103

Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ õ (Bahar-Güz 2008, s.103-132)

KUZEYBATI ANADOLU’DA (TÜRK YE) HAVA T PLER

WEATHER TYPES IN THE NORTHWEST ANATOLIAN (TURKEY)

Telat KOÇ

Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi

ÖZET

Bu ara tõrmada, Kuzeybatõ Anadolu’da (Türkiye) 1988-1995 döneminde gözlenen hava tipleri belirlendi. Hava Tiplerinin belirlenmesinde dünyanõn de i ik sahalarõnda kullanõlan yöntemler ara tõrma sahasõnõn özelliklerine göre geli tirildi. Ara tõrma sahasõnõn konum özellikleri nedeniyle çok farklõ hava tipinin etkili oldu u gözlenmi tir. Kuzeybatõ Anadolu’da hava tiplerinin belirlenmesi çalõ malarõ sinoptik haritalar (00.00 GMT), hava olaylarõ ve iklim elemanlarõnõn birlikte yorumlanmasõyla gerçekle tirildi.

Kuzeybatõ Anadolu’da yedi genetik sisteme ba lõ olu an on üç farklõ hava tipi belirlenmi tir. Basõnç sistemleri ve cephelerin de i ik kesimleri farklõ hava tiplerinin olu masõna neden olmaktadõr. Belirlenen hava tipleri üç grup halinde ifade edilebilir; Yõllõk: Orta Enlem Depresyonu Cepheleri, Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi, Orta Enlem Depresyonu Güneyi, Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ, Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi ve Azor Yüksek Basõncõ Güneyi; So uk dönem: Azor ve Sibirya Yüksekleri, Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ, Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ, Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi ve Sõcak dönem: Azor Yükse i/Basra Alça õ, Basra Alça õ ile Oluk.

Kuzeybatõ Anadolu’da belirlenen hava tipleri iklim özelliklerinin olu um artlarõnõ açõklayabilir niteliktedir. Bu yöntemin Türkiye’nin de i ik sahalarõna uygulanarak geçerlili i sorgulanmalõdõr. Yeterli veriye ula õlabilmesi durumunda daha uzun dönemler çalõ õlmasõ gerekmektedir.

Anahtar kelimeler: Türkiye, Kuzeybatõ Anadolu, klim Elemanlarõ, Sinoptik Klimatoloji, Hava Tipi.

104

SUMMARY

Weather types that were observed in the North-west Anatolian sub-region of Turkey during the period 1988-1995 were examined in the study. Method of determination for weather types in the research area was developed based on different methods of weather types that were used for the various regions of the world. Determination of weather types in the North-west Anatolia was carried out by interpretations of the synoptic maps (00:00 GMT), atmospheric events and climatic elements. Thirteen weather types that are occurred depending on seven genetic systems were determined for the study area. Different parts of the pressure systems and weather fronts together led to occurring of various weather types. Determined weather types are divided into three groups: a) Annual: front of the mid-latitude depressions; north of the mid-latitude depressions; south of the mid-latitude depressions; middle of the Azores high; north of the Azores high; south of the Azores high. b) Cold period: the Azores high/the Siberian high; middle of the Siberian high; west of the Siberian high; south of the Siberian high. c) Warm period: the Azores high/the Basra low, and the Basra low. Weather types that were determined for the North-west Anatolia has a great ability to explain occurrence of the climatic features and conditions. However, validity of such an approach should be questioned by applying it to different regions of Turkey. If the sufficient data can be reached, it should also be studied for longer periods. Key words: Turkey, North-west Anatolia, Climate Elements, Synoptic Climatology, Weather Type.

1. Giri Do al ortamda ekillenen olaylar çok çe itli de i kenden etkilenmektedir. Özellikle hava olaylarõnõ ve buna ba lõ olarak da iklim özelliklerini ekillendiren etkenler çok çe itlidir. klim özelliklerini ekillendiren en

önemli etkenlerden biri de sinoptik özelliklerdir. Sinoptik özelliklerin tek tek tanõmlanmasõ yerine olu turduklarõ hava tipleriyle tanõmlanmasõ kullanõlan yakla õmlardan biridir. Bu ara tõrmada Anadolu yarõmadasõnõn kuzeybatõsõnda iklim özelliklerini ekillendiren artlarõn açõklanabilmesi için hava tiplerinin belirlenmesi amaçlanmõ tõr. Bu amaca ula abilmek için, ara tõrma sahasõnõn özelliklerini en iyi yansõtacak hava tiplerinin belirlenmesi yöntemi olu turulmu ve özellikleri açõklanmõ tõr. Türkiye orta ku a õn güneyinde, tropikal ku ak ile orta ku ak artlarõnõn yõl içinde de i ik oranlarda etkili oldu u bir konumdadõr (36 -42 kuzey paralelleri ve 26 -45 do u meridyenleri arasõnda, ekil 1). Türkiye’nin bu konumu ve topografik özellikleri farklõ kesimlerinde farklõ hava tiplerinin etkili olmasõna neden olmaktadõr. Ara tõrma alanõ Anadolu Yarõmadasõ’nõn

105

kuzeybatõsõnda (40 -41 kuzey paralelleri ve 26 -31 do u meridyenleri arasõnda) bulunmaktadõr ( ekil 1). Bu nedenle ara tõrma alanõ Kuzeybatõ Anadolu olarak tanõmlanmõ tõr. Tanõmlanan ara tõrma alanõ Marmara ve Ege Denizi arasõnda, Çanakkale Bo azõnõn (Dardanel) do usunda bulunmaktadõr. Ara tõrma alanõnda Balõkesir, Çanakkale ve Bursa illeri yer almaktadõr. Türkiye’de matematiksel konum özellikleri nedeniyle sõcak (yaz; haziran-a ustos) ve so uk (kõ ; aralõk- ubat) dönemler ile bu dönemler arasõnda geçi artlarõ (ilkbahar; mart-mayõs ile sonbahar; eylül-kasõm) ya anmaktadõr. Türkiye’de do al mevsimler ülkenin de i ik bölgelerinde farklõ uzunluk ve özellikte ya anmaktadõr (Koç 1999). Bu dönemlerden sõcak ve so uk dönemler sinoptik artlar bakõmõndan tipik özellikler gösterirken, geçi dönemleri sinoptik artlar bakõmõndan da geçi özellikleri göstermektedir ( ekil 2). Ara tõrma alanõ sõcak dönemde zlanda Alçak Basõncõ, Azor Yüksek Basõncõ ve Basra Alçak Basõncõ etkisinde kalmaktadõr (Agee 1991, Davies vd. 1997, Jacobeit 1987, La Fontaine vd. 1990, Prezerakos 1985, Pettersen 1969a-b, Radionovic 1987 ve Saaroni vd. 1996). Sõcak dönemde etkili olan zlanda Alçak Basõnç sistemlerinin etki oranõ azdõr ve ara tõrma alanõnõn kuzeyinden geçmektedir (Serreze vd. 1997). Azor Yüksek Basõncõ, zlanda Alçak Basõncõ, Akdeniz Alçak Basõncõ ve Sibirya Yüksek Basõncõ so uk dönemde etkili olan basõnç sistemleridir (Davies vd 1997, ekil 2). Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tipleri, özellikleri ve etki oranlarõyla bu sahanõn iklim özelliklerini ekillendiren temel etkenlerdir. Bununla birlikte Türkiye’de yapõlan iklim de erlendirmelerinin pek ço unda hava tipleri dikkate alõnmamaktadõr. Klimatoloji istasyonlarõnda ölçülen iklim elemanlarõndan (sõcaklõk, basõnç ve rüzgar gibi) yararlanarak iklim özelliklerinin belirlenmesi uygulanan fakat eksik bir yöntemdir. Herhangi bir sahada iklim özelliklerinin belirlenmesinde hava tipleri, iklim özelliklerinin olu um artlarõnõ açõklamasõ nedeniyle dikkate alõnmasõ gereken esas özelliktir. Türkiye ve ara tõrma alanõ matematiksel konumuna ba lõ olarak özel sinoptik artlardan etkilenmektedir. Bu durum halen dünyanõn de i ik sahalarõnda uygulanan hava tipi belirleme yöntemlerinin ara tõrma sahasõnda uygulanamamasõna neden olmaktadõr. Kuzeybatõ Anadolu’nun hava tipi özelliklerinin belirlenmesi konusundaki ilk çalõ malar Koç (2001) tarafõndan gerçekle tirilerek yayõnlanmõ tõr. Bununla birlikte hava tiplerinin özelliklerinin tanõmlanmasõ ve kar õla tõrõlmasõnõn

106

yapõlabilmesi için Koç (2001) tarafõndan gerçekle tirilen çalõ ma temel alõnarak hava tipi özelliklerinin sayõsal olarak tanõmlanmasõ çabasõ içine girilmesi ihtiyacõ hissedilmi tir.

