Upload
others
View
14
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
Kumtluang BUSARIHNA
STATECOUNCILOFEDUCATIONALRESEARCHANDTRAININGMIZORAM:AIZAWL
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
THUHMAHRUAI
SCERTchuanMizoramazirnachangtlungleh\haaawmtheihnaturahmaalakmekrenglaiinRTEAct,2009chuanmawhphurhnathararawnpea.MizoramElementaryEducationtanazirlaibithliahturlehzirturduangturlehzirlaitezirthiamchinlehanhmasawnnaendikdanturteduangturinAcademicAuthorityatanaruatani.HengkanmawhphurhnatihlawhtlingturakanhmalaknaatanElementaryschool-ahzirlaibutharbuatsaihani.
RTEActlehNationalCurriculumFramework2005tengaihpawimawhhre reng chunga zirlai bute taima taka buatsaihtu, mi thiam leh kathawhpuite chungah lawm thu ka sawi a. Kum 2020 – 21 a\ang khanEnergized textbook hman\anania.Hengtextbook-ahtehianQR code(Quick Response Code)dahannia.Heihizirtirnapuituturani.
Class I–VIIIzirlainaupangtehman turzirlaibutehika thawhpuizirtirtutelehzirlainaupangtehmanturinlungawitaklehchhuangtakinkahlana.Abuatsaihtutennaupangtetanazirnuamzawngtakturaanbuatsaihtechu,zirlaitennuamtitakaanzirngeikabeisei.
LALDAWNGLIANI CHAWNGTHUDirector,SCERTMizoram:Aizawl
Aizawl25th Nov., 2020
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
ZIRTIRNA KALPUI DAN TUR
Mizo \awngkanzirtirna chuana zirtunaupangte chuMizo \awngathusawihranghranganngaihthlaktehrethiama,anmahnipawhina\ulnahmunathuawmzeneilehfiahtakasawitheiturte,Mizo\awngalehkhaziakchhiardiktheiturlehathilhmuhlehtawnhriattechhiartlakaziakchhuakthiamturakaihhruaiatuma.|awngzirthiamnaatanapawimawhskillpalitebakahhianmahniinenkawltheihna(lifeskill)te,ngaihhlutturdikte,tunlaihunathiamnatemanphaasiama,midangtenenachenhothiamnateanmahniahtuhngeituranibawk.Chuvanginhengtehitihpui\hinaduhawmhle:
1. MiddleSchoolapawlrukzirchhuaktechuanpawlsarihzirturaMizo\awnganthiamturanganrawnthiamchhuakemtihloenfiahphawtapawimawhhleani.Naupangteentrylevelhriathiananzirturahnasatakinapuitheiang.
2. Naupangte chu thu ngaihthlak thiamtir a pawimawha,Mizo\awngathusawingaihthlak turchihranghrang–mi thusawi(\hiantethusawi)TV/Radio-athusawilehchhiarritechhawpsaka, hre thiamin an ngaithla em tih ngaihven tur a ni.An thungaihthlak te chu sawi chhawntir emaw, zawhnahmanga andawnsawnthiamdanhriattumbawknise.
3. Naupangtintechuanduhzawnglehmamawhsawichhuahnahunsiamsak\hinturania,ahunlehhmunazirathusawidananthiamtheihnankaihhruaianngai.Mimalinemaw,akawpinemaw,ahuhovinemawthusawinahunremchangatansawihonahunte,inbiaknahunte,titinahunte,mihmaathusawinahunte,lemchanhmanga\awngnahunlehanthilhmuhlehanthiltawnhriattesawichhawnna(report)huntebuatsaih\hinturani.
4. Naupangtechulehkhachhiarthiamtaklehchhiarpeihtakannihangaia.Tunlaiahpheichuanlehkhachhiaranngainatnan\anlakangaizualhleani.ChuvanginMizo\awngchhiaranthiama,lehkhachhiaranchin\hannanchhiarturtamtawkhluisakturani.Naupangtechulehkhachhiartur\habakahantuiz^wng^wmngaihtuahsak a \ul a; chuvangin library changtlung takneihtepawhtuma\ha.Lehkhahiarilehrilovachhiarthiama\ulveveavanginarilovachhiarhunlehariachhiarhunsiama\ha.Zirtirtuinemaw,naupangv>kinemawachhiardandika
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
chhiarhmasak(modelreading)phawta\ulchangaawm.Chutilopawhinanchhiarlongaihthlaka,achhiardandikkawhhmuhlehpawhasawttho.
5. Naupangtenziakanthiamngeingeiangaia;mahsethuziakthiamtaknihhithilawlaianihlohavangintih\hananeiha,mahnianinsitnalehlehkhaziahanhuphurhnabo\hakkhawpaziahtamtirangai.Naupangtelehkhaziahangangchungaihhlutsaka,ziakzelturafuihbakahanthuziakapiangtechutarchhuahsak\hinturani.Pawlsarihnaupangtechuanhawrawppuilehpunctuationdikthawkhattakinanhmangthiamtawhturangaihania,classroomchhunglehpawnahthupuithlansahmangemaw,anthilhmuhlehhriatchanchinemawteziahtirnise.HengnaupangtekutchhuakhianPortfolio-ahfel takavawntirnise;aremchandanaphochhuahsaka,annulehpatehmuhtir\hinnibawkse.
6. NaupangtenMizo\awngthumaltamtawkanthiama\ula,anthumalzirteanhmanthiama\ulbawk.Mizo\awngzirnuamantihtheihnanthumallehsentencehmangainfiamna(languagegames)chihranghrangteneihpui\hinnise.Hetianginfiamnahmanghianspellingte,lamdandikteazirtheiha,thumaltamtakanhriatbelhinahmannapawhanzirnghaltheibawk.Mizo\awnghiamuanga,medialamathawkturtetanpheichuann^ltak lehrangtaka\awngthiamapawimawhzual>m>mani.Quiz,extemporelehdebatehmanglehin\awngransiakhmangteinbahlolehn^ltaka\awngazirtheih.
7. Naupangten\awnganthiamnaturchuanremchannaanneihtamangaia,hmunhranghrangtlawhpuite,michihranghrangkawmnahunte,anthilhmuhlehhriatansawichh^wnnahunlehziakareport-nahuntesiamsakturani.NaupangtintechuanDiary-te,ScrapBook-te,NoteBooklehPortfolio-teanneih\heuha\ula,chuchuenfelhunsiamsaklehendik\hinturani.
8. |awngthiamnaatanhianatirainkaihhruainaapawimawh>m>ma, chhuizuinaapawimawhhlebawk rualinmahnia inzirchhunzawmhithiamtaktaknaberchuanihavanginnaupangtechuzirnahmanraw\ulangangtekhawnkhawmtirnise.Milembu, chanchinbu, zirlai bu leh thu ziak chi hranghrangte kenkhawmtira,avawn\hatlehngaihtuahbelhpawhtihtira,hman
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
dawnalakchhuahte,adah\hatlehtethlenginanmahnikutadaha\ha.
9. |awngthiamturinclassroomchhungmaiatawklova;hmundangtlawha(fieldtrip)thilthlengchanchintechhuichiangturazawhnazawhte,zawhbelhnate,chhannachhinchhiahte,vawn\hattethiamaanchin\hannankaihhruaiturani.Anthilhmuhlehhriat,anchhinchhiahtechumahniinringtawktakaansawichhawnemaw,anziakchhuahtheihnanakaihhruaibakahLifeskilltepawhzirchhuahpuitumnise.
10. Textbook chhung leh pawnami hmanga lemchan (role play,skitlehdramaetc.)hmanginthiltamtakanthiamchhuahturabeiseiteanzirtheianga,anthiamlehthiamlohpawhaendiknghaltheihang.
11. Naupangtehianachinchhuaka\awnganthiamtheihnanhla(poetry) leh thu (prose) lehgrammarhmangaanzirangaia.Hlainzeiziaaneihranga,thuinkalhmanganeibawka,chungchugrammarhmangahriatnghehtira\ula.Chuvanginhlatephuahtira,sentencetesiamtira, thutephuahtir\hinturani.Chunghlalehthuanphuaha\angchuangrammarpawhzirtirtelzela\ha.Chubakahahranpapawhinzirtirbawkturani.
TEHNA
MizoramahchuanMizonaupangtenMizo\awnghianhman\heuhva,anzirvekbawkavanginanthiamthawkhat\heuhvinkanhriaanimaitheia,amaherawhchumihnehtheilehngaihawmtakathusawithiamlehmichhiarch^kngeiturathilziakthiamantlemviaulawisihiMizo\awngkanzirdanmainilo;kanendik(evaluate)\hindaninazirlohvanganihhmelhlemai.
Sawit^kangkhan\awngthiamlehthiamlohdanenfiahturchuannaupangtean\awnglaitaklehanthilziahangangteendiknghalzela\ula.Zirtirlailehzirhopuipahin\awngthiamnaskillpali–ngaihthlak,sawi,chhiarlehziakanthiamdanchuendikvek\hina\ulhlebawk.Angaihthlakchuahrethiamemtihte,asawichuanawmziaaneiinasawidanadikemtihte,chhiardandikinachhiaremtihtelehaziakdikemtihteenfiahturchuankh>ktheihanilova,zirtirlaim>katihnghala\ul.Tin,abuchhungthuhriatnamainilovinMizo\awnganhmanthiamnaturinanhmasawndankawnghranghranginenfiahreng\hinturanibawk.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
1) Oral/Class Test:Zirtirlailehzirtirzawhvelehnaupangtechuk^achhangemaw,ziakinemawtestnghalzelturani.Zirtirnaleh evaluationhikalkawp reng sela, zir paha endik a, endikpahazirnghalzellehr<tnawnpui\hinturani.Hetiangatihhianzirlaiteaninthlahdahhmanlochangnilovinanthiamthartehmanchhuahna(practice)remchanganneia,asawtbik>m>mani.
2) Unit Test:Class-azirtirpahatestnghalzelbakahzirlaihlawm(unit)khatzirzawhapianginennawnnanipahfawmintest\hinbawkturani.Naupangteanthiamtawhsaennawnnaremchanglehanthiambellohlaitehmuchhuakathiamchiantirturinunittestneihpui\hinturani.
3) Assignment/Practical/Project Work:Anzirlainenainkungkaihthiltihturhranghrangsiamsak\hina,endikturani.Anthiamchhuahtehmannaremchanglehthiambelhturaanmahningeiinanzawnchhuaha,anzirthiamturchianph^kt^wkmilapek\hinbawkturani.Hemiatanhianzirlaibuchh<ngamichauhnilo,midangter^wnaanzawnchhuahlehtihtheihthiltepawhtihtir\hinnise.
