıyadakatıyağeklenip,kabınağzıkapatılarakdüşükbirateşüzerindegünlerboyuyavaşçakaynatılıyordu.Buradabuhardamıtmasıyoluylabitkininhücreçeperlerindendikkatliveetkinbirşekildeuzaklaştırılanaroma maddeleri yağ evresinde çözünüyordu. Özütleme işlemi bittikten sonra -”karışım şiddetleköpürmeye başladığında”- eklenen tuz, krem ve yağın kalımlılığını artırmaya yönelikti. Tuz, yağsever(oleofil)evredeçözünmemektevebunedenledeciltüzerindeolumsuzbiretkiyapmamaktadır.

Kremlerin hazırlanmasında kullanılan sıvı yağlar bölgeden bölgeye değişiyordu. Mısırlılar kendiürettiklerihintyağındanyararlanıyorlardı.Zeytinyağısınırlımiktardaeldeediliyorvekozmetikamaçlarauygun düşmüyordu. Değerli ban ağacı (Mısır söğüdü) yağı Suriye’den ithal ediliyordu. Anadolu’da,Yunanistan’davehattâRoma’dakullanılansusamyağıiseMezopotamya’danithalediliyorvebüyükönemtaşıyordu.Kremlerintemeliolarakhayvansalyağlarınkullanılmasıdabölgeyevehayvanvarlığınagöredeğişmekteydi. Kurbanlık hayvanlardan elde edilen ve dinsel törenler için kremlerin hazırlanmasındakullanılaniçyağının(donyağı)yanısırakazyağıvetereyağıdakullanılmaktaydı.

Tarihinilkgrevlerindenbiri,İÖ1167yılındaMısır’dagerçekleşmiş,Thebes(Teb)kentindebirtapınakinşaatında çalışan işçiler, kendilerini güneş ışınlarına karşı koruyacak merhemlerin dağıtılmamasınedeniyleişbırakmışlardır.

KUTSALMEKÂNLARINPARFÜMLENMESİ,

BALSAMVEKUTSALMESHYAĞI

EskiAhit’in“Mısır’danÇıkış”bölümündekutsalmeshyağınınreçetesişöyleverilir:5kgsıvımür;2,5kg güzel kokulu tarçın; 2,5 kg kamış; 5 kg hıyarşembe; 3,6 litre kadar da zeytinyağı. HıristiyanlarınKudüs’teki “Kutsal Mezar Kilisesi”ni (İng. “Holy Sepulchre”) topluca ziyaretleri, büyük ölçüdeMüslümanlarınKudüs’üfethindensonrabaşlamıştır.KonstantinopolisPatriğiPhotios(yön.858-867;877-886), 867-878 yılları arasında yazdığı Amphilochia adlı eserinde Kutsal Mezar’daki mezar odasınınbasamaktaşlarınınyıldabirkezpatriktarafındanparfümlendiğinibetimler.Kubbetü’s-Sahra’dadabenzerşekilde kutsal emanetlerin parfümlenme işlemlerinin yürütüldüğü bilinmektedir. Bu amaçla safran,dövülerektozhalinegetirilmekte,içinemisk,esmer/griambervegülsuyueklenmekteveböylece“halûk”yada“hulûk“diyeadlandırılansarısafranparfümühazırlanmaktadır.

Safranveöteki yağlı güzel kokulumerhemlerden ibaret koyubirmaddeolan “halûk”un kullanılmasıerken İslâmdöneminde yaygın bir uygulamaydı. İranlı tarihçiMuhammed ibnCerir el-Taberî’ye (839-923)göreFâtımiHalifesiUbeydullahel-Mehdi(yön.909-934),Kâbe’ninsafranlıyağlarlagüzelkokuluhalegetirilmesinibuyurmuştur.GezginİbnCübeyr(1145-1217)1184yılındaMedine’yiziyaretetmişolupMedine’dekicamiyiçevreleyenduvarınüstkısmınagüzelkokulumiskmerhemivebaşkacaparfümlerinsürüldüğünübelirtmiştir.Medine’deparfümlenenduvarlarlailgilibenzerbetimleme,MağripligezginİbnBattûta (1304-1369) tarafından da verilmiştir. Böyle törensel âdetler Fâtımilerce de uygulanmaktaydı.Mısır’da her yılNil’in yükseldiğiHaziran ayında kutlanan bolluk (bereket) töreni süresinceNil’in suyüksekliği Rauda Adası’ndaki nilometrenin ölçeği üzerinden okunurken, nilometre sütunu ve duvarlarıgülsuyuilekarışıksafranlaparfümlenmekteydi.

Müslüman hacılar Kubbetü’s-Sahra’daki kandillerden alınma kutsal yağı, parfüm niyetinekullanmaktaydılar.Bunagöreburası“MidianBan”dan(“Tamarix”,ılgınyadahelileağacımeyvesi)eldeedilenyağın,yaseminyağıilebirlikteyakılmasıylaaydınlatılıyorveaynızamandaçevreyegüzelkokularyayılıyordu.83

Yinebiraktarımagöreİstanbul’ufethindensonraFatih,AyasofyaKilisesi’ne,ancakgülsuyuile“baştanayağayıkanıptemizlendikten”sonragirmişvebuişlemdensonraAyasofya’yıcamiyedönüştürmüştür.

Ortaçağkilisehazinekayıtlarındaçokçabalsamvekutsalmeshyağı(kutsalyağlamayağı,mağfiretyağı)ampullae’lerinden(küçükşişeyada testi)sözedilmektedir.Odönemlerdekimiağırhastalarınbedeni,iyileşmesidileğiylekutsalyağlaovulurdu.

“Balsamodendron“(“Commiphora“diyedebilinir) türündençeşitliağaçkabuklarındandoğalolarakdışarısızan,çoğukezyağilekarıştırılanveherikisidekokulu(aromatik)reçinelimaddelerolanbalsamvekutsalmeshyağı,Ortaçağ’daYakındoğu’danvebüyükorandadaArabistan’dansağlanıyordu.Bugüzelkokulumaddeler içinde en iyi bilineni ve en pahalı olanlarından biri “gerçek balsam” ya da “Mekkebalsamı /Mekke pelesengi” idi. Ölü derileri döken “Mekke pelesengi”, tatlı badem yağı ya da sütlekarıştırılarak kullanılırdı. Yaşlı Plinius, bunun çok pahalı bir madde olduğunu yazmaktadır. Bu pahalıyağlı parfümler ağırlıklı olarak vaftiz, tasdik (iman onayı) ve şifa amacıyla bedenin yağlanması gibiuygulamalarda ya da kutsal mekânlarda kandil yağı ve kutsal emanetlerin yağlanmasında kokulu yağolarak dinsel kapsamda kullanılırlarken, çok daha az oranda dindışı (dünyevî) amaçlarla dakullanılıyordu. Ortaçağın pek çok söylencesi bu yağsı ve kokulu (aromatik) sıvılar çevresinde ortayaçıkmıştır.Böylesöylencelerinçoğu,Cennet’lebütünleştirilmişolanlardı.

GeçOrtaçağ’ınyazılıkaynakları,özelliklede14.yüzyılHıristiyanhacılarınıngezinotları,balsamabir

kutsal emanet gözüylebakıldığını vekutsanmışbirmaddeolarakyalnızcaKahire’nin10kmkuzeyindeAynu’ş-Şems bölgesindeki Bi’rü’l-Matariyye köyünde yetiştiğini doğrulamaktadır. Burası etrafıduvarlarla çevrili bahçelerin ve Bakire Çeşmesi (“Virgin Fountain”) diye adlandırılan kutsal bir sukaynağının da yer aldığı yapılar bütününden ibaretti. Buradan özelde “Balsam Bahçesi” diye de sözedilmektedir. Vakanüvis Lübeck’li Arnold’a (ölm. 1211) göre burası Hıristiyanlar ve Sarazenler(Müslümanlar)tarafındanziyaretediliyordu.Belesânağacı,buradakibirkuyununsuyuilesulanmaktaveHıristiyanhacılardabusuileyıkanmaktaydılar.

Bu yazılı kaynaklar, balsamın ve kutsal mesh yağının yalnızca kokulu parfümler olarak değil, kutsalemanetlerolarakdagörüldüğüneişaretetmektedir.

MÜSLÜMANLARDAPARFÜMSANATI

Güzelkoku,Hz.Muhammed’inensevdiğişeylerdenbiriydi.Hz.Muhammed,dünyazevklerinindoruğuolarak “kadınların ve güzel kokuların” varlığından söz etmiştir. Güzel kokulu misk, Müslümanlarcacennetteki kara gözlü hurilerin parfümü sayılır ve bizzat Cennet hurilerinin misk, amber ve safrandanoluştukları söylenir.Araplar çiçeklerin yaprak, tomurcuk, tohum ya da belirli kısımlarından koku eldeetmek üzere su buharıyla damıtmayı biliyorlardı. Daha sonraları, bitkiyi ısıl işlem uygulamaksızın birçözücü ile harmanlayıp iyice ıslatarak özütlemeyi de geliştirdiler. Özellikle yüksek sıcaklıkta bozunangüzelkokulubileşenlerdurumundaözütlemeyöntemibugündeuygulanmaktadır.8

Müslümanlarınkullandıklarıparfümlerkonusundaşugeleneklerdensözedilmektedir:“Kibarerkeklerözellikleimbiktengeçirilmişgülsuyuileinceltilmişmisk,kurukaranfilleparfümlenmişsarısabır(Lat.“aloe” / Ar.“ûd”) odunu, sarısabır-amber-misk karışımından oluşan ‘hükümdar buhuru’ (“nadd”),Bahreyn amberi, safran ve diğer koku maddelerinden ibaret karışık parfüm ve çeşitli türde zenginkokulupudralarkullanırdı.Erkeklerinaslakullanmadıklarıkadınkozmetikleriarasında‘lahlaha’adlıparfümlü krem, sandal ağacı parfümü, banyo parfümü, kuru karanfil, kokulu cilt kremleri, gerçeksafran, safrandan üretilen ‘halûk’ ya da ‘hulûk’ parfümü, ‘halûk” suyu, kâfur, kâfurlu su, amber -sarısabır - misk’ten oluşan ‘müselles’ (üçlü parfüm), menekşe yağı, yasemin yağı, banağacı (Mısırsöğüdü) yağı gibi yağlar yer alıyordu. Kadınlar erkek parfümlerinin her türünü kullanabilirlerkenerkekler asla kadın parfümü ve boya verici parfümleri kullanmazlardı. Bütün bunlardan ötePeygamber’in de dile getirdiği üzere Peygamber’den gelme şu gelenek vardı: En iyi şekilde kokusürünmüş olan erkek, kokusu fark edilmeyendir”.100 Arapça “çok pahalı” anlamına gelen “gâliye”,İslâmdünyasındayaygınkullanımlıolanveanabileşenlerimiskveesmeramberolan,macunkıvamındasiyahrenklikatıparfümidi.

İslâm dini insan kadavrasının açımlanıp incelenmesini (teşrih, diseksiyon) yasakladığından, İslâmanatomibilginleriGalenos’u(Arapça’da“Calinos”)okumakveyaralılarıincelemekleyetindiler.ÇeşitliçalışmalarsonundaAraplareskiilaçlaraesmeramber,kâfur,civa,mürrüsâfi,sinâmekivehıyarşembeyieklediler.Özgünşekliyleİrankökenliserinleticişerbetolaraknane,çeşitliotlar,gülsuyuvegülyaprağıile hazırlanan gülsuyu şerbeti (“gülâb / cülâb”) şeklinde hazırlanan ilaçlar da Müslümanlarca tıpdünyasına sokulmuştur. Gülsuyu cami ve evlerde mevlid, mukabele, hac karşılaması ve benzeri dinîtoplantılardagelenkonuklaragülabdanlardandökülür,şerbetvelokumiçinekatılırdı.

Romaİmparatorluğu’nun476’dayıkılmasıylaAvrupa’daparfümkullanımıgerilerkenAraplararasındaartmışvedünyanınparfümmerkezieldeğiştirmiştir.Araplar640yılındaİskenderiye’yi fethettiklerindeorahalkınıneczanelaboratuvarlarındaamber,aselbentreçinesi,havacıva,mürvegünlüğüişlediklerinivedamıtma yaptıklarını gördüler. Mendes’li Bolos’un (Sözde-Demokritos) (1./2. yüzyıl), Ptolemaios’lardöneminin ünlü kadın simyacılarından Kleopatra (etk. İÖ 50’ler) ile Yahudi Maria’nın (“MariaProphetissa”)(1.yüzyıl)yazılarındaparfümeribilgilerideyeralır.Araplarkokulureçineleri,yağlarıvebaharatıçokuzunzamanlardanberibiliyorvekullanıyorlardı.Müslümanlarençokkınabitkisininbeyazçiçeklerindeneldeettikleriyeşilveağırkokuluyağısürerlerdi.Ancakonlardadiğeruygarlıklargibieldeettikleriçiçekkokularınıuzunsürebozulmadankoruyamıyorlardı.

Araplar kolay bozunmayan kokulu sular üzerindeki önemli çalışmalarıyla parfümcülüğe büyükkatkılarda bulunmuş ve gitgide kullanışlı damıtma yöntemi geliştirerek parfümverimini ve çeşitliliğiniartırmışlardır.Câbir ibnHayyandamıtmakonusundaçalışmalaryapmış,kokulusularıneldeedilmesineilişkinyazılar yazmıştır. İbnSinagülvediğer çiçeklerinüzerine sürekli buharyollayarakkokulu sular

eldeetmiştir.

Günümüze dek uygulaması süren su buharı damıtması yönteminde, uçucu yağı alınacak çiçek veyapraklar, damıtma balonundaki delikli ızgara üzerine yerleştirilir; üzerine soğutma sistemli kapakyerleştirilir;başkabirkaptasuyunısıtılmasıylaoluşturulansubuharıalttangönderilerekbitkiselmalzemeiçindengeçirilirveuçucuyağ,buharlabirliktesürüklenir.Buharkarışımı,soğutucuiçindeyoğunlaştırılır;alttasuveüstteuçucuyağ(esans)olarakikitabakahalindetoplanandamıtmaürünündekisuileuçucuyağevreleri,birayırmaşişesiyadaayırmahunisiyardımıylabirbirindenayrılır.141

HernekadarAraplarpekçokdoğalürünüdamıtmışlarsada,alkolüngeçbirtarihtekeşfedilmişolması,ilk bakışta şaşırtıcı görünmektedir. Kur’an’da alkollü içki kullanımı yasaklanmış olduğundanMüslümanlar, şarabındamıtılmasıyla ilgilenmemişlerdir.Bununbaşkanedenleriarasında,alkolün78°Colandüşükkaynamanoktasıvebunundoğalsonucuolarakyüksekuçuculuğu,şaraptakidüşükalkoliçeriği(beyaz şaraptayüzde8, kırmızı şarapta ise yüzde15’e erişen alkol içeriği), iklimin aşırı sıcakolmasınedeniyleodöneminçevrehavasıilesoğutmalıdamıtmatekniğininkolayuçucubirmaddeolanalkolünyeterli miktarda yoğunlaştırılmasında zayıf ve düşük verimli kalması sayılabilir. Bu nedenle de Arapparfümcülüğü,alkolesaslıdeğildesuesaslıvebitkiselyağesaslıolanlaryönündegelişmiştir.Avrupalısimyacılar ise, uçucu bileşenin (burada alkolün), ancak damıtmadan önce, orta şiddette ısının etkisialtındaki bir parçalanma süreciyle oluşması gerektiğine inanıyorlardı. “Digestion” (yumuşatma) diyeadlandırılan bu süreç çoğu kez birkaç gün sürdüğünden, sızdırmazlığı iyi sağlanmamış kaplarda uçucubileşenin(alkolün)buharlaşmasıyoluylaçokfazlakayıpoluyordu.Alkoleldeetmekiçinyinelemelibasitdamıtmadauygulanıyorvebundakalıntıkısmıatılarakdamıtmaürünüarkaarkayayenidendamıtılıyordu.Buyöntemlealkol,yüzde90’ınüzerindekibiriçeriklekazanılabiliyordu.

El-Kindî’nin(803-873)KitabKimiyael-Itrve’l-Tâsidât(ParfümKimyasıveDamıtmaÜzerineKitap)adlıeserindekibiricikörnek,böylebireskidamıtmaaletinigöstermektedir(ŞEKİL89).90odöndürülmüşhaliyleyeralanbutaslakçizimde,birdamıtmaocağı,onunüzerindedamıtmakabıveonundaüzerindedamıtma başlığı (alembik), ayrıca da toplama kabı görülmektedir. Hieronymus Brunschwig’in (1430-1512) damıtma aygıtı (ŞEKİL 90) da benzer düzende olup onda sıcak buharın soğutulması, damıtmabaşlığının çevresinde yer alan içi su dolu bir soğutucu manto yoluyla iyileştirilmiştir. Brunschwig’inaletinin Arap geleneğine uygun bir yapılanmada olduğu görülmektedir. Soğutularak yoğunlaştırılandamıtmaürünü,damlalarhalindetoplamakabınabirikmektedir.141

ŞEKİL89.El-Kindî’yegöredamıtmaaygıtı(El-Kindî’ninKitabKimiyael-Itrve’l-Tâsidâtadlıeserinden).141

ŞEKİL90.H.Brunschwig’inLiberdeartedistillandiadlıkitabınınAlmancaçevirisiolanDasBuchderwarenKunstzudistillierendieCompositavndSimplica(Strasbourg,1507)adlıeserdendamıtmaaygıtı.141

Damıtıkyağlarvekullanımıüzerine8.ve9.yüzyıldankimibilgilerbulunmaktadır.9.yüzyıldaBağdat,gülsuyukonusundabüyükbirpazardurumundaydıveüretilengülsuyuilaçolarakHindistan,Çin,Afrikaveİspanya’yasatılıyordu.Gülsuyuyetiştiriciliğiünlüolanİran’ınŞirazyöresinden,yıldayaklaşık5binşişegülyağı,haraçolarakBağdat’agönderilmekteydi.11.yüzyıldaŞam’dayaşayanSuriye’lihekimSerapionveondanyaklaşıkyüzyılsonrayaşayan,HalifeAbdülmümin’in(yön.1128-1163)özelhekimiİbnZühr,göz ilacı olarak gülsuyundan yararlanmışlardı. Arap hekimi Ebu Cafer Ahmed, gülyağını ve alışılmışkâfuru, genel kullanımlı ilaçlardan saymıştır. Buna göre kâfur, kullanılan ilk “saf” uçucu yağdır. El-Kindî’nin parfümle ilgili eserinden okunabileceği üzere kâfur, süblimleştirme ile çok saf olarak elegeçirilebiliyordu. Ayrıca uçucu yağların (Ar. “zeyt-i tayyar”), giysi üzerine sürüldüğünde, ilkin lekebırakmışgibigöründüğü,amabeklendiğindezamanlauçupgittiğivegeridehiçbirşeykalmadığı;uçucuyağınüzerinde,uçucuolmayanbileşenlerinyapışıpkalmadığıbelirtiliyordu.141

10. yüzyılda EbuAbdullah ibnAhmed el-Temîmî (ölm. 994),Gelinin Göğsü ve Ruhların Parfümü[Almanca’da:DerBusenderBrautunddasParfümderSeelen] adlı eseri ünkazanmıştır.150 OrtaçağAraplarındagülesansı,ağırlığıncayakutdeğerindeydivedevekervanlarıyladere-tepedemedendoğudaKâbil’e,batıdaŞam’aveAden’edektaşınırdı.

Suriye’deTrablusşam’dadoğmuşolanŞihabeddinel-Nüveyrî(1279-1332)Nihâyetel-Erab fîFünunel-Adâb(EdebîBilgilerKonusundaİnsanAklınınSonBuluşları)adlıeserindetazehaldekokuluolanvedamıtmaya tâbi tutulan bitkiler (gül, nilüfer, ban ağacı vb.), taze halde kokulu olan ve damıtılmayanbitkiler (menekşe, nergis, yasemin, mersin ağacı, safran, reyhan vb.), çeşitli reçineler (kâfur, sakızçeşitleri, terementi reçinesi, günlük, sütleğen reçinesi, sarısabır reçinesi, mür, enginar reçinesi, kasnı,şeytantersi, kardeşkanı, aselbent, arapsakızı, katran, zift vb.),manna (kudret helvası) çeşitleri üzerine,ayrıca da parfümler (misk, amber, sarısabır, hintsümbülü, kuru karanfilden yapılanlar), tütsüler, yağlar,sulumüstahzarlar(gülsuyu,elmasuyuvb.)konusundabilgilervermektedir.171Kudrethelvası,gezengeviya da gezengüve adlarıyla da bilinenmanna, ılgın ağacının ve “Quercus libani” (Lübnanmeşesi) türümeşe ağaçlarının yaprakları üzerinde oluşarak sıcak yaz aylarında rüzgârlı günlerde beyaz toz halindeyapraklarda sızanyada“Fraxinusornus“bitkisiningövdesininçizilmesiyleeldeedilenkoyukıvamlı,helvamsıdoğalbirmaddedir.Halkarasındamüshil,besleyiciveyumuşatıcıolarakkullanılır.Söylenceselolarak İsrailoğulları’nın Mısır’dan çıkışında onların kutsal yiyeceği olmuştur. Güneydoğu Anadoluköylerindekudrethelvasıkurutulur,beyazbirbeziniçindedövülürvetopakhalinegetirilereksatılıryadasu ile kaynatılarak pekmezi yapılır. Ayrıca kudret helvasından Kürt baklavası denen bir cins tatlı da

yapılır.57,172

Gülyağı elde edilişine ilişkin ilk bilgilere Ortaçağ’da Dioskorides’in yazılarında rastlanmaktadır.Gülyağı Ortaçağ boyunca “oleum rosarum”, “oleum rosatum” gibi adlar altında kullanılmıştır. GülündamıtılmasıvedamıtıkgülyağınınkullanılmasıkonusundailkaçıkbilgileriAraptarihçisiAbdurrahmanibn Haldun (1332-1406) vermektedir. Buna göre gülsuyu 8. ve 9. yüzyıllarda Çin ve Hindistan’a dekulaşanönemli bir ticarîmadde idi. 12. yüzyıl başlarındagülsuyunungöz ilacı, gülyağı şekerinin ise içhastalıklarında ilaç olarak kullanıldığı görülmektedir. O çağlarda İran, gülsuyu üretiminde öndegidiyordu.8GülsuyunuAvrupa’yatanıtanlar,Araplarolmuştur.GülbitkisininbirçoktürleriarasındaŞamgülü’nün(Lat.“Rosadamascena”,Fra.“rosierdeDamas”)çiçekyapraklarındadiğertürlerdendahabolmiktardabulunanveçokkokuluolangülyağı,dahaçokbugültüründeneldeedilir.