ekil 1. Ara tõrma alanõnõn Türkiye’deki co rafi konumu

Türkiye iklimini ekillendiren hava tiplerinin yeterince bilinmemesi bir eksikliktir. Belirlenen bu eksikli in giderilmesi amacõyla Türkiye için kullanõlabilecek bir hava tipi modeli olu turularak Kuzeybatõ Anadolu’da uygulanmõ tõr. Böylece Türkiye’nin de i ik sahalarõnda gerçekle tirilecek iklim çalõ malarõnda kullanõlabilecek güvenilir bir hava tipi modeli geli tirilmi olacaktõr. Bu da Türkiye iklim özelliklerinin anla õlmasõnda önemli görülen bir eksikli in giderilmesine katkõda bulunacaktõr. 2. Veri ve yöntem Belirlenebilen kaynaklar, hava tipi çalõ malarõnõn çok de i ik yöntemlerle yapõldõ õnõ göstermektedir. Barry ve Perry (1973), Barry ve Chorly (1992) tarafõndan sinoptik klimatolojinin esaslarõ özetlenmi tir. Di er taraftan Yarnal (1993) tarafõndan ise hava tipi belirleme yöntemleri üzerinde ayrõntõlõ bir ekilde durulmu tur. Sõralanan bu kaynaklardaki hava tipi belirleme yöntemleri daha çok Amerika, Batõ ve Orta Avrupa için uygulanmõ çalõ malardõr. Türkiye’nin matematiksel konumu yanõnda, Do u Akdeniz’deki özel konum özellikleri, etkili olan sinoptik artlarõ ve hava tiplerini de farklõla tõrmaktadõr. Bu nedenle gerçekle tirilmi hava tipi

107

çalõ malarõndan hareketle Türkiye’nin özel sinoptik artlarõ dikkate alõnarak hava tipleri belirlenmi tir.

ekil 2. Sõcak ve so uk dönemde Türkiye’yi etkileyen basõnç merkezlerinin ematik gösterimi

Türkiye ve yakõn çevresiyle ilgili olarak de i ik hava tipi belirleme çalõ malarõna ula õlmõ tõr. Bu çalõ malar:

a) Basõnç sistemlerini esas alanlar (Akyol 1945, Ardel, Kurter ve Dönmez 1969, Ni ancõ 1975, Türke 1985, Erol 1999, Koç 2001),

b) Hava akõmlarõ, yönleri ve kütlelerini esas alanlar (Meteorological Office 1962 ve 1963, Erinç ve Sungur 1964, Kurter 1971, Koç 1989, 1992 ve 1993),

c) klim elemanlarõnõ esas alanlar (Ni ancõ 1989, Bala 1993, Molvalõ 1999, Erlat 2003) olmak üzere üç grupta toplanabilir.

TÜRK YE

zlanda Alçak Basõncõ

Azor Yüksek Basõncõ

Basra Alçak Basõncõ

Akdeniz Alçak Basõncõ

Azor Yüksek Basõncõ

zlanda Alçak Basõncõ

Sibirya Yüksek Basõncõ

Ara tõrma alanõ

TÜRK YE

Ara tõrma alanõ

Sõcak dönem

So uk dönem

108

Sunulan ara tõrma Koç (2001) tarafõndan gerçekle tirilen çalõ manõn sayõsal analiz boyutunun geli tirilmesi amaçlõ olarak gerçekle tirilmi tir. Bu amaçla öncelikli olarak belirlenen hava tipleri tekrar gözden geçirildikten sonra hava tiplerinin özelliklerinin sayõsal yöntemler ile belirlenmesi ve tanõmlanmasõ çalõ malarõ tamamlanmõ tõr. Hava tipi belirleme yöntemleri Yarnal (1993) tarafõndan sekiz grupta toplanmõ tõr. Sunulan hava tipi belirleme yöntemi; Yarnal (1993) tarafõndan belirtilen gruplardan “Elle Hava Tipi Belirleme” yöntemine (manuel), esas alõnan atmosfer elemanlarõna göre ise basõnç sistemlerine göre belirlenen hava tipleri grubuna girmektedir. Yarnal (1993) da Lamb, Muller, Grosswetterlagen, The Cyclone Model ile Yarnal ve Leathers olarak sõralanan yöntemler ile Türke (1985) tarafõndan uygulanan yöntem hazõrlanan bu çalõ manõn altyapõsõnõ olu turmu tur. Hava tiplerinin belirlenmesi sõrasõnda; basõnç sistemleri (yatay ve dikey hava hareketlerini etkilemesi nedeniyle), yüksek atmosfer hareketleri (500 hPa, yer seviyesinde ya anan hava olaylarõnõ yönlendirmesi nedeniyle), hava kütleleri (iklim özelliklerini ekillendiren temel etkenlerden birisi olmasõ nedeniyle) ve co rafi ortam özellikleri (etkili olan hava tipinin özelliklerini yatay ve dikey do rultuda farklõla tõrmasõ nedeniyle) dikkate alõnmõ tõr. Uygulanan hava tipi belirleme yöntemi dört kabulden hareket eder:

1) Her basõnç sisteminin farklõ kesimlerinde hõzõ ve do rultusu bakõmõndan hava hareketleri farklõla õr,

2) Basõnç sistemlerinin de i ik kesimlerinde farklõ hava kütleleri etkili olur,

3) Yüksek atmosfer özellikleri hava tipine özellik kazandõrmaktadõr 4) Hava tiplerinin özelliklerinin belirlenmesinde meteoroloji

istasyonlarõnda ölçülen iklim elemanlarõ kullanõlabilir. Ara tõrma sahasõnda etkili olan Polar Cepheye ba lõ zlanda Alçak basõncõ olu umlu gezici depresyonlar ile Akdeniz Cephesine ba lõ gezici depresyonlar birlikte de erlendirilerek Orta Enlem Depresyonlarõ olarak tanõmlanmõ tõr ( ekil 3).

Hava tiplerinin belirlenmesi sõrasõnda kullanõlan veriler; Türkiye haritalarõ, sinoptik haritalar ve meteoroloji istasyonlarõnda ölçülen iklim elemanlarõ olmak üzere üç grupta toplanabilir. Hava tipi belirlenmesinde kullanõlan haritalar; yer ve 500 hPa 0000 GMT sinoptik kartlarõ ile günlük Türkiye

109

sõcaklõk ve hava olaylarõ haritalarõdõr. Sinoptik haritalarõn de erlendirilmesinden ise etkili olan hava kütleleri belirlenmi tir. Hava kütlelerinin tanõmlanmasõnda stanbul ve zmir’de ait standart atmosfer seviyeleri gözlemlerinden de yararlanõlmõ tõr. Belirlenen hava tiplerinin özelliklerinin açõklanmasõnda ise sõcaklõk, basõnç, rüzgar hõzõ, mutlak nemlilik, oransal nemlilik, bulutluluk miktarõ ve ya õ verileri kullanõlmõ tõr. Türkiye için geli tirilen ve Kuzeybatõ Anadolu’da uygulanan yöntemin uygulanmasõ sõrasõnda Bursa, Bandõrma, Balõkesir, Çanakkale ve Ayvalõk meteoroloji istasyonlarõnõn verileri kullanõlmõ tõr. Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tiplerinin belirlenmesi çalõ masõ 1988-1995 yõllarõ arasõndaki 2920 gün için gerçekle tirilmi tir ( ekil 4). Hava tipi tanõmlanmasõ sonucunda belirlenen hava tipi özellikleri hava tipleri arasõnda kar õla tõrmalõ olarak ifade edilmi tir. Hava tiplerinin kar õla tõrõlmasõ, her hava tipinin özelli inin bütün hava tipleri özelliklerinden belirlenen çeyreklere (quarter) göre de erlendirmesiyle gerçekle tirilmi tir. De erlendirmeye esas olan çeyreklerin (quarter) belirlenmesi sõrasõnda hava tiplerinin sõcaklõk, basõnç rüzgar hõzõ gibi de erlendirilen her özelli inin gözlenen de erlerinin olu turdu u veri aralõ õ dikkate alõnarak 0.25’lik, 0.50’lik ve 0.75’lik (excel programõnda yüzde birlik fonksiyonu ile) dört çeyre in sõnõrlarõ belirlendi. Belirlenen çeyrekler; Normal: Alt çeyrek ile üst çeyrek arasõ (0.25<x<0.75, alt ve üst çeyrekler dahil de il), Normalin üstü: Üst çeyrek ve üstü (0.75 x), Normalin altõ: Alt çeyrek ve altõ olarak (x 0.25) tanõmlanmõ tõr. Hava tiplerinin özelliklerinin kar õla tõrmalõ olarak takip edilebilmesi için sonuçlar ekiller ile gösterilmi tir ( ekil 8). Hava tiplerinin ya õ özellikleri de erlendirilirken; Ya õ olasõlõ õ (günlük, %), Ya õ yo unlu u (mm/gün), Normal ya õ oranõ ( 10.0 mm/gün), Orta iddette ya õ oranõ (10< ve 25 mm/gün), Hafif sa anak oranõ (25< ve 50 mm/gün), iddetli sa anak oranõ (50< ve 100 mm/gün), Çok iddetli sa anak oranõ (100< mm/gün) dikkate alõnmõ tõr.