4) Remedial Teaching:Thiamchhuahngeiturabeiseiteanthiamlohchuanzirnawnpuilehturania.Zirtirdantethlakdanglaminan thiamngei theihna tura r<t nawnpui leh tih tur tam tawksiamsaka,naupangdangtelehnulehpatepawhhmang\angkaiaremchannasiamapawimawhhle.Remedialteachingpekzawhahanhmasawndanendikleh\hinturani.
|awngzirtirnalehendiknaahhianasawiselz^wngringawtnilova,antuinaturz^wngakaihhruaiahl^wka,anph^kt^wkangzelad^wmchhohlehhlawhtlinnahmuhtir(fak\hin)apawimawh>m>mani.Tin,naupangtechuanevaluationsheetemaw,testbookemawneiveksela;anmahniintehvetheiturakaihhruainise.Naupangtedinhmunchuanmahnilehannulehpatehnenahhriattira,sawipui\hinnibawkse.Antih\hatahfaka,hmasawnanngaihnalaikawhhmuh\hina\ha.Annulehpatepawhanfatedinhmunhrilhhriata,anchaklohnalailehpuihtheihdantursawipuia\hahlebawk.
MiddleSchool,pawlngaa\angapawlriatahchuanhengtehnahmanrua,Oraltest-te,Writtentest-telehObservationhmangteateh\hinturania;athiamlodeuhtechur<tnawnpuileh\hinturani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
Assignment/home-workhipawlngaahchuannikhatahminute18velaantihzawhtheihturangpek\hina;karkhatchhungindarkarhnihawhvelturanihlaiinPawlruka\angapawlriatahthungchuannikhatahdarkarkhatvel,karkhatchhungindarkarnga/rukvelaantihzawhtheihturangchinchauhpek\hinturanithung.
Middleschoolzirlainaupangtechuankumtininprojectworkanneive\hinanga,PawlngaahProjectpathum,pawlrukchinahchuanprojectpalitaltingeiturabeiseianni.
Hengtehnahranghrangtestte,observationte,assignment-telehprojectwork-tea\anghianthiamchhuahturabeiseite(expectedlearningoutcomes)antihtheihlehtheihlohdanlochhinchhiaha,feltakarecorda,asawifiahnanenresultsiam\hinturani.Naupangharsatnaneilehhnufumdeuhtechuabikaennawnpuiemaw,groupworkangaathiamdeuhtenenainkawptiremawa\anpui\hinturani.
PAWL VII
Pawl VII zirlaiten an thiam ngei tura beiseite chu hengte hi a ni:
1. Ngaihthlak thiam (Listening):
(i) Milehkhachhiarlehthusawianngaihthlakin\awngkammawilehdikteanhrethiamang.
(ii) Mithuchhamlehhlathuhrilanngaihthlakinadiklehdikloanhrehrangthiamang.
2. |awng thiam (Speaking):
(i) Inbiakna\awngkamhawihhawmteanhmangthiamang.
(ii) N^ltaklehdiktakinthuansawithiamvetawhang.
(iii) Pawlaiawhemawmimalhminginemawmamawhlehdilnathuansawithiamang.
(iv) Ahunlehahmunazira\awngkamhmanturanhrehranginanhmangthiamang.
(v) Zawhna an z^wt thiaminmi zawhnamumal takin an chhangthiamang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
3. Chhiar thiam (Reading):
(i) Hlathualamdanturdiktakinhlathuanchhiarthiamang.
(ii) Ngaihnawmtakinthawnthuanchhiarrithiamang.
(iii) Thuziakatlangpuihrekhawpinanchhiarthiamanga,chhiarpuataatumlamhawihrekhawpinanchhiarthiamang.
(iv) Lehkhachhiaranching\hangintuinaanneiang.
(v) Ziahzawmtur\henkhatin,tilehtih,intilehintihbakahsuffixatanahman\hinthutelehziahzawmlohturengemawchenanhmangthiamang.
(v) |awngkamhmandik loh \henkhat an zir ang a, dik takin anhmangtheiang.
4. Ziah thiam (Writing):
(i) Thuanziahinziakzawmputlovaparagraph-a\hendananthiamang.
(ii) Thupuithlansahmanginessayawlsamdeuhanziakthiamang.
(iii) Mi thusawi leh inkawmho thusawi tlangpui ziakin an lochhinchhiahtheiang.
(iv) Mizothufingleh\awngupatamtawktakanhmangthiamtawhang.
(v) Ziahzawmturlehzawmlohturengemawzatanhriainanhmangthiamtawhang.
(vi) Inbiakna(dialogue)apunctuationdikinanziaktheiang.
(vii) Hlathutluangtlamdeuhthutlangpui(centralidea/summary)anziakthiamang.
5. Grammar:
PartsofSpeechzingaengemawzat(e.g:PronounlehAdjective\henhranghrangte)chipchiarzawkinanzirbelhlehanga,anhretamdeuhtawhang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
6. Mizo Nunphung:
i) MizonunphunglehziaranganhriatbelhzelnanlehinzirtirnateanhriatnanMizothawnthute,pasal\hachanchinte,Mizothilleh\awngteanziranga,chutiangngaihhlutnalamahchuanhmaansawnang.
ii) Mahni kea ding thei turin Life Skill an zir ang a, an damkhawchhuahnaturinthil\halolakainvendananthiamsawtang.
7. Thumal hriat (Vocabulary):
Mizo\awngthumal3000talanhriaanga,anhmangthiamang.Thumalhriattam\ulnalehahmannachihranghrangtehriain\awngkauchhehdikanhmang\hangang.
TEHNA (EVALUATION)
Pawlsarih-ahchuanOral,Written,Observationhmangteatehturania.Assignment/homeworkhinikhatahdarkarkhatvelaantihzawhtheihturangpek\hinturani.Projectpalititurabeiseianni.Hengtehnatea\anghianthiamchhuahturabeiseite(expectedlearningoutcomes)antihtheihchinlehtheihlohdanlochhinchiahturani.Observationa\angte,test-naa\angte,assignmentlehprojectantihnaa\angtehiannaupangtedinhmunchuasawifiahnanenresultsiamnise.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
THU AWMTE
Bung Zirlai Thupui Phek
I 1. Hlausuhkaawmpuiche–KHB. No. 435 1
2. Ziahzawmturlehzawmlohtur 4
II 3 Esopathawnthufing–
Merkuria leh thingkittu 10
Berampu leh Chinghne thu 12
4. Rinawmna 15
III 5. Nungcha–R.C. Thanga 18
6. Sichangneii 23
7. |awngupa 33
IV 8. Lehl^nginRei>ktlangah–Darrokima 37
9. Pronoun 47
10. Z<klehhmuam 54
V 11. Virthlilengvel–V. Hawlla 59
12. Inbuan 62
13. Mizoramhikanramani–Darchhawna 69
VI 14. |awngkamhmandikloh\henkhatte 74
15. Chawimawitlaknaupang 78
16. Kanramnuamah–Rokunga 84
VII 17. Duhthlanna 88
18. Taitesena 92
19. Mizorimawihmanruate 98
VIII 20. Babulonmihausaberchu 104
21. Chh<rasanghavua– Lalmama 114
22. Rualbanlote\hian 117
IX 23. Adjective 123
24. Vawiin–Sangzuala pa 128
25. Rinawmberlawmmandawngtu 132
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
X 26. Mizoram–Lalsangzuali Sailo 137
27. Hriatpuia–H. Lalrindika 140
28. Siamturemruat–C. Lalkhawliana 150
29. Liandova-teunau 153
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 1 ~
ZIRLAI 1
HLAU SUH KA AWMPUI CHEKHB. No. 435
1. “Hlausuh,kaawmpuiche,” Rangka>ngz^mhian, Ropuichungsi^rang Kakawngarawn>n. Zankhawdurhnuaiahpawh Hetiamthua>ng; ‘Kakalsanlovangche, Maliniawmlo’ng’ati.
Malinkaawmlo’ng, Kahn>nahaawm; Amanminawmpuiatiamsi, Mahriakinkaawmngailo’ng.
2. Kanv>lrosepangparleh Liliparanchuai; Leini>ngralhunin, Thangvan>ngriiriai; Isua,Saronparmawi, Vullaiachullo; Isua,chungl<mlaini, Malinminkalsanlovang.
3. Hmatianghmuhl^wklohkawng, Hlauhawmahnaithei; AhnaizawkChhandamtu’n, “Thlamuangrawh,”minti. Khua\h^ls$rvat>ang, Lunglaikalawmta, Hliminkazaiz>lang, “Minkalsanlovang,”tiin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 2 ~
Hla thu har hrilh fiahna
rangka>ngz^m – rangkachakangmaia>ngmawiLalIsua leini>ngralhun – nitl^khnu,ni>ngaliamhnu chungl<mlaini – niangachunglamaawmrenglehuaptu lunglai – thinlung mahriakin – mahnit>chauhvin
TIH TURTE
1. Hehlainsawiatumberniaihriatparagraphhnihinhanziakteh.
2. Henghiaawmziasawifiahrawh. si^r hmatiang tiamthu s$rva thangvan
3. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Thangvan>ng______________. (aw) Isua,______________laini. (b) Maliniawm______________ati. (ch) Ropuichung______________ang.
4. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Zankhawdurhnuaipawha>ngtheithutiamchuengngeni? (aw) Leiniengralhunathangvana>ntheihchhanengngeni? (b) |h^llaiasavat>angmaiahehlaphuahturilrualolawmlehtheih
chhanhiengbernge?
5. Hehlaahhian‘riiriai’tihkanhmua,hemiangchihiMizo\awngahhiantamtakaawma,ihriattheihz^tz^thanziakchhuakteh.
6. Hmatiangtihanga‘lam’sawinatianga tawpchiaentirnabakahparukalaawma,hanziakchhuakteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 3 ~
7. Mizo\awngahhianmodifiedform-a,asipelpawhdanglamngailo,alamrikdanpawhdanglamlo–‘chhuk’tihangchihitamtakaawma,ihriattheihapianghanziakchhuakteh.
8. Ahnuaiathutlarlihihl^ahhansiamteh. |hian \ha tak ka hmu ta, Khawlai kan leng d<n \hin, Sikulah te kan kal a, |hiante nen hla kan sa ho \hin.