Çok sayıda gül türü arasında en değerli eterik çiçek yağını vereni, olasılıkla Şam kökenli “Rosadamascena Mill.”dir. El-Kindî’nin anılan eserinde su buharı damıtmasıyla gülyağı elde edilmesibetimlenmektedir.Fas’tabugünbileMağriplilereskigeleneğegöre“RosacentifoliaL.”ninçiçeklerindengülsuyueldeetmektedir.“Tarihinbabası”diyenitelenenHerodotos,bugül türünü,alışılmışındışındakikokusu nedeniyle övmüştür.Zengin kokulu “Pelargonium(Geraniaceae)” sardunya sınıfı, çok sayıdakidoğal ve yapay melezi (hibrit) ile yaklaşık 150 yıldan beri bu eterik yağın endüstriyel üretimindekullanılmak üzere yetiştirilmektedir.Mağripliler, İran’ın gül damıtma tekniğini 10. yüzyılda Endülüs’etaşımışlarveheryerekurduklarısulamasistemiyleçiçekbahçelerindeçeşitligültürleriyetiştirmişlerdir.141Söylenceyegöregülyağıeldeetmekiçinbiryöntem,Hint-MoğolİmparatoruCihangir’in(yön.1605-1627) yeni evlendiği karısı tarafından keşfedilmiştir. O, sarayın gül bahçesinde gül yapraklarınındöküldüğü kanal suyunun yüzeyinde biriken “yağ” birikintilerini toplatmış ve onun tarafından “Atr-iCihangirî”(Cihangir’inıtırı)diyeadlandırılmıştır.163

Araplar ilaç ve çok beğendikleri güzel kokulu sıvılar elde etmeye yönelik olarak damıtma yoluylakazanılanmadde türünüartırdılar.Enönemliparfüm,gülyağı idiveüretimi8.yüzyıldagenişboyutlaraulaştı.Bu amaçlagül yaprakları sudayumuşatılıyor, daha sonradadamıtılıyordu.Çok sayıdadamıtmabalonunuaynıanda ısıtabilmek içinözelocaklar inşaettiler.Bukurgulamanınnedeni,ozamanlardahabüyükdamıtmabalonlarınınhenüzüretilememesiydi.Gülyağınınyanısıra terementiyağıdadamıtmaylabenzerşekildeeldeediliyordu.Terementiyağı,renksizveakıcıbiryağolupreçinevelâklarıçözmeyeyararveçeşitliiğneyapraklıağaçlarınyadaterementifıstığınınreçinesindeneldeedilir.

Ortaçağda 900’lerde şarabın damıtılmasıyla yeni keşfedilen etil alkol, kokulu suların hazırlanmasısürecindeçözücüolarakkullanılmayabaşlanmışveböylelikledeözütlemeverimiveüründebirörneklikgelişmiştir.

EvliyaÇelebi’nin bildirdiğine göre İstanbul’da inşa edilen yeni camiler, sayısız kandil ve şamdanladonatılmıştı ve saray imalatı mumlar üretilirken kâfur ile kokulandırıldığından, bunlar yanarken kâfurkokusu yayıyorlardı. Osmanlı’da koku kültürü gelişmişti, Çarşılarda çok miktarda buhurdan satılıyor,ayrıca gülabdanlar da yaygın olarak kullanılıyordu. Yüksek tabakadan insanlar, kokulu su, uçucu yağ,buhur,miskveamberiyaygınolarakkullanıyordu.1600’lerdeyapılmış tombak (yüzeyialtınkaplanmışbakır) bir buhurdanın kitabesinde, “Misk ve amber, zihni açar” anlamına gelen bir ibare yazılıdır.173Camilerin yakın çevresinde, camekânlı küçük kutusu içindeki yasemin, sümbül, gül, reyhan, tefarik,sandal, ful, kakule, tarçın, karanfil gibi esans yağlarını ve güzel kokulu sıvıları bir şırınga yardımıylamüşterilerin giysisine, sakalına sıkan ya da onların esans şişelerine dolduran esans satıcılarınagünümüzdederastlanmaktadır.

Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde İstanbul’daki şenliklerde esnaf alayları geçidinde güzel koku

esnafınınhalkayasemin,sümbül,gülvereyhanyağlarıdağıttığındansözedersedebunlarındamıtmaylaelde edilmiş uçucu yağlar olmayıp bu bitkilerle kokulandırılmış sıvılar olduğu bilinmektedir. EvliyaÇelebi, pazarda gülsuyu satan Edirneli hatunlardan da söz eder. C. A. Bernard tarafından 1844’teyayımlanan Pharmacopoea Castrensis Ottomana – Pharmacopée Militaire Ottoman adlı askerîkodekste uçucu yağ için Latince “oleum destillatum”, Fransızca “huile essentielle” ve Türkçe “yağ”(Osmanlıcası“ruh”)terimlerikullanılarakrezeneyağı,ardıçyağı,naneyağıvesafterementiyağıolmaküzeredörtuçucuyağıneldeedilişlerikayıtlıdır.1894EczahanelerNizamnâmesilistesinde30uçucuyağkayıtlı iken, 1974 Türk Farmakopesi’nde ise yalnızca bir uçucu yağ (“Oleum anisi”: anason yağı)bulunmaktadır.174

Osmanlı’dasaraybaşkimyageriBonkowskiPaşa,Mayıs1886’daMaliyeNazırıKazazyanAgopPaşa(1832-1891)tarafındangülesansıimalatınıyürütmeklegörevlendirilmişveİstanbulKandilliyakınındakiÇavuşbaşı Çiftliği’ne (“ferme impériale”) giderek buradan alınan ilk gül rekoltesinde gül esansıçıkarılmasınanezaretetmiştir.SultanII.Abdülhamid’in(yön.1876-1909)emriylegülbitkisiniAnadoluiklimine alıştırmak ve büyük çapta gül esansı imalatını başlatmak üzere girişimlerde bulunulmuş,Bulgaristan’ın Kızanlık / Kazanlık yöresinden getirilen “Rosa damascena” türü binlerce gül fidanı,eskiden de esans imalatçısı olan ve 1877 Osmanlı-Rus Savaşı sıralarında Kızanlık’ı terk ederekTürkiye’ye gelen Doğu Rumeli’li Müslüman göçmenlerin yardımlarıyla Bursa civarına ve Kandilliyakınındaki Çavuşbaşı Çiftliği’ne ekilmişti. Bonkowski Paşa’nın bu konuda 1888’de yazdığı De lafabrication de l’essence de roses en Asie Mineure (Anadolu’da Gülyağı Üretimi Üzerine) adlı birkitapçığıvardır.Osmanlılar,bahçelerindeçokeskidenberiyağgülüyetiştirmektevebundangülreçeliveküçükçaptagülesansıimaletmekteydiler.ÇavuşbaşıÇiftliği’ndekiimalat,İstanbul’daendüstriyelçaptagülesansı imali için ilkgirişimdi.Bonkowski’yegöre,denemeler sonunda10okka (12,5kg)gülden1miskal(4,67g)esansve6okkagülsuyueldeedilmiştir.Başarılısonuçlarverenbuilkgirişimdensonra,gülesansıimalatınınOsmanlıDevleti’nindiğereyaletlerinde,özellikledeAnadolu’dayaygınlaştırılmasıgerektiğibelirtilmiştir.175Bubağlamdayine1892yılındaMüftüzadeİsmailEfendi tarafındanRumeli’ligöçmenleraracılığıylaIspartaveBurdur’dabaşlatılangülcülükteçokbaşarılısonuçlaralınmıştır.1910yılındaAydın’da300kggülyağıüretildiğibelirtilmektedir.Osmanlı’daodönemleringülsuyuvegülyağıüretimini ele alan kimi eserlerde,Hindistan’da yetiştirilen “Andropogon” türü bitkiden elde edilen vegülyağındançokdahaucuzolduğuiçinburadaüretilengülyağınakatıştırılan(tağşiş)yadadoğrudanonunyerinekullanılanve“ıtr-işâhi”(bizde“idrisyağı”)adıverilengülkokulubiryağdan(“geraniumrosa”yağı;Alm.“Geraniöl/Geraniumöl”:ebegümeciçiçeğiyağı)sözedilmektedir.Ancakşurasınıbelirtmekgerekirki,“Rosadamascena”,ülkemizeilkkezKızanlık’tangelmişdeğil,tamtersine,dahaönceTürklertarafındanorayagötürülerekoradayetiştirilmiştir.174,176

Buhur,çeşitlidinseltörenvetoplantılardafenakokularıgidermekiçinözelbirkap(buhurdan)içindeyakılarakgüzelkokuludumanındanyararlanılanbirtütsüidi.Yukarıyadoğruyükselendumanınetkisiyleyakarış ve dileklerin Tanrı’ya daha kolay ulaşacağı bir araç olarak düşünülüyor ve buhurun güzelkokusununiyiruhlarıveiyilikmelekleriniomekânadavetedeceğineinanılıyordu.Sığlaağacının(günnükyadagünlükağacı,“Liquidambarorientalis”)çeşitliişlemlerdengeçirilerekkurutulmuşkabukları,halkarasında günlük ya da buhur diye anılmaktaydı. Evliya Çelebi, Marmaris yöresinde zengin yayılımınıgördüğüsığlaağacıveyağıkonusundaşunlarıyazar:“Busığlayağı,kavakgibiküçükbirağaçtaneldeedilir. Omemleket halkı eğri ve ucu sivri demir ile ağaçların kabuklarını kazırlar ve cenderelerdesıkarlar ve kabukları tulumlara doldurup yedi iklime gönderip buhur gibi yakarlar.Anberden güzelkokusuvardır.Yağıkırmızıbiryağdır.Mısır’a,oradanSüveyşyoluileHindistan’agönderilir.Oradaterbiyeedipmerhemgibiyüzveburunlarınasürüpcüzamhastalığındankurtulurlar...”.174

Osmanlılardamisk,kitre, pelesenkveödağacıyağı, gülyağıvekömür tozu ileyapılanbuhurların saf

amberkabuğu, amber, ardıç tohumu,günlük, sandal ağacı tozugibi türlerivardı.Bakır,pirinç, tombak,ayrıcaporselen,gümüşvealtındanyapılanbuhurdanlarıniçinekülveateşkonaraksözkonusumaddeleryakılırdı.98

17. yüzyılda sakız, Sakız Adası (İstanköy Adası ya da Kos Adası) dışında dünyanın hiçbir yerindeüretilmiyor ve üretilen sakızın tamamı, vergi olarak Osmanlı sultanının haremine yollanıyordu. Odönemde İstanbul’a yılda ortalama3000 kg sakız gönderiliyordu. İstanbul’da saraylı kadınlar arasındasabahtan akşama kadar sakız çiğnemek moda olmuştu. Böylelikle onlar dişlerini beyazlatıyor vesoluklarınıngüzelkokmasınısağlıyorlardı.Sakızağacıdenilenveşamfıstığıağacınabenzeyenbudeğerliağacı yetiştiren ada köylüleri, sarayca belirlenen miktarda sakızı, ücreti karşılığında teslim etmekzorundaydılar.Ağaçtansakızıçıkarmakiçinkabuğuhaçşeklindeçizilirvesızansakızsıvısı toplanırdı.Çiğnenerek tüketiminin dışında sakız likörü yapımında da kullanılırdı. 19. yüzyıl ikinci yarısındaİstanbul’a gelen Edmondo de Amicis (1846-1908), Constantinopoli (İstanbul) (1877) adlı kitabındaşöyleyazar:“Buradabuselerehoşkokularverensarayşekerleri,kuvvetsizMüslümankadınlarındişetlerini kuvvetlendirmek için Sakız Adası’nın güçlü kuvvetli kızlarının sakız ağacından çıkardıklarıkokulu sakızlar, nefis bergamut ve yasemin özleri, sırma işlemeli kadife kılıflar içinde korunan vefiyatı yüksek gül yağları bulunur. Kaşlara sürülen rastık, gözlere çekilen sürme, tırnaklara yakılankına, güzel Suriyeli kadınların cildini yumuşatan sabunlar, biraz erkeğimsi Çerkes kadınlarınınyüzlerindeki tüyleri yok etmek için kullandıkları ağda özleri, mis torbaları, sandal ağacı yağı, akamber, fincanlarla çubukların güzel kokması için sarısabır, baştan çıkarma ve şehvet duygusuuyandırmakiçinkullanılanbinlercetoz,sıvıvemerhem.”177

ORTAÇAĞVEYENİÇAĞDAAVRUPA’DAPARFÜM

ÜRETİMİNDEKİGELİŞMELER

Parfümhazırlamak içinçiçek,kök,yaprakvb.hammaddeler,yıkanıpkurutulduktan sonrahavanda tozhaline getirilip kaynatılmış kaynak suyu içinde bir gün boyunca bekletiliyordu. Aralıklı olarakkarıştırılmak suretiyle aromamaddelerinin çözeltiye önemli oranda geçmesi sağlanıyordu. Daha sonrasüzülerekkatıkısımlarayrılıyorvesüzüntüiçinesıvıyağeklenerekyavaşçaısıtılıyordu.Busıradakokumaddeleri yağın içinegeçiyor, üzeri kapatılıp soğutulduktan sonraüst tabakahalinde ayrılıyordu.Bunagörebu işlemlerdebirbiri ardı sırakatı-sıvıve sıvı-sıvıözütlemeleri (ekstraksiyon) sözkonusu idi.Ozamanlarörneğinkırkboğum(topalak)bitkisindenkokubileşenlerinidahakolayalınabilirhalegetirmekiçin yağa ağaç balı eklenmesi yolu bulunmuştu. Güzel kokan parfüm sularının üretilmesi, merhemüretilmesine göre çok daha fazla masraflı idi. Çünkü çoğu uçucu (esansiyel / eterik) yağ, suda zayıfçözünüyor ya da hiç çözünmüyordu. Kimi durumlarda yüksekçe bir verime ulaşmak için, süreci kırkakadarvaransayıdayinelemekgerekiyordu.

“Eterik”nitelemesi,evrenikaplayanküçücüknesnelerolarakLatince“aether”vegökselmaddeolarakYunanca “aither” (Arapça’da “esîr”) sözcüklerine dayanmaktadır. Dinbilimci Gerhard Johann Voss(1577-1649),“aetherisch” sözcüğünüAlmanca’ya“uçucu, ruhgibimadde”anlamında sokmuşve17. /18. yüzyıllarda böyle kabul edilmiştir. Günümüzde uçucu, hoş kokulu maddeler, bu kavramlaanlatılmaktadır.Eterikyağlar,uçucuolmayanyağsıyağlarınkarşısındabaşkabirgruptur.“Eterikyağ”ileaynı anlama gelen “uçucu yağ”, “esansiyel yağ” ya da “bitki esansı” nitelemeleri Fransızca veİngilizce’dekullanılmaktadır.Bitkilerdenkaynaklananveonlarınkarakteristikkokusunuoluşturanyağlar,“Olea essentialia” diye de adlandırılır. “Yağ” kavramı, yanabilen, su ile karışmayan, bitkilerdenkazanılanyağanlamınageldiğigibi,eterik(uçucu)yağanlamınadagelmektedir.16.yüzyıldabuikisininayrımı, damıtık yağ (“olea destillata”) ve sıkılmış ve ısı etkisiyle bitkiden dışarlanmış yağ (“oleasecreta”) şeklindeyapılmıştır.FransızeczacıveParis’teki “JardinduRoi”da kimya deney göstericisiolan Lefebvre Nicaise (1610-1674), 1660’ta yayımlanan kimya kitabı Traité de chymie théorique etpratique’te (Kuramsal veUygulamalı Kimya İncelemesi) ilk olarak siyah hardalın eterik yağının eldeedilişinivererek“eterikyağ”terimini[“huil(l)eaethérée”]ilkolarakkullanmıştır.Ancakbunitelemeyio, subuharıdamıtması ilegeçendamıntı içinkullanmamışveböylebirdamıntıyı, eczanın“l’esprit”si(ruhu) olarak adlandırmıştır. Bu ruh, ancak, damıtma artığını birkaç kez yavaş damıtmakla eldeedilmeliydi.14

Damıtma ile parfüm eldesi, bitkiden bitkiye değişen sürelerde gerçekleşmektedir. 450 kg lavantaçiçeğinidamıtmakyarımsaattegerçekleşirken,aynımiktardasandalağacınınbuharladamıtılması80-100saatibulmaktadır.Subuharıdamıtmasındakigelişmeveyüksekyüzdeli alkolüretiminingerçekleşmesi,kokumaddelerininsafşekillerdevealkollüçözeltilerihalindeeldeedilmesiniolanaklıkılmışveçeşitlipreparatlar hazırlanabilmiştir. Örneğin bu yolla koyun yapağısından lanolin elde edilebilmiştir.Müslümanlığın güçlendiği dönemde parfümeri sanatı Arapların büyük oranda ilgisini çekmiştir. 11.yüzyılıntanınmışhekimiJohannesPlatearius,Salerno’lukadınhekimTrotuladiRuggiero(ölm.1097)ileevlenmişveMatthaeusveJohannesadlıikiçocuklarıdahekimolmuştu.Trotula,parfümerireçetelerindenoluşanünlüüçkitabıylaArapparfümeribilgisiniAvrupa’yaaktarmıştır.

1100’lerdeİtalyaveİspanya’daAraplarınetkisiyleparfümcülüğünyenidenbaşladığıgörülür.İspanya-FransasınırındakikültüralışverişiyleparfümkültürüGüneyFransa’yageçmiştir.İspanya’daturunçgiller,yabani adaçayı, biberiye, kekik gibi bitkilerden kokulu yağların damıtılması, basit ama etkili aletlerleevsel sanayi şeklinde gelişmiştir. Turunçgillerin yağının parfümde kullanılmasıyla Sicilya limon yağı,Calabria ise bergamut yağıyla ünlenmiştir. Montpellier kenti, Grasse ile Paris’ten önce, Batı

ıtriyatçılığınınbaşkentiolmuştur.Bunda,Montpellier’ninİtalyaveözellikleVenedikaracılığıylaDoğuileilişki kurmasının ve alkol üretimi konusunda Katalanlar ve İspanyollarla ayrıcalıklı ilişkilerinin rolüolmuştur.

Avrupa’da parfümün yeniden yaygınlaşmasında İslâm dünyasının etkisi büyüktür. Haçlı Seferlerisırasında, kendilerinden daha temiz ve güzel kokan insanlarla karşılaşan Avrupalı askerlerde yenidenbanyoveparfümisteğioluşmuş,geridönerlerkenkadınlarınaegzotikkokular,kendileriiçindegülsuyugötürmüş veDoğuAkdeniz kıyılarında gördükleri hamamlardan inşa etmişlerdir. Böylece 13. yüzyıldaAvrupa’da halk hamamları yeniden yaygınlaşmıştır. Ancak bu duruma Kilise şiddetle karşı koymuş,nitekimFransa’dakihamamlarınçoğununkapatılmasınısağlamıştır.Yıkanmayla,kokukullanımınıntarihboyunca bir ilişkisi olmuştur.Örneğin Eskiçağ’da erkekler “temiz ve parfümlü”, ‘KaranlıkOrtaçağ’da“pisveparfümsüz”,Ortaçağ’dan17.yüzyılakadarolandönemde“pisveparfümlü”,19.yüzyılda“temizveparfümsüz”,nihayetİkinciDünyaSavaşı’ndansonrayeniden“temizveparfümlü”olmuşlardır.

12. yüzyıldaKıbrıs’ın fethinden dönenHaçlı askerleri “Eau deChypre” denilen selvi suyundan birparfümü Fransa’ya getirmişlerdir. Güney Fransa’nın iklim koşulları menekşe, gül, yasemin, zambak,süsen, sümbülteber,mimoza, inci çiçeği, fulya gibi parfüm yapımında gerekli olan daha birçok kokulubitkinin tarımı için çok uygundu. Zamanla Fransa’nın Provence bölgesindeki Grasse kırlarında veProvence’ta çiçek üretimi öyle arttı ki, ünü dünyayı sardı. Birçok yöreden ustalar buraya akın ettiler,çevrede kurulan laboratuvar ve fabrikalarda çiçek özüt ve yağları en üstün kalitede üretildi. Grasse,parfümdünyasınınmerkezioldu.GünümüzdeGrasse’dayetişenProvencegülününyerinibaşkahiçbirşeytutmamaktadır. Aynı gül, Fas’ta da yetişir ama orada bambaşka bir koku yayar. Şam gülü ise Şam’da,Türkiye’deveBulgaristan’dayetişirveheryerdefarklıözelliklergösterir.Yaseminlerokadarhafiftirkisekizmilyon çiçekten ancak bir kilogramesans elde edilebilir. Sümbültebere gelince, ağır kokusundanetkilenipbayılmamalarıiçinonutoplayangençkızlara,derinnefesalmamalarıönerilir.