110

ekil 3. De i ik dönemlerde Türkiye’yi etkileyen basõnç sistemlerinin farklõ kesimlerinde hava tipleri

Türkiye için geli tirilen ve Kuzeybatõ Anadolu için uygulanan hava tipi belirleme yönteminin özellikleri altõ madde halinde sõralanabilir;

1. Türkiye çevresinde etkili olan basõnç sistemlerinden yararlanõr, 2. Her basõnç sisteminin farklõ kesiminde farklõ hava tipinin

geli ebilece ini dikkate alõr, 3. Birden fazla basõnç sisteminin etkili olmasõyla da özel hava tiplerinin

ekillenebilece ini dikkate alõr, 4. Yüksek atmosfer (500 hPa) artlarõyla ili ki kurar, 5. Yer seviyesinde ölçülen iklim elemanlarõnõ dikkate alarak belirlenen

hava tipinin özelliklerinin açõklanabilmesini sa lar, 6. Sõralanan özellikler ile do al ve sosyal olaylarõn açõklanmasõnda ve

planlanmasõnda kullanõlmasõ mümkün olur.

Azor Yüksek Basõncõ

Orta Enlem Depresyonu

4 2

1 1

1

6

5

10

8

9

2

2

3 3

Sibirya YüksekBasõncõ

Azor Yüksek Basõncõ

Sibirya Yüksek Basõncõ

4

7

6

5

7

8

10

9

Azor Yüksek Basõncõ Basra Alçak

Basõncõ

Oluk 13

5 5

6 6

4 4 11

1212

500 hPa

9

111

3. Analiz sonuçlarõ Kuzeybatõ Anadolu’da on üç farklõ hava tipi belirlenmi tir ( ekil 3, Çizelge 1). Belirlenen hava tiplerinin hepsi bütün yõl etkili olmamaktadõr. Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tipleri yõl içindeki süreklili ine göre üçe ayrõlõr ( ekil 4-5):

1) Yõllõk; Orta Enlem Depresyonu Cepheleri (OED-C), Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K), Orta Enlem Depresyonu Güneyi (OED-G), Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O), Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) ve Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G).

2) So uk dönem; Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY), Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O), Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B) ve Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G).

3) Sõcak dönem; Azor Yükse i/Basra Alça õ (AY/BA), Basra Alça õ (BA) ve Oluk (OL).

Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tiplerindeki mevsimsellik co rafi konumunun sonucudur. Daha önceki bölümlerde açõklandõ õ gibi Türkiye’nin orta ku ak ile subtropikal ku ak arasõnda bulunmasõ etkili olan hava tiplerinde de mevsimselli e neden olmaktadõr. Buna ba lõ olarak bazõ hava tipleri bütün yõl etkili olurken bir kõsmõ yalnõz so uk (aralõk, ocak, ubat), bir kõsmõ da sõcak (haziran, temmuz ve a ustos) dönemde etkili

olmaktadõr ( ekil 4-5). Orta Enlem Depresyonu Cepheleri (OED-C)

Orta Enlem Depresyon Cephesi hava tipi bütün yõl gözlenmektedir ve %25.4 oran ile en etkili hava tipidir (Çizelge 1, ekil 4, 5, 6). Gözlem döneminde OED-C hava tipinin etki oranõnda önemli bir de i me olmamõ tõr ( ekil 7). Orta enlem gezici alçak basõnçlarõnõn cephelerinde geli ir ( ekil 2, 3). Yüksek atmosferde güneybatõlõ hava akõmlarõ ve oluklar ile ba lantõlõdõr (Çizelge 2). Bu hava tipinde sõcak ve so uk karakterde hava kütlelerinin etkisi birlikte ya anmaktadõr (Çizelge 3). OED-C hava tipinde cephe artlarõnõn ya anmasõna ve yüksek atmosfer özelliklerine ba lõ olarak kararsõzlõk olu ur. Buna ba lõ olarak dikey hava hareketleri belirginle ir. Basõnç normal, basõnç farkõ fazladõr ( ekil 8). Rüzgar normal hõzda ve kuzey sektörü egemen olmak üzere de i ik yönlerden gözlenir. Sõcaklõk (13.4 C) normal, sõcaklõk farkõ (8.2 C) azdõr. Normal mutlak nemlilik (12.6 g/m3), fazla oransal nemlilik (%77.1) ve normalin üzerinde bulutluluk (6.6/10) de erleri görülür. OED-C hava tipi çok fazla ya õ lõdõr. Ya mur ve sa anak

112

ya mur olaylarõ egemendir (Çizelge 4). Ya õ olasõlõ õ (%48.6) ve yo unlu u (7.1 mm/gün) çok fazladõr. Normal ya õ lar a õrlõklõ olmakla birlikte sa anak ya õ lar da gözlenmektedir ( ekil 8). Orta enlem gezici depresyonlarõnõn cepheleri, cephe artlarõnda beklenen de i ken ve çe itli hava olaylarõnõn görüldü ü hava tipini olu turmu tur. Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K)

Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K) üçüncü etkili hava tipidir ( ekil 5). Orta enlem gezici alçak basõnçlarõnõn kuzeyinde geli ir ( ekil 2, 3, 4). Bu hava tipi de bütün yõl etkili olmaktadõr ( ekil 5, 6). OED-K hava tipi gözlem döneminde yalnõz 1990 yõlõnda %5.2 etki oranõna dü mü tür. Di er yõllarda %10 ve üzerindedir ( ekil 7). OED-K hava tipinin etkili oldu u dönemde yüksek atmosferde oluk ve alçak merkez etkilidir (Çizelge 2). Yer seviyesinde ise orta enlem depresyonunun kuzeyi etkili olmaktadõr. OED-K hava tipinde basõnç normal, basõnç farkõ normalin üstündedir ( ekil 8). Rüzgar hõzõ normal ve kuzey sektördendir. OED-K hava tipi so uk karakterli polar hava kütlelerinin etkisinde ekillenir (Çizelge 3). Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk (10.9 C) ve sõcaklõk farkõ normalin altõndadõr (6.9 C). Bu hava tipi mutlak nemlili in az (11.0 g/m3) oransal nemlili in

(%79.0) ve bulutlulu un çok fazla (7.1/10) olmasõyla dikkat çeker. Çok fazla hava olayõnõn gözlendi i OED-K hava tipinde ya mur ba ta olmak üzere ya mur sa ana õ ve kar ya õ õ etkilidir (Çizelge 4). OED-K hava tipinin özellikleri mevsimlere göre de i mektedir. Ya õ olasõlõ õ ve yo unlu u çok fazladõr. Normal ya õ lar a õrlõklõ olmak üzere orta iddette ve sa anak ya õ lar gözlenir ( ekil 8). Ara tõrma sahasõna kuzeyden sokulurken alttan õsõnma sonucu kararsõzla an so uk hava kütleleri (mP ve cP) sa anak ya õ olu umunu hazõrlamaktadõr.

