Studia Regionalne i LokalneNr 3(37)/2009

ISSN 1509–4995

Janusz Heller*

liberalizm i etatyzm w praktyce gospodarczej kRajów unii euRopejSkiej1

CelembadańbyłaidentyfikacjaipomiarwolnościgospodarczejwkrajachUniiEuropejskiejnaprzełomieXXiXXIw.Natymtleszczególnąuwagęzwrócononazmiany(liberalizację)zachodzą-cewpolskiejgospodarce.Podstawąanalizyporównawczejmiędzy25krajamiUE(pozaMaltąiCy-prem)byłmateriałliczbowyuzyskanyzcorocznychbadańwolnościekonomicznej,prowadzonychprzezHeritageFoundationiWallStreetJournalwlatach1996–2008.Nałącznywskaźnik(indeks)wolności gospodarczej składała się średnia ocena dziesięciu różnych cech – kryteriówbardziejszczegółowych.Średniwskaźnikuzyskanyzwszystkich10cechpozwalałnatomiastocenićkrajpodwzględemstopnialiberalizmu(wolności)gospodarkilubpoziomuetatyzmu.Zaproponowanepodejściemetodyczne,wktórymdokonujesiępodziałunadwanurty:etatyzmiliberalizm,okazałosięszczególnieprzydatneprzyocenieprocesówzachodzącychrównieżwpolskiejgospodarce.

Wwynikubadaństwierdzono,żewśród15krajówtzw.dawnejUE10zaliczasiędogronabar-dziejliberalnych.WtejgrupiejestteżnajbardziejliberalnawUEIrlandia,natomiastdrugągrupęstanowipięćpaństwwyraźniemniejliberalnych:Hiszpania,Francja,Portugalia,WłochyiGrecja.PolskatokrajnajbardziejetatystycznyspośródwszystkichczłonkówUE,chociażwpierwszychlatachtransformacjinależałanawet–obokCzechiEstonii–dotrzechliderówpodtymwzględem.Trudnowięcutożsamiaćgospodarkępolskązzaawansowanymbądźnadmiernymliberalizmem.Jestto–zgodniezewspółczesnymistandardami–raczejgospodarkaetatystyczna,zpewnymi,itonielicznymi,elementamiliberalizmu.

Badaniawskazują,żekryzysugospodarczego,któryujawniłsięwpołowie2007r.,niemożnautożsamiaćwyłącznie z gospodarką liberalną, chociaż za takimźródłemprzemawiająprzyjmo-wanemetodywychodzeniazzapaścigospodarczej.Przeważają tu rozwiązaniaetatystyczne,alewwyraźnejmniejszościpojawiająsię równieżmetody liberalne.Rozstrzygnięcianależy jednakoczekiwaćdopieropokilkulatach.

Wprowadzenie

Współczesnagospodarka,czylitakształtowanaodpoczątkóweryprzemysło-wej, stworzyławiele problemówdyskusyjnych, a nawet konfliktowych. Jednąztakichkluczowychkwestii,którastalewzbudzałainadalwywołujelicznekon-trowersje,jestrolapaństwawgospodarce.Wrazzpowstawaniemnowychteoriiwekonomiiwpływającychnaewolucjępoglądów,a takżewrazz tworzeniemkolejnychrozwiązańinstytucjonalnychorazdoskonaleniemjużistniejących,ak-

* KatedraMakroekonomii,WydziałNaukEkonomicznychUWMwOlsztynie.1 ArtykułstanowifragmentprojektubadawczegorealizowanegowKatedrzeMakroekonomii

naWydzialeNaukEkonomicznychUniwersytetuWarmińsko-MazurskiegowOlsztyniew ra-machgrantuuczelnianego„Wpływintegracjiekonomicznejiglobalizacjinagospodarkęregio-nówwPolsce”.

JANUSZHELLER28

tualnyjestproblemmiejscairolipaństwawsystemiekierowaniaizarządzaniagospodarką.Najbardziejogólnieówgłównydylematsprowadzasiędokwestii:ile autonomii i swobody gospodarczej, czyli ile wolnego rynku, a ile fiskali-zmu,rozporządzeń,koncesji,limitów,uznaniowościidyrektywograniczającychzakres oddziaływania rynku.W obszarze między klasycznym XVIII- i XIX-wiecznymwolnorynkowymkapitalizmemaskrajnymprzykłademwspółczesnejKoreiPółnocnejiKubymieścisięszerokiwachlarzmożliwościipraktycznychwariantów,którezróżnymiefektamibyłyisąwspółcześnierealizowane.Czynnikiemutrudniającymformułowaniebardziejuniwersalnychwniosków

są uwarunkowania historyczne i wynikające z tego normy kulturowe. Światna kilkadziesiąt lat podzielił się na dwa obozy,w których obowiązywały cał-kowicieróżnemodeleoddziaływaniapaństwanagospodarkę.Wyrosłojużkil-kapokoleńżyjącychwwarunkachdalekoodmiennychodsystemurynkowego.Ukształtowanow ten sposób nowe postawy i zachowaniaw społeczeństwachbyłegoobozupaństwsocjalistycznych.Obecniekrajeteupowszechniająsystemrynkowywgospodarceizbliżająsiępodtymwzględemdonajbardziejgospo-darczorozwiniętychpaństwnaświecie.Procesytewywołująjednaklicznekon-trowersje,którem.in.ujawniająsięwpostulaciezwiększeniabezpośrednichin-gerencjipaństwawgospodarce.Znaczącąjednakrolę–itonietylkowdyskusjachorazsporachnatentemat

–odegraływhistoriirewolucjeorazkryzysyekonomiczne(niewyłączającostat-niego–zkońcapierwszejdekadyXXIw.).Jeślijednakfundamentalnezmianysystemugospodarczego,którenastąpiływRosji,polatachokazałysięcałkowicieniekonkurencyjnewstosunkudomodelurynkowego,tokorektywprowadzanewwynikukryzysówwlatachtrzydziestychisiedemdziesiątychubiegłegowiekubyłybardzoefektywne,chociażnieponadczasowe.Trudno więc o wskazywanie rozwiązań uniwersalnych, jedynie słusznych,

atakżenajbardziejracjonalnychwperspektywienajbliższychkilkunastulat.Nieaspirującdotakambitnychcelów,wartopokusićsięopróbęobiektywnegozi-dentyfikowania procesówzachodzącychw różnychkrajachUniiEuropejskiej,któreokreślamyjakoliberalizmlubetatyzmwgospodarce.Badaniaporównaw-cze między tymi krajami umożliwiają też dokonanie prawidłowego opisaniaiusytuowanianatymtlezmianzachodzącychwPolsce.

Istota pojęć „liberalizm” i „etatyzm” na tle polskiej transformacji

Pojęcia„liberalizm”i„etatyzm”wgospodarcewyrażająumownystosunekdowolnokonkurencyjnegokapitalizmu.Wprawdzieliberalizmjestprzedewszyst-kim elementem ogólnego postrzegania świata oraz społeczeństwa, ale w pre-zentowanymopracowaniuskupimysięjedynienametodachwykorzystywanychwzakresiegospodarowania.Wizerunektencharakteryzujesiębardzowysokimpoziomem i znaczną skutecznością rozwiązań prawnych w gospodarce. Doważnychcechliberalizmuzaliczasiędominacjęwłasnościprywatnej,wyraźneograniczaniebezpośredniegowpływupaństwanaprocesyekonomiczne,atak-

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 29

żewspieranieprzedsiębiorczościikonkurencjimiędzyjednostkamiaprzedsię-biorstwami,czylijednejzważniejszychprzyczynpostępuirozwoju.Relatywniewiększą rolęprzypisuje się tupośrednimmetodomoddziaływaniapaństwanagospodarkę.Podstawąocenyludziniejestnatomiastrasa,narodowośćczypłeć,lecz umiejętnośćwłączenia sięwewspółczesny konkurencyjny rynek. Z tegom.in.powodutaklicznajestpopulacjaobcokrajowców(imigrantów)wWielkiejBrytanii.Liberalizmgospodarczyjestwięcemanacjąwolnokonkurencyjnegoka-pitalizmu.Etatyzm jest natomiast umownym zbiorem pojęć i opinii przeciwstawiają-

cych się zasadom liberalizmugospodarczego. Jegonajkrótszą charakterystykęmożnasprowadzićdostwierdzenia:więcejpaństwawgospodarceniżwliberali-zmie,azwłaszczapodwzględemwłasności,produkcjiiredystrybucjidochodów.Głównąrolęprzypisujesiętubezpośredniminstrumentomoddziaływaniapań-stwanagospodarkę.Szczególnierozwiniętaformaetatyzmuwystępowaławkra-jachsocjalistycznych,czyliwsystemiegospodarkinierynkowejipowszechnieuspołecznionej.Możnateżdokonaćbardziejprecyzyjnejcharakterystykipaństwiwtensposób