Alkolün (“aqua ardens”, “yanar su”) üretimi uzun süre giz olarak kalmadı. Arnaldus Villanovanus(1235-1311),“aquavitae” (“yaşamsuyu”)adınıverdiğialkolüşaraptandamıtarakeldeetmişve1310yılıdolayındatıbbîalkolüzerineLiberdevinis(ŞarapÜzerineKitap)adlıeseriniyazmışsadabundandaha önceleri, damıtmayla alkol elde edilmesi bilinmekteydi.VillanovanusDe conservanda juventute(GençliğinKorunmasıÜzerineBirİnceleme)adlıeserindealkolden,simyacıların“altınsuyu”olaraksözetmiş, tıpkı bir “aquavitae” gibi pekçok hastalığı iyi ettiğini ve ömrü uzattığını söylemiştir.Damıtmasanatının (“ars destillandi”) daha da geliştirilip yayılması açısından, 15. yüzyıl ortasında hareketliharflerlekitapbasmatekniğininbulunmasınınönemlibirkatkısıolmuştur.BöyleliklebaştaBrunschwig’inDestillierbuch über die zusammen gethane Ding (1512) adlı eseri olmak üzere çeşitli eserlerinyayılmasıkolaylaştı.ArnaldusVillanovanus’unöğrencisiolanRaymundusLullus(RaymundLull)(1232-1316), biberiye bitkisinin damıtılmasını betimledi. Terementi yağının damıtık yağ olarak nitelenmesi,Arnaldus Villanovanus’un “oleummirabile” (mucizevî yağ) reçetesinde yer almaktadır. Onun “oleummirabile”sibaşlıca,biberiyeyağıve terementiyağınınalkollüçözeltisidir.Bukarışımbaşlangıçta tümdertleredevabir ilaçolarak,daha sonraları isekarışıma terementiyağınıneklenmediğihaliyleparfümolarakkullanılmışve150yılboyunca“MacarKraliçesininSuyu”yadakısaca“MacarSuyu”(Fra.“Eaude laReinedeHongrie”,Alm.“UngarischesWasser”, İng. “HungaryWater”) adı altında sevilen birparfümolarakünyapmıştır.141

Yeniçağagelindiğindehekimlertıbbîuygulamaolaraktütsülerikullanmayayönelmişlerdir.Çoğuhekim,korkulan hastalıklar olan veba ve frenginin, günlük, mür, Mekke balsamı ve aselbent reçinelerininyakılmasıylaobölgedendefedileceğineinanıyordu.17.yüzyılsonlarındaİngiltere’dekivebasalgınındalavanta suyundanmedet umulmuş, biberiye bitkisi de gerek yakılarak gerekse ilaç olarak kullanılarak

vebaya ve çeşitli bedensel rahatsızlıklara karşı kullanılmıştır. O zamanlar geçerliliğine inanılan“miasma”(miyasma)kuramınagöreenfeksiyonlar,havadakimayalanmavebozunmayoluylaoluşan,kimizamandagökyüzündengeçenbüyükbirkuyrukluyıldızınhavayıetkilemesiyleoluştuğusöylenen“bozukvezehirli pis kokulardan” (“miasma”) kaynaklanmaktaydı. Parfüm üreticilerin ve aromatik (kokulu)reçinelerle temasta olan diğer kişilerin salgın hastalıklara yakalanmadıkları söyleniyordu. Özellikle,büyük bir cam gözlükle birlikte içi çeşitli koku maddeleriyle doldurulmuş olan gaga şeklindeki birmaskeyiağızveburnununönündetaşıyan“gagalıhekimler”iyitanınmaktaydı.16

Fransız parfümcülüğünün tarihi 12. yüzyıla dek geri uzanır. 1190 yılında Fransa’da “eldivenci veparfümcülere”,KralII.Philippe’in(PhilippeAuguste)(1165-1223)emirleridoğrultusundailkkezortakbir loncastatüsüverilmiştir.Bundanyaklaşık400yıl sonraFransa’daparfümlüeldivenlerçokpopülerolmuş, eldivenci ve parfümcüler loncası 1656’da yeniden kurulmuş ve üç yıllık eğitimgören kalfalara“eldivenciveparfümcüustası”unvanıverilmiştir.Grasse’dadericilikdegelişmiştiveparfümcülerlederieldivencilerBüyükFransızDevrimi’ne(1789)dekaynıloncaiçindeyeralmışlardı.Yöredekisepiciler,postların dayanılmaz kokusunumaskelemek için bitki esanslarını kullanıyorlardı. 19. yüzyılda organikkimyadakibuluşlarselininsonucunda,amaçlıdoğalmaddeanalizleriveetkinsentezyöntemleriyoluyla,sonunda krem ve parfümleri, yinelenebilir kalitede günümüz zevkleri doğrultusunda üretmek mümkünolmuştur.

17. yüzyılda düşmanları zehirleme modası, İtalya’dan Fransa’ya yayılmış ve özellikle istenmeyenkocalardan kurtulmak için kadınlar tarafından uygulanmıştır.Bu amaçla yaygın olarak arsenik çözeltisikullanılmaktaydı. 18. yüzyıl başlarında İtalya’da Giulia Toffana adlı bir kadın, “Aqua Toffana” adınıverdiği arsenik içerikli kozmetik ürünle altı yüzü aşkın kişinin ölümüne yol açtığı için 1719’da idamedilmiştir.

ParfümlüeldivenmodasınıFloransa’lıprenslergetirmiştir.Floransasarayındaköpeklerevekatırlaravarıncaya dek her şey kokulandırılıyordu. Duka I. (”İl Vecchio”: ”Yaşlı”) Cosimo de’Medici (1389-1464), kendi damıtma atölyesinde ürettiği esansları kullanıyordu. Yüksek sosyetenin eğitimlikadınlarından Mantua Markizi İsabella d’Este’nin (1474-1539) kullandığı kokulu eldivenlerin ünüFransa’ya kadar ulaşmıştı. Signora İsabella Cortese’nin 1574’te Venedik’ye yayımlanan BüyükBayanların Tuvalet Gizleri adlı eseri Almanca’ya bile çevrilmişti. 16. yüzyıl ortalarında İtalyanMauritius Frangipani, kendi adıyla anılan bir eldiven kokusu hazırlamış ve “Frangipani”, Rokokodönemininensevilenparfümününadıolmuştur.Buparfüm,bilinenbitkikokularınınyanısırasüsenkökü,miskvecivetiçermekteydi.İspanyakaynaklıdeğerliderilerikokulandırmadadauzunsüre“Frangipani”kullanılmışvebukokununemdirildiğigüderilerdenyapılankokuluyastıklarçokpopülerolmuştur.Başkabir moda da böyle kokulu deri parçalarını mektup kâğıtları arkasına koyarak yazılan kokulu aşkmektuplarıidi!150

EskiRomaparfümsanatınınmirasçısıOrtaçağİtalya’sıolmuştur.İtalya’nındenizcikentcumhuriyetleri15.-16. yüzyıl boyunca Doğu’nun egzotik koku maddelerinin ve baharatını Avrupa’ya taşımışlardır.Doğu’yu gezen ünlü gezginlerin seyahatnâme ve gezi notları da Doğu’nun egzotik kokuları konusundaBatı’dabüyükbirilgiuyandırmıştır.54OdönemdeCenovaportakalçiçeğiesansıylaünyapmış,NapoliveBologna ise en inceparfümlü sabunhazırlamadaustalaşmıştı.150Rönesansdönemindeparfümeri sanatıİtalya’da çok gelişmiştir. Catherine de’ Medici (1519-1589), İtalyan tuvalet ve kozmetik sanatınıFransa’yaaktarmış,17.yüzyılbaşlarından18.yüzyılsonlarınadeksürecekolan‘kozmetiğinaltınçağı’nıbaşlatmış ve bu çerçevede Güney Fransa’da büyük yatırımlar yapmıştır. Yine bu dönemde mucizevîreçetelerbulduğunuilerisürenpekçokşarlatanortayaçıkmıştır.BunlardanbiriolanGiuseppeBalsamo(1743-1795),ebedîgençlikbağışlayıcıbirreçeteyesahipolduğunuilerisürmekteydi.159

Floransa’lı soylu hanımlar genç yaşlarından itibaren parfüm sanatına düşkün ve yetenekli idiler.SonradanFransakraliçesiolanFloransa’lıCatherinede’Medici,dahasonraFransaKralıolanOrleansDüküII.Henri(1519-1559;yön.1547-1559)ileevlenmeküzere1533yılındaParis’egittiğindeyanındaparfüm ve zehirler konusunda uzman Tombarelli ve Renato Bianco’yu da götürmüştü. Catherine de’Medici’nin astrologu ünlü Nostradamus (Michel de Nostre-Dame) (1503-1566) ise kehanetlerdebulunmakiçintütsüvedumanlardanyararlanmakta,aynızamandabirhekimolduğundanozamanlarsalgınolan vebaya karşı ilaç ve diş tozları vb. hazırlamada kokulu bitkiler kullanmaktaydı. Nostradamus’unikincikarısıAnnePonsardGemelle(ölm.1582)ise,kokulubitkilerdenparfümhazırlamakonusundaünkazanmıştı.178 Haçlı Seferleri ve Yeniçağ başlarındaki keşif gezileri yoluyla tanınan yeni kozmetikmalzemeler -yüksek fiyatları nedeniyle- ilkin ancak yüksek tabakadan insanlar tarafından yavaş yavaşbenimsenerek kullanılmıştır. Yüksek tabakadan insanlar, parfüm emdirilmiş mendil ve eldivenlerkullanıyorlardı. Catherine de’ Medici’nin Floransa’dan Fransa’ya getirdiği parfümcü ustası René leFrentin, yalnızca kokulardan değil, zehirlerden de iyi anlıyordu ve Catherine, zehirli parfümlerlekokulandırılmışeldivenlerdenyararlanarakkimidüşmanlarınıdevredışıbırakmaktaydı.OsıralarPariskenti açık bir lağım çukuru halindeydi ve başta saray olmak üzere bütün kent, dayanılmaz kokularyayıyordu.Bukokulardankurtulmak içinparfümüvazgeçilmezbir çareolarakgörenFransızlar içinbuyeni kraliçe ve yanında getirdiği kalabalık parfümcü grubu, bulunmaz bir nimetti ve böylece parfümünmerkezi, İtalya’dan Paris’e taşınmış oldu. Catherine de’ Medici’nin özel hekimi, Grasse yöresinigezerken,burasınınsüsbitkilerive tıbbîbitkilerceçokzenginolduğunugörmüş,buradabirdamıtımevikurularak kozmetik sanayisi için büyük bir yatırım yapılmıştır.150 Güzel kokulu bitkilerin üretimineelverişlibiriklimesahipolanbaştaGrassekentiolmaküzereGüneyFransa’daüretimlerebaşlanmışvegiderek büyük bir sanayi oluşmuştur. Cannes, Nice veMonte Carlo bölgesinde gelişen bu sanayide ozamanlar20binkişikadarçalışıyordu.Temelbitkilerportakal,yasemin,sümbülteber,bergamut,süsen,muhabbet çiçeği (“Resedaodorata”) vemenekşe idi.O zamanlar 1 ons (yaklaşık 30 gram) uçucu yağüretmekiçinFransızlar1tonmenekşeçiçeğikullanıyordu.YaseminçiçeğibüyükorandaGrasse’da,yanısıraFas,Cezayir,Mısır,İtalya,TürkiyeveÇin’dedeyetiştirilmektedir.Lavantaise17.yüzyılsonunda,vebaya karşı kullanılmak üzere moda olmuştur ve günümüzdeki ana üretim yerleri, Balkanlar, Fas veİspanya’dır.Doğu’nunpahalıkokuluyağlarındanbağımsızolmakamacıylaGrasse’da,yeğinbirşekildelavanta,mimoza,turunç,gülveyaseminyetiştirilmiştir.1411820’leredoğruuçucuyağvealkollüçözeltilerkullanılaraklikörvebrendileri“soğukyollardan”üretmeyöntemibulununca,uçucuyağtüketimindegüçlübirartışolmuştur.

Rönesans boyunca parfümeri bilgisi İtalya’da alabildiğine gelişmiştir. 1555 yılında Venedik’teGiovanventuraRosetti,Avrupa’daparfümüzerineilkincelemeeseriolanNotandissimiSecretidel’ArteProfumatoria (Parfüm Sanatının Dikkate Değer Gizleri) adlı kitabı yazmıştır. Bu eserde, o zamanlarbilinenhemenhementümgüzelkokuluürünler,onlarınbaşlangıçmalzemeleriveuçucuyağeczalarıdilegetirilmiştir.1562’deiseGiovanniMarinelloGliornamentidelledonne(BayanlarınSüslenmesi)adındabirkitapyazmışvebukitapkısazamandapekçokbaskıyapmıştır.16.yüzyıldaFransa’nın,yeni“parfümdevi”olmayönündepolitikçabalarıgörülür.TrientKonsili’ndenortayaçıkanve1545-1563dönemindeuygulanan genel banyo ve yıkanma yasağı sonucunda Fransa’da insanlar, “kir kokusunu” örtmek üzereivedi olarak esans kullanmaya yönlendirilmiş; bu arada misk ve ambere “antibakteriyel” niteliği bileyakıştırılmıştır. Parfümün zafer kazanmasıyla parfümcülük mesleği de bir daha birleşmemek üzereeczacılıktankesinolarakayrılmıştır.Bundansonradauçucuyağlar,artıkilaçolarakdeğildeyalnızcavebilinçli şekilde kokumaddesi olarak kullanılmıştır.Böylelikle deOrtaçağ’ın “balsam” kavramı yerine“parfüm”kavramıkullanılırolmuştur.141

Conrad Gesner’in (1516-1565) damıtma, damıtılacak bitkisel özsular ve bitkilerdeki hastalıkların

tedavisi üzerine Latince olarak 1554’te yayımladığı Thesaurus Euonymi Philiatri... (Güzel AdlarHazinesi...)adlıeseri,1576’daTheNewJewelofHealth...başlığıaltındaİngilizce’yeve1583’teDesSchatzs Euonymi von allerhand kunstlichen und bewerten Oelen und heimlichen Artzneyen (kısacaArzneibuch) başlığı altındaAlmanca’ya çevrilmiştir. Eser, başlıca damıtma konusuna odaklanmış olupsuların,yağların,balsamyağının,“quintaessentia”larındamıtılması, yapay tuzların işlenmesi, antimonve“içilebiliraltın”ınhazırlanmasıvekullanımıelealınmaktadır.49Bueserdeyeralandamıtmaaletinde(ŞEKİL91)damıtılacakmalzemedoğrudanocaküzerindeısıtılmamaktadır.Sıcaksu,birsubanyosu(Lat.“BalneumMariae”:benmari<EskiMısır’lısimyacıYahudiMaria’nınadından)içinesevkedilmektevedamıtma kabı onun yardımıyla ısıtılmaktadır. Bu yöntem, mayalamada ve organik malzemelerinçürütülerekparçalanmasındadauygulanmıştır.Isıtmayayönelikdiğeryöntemlerarasındagüneşbanyosu(“destillatiosolis”),külbanyosu(“balneumpercinerem”),kokuşanatgübresi(“destillatioperventremequinum”)debulunmaktadır.Gesnerburadauçucuyağlardandeğilde“baharattanyapılanyağlar”danvebubağlamdadatarçınyağı,küçükhindistanceviziyağı,günlükyağı,kâfur,tatlıbademyağı,eyirotuyağıveterementiyağındansözetmiştir.141

ŞEKİL91.ConradGesner’dençevrilenArzneibuch(Zürih,1583)adlıeserinbaşlıksayfasındadamıtmadüzeneği.141

GüzelkokuluoryantalmaddeleriişlemevekarıştırmasanatıOrtaçağ’daHaçlıSeferleri(11.-13.yüzyıl)yoluyla Avrupa’ya ulaştı. Antikçağın “yeniden doğuşu” olan Rönesans döneminde, erotikleştiriciparfümler yeniden önem kazandı. İtalya’dan başlayarak parfümler Catherine de’ Medici’nin güçlükatkılarıylacanlılıkkazandı.14yaşındakiCatherinede’Medici ilebirlikte1533yılındaParis’egidenkimyabilgisisahibiveparfümhazırlayıcıİtalyanRenéleFlorentin,ilkİtalyanparfümerikuruluşunuPont-aux-Changes’da açtı. Güney Fransa kenti Grasse’ın uygun ikliminde Hindistan, İran ve İberyayarımadasından “ithal edilen” limon, karanfil, sümbülteber ve yasemin başarılı bir şekilde yetiştirildi.Burada damıtma, suyunu sıkma; sıvı yağ, katı yağ ve çözücülerle özütleme gibi mevcut teknikleruygulandı.Ayrıcayaygınsubuharıdamıtması ileuçucuyağınıbırakmayanduyarlıçiçekler,petroleterigibiuçucuçözücüleryardımıylaözütlendi.“GüneşKral” (“RoiSoleille”)XIV.Louis (yön.1643-1715)döneminde kozmetik kullanımı alabildiğine güçlenerek insanlar daimî olarak delicesine bir tutku ilekabarık perukalar takıyor, daha güzel ve daha ilginç görünebilmek için yüzlerine güzellik yakılarıyapıştırıyorveperukalar,yüzler,giysilervetümbedenpudralanıyor,kadınlarterkokularınıgidermekiçinkoltukaltlarınaiçikokulubitkilerledolukeselerkoyuyorlardı.Çoğuzamangüçlüparfümlenmişpudralar,bedenkirinivebedendekikötükokuyuuzaklaştırmayayönelikti;çünküozamanlarpekçokinsan,haftalarboyubanyoyapmamakgibibiralışkanlığasahipti.159KralXIII.Louis’ningözdeparfümüneroliidi.XIV.Louis’ninmetresiMadamedeMontespan(1640-1707),XV.Louis’ningözdeleriMadamedePompadour(1721-1764)veMadameduBarry(1743-1793)ileXVI.Louis’nin(yön.1774-1793)eşiKraliçeMarie-Antoinette(1755-1793),aşırıbiçimdeparfümdüşkünüvetüketicisiidiler.178Güzelkokularınson“altınçağı”, XV. Louis (yön. 1715-1774) Fransa’sında yaşandı. XV. Louis, krallık binalarının, giysi vemobilyalara varıncaya dek her gün farklı bir parfümle spreylenmesini buyurmuş ve sarayı, “parfümlüsaray” diye ünlenmiştir. Bu dönemde saraylı kadınlar her gün ayrı bir koku kullanıyordu ve MarkizPompadour,güzelkokulariçinyılda500binLivres’denfazlaharcamayapıyordu.Odönemde,konuşurkenağızdanyayılacakgüzelkokulunefeslekarşıdakiinsanıetkilemekiçin,ağzıniçindeiçiparfümdoluküçükşişeciklerbulundurulmasıdayaygınbirmodaidi(ŞEKİL92).164

ŞEKİL92.Fransızgeziciparfümsatıcısı,ürünlerinisergilerken(N.Larmessin,bakırkazımaresim,1695).75

FransaKralıXIV.Louis’nin“leş”gibikoktuğu,VersaillesSarayı’nınmerdivenlerininisesidikkoktuğusöylenir. Avrupa’da “kötü” kokulara karşı hoşgörünün azalması, 19. yüzyılda yeni hijyen uygulamalarısonucundaortayaçıkmıştır.Uygarlığınyükselmeöyküsünün,çeşitli türdenkötükokularakarşıgösterilengenişbirhoşgörüden,kötükokmamagörüşünyerleşmesiyönündeolduğusöylenebilir.

İtalyanRönesans’ındaveözellikle deXV.LouisFransa’sındagüzel kokular aşırı derecedekullanılırolmuştur. Bu durum, o dönem insanlarının, anlamsızlık derecesinde pis olmaları ile açıklanmaktadır.Sarayı kokulandırmak için her gün başka bir koku serpiliyordu. Ayrıca eldiven, ayakkabı, çoraplar,gömlekler ve hattâ madeni paralar, kısaca her şey parfümlenmekteydi. Giysi kollarında, içleri misk,

muskat ağacı çiçekleri ve kimyon tohumları dolu ajurlu şık gümüş kürecikler taşırlar, ellerinde ambertaçlarıtutarlarvefildişindenkâselerigülsuyuiledoldururlardı.Temizlikkavramından,herşeydenönce“kuru tuvalet” anlaşılıyordu. Suyla, en fazlasından “görünür” vücut kısımları olan eller ve yüz yıkanır,gerikalanvücutkısımları isesilinipparfümlenirdi.Saçların temizlenmesi içinalışıldığı şekliylepudrakullanılır ya da kafa derisi konyakla ovulurdu. 18. yüzyılın sonuna doğru hayvansal koku maddelerikullanılmazoldu.Ağzıgülsuyuileçalkalamakvenefesisüsenmerhemiilekokulandırmak,alışılmışbirşeydi.54

Avrupa’nın “kokumutfağı” olanGrasse yöresi, Côte d’Azur’ün art ülkesinde Cannes kentine 17 kmuzaklıktadır. Dünya doğal parfüm üretim ve ticaretininmerkezi olan Grasse’ın yumuşak iklimi, zenginçeşitteki çiçek yetiştiriciliği için çok uygundur. İspanya’daki İslâm egemenliği sırasında kurulanyüksekokullardansağlananoryantaltıbbî,farmasötikveparfümeribilgileriengeç16.yüzyıldabelirlibirtemasiçinegirmiştir.1181yılındayöredekurulanMontpellierÜniversitesi’nden,tıpbilimininyanısırabaharatçı-eczacıların farmasötik bilgi gereksinimini de karşılanmış, parfümler, pomatlar ve panzehirlergeliştirilmiş,buradaparfümeldesi için ilkeldamıtmayöntemlerideuygulanmayabaşlanmıştır.1595’teburayı ziyaret eden soylubir konuğa, bir küçük şişe (flakon)dolusuportakal çiçeği suyu, yöresel ürünolarak armağan edilmiştir. Buna bakılarak da Fransız parfümcülüğünün başlangıcının 400 yıl önceyedayandığısöylenebilmektedir.150

Patrick Süskind’in (doğ. 1949) Das Parfüm: Die Geschichte eines Mörders (Koku: Bir KatilinÖyküsü) (Zürih, 1994) adlı tanınmış romanında iki dünya iç içe işlenmektedir. Bir yanda parfüm veparfümcülerinkokuludünyası,diğeryandaise18.yüzyılFransızkentlerindeinsanidrarvepisliklerininyarattığı iğrenç kokan dünya. Günümüz insanının o dönemin iğrenç kokan dünyasını zihnindecanlandırması pek kolay değildir. Sokaklarda hayvan dışkıları, duvar diplerinde insan sidiği kokuları,ahşapevlerinçürüyen tahtalarındanyayılanküfkokuları, evmutfaklarındançürük lahanavekoyunyağıkokuları,havalandırılmayanodalardanyükselentozlarınyaydığıküfkokuları,yatakodalarındadepolananyağlısalamurakokuları,nemkokanyaylısomyalar,akşamyemeğiartığının“Benburadaunutuldum!”diyebağırankokuları, şöminelerdenkükürtkokuları, sepihanelerdeaşındırıcı çözeltilerinkabartarakyaydığıleşiandırankokular,mezbahalardanyayılanpıhtılaşmışkankokuları,yıkanmamışgiysilerdenyayılanekşiekşiterkokuları,ağızlardakidişçürüklerininnefretîkokuları,pisboğazmidelerdengelensoğan-sarmısakkokuları, kart bedenlerden yayılan eski kaşarı andırır ten kokuları, iyileşmeyen yaralardan yayılan irinkokuları...