Activity
9. Mihringtehianhlauhz^wngkannei\heuhva;kanhlauhz^wngerawhainangvekkherlo.
Naupangpakhatlodingchhuakse,ahlauhz^wngsawise.Midanginahlauhnatihrehdanturniaanhriatthurawnlopese.Naupangdanginsawivein,insawichh^wkz>lula,chuchuloziak\heuhangcheu.
Hlauh z^wng Hlauh tihreh dan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 4 ~
ZIRLAI 2
ZIAH ZAWM TUR LEH ZAWM LOH TUR
Mizo\awngkanziahinzawmturchungchangakawngrosuberchuprefixlehsuffixani.Prefixchuthumalhmalamahmantelchiania,suffixchuthumaltawplamazawmchiani.
Prefix-ahman\hinthutechu–inte,ti te,tihte,intite,intihteani.Ahmandanchuhetianghiani.
in: inbia inchei induh inen infiam inngeih inh^u inkh>l inl^wm inman innei inpe inring ins< in\hen in<m inv>ng inz^p
ti leh tih: tibo - tihbo tichiang - tihchian tifel - tihfel tiher - tihher tikal - tihkal timawi - tihmawi tin>m - tihn>m tipung - tihpun tiro - tihro tisual - tihsual tithi - tihthih ti\o - tih\o tiv^r - tihv^r tizum - tihzum
inti leh intih: intibo - intihbo intich>r - intihch>r intihria - intihhriat
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 5 ~
intimangang - intihmangan intinula - intihnul^t intipachang - intihpachan intiremhria - intihremhriat intitlawmngai - intihtlawmngaih inti\ap - intih\ah intivengva - intihvengvat intizak - intihzah
Suffixatanahman\hinthutechu–a, ah, awm, ho, in, mawh, na, pui, sak, san, te, thlak, tir, tulehziatehiania.Ahmandanentirnalosiamila.Hawrawphrawbikaziahapianghisuffixchuani.Hetiangchihichua hmaa thunen zawm z>l \hin turani.
Aizawlaawmkani.Kum12-aupakanitawh.Sikulahkakaldawn.Delhi-ahkalakallo.Inkhelhachakawmhlemai.Thiltihbochuuiawmduhtakani.Naupanghoaninfiam.Lala-teholuiahankal.Thlengkhatuiintleuhfairawh.Sakeiinsakhiaseh.Lalizawngatihmawhemmai.Mi\awngmawhtakchubiakanhrehawm.Zirtamhithiamnaani.Eiturzawrhnadawraawmem?Minkalpuiverawhaw.Athilkenkhalaksak rawh.Minchhuahsandawnemni?I\hiante vakorawh.Akhawngaihthl^kmangeaw.I\hikhaminloawrhtir teh.Endiktuchuzirtirtuani.Tlaitla>ngmawiziasawentehu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 6 ~
Hengkansawit^k,suffixatanahmantehiahmannakansawit^kangchinilovahchuanthumaldinanniveka,anmaldinnachi-ahchuanahmaathunenzawmlovaahrangaziah\hinturanithung.Chungchupawlsangzawkahinlazirzuilehang.
Tunahthu\henkhat,ahmaathunenaziahzawmlohtur,a hranga ziah turchitetl>mlosawilehila.
1) dan: ‘Dan’hiahmaathunenzawmlovaahrangaziahz>lturani. Entir nan: IndiaDanpui MizoDan awmdan chetdan duhdan endan ngaihdan hriatdan kaldan pawmdan rindan sawidan tihdan zawhdan
2) nge:Zawhna\awngkamatanakanhman\hin‘nge’hiahmaathunenzawmlohz>lturani.
Entir nan: engnge engahnge enginnge engtinnge engvanginnge khawiahnge khawiatange khawiinge nange tunge tuinnge tutenge tutehonge
3) tin: ‘Tin’r>ngr>ngchuahmaathunenziahzawmlohz>lturani. Entir nan: ramtin khawtin chitin mitin kumtin thlatin k^rtin nitin darkartin minittin intin pawltin ketin kuttin savawmtin
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 7 ~
TIH TURTE
1. Ahnuaiathutehidiktakinziahzawmturteziahzawmrawh. (a) Mazikinasanaatibova. (aw) Liananatuarchuaintipachangkhawpmai. (b) Nizanakainkhelenchuahmuhnawmhlemai. (ch) Tuivawtinachakawmhlemai. (d) Ka\hiannubazarahkakalpui. (e) Siamate\hianhochuanintifinghlawmtehmaiania. (f) Thiamnate,finnatehiahlu>m>m. (g) Kanzirtirtuchuakhawngaihthlaklutuk.
2. Nguntakinchhiarla,Mizo\awngziahdandiktakinziakangche. Lalpa chuan finna in lei lung a din a, Hriatna in van te a ti nghet a; A thiamna in tuifinriat te a sah a, Chh<m te chuan dai a far tir a. Ka fapa, i mit a ta kian tir suh la, Fin na leh ngaihruat thiam na dik tak chu vawng tlat rawh; I nun na a t^n nun na a ni ang a, I ngh^wng a tan khawngaih na. Ti chuan i kawng ah him tak in i kal ang a, I ke a pe tek lo vang.
3. Ahnuaiathuahhianziahzawmturziahzawmlohlehzawmlohturzawmapiangteahnuaiahrinrawh.
Kan hrisel chuan kan nun a hlim in a z^ng khai ang a; kan \hang \ha in kan inti hlim thei zawk ngei ang tih ka ring. Nang engnge i ngaih ve dan? Han sawi vela, i ngaihdan ka hre chak teh ania.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 8 ~
4. Hemiteinbiaknahichhiartehu. Chhuani : Dari,Hmingikhanipenkhaapelettacheem?
Dari : Peletlo,katiboatitlata.Atihbokaringlodeuhva.
Chhuani : Katiboatihkaringrenga.
Dari : Anihleh,ininbiakkhanengtinngeasawi?
ChhuanilehDari-teinbiaknachhunzawmturhianthuhanphuahzawmtehu.
5. Inchhiarsiakila. Tui in inin, in in ina in in in inin, in in inin in in mai rawh u.
Activity
6. IMizozirlaibuhihanenchiangla,ahnuaiakaihhruainamilhianachanchinparagraphhnihtalinhanziakteh.
Abuhming Phekzat Asiamtu Zirlaiawmzat Chhutkum Zirlaiizirch^kber Engvanginngezirich^k?
___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 9 ~
7. Inzirlaibuinziahzawmturlehziahzawmlohturasawitehiinhriatdiksiaktehu.
Atihdantur • Group-ahin\henula,inintihsiakdawnnia. • Groupmember zinga pakhat \heuh thlang chhuak ula din
chhuahtirhlawmangcheu. • Chungthlanchhuahtechuanzirlaibuaziahzawmturlehzawm
lohturtechuainchhawkinsawise. • Groupmemberdangindingchhuakinlochhangse,adikapiangin
pointkhathmuz>lse.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 10 ~
ZIRLAI 3
ESOPA THAWNTHU FING
1. MERKURIA LEH THINGKITTU
Thingkittupakhathianluikamahhianthingakita,ahreipuichutuiahchuanatitlatahlauhmaia.Pawiti>m>mhianluikamahchuana\hunguitarengmaia.Tin,chuluisiamtuMerkuriachuanalungngaihchhantechuahriatinakhawngaiha,a rawnpana.Tin, tuiahchuanahan liluha,rangkachakhreihiarawnlachhuaka,“Heihiemniihreipuichu?”tiinaz^wta.Thingkittuchuan,“Nilo,”atia.Tin,Merkuriachualiluhleha,tangkarawhreiahanphawrhchhuaka.Thingkittuchuan,“Kataanilo,”atileha.Avawithumnaahchuanchupahreipuihlohngeichuarawnphawrhtaa,“Khazetkhaanikatachu,”atia.Thingkittuchuanatangeiahmuhlehavanginalawm>m>mmaia.ChuparinawmzialehdikziaahmuhchuanMerkuriachualawm>m>ma,hreipuidangpahnihpawhchulawmmanahapetaa.
Chumichua\hiantehn>nahakala,chungthilchuahrilhhlawma.Anzingapakhatchuanchutiangvanneihnachuhmuhvengeiatumtaa.Chutichuan,chumihmunahv>kchuanthingkihtum^wmtakinavakalvea,
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 11 ~
ahreichutuiahchuanahanthlauhluia,luikamahchuanamenderveta\euhmaia.Merkuriachuahmaangbawkkhanalokalleha,tuiahchuanahanliluha,rangkachakhreiarawnphawrhchhuaka,ahlohvachuemnitihaz^wta,“Nie,khachiahkhaani,”atithuaia,hanlakmaihiatuma.Nimahsela,azahtheihlohzialehad^wttheihziaahmuhinMerkuriachuanchuhreichupekahn>kinamahreipuingeipawhchuachharsakduhtalova.
TIH TURTE
1. Hezirlaiinaminzirtiratumpointpawimawhtaktakpathumhanziakteh.
2. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) luikamah (aw) rangkachakhrei (b) lawmman (ch) vanneihna (d) zaktheilo (e) rinawm (f) duh^m (g) chharsak
3. Thingkittukhamirinawmtakngeniaihriatmirinawmlo?
4. Merkuriakhanengangmingeaduhsakaihriat?
5. Dawtsawilehrinawmlohpawizialantirturthawnthutawihanphuahteh.(Thumal100velin)
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 12 ~
6. Akar^wlahdahkhatrawh. (a) Pawiti>m>mhianluikamahchuana______nguitarengmaia. (aw) Rangkachak___________hiahanlachhuaka. (b) Merkuriachua liluh leha,___________hreia rawnphawrh
chhuaka.Thingkittuchuan,“Kataanilo,”atileha. (ch) Avawithumnaahchuanchupa___________hlohngeichua
rawnphawrhtaa. (d) Hreipuidang___________pawhchulawmmanahapetaa. (e) Luikamahchuana___________veta\euhmaia. (f) Merkuria chuan chu___________ chu pek ahn>kin ama
___________ngeipawhchua___________duhtalova.
7. Ahmannasawirawhu. hreipui ngh^wngkawl favah tungchaw hachhek h^it>
2. BERAMPU LEH CHINGHNE THU
Vawikhatchuchinghnechal lian takpakhathianberampuinaberamrualav>nlaihiavahmua.Anzingahchuansehtumhleklovinaawmvetamaia.Beramsehtumasihallokaltechua<ma,anmahnivengtuangmaiinakhawsataa.Berampuinchinghnech>tdanahmuhchuanchutiaaberamtezingaaawmvechupawiatil>mlova.Chutiangchuanchinghniachuberamrualzingahchuanaawmvetarenga.Berampuinahnawhbolohavangchuanberamtepawhchuanchinghniachuann>ls^wtvetaviaumaia.