dokładniejokreślićustrójgospodarczy.Jarmołowiczporównujekrajewtrzechważnych kwestiach i na tej podstawiewskazuje dominację jednej lub drugiejdoktrynyekonomicznej(Jarmołowicz2008,s.20–21):1. Wedługpodziałunaczynnościdostępnedlaogółuobywateli(wpaństwieli-

beralnym)orazzastrzeżonedlapaństwa(wetatyzmie).2. Wedługpodziałunaczynnościnieobjętenakazem (wpaństwie liberalnym)

orazobjętenakazem(wetatyzmie).3. Wedługpodziałunaobszarswobodygospodarczej,któryjestznacznywpań-

stwieliberalnymiograniczonylubzminimalizowanywpaństwieetatystycz-nym.Zaproponowaneujęciapozwalająjedynienawzględnąocenęstopnia(pozio-

mu)liberalizmulubetatyzmuwbadanymkraju.Wtejsytuacjiobiektywnepod-sumowaniemożnauzyskaćtylkowówczas,gdyanaliziezostanąpoddanezmianyzachodzącewczasielubcharakterystycznedlapewnychokresówhistorycznych.Ważnymczynnikiemobiektywizującymprocesbadawczy jest teżkoniecznośćdokonaniaporównańmiędzynarodowych.Innymisłowy–krajmożebyćmniejalbobardziejliberalnyczyetatystyczny,aleniezbędnajestrównieżdodatkowainformacja:wjakimokresielubnatlejakichkrajów.Prawidłowapodwzględemmetodycznymocenapolitykigospodarczejkraju,zpunktuwidzeniadominacjijednejzdwóchdoktrynekonomicznych,powinnawięcuwzględniaćuwarunko-waniamiędzynarodoweorazdynamikęzmianwczasie.Poziomliberalizmulubetatyzmuwgospodarcenigdyniemacharakterutrwałego,awręczprzeciwnie–podlegalicznymiczęstymzmianom,stąddlamożliwiepełnejocenytychpro-cesównależywykorzystaćanalizępoziomąorazpionową.Koniecznewydajesięwięcwyraźneodróżnieniepojęć:etatyzmuodetatyza-

cji,atakżeliberalizmuodliberalizacji.Etatyzmiliberalizmsąopisempewne-gostanugospodarkiwdanymmomencie,natomiastetatyzacjaorazliberalizacja

JANUSZHELLER30

opisująprocesyzmianzachodzącewczasie.Obydwaprocesyzmierzająjednakwprzeciwnymkierunku.Oileetatyzacjajestprocesemzwiększaniabezpośred-niejrolipaństwawgospodarce,toliberalizacjazmierzakuposzerzaniuwolnościgospodarczej i efektywniejszemuwykorzystaniu pośrednich instrumentów ak-tywnościpaństwa.Opistychprocesóworazichobiektywnaocenatobardzotrudneprzedsięwzię-

cianaukowe.Wymógobiektywizmutrafiabowiemnasubiektywnąocenęprak-tyczną,atajestczęstoobarczonabłędemosobistegopunktuwidzenia.Zarównoprocesyetatyzacji,jakiliberalizacjizwyklenaruszajągrupowelubindywidualneinteresykonkretnych ludzi, stądpojawia siękonfliktmiędzy ichopiniąna tentematainteresemogólnym.Reakcjetezwyklemającharakterpozytywnywśródodnoszącychbezpośredniekorzyścizezmian,aleuczęści–tych,którzysąpo-krzywdzenilubtylkotaksięimwydaje–wzbudzająsprzeciwiprotesty.Dlategom.in.mamywPolscetakzróżnicowanystosunekdoprywatyzacji,napływuka-pitałuobcegoczyteżdouruchamianiakolejnychhiper-isupermarketów.Tojestspóropostępującyliberalizm.MieliśmyjednakwPolscesytuacje,gdypostępu-jąceprocesyetatyzacjiwywoływałysprzeciwwywłaszczonychziemian,apteka-rzyczywłaścicielifirm,azyskiwałyniemalpowszechnąakceptacjętych,którzymielinatymskorzystać,np.licznychbeneficjentówreformyrolnej.Istotąprzemianustrojowychzapoczątkowanychnaprzełomielatosiemdzie-

siątych idziewięćdziesiątychubiegłegowieku,wewszystkichkrajachEuropyŚrodkowo-Wschodniej,byłoodchodzenieodpaństwaetatystycznegoiwysocescentralizowanego, w którym równocześnie obowiązywał nierynkowy systemgospodarczy.Zuwaginadużystopieńunifikacjiistniejącychwówczasrozwiązańsystemowych,krajetebyłypodwielomawzględamibardzodosiebiepodobne.Z niewielkimi różnicamiwszystkie też przyjęły podobnymodelwychodzeniazpoprzedniegosystemu.Polatachokazałosię,żedużywpływnakierunkiprze-kształceń,zwłaszczaodprzełomuXXiXXIw.,wywarłamożliwośćczłonkostwawUniiEuropejskiej.Obecniekrajetemająwprawdziejednolitysystempolitycz-nywspartygospodarkąrynkową,alesątojedynieogólneramypozwalającenabardzoszerokąinterpretacjęiróżnewyboryrozwiązańpraktycznych.Przed takimdylematemstanęła równieżPolska, gdynaprzełomiedziewią-

tej idziesiątejdekadyubiegłegowieku trzebabyłowypełnić treściąpraktycz-nąformułępaństwa,wktórymmiałobowiązywaćsystemgospodarkirynkowej.Wiadomobyłotylko,żepoprzednisystemnależałozastąpićwłaśnieformułągo-spodarkirynkowej.Aleskądczerpaćwzorce,gdyświat–nawettennajbliższy,czyliweuropejskimwydaniu–byłwówczaswszczegółachpoważniezróżni-cowany.Zdrugiej jednak strony jednocząca sięEuropa zmierzała ku licznymrozwiązaniom unifikującym relacje między państwem a gospodarką. Zaczętotworzyćorganyzczasemprzekształcanewponadpaństwowe instytucjeunijneo stosunkowo licznych prerogatywach, zwłaszcza ustawodawczych. Politykaregionalnazaczęłanatomiastkreowaćzupełnienowerelacjemiędzypaństwemaregionami.Tobyłyjednakogólnekierunki,kuktórymEuropamiaładopierozmierzać.Wiedzanatentematbyłabardzoograniczona,aewentualnedecyzje

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 31

oudzialePolskiwprocesachintegracjieuropejskiejrozważanojedyniewwą-skichgremiachiniepoddawanoichpowszechnejdyskusji.ProcesyjednoczeniasięEuropyniestanowiływięcwówczasgłównegoprzed-

miotunaszychzainteresowań.J.Kochanowiczwskazuje,żewtymokresiedys-kusje toczyły się wokół czterech różnych modeli gospodarczych, w którychkonkretneprzykładyzinnychkrajówStaregoKontynentumiałyraczejpośrednizwiązekznaszymiwyborami.Pierwszymbyłwariantgospodarkineoliberalnej,kolejne zaś to trzecia droga, czylimodel socjaldemokratyczny, następnie spo-łecznanaukaKościołaiostatni–państworozwojowenawzórazjatycki.Ztychczterechpropozycjinajbardziejkompletnąizwartąkoncepcjąbyłmodelgospo-darkineoliberalnej,adodatkowospełniałteżdwieważnefunkcje.Obokfunkcjitechnicznej,wktórejdostarczasięzbioruwskazówek,wjakisposóbprzebudo-waćustrójgospodarczy,występowałarównieżfunkcjaperswazyjna.Wramachtej drugiej następowała mobilizacja społeczna na rzecz tworzenia gospodarkirynkowejiosłabieniaorazneutralizowaniapostawprzeciwnych.Okazałosiętoszczególnieistotnezewzględunato,żewtamtymokresieżadenztrzechpozo-stałychprojektównieuzyskałpodobnejmocyperswazyjnej(Kochanowicz1999,s.12).Poupływieniemaldwóchdekadodpoczątkówtransformacjirównieżwre-

lacjachpublicystycznychdominujepodobnypogląd. J.Żakowskiwskazuje, iż„PorozumienieCentrum,SLD,AWS,PiSaniwgruncierzeczyżadnainnaliczącasiępartiapolityczna–niesformułowałynigdyprogramupolitycznegowistot-nym stopniu alternatywnegowobecwizji wspieranego przez autorytety rząduTadeuszaMazowieckiego”(Żakowski2008,s.37).Nietylkowięcowafunkcjaperswazyjnaodegraławówczasdecydującąrolę.