Süskind’e göre çiçek kokularını akışkan (sıvı) hale getirme sanatı, Mauritius Frangipani tarafındanustalıklıolarakuygulanmış,güzelkokuluçiçeklerinözlerialkoliçineçekilerekgüzelkokularüretilmiştir.Buna göre mutlak esanslar, çiçek yağları, tentürler, bitkisel ve hayvansal madde özleri, salgılar,balsamlar, reçineler ve de kuru, sıvı ya damum türünde diğer eczalar,merhem (pomat), pasta, pudra,sabun, krem, briyantin, sakal yağı, güzellik maskeleri gibi çeşitli biçimler eşliğinde banyo sularına,losyonlara,kokulutuzlara,tuvaletsirkelerineveçoksayıdakiparfümleredekçeşitlimallar,parfümcülertarafından pazarlanıyordu.54 Eserde, parfüm hazırlama uğraşı şu ilginç anlatımla dile getirilmektedir:“Parfümustası,tuğladanörülübirocağıyakarveüzerine,dibinibolcaörtecekkadarsukonmuşbakırimbiğiyerleştirirdi.İçinebitkiparçalarınıatar,çiftçeperli‘Mağriplikafası’nı (sarığabenzerbir türimbikbaşlığı)imbiğinbaşınageçirir,bunadasuyungirmesiveçıkmasıiçinikihortumcuktakardı.Budüzenek, soğutmayı sağlıyordu; eskiden ise, oluşan buharı yoğuşturmak üzere soğutma işlemi,yelpazelemeyle yapılıyordu.Usta, ardındanateşi körükler, imbikten yavaş yavaş gurultular gelmeyebaşlardı. Bir süre sonra da sıvı, ‘Mağripli kafası’nın üçüncü hortumundan toplama şişesinin içine,önce çekingen çekingen, damla damla, sonra iplik gibi incecik akmaya başlardı. Şişenin dibinde,kokusuçokhafifolançiçeksuyu,üstkısımdaisesafyağyadaesansbulunurdu.Çiçeksuyu,şişeninalt

tarafındakibirmusluktandışarıakıtılırdı.İmbiktençekilensıvı,sugibidupdurugelmeyebaşlayınca,kazanıateştenalır,açar,içindepişepişeposasıçıkmışbitkileridökerdi”.179

17., 18, ve hattâ 19. yüzyılda parfümler histeri, âdet kesilmesi, melankoli, kuruntu, migren, soğukalgınlığıdâhilhemenhertürlüfizikselyadazihinselrahatsızlıklardailaçolarakkullanılmıştır.Geç18.yüzyıla kadar estetikliğinden çok, tıbbî amaçlarla kullanılan en popüler koku maddeleri, hayvansalkaynaklıgüçlüveağırkokuluparfümlerdi.

Hayvansal koku maddelerinin en önemli iki temsilcisi amber ve misktir. Ak amber, balinanın(“Physeter macrocephalus”) bir boşaltım ürünüdür; esmer amber ise kaşalot (amber) balığının içorganlarında yağlanma yoluyla oluşan balmumu benzeri bir üründür ve insanlar içinmiske benzer biranlam taşır.Farsça’da“misk”sözcüğü,Sanskritçe’de“erbezi / testis”anlamına“muskas” sözcüğündentüremişolupOrtaçağAvrupa’sında“bisam”ve“moschus”şekillerindekullanılmıştır.Çeşitlikültürlerdeözelliklesinirselrahatsızlıklarakarşıilaçolarak,vebasalgınıdönemlerindeiseküçükparçalarhalindeyutularakdakullanılmıştır.Misk,Çin,NepalveTibet’teyaşayangençveerkekmiskgeyiğivedemiskkeçisinin karnındaki bir bezde bulunan ve kuvvetli kokan bir salgıdır. Bunların cinsel kızgınlıkdönemlerinde ya da çiftleşmeleri sırasında onların keselerinden ele geçirilir ve bu maddeleri elegeçirmek için hayvanları öldürmeye gerek yoktur. Misk, Antikçağ’ın bir ilacı olup şarapta çözülerekafrodizyakolarakkullanılmıştırvegünümüzparfümerisinindeönemlibirbileşenidir.Amber(“ambra”)vemisk(“moschus”)dışındamiskkedisininözelsalgıbezlerindeneldeedilencivet(Alm.“Zibet”,Fra.“civette”)ilekunduzhayasıyağıyadakastoryum(Lat.“castoreum”,Alm.“Bibergeil”)dagüzelkokanhayvansal maddelerdir.141 Kunduzun, gerektiğinde kendi kendini hadım ettiği, avcıların kendisiniyakalamak istediklerinin sezince, hayalarını dişleriyle koparıp avcıların yoluna atarak onlardan kaçtığısöylenir.180 “Geyikboynuzuyağı” ise, geyik boynuzununkurudamıtılmasında ele geçenkeskin ve kötükokanbiryağ(“oleumcornucervis”)olupherhangibiruçucuyağiçermemektedir.

Avrupalılar hayvansal kökenli kokuları ilk olarak Asya’da keşfettiklerinde bunların erotik uyarıcıolduklarını da saptamışlardır. Bunlar Eskiçağ’lardan beri afrodizyak ve ilaç olarak kullanılmışlardır.Bunlar günümüzde parfüm üretiminde bitkisel koku maddeleri ile aynı ayarda yaygın olarakkullanılmaktadırlar. Parfümcülerin kendi özel kokularını geliştirmedeyararlandıkları hayvansal salgılarve bu hayvanların başlıca yayılım bölgeleri şöyledir: Kaşalot (amber) balığının bağırsaklarındançıkarılanamber(afrodizyaketkisiolduğusöylenir);Kanada,Sibirya,VolganehridolayıveLitvanya’dayayılımgösterenkunduzuncinselsalgısı;Asya’daÇin,NepalveTibet’teyayılımgösterenmiskgeyiğinincinselsalgısı(1kgmiskeldeetmekiçin120miskgeyiğiniöldürmekgerekiyordu!);Hindistan,EndonezyaveAfrika’dayayılımgösterenerkekvedişimiskkedisinincinselişaretsalgısı.Budörtkokumaddesinin–amber,kunduzhayasıyağı,miskgeyiği/miskkeçisimiskivemiskkedisimiskinin-yerlerinezamanlasentetikleri konmuşsa da, bu hayvanlar hemen hemen soyu tükenme derecesine varıncaya dekavlanmışlardır. Başta bu dört hayvansal kokumaddesi olmak üzere yanı sıra mür, akgünlük, aselbent,sandal, laden ve tonka fasulyesi (kumarin içerir) gibi malzemeler, kolay uçucu koku bileşenlerinin“uçuculuk özelliğini” frenleyip kalıcılığını artırmak üzere parfümlerde fiksatör (koku bağlayıcı,sabitleştirici)olarakvazgeçilmezaraçolarakkullanılmışlardır.54

Hamamkozmetiğiüzerine15.yüzyıldankaynaklananbirkitapçıktaFransızsabunu,kepeksuyuvekremtartar yağı, güzelleştirme aracı olarak; bir tür mum maskesi (tüm boya kirlerini uzaklaştırmak için),“brezilyaodunundankırmızıallık”,olasılıkla tozhalinegetirilmişsiklamenyumruköklerinden(“Panisporcinus”) hazırlanmış beyaz düzgün ile çatlamış pürüzlü dudaklara ve kırışmış kuru yüzler içinmerhemlerönerilmektedir.54Kremtartar,potasyumbitartarat (KHC4H4O6)bileşimlibir tuzolupşaraptaşıadıdaverilir.

Araplarda alkolü ilk kez el-Râzî’nin 10. yüzyılda ürettiği kabul edilir.Ancak ondan bağımsız olaraksimyacı Basilius Valentinus (asıl adı Johan Thölde) (1565-1614), 1450’de Fransa’da alkolü yenidenkeşfetmiştir.Budatuvaletsuyuolaraktanınanalkollüparfümlerinüretimineyolaçmıştır.Ancaktuvaletsuyunun tarihteki ilk örneğinin Macar Kraliçesi Elizabeth’e ait olması da şaşırtıcıdır. Taze biberiyebitkisinin alkol içinde damıtılmasından elde edilen ve bir keşiş tarafından formülü kraliçeye verildiğisöylenen bu kokunun ortaya çıkış tarihi 1357’ye doğrudur. Kraliçenin bu kokunun gücü sayesinde guthastalığından kurtulduğu, uzun yıllar dinçliğini ve çekiciliğini sürdürdüğü, hattâ 72 yaşındayken bilePolonya Kralından evlenme teklifi alacak kadar güzel olduğu söylenir. Önceleri “Macar KraliçesininSuyu”, daha sonraları da “Macar Suyu” (Fra. “Eau de la Reine de Hongrie”, Alm. “UngarischesWasser”)olaraktanınmışolanbutuvaletsuyuileFransaKralıXIV.Louis’nindetedavigördüğüsöylenir.“Karmelitsuyu”dabenzerşekildeoğulotu(melisa)velavantadaneldeedilir.Ancakenünlütuvaletsuyu1690’lardaİtalya’dayapılmıştır.“KölnSuyu”(Alm.“KölnischWasser”,Fra.“EaudeCologne”)adınıalanbukokununüretimiveünübugünekadar sürmüşolupTürkçe’yeönce“kolonyasuyu”diyegirmiş,dahasonraüretilenbunabenzertüm“eaudetoilette”türleri“kolonya”şeklindeadlandırılmıştır.Ancakkolonyaadıverilen“hafiftuvaletsuyu”kategorisi,kokuiçeriğibakımındanklasik“KölnischWasser”dençokfarklıdırveyalnızca(yüzde3kokumaddesi+enazyüzde70alkol+damıtıksu)bileşimibakımındanbirbirine benzerler. “Kölnisch Wasser”de alkol yüzdesi daha yüksek, damıtık su yüzdesi ise dahadüşüktür.Ancakiyikalitede“KölnischWasser”eldesiiçinkarışımenazaltıay,kimizamandabiryılıaşkınsüremeşeodunundanfıçılariçindedinlendirilerekolgunlaştırılmalıdır.

Kolonya, tuvalet suyuveparfümün ayrımı, içine katılan “esans / etil alkol” oranınagöre değişir.Buorankolonyadayaklaşıkyüzde3’tür.Enyaygınparfümşekliolan“eaudeparfum”(parfümsuyu)yada“parfumede toilette” (tuvaletparfümü) [kısaca“parfüm”]yüzde8-15oranındakokubileşeni içerirvebununkokusudiğertürleregöredahakalıcıdır.“Eaudetoilette”(tuvaletsuyu)enhafifparfümşeklidirvebunların koku bileşenlerinin yüzdesi yüzde 5-8 olup alkol dereceleri 60o-80o dolayındadır.Parfümlendirilmişalkolçözeltisiolan“losyon”unalkoloranıisedahadüşüktür(50o-70o).141,150

“KölnSuyu”nunöyküsünegelince,Milano’lubirberberveparfümcüolanGiovanniPaolodeFeminis(1660-1736),Floransa’dakiSantaMariaNovellaManastırı’ndan“MacarSuyu”nunbileşiminiöğrenmiş,1695’te Yukarı İtalya’dan Köln’e göç ettikten sonra ya yeteneğiyle ya da rastlantısal olarak kendiformülünügeliştirmiştir.YineİtalyankökenliveFeminis’inakrabasıolan“Yaşlı”JohannBaptistFarinada, 1709 yılında Almanya’nın Köln kentinde kendi güzel koku firmasını kurmuş ve firmanın başına,“parfumeur” olarak oğlu Giovanni (Johann) Maria Farina’yı (1685-1766) getirmişti. İtalya’da SantaMariaMaggioreeCrana(Novara)doğumluolanGiovanni(Johann)MariaFarina,Feminis’inyeğeniidi.Feminis bulduğu koku reçetesiniMaria Farina’ya vermiş veMaria Farina, 1709 yılında belirli uçucuyağlarınalkollüçözeltisinden,bugünedekbilinenFransızcaadı ile tanınan“EaudeCologne”u(“KölnSuyu”) yaratmıştır. 18. yüzyıl başlarında Avrupa’da ticaret dili Fransızca olduğundan, ürünün adınınFransızca olmasına şaşmamak gerekir. 1700’lü yılların başında Alman pazarlarında tüccarlar, değişikbileşimler halindeki mallarını “Aqua Mirabilis” (“Mucizevî Su”), “Eau de la Reine de Hongrie”(“MacarKraliçesininSuyu”),“EauImperiale”(“İmparatorlukSuyu”)ve“Eaud’Ange”(“MelekSuyu”)gibiadlaraltındapazarlıyorduvebunlarınüreticileribellideğildi.Kiminegöre“KölnSuyu”Farina’nınözgünbuluşu,kiminegöredeFeminis’in reçetesiningeliştirilmişidir.Köln’de saygınbiryurttaşolarakyaşayanvelavantayağıvebiberiyeyağıgibi“Fransızmallarıveilaçları”nınticaretiileuğraşanPaolodeFeminis,budamıtılmış“su” iledenemeleryapmışvebaşlangıçtabusuyu“EauAdmirable (“MucizevîSu”) diye adlandırmıştır. Önceleri tıbbî etkisi ön plana çıkartılarak ilaç olarak satışa sunulmuş ve“haftada birkaç kez uygulanmak ve toplam 50-60 damla tutacak şekilde şarap, su ya da etsuyunadamlatılarak kullanılması“ önerilmiştir. “Köln Suyu”nun 1709 tarihli özgün reçetesi, Feminis’edayanmaktadır. Bunda, temel bileşenler olan bergamut yağı, turunç yağı, lavanta yağı, karanfil yağı,

portakal çiçeği yağı, biberiye yağı, limon yağı, neroli (acı portakal çiçeği yağı), karanfil vemisk, safalkoliçindehafifçeısıtılaraksindirilmişti.54,150“EaudeCologne”,ciltparfümüolarakkullanılmasınınyanı sıra banyo suyuna katılıyor, şarapla karıştırılıyor, kesme şeker üzerine damlatılarak yeniyor, ağızçalkalamadakullanılıyor,hattâlavmanolarakyadayaralâpasıbileşeniolarakkullanılıyor,onaçılgıncatutkunolankimileriisedoğrudanvücudunaenjekteettiriyordu!141,181

Farina’nın“EaudeCologne”u,piyasadakibenzerürünlerisilipsüpürmüştü.Ogünlerinbudurumu,biryazar tarafından, Fransızca ada öykünme olarak kaleme alınan Oh! De Cologne adlı kitabındayansıtılmıştır.Farina’nın“mucizevîsuyunun”iyileştiricigücüsimyacılar,eczacılarverakipparfümcülertarafındanilkinkuşkuylakarşılanmıştır,çünküFarinaharikasuyunubizzatdamıtmaylahazırlamıyor,hazırsatılan yağları toplayarak alkolde çözüp şişeliyordu. Bunun için büyük bir tesis gerekmiyordu ve 16.yüzyıldanberibilinenvekullanılmaktaolan13çeşituçucuyağhazırşekildepiyasadansağlanabiliyordu.“Köln Suyu”nun kesin özgün reçetesi sır olarak saklanmış olup ayrıntılı formülün ne olduğu tambilinmemektedir. Evlenmeyen ve çocuğu bulunmayan Farina, akrabaları, kardeşleri ve yeğenleri ilebirlikteuzunyıllar“KölnSuyu”nunüretimiyleuğraşmıştır.150Firmanınyönetimindeyeralandahasonrakikuşaklararasında“Genç”JohannBaptistFarina(1758-1844)ileJeanMarieFarina(1809-1880)firmanıngelişiminedamgalarınıvurmuşlardır.

MariaFarina,Kölnkentindekiünlüparfümünü1709yılındaüretmeyebaşladıve ilk fabrikasını1710yılında kurdu. Yedi Yıl Savaşları’ndan (1756-1763) sonra bu “Aqua mirabilis”i (“mucizevî su”)üretenlerin sayısı 114’e yükseldi. Bunu çok beğenen Fransız askerleri, dönüşlerinde bundan Paris’egetirdiklerinde “Eau de Cologne” diye nitelediler. Köln şehrinde oturan parfümcüWilhelmMülhens,bunu “4711” numarası altında üreterek ünlendirdi. Üretici firmanın adresi, “Eau de Cologne &Parfumerie – Fabrik Glockengasse No. 4711, Ferdinand Mülhens’in Atlı Postasının Karşısı”şeklindeydi. Napoléon Bonaparte ve Goethe buranın müşterileri arasındaydı.164 Başlangıçta bir türpanzehir olarak satılan “Eau de Cologne”, Napoléon Bonaparte’ın 1810 tarihli bir kararnamesi ileparfümolarakdasatılmayabaşlandı.Napoléon’unbukararnameyiimzalamasınınnedeni,kendisinin“EaudeCologne”a duyduğu aşırı ilgiydi. Napoléon, temizliğe ve güzel kokulara aşırı derecede düşkündü.Onun seçkin sabunu “BrownWindsor”, bergamut yağı, kuru karanfil yağı ve yasemin yağı içeriyor veİngiltere’dengeliyordu.Ellerinesürekliolarakparfümlükremlersürenvesavaşzamanlarındaparfümlüeldivenler kullanmayı ihmal etmeyen Napoléon, kimi günler (özellikle savaştan hemen önce) bir şişe“Eau de Cologne” içmekle kalmıyor, günlük banyosunun ardından bu hoş kokulu sıvıdan her sabahkafasındanveomuzlarındanaşağıbirşişedöktürüyordu.Napoléon’unaydaaltmışşişedenfazla“EaudeCologne”kullandığısöylenmektedir.12

UluslararasıparfümcülükdiliFransızca’dır.Bununenyalıngöstergesi,özgünşekliylebirAlmanüretimiolan“KölnSuyu”nunözgünadıolan“KölnischWasser”adıpekbilinmezvekullanılmazken,parfümeridünyasındabununyerine,Fransızcasıolan“EaudeCologne”adıkullanılmaktadır.Parfümüretimi“KölnSuyu”dışındaöncelikleGüneyFransa’daGrasseveMontpellier’deveParisveLondra’daodaklanmıştı.Çoğu doğal yağlar, parfümcülerin “Mağripli kafası” (“Mohrenkopf”) diye adlandırdıkları damıtmaaygıtındakazanılıyordu.Buad,aygıtınüzerineyerleştirilenveiçindesoğuksubulunanyoğunlaştırmatasıbir sarığa (türbana) benzediğinden verilmişti.Buharlar hem su hemde yağ içeriyordu.Damıntı, damladamla “Floransa şişesi” diye adlandırılan bir şişe içinde toplanıyor ve yağ tabakası, özgül ağırlıkdeğerinebağlıolaraksutabakasınınüstündeyadaaltındatoplanıyordu.Özütlemeninbaşkaolanaklarıdavardır: Anflöraj (Fra. “enfleurage”), uçucu yağ içeriği çok düşük olan ve damıtma yoluyla esansıalınamayanyaseminve teber (tutya çiçeği) gibi çiçeklere uygulananbir yöntemolupbunda yağ evresiçiçek kokusuyla doyana dek çiçekler, eritilmiş domuz ya da dana yağı gibi kötü koku bileşenleriiçermeyenhayvansalsabityağlarıniçindesoğuktabekletilir(Fra.“enfleurageàfroid”:soğukanflöraj),

yağevresikokubileşenlerinedoyurulduktansonrayüksekyüzdelialkolebatırılarakgüzelkokularalkolevresine geçirilir (lavaj). 50-70oC’da çalışılan maserasyon [Fra. “macération” ya da “enfleurage àchaud” (“sıcak anflöraj”)] işleminde ise çiçekler sıcak yağ içinde yumuşatıldıktan sonra sıcak yağboşaltılırveüzerineyenidentazeçiçekkonur.Sonundabunundaardından,anflörajdaolduğugibikokuluyağ evresine alkol eklenerek lavaj (yıkama) işlemi uygulanır.54, 150 Anflöraj yöntemi, Homeros (İÖ 8.yüzyılortaları)zamanındadabiliniyordu.GünümüzdeanflörajyöntemiyalnızcaFransızkentiGrasse’dakiparfümeri fabrikasında uygulanmaktadır. Bunda, eskiMısır’da da kullanılan gelenekle, 2 kısım domuzyağı ve 1 kısım sığır yağı kullanılır. Çiçeklerin taç yaprakları, her iki yüzeyine ince ve kokusuz birhayvansal yağ karışımı sürülmüş cam levhalar arasına serilerek bir süre bekletilir; hayvansal yağtabakası,uçucuyağladoyanakadaryeniyapraklarserilipalınarakbuişlemsürdürülür;camlevhalaraçokfazlabastırmadançiçeklerdenyağageçenkokubileşenleri, buradan etil alkolleözütlenerek alkol içineçekilir.Bu alkollü özüt, -20oC’da süzülerek hayvansal yağ vemumlardan arındırılır.Vakumluortamdaalkolün uzaklaştırılmasıyla “absolü” adı verilen koku ürünü elde edilir. Bu yöntem, ısıya dayanıklıolmayan,çokduyarlıvenazikçiçeklereuygulanır.141

İngiltere’deKraliçeI.Elizabeth(1533-1603)dönemindepomat,kokulusularvetütsülertüründeparfümkullanımı başlamıştır. 17. yüzyılda Avrupa’da kozmetiklerin kullanılması çok yaygınlaşmış ve birçokAvrupa ülkesinde kozmetik kullanımını yasaklayan yasalar konmuştur. İngiliz Parlamentosu’nun 1770tarihli bir yasasına göre, bir kadının, parfümve değişik giyim-kuşammarifetiyle bir erkeği evlenmeyetavlaması,büyücülükleeştutuluyorveyapılanevlilikgeçersizsayılıyordu.Bunagöre:“Yüzboyası,koku,takma diş, takma göğüs ve kalça, topuklu ayakkabı kullanarak koca bulan tüm kadınların evliliği,kocası şikâyetçi olduğunda, yasa karşısında hükümsüzdür. Bu suçu işleyenler göz boyamacılıklasuçlanacaktır”. O dönemde, özellikle “pomander” (“amber elma’sı” anlamına gelecek şekilde Fra.“pommed’ambre”,İta.“pomäambre”→“pommander”;bunlarınyanısıra“kokuelması”anlamlarındaAlmanca’da “Riechäpfel” ve Fransızca’da “pommes de senteur” terimleri de kullanılmaktaydı) diyeadlandırılankokugerdanlığıçoktutuldu.Bundaçeşitlireçineveçiçeklerinyanısıraöncelikledegüçlükokuya sahip hayvansal koku maddelerinden (amber, “zibet” ve “moschus” gibi misk çeşitlerinden)hazırlanan topakların küre şeklinde biçimlendirilen süslümetal kapçıkların içine konması ve gerdanlıkhaline getirilip zincirle kadınların boynuna takılması söz konusu idi.164 Zamanla yeni kokulargeliştirilmiş, bu uğraş Fransız Devrimi sırasında da duraksamamış, hattâ üretilen yeni bir parfüme“ParfumalaGuillotine”(GiyotineUygunParfüm)adıverilmişti.