113

ekil 4. Hava Tiplerinin belirlendi i tipik günler

Orta Enlem Depresyonu Cepheleri05/12/1990

Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi23/02/1993

Orta Enlem Depresyonu Güneyi13/06/1994

Azor Yükse i Ortasõ17/12/1991

Azor Yükse i Kuzeyi21/03/1993

Azor Yükse i Güneyi30/08/1994

Azor Yükse i/Sibirya Yükse i12/01/1990

Sibirya Yükse i Ortasõ10/12/1990

114

ekil 4’ün devamõ

Orta Enlem Depresyonu Güneyi (OED-G)

Orta enlem depresyonlarõ güneyi (OED-G) hava tipi (%7.6), orta enlem gezici alçak basõnçlarõnõn sõcak sektöründe gözlenir ( ekil 3, 4). Yüksek atmosferde güneybatõlõ ve batõlõ hava akõmlarõnõn etkisinde ekillenir (Çizelge 2). OED-G hava tipi ara tõrma alanõnda bütün yõl etkili olmaktadõr ( ekil 5, 6). Bununla birlikte son yõllarda etki oranõnda dü me gözlenmektedir ( ekil 7). Bu hava tipinde Akdeniz (M) ve karasal tropikal (cT) hava kütleleri etkilidir (Çizelge 3). OED-G hava tipini olu turan hava kütleleri (M ve cT) alttan so udu u için kararlõla ma e ilimindedir. Bunun

Sibirya Yükse i Batõsõ17/11/1992 06/11/1990

Sibirya Yükse i Güneyi

Azor Yükse i/Basra Alça õ14/08/1995

Basra Alça õ16/07/1995

Oluk01/08/1994

115

yanõnda etkili olan hava kütlelerinin Akdeniz ve Ege Denizi üzerinden geçerek gelmeleri ko ullu kararsõzlõk olu umunu hazõrlar. OED-G hava tipinde basõnç ve basõnç farkõ normaldir ( ekil 8). OED-G hava tipinde kuzey sektörlü rüzgar egemen olmakla birlikte güney sektöründe de güçlenme gözlenir. Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk (18.2 C) ve sõcaklõk farkõ (11.4 C) normaldir ( ekil 7). Di er iklim elemanlarõndan mutlak nem normal (15.4 g/m3), oransal nem az (%70.6) ve bulutluluk normal (4.7/10) özelikler göstermektedir ( ekil 8). Açõk hava artlarõ dikkat çeken OED-G hava tipinde hava olaylarõndan ya mur oraj ve sis belirgindir (Çizelge 4). Ya õ olasõlõ õ ve yo unlu u normaldir ( ekil 8). Dü en ya õ lar normal ya õ eklindedir.

ekil 5. Kuzeybatõ Anadolu’da yõllõk, sõcak ve so uk dönemlerde hava tiplerinin etki oranlarõ

Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O)

Azor Yüksek Basõncõ ve ona ba lõ olarak geli en hava tipleri bütün yõl etkili olmaktadõr ( ekil 5, 6). Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O) hava tipi (%10.4) Azor Yüksek Basõncõnõn orta kesiminde geli ir ( ekil 3, 4). Yüksek atmosferde batõlõ ve kuzeybatõlõ hava akõmlarõnõn etkisinde ekillenir (Çizelge 2). Yüksek basõnç sisteminin dikey hareket özelliklerine ba lõ olarak alçalõcõ hava hareketi belirgindir. AYB-O hava tipinin etki oranõnda yõllar arasõnda önemli bir de i me olmamaktadõr ( ekil 7). Akdeniz ve denizel polar hava kütlelerinin egemenli i vardõr (Çizelge 3). Basõncõn ve basõnç farkõnõn normal oldu u bu hava tipinde rüzgar hõzõ çok azdõr. Rüzgar kuzey sektörü ba ta olmak üzere de i ik yönlerden esmektedir. Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk normal (15.6 C), sõcaklõk farkõ normalin üzerindedir (12.6 C). AYB-O hava tipinde sõcaklõk farkõnõn fazlalõ õ,

25.4

11.6

7.6

10.4

2.3

13.5

9.7

0.4 0.51.4

5.4

8.7

1.8

0

5

10

15

20

25

30

OED-C OED-K OED-G AYB-O AYBK AYB-G AY/SY SYB-O SYB-B SYB-G AY/BA BA OL

Etk

i o

ranõ

(%)

Yõllõk So uk dönem Sõcak dönem

116

yüksek basõnç sistemine ba lõ olarak geceleri gözlenen açõk hava artlarõyla ilgilidir. Mutlak (13.6 g/m3) ve oransal nem (%72.0) de erlerinin normal oldu u hava tipinde bulutluluk miktarõnda azdõr (3.2/10). Ya õ olasõlõ õ az olan bu hava tipinde sis olayõ daha etkilidir (Çizelge 4). AYB-O hava tipinde õ õma sisleri olu maktadõr. Ya õ yo unlu u normal olan AYB-O hava tipinde gerçekle en ya õ larõn tamamõna yakõnõ normal ya õ tõr ( ekil 8). Çizelge 1. Kuzeybatõ Anadolu’da genetik sistemler ve hava tipleri

Genetik Sistemler Hava Tipleri

1. Orta Enlem Depresyonu Cepheleri (OED-C)

2. Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K) I. Orta Enlem Depresyonlarõ (OED)

3. Orta Enlem Depresyonu Güneyi (OED-G) 4. Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O) 5. Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) II. Azor Yüksek Basõncõ (AYB)

6. Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G) III. Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY).

7. Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY)

8. Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O) 9. Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B) IV. Sibirya Yüksek Basõncõ (SYB).

10. Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G) V. Azor Yükse i/Basra Alça õ (AY/BA).

11. Azor Yükse i/Basra Alça õ (AY/BA)

VI. Basra Alçak Basõncõ (BAB). 12. Basra Alça õ (BA) VII. Yüksek Oluk (YOL). 13. Oluk (OL)

117

ekil 6. Hava Tiplerinin aylõk da õlõ õ (%)

20

33

27

3330

27

16

9

20 21

3238

0

10

20

30

40

O M N M H T A E E K A

%

24.5

OED-C

14 1516

19

16

12

4

13

15 15

10

0

5

10

15

20

O M N M H T A E E K A

%

11.6

OED-K

34

7

12 13

74

8

4

18

55

0

5

10

15

20

O M N M H T A E E K A

%

7.6

OED-G

9 9 8

13

17

13

24

15

21

9

4

0

5

10

15

20

25

O M N M H T A E E K A

%

10.4

AYB-O

3

4

3 3

0 0

22

4

1 1

5

0

1

2

3

4

5

6

O M N M H T A E E K A

%

2.3

AYB-K

14 14

8 812

23

13 1311 1010

26

0

5

10

15

20

25

30

O M N M H T A E E K A

% AYB-G

13.5

17

30 0 0 0 0

10

1519

2527

0

5

10

15

20

25

30

O M N M H T A E E K A

%

9.7

AY/SY0.8 0.8

0.4

0.8 0.8

000000

0.9

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

O M N M H T A E E K A

% SYB-O

0.8

1.8

1.2

0

1.2

0 0 0 0 0

0.8

0.4

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

O M N M H T A E E K A

% SYB-B

2.4 2.2 2.0

0.40 0 0 0 0

0.4

5.04.4

0

1

2

3

4

5

6

O M N M H T A E E K A

%

1.4

SYB-G

118

ekil 6. Devam

Çizelge 2. Hava Tiplerinin 500 hPa seviyesindeki özellikleri (%). Koyu numaralar normalin üstü ve altõnõ temsil eder. Kõsaltmalar Çizelge 1 de verilmi tir.

A KB B GB Y O S KD K

Orta Enlem Depresyonu Cepheleri 11 7 11 41 0 27 2 0 0 Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi 29 4 5 24 0 38 0 0 0 Orta Enlem Depresyonu Güneyi 9 7 23 35 0 12 10 1 0 Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ 8 27 24 17 2 6 14 1 1 Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi 15 54 7.4 8.8 0 13 2 0 0 Azor Yüksek Basõncõ Güneyi 10 25 14 9.4 2 29 5 5 1

Azor ve Sibirya Yüksekleri 13 22 17 9.9 5 12 17 5 1 Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ 0 0 18 27 0 9 46 0 0 Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ 0 6 33 40 0 0 20 0 0 Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi 22 13 10 37 2 5 12 0 0

Azor Yükse i/Basra Alça õ 6 22 25 19 2 19 5 1 1 Basra Alça õ 12 10 29 26 1 12 9 1 0 Oluk 23 4 4 17 0 52 0 0 0

Açõklamalar: A:Alçak merkez, KB:Kuzeybatõ, B:Batõ, GB:Güneybatõ, Y:Yüksek merkez, O:Oluk, S:Sõrt, KD:Kuzeydo u, K:Kuzey.

0 0 0 0

4.65.6

8.5

1.30 00.80.4

0

2

4

6

8

10

O M N M H T A E E K A

%

1.8

OL

0 0 0 04

9

15

21

15

1 0 00

5

10

15

20

25

O M N M H T A E E K A

% AY/BA

0 0 0 14

128

0 0 0

3840

0

10

20

30

40

O M N M H T A E E K A

%

8.7

BA

119

Çizelge 3. Hava Tiplerinin Hava Kütlesi özellikleri (%). Koyu numaralar normalin üstü ve altõnõ temsil eder. Kõsaltmalar Çizelge 1 de verilmi tir.

mP cP mT cT M cP/M mP/M mP/cT M/cT

Orta Enlem Depresyonu Cepheleri

25 8 1 4 11 8 27 17 0

Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi

61 22 0 1 2 4 5 5 0

Orta Enlem Depresyonu Güneyi

4 1 2 29 54 1 2 7 0

Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ 24 6 4 16 38 2 6 4 1 Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi 66 12 3 0 13 0 4 2 0 Azor Yüksek Basõncõ Güneyi 37 25 5 19 7 1 3 5 0

Azor ve Sibirya Yüksekleri 11 40 0 0 30 10 10 0 0 Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ 0 55 0 0 46 0 0 0 0 Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ 7 0 0 20 67 7 0 0 0 Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi

2 59 0 0 27 7 0 5 0

Azor Yükse i/Basra Alça õ 3 0 3 69 2 0 1 20 2 Basra Alça õ 0 0 0 98 0 0 0 2 0 Oluk 4 2 0 69 0 0 4 21 0 Açõklamalar: mP:Denizel kutupsal, cP: Karasal kutupsal, mT: Denizel tropikal, cT: Karasal tropikal, M: Akdeniz. X/X: Farklõ hava kütlelerinin birlikte etkisini gösterir

Çizelge 4. Hava Tiplerinin hava olaylarõ özellikleri (%). Koyu numaralar normalin üstü ve altõnõ temsil eder. Kõsaltmalar Çizelge 1 de verilmi tir.