Nikhatchuberampuchudamdawileiturakhawpuiaakalalongaitatlatmaia.Aberamtechuloenkawltuturtumahanawmsilova.Akallotheibawksilo.Akaldawnchuanaberamtechuchinghnekutahchuanahnutchhiahtaringawtmaia.Ramsadanglehrukrulakahtelovenghimturinachaha,akaltaa.
Nimahsela,akalliamchauhtihahchuanchinghniachuanatanahunremchanglothlengtachuchuhinberamtechuasehtanghauhnghauhmaia,tamtakasehhlumtaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 13 ~
Atuklehahchuanberampuchukhawpuia\angchuanalohawa,chinghniachualoawmtawhhleklomaia.Aberamhuangchuahanena,chhiarkherlohpawhinchinghniachuantamtakasehtihahremaia,athib^ngtepawhchuhliamtuarteanloawmnuala.
Berampuchuanthilawmdanahanhriatchuanpawiti>m>min,“Kavahan^tak>m!Engatingekaberamtechuanr^lberchinghnekutakadaht^kmaikhale?”atia,achektatlawktlawkmaia.
TIH TURTE
1. Hezirlaihianminzirtiratumberengngeniaihriathanziakteh.
2. Beramtamtakthihnaahkhanchinghniainngemawhphura,berampuzawkin?
3. Hengthumalhmanghianthawnthungaihnawmtakhanphuahveteh. sihal, chinghnia, beram, hliam, hnutchhiah, lo kal, tlan, seh, tuar,
berampu, lian, enkawltu, ramsa, dai hnai
4. I\hianirin>m>mkhanlophatsantacheselaengtinngeitihang?Ingaihdansentence4talinhanziakteh.
5. Hengthuawmziahi\awngkamdanginhandahteh. chal beramrual n>l enkawltu hnutchhiah r^l
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 14 ~
6. Sawihotur:– Chinghnia leh sihal in hmu tawh em?A danglamna leh an
nungchangtesawihotehu.– Beramlehkeldanglamnalehan\angkainatesawihorawhu.
Activity
7. Hmelmaleh\hian\hadanglamnatilangturinlemhanchangchhintehu.|umkhatahnaupangpathumz>linchangse.
Pakhatna – Berampulemah Pahnihna – Chinghnelemah Pathumna – Beramlemah
8. Anchanchinkhaikhintehu.
Beram Chinghnia
Anpianhmang
Aneiduhz^wng
Annunphung
Aninannalai
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 15 ~
ZIRLAI 4
RINAWMNAC. Chhuanvawra
1. Rinawmnahiengngeni? Thildiklotihduhlohna, Adikhaiderduhlohna, Adiktakduhnaani.
2. Diknapawhchuengngeni? Nilolehd^wtduhlohna, Anilopawmduhlohna, Anichiahduhnaani.
3. Thianghlimpawhhiengngeni? Bawlhhlawhlehbâltellohi, Atakpawlhtuawmlohi, Ataklehdikhiani.
4. Rinawmnachuthianghlimna, Rinawmnachudikduhna; Rinawmnachutakduhna; Thianghlim,diklehtakduhna.
5. Diktakatichurinawm, Thianghlimtakatirinawm; Pathianduhz^wngarinawm, Chuchuanimirinawm.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 16 ~
TIH TURTE
1. Hehlathulaimu(centralidea)hihanziakchhuakteh.
2. Hehlathutlangpui(summary)hihanziakteh.
3. A^wltehidahkhatrawh. (a) ___________takatichurinawm. (aw) Adik________________duhlohna. (b) Niloleh_______________duhlohna. (ch) Bawlhhlawhleh_______________tellohi. (d) ___________duhz^wngarinawm.
4. Hehlahienlovasawitheiturinvawngrawhu.
5. Hengthutehiathuephanziakteh. (a) bawlhhlawhna _______________ (aw) sualna _______________ (b) chapona _______________ (ch) rinawmna _______________ (d) remna _______________ (e) huaina _______________ (f) hlimna _______________
6. Hengthumalhmanghiansentencehansiamteh. (a) haider___________________________________________ (aw) bâl ___________________________________________ (b) dik ___________________________________________ (ch) d^wt ___________________________________________
7. H>ngthutehiengtinngekansawi\hin? (a) pawlhtuawmlo – (aw) adiktakduhtu – (b) d^wtduhlohna –
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 17 ~
(ch) b^lawmlo – (d) diktakati\hin –
8. Adikitihlehdikloitihsawila;adik/dikloitihchhansawibawkteh.
9. Rinawmnaturatana\haleh\haloaawmtheiangem?Henghiengngeingaihdan?
» Rinawmtakad^wt\antlat. » Vuaktuarkhawpathudik\an. » |hiantethurukz>psak. » Thudikthuppui.
10. Sawihotehu. D^wt reng reng sawi duh lova thu dik \an bur mai hian eng nge a rah
chhuaha in rin?
Rinmawna chu Dik Dik lo A chhan
Diklotakatihduhlohnaani
D^wtvarsawithiamhiani
Bawlhhlawhlehb^ltellohiani
Failehthianghlimhiani
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 18 ~
ZIRLAI 5
NUNGCHAR.C. Thanga
Dr. Sangi : NungchahiSap\awngchuan‘Wildlife’antia.Khawvelathilnunglianbera\angamitahmuhthamlohpawhahuamvekani.Daktawrkazirlaianungchachanchinkanzirtekhangaihnawmdeuhasin.Inngaithladuhangem?
Z>la : Ngaithladuhea.Nungchatihchuthilnungzawngzawngsawinamawni?
Dr. Sangi : Nungchachu thilnung,chesawntheichihianibera.Thingte,mautelehhnimtehithilnunganniven^a,anchesawntheilova,nungchaannivelo.Tin,mihringranvulhchihinungcha(wildlife)hianahuamvelobawk.
Nghaka : PiSangiziranghikazirch^kvez^wngtakani.PiSang,khawvelanungchalianberleht>berengngeni?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 19 ~
Dr. Sangi : Nungchazingalianberchutuiach>ngchiBlueWhaleantihhiania,feet110-asei,quintal1300-aritanithei.Kum90damtheiasawiani.
Nghaka : Alonimaw?Anihlehrannungt>berchuengngeni?
Dr. Sangi : Mitlâwngahmuhtheihlohlehenlennachauhvahmuhtheiht>bertechunatnahrik(bacteria)kantihhiania.T.B.hrikchumitahmuhthamanilova,enlenna\hatakinahmuhtheihchauhani.Heiaiat>lehchhawngpawhhithilnungalaawmcheumai.
Z>la : PiSang,saihialianberinkaringa,ivasawivelove?
Dr. Sangi : BlueWhalekan sawikha sai aia lian a ni a, tuifinriatach>ngannia.Khawmualach>ngchi-aherawhchuansaihialianbera.SaiahpawhAfricansaihialianbera,kg7,000-aritanitheiani.
Nghaka : Kei chu a ‘ber’ z>lhi ngaihnawmka tih z^wngani a.Ramsachakberlehcherangbertepawhminhanhrilhlamawle.
Dr. Sangi : Tlanchaklamtehhiaharkhawpmaia.Keite(cheetah)hikhawmualachakberania,darkarkhatahkm105atlanthei.Sakeibakneiinsaasehdawnaatlanchaktheihzawngrecordchudarkarkhatahkm80ani.Sazuklamchihohidarkarkhatahkm89antl^ntheia.
Hnapkhâwnhidarkarkhatahkm0.05ankaltheia,aaiamuangzawkchuArmyAntantia,darkarkhatahkm0.032chauhatlantheiani.
Thl^wktheichi-ahpawhmungek(peregrinefalcon)hiachakbera,abirchakz^wngchudarkarkhatahkm298ani.
Sanghazingachakbersailfishchudarkarkhatahkm110-achakintuiahatlengtheiani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 20 ~
Ostrichlehsazupuitlanchaktheihdanchudarkarkhatahkm72ani.
Nghaka : Hansawiz>lteh,avangaihnawmve.
Z>la : Nghakahi,a‘ber’angchichauhhingaihnawmitiemawni?Ramsatepawimawhnalehsawrkarpawhinahumhalhdantesawiila,a\angkaizawklo’ngmaw?
Dr. Sangi : Ningawtmai.Nungchar>ngr>ng,alianat>inPathiansiamvekani.Tunaapawimawhnakanlahriatlohpawhkanhrechhuakz>lang.
Nghaka : Apawimawhnaihriattechuminhanhrilhvela.
Dr. Sangi : Ramsatehisaheleichite,hnimlehthlaihnaheichite,thingraheichiteannibera.Saeichitehianineichhawngnasakhawpa.Sazuhir<linaeia,r<lkham<inaeia,m<khasafiainaeia,safiakhasakeitenaneileha,kansawiveksenglovang.
Z>la : Nungchaitihtamtaktehimihringtanhiananhnawksaka,anhlauhawmsia,ramhnuaiakalantinuamlokatikhawpasin.
Dr. Sangi : Ihrethiamlomaimaianihchu.Rannungtetel lohianmihringtandamngaihnaaawmbiklo.Kaninringtawn\heuhva.Khuaihikhawvela\anghianthibotavekselaanthihhnuahmihringhikumlivelkanlanungtheianganti.Thlairahtheihnahikhuaivangania.Khuaiinbâwmloselavaimimhiapumtheidawnlova,theidangpawharahtamtheilovang.
Mulukawlhte,cho^ktehibawlhhlawhthianfaituannia.Ranthisateanloeifaiz>la.Hril>ngturtehianv>ngvea.Savatehianthlaieichhetukh^ute,pangangteanloeive\hinavanginthinglehthlaitealohriselphahbawk\hinani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 21 ~
Changpâtinleichhungrilakuaanhreuhhianleiati\haa,leichhungahtuilehboruakaluhtira,a\angkaihle.
Nungchatellohianmihringtedamkhawchhuahtheihanilotihsawrkarinahriatavanginramsatihhlumaphallova.Nungchanghaisakpawhkhapani.IndiarampumhuapinNungchaHumhalhnaDan(WildlifeProtectionAct,1972)hmanm>kani.