FransızRiviera’sıuçucuyağüretimindeenbüyüktekmerkezolmasınakarşın,doğalbir tekeldeğildi.Sicilya’nınbergamutvelimonyağlarıünlüydü.SandalağacıZengibar’dan,lavantaçiçeğiİngiltere’den,gül ağacı Brezilya’dan, anason ve tarçın Çin’den, meyankökü Türkiye’den, kâfur Formoza’dan, gülBulgaristan’dan (Kızanlık /Kazanlık yöresinden) sağlanıyordu.Misk ise bir hayvansal ürün olupOrtaAsya’nın boynuzsuz, küçük, geviş getiren bir hayvanı olan erkek dağ ceylanı ya da misk geyiğinden(“Moschus moschiferus”), Habeşistan’da uzun bacaklı vahşi misk kedisinden (“Virerra”) ya daMoğolistan dağlarında yaşayan aşırı korkak, küçük misk keçisinden (“Moschus moschiferus”) eldeediliyordu.Dağlardayaşayanerkekmiskgeyiğiningöbeklerininaltbölümündekikan torbasından,yanıkkırmızırenktepelteşeklinde5-6cmuzunluğundave3-4cmgenişliğindecevizbüyüklüğündebirkeseniniçinde bulunan bu güzel kokuyu hayvan, dişiyi çekebilmek amacıyla kullanır. Avcılar tarafından tuzakkurularakyakalanangençhayvanınsalgıbeziçıkarılır.Yalnızcaerkekmiskgeyiğininsalgıbezi,biryıliçinde 25 gram kadar bu güzel kokuyu salgılamaktadır. Nane yağı ve pelin yağı ise Amerika’dansağlanıyordu. Misk otu (“Mimulus moschatus”) da benzer kokuya sahiptir.182 Osmanlılarda miskkedisininkuyruğu,çamaşırbohçalarınaufakkeseleriçindekonur,kimikimselerbunukoyunlarındataşır,ısındıkçagüzelbirkokuyayardı.98

MODERNÇAĞDAPARFÜMHAZIRLAMASANATIÜZERİNE

Bitkiselkokular, bitkilerin çiçek,yaprak, sap,yemiş,meyvekabuğu,üzümsümeyve, tohum,kök,dal,odunsukısım,ağaçkabuğu, iğneyaprak,reçinegibikısımlarından,otlardanveağaçyosunlarındaneldeedilebilmektedir. Bunlardan uçucu yağlar presleme ya da damıtma yoluyla kazanılırken, “concrète”leruygun bir hidrokarbon çözücü ile çekip alma (özütleme) yoluyla, mutlak esanslar ise “concrète”lerinalkolle özütlenmesiyle elde edilirler. Bir kısmı hâlâ kullanılmakta olan parfüm bitkileri arasında öndegelenler şunlardır: Damıtma sırasında ısı etkisiyle bozunan limon, bergamut, portakal, mandalina vegreyfurt gibi turunçgil kaynaklı uçucuyağların eldesi, onlarınkabuklarınınmekanikolarak sıkılmasıylaelde edilir. Kokulu yoncalar ailesi (palmaroza yağı, limonotu yağı, limon yağı), sümbülteber (onunçiçeklerigüneşdoğmadanönce toplanmalıdır),mavisüsen(süsenköküyağıyadamenekşeköküyağı),karanfil otu (kurutulmuş çiçek tomurcukları ve yapraklardan karanfil yağı), amber çiçeği (köklerdenaselbentbalsamı);meşenin,çamınveladinin(“Pinuspicea”)kökvedallarıüzerindebüyüyenciğerotu(“Hepaticae”;özütlemeyoluylaparfümyapımındakokusabitleştiriciolarakkullanılanresinoid,ondandamutlakesanseldeedilir),Ylang-Ylang yadakanangaağacı (Ylang-Ylang yağı), tarçın ağaççığı (tarçınyaprakları ve tarçın kabuğu yağı), sardunya (sardunya yağı), gül bitkisi (elle toplanan çiçekyapraklarındangülyağı),amberağacı,bergamutağacı(yeşilmeyvekabuklarındanpreslenerekeldeedilenbergamutyağı,“EaudeCologne”içinönemlibirkokubileşenidir),turunçağacı(çiçeğindenneroliyağı,olgunlaşmamışküçükmeyve,yaprakvedallarındaneldeedilenuçucuyağ),paçuliyadatefarikağaççığı(→paçuliyağı),mersinağacı,yasemin,lavanta,biberiye,kekikotu,lim(misketlimonu),mandalinavepekçokbaşkaları.BubitkilerinçoğuözelolarakGüneyFransaveİtalya’datarlalardayetiştirilmektedir.Örnekolarak1kglimonotuyağıeldeedilmesiiçin200kglimonotudamıtmakgerekirveyaklaşık1000kgmenekşeyaprağından30gdolayındauçucuyağeldeedilir.54

Bulgaristan’da 300yıldan beri dünyanın en büyükgül yetiştiriciliği sürmektedir (ŞEKİL93).Buradakilometrelerceuzanangültarlalarındadışsatımayönelik“RosadamascenaM.”yetiştirilmektedir.“Rosagallica / Rosa centifolia L.” (Frenk gülü, kırmızı gül) üretiminden yılda 345-750 ton gülyağıçıkarılmaktadır. Bir litre gülyağı için 600 kg gül yaprağı gerektiği düşünülürse, üretilen gülün çokluğuanlaşılabilir.141

ŞEKİL93.Bulgaristan’dagülyağıüretimi:Bubasitdüzenekte,odunyakılarakısıtılandamıtmakabındançıkandamıtmaürünleri,damıtmabaşlığınıntepesindençıkıpaşağıyauzananiletimborusuileiçisoğutmasuyudoluolanbirfıçınıniçindenboyluboyunca

geçmekteveürün,aşağıdanşişeleretoplanmaktadır(ahşapoymaresim,~1880).141

Bitkilerden uçucu çözücülerle özütleme yoluyla parfüm eldesinde ilk cesur adım 1894’te Grasse’daatılmıştır. Bu yöntemde bütan ve petrol eteri gibi hidrokarbon çözücüler kullanılmaktadır ve soğuktaçalışmaavantajıvardır.İşlemsırasındabitkidenkimiinceyağlarveboyarmaddelerdeçekilmektedirveçözücügerikazanımı,işlemsonrasıuygulanandamıtmailegerçekleşmektedir.Çözücününuçurulmasıylageriye kalan merhem ya da mum benzeri, kimi zaman sert bir kitle halindeki ürüne, konkret (Fra.“l’essenceconcrète”yadakısaca“concrète”,İng.“concrete”,Alm.“Konkret”)adıverilir.Mumundanayırmakiçinalkollemuameleedilirse“mutlakesans”yada“safçiçekyağı”(“l’essenceabsolue”)elegeçer.Enince“absolue”ler(absolü)“parfait”yada“prima”(“mükemmel”)diyenitelenirveenyüksekfiyatbiçilir.Konkretyöntemiyleelegeçenürünverimlerişöyledir:150

1000adetbergamutkabuğundan1000adetlimonkabuğundan1000adettatlıportakalkabuğundan1000adetacıportakalkabuğundan1000adetmandalinakabuğundan1000kgacıportakalçiçeğinden720kgyaseminçiçeğinden700kggülyaprağından

1kgyağ600gyağ600gyağ400gyağ300gyağ1kgneroliyağı1kgyaseminyağı1kggülyağı,eldeedilir.

1 kg yasemin 8-10 bin adet çiçek anlamına gelir ve sap ve yaprakları olmaksızın bu kadar sayıdaçiçeğinelletoplanmasınıgerektirir.Beceriklibirçiçektoplayıcıkadın,saatte4-5binçiçektoplayabilir.Bu doğal kokumaddesinin pahalılığı, bu sayıların büyüklüğünden kestirilebilir. Ağırlıkça yüzde ya dabindebirkaçlıkkokuluesansdamlalarıeldeetmekiçinçokgenişçayırlardabitkiveçiçekyetiştirilmesigerektiğindenzahmetlibiruğraştır.150

Grasse’dagünümüzde20bininsanbitkilerle,onlarınkorunmasıvehasadıileuğraşmaktaveyılda3700tonçiçekvebitkiyetiştirmektedir.Ancakoradakiparfümüreticilerbununlayetinmemekte,diğerbitkiselve hayvansal parfüm hammaddelerini de dışalımla sağlamaktadır. Bu bağlamda paçuli yapraklarıSumatra’dan, süsen kökleri Toskana’dan, meşe yosunu eski Yugoslav ülkelerinden veMacaristan’dan,sandalağacıodunuHindistan’dan,tarçınkabuklarıSeylan’dan,kurukaranfilMadagaskar’dan,reçinevebalsamPeruveTürkiye’den,hayvansalkokueczalarıÇin,EtiyopyaveKanada’dangetirilmektedir.19.yüzyılsonlarınadoğruGrasse’lıgirişimcilerFransa’nındenizaşırısömürgelerindekokubitkilerinikültürealmış ve oralarda parfüm işleme merkezleri kurmuşlardır. Böylece örneğin Madagaskar’daki birkaçadadayetişenkanangaağacındaneldeedilenYlang-Ylangyağı,ilkkez1870yılıdolayındakibirparfüm

fuarında esans olarak sunulmuştur. Grasse’lı firmalar ayrıca Kuzey Afrika’da acı portakal, geranium,yasemin, ökaliptus gibi aromatik bitkiler yetiştirmek üzere büyük plantasyonlar kurmuştur. Daha sonrabağımsızlıklarınakavuşanTunus,Fas,Cezayir gibi buülkeler, bu tür etkinlikleri sürdürmektevekendidamıtmatesislerindeürettikleriesanslarıpazarlamaktadırlar.Grasseyöresiilkbaşlardayaseminesansınıİtalya’dansağlarken,dahasonraları İtalyabuürününübizzatkendisidünyayapazarlamıştır.Günümüzdedünyayaseminkokusugereksinimininyaklaşıkyarısınıkarşılayanİtalya,dünyadabergamutyağınındaanaüreticisidir.150

Bilimin gelişmesiyle kimyacılar güzel koku veren bileşikleri çözümlemeye başlamışlardır. Uçucu(eterik, esansiyel) yağların çoğunun, tek bir aromatik bileşenden oluştuğu bulunmuş ve buna ilişkinhidrokarbonlaraterpen’lerdenmiştir.Çiçeklerparfümlerekadınsıbirözellikkatarken,hayvanlardaneldeedilenmiskgibi kokular, derinlikvermektedir.Hayvansalkokular, aslında insanınkokualmaduyusunurahatsızedecekkadargüçlüdür,amaötekikokularlakarıştırılıncayumuşakvekalıcıhaledönüşürler.

Parmümeri sanatının gizi, “Müziğe çok benzer biçimde parfüm de koku notalarından bestelenir”sözleriyleözetlenebilir.Bubağlamdaparfümündemüzikteolduğugibi tonu, titreşimi, armonisi vardır.ParfümkonusundaAlmanlar“EaudeCologne”ile,İngilizlerlavantakokusuileünkazanırkenFransızlarçok sayıda ünlü ve pahalı parfüm türlerine sahip olmuşlardır. Soylu parfüm hazırlama sanatçılarınaFransa’da “les grands nez” (“büyük burun” / “uzun burun”) adı verilmektedir. Bunlara kimi zaman“tavşan burun” da denmekte olup burnunu durmadan kıpırdatıp duran tavşanın, yüz milyon koku almasinirinesahipolduğusaptanmıştır.BunlararasındaCatherinede’Medici’ninbirlikteFransa’yagötürdüğüRenéleFlorentin,aynıdönemdeRoma’dakiünlüparfümcüSignoraMaddalena,18.yüzyılLondra’sındaCharles Lillys, 19. yüzyıl Fransa’sında ise Jean-François Houbigant (18./19. yüzyıl) ile tüm “büyükburun”ların en ustası olan Pierre-François PascalGuerlain, ilk göze çarpan adlardır.UstaGuerlain’inemrindeçalışanenünlükokuyaratıcısıiseJacquesGuerlainidi.XVI.Louisdöneminde1774’tePiverile1775’tegençyaştakiHoubigantadlıparfümtüccarlarıParis’teparfümdükkânıaçarakparfümveeldiventicaretine başladılar ve sarayla da yakın ilişkiler kurdular. KraliçeMarie-Antoinette, yumuşak kokulumenekşeveçiçekparfümleriniyeğliyordu.1501830-1870arasındaparfüm,epeycegözdendüştü.Temizliklosyonu ve kolonya dışındaki kokulara ahlâken izin verilmiyordu. Parfüme yolunu tekrar açan, Fransaİmparatoriçesi Eugènie (1826-1920) oldu.Bu sonradan görme imparatoriçe, parfümcü Pierre-FrançoisPascalGuerlain’isarayınresmîparfümcüsüyaptıveoda1861yılındaimparatoriçeye,onurunaürettiği“EaudeCologneImpériale”ileteşekküretti.12Bununardındanüretilendiğerünlüikiparfümise,Jean-FrançoisHoubiganttarafındangeliştirilen“FougèreRoyale”(“KrallıkEğreltiotu”) (1882) ileFrançoisCoty(1874-1934)tarafındangeliştirilen“Jicky”(1889)idi.Bunlardanilki,bileşimindeilkkezsentetikbirbileşenbulunduruyorduvebumadde,1868’dekeşfedilmişolankumarinidi.Kumaringünümüzdedahaçokilaçetkenmaddesiolarakkullanılmaktadır.178

Bulgaristan’dansağlanannitelikligülyağınınbirdamlasımendiledöküldüğündehaftalarboyuvebirkaçkez yıkandıktan sonra bile güzel koku vermeyi sürdürüyordu. Aslı “sıçan kulağı” anlamına Farsça“merzengûş” olan ve Arapça’ya “merzencûs” şeklinde geçen mercanköşk (Fra. “origan”, Alm.“Majoran”),yalnızcabiretbaharatıolmayıpFransızlarondanaynızamanda“L’Origan”adlısevilenbirkokudaüretmişlerdi.Fransızparfümreklamlarında“kulakarkasınaüçdamla”nınyeterliolduğukonusuişleniyordu.150

Fransa’da Mouson Parfümevi tarafından “Mikado”, Piver Parfümevi tarafından “Trèfle Incarnat”,Spötter tarafından “Dul Parfümü”, Paul Poiret tarafından “Parfum de Rosine”, Jacques Guerlaintarafından “L’Heure Bleue” (1913), “Mitsouko” (1919) ve “Shalimar” (1925), Houbigant tarafından“QuelquesFleurs”(1912)ve“Chantilly”,FrançoisCoty tarafından“Chypre”(1917),“Emeraude” ve

“Muguet”, Caron tarafından “Muguet du Bonheur” adlı parfümler geliştirildi. Revillon, Piver,Houbigant, Lubin (Pierre François Lubin, “Eau Vivifante”, 1798),Millot, Jacques Guerlain, FrançoisCoty, Caron ve Molinard gibi eski ünlü büyük parfüm firmalarının adlarının yanında daha sonralarıChanel (“Chanel No 5”, “Captain Molyneux”, “Le Numéro Cinq”, “Quinta Essentia”), Lanvin(“Arpège”),MadameSchiaparelli(“Shocking”,“Snuff”),JeanPatou(“Joy”),RobertPiguet(“Bandit”),MarcelRochas(“Femme”,“MadameRochas”),Carven(“MaGriffe”,“ChasseGardée”),ChristianDior(“Diorissimo”),LeGalion(“Whip”),Grès (“Cabochard”),GuyLaroche(“Fidjy”),Molyneux(“Fête”)veNinaRicci(“MademoiselleRicci”)deyeraldı.150

Uluslararası tanınmış parfümeri bilgini ve Die psychologischen Grundlagen der Parfumerie(ParfümerininPsikolojikTemelleri)(Berlin,1930)adlıkitabınyazarıPaulJellinek’in(20.yüzyıl)erojenbedenkokularınailişkinilginçgörüşünegöreterkokusu,kızılvesiyahsaçlıkadınlaragünlükkokusunu,sarısaçlıkadınlaraisemürkokusunuanımsatmaktadır.

Sarmısak son derece şifalı bir yiyecek olsa da sarmısak yemiş bir insanın teni üzerine sürülecek enpahalıbirparfümbileetkiliolmazvesarmısakkokusuparfümkokusunuberbateder!Benzerşeylersigara/nikotinkonusundadasöylenebilir.Parfümcüler,çoksigaraiçenlerin,kullanacaklarıparfümünseçimineözelözengöstermelerigerektiğinibelirtmektedirler.

19. yüzyıl başlarına dek, şeker ve alkol gibi, canlıların hücrelerinden yapılan karbonlu kimyasalmaddelerin laboratuvarlardacansızmaddelerdenhazırlanamayacağına inanılmıştır.Organikbileşiklerinyalnızcanlıorganizmalardabulunanyaşamenerjisininetkisiyleolduğukabulediliyordu.Bukuramdanilksapma, 1828’deFriedrichWöhler’in (1800-1882) organik bir bileşik olan üreyi, anorganik birmaddeolan amonyum siyanattan elde etmesiyle oldu. Ancak amonyum siyanatın yapıldığı amonyak da canlımaddelerden üretilmiş olduğundan, yaşam enerjisine inananların bir kısmı düşüncelerindeki ısrarlarınısürdürdüler. 1845’deHermannKolbé (1818-1884), beklenenmucizeyi gerçekleştirdi.Kaynağı organikolmayankarbon,hidrojenveoksijenelementlerindenasetikasiti(sirkeasiti)sentezledi.BöyleceKolbécanlıhücrelerdeoluşanişlemideneytüplerindeyaparak“yaşamenerjisi”kuramınıçürüttü.Bundansonrayapılan sürekli ve düzenli çalışmalarla organik kimya gelişti ve bu arada parfüm bileşeni olabilecekkimyasalmaddelerdebirbiriardısırasentezlendi.

Nitrobenzen (Alm. “Mirbanöl”), kokulu sabun yapımında kullanılmış ve acıbadem yağının(benzaldehid) sahtesi olarak “mirbane yağı” adıyla ticarette kullanılmıştır. Güzel kokulu maddelerisentezleme çabaları çerçevesinde kumarin, 1868’de William Henry Perkin (1838-1907) tarafındansentezlenmiştir. 1888’de kimyacı A. Baur, belirli nitrobenzen türevlerinin misk benzeri kokuya sahipolduğunu keşfetmiştir. Berlin Üniversitesi’nden Prof. Ferdinand Johann CarlWilhelm Tiemann (1848-1899),ömrünüaromatikmaddeleriincelemeyeadamıştır.Enönemlibuluşlarındanbiri,menekşeninkokumaddesini (“ionone”) sentezlemesidir. Organik kimyadaki saflaştırma ve molekül yapısı belirlemeyöntemlerindekiilerlemeler,doğalparfümleringizlerininçoğunuaçığakavuşturmuş,bununardındanpekçokdoğalgüzelkoku,sentezyoluyladahaucuzaeldeedilebilmiştir.8

Güzel kokular, yüzde 75-90 oranında alkolün yanı sıra uçucu yağlar da içeren bir karışımdır. Gecekokusuolarakkullanılanparfümyada“Extrait”deuçucuyağoranıyüzde22’ninüstünde,parfümünyarıkuvvetindeki türüolan,öğlesonrasıyadagecekokusuolarakkullanılanve“eaudesenteur”dedenen“eaudeparfüm”deyüzde8-15,dahahafifolanvegündüzlerikullanılan“eaudetoilette”teiseyüzde5-8arasındadeğişmektedir.Bukokularınenhafifiveenucuzuolanvegününhersaatindekullanılabilen“eaudecologne”da(kolonya)uçucuyağoranı,yüzde5’inaltındadır.Yavaşetkiedenvegenişvücutyüzeyinesürülerekkullanılan losyonyadakrem türüvücutparfümüyüzde3esans içerir.Çiçekmumunaparfümemdirilerekhazırlanankatıparfümlerisekulakmemelerine,boyunkısmınavekollarasürülerekkullanılır.