S Ç Y K K-Y SY T O B

Orta Enlem Depresyonu Cepheleri 2 1 21 4 1 21 0 11 0 39 Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi 3 1 26 4 1 13 0 6 0 45 Orta Enlem Depresyonu Güneyi 4 0 6 0 0 7 0 4 0 79 Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ 13 1 1 0 0 1 0 0 0 85 Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi 8 1 3 3 0 6 1 0 0 78 Azor Yüksek Basõncõ Güneyi 4 1 5 4 0 2 1 1 0 83

Azor ve Sibirya Yüksekleri 20 1 6 3 0 2 0 1 0 66 Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ 42 0 6 0 0 0 0 0 0 53 Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ 7 0 13 0 0 5 0 3 0 72 Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi 17 1 22 2 0 4 2 2 0 48

Azor Yükse i/Basra Alça õ 0 0 1 0 0 1 0 1 0 96 Basra Alça õ 0 0 0 0 0 1 0 1 0 96 Oluk 0 0 2 0 0 12 0 16 0 66 Açõklamalar: S:Sis, Ç:Çisenti, Y:Ya mur, K:Kar, K-Y:Karla karõ õk ya mur, SY:Sa anak ya mur, T:Tipi, O:Oraj, : im ek, B:Bo , hava olayõ yok

120

Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K)

Yõllõk etki oranõ %2.3 olan Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) hava tipi Azor Yüksek Basõncõnõn kuzeyinde geli ir ( ekil 3, 4). AYB-K hava tipi yüksek atmosferdeki kuzeybatõlõ hava akõmlarõnõn etkisinde ekillenir (Çizelge 2). Azor Yüksek basõncõnõn saat yönündeki hareketine ba lõ olarak Denizel Polar (mP) hava kütlesi Avrupa ve Balkanlardan sokularak etkili olan hava kütlesidir (Çizelge 3, ekil 4). Basõncõn fazla, basõnç farkõnõn normal oldu u bu hava tipinde kuzey sektörlü rüzgarlar egemen olmakla birlikte güney sektöründeki güçlenme dikkat çekicidir. Yüksek basõnç sisteminin özelli ine ba lõ olarak rüzgar hõzõ normalin altõndadõr. AYB-K hava tipinde sõcaklõk az (ortalama 10.7 C) ve sõcaklõk farkõ normaldir (10.7 C). Mutlak nemin az (10.6) oldu u AYB-K hava tipinde bulutluluk miktarõ

(4.4/10) ve oransal nemlilik normaldir (%74.9). AYB-K hava tipinde AYB-O hava tipine göre bulutlu un artõ õ dikkat çeker. Bu durum yüksek basõnç sisteminin ortasõnda ya anan alçalõcõ hava hareketlerinin etkisinden uzakla ma ve mP hava kütlelerinin ekvator yönündeki hareketleri sõrasõnda alttan õsõnmalarõ sonucu kararsõzla malarõ ile ilgilidir. Buna ba lõ olarak AYB-K hava tipinde normal sõklõkta hava olaylarõ görülür. Hava olaylarõndan sis ve ya mur sa ana õ dikkat çeker (Çizelge 4). Ya õ olasõlõ õ normal ve yo unlu u fazladõr. Dü en ya õ larõn büyük bir kõsmõ normal ya õ olarak kaydedilmi tir ( ekil 8). Sõcak dönemde AYB-K hava tipinin etki oranõnda azalma olmaktadõr ( ekil 7).

121

ekil 7. Hava Tiplerinin yõllõk etki oranlarõnõn de i imi

29.9

23.827.4

19.515.1

23.8

31.032.6

0

5

10

15

20

25

30

35

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

25.4

OED-C

14.016.4

5.2

10.4 9.9

12.611.0

13.7

0

5

10

15

20

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

11.6

OED-K

7.99.0 9.0

8.2

5.56.6

3.6

11.0

0

2

4

6

8

10

12

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

7.6

OED-G

6.0

8.2

11.012.9

9.310.1

11.514.0

0

5

10

15

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

10.4

AYB-O

2.7

1.1 0.81.4

3.6

1.4

3.3

4.4

0

1

2

3

4

5

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

2.3

AYB-K

12.1 13.2 12.911.5

10.7

18.618.1

11.2

0

5

10

15

20

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

13.5

AYB-G

10.4

3.3

11.59.9

7.1

13.2 12.6

9.9

0

2

4

6

8

10

12

14

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

9.7

AY/SY

0 0

1.4

1.1

0 0

0.5

00.0

0.5

1.0

1.5

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

0.4

SYB-O

0 0

0.3

0

1.4

0

1.9

0.5

0

1

2

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

0.5

SYB-B

0.3 0.3

3.3

2.5

0.50.8

3.3

0.3

0

1

2

3

4

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

1.4

SYB-G

122

ekil 7. Devamõ

Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G)

Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G) hava tipi ikinci yüksek etki oranõna sahiptir ( ekil 5). Bu hava tipi bütün yõl etkili olmaktadõr ( ekil 6). Azor Yüksek Basõncõ güneyinde olu ur ( ekil 3, 4). Yüksek atmosferde oluk ve kuzeybatõlõ hava akõmlarõnõn etkisinde ekillenir (Çizelge 2). Polar hava kütlelerinin etkisiyle birlikte tropikal ve Akdeniz hava kütlelerinin de etkisi hissedilir (Çizelge 3). AYB-G hava tipinde basõnç fazla, basõnç farkõ normaldir. Rüzgar hõzõ çok fazladõr ve bunda kuzey sektörünün belirgin etkisi vardõr. Bu hava tipinde, etkili olan basõnç sistemindeki yatay hava hareketleri nedeniyle, yerelde “Poyraz” olarak tanõmlanan kuzeydo u rüzgarõ olu ur ( ekil 4, 8). Bu hava tipinde sõcaklõk normal (13.7 C), sõcaklõk farkõ azdõr (9.1 C). Di er taraftan mutlak nemlilik (12.8 g/m3), ORANSAL nemlilik (%71.9) ile bulutluluk (4.1/10) de erleri normaldir. AYB-G hava tipinde hava olaylarõ ise azdõr ve bunlar içinde sis dikkat çeker (Çizelge 4). Ya õ olasõlõ õ ve yo unlu u normal olarak belirlenmi tir. Belirlenen ya õ larõn tamamõna yakõnõ normal ya õ eklindedir ( ekil 8). AYB-G hava tipinin etki oranõnda yõllar arasõnda önemli bir de i me yoktur ( ekil 7). Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY)

Bundan sonra açõklanan dört hava tipi so uk dönemde gözlenmektedir ( ekil 4-5). Azor ile Sibirya Yükse i Hava (AY/SY) tipi yalnõz so uk

2.73.3

8.5

3.6

6.3 6.6

7.9

4.4

0

2

4

6

8

10

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

5.4

AY/BA

9.0

11.8

6.35.5 5.8

8.5 9.3

13.7

0

5

10

15

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

8.7

BA

0.30.5

2.5

1.91.6

2.21.9

3.3

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

%

1.8

OL

123

dönemde belirlenmesine ra men %9.7 etki oranõna sahiptir ( ekil 5). Azor ve Sibirya yüksek basõnçlarõnõn birlikte etkileri sonucu olu ur ( ekil 3, 4). Yüksek atmosferde kuzeybatõ ve batõlõ hava akõmlarõyla sõrt artlarõnõn etkisinde ekillenir (Çizelge 2). Bu hava tipinde basõnç ve basõnç farkõ normalin üzerindedir. Rüzgar normal hõzdadõr ve yön olarak kuzey sektörünün egemenli i olmakla birlikte de i ik yönlerden esen rüzgar dikkat çeker. Karasal polar (cP) ve Akdeniz (M) en etkili olan hava kütleleridir (Çizelge 3). AY/SY hava tipinde sõcaklõk az (8.3 C), sõcaklõk farkõ normaldir (9.5 C). AY/SY hava tipinde mutlak nemlilik çok az (8.7 g/m3), oransal nem fazla (%76.6) ve bulutluluk normaldir (5.0/10). Hava olaylarõ normal yo unluktadõr fakat çok yüksek sis (%19.6) olasõlõ õ belirlenmi tir (Çizelge 4). AY/SY hava tipinde sis olayõ olasõlõ õnõn çok yüksek olmasõ; iki yüksek basõnç sisteminin birlikte etkili olmasõna ba lõ olarak õ õma sislerinin olu masõyla ilgilidir ( ekil 4). Bu hava tipinde ya õ olasõlõ õ ve yo unlu u normal de erler arasõnda kalmaktadõr. AY/SY hava tipinde ya õ õn tamamõna yakõnõnõn normal ya õ niteli inde oldu u belirlenmi tir ( ekil 8). AY/SY hava tipinin etki oranõnda yõllar arasõnda önemli bir farklõla ma belirlenmemi tir ( ekil 7).