Thu pawimawhte
nungcha enlenna lehchhawng hreuh chhungril humhalh hnawksak inringtawn
TIHTURTE
1. Dr.Sangi,Z>lalehNghaka-telemahchangula.Zirlaihihanchhiarvetehu.
2. Ramsalehrandanglamnasawila,entirnapebawkangche.
3. Engsatelehengrannungtengeineitawnkimchangdeuhvinziakrawh.
4. Changp^tlehsavate\angkainakhatawifeltakinhanziakteh.
5. Mihringtetanakhuai\angkainaihriatdaninhanziakteh.
6. Nungchatihsawifiahla,nungchahming10ziakrawh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 22 ~
7. Hengthueptehihanziakteh. Entir nan: vanduai – vannei kh^t - ________________________________________ khawng - ________________________________________ m^m - ________________________________________ bial - ________________________________________ arh - ________________________________________ danglam - ________________________________________ huphurh - ________________________________________ langs^r - ________________________________________
neinung - ________________________________________ suih - ________________________________________
8. Hengthuawmziahihrilhfiahla,anpawimawhnasawibawkangche. rannung ran ramsa humhalh
9. Paragraph hnih velin ‘Dampa Sanctuary’ tlawh tura bus-a in kalchanchinhengpointhmanghianziakula;induhzawngpointdangziahbelhbawkangcheu.
• Darkarthumzetkal • Bus\^wngtawhtak • |hutpuifeltak • Ahmunthlen • Dampachanchin • Thilhmuhte • Hawnkawng
Activity
10. “Nungchatetellochuanmihringtehidamkhawchhuahtheihanilo”tihthupuihmanghianinhnialfiamna(debate)neitehu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 23 ~
ZIRLAI 6
SICHANGNEII
Hmanlaihianparawlpakhathiaawma,t<ktinhianzingtakahtuiachawiziah\hina.Nimahsela,tuikhurathlenhmachuanatuichawiturchuanlotihnutsakfomaia,atinutulahchuahretheisilova.Pitarpakhathian,“Keichuituichawiturtinutuhikahriaasin,Sichangneii-teunauannia,vanlama\angkhiananlothl^wkthlaa,anrawninbuala,antinu\hinani;chângla,imantheihchuaninupuiahneila,anhmela\hasia,atihchikhawpang.Amaherawhchu,imandawnpawhinanhnunglama\anginmantumangche,chutilozawngan\hatnainaênangchia,imanfuhtheilovang,”atia.
At<kzingahchuankhuanhmasaa\anginachângtaa.Sichangneii-teunauchuanlothl^wkthlaa,anhaninbualdawntaa,anhmelchuaênhianaêngphungmaia.Sawisetsetlochuananhmalama\angchuanabawhrawka,abawh\helha,vanlamahanthlawhbosantaa.At<klehahchuanachângleha,chumi\umchuananhnunglama\anginaveha,auz^wkSichangneiichuamantaa.Inahahruaihawa,athlalehachangchuapawhsaka,phulrawtheiahakhunga,rappuichungsangahathukrutadaihmaia;tichuan,aninneitaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 24 ~
Nikhuaaloreia,fapaduhawmtakleh\hataktakparukanneia.AnhmingchuChhintheiate,Kaptheiate,Haitheiate,Dotheiate,Entheiateannia,anaupangberchuTlengparelaantia.Annupachuanlohiannei\hina;mahse,anfatemipahlirannia,anchhangazingsia,arualchuananfehdunthei\hinlova,anfatechuaninawmchh^wk\hina.Anpainaaawmnichuanannuchangkhaaphawrha,atawntir\heuhva,anlamsiausiau\hina,anhlimthei>m>ma.Annuinaaawmnichuanengmahtilovinanawma,anngui>m>ma,anhlimtheive\hinlova.AnnaupangberTlengparelachuan,“Kanu,kapainawmnichuanenglochangkantawna,kanlamsiausiauva,kanhlimviau\hinasin,”atitaa.
Anpakhan,“Innuhnenahchuansawir>ngr>ngsuhangcheu,”tiaahrilhavanginautechuanz>pantumaansawiduhloania,Tlengparelanasawit^kmaipawhkhanannuhnenahchuan,“Mawia,d^wtania,”anlotisapsapa.Annuchuan,Tlengparelahnenahchuan,“Khawiahngeipachuanchuenglochangtechuadah?”atia,az^wta.Tlengparelachuan,“Rappuichungsangarawtheichhungahkhianadah,”atia.Annuchuan,“Hanlateh,”atia;Tlengparelachuanahanlataa.Achanglehathlatechuahaninvuaha,kawngkaahchuanahanfuthurha,“Fateu,kamawiem?”ahantia,afaupatechuan,“Mawilo,izahpuiawmroh,mi’nanhmur>ur>uangche,lol<trawh,”antisapsapa,Tlengparelaerawhchuan,“Mawia,kanuimawingawtania,”atia.Luhkapuitlangbanahchuanavasawtkailehthurha,“Fateu,kamawiem?”ahantileha;autechuan,“Mawilo,mawilo,lolutthuairawh,”antilehsapsapa;mahse,Tlengparelabawkchuan,“Mawia,kanu,imawie,”atileha.Chuta\angchuan,vanlamahathlawhkaisantadaihmaia.
Tlailamahchuananpafehchualohawa,“Fateu,khawngeinnu?”ahantia,annihochuanthilawmziachuanhanhrilha.Anichuan,“Chutichuinnumahawmtawhhleilo,vanahkalawnvemaidawn,”atitaa.Tlengparelabawkchuan,“Kapahanlawnchhinteh,”atia.Apachuvanaalawntumnalamahachesualpalha,athitaa.Anunauchuananvakvaitaa.
Anmangangchuan,“Enthei,nanghanenteh,kannuawmnaihmutheiem?”antia.Entheiachuanahanenvangvanga,anubuhd>nglaichuahanhmua.Tichuan,Kaptheiachuananusumkotlangahchuanthalchuahankapburtachata,anuchuanalohmua,ahruihrualazukthl^ka,tahchuan,anuaikaitahlawma.Annuinahchuan,papakhatanmahnihaw>m>mtu,hringeihialoawmvea,ahochuanlov^tturinankaltaa.Hringeipa
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 25 ~
chuananvaiathingkihkhungadelhhlumtirveknaremchangangaihtuaha,thinglianpuihitluleklekinareklâwka,chawf^kalohuna,chumithingtluleklekhnuaiahchuanchawaf^kpuitaa.Anhanei\andawnchauhva,hringeipachuan,“Tikhanloeirawhu,tahkhiankahankallawkange,”atia,anchhakathingchuahanch>kthlutamaia.Chutiathinglotlutamaichu,“Dothei,dorawh,”antia.Dotheiachuanadova,Haitheianah^ikianga;tichuan,thilovinanloawmhlawma.Hringeipachuan,“E,nauteu,inthivekta’ngkatiasinle,”atia.Annihochuan,“Kanthiduhphiangsennang,ng<msekpawreuro-pa,”antia.
Nidangahchuan,chupachuananunauzachuanloh^lturinahruailehtaa.Loanthlenchuanvahchaplaitakahchuan,“Hetahhianchawlof^kula,lomawngluiahkhuanchak^itekazukkhawrhanga,kalokallehhmachuanloawmrengangcheu,”atia,akalsantaa.Lomawngathlenvelehchuanlochuah^ltahluahmaia.Chuvelehannihochuanmanganga,“Haithei,hairawh,Haithei,hairawh,”antia,Haitheiachuanvahchapchuzaufeahanh^ifaia,leiah^ikhuara,anluta,Chhintheianachhintaa.AkanzawhhnuchuanHringeipachukângv^rahchuanalochhova.Fanghmirbukangv^ptechu,“Henghianluruhkângv^paniang,”atia,ahmawmchhozohzohva.Annihochuhimtakinanlo\hufarsia,azahz>lchuan,“Nauteu,inlahimmaw?Inkânghlumvektaemawkatiasinle,”atia.Annihochuan,“Kankânghlumduhnangmaw,ng<msekpawreuro-pa,”antia.Tichuan,inaanh^wnchuanthilawmziazawngzawngchuannuchuanhrilha,anichuan,“Hemihihringeiania,alatihluminalaeitaktakangcheutihahlauhawmani.Chuvangin,leilamahzukhawlehtaula,mualsarihahsathangzukkamangcheu,”atia;tichuan,anchhuklehtaa.
Anchhuk thlakhnuchuanannu thuangchuanmualsarihahchuanthangchuankamtaa.An^wktheiviaumaia,satinrenghian^wk\hina,emp^ihiananphur\euh\euhmaia.Vawikhatchuansaphurhawchuleikapuiahan\hukhawma,“Kannulehkanpateeivehleihlohvah,”antia;aninsawilungl>nga,chunglamannuawmnalamchuanhanthlira,chutihlaitakchuanannuchuanfav^iarawnleihbawhlauhva,anmitatideltavekmaia.Mitdelchungchuanansathangchuanvaen\hina,an^wk\euh\euhva,phurhturhiananinsemchh^wka,aninsemlaichuanchawmnuhianalovadawhve\hina,ansemvefomaia.Anchanturz^thichanglovinaninhretadeuhfomaia,Tlengparelachuan,“Keimankasemvetawhange,”atia,ahansemvetaa.AnkutanhandawhkhaTlengparelachuan,“Heitukut
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 26 ~
nge?”atiz>la,annichuanansawiz>la,aparuknachu,“Heitukutnge?”ahantileha,tuma’n‘kakut’antiht^klohavangin,Tlengparelachuanamanbeta,apawmnawlnawla,lungpuiahchuanakeuhtachawrhmaia,athluakapersawkmaia;athluakperchuanTlengparelamittakahapera,alov^rtarerea,mitv^rnaanitihahretaa,amitahchuanahanhnawiha,av^rtavekmaia.Aunautemitahpawhchuanahnawih\heuhva;tichuan,anmitalovarlehtavekmaiani.
Chutachinchuloanneivetaa,hlothlovinanriaka,thl^mahchawaninchhumchh^wk\hina.AnupaberKaptheiachuanachhumhmasabera.Thl^mahchuanchawachhumhmintadiamtihvelehchuanchawmnualokala,“Kapthei,ichawngeiphalnangmah?”arawntia.Kaptheiachuan,“Mahniaichuan,chawle,”atia,chawchuapetaa.Aunauteanlohawchuanchawchuchhumchawpanngh^klehtaa.Chutiangchuanunauparuktechuanantia,chawchunghahchawpangaiziahmaia.Tlengparelachuathinurviautawhmaia;mahse,“Ilahrevemaiang,”antihsanmai\hina.