Kokununözünü,deridenbuharlaşıphavayayayılanyağoranıoluşturur.Günümüzdebirparfümünyaklaşıkyüzde85’inikimyasalürünleroluşturmaktadır.150,183

Doğalmaddeler içindekikokubileşenlerininözütlenmesikimizamançokpahalıyamaloluyordu.19.yüzyılortalarındasentezkimyasınınbecerisiyleilksentetikkokumaddeleri,parfümerisanayisinegirmeyebaşlamıştır.Bunlararasındavanilin(ilksentezi1876),heliotropin(ilksentezi1869),kumarin(ilksentezi1868)venitrobenzen(“mirbaneyağı”)vardı.Sentetikkokularınfiyatlarıdadahadüşüktü.Örneğin1890yılında1kgdoğalvanilyaesansı(vanilin)3500AlmanMarkıiken,1kgsentetikvanilin3000Markidive1908yılındasentetikvanilinin1kg’ı30Mark’adüşmüştür.Benzerşekilde1kgdoğalyaseminözününmaliyeti30binMarkiken,sentetikkarşılığıolanbenzilasetat,yalnızca10Mark’amaloluyordu.Sentetikkoku maddelerinin parfümlerde kullanımına geçiş, nispeten hızlı olmuştur. Sentetik eşdeğerler olarakmisk’in (“tonquinol”), menekşe kokusunun (“ionone”), çiçek açmış yonca kokusunun(“isoamylsalicylat”), bergamut yağının (“linalylacetat”) ve neroli’nin (antranilik asit metil esteri)sentetik şekilleri üretilmiştir. Doğal koku maddelerinin kimyasal yapılarının açıklanmasına getirdiğikatkılarnedeniyleLeopoldRuzicka(1887-1976),kimyadalındaNobelödülükazanmışve20.yüzyılınilkyarısındabeşNobelödülü,aromakimyasıüzerineyapılançalışmalaraverilmiştir.164

1920’de,günümüzdehâlâsentetikkokularınklasiğiolmayısürdüren“ChanelNo5”piyasayaçıkmıştır.Zenginlerin terzisi, ünlü modacı ve parfümcü “Coco” lakaplı Adrienne Chanel (1883-1971), bir RusgöçmeniolanErnestBeaux’dan24saatkullanılabilecekbirparfümistemiştiveBeaux,10şişedenoluşanörnekleri 1’den 5’e ve 20’den 24’e kadar numaralamıştı. Bunlardan 5 nolu şişede bulunan örnek,yüzyılımızınençok tanınankokusuolarakbelirlendi.CocoChanel’inbukonudakiünlü sözü, “Parfüm,kadınınvazgeçilmezaksesuarıdır”şeklindeydi.1921’deortayaçıkan“ChanelNo5”inşişesi1959’danbuyanaNewYorkModernSanatlarMüzesi’ndesergilenmektedir.Aynıyıllardayataktanegiydiğinisoranbirgazeteciyeünlü sinemayıldızıMarilynMonreo (1926-1962), “Geceleriüstümdehiçbir şeyolmaz,birkaç damla Chanel No 5 dışında” diyordu.12 Beaux, 1929 yılında “Soir de Paris” adlı parfümüpiyasayasürmüştür.

Dudaklara sürülen rujun içeriğinde çeşitli türlerde mumlar, yağlar, pigmentler ve yumuşatıcılarbulunmaktadır. Kullanılan mumlar arasında balmumu, “carnauba” mumu (Brezilya’daki mumpalmiyelerinin yapraklarının gözeneklerinden sızan maddeden elde edilir) ve “candelilla” mumu(içerisinde sülfürik asit bulunan kaynar suyun içine “candelilla” bitkisinin daldırılması sonucu suyunyüzeyinde toplananmumdaneldeedilir)dabulunmaktadır.Rujyapımındakullanılansıvıvekatıyağlararasındazeytinyağı,mineralyağ,hintyağı,kakaoyağı,lanolinvevazelinbulunmaktadır.

Günümüzdehâlâ tümparfümmaddelerinindörttebiriAkdeniz,GüneydoğuAsyaveLatinAmerika’dasistemliolarakyetiştirilen150kadarkokubitkisindenkazanılmaktavedörtteüçükimyasalsentezyoluyla(ham petrolden yola çıkarak) elde edilmektedir. Ayrıca hayvansal kökenli temel koku maddeleri de,günümüzdeparfümerisanayisindeçeşitlibileşimlerhalindedeğerlendirilmektedir.164

Yorkkentinde1984yılındaaçılanJorvikMüzesi,Ortaçağ’dakullanılankokularınimalini,ziyaretçileringözleriönündeyenidensergilemektedir.

Çeşitli formül ve adlar altında piyasaya sunulan güze koku türlerinin parfüm ve alkol içerikleriÇİZELGE6‘daverilmektedir:178

ÇİZELGE6.Güzelkokutürlerininparfümvealkoliçerikleri

Markalanmışkokunundoğası Etilalkoliçindederişikkokuyüzdesi Suiçindealkolyüzdesi

Parfümözütü

Parfumdetoilette

Eaudeparfum

Espritdeparfum

Eaudetoilette/Toiletwater

Eaudecologne

Aftershave

Splashcologne

15-30#

8-15

8-15

8-15

5-8

3-5

2-8

2-3*

96o-99o#

85o-90o

85o-90o

85o-90o

60o-80o

60o-80o

50o-70o

50o-70o*

(#):yüzde99’lukalkolden70kısımvederişikkokudan30kısım

(*):yüzde70etanol+yüzde3derişikkoku+yüzde27su

KOKUSINIFLANDIRMASIVEDUYULARARASIBAĞLANTI

Eskiçağın ünlü hekimi Hippokrates, eski geleneklere dayanarak vebayı güzel kokularla durdurmayaçalışmıştır. 17. yüzyıl başlarında Francis Bacon (1561-1626), Historia vitae et mortis (Yaşam veÖlümün Tarihçesi) (1623) adlı eserinde çürüme olayını ele almış, kötü kokuların nedenini organikmaddelerin çürümeolayınabağlayankuram isehekimve simyacı Johann JoachimBecher (1635-1682)tarafından biçimlendirilmiştir. Becher’e göre kötü koku, düzende bozukluğu ifade ederken güzel kokuyaşamsal ilkeyi işareteder.Canlıbedenindeçürümegalipgelirsekötükokulumiyasmaaçığaçıkıpkanakışıkesilereksonundakangren,iskorbütyadaçiçektürüateşlihastalıklarortayaçıkar.HollandalıünlüklinisyenhekimHermannBoerhaave (1668-1738) tarafındangeliştirilen güzel kokukuramınagöre ise,kokulu bedenden ayrılan cisimciklerin yayılmasıyla ilgisi olmayan koku, “uçucu, geçişken, her yereyayılabilen, ağırlığı olmayan, görünmeyen, elle tutulamayan, eğer koku organı olmasaydı farkedilemeyecek olan kurnaz bir akışkandır”. Özellikle 18. yüzyılda hastanelerde hastalıklı miyasmalaryoluylabozulanhavayıtemizlemekvekiliselerdeçürüyencesetlerdenhavayayayılankokularıbastırmakiçin, özellikle ünlü Fransız kimyacı Antoine Laurent Lavoisier’nin (1743-1794) başarılı çalışmalarısonucunda,ortamıtemizhavailehavalandırmanınönemianlaşılmıştır.Bununyanısırabiryandanardıç,biberiye ve günnük gibi tütüsülerin kullanımı yaygın bir moda olurken öte yandan hayvansal kaynaklıkokulargözdendüşmeyebaşlayarakgülsuyu,lavanta,menekşevebiberiyegibibitkiselkokularpopülerlikkazanmıştır.184

Koku bilimine osfreziyoloji (Fra. “osphresiologie”) denirken kokuları tanılama ve sınıflandırmabilimine osmoloji (Fra. “osmologie”) adı verilir. Uçucu yağlar ve onların uygulanması bilimine isearomatoloji (Fra. “aromatologie”) adı verilir.Ünlübilim tarihçisi,Çinuzmanı vebiyokimyacı JosephNeedham (1900-1994), “koku alma duyusu, her zaman için, kimyanın en önemli aracıdır” demiştir.Gerçekten kimyacılar, bir maddeyi, ilkin onu koklayarak tanılamaya çalışırlar. Aristoteles, kokuları“tatlı”,“acı”,“ekşi”,“keskin”,“yağlı”ve“pis”şeklindealtıgruptasınıflandırmıştı.İnsanlardakokualmaduyusu,çokdüşükdozdakikokumaddesinialgılayacakgüçtedir;örneğingülyağının1miligramının1/2000000’iyadakeskinkokulubirkimyasalmaddeolanmerkaptan’ın1miligramının1/460000000’ialgılanabilmektedir. İnsanın koku alma bölgesi burun deliği içinde yer alır ve burada 1,5 milyondolayındakokuhücresinin,10binfarklıkokuyuayırtedebilecekşekildeyeraldığıkestirilmektedir.Amahangiçeşitolursaolsuntümkokular,beyindetasarlanıpduyumsanır.54

Koku insanın belleğidir ve çoğu zaman anıları diriltir. Kokular her insanda, kendisinde iz bırakanolayların anılarını canlandırır. Beş duyudan belleğe en yakından bağlı olanı, koku almadır. Kokununçağrıştırdığıanılar,görsel imgeleminvesesinkindençokdahaçabukvecanlıbirbiçimdeortayaçıkar.Koku,tatalmaduyusununçalışmasınındatemelidirvekokular,birinsanıncinselyaşamını,güdülenmesinivebelleksüreçlerinietkiler.Ancakkokularkaydedilemez;onlarıelegeçiripdepolayarakuzunzamanınötesine taşıyamayız. Çeşitli karakteristik kokular, o nesnenin içerdiği belirli kimyasal bileşiklerdenkaynaklanır. Bunun örnekleri olarak armut kokusunun etil asetat esteri’nden, elma kokusunun izoamilasetatesteri’nden,kokuşmuşbalıkkokusununtrimetilamin’den,tazebiçilmişsamankokusununfosgen’den(karbonoksiklorür, COCl2), çürük yumurta kokusunun hidrojen sülfür’den (H2S) ve soğan / sarmısakkokusununorganiksülfürlersınıfındanolanmerkaptan’lardankaynaklandığıbelirtilebilir.Ensoylumeyvekokuları arasında yer alan çilek ve ananas kokusu, bileşimlerindeki etil esterler ve furanollerdenkaynaklanır. Çileğin Latince’de “fragaria” şeklindeki botanik adı, koku anlamına gelen “fraga”dantüretilmiştir ve bahçe çileği botanikte “Fragaria ananassa” olarak geçer. Koku özelliği çok sayıdaniteliklere sahip olup onu kuramsal olarak sınıflamak ve betimlemek güçtür. Carolus Linnaeus 7 kokutürününvarlığını ilerisürerken,çağdaşıhekimvefizyologAlbrechtvonHaller (1708-1777)3 türkoku

belirtmiş,dahasonra18türkokudansözedilmiş,1910’lardaiseHansHenning6türkokuayırtetmiştir.HermannHager’in (1923-1986)Handbuch der pharmazeutischen Praxis (Farmasötik Pratik Elkitabı)(1.baskı:1971;4.baskı:1980)adlıeserindeiseJohnErnestAmoore’un(1930-1998)yeditemelkokuyuayırtettiğigibisindenkimisınıflamalararastlanmaktadır:Kâfurtürü(Alm.“kampfrig”),misktürü(Alm.“moschusartig”),çiçektürü(Alm.“blumig”),nanetürü(Alm.“minzig”),eteriktür(Alm.“ätherisch”),batıcı / iğneleyici / keskin tür (Alm. “stechendscharf”) ve çürüksü / kokuşmuş tür (Alm. “faulig”).CrockerveHendersoniseyalnızcadörttürkokuayırtetmektedir:Çiçeksi,ekşikokulu,yanıkkokuluveacılaşmış (ağırımsı) kokulu. Sosyal antropolog ve etnolog Claude Lévi-Strauss (1908-2009), GüneyAmerika Suya yerlilerinden söz ederek onların cinsiyet, yaş ve politik işlevlerine bağlı olarak dörtkategoriye ayrılan bir koku sınıflaması uyguladıklarını belirtir: Yumuşak (İng. “bland”; Alm. “mild”),keskin(İng.“strong”/“gamey”;Alm.“stark”/“wildbretartig”),batıcı(baharlı)(İng.“pungent”;Alm.“scharf” / “pikant”) ve çürük (bozuk) (İng. “rotten”;Alm. “faulig”). Ancak bu sınıflamalar bize çokanlamlıgelmeyebilir.54,150

Batılı olmayan çoğukültürlerde koklamaduyusu, uzun süre “duyuların kralı” olarak kabul edilmiştir.BunagöreAndamanAdaları’ndayaşayanOngee’leriçinevrenveonuniçindekiherşey,kendikokusuylatanımlanır.Onlarıntakvimi,yılınfarklızamanlarındaçiçekaçançiçeklerinkokusunadayandırılmıştırveherbirmevsimin,özelbirçiçekkokusunagöreverilmişadıvardır.BirkarşılaşmasırasındaOngeeinsanı“Nasılsınız?”diyesormaz,“Burnunuznasıl?”diyesorar.

Brezilya’nın Mato Grosso bölgesindeki Suya yerlileri tarafından koku alma sınıflandırma sistemi,Güney Amerika’nın hayli karmaşık bir osmolojisini gösterir. Suya yerlileri ile ilgili olarak yukarıdaayrıntılı olarak sergilenenden farklı bir değerlendirmeye göre Suya’lar, kabaca yumuşak, keskin vekuvvetlikokanlarşeklindeüçtemelkokusınıfınasahiptirler(ÇİZELGE7).167

ÇİZELGE7:Brezilya’lıSuyayerlilerininkokualmasınıflandırmasistemi

Erişkinerkekler

Yumuşakkokanlar

Küçükmemelilervekuşlar,çoğubalıklar

Zararsızbitkiler

Keskinkokanlar

Yaşlıerkekler,yaşlıkadınlar

Büyükmemeliler,makau(iribirpapağan),kimiamfibiler

Tıbbibitkiler

Kuvvetliveağırkokanlar

Erişkinkadınlar,çocuklar

Etyiyenmemelilervekuşlar

Zararlıbitkiler

Senegal’deki Serer Ndutlar ve Brezilya’daki Bororolar, kişiliklerini koku ile özdeşleştirmişlerdir.Afrika osmolojisinin bir örneği olarak Senegal’de SererNdutlar’ın koku alma sınıflandırma sisteminebakılacak olursa, beş temel koku kategorisi görülür: İdrarsı koku, çürüksü koku, sütsü / balıksı koku,asidik/ekşikoku,güzelkoku.ÇİZELGE8’dengörüleceğiüzerebunlardanyalnızcasonuncusununuygunolduğudüşünülür.167

ÇİZELGE8:Senegal’liSererNdutlar’ınkokualmasınıflandırmasistemi

Yıkanmayısevmeyeninsanlar(Avrupalılar)

İdrarsıkokanlar

Maymunlar,atlar,köpekler,kediler

İdrarsöktürücüolarakkullanılanbitkiler,kabakyaprakları

Kadavralar

ÇürüksükokanlarDomuzlar,ördekler,develer

Nemlitopraktayetişensarmaşıklar,mantarlar

Sütsüyadabalıksıkokanlar

Hemşireler,komşukabileler

Keçiler,inekler,antiloplar,çakallar,balıklar,kurbağalar

Asidikyadaekşikokanlar

Ruhanîkişiler

Eşekler

Domates,belirliağaçvekökler

Güzelkokanlar

Temizveparfümlüinsanlar(SererNdutlarvekomşuBambaralar)

Çiçekler,misketlimonu,yerfıstığı,tazesoğan

Buosmolojideilkbakıştaherhangibirmantıkbulmakgüçolabilir.Niçinruhanîkişiler(dinadamları)vedomatesaynıgruptayeralmaktadır?Niçinsütsüvebalıksıkokanlarbirliktegruplandırılıyor?NiçinAvrupalıların idrarsı koktuğu düşünülmektedir? Ancak onların kültür kapsamı içinde değerlendirilecekolursa,busınıflandırmasistemininmantıksalolduğugörülür.

Avrupadillerindegerçekkokualmasınıflandırmasınınbirsözlüğününyokluğu,Batılıbilimadamlarınıbu yönde uzun süre uğraştırmıştır. Her ne kadar insan burnu binlerce farklı kokuyu tanıma yeteneğinesahipsede,bizimkokukategorilerimizinhemenhementümü,tatalmaterimlerinin–tatlı,keskin,acıvb.-sınırlı seçkisinden ödünç alınmıştır. Kokular, onların açığa çıktıkları nesnelere dayanaraktasarlanmışlardır; örneğin kahve kokusu, boya kokusu, çimenlik kokusu gibi. Avrupalı olmayan çoğudillerde aynı terimler, hem koku hem de tat için kullanılmaktadır. Brezilyalı Bororolar’a göre, bedenkokusubirkişininyaşamkuvvetiile,nefeskokusuiseruhilebütünleşmiştir.Onlar,herbireyinikifarklıkoku ile tanımlanan kuvvetler tarafından canlandırılmış olduğuna inanırlar. Bu kokulardan biri fizikselolup beden ve nefes kokusu ile bütünleşmiştir; diğeri ise ruhsal olup kişinin ölümünden “yenidenbedenlenmesine”(reenkarnasyon)kadarkendisoyundangelenlerdevarlığınısürdürür.Bororolar’ınkokukategorileri, hem tadı hem de kokuyu ima eder. ÇİZELGE 9’da göre, Kamerun’luKapsikiler, her birigenelkullanımdabulunanondörtayrıkokukategorisinesahiptirler.167

ÇİZELGE9:Kamerun’luKapsikiler’inkokualmasınıflandırmasistemi

1.Mèdèke Çeşitlihayvanlarınkokusu

2.Vèrevère Birtürmisk(yadamiskkedisi)kokusu

3.Rhwazhake İdrarkokusu

4.‘Urduk’duk Sütkokusu

5.Shireshire Çeşitlihayvanlarındışkılarınınkokusu

6.Ndrimin’ye Bozukyiyeceklerinkokusu

7.Ndaleke Çürümüşetyadacesetkokusu

8.Duf’duf Akdarıbirasınınkokusu

9.Hes’hese Kızartılmışyiyecekkokusu

10.Zede Yenilebiliryiyecekkokusu

11.Kalawuvè İnsandışkısıkokusu

12.Kamerhweme Bayattahıltanesikokusu

13.Rhweredlake Tazeetkokusu

14.Dzafe Herhangibirtürdegelipgeçicikoku

ÇİZELGE 10’da listelenen terimler, İnkalar tarafından kullanılmış olan ve Güney Amerika’nın AndDağları’ndahâlâkonuşulanQuechuadilininbir17.yüzyılsözlüğündenalınmıştır.167

ÇİZELGE10:İnkakokualmasınıflandırmaterimleri

1.Mutkuini Herhangibirşeygibikokmak

2.Mukacuni Güzelbirşeygibikokmak

3.Aznacuni Kötübirşeygibikokmak

4.Mutqquichacuni Birgrubuntümüyelerineaynışeygibikokmak

5.Mutqquichini Herhangibirkişiyeherhangibirşeygibikokmak

6.Mucacumuni/mutqquimuni Planlananşeyingizlibirşekildekokusunualmak

7.Aznachicun Kendinikoklamakyadakendinikoklatmak

8.Camaycuni Biryiyecekkokusuilekarşılaşmak,kokuyuiçineçekmek

Sonuç olarak diğer kültürlerin dillerinde, İngilizce ya da öteki birAvrupa dilinde kullanılandan çokdahabüyükçeşitliliktekokusınıflandırmaterimleribulunmaktadır.Ancakkokulariçin(çiçeklerebenzeramarenklerebenzemezşekilde)hoşkokan/hoşkokmayanşeklindebirbölümlemeyeuygunsınıflandırmayapılabileceği şeklindegenel bir eğilimbulunmaktadır.Öte yandankoku terimlerini, kokununyayıldığıkaynağagöre–‘tapirkokusu’gibi- , amabizzatkokununherhangibir temelniteliğine–acılık,keskinlikgibi–göreolmayanbiradlandırmaeğilimidevardır.Bununnedeni,kokuların,onlarınkaynaklarıileiçselbirbütünleşmedebulunduğununyaygınkabulüolduğugörülebilmektedir.167

Kolombiya’nın Amazon yağmur ormanlarında yaşayan Desana halkı, kokuların basitçe burunaracılığıyla değil tüm beden tarafından duyumsanacağına inanırlar. Onlara, hangi duyular olmadanyapamayacaklarısorulduğunda, listeninenbaşınakoklama,ensonunadagörmeduyusunukoymuşlardır.Bu, tartışılabilir bir seçim ise de bu durum, kokuların onlardaki çoğu psişik süreç ve davranışlarındokusunda önemli bir rol oynadığını gösterir. Desanalar’da bir kabilenin tüm üyeleri, aynı kokuyupaylaştıklarına inanırlar. Yalnızca farklı koku taşıyan kişilerle evlenmeye izin vardır ve bu nedenleevliliklerfarklıkabileüyeleriarasındayapılır.Desanalararasında,birŞaman,erginliğegeçengençbirkızınilkkanamaolayıvesilesiileonunergininsanlartopluluğunakatılmasınıkutlamakamacıyla,uzunbirçubukaracılığıylakızınüzerinedoğrugüçlükokulandırılmıştütündumanlarıüfler.

Osmolojiler, öteki duyusal simgecilik şemalarıyla da bağlantılıdır. Örneğin Mali’nin Dogon halkıkültüründekokuileses,herikiside“havadayolculukyaparakyayıldıklarından”,bunlarınbirbiriyleiçselbir ilişki içinde olduklarına inanılır. Bu nedenle de Dogonlar, bir kokuyu “işittiklerini” söylerler.Dogonlar ayrıca, sözün, bizzat koku içerdiğine inanırlar: Güzel söz [uygun dilbilgisi ve seslendirme(telâffuz)],hoşagidenbirşekildekokar.Dogondeyişiile“güzelsöz”,sonderecedeğerverilenbir“yağkokusu”yada“yemekkokusu”anlamınagelirken,burundanvebelirginolmayanvedilbilgisikurallarınauymayan bir tarzda seslendirilen sözler ise hoşa gitmeyen kötü kokulara sahiptir. Dogonlar’da sürekliolarak dilbilgisi ya da seslendirme hataları yapan on yaşlarındaki çocuklara, bu hatalarını düzeltmede

yardımcıolmak içinburunlarınadelikaçılır.Mali’liDogonlar içinsoğankokusu,gençbirerkekyadakadınıntaşıyabileceğiençekicikokudurveonlartümbedenlerinetazesoğansürerler.

Etiyopya’nın sığır yetiştiriciliği ile geçinen Dassanetch halkı, inek kokusundan daha güzel bir kokutanımazlar.Budurumsosyalkonumveüretkenlikleöylesinebütünleşmiştirki,erkeklerelleriniineksidiğiileyıkarvebedenlerinegübresürerlerken,kadınlarbaşlarına,omuzlarınavegöğüslerinetereyağısürer,böylelikledekendilerinidahaçekicidurumagetirdiklerinidüşünürler.

MalayYarımadası’nda yaşayanChewonglar, güzel kokuların “iyi ruhlarla” iletişim kurmanın birincilaracı olduğuna inanırlar ve “kötü ruhları” defetmenin en etkin aracı olarak yabanî zencefilin batıcıkokusunukullanırlar.