Należyteżpamiętać,żewśród21postulatówgdańskichzsierpnia1980r.,atakżejeszczepodczasobradOkrągłegoStołuniebyłomowyotakradykalnejzmianiesystemugospodarczego.Wydarzenia,którenastąpiłymiędzy4czerwca1989r.a trzecią dekadą grudnia 1989 r., kiedy to Sejm uchwalił najważniejsze usta-wy zmieniające w Polsce ustrój polityczny i gospodarczy, potwierdzają tezyJ.Kochanowicza.Wtakkrótkimokresietrudnobyłowsposóbkompletnyiprze-konywający przeprowadzić powszechną debatę, w której ścierałyby się różnekoncepcjeustrojoweczybardziejszczegółoweopinielubpoglądy.Czasodgry-wał tudecydującąrolę,azespółkierowanyprzezLeszkaBalcerowiczaprzed-stawiłjedynąkoncepcjęiprzekonałdoniejSejmorazprezydenta.Podstawątejkoncepcjibyłagospodarkaneoliberalnaitoonauzyskałapełnąaprobatędemo-kratyczniewybranychwładzwPolsce.Pełna ocena przyjętej koncepcji i modelu gospodarki w Polsce powinna

uwzględniaćczteryaspekty:1.warunkipoczątkowe;2.wybórstrategii;3.uwa-runkowaniazewnętrzne;4.efektyekonomiczne.Ocenytakiejdokonujeautorre-formrynkowychwPolsce.Wskazujewniejnabardzowąskimargineswyboru,określonywłaśniestanemwyjściowymnaszejgospodarki,atakżeuwarunkowa-niami zewnętrznymi.Dodatkowym czynnikiem ograniczającym dyskusję oraztakżerozpatrywanieinnychwariantówokazałsięczas,którywymuszałdużetem-

JANUSZHELLER32

popoczątkowozmiansystemowych,anastępnieinstytucjonalnych(Balcerowicz1997,s.352–386).Zjednejstronybyłatopionierskadziałalność.Niktwcześniejniedokonywał

bowiemoperacjiprzekształcaniasystemunierynkowegowgospodarkęrynkową.Zdrugiejzaśnależałosięoprzećnasprawdzonychigotowychwzorcachzkra-jów,gdziesystemtenfunkcjonowałiprzynosiłpozytywneefekty.Taksięjednakzłożyło, że ostatnie dwie dekadyXXw. to renesans gospodarki neoliberalnejwStanachZjednoczonych, a takżewUniiEuropejskiej, szczególniew takichkrajachjakWielkaBrytania,IrlandiaorazDaniaiHolandia.ByćmożewięcitenogólnytrendzadecydowałowyborzekierunkuprzekształceńwPolsce.Wybórtejwłaśniedrogispowodowałwnaszymkrajupodziałnazwolenników

iprzeciwnikówobranegokierunkuprzemian.Nastąpiłotojednakdopierowko-lejnychmiesiącach,gdyzaczęłypojawiaćsięgrupybezrobotnych,awięctych,którzytraciliswójdotychczasowystatusspołecznyimaterialny.Wtennurtwpi-sujesięrównieżsilnieutrwalonystereotyp,sprowadzającyprocesprzekształceńustrojowychdotzw.terapiiszokowej.Pejoratywnykonteksttejopiniijestwstę-pemdoocenyskutkówgłębokichzmianwkraju,któredoprowadziłydonadmier-negorozwarstwieniadochodowegoludnościwPolsce,czylidodwóchkolejnychstereotypów.Tegotypuopiniemilczącozakładają,żeto,codziałosięwpolskiejgospodarceprzezkilkadziesiątlat,było„normalne”.Jeśliskrajnyetatyzmiwy-nikającaztegowszechobecnainterwencjapaństwawgospodarcebyłyzastępo-wanenormalnymimechanizmamirynkowymi,tojesttookreślane,jakoskrajnyliberalizm.Niewystępowałowcześniejrozwarstwieniedochodowe,wzwiązkuztymjakakolwiekzmianapodtymwzględemautomatyczniejestutożsamianazpojawieniemsięnadmiernychdysproporcjidochodowych.Podobniepomijasięefektyosiąganewpoprzednimokresieprzeznaszągospodarkę.Tymschematycznymopiniombrakujezachowaniazasadyproporcjonalności,

czyliimgłębszezacofaniekraju,tympotrzebagłębszychreform.Niebiorąteżpoduwagęnajbardziejobiektywnegouzasadnieniaupadkupoprzedniegosyste-mu.Dramatycznie niski – odbiegający od europejskich standardów – poziomżyciabyłjednąznajważniejszychprzyczynrozpaducałegoustrojupolitycznegoisystemugospodarczegonietylkowPolsce,alewewszystkichkrajachEuropyŚrodkowo-Wschodniej, a także w Związku Radzieckim. Poziom życia społe-czeństwajestbowiemefektemwydolnościikonkurencyjnościgospodarkikraju,któranie rozwija się zgodniez życzeniami,nawetnajbardziej słusznymi, leczwedług sprawdzonych reguł ipraw rynkowych. Jeśli teprawasię ignoruje, torezultatysąodmienneodowych,nawetsłusznych,życzeń.Odmienneizróżnicowaneopinienatematprocesówtransformacjigospodar-

czejwPolsceznajdująobiektywneuzasadnieniewgłębokichpodziałachwtymzakresie,charakteryzującychnaszespołeczeństwo.W.Wilczyńskiwskazuje,żeobok rzeczników normalnej gospodarki rynkowej i pomocniczego charakterupaństwawobec tejże gospodarkiwystępują liczni zwolennicy instytucjonalnejiciągłejingerencjipaństwawrynek.Czyminnymjest–jegozdaniem–doraźnaingerencjapaństwa,wspomagającarozwiązanienabrzmiałegoproblemu,zgod-

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 33

niezregułamigospodarkirynkowej,aczyminnymtrwałeograniczaniemechani-zmówekonomicznych.Sądziteż,żepopularnośćgłębokiejinterwencjipaństwawgospodarkęniejestjedyniereliktemkomunizmu,alemaźródłotakżewdośćczęstym przekonaniu o przydatności keynesizmu jako teoretycznej podstawypolitykiekonomicznejokresutransformacji.Dziejesiętak:„Pomimowyraźnejporażkipolitykigospodarczejnawiązującejdowczesnegokeynesizmunaprze-strzeniostatniegoćwierćwieczaXXwieku,transformacjawkrajachpostkomu-nistycznych,azwłaszczawPolsce,jestokresemostrejwalkiprzeciwstawnychsobiekoncepcjiustrojowychipolityczno-gospodarczych.Walkatanieograniczasię bynajmniej dokonfrontacji koncepcji neoliberalnych z socjaldemokratycz-nymi. Swój udziałma tu również nacjonalizm gospodarczy o faszystowskichniekiedykorzeniach…Wbuńczucznych i zwykle ignoranckichwystąpieniachprzedstawicielitegonurtutakieokreślenia,jakliberał czy monetarysta, używanesąjakopejoratywneepitety,beztroskiorzeczywistątreśćtychpojęć,ozasad-nośćtakiejkrytyki”(Wilczyński2005,s.9–10).Naniecoinnejpłaszczyźnie–bardziejpsychologicznej–problemtenwyja-

śniaA.Kukliński.Bardzoogólnieokreślanaszkraj jakodualny i twierdzi,żeistniejąwnimdwaświatyoddzieloneodsiebielukąrozwojunapolskąawan-gardę i polski skansen. Polska awangarda to – zdaniem autora – zbiór osób,przedsiębiorstwiinstytucji,którejużobecniedoskonaleporuszająsięnascenieeuropejskiejiglobalnej.WpercepcjitejgrupyUniaEuropejskaiEuropafede-ralnasąprzedewszystkimpolemnowychwyzwań,szansimożliwościtwórcze-godziałanianawielkiej,bogatejizmiennejsceniepotencjalnegosukcesutech-nologicznego, gospodarczego, naukowego i kulturowego. Osiągnięcia w tychdziedzinachstanowiąnajprostsząinajlepsządrogędowzmocnieniatożsamościnarodowej. Z kolei polski skansen to zbiór osób, przedsiębiorstw i instytucji,które bardzonegatywnie oceniają procesy transformacji systemowej oraz per-spektywyfunkcjonowaniaPolskijakoczłonkaUniiEuropejskiej,uniiwalutowejorazEuropyfederalnej.NiepotrafijednakKuklińskiodpowiedziećnapytanie,czypolskiskansenniemoże,czyteżniechcepodlegaćzachodzącymprzekształ-ceniomiprocesom.Twierdzi,żechoć jest toukładmniejszościowy, to jednakbardzohałaśliwy,usiłującystworzyćwrażenie,iżmożnapostawićznakrównościmiędzypolskimskansenemapolskątożsamością.Jestteżnatarczywieroszcze-niowy,próbującyprzerzucićnapolskąawangardęnietylkokosztyobiektywnezłegolosuhistorycznego,lecztakżewłasnejnieudolnościiarogancji(Kukliński2004,s.168,169).Możnarównieżprzyjąć,żeupodstawzróżnicowaniazachowań,acozatym

idzie–odmiennychreakcjiidecyzji,leżystaleutrzymującasięinstytucjonalnahybrydalność.Polskanienależyjeszczedogronakrajówostabilnejgospodarcerynkowej,wktórejrolajednostkimaokreślonemiejscewsystemieinstytucjo-nalnym.Tenukładjestdopierowfazieprzyspieszonegotworzenia,stądwystę-pująwnimelementynowe,aleistotnąrolęodgrywajątakżemotywycharaktery-stycznedlagospodarkinierynkowejinakazowo-rozdzielczej.Tendualnysysteminstytucjonalny sprzyja tworzeniu podziału Polski na trzy kategorie: Polskę