AhnuhnungberahchuanTlengparelachuanahanchhumvetaa,achawchhumpahchuanbawmr^ngliantakmaihiataha.Chawmnuchualokalvetangeia,“Tlengparel,ichawngeiphalnangmah?”ahantia.Tlengparelachuan,“Mahniaichuanchawle,”atia.Chawmnuchuanhaneimaihiatuma;mahse,Tlengparelachuan,“Alahminlove,lol>ng\hurihrawh,”atia.ChawmnuchuTlengparelab^wmtahnakiangahchuanalo\hua,“Khaengturnge?”atia.Tlengparelachuan,“Arpalianpuimai,nangmahtiatlaimaihikanneia,chumib^wmturchuania,nangilenchuankanarpapawhalengang,hanl<tchhinteh,”atia.Chawmnuchual<tchhintarohva,chuvelehchuanTlengparelachuanachilhtatlatmaia,“Tihianinahkahawnangchea,naupanginankhawihvirhuaihuaimaiangchele,”atia.Chawmnuchuanahlauva,“Tlengparel,kaintlanange,”atia.Anichuan,“Enginmaw?”atia.Chawmnuchuan,“Chem,invaiainkim,hreipuiinvaiainkim,feiinvaiainkim,tuthlawhinvaiainkim,silaiinvaiainkim,nupuiinvaiainkim,sialinvaiainkimin,”atia.Tlengparelachuan,“Awle,minpenghalvekrawh,”atia.Chawmnuchuanadangzawngchuapenghala,“Sialerawhchunakinahrawnlaangche,”atia.
Aunautechutlaiahchuananlohawa,“Chawhminsaineitheibikemawchu?”antia,anichuan,“Theiangchu,”atia.Annichuan,“Anihlehieianguhmiang,”antia.Tlengparelachuan,“Chaweingeinduh,chem
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 27 ~
insem?”atia;aunautechuan,“Insemturmahaawmchuancheminsemle,”antia.Tlengparelachuanchemchuahansem\heuhva.“Chawieitawhangule,”anhantileha,anichuan,“Chaweingeinduh,tuthlawhinsem?”atileha.Annichuan,“Insemturmahaawmchuantuthlawhinsemle,”antileha.Anichuanahansemlehtadiala.Chutiangchuan,“Chaweingeinduh,hreipuiinsem?Chawngeinduh,feiinsem?Chaweingeinduh,silaiinsem?Chawngeinduh,nupuiinsem?”atitaz>la,annihochuaninsemanthlangz>la;tichuan,chaweihmachuananhaninsemzotaveka.Tlengparelachuanamanupuiturchuahmaiahnawihh^nga,aninsemzawhchuan,“Tunupuinge\haberihanphihfaihlawmtehangu,”atia,anhanphihfaichuanTlengparelanupuichua\habera.Aunautehnenahchuan,“Chawmnuinhengzawngzawnghiminpekania,‘Sialpawhnakinahlalaangcheu,’atia,”atia.
Nakinahchuananvaiinselaturchuanankallehtaveka,ankalhlanchuanankawmchhakahchawmnuchuanmeihawlarawnrawha,annupuiteinaawmhohnenahchuan,“Tuiminhanpetehu,”atia.Aupabernupuichuantuichuahanpea,aloeitamaia.“Minhanpelehrawhu,”atileha,anhanpeleha,aloeilehtamaia.Chutiangchuananvaichuanaeitaa.Tlengparelanupuierawhchuanauveilaitakania,nauchuahanhringthlahlawla,theilehtheilochuantuichuahanpevea,akutahalomana,ainlamahahruaihawtadaihbikmaia,ainahaawmpuitaa.Afahrinhlimhlawlakalsant^kkhachuengemawtitiinalot^ltleivetheia,enkawltupawhawmmanglovinaloseilianvetheitamaia.
Alopuitlinchuan,“Kapatehiantangkaph>kkhattalanneilawmmawnichuaw?Kanuzawngakalkaduha,kenatankaduhmangea,”atia;azawngazawnga,dawhthl>nghnuaiahhiantangkaph>kkhatchuachhartaa.Tichuan,akaltaa.Khawpakhathiavathlenga,anlalchuan,“Fahraht>,khawngeinihdawn?”alotia.Anichuan,“Fahraht>techuleh!‘Sazu-ahchangrawh,’tihthiamawmmawkazawngdawn,”atia.Lalchuan,“Kalotihangchechu,”atia;lalchutangkaph>kkhatakenkhaapea,“Sazu-ahchangrawh,”atia,Fahraht>achusazu-ahchuanachangtaa,lalintangkaadahnakhaaenrua,th<lmawngahdahinahmua,zanahchuanth<lmawngchuarekrua,atangkaph>kkhatchuaruchhuaklehtaa.
Tin,at<kahchuankhawdangahavakalleha,lalinahv>kavathlengleha,lalchuan,“Fahrahtê,khawngeikaldawn?”alotileha,anichuan,“Fahraht>techuleh!‘Khawim<ahchangrawh’tihthiamawmmaw
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 28 ~
kazawngdawn,”atia.Lalchuan,“Kalotihangchechu,”atia.Tichuan,lalhnenahchuantangkaph>kkhatchuapea,lalchuan,“Khawim<ahchangrawh,”ahantia,achangtaa,bepuipar techuahantlana.Lal tangkadahnakhaaenthlaa,th<lmawngahadaha.Z^nahchuansazu-ahachanga,th<lmawngchuarekpawpa,aruchhuaklehtaa.At<klehahchuankhawpakhatahhianavakalleha,lalinahbawkavathlengleha,lalchuan,“Fahrahtê,khawngeikaldawn?”alotileha.Anichuan,“Fahrahtêtechuleh!‘Nauduhawmpuiahchangrawh’tihthiamawmmawkazawngdawn,”atia.Lalchuan,“Kalotihsakangchechu,”atia.“Nauduhawmpuiahchangrawh,”ahantia;nauduhawmpuiahachanglehtaa.Tangkaph>kkhatchuapea,adahnaaenthlaa,zanahsazu-ahachanga,aruchhuaklehtaa.Tichuan,amahlehamahkha‘Changrawh’aintitheitaz>la;tichuan,anutekhawlamzawngakalchuatumtaa.
At<kkhuaalovara,“Khawim<ahchangrawh,”atia,khawim<ahachanga,anutekhawlamahchuanathl^wktavangvanga.Anuteinavathl^wkthlengchumihringahachanga,anunenchuananhaninhmua,ahaninsawia,aninhretaa.Anuhnenahchuan,“Kanu,nakinahchawmnuhnenahchuan,‘Siamtuinhrilhanghmiang’tila,‘Nangmansawihmasarawh’atihchuan,‘Keikasiamtuchuluianghal>nghiani’tiangche,”atia.Tin,anichuanuchuanathukrutaa.Nakinahchuanchawmnuchualohawa,anuchuan,“Kanawmdunreitaviaumaia,siamtuinhrilhanghmiang,”atia.Chawmnuchuan,“Nangmansawihmasarawh,”atia.Fahrahtêanuchuan,“Keikasiamtuchuluianghal>ngania,nangasiamtuengngeni?”atia.Chawmnuchuan,“Keikasiamtuchuchungapârvathlasenani,”atia.
At<kahchuan,chawmnuchusanghasawisaturinluiahakaltaa,sanghachuahmetângchawpchawpmaia;tichuan,tuiahchuanadahlehtamaia.Fahraht>akhakhawim<ahachanga,chawmnuthiltihzawngzawngkhaaenthlaz>la,amahchawmnualothlenhmainathl^wkhawthuaia,anuhnenahchuan,“Chawmnuinvawiinchusanghaasawisaa,ahmetângchawpchawpmaia;chuvangin,alohawhunahchuan,“Vawiinchuengtiziaemawnikaâwmteana\h<mmaia,vuakhrepangmaiinkasil>m<mmaia,’lotiangche,”atia.Tichuan,tlaiahchuanchawmnuchualohawa,Fahraht>anuchuan,“Vawiinchuengtiziaemawni,kaâwmteana\h<mmaia,vuakhrepangmaiinkasil>m<mmaia,ahrehawmkhawpmai,”alotia.Chawmnuchuansanghakhaasiamtudikahangaihphaha,alawmrilruviauva.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 29 ~
At<kahchuan,Fahraht>achuchawmnusiamtu,chungap^rvathlasensawisaktumchuanakalvetaa.Khawim<ahachanga,athl^wktavangvanga,vanchungkhuaaanlalpakawtahchuannaupangduhawmpuiahahanchanga,ahanawmtaa;chulalchup^rvathlasenkawltuchuania.Lalchuannauchuahmuhvelehankhuatechuaz^wta,“Heihitunaungeni,rawnen\heuhrawhu,”atia.Anvaen\heuhva;mahse,tumankanauaniantisilova.Chuvangchuan,lalchuan,“Anihlohlehkafaahawmrawhse,”atia,faatananeitaa.Nakindeuhhnuchuananfachharchuan,lalnuhnenahchuan,“Kanu,art>kachaihduh,”atia.Anhanchaihtira,reilot>ahchuan,“Khau,kachaihningtawhe,”atia;apelehtaa.At<kahchuan,“Kanu,artuikakhâlduh,”atileha,anhankhalhtirleha;mahse,reilodeuhhnuahchua,“Khau,kakhâlningtawhe,”atilehtamaia.Atuklehahchuan,“Kanu,parvathlasenkakhâlduh,”ahantileha,anuchun,“A,heizawngkhâllove,inîsiamtuania,itin^ange,”atia.Mahse,anichuan,“Katinalovang,”atia;ahankhalhtirlehtaa.Reivaklovahchuan,“Kakhâlningtawhe,”atia,apelehtamaia.