ekil 8. De i ik iklim elemanlarõna göre Hava Tiplerinin özellikleri

10071009

1007

10111013

10141015

1001

1010

1014

1007

1003

1006

995

1000

1005

1010

1015

1020

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Ba

sõn

ç (h

Pa)

No

rmal

No

rmal

in ü

stü

No

rmal

in a

ltõ

3.3

2.8

2.1

2.3

2.7

2.52.4

2.7

1.8

2.2

2

2.22.2

1

1.5

2

2.5

3

3.5

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Ba

sõnç

fa

rkõ (

hP

a)

No

rmal

in ü

stü

No

rmal

No

rmal

in a

ltõ

3.4 3.4

3

2.22.4

4

2.9

1.9

2.52.7

3.8

3.5

3.8

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Rü

zgar

hõzõ (

m/s

)

No

rmal

No

rmal

in ü

stü

No

rmal

in a

ltõ

13.4

10.9

15.6

10.7

13.7

10.8

13.5

23.625.5

23.4

18.2

8.3 8.8

0

5

10

15

20

25

30

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Sõc

aklõk

(oC

)

No

rmal

No

rmil

in ü

stü

No

rmal

in a

ltõ

124

ekil 8. Devamõ

Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O)

Yalnõz so uk dönemde belirlenen Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O) hava tipi %0.4 oranõnda etkilidir ( ekil 4, 5). Ara tõrma alanõnda SYB-O hava tipi her yõl gözlenmemi tir ( ekil 7). Bu hava tipi Sibirya Yüksek Basõncõnõn ortasõnda geli ir ve bu basõnç sisteminin Anadolu üzerinde etkili oldu u durumu ifade eder ( ekil 3, 4). Yüksek atmosferde sõrt ve kuzeybatõlõ hava akõmlarõ altõnda ekillenir (Çizelge 2). SYB-O hava tipinde karasal

8.2

6.9

11.4

12.6

10.7

9.19.5

10.6 10.6

8.3

11.712.3

9.6

4

6

8

10

12

14

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Ort

ala

ma

sõca

klõ

k fa

rkõ

(oC

)

No

rmal

No

rmal

in ü

stü

No

rmal

in a

ltõ

12.611

15.4

13.6

10.6

12.8

8.7

10.512

9.2

19.4

21.4 21.1

0

5

10

15

20

25

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Bu

har

ba

sõn

cõ (

hP

a)

No

rmal

No

rmal

in ü

stü

No

rmal

in a

ltõ

6.67.1

4.7

3.2

4.4

5 4.95.4

6.4

2.11.6

4.44.1

0

1

2

3

4

5

6

7

8

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Bu

lutl

ulu

k (

1/1

0)

No

rmal

No

rmal

in ü

stü

No

rmal

in a

ltõ

77.179

70.672

74.9

71.9

76.6

80

75.3

78.4

66.5 65.9

73

50

55

60

65

70

75

80

85

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SY

B-G

AY

/BA

BA

OL

Ora

nsa

l n

em (

%) N

orm

alN

orm

alin

üst

üN

orm

alin

altõ

48.6

62.5

12.5

7.3

17.420.4

15.5

5.5

14.717.6

2.9 2.6

15.4

0

10

20

30

40

50

60

70

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Yaõ

ola

sõlõõ (

%)

No

rmal

in ü

stü

No

rmal

No

rmal

in a

ltõ

7.16.6

3.2

2.6

4.3

2.4

3.2

0.1

3.6

2.6

1.5

2.2

3.8

0

1

2

3

4

5

6

7

8

OE

D-C

OE

D-K

OE

D-G

AY

B-O

AY

BK

AY

B-G

AY

/SY

SY

B-O

SY

B-B

SYB

-G

AY

/BA

BA

OL

Yaõ

yo

unlu

u (m

m/d

ay)

No

rmal

in ü

stü

No

rmal

No

rmil

in a

ltõ

125

polar (cP) ve Akdeniz (M) hava kütleleri etkilidir (Çizelge 3). Basõncõn normalin altõnda oldu u SYB-O hava tipinde basõnç farkõ normaldir. Basõncõn normalin altõnda olmasõ ise Sibirya Yüksek Basõnç sisteminin etkilerinin ara tõrma sahasõnda azaldõ õnõ gösterir. Di er taraftan SYB-O hava tipinde rüzgar hõzõ çok dü ük ve güney sektörlü rüzgarlar dikkat çekicidir. Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk (10.8 C) ve sõcaklõk farkõ normaldir (10.6 C). Mutlak nem az (10.5 g/m3), oransal nemlilik (%80.0) fazla ve bulutluluk miktarõ normaldir (4.9/10). Hava olaylarõ fazladõr ve gerçekle en hava olaylarõnõn tamamõna yakõnõ sis (%41.8) olarak belirlenmi tir (Çizelge 4). Bu durum ise etkili olan yüksek basõnç sistemine ba lõ olarak hem õ õma hem de Akdeniz üzerinden sokulan hava kütlelerine ba lõ olarak alttan so uma sislerinin olu masõyla ilgilidir. Ya õ olasõlõ õ ve yo unlu u normalin çok altõndadõr. Dü en ya õ larõn tamamõ normal ya õ eklindedir ( ekil 8).

Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B)

Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B) hava tipi Sibirya Yüksek Basõncõ batõsõnda olu ur ( ekil 3, 4). Hava tipi yüksek atmosferde güneybatõ ve batõlõ hava akõmlarõ ile sõrt tarafõndan ekillendirilmektedir (Çizelge 2). SYB-B hava tipi %0.5 oranõnda ve so uk dönemde etkilidir ( ekil 5, 6). Bu hava tipinin etki oranõnda artõ vardõr ( ekil 7). Basõncõn ve basõnç farkõnõn normal oldu u SYB-B hava tipinde rüzgar hõzõ az ve güney sektörlü rüzgarlar egemendir. SYB-B hava tipinin etkili oldu u dönemde ara tõrma alanõna sokulan rüzgar “Lodos” olarak adlandõrõlmaktadõr. Kuzeybatõ Anadolu’ya güney sektörden sokulan hava hareketi beklendi i gibi Akdeniz (M) hava kütlelerinin etkili olmasõna ortam hazõrlamõ tõr (Çizelge 3). Bu hava tipinde sõcaklõk (13.5 C) ve sõcaklõk farkõ normaldir (10.6 C). SYB-B hava tipinde mutlak (12.0 g/m3) ile oransal nem normal (%75.8), bulutluluk (5.4/10) ise normalin üzerindedir. Hava olaylarõ normal yo unlukta olup bunlardan da ya mur ve sisin etkili oldu u gözlenmi tir (Çizelge 4). Ya õ yo unlu u ve olasõlõ õ normaldir. Dü en ya õ larõn büyük kõsmõ normal ya õ iken orta iddetteki ya õ lara da rastlanõr ( ekil 8). Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G)

Yalnõz so uk dönemde etkili olan Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G) hava tipi Sibirya Yüksek Basõncõ güneyinde olu ur ( ekil 3, 4, 5, 6). SYB-G hava tipi ara tõrma döneminde her yõl gözlenmi tir ve artõ e ilimi

126

göstermektedir ( ekil 7). Yüksek atmosferde etkili olan güneybatõlõ hava akõmlarõ ve alçak merkez bu hava tipinin olu um artlarõnõ hazõrlar (Çizelge 2). SYB-G hava tipinde basõnç ve basõnç farkõ fazladõr. Rüzgar hõzõ azdõr ve kuzey sektörlü rüzgarlarõn belirgin etkisi gözlenmektedir. En etkili hava kütlesi karasal polar (cP) olmakla birlikte Akdeniz hava kütlesinin de etkisi vardõr (Çizelge 3). Bu hava tipinde ortalama sõcaklõk (8.8 C) ve sõcaklõk farkõ (8.3 C) normalin altõndadõr. Mutlak nem de eri normalin altõnda (9.2 g/m3), oransal nem (%78.4) ve bulutluluk de erleri ise normalin üzerindedir (6.4/10). Hava olayõ gözlenme olasõlõ õ çok fazladõr ve ya attõ õ hava olaylarõndan en dikkat çekici olanõ ise sistir (Çizelge 4). SYB-G hava tipinde ya õ olasõlõ õ ve yo unlu u normaldir. Dü en ya õ larõn büyük kõsmõ normal ya õ eklindedir ( ekil 8). Azor Yükse i/Basra Alça õ (AY/BA)