JANUSZHELLER34

kapitałową, etatową i zasiłkową.Są to grupy różniące się podwzględemwy-kształcenia,dochoduirodzajuwykonywanejpracy.Łączyjenatomiastwspólnymotywdostosowaniadoistniejącejrzeczywistości,któryprezentujejednakróżnedrogiprowadzącedotegosamegocelu,amianowicie:cosięopłaca,aconie.Polskakapitałowaposługuje sięmechanizmami rynkowymi,głównymzaśce-lemjednostkiwtejkategoriistajesięsprzedanieswoichzasobów(materialnych,wykształcenia,ogólnychkwalifikacjiiszczegółowychkompetencji).Polskaza-siłkowawywodzisięgłówniezkręguosóbokresowolubtrwalepozbawionychpracy,alogikapozyskiwaniadochodówwtejgrupiesprowadzasiędospełnieniaformalnychkryteriówuprawniającychdootrzymywaniaokreślonychświadczeń.MiędzytymidwiemaPolskamimieścisiętrzeciaPolska–etatowa.Systempozy-skiwaniadochodówwtejgrupieniejestregulowanyprzezrynek,leczprzezin-stytucjeorazkryteriaspołeczno-ideologiczne.Jakpokazujepraktyka,tewłaśniekryteriastanowiąprzedmiotnegocjacji,naciskówiżądańspołecznych(Hausner,Marody1999,s.133–137).Transformacja ustrojowa w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym

równieżwPolsce,poleganaodchodzeniuodskrajnejformyetatyzmuizmierza-niuwkierunkugospodarkibardziejliberalnej.Procestenzostałzapoczątkowanydopierowostatniejdekadzieubiegłegowieku.Kierunekzmianjestkonsekwen-cjąprzyczyn,którespowodowały,żepoprzednisystemnietylkookazałsięnie-konkurencyjnywstosunkudogospodarki rynkowej,alespowodował także, iżpoziomnaszegożyciawyraźnieodbiegał,inadalodbiega,odprzeciętnychwa-runkówwEuropieZachodniej.Jesttojednakstopnioweuwalnianiegospodarki,określaneraczejjakowstępnestadiumdłuższegoprocesu,uznawanegowprak-tycezatransformacjęgospodarczą.Pierwszyjejetapzakończyłsiędla10krajówEuropyŚrodkowo-WschodniejposzerzeniemUniiEuropejskiej1maja2004r.oraz1stycznia2007r.Trudnojestporównywaćcharaktertychprzekształceńzewspółczesnymposzerzaniemwolności gospodarczejwśród państw,w którychsystem rynkowy funkcjonował od dziesięcioleci, a demokracja parlamentar-najeszczedłużej.Tamoweprocesyszczególniesięnasiliływtrzechostatnichdekadachubiegłegowieku.Zostaływięczapoczątkowanenietylkoookoło10latwcześniejniżunas,aletrafiłyteżnabardziejrozwinięteformyliberalizmuwgospodarceidokrajówowiększychtradycjachorazdoświadczeniachwtymzakresie.Należyotympamiętać,przystępującdobadańporównawczychmiędzykrajamiztzw.dawnejUEajejnowymiczłonkami,którzywywodząsięzzupeł-nieinnegosystemupolitycznegoigospodarczego.

Cel, przedmiot i zakres badań

CelembadańbyłaidentyfikacjaipomiarpostępującejwolnościekonomicznejwkrajachUniiEuropejskiejnaprzełomieXXiXXIw.Natymtleszczególnąuwagęzwrócononakierunek,tempoorazskalęzmianzachodzącychwpolskiejgospodarce.Wtensposóbuzyskanomożliwienajbardziejobiektywnąocenępo-ziomuliberalizmuwnaszejgospodarce,atakżewłaściwydystansdopostępują-

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 35

cychprocesówliberalizacji.Założonoteż,żeprawidłowąocenępolskiejgospo-darkipodtymwzględemmożnauzyskaćtylkowówczas,gdyanalizydokonamyna tle innychkrajóweuropejskich.Przyjęte tezyspełniałykryteriabadańwol-nościekonomicznej,któresąprowadzoneod1995r.przezHeritageFoundationiWallStreetJournal(Index2008).Ztegoźródłapochodziłteżmateriałbadawczywykorzystanywprezentowanejpracy.Nałącznywskaźnik(indeks)wolnościgospodarczejskładasięśredniaocena

dziesięciuróżnychcech–kryteriówbardziejszczegółowych.Każdacechamożebyćocenionawskaliod0do100pkt.Teoretyczniepełnaswoboda(wolność)gospodarczaoznaczamożliwośćprzyznania100pkt.Średniwskaźnikuzyskanyzwszystkich10cechpozwalanatomiastocenićkrajpodwzględemstopnialibe-ralizmu(wolności)gospodarkilubpoziomuetatyzmu.Imwiększaliczbapunk-tówwcałymrankingu,tymgospodarkabardziejliberalna.Wmiaręjakpoziomwolnościgospodarczejmaleje, równocześnieobniżasię liczbaprzyznawanychpunktów, a gospodarkama charakter coraz bardziej etatystyczny2.Ocena takamajednakcharakterwzględny,toznaczywynikmusibyćprzedstawionynatleinnychkrajów.Dopierowówczasjestonbardziejwiarygodnyiobiektywny.Kryteriaszczegółowe,poddaneocenie,możnapodzielićnadwieróżnegrupy.

Pierwsząstanowiądwiecechy–wznacznymstopniuzunifikowanewsystemieprawnymUniiEuropejskiej–politykahandlowaorazpolitykamonetarna.Drugągrupęstanowiosiemwłaściwości,którekształtująsięwzależnościodkrajubar-dziej indywidualnie:swobodaprowadzeniabiznesu,systempodatkowy,udziałpaństwa(budżetu)wwydatkach,swobodainwestycji,swobodasystemufinanso-wego,ochronaprawwłasności,poziomkorupcjiorazwolnośćrynkupracy.Analizępostępującychzmianpodwzględempoziomuwolnościgospodarczej

przeprowadzonooddzielniedlagrupy15krajówtzw.dawnejUE.DobardziejszczegółowejocenyprzemianwPolscewybrano–jakogrupęporównawczą–siedemkrajów,którewrazzPolską(MaltęiCyprpominiętowbadaniach)1maja2004r.wstąpiłydoUE,atakżeRumunięiBułgarię,któreczłonkamiWspólnotEuropejskichzostały1stycznia2007r.Wstępnąocenęobecnegopoziomulibera-lizmu,atakżewnioskiwynikającezbadańzaprezentowanowspólniedlaobydwugrup.Uznanoponadto,żeprawidłowąocenękierunkuzmianmożnadokonaćnapodstawiewynikówztrzechwybranychlat:1996,2000oraz20083.

2 Ranking uwzględnia podział na pięć typówgospodarek: 80–100 punktów– gospodarkawolna (liberalna),70–79,9–gospodarkawolnawprzeważającej części (wdominującej częściliberalna), 60–69,9 – gospodarka umiarkowanie wolna (typ pośredni), 50–59,9 – gospodarkaograniczonawprzeważającejczęści(umiarkowanieetatystyczna),0–49,9–gospodarkauciska-na,represjonowana,tłumiona(etatystyczna).

3 W prezentowanym tekście analizą objęto wyniki rankingu z lat 1996–2008, ponieważw1995r.niepodanowynikówzpięciukrajówtzw.dawnejUE(Dania,Holandia,Luksemburg,FinlandiaorazBelgia),atakżeztrzechkrajów–nowychczłonkówUE(Litwy,ŁotwyiSłowenii).Wynikisąpublikowanenapodstawiedanychstatystycznychuzyskanychsprzeddwóchlat,czylirankingz2008r.dotyczywistociedanychz2006r.