At<kkhuachualovara,p^rvathlasenbawkchukhalhangenleha,ankhalhtirlehtaa.Tahchuan,Fahraht>achuanp^rvathlasenchuamanutaktaktekhawlamahchuanathlawhpuitadaihmaia.Aninchungahchuanazuk\uma,anuakova,“Kanu,lochhuakteh,”atia.Mahse,chawmnuchuanachhuahkhalha,p^rvathlasenFahraht>akenahanhmua,athinur>m>mtamaia.Fahraht>anulochhuakvenenchuananinsualtachiammaia.Anuchuan,“Tait>,kahnehdawnlo,athlapakhatkhaulhtliakrawh,”atia,ahanulhtliaka.Anhaninsualleha,alahnehtachuanglova,“Kalahnehlove,athlalehlamulhtliaklehrawh,”atileha,ahanulhtliakleha.Alahnehtalocheuva,“Akh<pruhkhingkhatkhaulhtliakrawh,”atileha,ahanulhtliakleha.Alahnehtalocheuva,“Akh<pruhlehlamtitliaklehrawh,”atia,ahantitliaklehtaa.Mahse,aluinalanawrtach<kch<ka,alahnehtaktaktheichuanglova,“Kahnehtheichuanglove,aringruhkha\huaichhummairawh,”atia,aringruhchuahan\huaichhumleha,chawmnuchuathitaa.Tichuan,annufachuanthlamuangtakinanawmduntheitaani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 30 ~
Thu pawimawhte
khuanhmasa – ^rhikhawvardawnahvawihnihankhuang\hina,ahmasaz^wkchukhuanhmasaantiani
rapchung – tapchhakathukchungabuhh^kronaansiamhi
ph<lrawthei – ph<lruahirawchikhatania,ach^ngink^rthildahtheihnaatanaansiamhitheiani
chang – arpalehsavameiangchihi sum – thingkerkhuar,sukabuhh<mandennahi hringei – mihringangnisi,mihringsaeihmang vahchap – loatanathinglehmauteanvahthl<klah^l
lohhi hlothlo – lovabuhlehthlaidiptuhnimtihfaihi thl^m – lovachawlhnanlehriahnanaint>ansak\hin
hi khawim< – khuaichikhat,seph<ngtiavel,thl^wkrivung
vung\hinhi chawmnu – ph<ngchikhatluidungakhawsa\hinhi dawhthl>ng – tapk^wm,chhuatlamami,ahnuaikawrawng
hi
TIH TURTE
1. Akar^wltehidahkhatrawh. (a) Keichuituichawitur___________kahriaasin. (aw) Chawf^kalohuna,chawa___________taa. (b) Ansaphurhawchu____________an\hukhawma. (ch) Sialerawhchu_____________rawnlaangche. (d) Enkawltuawmlovinalo____________vetheitamaia.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 31 ~
2. Hengzawhnatehichhangteh. (a) ParawlkhanengtinngeSichangneiiaman? (aw) Chhintheiateunaukhaengtinngevanahanlawn? (b) Fahraht>akhanengtinngep^rvathlasenkhaaneihtheih? (ch) Engtinngechawmnukhaathih?
3. Tusawilehtuhnenasawinge? (a) Chutilozawngan\hatina>nangchia,imanfuhtheilovang. (aw) Englochangkantawna,kanlamsiausiauva,kanhlimviau
\hinasin. (b) Rappuichungsangarawtheichhungahkhianadah. (ch) Tikhanloeirawhu,tahkhiankahankallawkange. (d) Kanthiduhphiangsennang,ngumsekpawreuro-pa.
4. Tlengparelachanchinsawila;a^tnalailehafinnalaisawiz>lbawkangche.
5. ‘Hreipui’hiMizoinchhungahmanrawchikhatani.Mizoinchhungahmanrawdangihriatapianghanziakteh.
6. Hengthuhmanghiansentencesiamrawh. (a) sawisetsetlochuan:_________________________________ (aw) zahpuiawmroh:_____________________________________ (b) rappuichungs^ngah:___________________________________ (ch) chhangzing:________________________________________
Tlangparela chanchin A ^tna lai A finna lai
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 32 ~
7. Inzirlaibuahhianheng\awngkamtehiaawma,adverbanihlawma.Apiahahhianhetiangchi\awngkamhiadangpahnih\heuhziakrawh.
r>ur>u ........................ ........................ >m<m ........................ ........................ sapsap ........................ ........................ siausiau ........................ ........................ vangvang ........................ ........................
8. Ziakdikrawh: khuait> - khuaipui - khuaifung - khuaichhur - khuaibel - khuaitairek - khuaivah - khuaidang - khuaisanghar - khuaichhunmu - khuainghal - khuaithlar -
9. Tlengparela-teunauzaselaturaankalkhaengtinngeanawmt^kz>l?Irindaninhanchhangteh.
Activity
10. Sichangneiithawnthuahringeipakhatungeaniha,Sichangneiiinaaawmvechhankhainrindaninhansawihotehu.
11. Miparukz>linp^wlahin\henula,Sichangneiifate6lemahchanginanthusawisawichhawng\heuhse.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 33 ~
ZIRLAI 7
|AWNG UPA
1. a ruh langin: Chiangtawk,fiahtawk,pehh>lawmmiahlovasawi.
Sentence: Thil r>ng r>ng a ruh langa sawi z>l tum hi a \ha lo.
2. b>l chhung sa: Thilengemawneihngeiturangaihtheihtawhsawina.
Sentence: I lehkha zir dan ngaihtuah hi chuan pawl sawn te chu b>l chhung sa anga ngaih theih a ni e.
3. beng sika ngaihtuah: Nguntak/uluktakangaihtuah. Sentence: He thu hi beng sika ngaihtuah a ngai a ni.
4. chang>la s^wi bel ang: Beitheilo,inzawmturainmiltheilo. Sentence: Mawian Thangi a ngaizawng ve chu
chang>la sawi bel ang mai a ni, a lo ngaizawng ve duh d>r lo.
5. chh<l khat kual: Nupakhathrinzawngzawng. Sentence: Chh<l khat kual rau rau pawh hi a lo inan
loh theih khawp mai.
6. chhung tlai: Vawikhatchaweiachhungkaweikhawp/khamkhawp.
Sentence: Ka pa len d>ng chuan chhung tlai zet chu a rawn man.
7. fanghma no ei: Pekkirlehtawhlohturapawisaemawthildangemawathl^wnadawn.
Sentence: Ka puin pawisa tam tak a dawng a, fanghma no eia ka ei atan cheng sang hnih min pe.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 34 ~
8. nghawng: Kutzung\anghm^wra\angatehab^nlehlamkiuthleng.
Sentence: I mau rawn put kha hlam leh nghawngin tan rawh.
9. hnung lama mit nei ang: Mifimkhur,thuhnud^wnthiamlehinvengthiam.
Sentence: Tunlai chu nun fimkhur a ngai, hnung lama mit nei ang rana awm a \ul a ni.
10. intuithlar: Inchhungkhatnatitawp,inmihran. Sentence: Mahni hringtute nen >m chuan an intuithlar
ngai lo ve.
11. khuangcher bo: Chinhriatlohvabohlenvangvang. Sentence: Kan bawng pakhat chu a khuangcher bo
hmiah mai.
12. laiking fa neih: Faneiveduahangaihsaklehsilo. Sentence: Tunlai chu laiking fa neiha fa nei ve mai
mai an tam ta.
13. awmni kham: Mitthi emaw, pawimawh dang emawkhawtlanghuapaawmavangahnathawktura feh chhuak lova ina awmvek ni; akhuaaawmnitihnaani.
Sentence: Vawiin chu mitthi an awm avangin awmni kan kham .
14. arpa chan lai: Chan\hatlai. Sentence: Infiamnaah arpa chan laiin an b^ng daih
ngai lo.
15. khuavang ri kham sa: Tlangdungemaw,kawremaw inrina turremchangawmsahi.
Sentence: Kan huan inri nan chuan khuavang ri kham sa kawrt> saw i hmang mai ang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 35 ~
TIH TURTE
1. Akar^wlahhianhandahkhatteh. (a) Thilrengreng___________sawiz>ltumhia\halo. (aw) Sangaramvakchuan___________zetchuarawnhawne. (b) Lianachuainvengthiamkhawpmai___________maiani. (ch) Kanthungaihtuahhoturhichuapawimawhsia,___________
angaiani. (d) Zirinenhianinhmelainanglolutuka,___________innitiha
hriatlohkhawpmai.
2. Inzirlaiamiangnilo,nangmangaihtuahnahmanginahnuaia\awngupatehmanghiansentencehansiamteh.
(a) khuangcherbo (aw) b>lchhungsa (b) laikingfaneih (ch) chang>las^wibel (d) fanghmanoei
3. Hethuhia\ulnalaia\awngupahmanginziak\harawh.
“|hiante nena intihhlim hi a nuam a. Mahse, \hiante sawmna zawng zawngah ngun taka ngaihtuah a, thuthl<kna siam \hin tur a ni. Sikul naupang leh thawh \hat peih loh chu a inhmeh reng reng lo. Zirtirtute thu awiha kum tir a\anga \ha taka lehkha zir chuan kum tawpa result \ha chu neih ngei tura ngaih a ni. Nu leh paten pocket money min pek chu kan pe kir leh tawh lo mai \hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 36 ~
4. Kanvengahleiaminnasakhawpmaia,akhawn^wtinkanhnatlangsuausuaumai.Mitamtakchuantaimak>m>mlaiin\henkhatlup^nhnathawhtawklahbolo;kandaihzaikhawpmai.Aruhlanginhansawitamaiila;\henkhattehichuhnatlangvelosehnaas^wtzawkngeiang.Midangtetihbuaichinganawma,fiamthualop^wttlingtlavemaiteanawmbawk.A\hentehichuanngaihtuahawmvekhawpmai,anthawhchhuaheiturnitase,chhungtlaianhawnlomaitheiani.
Achungathuahkhian\awngupaihmuhapiangtethlangchhuakangche.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 37 ~
ZIRLAI 8
LEHLANGIN REIEK TLANGAH Darrokima
Thlasikrimanam\antawha,khuachuathianginboruakanuamtawkhlemaia.Dinsangachuthathotakinsikullampaninakala,ahantl^nlehauhauh\hina.ChuminichuananzirtirtutenenRei>ktlangalawnantuma,arilruchuphurnainakhata.
Ansikulavathlenchuana\hiantechuanloawmnaknaktawha.A\henchuankalnaturbuschhungahanlor^kch>lch<la.Dinsangapawhchuanabagchuadahlutvenghala.Anzirtirtupa,SirRamlawmachuan,“Khaile,kankimtawhanilo’mni?Kankaltheitawhem?”arawntilauhlauhva.Naupanghochuanankimtawhthuanlohrilha.Driverchuanbuschuatinunga,Aizawla\angakhawthlanglampang,kilometre30velahlaaawm,Rei>ktlanglehachhehvelahunhmangturinantlanliamtaa.
ThuitawktakantlanhnuchuananthlanghladeuhtakaTlawngluiluangchuanzuhmua.Anaur^ihr^ihhlawma.Reilot>ahTlawngluichuanthlengthlaa,leianzawhlaichuannaupanghochutukverhahandakchhuaksapsapa.Anhnuaialuituiluangph<lbulhbulhmaichuhmuhnawmtitakinanthlira.Leianzawhchhuahchuanandinga,zunramthiarturinanchhuksapsapa.A\henchuanthlateanlolanaknakbawka.