Meksika’dakiTzotzilhalkı,kendilerinivekutsaleşyalarınıgüzelkokuile,Hindulartapınaklarınısandalağacıilekokulandırırlar.NijeryahalkındanSonghaylarisesunakyerleriniparfümlüsularlayıkarlar.

Belirlikültürlerdeböyleduyusalkarşılıklar,birbiriylebağlantılıduyusalkodlarınkapsamlıbirsistemihaline işlenmiştir. Örneğin geleneksel Çin düşüncesinde kokular çiçeklere, çiçekler renklere, onlar damüzik tonlarına (veböylegider)karşılıkgelir.Bunagörebir tekeninkokusuekşi tatla,yeşil renklevemüzik tonu“chio” ilebütünleşikken,güzelbirkoku tatlıbir tatla, sarı renklevemüzik tonu“kung” ilebütünleşiktir(ÇİZELGE11).167

ÇİZELGE11:Çin’deduyulararasıkarşılıklıilişkiler

Element Koku Tat Renk Müziktonu Mevsim Yön

Odun

Ateş

Toprak

Metal

Su

Tekekokusu

Yanıkkokusu

Güzelkoku

Ağırkoku

Çürük/berbatkoku

Ekşi

Acı

Tatlı

Keskin

Tuzlu

Yeşil

Kırmızı

Sarı

Beyaz

Siyah

“Chio”

“Chih”

“Kung”

“Shang”

“Yu”

İlkbahar

Yaz

---

Sonbahar

Kış

Doğu

Güney

Merkez

Batı

Kuzey

Kokulardaenkarmaşıkestetiğe,Arapülkelerinderastlanmaktadır.Buradakadınlar,bedenlerininçeşitliyerlerinefarklıkokularsürerler.BirleşikArapEmirlikleri’ndeöncetümbedenemisk,gülyağıvesafransürülür;ardındansaçlarcevizyağıyadasusamyağıilekarıştırılmışesmeramberyadayaseminkokusuileparfümlenir;kulaklarsarısabır-safran-gülyağı-misk-civet’tenoluşanbirkarışımolan“muhammeriye”ilekokulandırılır.Esmer ambervenergisboyunkısmına, sandal ağacıkoltukaltına, sarısabır iseburundeliklerinesürülenkokulararasındadır.Ancakparfümler,yalnızcaözeldurumlarda,birkadınbaşkabirkadın grubunun yanına gidecekse ya da kocası ve yakınları arasında bulunacağı zaman kullanılır. Birkadının halk içindeki normal yaşamında ya da erkekler topluluğu içine gireceği zaman aşırı parfümsürünmesihoşkarşılanmaz.Araperkeklerideparfümsürünürveonlarkulakarkalarına,burundeliklerine,sakallarınaveavuçiçlerinegülyağıvesarısabırsürerler.

Arapülkelerindebirkişi,güçlüvegüzelbirkokusüründüğünde,hemen,kimiziyaretegideceğisorulur.Ayrıca her sosyal yemek ziyafetinin sonu, parfümleme geleneği ile işaret edilir. Yemek tepsisi vetakımlarıkaldırılıpkahveikramedileceğisırada,kadınveerkekkonukgruplarınaayrıayrıolmaküzereparfümdolukutulargetirilir.Kadınlariçinbukutu,dörtilâsekizçeşitparfümşişesiiçerir;yanısıradayanar bir buhurdan, havayı kokulandırır. Kutu sırayla herkesin önünden geçirilir; kadınlar istedikleriparfümleribircamçubukaracılığıileçeşitliyerlerinesürerlerken,çevredesürekliolarakyanarbuhurdandolaştırılır.Butören,çeşitliönemlisosyalişlevlerehizmeteder.Konuklarorayagiderlerkenevsahibininonurunaen iyiparfümlerini sürünürler,oradanevsahibi tarafındanonurlandırılmışolarakayrılırlar;evsahibi ile güzel kokuyu paylaşması sonucu ev sahibinin sosyal saygınlığı artar, birlik ve dayanışmaduygusugüçlenir.

Koku alma duyusunun (İng. “olfaction”) kapasitesi (İng. “olfactor”: olfaktör), düşünüldüğünden çokfazladır. Profesyonel parfüm yapımcıları ya da viski uzmanları, tam 100 bin farklı kokuyu algılayıpbirbirindenayırtedebilmektedir.JohnErnestAmoore,kokularıtamolaraktanımlanabilen600’denfazlaorganikbileşiği araştırarak1952yılındakokulardünyasına ilişkin stereokimyasalkuramınıyayımlamışve 1963 yılında yaptığı sınıflamada yedi temel birincil (primer) kokuya yer vermiştir. Buna görebelirlenen yedi birincil koku, bunların temel kimyasal bileşenleri ve örnekleri ile birlikte şöyleverilmektedir(ÇİZELGE12):185

ÇİZELGE12.JohnAmoore’unkokusınıflandırması

BirincilKoku(KokuSınıfı) TemelKimyasalBileşenler Örnekler

Kâfurkokusu/Nanekokusu Sineol/Mentol/Kâfur Okaliptus/Naneşekeri/Naftalin

Miskkokusu Pentadodekanolakton Misk/Melekotukökününyağı

Çiçekkokusu Fenilmetiletil-karbinol/Geraniyol Gül

Terkokusu Bütirikasit Ter/Tereyağ

Eterkokusu Benzilasetat/Etilendiklorür Armut/Kimyasaltemizleyiciler

Yakıcı-batıcı-keskinkoku Formikasit/Asetikasit Sirke

Çürükkokusu Bütilmerkaptan/Kükürtlühidrojen Bozukyumurta

1962yılındaD.Sumner,busorunu,koklamaduyusunailişkinbirkliniktestgeliştirmeyeçalışarakelealmıştı. Genel olarak bilinen 12 kokuyu (badem, limon, kâfur, kahve, karanfil, anason, çikolata, naneşekeri, hindistancevizi, katran, ökaliptus ve reçine) normlar oluşturmak üzere, hastalarındeğerlendirmelerine karşılık tıp öğrencilerinden oluşan bir kontrol grubuna vermişti. Ortalama bir tıpöğrencisininbukokulardanyalnızca altısını ayırt edebilmesi kendisi için şaşırtıcıydı.HansHenning’inDasGeruch(Koku)(Leipzig,1916)adlıeserindeverdiğiveŞEKİL94’tegösterilenkokuprizmasındaki(“odorprism”/“smellprism”)“çiçeksi”(İng.“floral”;Alm.“blumig”),“çürüksü”(İng.“putrid”;Alm.“faulig”), “meyvemsi” (İng. “fruity”;Alm. “fruchtig”), “reçinemsi” (İng. “resinous”;Alm. “harzig”),“baharatsı”(İng.“spicy”;Alm.“würzig”)ve“yanık”(İng.“tarry”;Alm.“brenzlig”)sözcüklerininmor,mavi,yeşil,sarı,turuncuvekırmızırenklerebenzeşik(analog)özelkokunitelikleriniifadeettiğiniyadauyarıcılarınvekokualıcılarının(reseptör)öğrenilmesiiçingeçerlibirmodelolduğunugösterenenküçükbir kanıt bulunmasa da, bu koku prizması okul kitaplarında renk prizmasına benzeşik diye verilmeyedevam edilmektedir.186 Daha geç dönemde yukarıda belirtilenlere ek olarak “balsamsı” (İng.“balsamic”),“çamsı”(İng.“coniferous”),“kâfursu”(İng.“camphoraceaus”),“nanemsi”(İng.“minty”),“naremciyemsi” (İng. “citrus”), “şifalı otsu” (İng. “herbaceous”), “ilacımsı” (İng. “medicival”),“odunsu” (İng. “woody”), “topraksı” (İng. “earthy”), “hayvansı” (İng. “animalic”) gibi koku türleri deeklenmiştir.187

ŞEKİL94.“Kokuprizması”:Görselbellekilekokubelleğiarasındafarklarbulunmaklabirlikte,kokularıgörseluyarılarınsınıflandırılmasınabenzerbiçimdesınıflandırmaçabaları,kokualmaaraştırmalarındaağırlıklıyertutmayısürdürmüştür.AlmanpsikologuHansHenning’inburadagörülenve100yılkadaröncegeliştirmişolduğukokuprizmasına,okulkitaplarındahâlâ

rastlanabilmektedir;oysasınıflandırmayagörebelirlenençiçeksi(“blumig”),çürüksü(“faulig”),meyvemsi(“fruchtig”),baharatsı(“würzig”),yanık(“brenzlig”)vereçinemsi(“harzig”)boyutları,kokuuyarıcılarıiçingeçerlibirmodelsağlamamaktadır.186

Koku adlarının etkisini daha iyi anlayabilmek amacıyla Trygg Engen (1926-2009) tarafındanyukarıdakilerle benzeşen 13 adet “kazı-kokla” kokusunun kullanıldığı, çoktan seçmeli bir testtasarlanmıştır.Engen’inOdourSensationandMemory (KokuDuyusuveBellek) (1991) adlı eserindeyeraldığıüzere,bundaherkokuiçin,maddekazınıpkoklanmadanönceokunmaküzeredörtadseçeneğiverilmişti.

Bunlardanbiridoğruseçenek,diğerüçüiseçeldiricilerdi.Testinodağındayanlışseçenekyanıtlarınınyapısıyeralmaktaydı.Herbiriayrıbirdenekgrubuiçinkullanılanikiayrıtakımbulunmaktaydı.Standartbir kokudeneyinden seçilmiş olan bir takım, hedef kokuya göre oldukça farklı şeyleri, öteki takım isebenzer nesneleri gösteriyordu (ÇİZELGE 13). Örneğin üzüm kokusu için çeşitli takım seçeneklerindenpizza, neftyağı ve karanfil kokusu yanlış seçenekler olarak yer alırken, sınıflandırılmış takımın yanlışseçeneklerikavun,erikveçilekti.Bütündoğruadlarveyanıtseçenekleriaşağıdakiçizelgedesunulmuştur.Sınıflandırılmış takımlardaki kokuların kolayca ayırt edilebilir olduklarına ve doğrudankarşılaştırmalardahiçdebirbirlerinekarıştırılmalarınınbeklenmediğinedikkatetmekgerekir.186

ÇİZELGE13.Kokudeneyindeçoktanseçmelitestseçenekleri

(doğruadlaraltıçiziliyazılmıştır)

Çeşitlitakımseçenekleri

a.pizza b.neftyağı c.üzüm d.karanfil

a.meyankökü b.karanfil c.kırmızıbiber d.muz

a.bitkiköküiçeceği b.duman c.muz d.karpuz

a.domates b.meyankökü c.çilek d.naneözü

a.benzin b.pizza c.yerfıstığı d.leylak

a.sedir b.benzin c.limon d.bitkiköküiçeceği

a.sabun b.meyankökü c.karabiber d.yerfıstığı

a.misk b.sarmısak c.neftyağı d.ıhlamur

a.ıhlamur b.gül c.nane d.balonlusakız

a.kola b.tarçın c.çam d.hindistancevizi

a.duman b.viski c.ananas d.soğan

a.sabun b.meyveiçeceği c.naneözü d.balkabağıpastasıı

a.balkabağıpastasıı b.mazot c.gül d.limon

Sınıflandırılmıştakımseçenekleria.kavun b.erik c.üzüm d.çilek

a.armut b.elma c.ananas d.muz

a.odunkömürü b.duman c.havagazı d.gazyağı

a.naneşekeri b.karanfil c.çam d.naneözü

a.benzin b.motoryağı c.neftyağı d.tiner

a.greyfurt b.portakal c.limon d.ıhlamur

a.çikolata b.meyankökü c.naneşekeri d.karamela

a.misk b.banyoyağı c.ellosyonu d.dudakboyası

a.leylak b.gül c.zambak d.karanfilçiçeği

a.sedir b.mobilyacilası c.çam d.neftyağı

a.sarmısak b.yeşilbiber c.pırasa d.soğan

a.sabun b.deodoran c.ellosyonu d.dişmacunuu

a.motoryağıı b.mazot c.havagazı d.gazyağı

Anlatılan deneye katılanlardan farklı, 67 denekten oluşan bir grup, rasgele iki takıma ayrılmış; 34denektenoluşanilk takımadoğruadlarveçeşitliseçeneklerini,33’lükikinci takımaisedoğruadlarvesınıflandırılmış seçeneklerini içeren yanıtlamakâğıtları verilmiştir. 13 kokunun veriliş sırası ile doğruyanıt harfi her iki takım için de aynıydı. Çeşitli seçeneklerle test uygulanan ilk takım 1,1’lik standartsapmaileyüzde93,3doğruyanıtskorueldeetti,yani13kokununortalama12,2’sinibildi.Bunakarşılık,sınıflandırılmışseçeneklerletestetâbitutulanikincitakım2,2’likstandartsapmaile13kokudanortalama6,6’sınıbilerekyalnızcayüzde50’ninbirazüzerindedoğruyanıt skorueldeetti.Bu,yüksekanlamlılıkderecesinde bir farktı.Burada açık bir biçimde, verilen adların türü önemli bir sorun oluşturmaktadır.Kişinin elinde çeldiriciden sağladığı “sarmısak” sözel takımı olduğundan, kokuyu sarmısak olarakalgılamaksızınaldanmasıvesoğanısarmısakdiyetanımlamasımümkündür.Bukarmaşıksorununçözümümevcut verilerden daha fazlasını gerektirmekle birlikte, bu sonuçların yanıt eğilimlerinden çok algısaletkileriyansıttığıhipotezineyatkınolduğusöylenebilir.186

Herikitakımdafarklıkokulariçinperformansdeğişikliğigörülmüştür.Meyanköküdışındakitümüiçinhata yüzdeleri sınıflandırılmış kategorilerle temsil edilen takım için daha yüksek bulunmuştur.Sınıflandırılmış takım için kimi seçenekler performans değişikliklerine, diğerlerinin yaptığından dahafazla neden olmuştur. Örneğin soğanda, deneklerin çoğu tarafından “sarmısak” çeldiricisi seçilmiştir.Aşina olma ve diğer etmenler işin içine karışsa da, iki takım arasındaki farklı sonuçların başlıcaaçıklaması,seçeneklerindoğasıileilgilidir.Soğanvesarmısakyanyanakarşılaştırıldıklarındakolaycaayırt edilebilir, ancakburadaki sorun, onların aynı zamandabirbirinebenzemesidir.Diğerkokular içinhatalar, seçenekler arasında daha eşit biçimde dağılmıştır. Örneğin mazot kokusunda, sınıflandırılmış“motoryağı”,“havagazı”ve“gazyağı”seçeneklerindehatayüzdelerihemenhemeneşittir.186

Köpek gibi kimi hayvanlarda doğal olarak çok gelişmiş olan koklama duyusu, eğitimle daha dakuvvetlendirilerekbelirli amaçlarlaçokhafifkokularınkaynağını (kaçakeroinaramagibi)araştırmayayöneltilebilir. Kimi durumlarda özel olarak yetiştirilmiş polis köpekleri yalnızca giysilerden ya dadokunulaneşyalardanaldığıkokularlasuçlularınbulunmasınayardımcıolabilmektedir.İnsandakoklamaduyusuköpeğeoranla çokdaha azgelişmiştir, ama insandakokuları ayırmayeteneği çokdaha ileridir.Eczacılık öğrencilerine çok sayıda kokunun ayırt edilmesi öğretilmeye çalışılır. Parfüm sanayisindeçalışankimyacılar,koklayarakçeşitlimüstahzarlarıayırtedebilmektedirler.

KAYNAKLAR1S.N.Kramer,TarihSumer’deBaşlar(Çev.:M.İlmiyeÇığ),TürkTarihKurumuYay.,Ankara(1995).2 G. Stile, Krankheit und Arznei: Die Geschichte der Medikamente, Springer Verlag,

Berlin/Heidelberg/NewYork(1994).3O.Krätz,7000JahreChemie,NikolVerlagsgesellschaft,Hamburg(1990).4http://iras.ucalgary.ca/~volk/sylvia/Mummy.htm5http://www.healthy.net/asp/templates/book.asp?PageType=Book&ID=2936R.Jackson,Romaİmparatorluğu’ndaDoktorlarveHastalıklar(Çev.:Ş.Mumcu),HomerKitabevi,

İstanbul(1999).7KâtipÇelebi’denSeçmeler,I-II-III(Haz.:O.Ş.Gökyay),MEBYay.,İstanbul(1991).8Z.Tez,BilimdeveSanayideKimyaTarihi,NobelYayınDağıtım,Ankara(2000).9J.Lenihan,BilimİşBaşında(Çev.:B.Bıçakçı),TÜBİTAKPopülerBilimKitapları,Ankara(1999).10P.M.Jones,MedievalMedicineinilluminatedManuscripts,TheBritishLibrary,London(1998).11D.Gezgin,BitkiMitosları,SelYay.,İstanbul(2007).12K.Emiroğlu,GündelikHayatımızınTarihi,DostKitabeviYay.,Ankara(2001).13P.James,N.Thorpe,Keilschrift,Kompab,Kaugummi,2.Aufl.,SanssouciVerlag,Zürih(1998).14http://www.deutsches-museum.de/bib/entdeckt/15“TıptaBitkiselİlaçlaraDönüş“,CumhuriyetBilimTeknik,725,18(2001).16http://www.iaag.geo.uni-muenchen.de/sammlung/Hildegard.html17 H. Akın, “Hildegard von Bingen: Ortaçağdan Bilge Bir Kadın“, Toplumsal Tarih, 123, 24-27

(2004).18P.Thorbrietz,“KräutergegendieKrankheit:DietherapeutischeBedeutungvonNaturheilmitteln“,

KulturundTechnik,2/2000:37-41.19R.Sédillot,DeğiştokuştanSüpermarkete-TarihBoyuncaTicaretinÖyküsü(Çev.:E.N.Erendor),

CepKitapları,İstanbul(1983).20A.DemirhanErdemir,Ö. Şaylıgil Elçioğlu,Sarımsak veKyolic, Nobel TıpKitabevleri, İstanbul

(1999).21GAPYöresindekiEndemikveTıbbîBitkiler,TürkiyeÇevreVakfıYayını,Ankara(2001).22G.Dirican,“ŞifalıOtlar“,SKYLIFE,7,33-40(1998).23D.Yücel,“KalbeŞifaVerenBitkiler“,CumhuriyetBilimTeknik,605,20(1998).

24A.DemirhanErdemir,“Doğalİlaçlar,YararıveModernTıp“,Cumhuriyet,23.08.1998.25K.Gün,M.Z.Karagülle,“Fitoterapi:BitkilerleTedavi“,CumhuriyetBilimTeknik,725,18(2001).26H.R.Turner,ScienceinMedievalIslam,UniversityofTexasPress,Austin(1999).27E.Dölen,EczacılıkTarihi(DersNotları),MarmaraÜniversitesiEczacılıkFakültesiYay., İstanbul

(1995).28http://www.med.virginia.edu/hs-library/historical/...29K.Figala,“Alraune-AberglaubeundMedizin“,KulturundTechnik,1/1979:32-36.30 Sournia, Poulet, Martiny, Illustrierte Geschichte der Medizin, Bd. 2, Andreas & Andreas,

Verlagsbuchhandel,Salzburg(1980).31M.Amberger-Lahrmann,D. Schmähl (Hrg.),Gifte:Geschichte der Toxikologie, Springer Verlag,

Berlin/Heidelberg/NewYork/London/Paris/Tokyo(1988).32W.Gaude,DiealteApotheke,DeutscherApothekerVerlag,Stuttgart(1979).33 H.Grape-Albers,Spätantike Bilder aus derWelt des Arztes, Guido Pressler Verlag,Wiesbaden

(1977).34 D. L. Cowen, W. H. Helfand, Die Geschichte der Pharmazie in Kunst und Kultur, Dumont

Buchverlag,Köln(1990).35D.Breuers,Ritter,MönchundBauersleut:EineunterhaltsameGeschichtedesMittelaiters,Bastei-

Lübbe-Taschenbuch,BergischGladbach(1997).36http://www.humanities.cony.cuny.edu/history/plague/cosmasndamian.html37G.Kallinich,SchönealteApotheken,NikolVerlagsgesellschaftmbH&Co.KG,Hamburg(1999).38D.Yücel,“ÜroskopiveSanattaYeri“,CumhuriyetBilimTeknik,613,20(1998).39H.Goerke,“’ArsMedica’:FünfjahrhunderteMedizininBildern“,KulturundTechnik,1/1981:38-

44.40C.Layiktez,OrtaçağınAydınlığı,TukanYay.,İstanbul(1998).41H.Tekiner,KayseriEczacılıkTarihi,TEB-Yayını,Ankara(2005).42W.-H.Hein,D.A.W.Koning,DieApothekeinderBuchmalerei,Govi-VerlagGmbH,Frankfurta.M.

(1981).43 A. Touwaide, “Dioskorides’in Tıp Ansiklopedisinin 2000 Yıllık Serüveni: DeMateriaMedica“

(Çev.:E.N.Canbek),PDergisi,27,44-55(2002).44A.Stückelberger,BildundWort,VerlagPhilippvonZabern,Mainza.R.(1999).45P.Boussel,H.Bonnemain,F.J.Bové(Übers.:P.J.Dietschy,A.Frahm,U.Rössler),Geschichteder

PharmazieundderPharmazeutischenIndustrie,AsklepiosPress,Paris-Lausanne(1983).

46 A. S. Lyons, R. J. Petrucelli, Die Geschichte der medizin im Spiegel der Kunst, Du MontBuchverlag,Köln(1980).47 W. -H. Hein, W. -D. Müller-Jahncke, Kostbarkeiten aus dem Deutschen Apotheken-Museum

Heidelberg,SpringerVerlag,Berlin-Heidelberg-NewYork(1993).48S.Siebers-Gfaller,“...beiHygieiaundPanakeia!“,KulturundTechnik,2/2000:21-28.49http://www.asu.edu/lib/speccoll/patten/html/...50W.-H.Hein,D.A.W.Koning,PharmazieundGraphik,Govi-Verlag,Frankfurta.M.(1991).51http://www.nlm.nih.gov/exhibition/paracelsus/...52http://es.rice.edu//ES/humsoc/Galileo/...53H.Peters,DerArztunddieHeilkunst inaltenZeiten,EugenDiederichsVerlag,Düsseldorf/Köln

(1979).54 R. Palla, Falkner, Köhler, Kupferstecher - Ein Kompendium der untergegangenen Berufe, btb,

Frankfurta.M.(1997).55EuropäischeKaufrufe-II(Hrg.:C.P.Maurenbrecher),Harenberg,Dortmund(1980).56A.Bakır,OrtaçağİslamDünyasındaItriyat,Gıda,İlaçÜretimiveTağşişi,BizimBüroBasımevi,

Ankara(2000).57 A.Demirhan Erdemir,Şifalı Bitkiler-Doğal İlaçlarlaGeleneksel Tedaviler, ALFAYay., İstanbul

(2001).58H.Lüschen,DieNamenderSteine,OttVerlag,Thun/Münih(1968).59H.D.-Grégoire,BüyülüDivan:XVIII.YüzyılFransa’sındaTürklerveTürkDünyası(Çev.:M.A.