JANUSZHELLER36

Ogólny poziom liberalizmu oraz procesy liberalizacji w gospodarkach krajów UE

Wokresie,gdywPolscewkraczaliśmywschyłkowąepokęGierka,wEuropieZachodniej,StanachZjednoczonych,atakżewwieluinnychkrajachodradzałsięwpraktycegospodarczejnurtliberalny.Przyjmujesię,żepoczątkiemtegoetapuprzemianwgospodarkachkrajóweuropejskichbyłyreformywprowadzoneprzezMargarethThatcherpodkonieclatsiedemdziesiątychubiegłegowieku.CeletejpolitykigospodarczejpublikowanebyływformiemanifestówwyborczychPartiiKonserwatywnejwlatach1979,1983i1987.Wkolejnychwyborachpartiauzy-skiwała duże poparcie społeczne i w efekcie zdobywała dominującą pozycjęwparlamencie:53,4%,61,1%oraz57,9%miejsc.PolitykaliberalnaokazałasiędlaBrytyjczykówbardzo popularna.Celempodstawowymbyłowyprowadze-nieWielkiejBrytaniizkryzysuizapewnienierozwojupoprzezzmianęsystemugospodarczego,awszczególnościprzejścienastałezgospodarkimieszanej(mi-xed economy)ipaństwaopiekuńczego(welfare state)dogospodarkiliberalnej.Realizacjatychpodstawowychzadańbyłarozłożonawczasie,cozaowocowałodługookresowym wzrostem gospodarczym i poprawą konkurencyjności kraju(Horodecka2008,s.112).Ocenaprocesówliberalizacjigospodarkiwyłącznienapodstawiejednegokra-

ju,wdodatkutaktradycyjnegopodtymwzględemjakWielkaBrytania,możejednakprowadzićdobłędnychwniosków.Postępującwięczgodniezzałożenia-mimetodycznymi,analiziepoddanoprzemianywkrajachUniiEuropejskiejnaprzestrzenikilkunastuostatnichlatidopieronatejpodstawieokreślonocharakteromawianychprocesów.W2008r.najbardziejliberalnągospodarkąwUniiEuropejskiejcharakteryzo-

wałasięIrlandiaześredniąliczbąpunktów82,4(tab.1),natomiastPolskazlicz-bąpunktów59,49(tab.2)zostałaocenionajakojedynykrajwUEogospodarceumiarkowanieetatystycznej.Pozostałepaństwazostałyuznanejakowdominują-cejczęściliberalne(11krajów,wtymdwa,EstoniaiLitwa,zEuropyŚrodkowo- -Wschodniej)orazjakotyppośredni,czyligospodarkazaledwieumiarkowaniewolna(12krajów,w tympięćz tzw.dawnejUE:Austria,Francja,Portugalia,WłochyiGrecja).Wramachpierwszejgrupycech szczegółowych– tychnajbardziejprawnie

zunifikowanychwUE–wszystkiekrajezostałypodsumowanebardzopodobnie.W2008r.politykahandlowa(biorączapodstawęcła,barierypozacłowe,dopłatydo rolnictwa,ograniczenia importupewnychdóbr itd.)wewszystkichkrajachUE,wtymiwPolsce,zostaławycenionaniemalidentycznie–na86pkt.JedynieFrancja,WłochyorazGrecjauzyskałyniecomniej–81pkt.Większe różnicewystępująpodwzględemocenywolnościmonetarnej.Jesttoefektistniejącychdysproporcjiwpoziomieinflacji,atakże–niewielkiegowprawdzie,alejednak– administracyjnegowpływania na ceny. Polskę notowano tu również bardzowysoko,na82,26pkt,iwzwiązkuztymbliżejnamwoceniepoziomuwolno-ścimonetarnejdokrajunajbardziejliberalnegopodtymwzględem–Finlandii

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 37

z88,45pkt–aniżelidoRumunii,którąocenionojedyniena72,48pkt.Dystanswynikającyztejcechymiędzyskrajnieróżniącymisiękrajamiwynosiłwięcok.16pkt(Index2008).Wgrupieośmiukolejnychcech,którewramachUniiEuropejskiejniepodle-

gająunifikacjiprawnejwtakimstopniujakdwiepierwsze,dysproporcjemiędzybiegunowymiocenamibyłyjużznaczniewiększe.Pierwszekryteriumstanowiłtu stopieńswobody (wolność)biznesu.Oceniepoddawanosposóbzakładania,funkcjonowaniaizamykaniafirm,adokładniej–występująceograniczeniaire-gulacjeprawne.Podstawąotrzymaniapunktówbyłanatomiastśrednialiczbadnipotrzebnychdozałożeniafirmy,liczbaprocedurorazdniniezbędnychdlauzy-skania licencjibiznesowej,a także liczbadnikoniecznadozamknięciaprzed-siębiorstwa.Najbardziej liberalnymkrajempod tymwzględemw2008r.byłaDaniaz99,9pkt.NajwiększeograniczeniaadministracyjnewUniiEuropejskiej–wycenionena54,05pkt–wystąpiłynatomiastwPolsce.Należyteżpodkreślićbardzowyraźnydystansmiędzyocenąnaszegokrajuakolejnym–Czechami,które oszacowano na 63,9 pkt. Podwzględem swobody prowadzenia biznesujeszczetylkotrzyocenionoponiżej70pkt:Bułgarię–na67,5,Słowację–na69,3orazGrecję–na69,5,natomiast10krajówmieścisięwprzedziale70–80,a12powyżej80pkt.Polskawyraźniewięcodbiegaodstandardówstosowanychprzyzakładaniu, funkcjonowaniu oraz zamykaniufirm– i to nawetwśród nowychczłonkówUniiEuropejskiej.DysproporcjemiędzyPolskązDaniąwyniosłypra-wie46pkt.Systempodatkowy tokolejnekryteriumocenywolności gospodarczej.Pod

tymwzględem grupę najbardziej liberalną tworzy sześć krajów z tzw. nowejUE.Wszystkiezostałyocenionepowyżej80pkt:Słowacja–89,4,Litwa–86,3,Estonia–86,Rumunia–85,6,Łotwa–83,4orazBułgaria–82,7pkt.Polskazliczbą68,6pkt,podwzględemwolnościpodatkowejokazałasiępaństwembar-dziejliberalnymprawieodwszystkich(14)tzw.dawnychczłonkówUE.JedynieIrlandia(71,5pkt)byłatunotowanajakokrajbardziejliberalnyodPolski.Wśródnowych członków UE tylko Słowenia – 62,4 pkt – została oszacowana jakomniejliberalnaodPolski.Skalarozpiętościmiędzyskrajnymiocenamiwyniosław2008r.–prawie55pkt.Kolejne sześć kryteriówocenywolności gospodarczej to: udziałwydatków

budżetu państwaw odniesieniu do PKB; swoboda napływu i traktowania ob-cegokapitału;wolnośćfinansowa,czylikonkurencyjnośćbankówitowarzystwubezpieczeniowychorazdostępdo rynkówpieniężnych;przestrzeganieprawawłasności; poziomkorupcji orazwolność rynku pracy.Wszystkie te cechy sąbardzozróżnicowane,jeślichodzioskrajneoceny(od65dook.40pkt),aPolskanajczęściejjestzaliczanadogronakrajównajmniejliberalnych.Bezdyskusyjnywydajesięwięcfakt,żegospodarkapolskajestnietylkonaj-

bardziejetatystycznymkrajemwUniiEuropejskiej,ajedynewyraźnecechycha-rakterystycznedlaliberalizmusąefektemunijnejunifikacjiprawnej.Wysokipo-ziomliberalizmuwpolitycehandlowejipolitycemonetarnejsątegonajbardziejwidocznymdowodem.

JANUSZHELLER38

Procesy liberalizacji w 15 krajach tzw. dawnej unii Europejskiej

Zanalizydanychwtabeli1wynika,żewokresieobjętymbadaniamiwśródkrajówtzw.dawnejUEdominująpostępująceprocesyliberalizacjiwgospodarce.Jeśliw1996r.jedyniewdwóchkrajach(W.BrytaniaiLuksemburg)prowadzonogospodarkęwdominującejczęściliberalną,tow2000r.dotegogronadołączyłykolejnedwa(IrlandiaorazHolandia).Zkoleiw2008r.jednopaństwo(Irlandia)zostałonawetzaliczonedobardzonielicznegogronapaństwnaświecie,wktó-rychpoziomwolnościgospodarczejzostałocenionypowyżej80pkt(82,4),czyliuznano,żegospodarkajesttamwolna(liberalna).Wtymsamymrokudziewięćkolejnychkrajówposiadałostatusgospodarkiwdominującejczęści liberalnej,aHiszpaniabardzozbliżyłasiędotegopoziomu.Jedyniewięcpięciu„starych”członkówUE charakteryzowało się gospodarką określaną jednoznacznie jakoumiarkowaniewolną(tzw.typpośredni).

Tab. 1. Poziom wolności gospodarczej w 15 krajach tzw. dawnej UE w latach 1996–2008 (według malejącego poziomu w 2008 r.)