Ara tõrmanõn bu a amasõnda ise sõcak dönem hava tiplerinin özellikleri açõklanmõ tõr. Azor yüksek basõncõ ile Basra alçak basõncõnõn birlikte olu turdu u Azor Yükse i/Basra Alça õ (AY/BA) hava tipi sõcak dönemde etkilidir (%5.4, ekil 3, 4, 5, 6). Azor Yüksek Basõncõ ile Basra Alçak Basõncõnõn birlikte etkili olmasõ Türkiye ve çevresinde iklim özelliklerini ekillendiren tipik dinamik artlardõr. AY/BA hava tipi çalõ ma döneminde

her yõl gözlenmi tir ( ekil 7). Yüksek atmosferdeki batõlõ ve kuzeybatõlõ hava akõmlarõ tarafõndan ekillendirilir (Çizelge 2). Bu hava tipinde basõnç normal, basõnç farkõ azdõr. AY/BA hava tipinde kuzeydo udan etkili olan güçlü rüzgarlar gözlenmektedir. AYB-G hava tipinde oldu u gibi AY/BA hava tipi de Kuzeybatõ Anadolu’da etkili kuzeybatõ rüzgarõnõn “Poyraz” olu masõna neden olur ( ekil 4). Sõcak dönemde olu an bu hava hareketinin özelliklerinin so uk dönemden farklõ olmasõ nedeniyle “Yaz Poyrazõ” olarak tanõmlanmasõ yerinde olur. Karasal tropikal (cT) hava kütlesi AY/BA hava tipinin özelliklerini ekillendiren temel etkenlerden biridir (Çizelge 3). cT hava kütlesi ya tek ba õna ya da di er hava kütleleriyle birlikte etkili olmaktadõr. Bu hava tipinde sõcaklõk (23.6 C) ve sõcaklõk farkõ (11.7 C) normalin üstündedir. AY/BA hava tipinde mutlak nem çok fazla (19.4 g/m3), oransal nem (%66.5) ve bulutluluk (2.1/10) çok azdõr. Hava olayõ gözlenme olasõlõ õ çok azdõr ve gözlenen hava olaylarõnda sa anak ya õ ve orajlar dikkat çeker (Çizelge 4). Ya õ olasõlõ õ ve yo unlu unun az oldu u hava tipinde dü en ya õ larõn tamamõ normal ya õ eklindedir ( ekil 8).

127

Basra Alça õ (BA)

Tropikler Arasõ Kar õla ma Ku a õnõn Arabistan Yarõmadasõna sokulan kõsmõ Basra Alçak Basõncõ’nõ olu turur. Basra Alça õ (BA) hava tipi Basra Alçak Basõnç sisteminin etkili olmasõyla ekillenir ( ekil 3, 4). Yüksek atmosferde batõlõ ve güneybatõlõ hava akõmlarõ yer seviyesindeki basõnç sistemi ile yatay-dikey hava hareketlerinin özelliklerini ekillendirerek BA hava tipinin olu turmaktadõr (Çizelge 2). Yalnõz sõcak dönemde etkili olan BA hava tipi ara tõrma alanõnda %8.7 oranõnda gözlenmektedir ( ekil 5, 6). Bu hava tipinin etki oranõnda artõ e ilimi vardõr ( ekil 7). BA hava tipinde basõnç ve basõnç farkõ normalin altõndadõr. Rüzgar hõzõ çok fazladõr ve kuzey sektörlü rüzgarlarõn etkisi belirgindir. Kuzeybatõ Anadolu’da sõcak dönemde etkili olan bu rüzgarlar “Etezyen” olarak adlandõrõlmaktadõr ( ekil 8). Bu hava tipinin ya andõ õ dönemde tamamen karasal tropikal (cT) hava kütleleri % 98 ve karasal tropikal ile denizel polar hava kütlesinin birlikte etkisi % 2 oranõnda belirlendi (Çizelge 3). Ortalama sõcaklõk (25.5 C) ve sõcaklõk farkõ (12.3 C) normalin üzerindedir. Mutlak nem çok fazla (21.4 g/m3), oransal nem (%65.9) ve bulutluluk miktarõ çok azdõr (1.6/10). Hava olayõ yok denecek kadar azdõr ve gerçekle en hava olaylarõ içinde iddetli ya mur dikkat çekmektedir (Çizelge 4). Ya õ olasõlõ õ ve yo unlu u az olmakla birlikte gözlenen ya õ la içinde sa anak ya õ lar dikkat çeker ( ekil 8). Oluk (OL)

Türkiye’de buna ba lõ olarak Kuzeybatõ Anadolu’da yer seviyesinde ölçülen sonuçlar; hava tiplerini ve buna ba lõ olarak iklim özelliklerini anlamak için yeterli de ildir. Yüksek atmosfer artlarõ en belirgin etkisini Oluk (OL) hava tipinin olu masõnda gösterir. Ara tõrma sahasõnda Oluk (OL) hava tipi %1.8 oranõnda etkili olur ve yalnõz sõcak dönemde gözlenir ( ekil 6). Bu hava tipinin olu umu 500 hPa seviyesindeki so uk hava akõmlarõna ba lõdõr. So uk hava akõmlarõ ise yüksek atmosferde oluk ve alçak merkezin etkili olmasõna ba lõ olarak gerçekle ir (Çizelge 2). 500 hPa seviyesinden gerçekle en so uk hava akõmõna ba lõ olarak geli en kararsõzlõk artlarõ OL hava tipinin olu ma nedenidir. Bu hava tipinde denizel polar hava kütlesi de (mP) görülmekle birlikte karasal tropikal (cT) hava kütlesinin etkinli i daha fazladõr (Çizelge 3). Ortalama sõcaklõk çok fazla (23.4 C) ve sõcaklõk farkõ normal (9.6 C) olarak belirlenmi tir. OL hava tipinde basõnç az, basõnç farkõ normaldir. Rüzgar hõzõ çok fazla olup kuzey sektörlü rüzgarlarõn egemenli i görülmektedir. Bu hava tipinde mutlak nem çok fazla (21.1

128

g/m3), oransal nem (%73.0) ve bulutluluk normaldir (4.4/10). Hava olaylarõ normal yo unlukta görülür. Oraj, ya mur sa ana õ ve im ek dikkat çeken hava olaylarõdõr (Çizelge 4). Ya õ yo unlu u ve olasõlõ õ normaldir. Gözlenen ya õ lar içinde sa anak karakterli olanlar dikkat çekicidir. OL hava tipinin etki oranõnda belirgin bir artõ gözlenmektedir ( ekil 8). 4. Özet ve sonuçlar Kuzeybatõ Anadolu’nun hava tipi özellikleri dinamik-sinoptik artlara göre olu maktadõr. Bu ara tõrmada, belirlenebilen önceki çalõ malarõndan ve ara tõrma sahasõnõn konum özelliklerinden yararlanarak yeni bir hava tipi belirleme yöntemi olu turulmu tur. Belirlenen hava tiplerinin Türkiye ve Kuzeybatõ Anadolu’nun dinamik-sinoptik artlarõnõ en iyi temsil etmesi amaçlanmõ tõr. Gerçekle tirilen çalõ ma sonucunda çõkan sonuçlar a a õda ba lõklar halinde sõralanmõ tõr:

Basõnç sistemlerinin farklõ bölümleri farklõ hava tipi olu turmaktadõr. Bazõ durumlarda hava tipi birden fazla basõnç sisteminin etkisinde

ekillenmektedir. Hava tiplerinin olu masõnda yüksek atmosfer (500 hPa)

seviyesindeki basõnç merkezleri ve hava akõmlarõ da belirleyici olmaktadõr.

Hava tiplerinin özellikleri arasõnda belirgin bir farklõlõk vardõr. Kuzeybatõ Anadolu’da etkili olan hava tipleri üç gruba ayrõlabilir:

i. Yõllõk: Orta Enlem Depresyonu Cepheleri (OED-C), Orta Enlem Depresyonu Kuzeyi (OED-K), Orta Enlem Depresyonu Güneyi (OED-G), Azor Yüksek Basõncõ Ortasõ (AYB-O), Azor Yüksek Basõncõ Kuzeyi (AYB-K) ve Azor Yüksek Basõncõ Güneyi (AYB-G);

ii. So uk dönem: Azor ve Sibirya Yüksekleri (AY/SY), Sibirya Yüksek Basõncõ Ortasõ (SYB-O), Sibirya Yüksek Basõncõ Batõsõ (SYB-B), Sibirya Yüksek Basõncõ Güneyi (SYB-G) ve

iii. Sõcak dönem: Azor Yükse i/Basra Alça õ (AY/BA), Basra Alça õ (BA) ve Oluk (OL).