Kılıçbay),ErenYay.,İstanbul(1991).60S.Martin,SimyaveSimyacılar(Çev.:E.Ç.Babaoğlu),KalkedonYay.,İstanbul(2009).61E.Vaupel,“ImZeichendesEinkorns“,KulturundTechnik,2/2000:27-33.62 Ş. Sevimli, S. Kadıoğlu, “Çukurova Sağlık Folklorunda Kaplumbağa“, Eczacılık Tarihi

Araştırmaları,VI.TürkEczacılıkTarihiToplantısı’nda(İstanbul,5-7Haziran2002)SunulanBildiriler(Ed.:Prof.Dr.AfifeMat),İstanbul(2003).s:5-20.63G.Bugge,DasBuchdergrossenChemikerI-II,VerlagChemie,Berlin(1930).64Z.Tez,“Heidelberg-AlmanEczacılıkMüzesindekiEserlerÜzerine“,II.LokmanHekimTıpTarihi

ve Folklorik Tıp Günleri, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi-Çukurova Kültür Sanat Eğitim Vakfı,Tarsus,23-26Mayıs2001,s:58.65http://www.lindsaydrug.com/newhist.htm66E.Lev,“TheDoctrineofSignaturesintheMedievalandOttomanLevant”,Vesalius,VIII,1,13-22

(2002).

67U.Benzenhöfer,Paracelsus,RowohltTaschenbuchVerlag,ReinbekbeiHamburg(1997).68A.H.Bayat,TıpTarihi,SadeMatbaa,İzmir(2003).69O.Küçüker,TıbbiBiyologlarİçinBotanikDersKitabı,İ.Ü.CerrahpaşaTıpFakültesiYay.,İstanbul

(2000).70http://www.bell.lib.umn.edu/Products/...71M.İlhan,R.K.Türker,“Kinin’inKeşfiveŞarlatanlar“,CumhuriyetBilimTeknik,506,10(1996).72http://www.ukans.edu/kansas/medieval/...73http://www.volkskunde-rheinland-pfalz.de/dreckapotheke/seiten/dreckapotheke.shtml74E.A.Mayring,“DieHeilkunst“,KulturundTechnik,2/2000:34-35.75L.Mez-Mangold,AHistoryofDrugs,F.Hoffmann-LaRoche&Co.Ltd.,Basel(1971).76 P. P. Bober, Tarihöncesinden Ortaçağa Kültür, Sanat ve Mutfak (Çev.: Ü. Tansel), Kitap Yay.,

İstanbul(2003).77H.Akın,OrtaçağdanBilgeBirKadın–BingenliAzizeHildegard,DharmaYay.,İstanbul(2005).78A.Kazancıgil,OsmanlılardaBilimveTeknoloji,GazetecilerveYazarlarVakfıYay.,İstanbul(1999).79Z.Tez,BilimveTeknikteOrtaçağMüslümanları,NobelYayınDağıtım,Ankara(2001).80S.Bayram,“TürkKültüründeMühr-iSüleyman’ınYeri“,KültürveSanat,37,47-51(1998).81http://octagamm.com/gemcache/gemlore.htm82http://www.cooljools.com/themes/horoscopes/gem_history.htm83A.Shalem, IslamChristianized: IslamicPortableObjects in theMedievalChurchTreasuriesof

theLatinWest,ArsFaciendi,Band7,PeterLang,EuropäischerVerlagderWissenschaften,Frankfurta.M.(1996).84M.Baldwin,“TheSnakestoneExperiments:AnEarlyModernMedicalDebate“,Isis,86,394-418

(1995).85N.Okumuş,“BilinmeyenBirMûmiyaRisalesi”,TıpTarihiAraştırmaları,11:113-126(2003).86 Z. Tez, Tıbbın Gizemli Tarihi – Semboller, Büyüler ve Ritüeller Eşliğinde “Şifa”, Hayykitap,

İstanbul(2010).87D.Brandenburg,DieÄrztedesPropheten:IslamundMedizin,Editionq,Berlin(1992).88SteinölundBrunne-Feuer,Bilder-Berichte-Dokumente,GeorgHansenVerlag,Kassel(1975).89A.H.Bayat,“Burhân-ıKâtı’daTabâbet”,YeniTıpTarihiAraştırmaları,9:123-185(2003).90http://saudiaramcoworld.com/issue/198406/bitumen.-.a.history.htm

91Rose-Marie,RainerHagen,Egypt:People-Gods-Pharaohs,BenediktTaschenVerlag,Köln(1999).92 W. Sandermann, Papier-Eine Kulturgeschichte, Springer Verlag, Berlin-Heidelberg New York

(1997).93 V. Finlay, Renkler - Boya Kutusunda Yolculuklar (Çev.: K. Emiroğlu), Dost Kitabevi, Ankara

(2007).94A.DemirhanErdemir,Atkestanesi(vePrepagel),NobelTıpKitabevleri,İstanbul(1998).95 D.W. Tschanz, “The Arab Roots of EuropeanMedicine“, ARAMCO WORLD, May/June, 20-31

(1977).96G.Fester,DieEntwicklungderChemischenTechnikbiszudenAnfängenderGrossindustrie,Dr.

MartinSändigoHG.,Wiesbaden(1969).97J.Schiltberger,TürklerveTatarlarArasında(1394-1427)(Çev.:T.Akpınar),İletişimYay.,İstanbul

(1995).98 Abdülaziz Bey,Osmanlı Âdet,Merasim ve Tabirleri, I-II (Haz.:K.Arısan,D.A.Günay), Tarih

VakfıYurtYay.,İstanbul(1995).99Nâsır-ıHüsrev,Sefernâme(Çev.:A.Tarzî),MEBYay.,İstanbul(1994).100G.Hoffmann,Lust an derGeschichte:DieBlütezeit der IslamischenWelt, Serie Piper,Münih-

Zürih(1994).101Ğābir ibn-Hayyān,DasBuchderGiftedesĞabir ibnHayyān,ArabischerText inFaksimile,A.

Siggel (übers. u. erl.), Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Veröffentlichungen derOrientalischenKommissionBd.XII,FranzSteinerVerlag,Wiesbaden(1958).102T.Baytop,TürkçeBitkiAdlarıSözlüğü,TürkDilKurumuYay.,Ankara(1994).103http://varius.mordor.ch/am/hist/autor/dioscorides.html104http://www.hcs.ohio-state.edu/hort/history/020.html105VonderAstronomiezurAlchemie:bedeutendenaturwissenschaftlicheBeständedes16.undfrühen

17.JahrhundertsinderHistorischenBibliothekderStadtRastattimLudwig-Wilhelm-Gymnasiumvom21Nov1991–15Jan1992Ausstellungskatalog,StadtverwaltungRastatt(1991).106E.Kühnel,IslamischeKleinkunst,KlinkhardtundBiermann,Braunschweig(1963).107M.Z.Pakalın,OsmanlıTarihDeyimleriveTerimleriSözlüğü,3cilt,MilliEğitimBakanlığıYay.,

İstanbul(1993).108İ.Uzel,“15.YüzyılınÖnemliHekimiŞerefeddinSabuncuoğlu“,BilimveÜtopya,76,66-74(2000).109 F. Günergun, 14.-17. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Anorganik İlaçlar,

İstanbul(1986).110N.Sarı,“OsmanlıHekimliğiveTıpBilimi“,YeniTıpTarihiAraştırmaları,5,11-68(1999).

111International Congress on Learning & Education in the Ottoman World, Istanbul, 12-15 April1999,Abstracts (OsmanlıDevleti’nin 700.KuruluşYıldönümümünasebetiyle):G.Özçelikay, E.Asil,“Osmanlıİmparatorluğu’ndaKlasikveModernEczacılıkEğitimiveÖğrenimi“,s:108.112OsmanlıDünyasındaBilimveEğitimMilletlerarasıKongresiTebliğleri (Derly.:H.Y.Nuhoğlu),

OsmanlıDünyasındaBilimveEğitimMilletlerarasıKongresi(12-15Nisan1999,İstanbul),İslâmTarih,Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi Yay., İstanbul (2001): G. Özçelikay, E. Asil, “Osmanlıİmparatorluğu’ndaKlasikveModernEczacılıkEğitimiveÖğretimi“,s:437-445.113H.Dernschwam,İstanbulveAnadolu’yaSeyahatGünlüğü(Çev.:Y.Önen),KültürBakanlığıYay.,

Ankara(1992).114N.Yücevö.(Ed.:E.İhsanoğlu),OsmanlıDevletiveMedeniyetiTarihi,2.Cilt,İslamTarih,Sanat

ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), İstanbul (1998): E. İhsanoğlu, “Osmanlı Eğitim ve BilimMüesseseleri“,s:223-361.115TheGeniusofArabCivilization:SourceofRenaissance,Eurabia(Publishing)Ltd,London(1983).116A.Grohmann,T.W.Arnold,DenkmälerIslamischerBuchkunst,KurtWolffVerlag,Münih(1929).117H.E.Cengiz,“EskiÇamaşırlar,Killer,SabunlarveLekeÇıkarmaYöntemleri“,TarihveToplum,

19,236-239(1993).118IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5 Haziran 1998, Marmara

Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul; İstanbul (2000): Ş. Etker, “Brugnatelli Farmakopesi’nin1818’deİstanbul’daYayınlananElenceÇevirisi“,s:297-302.119D.Hotham,Türkler-II(Çev.:M.A.Kayabal),CumhuriyetKitapları,İstanbul(2000).120 N. Yıldırım, “Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne Dışında Askeri Eczacılık Öğretimi”, Yeni Tıp Tarihi

Araştırmaları,4,93-104(2000).121IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5 Haziran 1998, Marmara

Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul; İstanbul (2000):N.Yıldırım, “Nizamname-i Eczacıyan derMemalik-iOsmaniye–OsmanlıDevleti’ndeEczacılarNizamnamesi–1852“,s:43-103.122B.Çubukçu,“TürkFarmakognoziTarihiAnaHatları“,YeniTıpTarihiAraştırmaları,4,225-232

(2000).123B.Çubukçu,“ÜlkemizdeEczacınınKimliği“,Cumhuriyet,15.05.2000.124E.Dölen,“Tanzimat’tanCumhuriyet’eBilim“,Tanzimat’tanCumhuriyet’eTürkiyeAnsiklopedisi,

Cilt1,İletişimYay.,İstanbul(1985),s:153-196.125IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5 Haziran 1998, Marmara

Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul; İstanbul (2000): M. Nicolas, “Eczacı Pierre Apéry (1852-1918)veBilimselYayınları“,s:125-140.126R.Dramur,“CumhuriyetDönemindeMemleketimizdeKurulanBazı İlaçFabrikalarınınKuruluş

Tarihçeleri ve İlaçÜretimleri ile İlgili Yanıtlar“,Eczacılık Tarihi Araştırmaları, VI. Türk EczacılıkTarihi Toplantısı’nda (İstanbul, 5-7 Haziran 2002) Sunulan Bildiriler (Ed.: Prof. Dr. Afife Mat),

İstanbul(2003).s:293-304.127 M. B. Zülfikar-Aydın, “Osmanlı Tıbbında ‘Müfred Devâ’ Kullanımı ve ‘Müfredât’ Eserlerinin

GenelÖzellikleri”,OsmanlıBilimiAraştırmaları (EmreDölenArmağanı), (Haz.: F.Günergun), İ. Ü.Yay.No:4581,İstanbul(2005),s:299-315.128M.B.ZülfikarAydın,“18.YüzyılaAitTürkçe“Müfredât”KitaplarıveTürkTıpTarihindekiYeri“,

TıpTarihiAraştırmaları,7,55-168(1998).129S.Y.Baydur,DilveKültür,CumhuriyetGazetesiYay.,İstanbul(1999).130http://www.ummah.net/history/scholars/el_zahrawi/131 T. Baytop, Eczacılığın Babası Bergama’lı Galenos (130-200), Wyeth Kültür Dizisi, İstanbul

(1997).132A.H.Bayat,ManisaMesirBayramıveDârüşşifa’sı,ManisaTurizmDerneğiYay.No.2,Manisa

(1981).133 A. H. Bayat, “Yeni Kaynakların Işığı Altında Merkez Efendi ve Hakkında Bazı Yanlışlıkların

Düzeltilmesi“,TıpDünyasıAraştırmaları,121-131(1990).134A.H.Bayat,“İbn-iSînâ’nınKânun’undaveOsmanlıTıpYazmalarındaMesir“,ManisaDergisi,

15,9-16(1998).135E.M.Atabek,OrtaçağTababeti,İ.Ü.CerrahpaşaTıpFak.Yay.,İstanbul(1977).136http://members.aol.com/methosela/WOAD.htm137E.Sauer,“MesirMacunuTerkibineGirenBazıTıbbiBitkiler“(Çev.:U.Zeybek),ManisaDergisi,

15,19-22(1998).138C.A.Ronan,BilimTarihi:DünyaKültürlerindeBiliminTarihiveGelişimi(Çev.:E.İhsanoğlu,F.

Günergun),TÜBİTAKYayınları,AkademikDizi:1,Ankara(2003).139IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5 Haziran 1998, Marmara

ÜniversitesiEczacılıkFakültesi,İstanbul;İstanbul(2000):N.Sarı,R.Tuğ,“Enderun-ıHümâyûnKilâr-ıHassaBaşkullukçusuDervişMehmed’inDühnTerkiplerineAitRisalesi“,s:283-295.140M. P. Crosland,KimyaDili Üzerine Tarihsel İncelemeler (Çev. ve notl.: Z. Tez), Nobel Yayın

Dağıtım,Ankara(2000).141G.Hammer,Geschichte der ätherischenÖle undTerpene bis 1881 unterBerücksichtigung des

industriellenEinsatzes,Inst.fürGeschichtederNaturwiss.,Münih(2000).142D.Osteroth,Soda,TeerundSchwefelsäure:DerWegzurGroßchemie,rororo(DeutschesMuseum),

Hamburg(1985).143D.Yücel,“ŞifalıBitkiler:Aspirin“,CumhuriyetBilimTeknik,607,20(1998).144http://www.bayerus.com/aspirin/history/main.html145Bibliographical Dictionary of the History of Technology (Eds.: L. Day, I. McNeil), Routledge,

London-NewYork(1996).146J.Marks,ScienceandtheMakingoftheModernWorld,Heinemann,London(1985).147W.-H.Hein,DieDeutscheApotheke,DeutscherApotheker-Verlag,Stuttgart(1967).148Z.Tez,“RönesansSonrasıAvrupaGrafikSanatındaEczacılık“,VI.TürkTıpTarihiKongresi,22-

24Mayıs2000,EgeÜniversitesiTıpFakültesi,İzmir,BildiriÖzetleri,s:104-105.149http://www.botanical.com/botanical/mgmh/b/balofg05.html150E.Horn,Parfum–ZauberundGeheimnisderschönenDüfte,VerlagMenschundArbeit,Münih

(1967).151http://www.kb.nl/kb/100hoogte/hh-en/hh...152EncyclopédieouDictionnaireRaisonnédesSciencesdesArtsetdesMétiers,Nouvelleimpression

en facsimilé de la première édition de 1751-1780, Friedrich Frommann Verlag (Günther Holzboog),Stuttgart-BadCannstatt(1966).153W.D.Williams,“Dobereiner’sHydrogenLighter“,Bull.Hist.Chem.,24,66-68(1999).154B.N.Şehsuvaroğlu,A.E.Demirhan,G.C.Güreşsever,TürkTıpTarihi,Bursa(1984).155A.H.Bayat,OsmanlıDevleti’ndeHekimbaşılıkKurumuveHekimbaşılar,AtatürkKültürMerkezi

Başk.Yay.,Ankara(1999).156J.Schmidt,“ZurIdentifizierungundDatierungdeutscherSchiffsapotheken“,KulturundTechnik,

1/1985:60-63.157 S. Öztürk, G. Sarıyıldız, “Antikçağ’dan Günümüze Temizliğin Değişmeyen Sembolü: Sabun“,

Tombak,15,42-54(1997).158Z.Tez, “Sosyal veTeknikBoyutlarıylaAntikçağ veOrtaçağdaParfüm,KremveKozmetik“, IV.

Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (4-5 Haziran 1998, Marmara Üniversitesi EczacılıkFakültesi,İstanbul),Ed.:E.Dölen,İstanbul,2000,s:423-438.159 W. Umbach (Hrg.), Kosmetik: Entwicklung, Herstellung und Anwendung kosmetischer Mittel,

GeorgThiemeVerlag,Stuttgart/NewYork(1988).160J.Desomogyi,HistoryofOrientalTrade,GeorgOlmsVerlagsbuchhandlung,Hildesheim(1968).161I.Woldering,Ägypten:DieKunstderPharaonen,HolleVerlag,Baden-Baden(1975).162 K. S. Kolta, D. Schwarzmann-Schafhauser, Die Heilkunde im alten Ägypten, Sudhoffs Archiv

Beihefte:42,FranzSteinerVerlag,Stuttgart(2000).163W.Haynes,ThisChemicalAge:TheMiracleMan-MadeMaterials,SeckerandWarburg,Londra

(1946).164 D. Martinetz, R. Hartwig, Taschenbuch der Riechstoffe, Verlag Harri Deutsch, Frankfurt a. M.

(1998).

165 E. Blass, H. Liebl, M. Häberl, “Extraktion-Ein historischer Rückblick“, Chemie IngenieurTechnik,69:4,431-437(1997).166P.Faure,MagiederDufte,ArtemisVerlag,Münih-Zürih(1990).167 C. Classen, D. Howes, A. Synnott, Aroma: The Cultural History of Smell, Routledge, London

(1994).168M.(Biran)Tunçay,“ParfümünTarihselGelişimi“,TarihveToplum,12,142-146(1989).169E.Pászthory,“Parfüme,SalbenundSchminkenimAltertum“,ChemieinunsererZeit,27:2,96-99

(1993).170N.Ascherson,Karadeniz(Çev.:K.Emiroğlu),TürkiyeİşBankasıKültürYay.,İstanbul(2001).171 E. Wiedemann, Gesammelte Schriften zur Arabisch-Islamischen Wissenschafts-geschichte, 2.

Band:Schriften:1912-1927 (Gesamm. und bearb.:D.Girke,D. Bischoff), Institut fürGeschichte derArabisch-Islamischen Wissenschaften an der Johann Wolfgang Goethe-Universität, Frankfurt a. M.(1984).172M. vanBruinessen,EvliyaÇelebi inDiyarbekir, UtrechtUniv., Leyden-Kopenhagen-NewYork-

Köln (1988). Türkçesi: M. Van Bruinessen, H. Boeschoten, Evliya Çelebi Diyarbekir’de (Çev.: T.Güney),İletişimYay.,İstanbul(2003).173Diplomaten und Wesire-Krieg und Frieden im Spiegel türkischen Kunsthandwerks (Hrg: P. W.

Schienerl,C.Stelzig),StaatlichesMuseumfürVölkerkunde,Münih(1988):A.vonGladiß,“OsmanischeMetalwaren“,S:81-97.174A.Baytop,Türkiye’deBotanikTarihiAraştırmaları (Yay.Haz.F.Günergun),ÇetinMatbaacılık,

İstanbul(2003).175 F.Günergun, “XIX. Yüzyılın İkinci YarısındaOsmanlıKimyager-EczacıBonkowskiPaşa (1841-

1905) “, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi (Bildiriler), İstanbul, 17-19 Şubat 1988; Türk Tarih KurumuBasımevi,Ankara(1992),s:229-252.176 A. Altıntaş, Gül – Gülsuyu: Tarihte, Tedavide ve Gelenekteki Yeri, Gülbirlik Yay., Tempo

Matbaacılık,İstanbul(2007).177E. deAmicis, İstanbul (1874) (Çev.: B.Akyavaş),AtatürkKültür,Dil ve TarihYüksekKurumu

TürkTarihKurumuYay.,Ankara(1993).178 H. Rumpf, “Über die geschichtliche Entwicklung und den Sinn technischen Handels”,

Fridericiana,ZeitschriftderUniversitätKarlsruhe,Heft15,23-73.179P.Süskind,Koku(Çev.:T.Turan),CanYay.,İstanbul(1997).180A.Alciatus,Emblemata–SimgelerKitabı(Çev.:Ç.Dürüşken),KabalcıYayınevi,İstanbul(2007).181http://www.parfumsraffy.com/...182IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5 Haziran 1998, Marmara

ÜniversitesiEczacılıkFakültesi,İstanbul;İstanbul(2000):E.Dölen,“LigorBey(1875-1956)ve“Nazarî

veAmelîFenn-iİspençiyarîDersleri”AdlıKitabı“,s:141-196.183“Neşe,HazveDolceVita“(Çev.:R.Urgan),CumhuriyetDergi,674,2-3(1999).184 A. Corbin, Kokunun Tarihi – Miyasma ile Fulya: Koku ve Toplumsal İmgelem, XVIII-XIX.

Yüzyıllar(Çev.:P.GüzelyürekÇelik,M.E.Özcan,L.ArslanÖzcan),DostYayınları,Ankara(2007).185M. Biricik, “Duyguların ve Cinselliğin Kokular Âlemi“,Cumhuriyet Bilim Teknik, 260, 12-14

(1992).186T.Engen,“RememberingOdorsandTheirNames“,AmericanScientist,75,497-503(1987).187“KutsalDumandanSihirliDamlaya”Parfüm/“SacredIncensetoFragrantElixir”(Yay.haz.:Ş.

Şentürk), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul (2005): K. H. C. Başer, N. Kırımer: “Bitkisel ParfümeriHammaddeleri/PerfumeIngredientsofVegetableOrigin“,s.89-121.