Wyszczególnienie2008 2000 1996

liczba pkt (%) miejsce liczba

pkt (%) miejsce liczba pkt (%) miejsce

1. Irlandia 2. W. Brytania 3. Dania 4. Holandia 5. Luksemburg 6. Finlandia 7. Belgia 8. Niemcy 9. Szwecja10. Austria11. Hiszpania12. Francja13. Portugalia14. Włochy15. Grecja

82,479,679,276,875,274,871,571,270,470,069,765,464,362,560,1

123456789

101112131415

76,177,368,370,476,464,363,565,765,168,465,957,465,561,961,0

31642

11128

1057

159

1314

68,576,467,369,472,563,766,069,261,968,959,663,764,560,860,5

61732

1084

125

15119

1314

Źródło: zestawienie własne na podstawie: Index of Economic Freedom 2008, The Heritage Foun-dation oraz The Wall Street Journal; www.heritage.org/research/features/index/, 10 października 2008 r.

Bardziejszczegółowaanalizapokazuje,żewiększośćkrajównależydogrupy,wktórejwzrósłpoziomwolnościgospodarczej,chociażniewątpliwienajbardziejwyraźnymprzykłademjesttuIrlandia.Indekspowiększyłsiętamz68,5do82,4pkt i tym samym Irlandia podwzględem poziomu liberalizmu przesunęła sięzszóstegomiejscaw1996r.napierwszew2008r.ZagłówneźródłosukcesówIrlandiiuznajesięjednakniejednostronniepostę-

pującyprocesliberalizacji,aleumiejętnepogodzeniemechanizmówrynkowychzelementamiinterwencjipaństwa.Tenkrajniejestliberalnywrozumieniutra-

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 39

dycyjnejekonomiiklasycznej(Heller,Ewertowska2008,s.127–128).Zjednejstronymamybowiemdoczynieniazinicjatywamiocharakterzeneoliberalnym:• wyraźnąijednoznacznąkontrolębudżetupaństwa,którejpriorytetemjestra-cjonalizacjawydatkówioszczędność;

• prywatyzacjęiobniżeniepodatkówwceluzwiększeniainicjatywyzestronyjednostekgospodarczych;

• powolnywzrost płacwsparty również obniżaniempozapłacowych kosztówpracy.Zdrugiejnatomiastwystępująważneelementybezpośredniegointerwencjo-

nizmupaństwa:• priorytetowetraktowanieprzyszłościowychdziedzinprzemysłu,którejednaknaruszałozasadęrównegotraktowaniapodmiotówgospodarczych;

• prawodokorzystaniazniskiejstopypodatkuodzyskówzastosowanodowy-branychusługiwyrobów,cojestwprawdzieniezgodnezkanonemdoktrynyneoliberalnej,aleprzyspieszałoprocesrestrukturyzacjigospodarkiwoczeki-wanym–nowoczesnym–kierunku;

• stosowanieulginwestycyjnychsterowanychteżzgodniezpolitykąstruktural-ną,cowedługnurtuneoliberalnegozakłócałowolnąkonkurencję.Irlandia jestwięcwprawdzienajbardziej liberalnymkrajemwEuropie, po-

mimożenie zrezygnowałazwykorzystywania instrumentówniemającychnicwspólnegozideąwolnościgospodarczej.Podobnienależyteżoceniaćwspółcze-sny liberalizmgospodarczywpaństwach europejskich, którepoziomem inter-wencjiwgospodarce(etatyzmu)wyraźniedominująnadIrlandią,apomimotosąocenianejakowdominującejczęściliberalne.Niemożnateżniezauważyć,żeczterykraje(Francja,Portugalia,WłochyorazGrecja)utrzymująsięnadolnympoziomie gospodarki określanej jako typ pośredni, czyli gospodarka umiarko-waniewolna.Sątowięckrajenajbardziejzbliżonedogospodarkietatystycznej.Należypodkreślić,żezprzedstawionejpunktacjiwynika,iżFrancjaw2000r.(57,4pkt)orazHiszpaniaw1996r.(59,6pkt)zostałynawetzaliczonedogro-na krajów umiarkowanie etatystycznych, czyli gospodarka była tamwówczas wprzeważającejczęściograniczona.

Liberalizacja gospodarki polskiej na tle innych krajów Europy Środkowo- -Wschodniej

Biorącpoduwagęobiektywnieistniejąceopinienatematnadmiernejliberali-zacjinaszejgospodarki,atakżemającnawzględzieuwarunkowaniainstytucjo-nalne,leżąceupodstawkreowaniazachowańróżnychgrupludnościwPolsce,koniecznejestpodjęciepróbyzweryfikowaniatychocen.Wtymceluprzepro-wadzonobadania,którychefektyprzedstawionow tabeli2.Wynikiwskazują,żew prezentowanymokresie łączny poziomwolności gospodarczejwPolscepoprawiłsięz57,78%w1996r.do59,49%w2008r.Jeślijednakporównamyjezwynikamiinnychkrajów,tookazujesię,iżpostęptenjestrelatywniewolniej-szy,anawetznikomy.W1996r.Polskapodwzględemwolnościgospodarczej

JANUSZHELLER40

znajdowałasię–wśróddziesięciuporównywanychpaństw–na trzecimmiej-scu:zaCzechamiiEstonią.Wcałejgrupiedominowałwówczastypgospodarkiumiarkowanieetatystycznej(pięćkrajów,wtymrównieżbyłaPolska)orazeta-tystycznej(trzykraje:Litwa,BułgariaiRumunia).W2000 r.wgroniekrajówzgospodarką etatystycznąpozostawała jedynie

Bułgaria,czteryzaśbyłyokreślanejakoumiarkowanieetatystyczne,wtymrów-nież Polska. Podwzględempoziomu swobód gospodarczychwyprzedziły nastrzykolejne,Węgry,ŁotwaorazLitwa, i znajdowaliśmysięwówczasna szó-stymmiejscuwrankingu.Poupływienastępnychkilkulat–w2008r.–PolskauplasowałasięnaostatnimmiejscuwśródwszystkichdziesięciukrajówEuropyŚrodkowo-Wschodniej.WtymrokugospodarkawEstoniiinaLitwiejestoce-nianajakowdominującejczęściliberalna,awpozostałych(pozaPolską,któranadaljestwgrupieumiarkowanieetatystycznej)widaćcorazwięcejcechgospo-darkiliberalnej.

Tab. 2. Poziom wolności gospodarczej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1996–2008 (według malejącego poziomu w 2008 r.)4

Wyszczególnienie2008 2000 1996

liczba pkt (%) miejsce liczba

pkt (%) miejsce liczba pkt (%) miejsce

1. Estonia 2. Litwa 3. Słowacja 4. Czechy 5. Łotwa 6. Węgry 7. Bułgaria 8. Rumunia 9. Słowenia10. Polska

77,7870,8068,7468,5268,3367,2562,9261,5360,5859,49

123456789

10

69,9361,9053,7768,6463,3864,3847,3452,0858,3259,95

158243

10976

65,4049,6657,6168,1354,9956,8248,5846,2050,3857,78

2841659

1073

Źródło: zestawienie własne na podstawie: Index of Economic Freedom 2008, The Heritage Foun-dation and The Wall Street Journal www.heritage.org, www.heritage.org/research/features/index/ 3 września 2008 r.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w rankingu pod względem poziomuwolnościgospodarczejz2008r.Polskaznalazłasięnaostatnimmiejscuwśródwszystkich27krajówUniiEuropejskiej.Zliczbą59,49%pktjestjedynymkra-jemwUE,któregogospodarkajestocenianajakoograniczonawprzeważającejczęści, czyliwprawdzieumiarkowanie, ale jednaketatystyczna.W ten sposóbmożemyporównywaćsięraczejzlicznymgronemkrajówpozaeuropejskich,anieztymi,którenależądoUniiEuropejskiej.ZbadańprowadzonychprzezHeritageFoundationiWallStreetJournalwynika,żew2008r.podwzględempoziomuwol-nościgospodarczejnajbliżejnamdo:Kenii,Tunezji,Egiptu,Dominikany,Moł- dowy,SriLanki,Senegalu,Pakistanu,Mozambikuikilkuinnych(Index2008).