Yõl boyunca gözlemlenen hava tiplerinin özellikleri mevsimlere göre de i mektedir.

Etkili olan hava tiplerinin oranlarõ de i mektedir. Orajlara neden olan hava tipinin hõzlõ bir artõ içinde oldu u belirlenmi tir

129

Kuzeybatõ Anadolu’da belirlenen hava tipleri bu sahanõn iklim özelliklerini ekillendiren artlarõ açõklamada yeterli olmu tur. Bu nedenle bu hava tipi

belirleme yönteminin Türkiye için uygulanmasõ yerinde olur. Türkiye’nin de i ik sahalarõnda aynõ dönemlere ait olarak yapõlacak hava tipi çalõ malarõyla iklimin alana ba lõ de i kenli inin nedenleri açõklanabilir.

Dünya ölçe indeki iklim de i li ine (küresel õsõnma) ba lõ olarak basõnç sistemlerinin etki alanlarõnõn de i mesi hava tiplerinin etki oranlarõnõ da de i tirebilir. Bu durum uzun dönemli çalõ malarla belirlenebilir. Bu nedenle daha uzun dönemleri kapsayacak hava tipi çalõ malarõna ihtiyaç vardõr. Böylece hava tiplerinin etki oranlarõ ve özelliklerinin zamana ba lõ de i iminin de açõklanmasõ mümkün olacaktõr. Gerekli veri tabanõ ve teknik altyapõnõn olu turularak sayõsal modeller ile hava tipi belirleme yöntemlerinin de Türkiye’de uygulanmasõna ihtiyaç vardõr.

klim ara tõrmalarõnda, dinamik-sinoptik artlar (hava tipleri), ölçüm

sonuçlarõ (iklim elemanlarõ) ve do al-sosyal ortama etkileri (uygulama) boyutlarõnõn birlikte ele alõnmasõ önerilir. Böylelikle co rafi ortamõn temel bile enlerinden biri olan iklim hem do ru bir ekilde anla õlmõ hem de ortamla ili kisi kurulmu olacaktõr.

130

KAYNAKÇA Agee E M, (1991) Trends in Cyclone and Anticyclone Frequency and Comparison with

Periods of Warming and Cooling over the Northern Hemisphere. Journal of Climate Vol.4 12:263-267

Akyol (1945) Atmosfer Sarsõmlarõ ve Türkiye’de Hava Tipleri. Türk Co rafya Dergisi 7/8:1-36

Ardel A, Kurter A ve Dönmez Y (1969) Klimatoloji Tatbikatõ. stanbul: Ü Co . Enst. Yay. s:410

Bala N (1993) zmir’de Günlük Hava Tipleri Üzerine Bir Ara tõrma (Basõlmamõ bitirme çalõ masõ). zmir: Ege Üniv. Ed. Fak. Co . Böl.

Barry R G and Pery A H (1973) Synoptic Climatology: Methods and Aplications. London: Methuen & Co Ltd, 555 pp

Barry R G and Chorly R J (1992) Atmosphere, Weather & Climate (sixth edition). London and New York:Routledge, 392 pp

Davies E R, Hayden P B, Gay A D, Phillips W L and Jones G V (1997) The North Atlantic Subtropical Anticyclone. Journal of Climate 10:728-744

Erlat E (2003) zmir’in Hava Tipleri Klimatolojisi. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayõnlarõ, No:121, zmir.

Erinç S ve Sungur K A (1964) stanbul'da Hava Tipleri. st. Üniv. Co . Enst. Der. 14:76-86

Erol O (1999) Genel Klimatoloji (Geni letilmi 5. Basõm). stanbul:Çantay Kitabevi, s:445

Jacobeit J (1987) Variations of Trough Positions and Precipitationn Pattern in The Mediterranean Area. Journal of Climatology, 7:453-476

Koç T (1989) Türkiye’de 1986 Yõlõ Ekim-Kasõm Aylarõnõn Sinoptik De erlendirmeleri le Bu Dönemde Görülen Hava Tipleri (Yayõnlanmamõ yüksek lisans tezi). Ü Den. Bil. Co . Enst. stanbul.

Koç T (1992) Batõ Karedeniz de Uygulamalõ klim Çalõ masõ (Yayõnlanmamõ doktora tezi) Ü Deniz Bil ve Co . Enst. stanbul.

Koç T (1993) Türkiye’de Hava Tipleri. Ü Den. Bil. Co . Enst. Bülten 10:119-134

Koç T (1999) “Sayõlõ Günler Yöntemi le Do al Mevsimlerin Belirlenmesi” Ege Co rafya Dergisi S:10 s:305-344

Koç T (2001) Kuzeybatõ Anadolu’da klim ve Ortam:Sinoptik, statistik ve Uygulama Boyutlarõyla. Çantay Kitabevi, ISBN:975-7206-48-2, Haziran 2001, stanbul.

Kurter A (1971) Kastamonu ve çevresinin iklimi. stanbul: Ü Yay. No: 1627 Co . Enst. Yay. N: 62 199 s

Kutiel H, Maheras P, Türke M. and Paz S (2002) North Sea - Caspian Pattern (NCP) – an upper level atmospheric teleconnection affecting the eastern Mediterranean – implications on the regional climate. Theoretical and Applied Climatology 72: 173-192.

131

La Fontaine CV, Bryson RA and Wendland WM (1990) Airstream Regions of Africa and the Mediterranean. Journal of Climate Vol.3 3:366-372

Meteorological Office (1962) Weather in The Mediterranean Volume I (second edition). London: Her Majesty’s Stationery Office, 362 pp

Meteorological Office (1963) Weather in The Black Sea. London: Her Majesty’s Stationery Office, 294 pp

Molvalõ M (1999) Bursa da Hava Tipleri (Basõlmamõ bitirme çalõ masõ). Balõkesir Üniv. Necatibey E . Fak. Co . E . Böl. Balõkesir.

Ni ancõ A (1975) Sõklõk Da õlõ larõ ve Hava Durumlarõna Ba lõlõklarõ çinde Türkiye'nin Ya õ artlarõnõn ncelenmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay. N:381 Ed. Fak. Yay. N:73

Ara tõrma Serisi N:62. 110 s

Ni ancõ A (1989) Orta Karadeniz Bölümünde Mevsimlik Hava Tipleri Bakõmõndan Önemli Devreler. Atatürk Kül. Dil ve Tar. Yük. Kur. Cilt 1. 1:69-84

Prezerakos NG (1985) The Nothwest African Depressions Affcting The South Balkans. Journal Of Climatology, 5:643-654

Pettersen S (1969a) Hava Analizi ve Tahmini, Hareket ve Hareket Sistemleri (Çev: Mehmet Köksal). stanbul: C 1, Kõsõm I TÜ Kütüphanesi S: 774, 256 s

Pettersen S (1969b) Hava Analizi ve Tahmini, Hareket ve Hareket Sistemleri (Çev: Melih Erkmen). stanbul: C: 1, Kõsõm II TÜ Kütüphanesi S: 775, 248 s.

Radionovic D (1987) Mediterranean Cyclones And Their Influence on The Weather And Climate. World Meteorological Organization Genova, 132 pp

Saaroni H, Bitan A, Alpert P and Ziv B (1996) Continental Polar Outbreaks Into The Levant and Eastern Mediterranean. International Journal of Climate 16:1175-1191

Serreze MC, Carse F, Barry RG and Rogers JC (1997) Icelandic Low Cyclone Activity: Climatological Features, Linkage with the NAO, and Relationships with Recent Change in the Northern Hemispare Circulation. Journal of Climate. Vol.10 3:453-464

Türke M (1985) Türkiye’de Hava Tipleri (Yayõnlanmamõ yüksek lisans tezi). AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Ankara.

Türke M (1990) Türkiye'de Kurak Bölgeler ve Önemli Kurak Yõllar. Basõlmamõ Doktora Tezi. stanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Co rafya Enstitüsü, 195 sayfa, stanbul.

Türke M (1998) Influence of Geopotential Hights, Cyclone Frequency and Southern Oscillation on Rainfall Variations in Turkey. International Journal of Climatology 18:649-680

Yarnal B (1993) Synoptic Climatology in Environmental Analysis. London and Florida:Belhaven Press, 195 pp