4 Rankinguwzględniapodziałnapięćtypówgospodarek(patrz:przypis2).

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 41

Należywięczweryfikowaćpojawiającesię–zwłaszczawpublicystyce–obie-goweopinieoskrajnymliberalizmiepolskiejgospodarki.Naturalniewychodzącz systemu gospodarki nierynkowej wybrano właśnie proces liberalizacji, alenatleinnychkrajów,którebyływpodobnejsytuacji, trudnoniezauważyć,żewPolscepoziometatyzmujestjeszczestosunkowowysoki.Pojawiająsięteżopinie,żetowłaśniewysokipoziometatyzmuwPolscebył

przyczynąłagodnegoprzebiegukryzysu,natomiastjegokatastrofalnerozmiarynaLitwie,Łotwie iwEstonii toefektwysokiegopoziomuliberalizmuwtychkrajach.Zbytproste i łatwewydaje się jednak takiewyjaśnienie.Stosunkowoduże zróżnicowanie rozmiarów kryzysu między „bałtyckimi tygrysami” a naprzykład Polskąma liczne przyczyny.Wydaje się, iż doważniejszychmożnazaliczyć również konsekwencjewynikające z pewnych różnicwpolitycemo-netarnej.Wszystkie trzy kraje bałtyckie przyjęły odmienną odPolski koncep-cjęwchodzeniadostrefyeuro i jużnakilka latprzedobowiązującymdwulet-nimokresemwramachERMIIwprowadziłysystemkursusztywnego(Łotwaod1994r.) lubsystemizbywalutowej(Estoniaod1992r.,Litwaod1994r.).Polska natomiast od2000 r. przyjęła systemkursupłynnego i dzięki temunaprzełomielat2008/2009byłomożliweosłabieniezłotegonawetoponad30%.Wkonsekwencjiwnaszymkrajunastąpiławyraźnapoprawawrelacjachmiędzyeksportemaimportemiwzwiązkuztymw2009r.odnotowujesięwprawdzieniewielki,alejednakwzrostgospodarczy.Takiejmożliwościniemiałypaństwabałtyckie.Tamzewzględunausztywnieniewalutynastąpiłozałamanieeksportu,coprzymalejącympopyciewewnętrznymzaowocowałodramatycznymobniże-niemPKB.Systemkursupłynnegomożnazaliczyćraczejdokoncepcjiliberalnych,nato-

miastusztywnieniekursuwalutykrajowejtorozwiązaniezrepertuaruinstrumen-tówetatystycznych.Jużtylkonatymprzykładziewidać,żeprzyczynąkryzysuniemusibyćwyłącznie„nadmiar”liberalizmu.Nienależyjednakwykluczać,iżdokładniejszediagnozywskażąrównieżnarozwiązanialiberalnejakosprawcówobecnegokryzysuwgospodarkachkrajóweuropejskich.Zatakimwyjaśnieniemświadcząteżprzyjętemetodywychodzeniazkryzy-

su.Wprzeważającej części są to rozwiązania etatystyczne, określane też jakoneokeynesizm. Ich główną przesłanką jest wzmocnienie popytu drogą bezpo-średniegozasilaniabankóworazniektórychbranżprodukcyjnych,np.przemysłusamochodowegowNiemczech.Wpołowie2009r.niewiadomojednak,jakimikonsekwencjamidlabudżetówzakończąsię te inicjatywy.Oczekiwanywzrostdeficytuizwiązaneztymrosnącezadłużeniekrajówniemusząjednaknatrafićnaokresponownegopojawieniasięfazywzrostucyklukoniunkturalnego.Wtejsytuacjikonsekwencjedzisiejszychdecyzjimogąnietylkonieprzynieśćocze-kiwanychpozytywnychefektów,alejeślirównocześniewywołajązbytwysokąinflację, to ich skutki okażą się całkowicieodmienneodoczekiwanych.Są tojednakwyłączniespekulacje,któreniemusząpotwierdzićsięwpraktyce,należyjejednakuwzględniaćrównolegleiniezależnieodprognozpozytywnych.

JANUSZHELLER42

Z tego samego założenia wychodzą władze w Polsce, gdzie przyjmowanejest innepodejście.Przewiduje sięwnimprzedewszystkimograniczaniewy-datkówpublicznychiminimalizowanierosnącegojednakdeficytubudżetowego.Ponowniewięcdominujeunaskoncepcjaz repertuaru rozwiązań liberalnych,natomiastwkrajachbardziejliberalnychodnaszegoprzyjmujesięrozwiązaniaetatystyczne.Otym,któreznichokażąsiębardziejskuteczne,rozstrzygniejed-nakczas.Oczekiwanianaszybkąodpowiedźnatopytaniewynikająnietylkozprze-

słanekpraktycznych–imszybciejonasiępojawi,tymkrócejbędzietrwałkry-zys–alemają teżważneuzasadnienie teoretyczne. Jeślinajbardziej znaczącyzwrotwekonomiiklasycznejwywołałWielkiKryzysŚwiatowyzprzełomulatdwudziestychitrzydziestychubiegłegowieku,toodwrótodzapoczątkowanegowówczaskeynesizmuiponownyrenesansgospodarkiliberalnejwynikałzkry-zysów energetycznych i gospodarczych (powszechna stagflacja) w latach sie-demdziesiątychXXw.Były towięcfundamentalnezmiany,którenawiele latwyznaczałykierunkibadańipriorytetywekonomii,awpraktycegospodarczejzaowocowałyniewątpliwieniespotykanymwcześniejtempemrozwoju.Kryzys,któryujawniłsięwpołowie2007r.,przynosiwięcpodobneoczeki-

wania.Nieulegawięcwątpliwości,żedziałaniarządówpoddawanejużsą,ina-dalbędą,licznymocenom.Podstawowymproblemem,ograniczającym,anawetuniemożliwiającympełnąocenęobranychmetodwyjściazkryzysu,jestczynnikczasu.Wiadomo,iżwgospodarcestosunkowołatwoosiągnąćkrótkotrwałeefek-ty,natomiastznacznietrudniejutrwalićpozytywnetendencjewokresieśrednimlubdługim,aotakiezmianywobecnejsytuacjiprzecieżchodzi.Nawetodwróce-nieniekorzystnychprocesówbezwzględnegoobniżaniaPKBczyzahamowanietempawzrostubezrobociaoniczymjeszczeniemusząświadczyć,chociażzdru-giejstronymożetobyćpierwszymsymptomemkorzystnychzmian.Jednakdo-pieroutrwalenietychtendencjistajesiędowodemweryfikującymprzyjętewcze-śniejzałożeniateoretyczne.Jakdotychczasżadnenoweteoriesięniepojawiły.Dyskusjatoczysięjedyniewokółuznanychwcześniejmetodetatystycznychlubliberalnych.

Podsumowanie i wnioski

Przeprowadzonebadaniawskazują,iżwspółcześnieniemawEuropiekraju,wktórymliberalizmlubetatyzmwystępowałbywczystejalbowpełnejposta-ci.Nawet najbardziej liberalna Irlandiawykorzystywała elementy etatyzmu –i tonadługoprzedpojawieniemsiękryzysugospodarczegow2007r.Możnasformułowaćnawetdalejidącywniosek,żeobokmetodliberalnychtowłaśnieetatyzmprzyczyniłsiędoprzyspieszeniarozwojugospodarczegowtymkraju.Administracyjnywybórpriorytetowychdziedzinwgospodarceorazichuprzywi-lejowanieulgamiinwestycyjnymiipodatkowymijesttegonajbardziejklasycz-nymprzykładem.ZkoleiPolska–którejgospodarkajakojedynegokrajuspo-śródwszystkichczłonkówUEzostałaocenionawprawdziejakoumiarkowanie,

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 43

alejednaketatystyczna–wybierarównieżdrogiliberalne,np.wpolitycemone-tarnej.Zpunktuwidzeniadoboruinstrumentówetatystycznychlubliberalnych,podejścieposzczególnychpaństwjestwięcdośćelastyczne.Wynikaztego,żewpraktycegospodarczejkrajówUEniemadoktrynalnegowybieraniarozwiązańwyłącznie liberalnych lub jedynie etatystycznych. Istniejenatomiastwzględnadominacjaetatyzmulubliberalizmu,aorozwojugospodarczymijegotrwałościdecydujedobórkonkretnych,częstobardzoszczegółowychrozwiązań,którychefektyujawniająsięniekiedypolatachiwokreślonychokolicznościach.Tenwniosekwydajesiępośredniowykluczaćprosteutożsamianieprzyczyn

współczesnego kryzysu gospodarczego wyłącznie z nadmiarem metod libe-ralnychw gospodarce.Takie sugestie nasuwają się jednak dlatego, że kryzysjest szczególnie widoczny właśnie w liberalnych gospodarkach, ale chociażHiszpaniaiFrancjanienależądogronatakichpaństw,tokryzysjesttamrównieżpoważny.Badaniawskazują, iż także rozwiązania o charakterze etatystycznymmogą

miećrezultatkryzysogenny.Przykładstanowiusztywnieniekursuwalutowegowkrajachnadbałtyckich iwkonsekwencjizałamanieeksportu.Zkoleiupłyn-nieniekursuwalutywPolsce,awięc instrument liberalny, jest jednymzważ-nychczynnikówłagodzącychskutkikryzysu.Takznacząceróżnicewefektachtychodmiennychmetodwykorzystywanychwpolitycemonetarnejujawniłysięjednakdopierowwarunkachkryzysowych,awięcpowielulatachodichzasto-sowania.Zdoborusposobówwychodzeniazkryzysuwynikateż,żekrajebardziejli-

beralne (Irlandia) imniej liberalne (Francja) przyjmująw dominującej częścirozwiązaniaetatystyczne.Zkoleikrajnajbardziejetatystyczny (Polska)przyj-mujerozwiązanialiberalne.Jesttojednaktylkopozornaelastyczność.Przeważabowiempogląd,iżbardziejskutecznepowinnyokazaćsięmetodybędącerezul-tatembezpośredniejinterwencjipaństwa,awięcbliższeetatyzmowi.Niewiado-mojednak,dojakichskutkówowapolitykaantykryzysowadoprowadzi.Jedynieczaspozwolinaweryfikacjęobranychmetod.1. W15krajach „dawnej”UEw latach1996–2008zarysował sięwyraźny

podziałnadwiegrupy.Pierwsząjesttaliczniejsza,składającasięz10krajów,wktórychwystępujenietylkostosunkowowysokipoziomliberalizmu,alewi-docznyjestteżpostępującyprocesliberalizacji.WgronietymsąteżdwakrajezEuropyŚrodkowo-Wschodniej(EstoniaiLitwa).Wdrugiejgrupieznajdująsię:Hiszpania,Francja,Portugalia,WłochyiGrecja,isątoreprezentancigospodarkiumiarkowaniewolnej,awięcbardzozbliżonejdoetatystycznej.Gronotouzupeł-niająteżpozostałepaństwazEuropyŚrodkowo-Wschodniej.2. Poziomwolnościgospodarczejocenionyzapomocą10różniącychsiękry-

teriówwskazuje,żewPolscestosunkowowysokipoziomliberalizmu(powyżej80pkt)zostałosiągnięty jedyniewpolitycehandlowejorazwpolitycemone-tarnej, czyliwdwóchdziedzinachobjętychunifikacjąprawnąwobrębieUniiEuropejskiej.Zpozostałychośmiukryteriów,któresąwdecydującymstopniuuzależnioneodwewnętrznychdecyzji krajowych, jedyniewolnośćpodatkowa

JANUSZHELLER44

Polski(68,6pkt)mieścisięnaprzeciętnympoziomieliberalizmuUE.Wsiedmiukolejnychkryteriachnaszkrajw2008r.byłocenianynaogółjakonajbardziejetatystycznyspośródwszystkichczłonkówUniiEuropejskiej.Wynikaztego,żeźródłemorazinicjatorempolskiegoliberalizmuwgospodarcejestwdominującejczęściUniaEuropejska,anienaszrodzimyprojekt.3. NapoczątkuokresutransformacjiPolskanależaładogronapaństw,wktó-

rych liberalizmwgospodarcebył relatywniezaawansowanydośćwysoko.Pokilku latach okazało się jednak, żewewszystkich krajachEuropyŚrodkowo- -Wschodniejliberalizacjapostępujeznacznieszybciejniżunas.Wtejsytuacjitrudnojestutożsamiaćgospodarkępolskązzaawansowanymbądźnadmiernymliberalizmem.Jestto–zgodniezewspółczesnymistandardami–raczejgospo-darkaetatystyczna,zpewnymi,itojedynienielicznymi,elementamiliberalizmu.Wbrewoczekiwaniomorazwieluwspółczesnymopiniomprzemianyzapocząt-kowanew1990r.niezaowocowaływPolscepełnymwprowadzeniemliberal-nychirynkowychmechanizmówgospodarczych.Wprawdziesątozmianyistot-ne,alemieszcząsięonejedyniewbardzoszerokichramachsystemurynkowegoidemokracjiliberalnej.4. Gospodarkapolskaprzedprzełomemz1990r.charakteryzowałasiębardzo

wysokimstopniemetatyzmu.Wpołączeniuzobowiązującymwówczas syste-memnierynkowymdoprowadziło to dowyraźnego zachwiania relacjimiędzynadmiernie etatystycznymmodelempaństwa a realnie istniejącymi, nawet jużwówczas,możliwościamiliberalizacjiwgospodarce.Zewzględunauwarunko-waniahistorycznemodelpaństwaetatystycznegostałsięswoistymparadygma-tem–itozarównownauce,jakipraktycegospodarczej.Zjednejstronynależy-mydogronakrajówonajbardziejetatystycznejgospodarcewEuropie,zdrugiejzaśsłychaćznacząceopinie–zarównowkręgachnaukowych,jakipolitycznych,atakżewpublicystyce–onadmiernejliberalizacjigospodarkiwPolsce.Jesttowięcswoistyparadoks,którymagłębokieuzasadnieniepsychologiczneizpew-nościąmógłbybyćprzedmiotemodrębnychbadań.

Literatura

Balcerowicz L., 1997, Socjalizm, kapitalizm, transformacja: szkice z przełomu epok, Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

HausnerJ.,MarodyM.(red.),1999,Trzy Polski: Potencjał i bariery integracji z Unią Europejską, EU-monitoring III, Warszawa: Fundacja Ericha Brosta przy Fundacjiim.FriedrichaEberta.

HellerJ.,EwertowskaE.,2008,„MakroekonomiczneuwarunkowaniaiefektywzrostugospodarczegowIrlandii”,Gospodarka Narodowa,nr5–6,s.111–130.

HorodeckaA.,2008,Ewolucja celów polityki gospodarczej, Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Index of Economic Freedom 2008, The Heritage Foundation and The Wall StreetJournal www.heritage.org http://www.heritage.org/research/features/index/ 3.09.2008.

LIBERALIZMIETATYZMWPRAKTYCEGOSPODARCZEJKRAJóWUNIIEUROPEJSKIEJ 45

JarmołowiczW.(red.),2008,Podstawy makroekonomii, Poznań:WydawnictwoAkademiiEkonomicznejwPoznaniu.

Kochanowicz J., 1999, Ekonomia polityczna konsolidacji reform, Warszawa: RaportCentrumAnalizSpołeczno-Ekonomicznych,nr29.

KuklińskiA., 2004, „Polityka spójności wobec wyzwań procesów globalizacyjnych.Refleksjedyskusyjne”, w:T.G.Grosse(red.),Polska wobec nowej polityki spójności Unii Europejskiej, InstytutSprawPublicznych,Warszawa,s.161–170.

WilczyńskiW.,2005,Polski przełom ustrojowy 1989–2005. Ekonomia epoki transforma-cji,Poznań:WydawnictwoWyższejSzkołyBankowejwPoznaniu.

ŻakowskiJ.,„Autorytety2008”, Polityka,nr48(2682),29listopada2008r.

liberalism and statism in the economic practice of euRopean union countRieS

Theaimof the researchwas to identifyandmeasure the levelofeconomicfreedomacrosstheEUattheturnofthe20thand21stcenturies.Specialattentionwaspaidtothechangesin(i.e.liberalizationof)thePolisheconomy.Thebasisofthecomparativeanalysisbetweenthe25EUcountries(excludingMaltaandCyprus)wasprovidedbydataacquiredfromtheannualeconomicfreedomstudyconductedbytheHeritageFoundationandtheWallStreetJournalintheyears1996–2008.Theoveralleconomicfreedomindexconsistedoftheaveragefrommarksfor10differentfeatures–moredetailedcriteria.Theaverageindexac-quiredfromall10featureswasthebasisofacountry’smarkforthelevelofliber-alism(economicfreedom)orstatism.Theproposedmethodologicalapproach,inwhichthetwomaincurrentsofstatismandliberalismareexposed,wasespeciallyusefulinevaluatingtheprocessesoccurringinthePolisheconomy.Theresultsoftheresearchshowthat,inthegroupof15countriesofthe“old”

EU,10canbeconsideredmoreliberal.Thisgroupincludes,asthemostliberalEUstateofall,Ireland.Thesecondgroupisformedof5countriesapparentlylessliberal,i.e.Spain,France,Portugal,ItalyandGreece.PolandisfoundtobethemoststatistcountryanywhereintheEU,notwithstandingitsstatus(alongwiththeCzechRepublicandEstonia)asoneofthethreeleadersofliberalisminthefirstyearsoftransformation.InthissituationitishardtoidentifythePolishecon-omywithadvancedorevenexcessiveliberalism.Itis–accordingtothepresentstandards–aratherstate-controlledeconomy,albeitwithcertainbutscarceele-mentsofliberalism.Theresearchshowsthattheeconomiccrisiswhichoccurredfrommid2007

cannotbeidentifiedonlywiththeliberaleconomy,eventhoughtheimplementedmethodsofdealingwiththecrisisseemtopointtosuchasource.Statistsolutionsprevailhere,butsomeliberalmethodsappearaswell.Asolutiontothisdilemmacanonlybeanticipatedafterseveralyearshavepassed.