Zingdar9:30velahAilawngkhuaanthlengchhova.Ailawngkhawtawntirhahchuanandinga.MissZothanialodinga,“Hetahhiankanchhukanga,heta\anghiankeinRei>ktlangkanpanchhodawna.Thilritsakdeuhkhaengmahkengloula.Tuisikleheiturzangkhaideuhchauhkhakengr’uaw.Akawnghiathuivedeuhhleka,ininkenrihchuaninchaumaiang.Bushichualovatlantlanganga,Rei>kkhuaahminlonghakdawnani,”ahantia.Naupanghochuaninsiamsangsanga.Busa\angchuananchhuk\ak\aka. Ailawngkhuaa\angaRei>ktlangpanchhohnaahchuananinzuichhodiahdiaha.Thlasikrimanamtawhbawka,nichua\ang\haangrenghlemaia.Anzingahchuankalchaktheilodeuhteanawmavanginchu
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 38 ~
mitezaingaideuhtakchuananzirtirtutechuanankalpuia.Mipanaupang\henkhaterawhchuanchauvetheiloemawtihmaiturhiananliamzungzungmaia.Kawngchhovahtechuananin<ma,anaur^ihr^ihmaia.Nuamantihletihhairualanilo.
Achangchuankawngsirathingbukahtechuananlolawna,thingzarahtechuanbankualinanin<ma.Chauawmhmelrengrenganawmlo.Dinsangapawhchuannuamatihlemaia.Mahse,anuthuchahahrerenga,chetsualtheihnaturawmchi-ahchuanakalduhlova,zirtirtutehmuhphaklohvahlalutukalohankalsanpawhduhlovin,zirtirtutehmuhphakdeuhz>lahakalhramhrama.
Naupangpahnihnisatuarsual,chaudeuhhlekanawmavanginanzirtirtutechuanakh^ttawkinanchawlhpuileh\hina.Chuchuankalatisawtloangrengviaumaia.ChungnaupangpahnihteipteahchuDinsangaleha\hianpaRopuiachuananahchh^wka.
DarkarkhatlehachanvevelankalhnuchuanRei>ktlangph<lchuanhanhmuphaktaa.Mipanaupangkalchakf^ltepheichuanaph<lhmunchuthuitakanlohanlutchhotawhnghenghea.Chutiaph<llolangtaruihchuanatithathozuala.Hlimtakaauchunginmipanaupanghochuantlanchhozawtzawta.Hmeichhe\henkhatpawhchuan\ech>lch<la.
AhnuhnungberakalSirRamlawma-tehovintlangchhipanhanthlenchhohvemeuhchuanmipanaupang\henkhatchuhlafefeahanlovakdarhhmantawha.Anhaninaukhawma.Tlangchhipzawlhmunnuamtakahchuanan\hukhawma.AnhmaahchuanSirRamlawmalehMissZothanichuandinga,SirRamlawmachuan,“Vawiinahhiankanclass-hohikanvanneihlemaia.Naupanghopawhinthuinawihtlanga,Missnenpawhhiankanlawmviauani.Hei,inhmuveka.Kh^mhiasanghlawm>m>ma,tlakpalhhlauhchuanthihmaitheihnavekania.Tumahkhamahnithuinakohmawrtaktakahlovakalmiahlohturani.Inelnakanneihturkhahrerengula,hlimtakahunhmankantumdawnniaaw,”ahantia.Naupanghochuan,“Yessir,”anlotirual\hapa.
SirRamlawmachuananpiahdeuh lung tohl^wta \hutna remfahranmai,khuardeuhkalhchuahankawka,“Sawlaiamawnginnghahnaniawmtak,khuarkalhsawinhmuem?Rei>ktlanghuailalnu,Khawluahlali
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 39 ~
\hutna\hinanihsaw.|huvengaminawmangemle?”ahantia.Naupanghochuan>deuhdiala.Hmeichhenaupang\henkhatpheichuhlauhmeltakhiananchekdeuhtlaktlaka.
Mipanaupangpahnihchuanb^npharin,“Kangame,”antia.SirRamlawmachuan,“E...!Inhuaihlemaia.Mahse,lova\hutaktakmiahsuaw.Chetsualpalhchuanchutihlauhchuanimai.Anihleh,khulaialuipuiluangkawinguaikhuinhmuem?”ahantia.Naupanghochuanakawhnalamchuanensapsapa.
SirRamlawmachuan,“Khukhunichinakanluik^n,Tlawngluithokhaania.Khulaithlangdeuhvaaluankawinasatnalaikhu‘Tlawngnuar’antia.Khu‘Tlawngnuar’khuanchanchinngaihnawmtakaneinghengheasin,”atia.Naupanghochuanhriatchianch^khmeltakhiananzirtirtupachungawirenginanen\hapa.
Chutia an ngawih \hap lai chuanDinsanga a lo ding a, “Sir,Tlawngnuartihchuengngeaawmzia?”arawntia.SirRamlawmachuan,“HmanlaichuanRei>ktlanghuaihiKhawluahlaliania,hotamtakaneia.Chutih lai chuanTlawng lui khu a rawn luang thla a,Rei>k tlang lehW.Lungdartlanginkarkawnz^llaideuhahkhuanluantlangatuma.Rei>ktlanglalchuanalophalhauhlomaia,adangtatlatmaia.Tlawngluichuanuartaa,tunaaluandanangkhuanarawnluangkawitanguaimaia.Chuvangin,khulaikhu‘Tlawngnuar’antihphahtaani,”atia.
Naupangpakhatchuan,“Sir,tlanghuaitihchuengngeaawmzia?”arawntiveleha.SirRamlawmachuan,“Hmanlaichuantlanglehluite,thingtechenhianchenchilhtulehvengtu,huaineiinanngai\hina.Chutiangatlangchenchilhturamhuaiemaw,thlarauemawchutlanghuaiemaw,tlanglalemawantimai\hin.Rei>ktlanghuailehChhawrpialtlanghuaiindothupheichuMizothawnthuaboruakaindonachanchinngaihnawmberpawlaninghengheasin,”atia.Naupanghochuan,“Sir,hansawiteh,”anlotinaknaka.
SirRamlawmachuan, “Rei>k tlanghuai lehChhawrpial tlanghuaihiinhawtakannia.VawikhatchutunakanawmnathlangkhamhnuaiahkhuanRei>ktlanghuaihochuanchawnganch>na,anlammupmupmaia.ChutihlaichuanChhawrpialtlanghuaihochuanlungadelhhlumtirvektumin,heihelailungkhiruahhikarthlakanlotuma,h>manlothlakmupmupmai
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 40 ~
a.Rei>ktlanghuaiholahchuanengmahanhresilova.VanneihthlaktakinchutiaChhawrpialhuaiinlungadelhhlumtirvektumaanbeilaichuKhuangkhaitlanghuaiinanlohmua.Rei>ktlanghuailalnuKhawluahlalichuanzuhrilhtaa.ChuvelehRei>ktlanghuaihochusialsirahanchanga,chaktaktakinanthlawkchhuaka,vanboruakahkhiananindotachiammaiani.
“Chumi\umaanindochuaninthatnasakhawpa,thisentechuasurhianasursungsunganibermaia.AnindonasatbernalaichukhulaiTlawngnuarchungzawnkhuania.Thisenbawnasalutukchuanluituizawngzawngtekhuatisenph<tmaia.AtawpatawpahchuanRei>ktlanghuaichuanchaktaa.Mahse,khulaianindonasatnalehthisenbuaktamnalai,Tlawngnuarantiht^katuikhukumtinhian,\h^llaiinthisenanghianasentaph<t\hinani.
ChutianasatakaanindonaahchuanRei>ktlanghuai lalfanuhmel\ha>m>mmai,Ngaiteiipawhatelvea,ahuaiseninr^lpawhathattamhlea.Mahse,athizingaha\angvehlauhmaia.Khawluahlalichuanafanuchuangaithei>m>ma,alunglengchusawlailungtohl^wt,nichinakakawhhmuhcheuahkhana\hu\hina,amawngthl^pawhalalankalhsaw,”ahantidapdapa.
Naupanghochuanngaihnawmtitakinanlongaithlaa.Tlawngnuarlamchuahanthlirthlaleha,hmuhnawmthartariauhiananhrianiturani,anenvawngvawnghlawma. Rei>ktlanglalchanchinteansawizawhahchuanSirRamlawmachuanmipanaupangliandeuhhochuthingbung\hadeuhazawntira.Thingbungpathumchukh^mkoa\angahlavaklovahchuannghettakinakh>ngb<ra.“Khaile,kanhruizenkenkharawnlalehr’ule,”ahantilauhlauha.Mipanaupanghochuanrangtakinanrawnlaa.Athingkhenb<rahchuanhruizenchunghettakinathlunga,ahmawrlehlamchukh^mahchuanauaithlaktira.Ahmawrchuankh^mhnuaileiremchinchuazuthlengphakveka.
Hruizen t> deuh pathuma la chhuak leh a.Mipa naupanghohnenahchuan,“Tunahchuaninelnakan\antawhang.Kh^mahhianininuaithlaksiakanga,hruizent>zawkhianink^wngahkanhlinganga,kanlovengtlatangcheu.Tungekh^mhnuaileiremchinkhuzuthlenga,lothlengchholehhmasaberkanendawnani.MissZothanikhansanaloensela,tu
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 41 ~
ngehunhmangreiloberkanenang,”atia.Naupanghochulawminanaudardara.Hmeichhenaupang\henkhaterawhchuan,“Awi,keichukaduhteuhlomai,kahlaulutuk,”antia,hnunglamahantlanchanchana.
SirRamlawmachuan,“Tutengeuaithlahmasadawnle?”ahantia.Mipanaupangliandeuhpathumchuanlopenchhuaka.Ank^wngahnghettakinanthlunga,auaithlaveloturmipanaupangdangzawngchuanhruizenchuanlovuana.Naupangpathumchukh^mauaithlamaiturinaninringtawha. SirRamlawmachuan‘khat,hnih,thum’ahanchhiara.Mipanaupangpathumchukh^mahruizen inkhai thlaahchuananuai thla taa.Naupangdangzawngchuanantawlhthlakangz>lathlahdulthlaz>lchungin,anmahnianhlinnahruizenchuanlovengvethunga.Auaithlatenanvawnnaanthlahpalhpawhakhainghalnawlhtheiturinaninringrana.
SirRamlawmachuanhmeichhenaupanghochukohnaihdeuha\angaanloenaremtilova.Anpiahhladeuhtak,auaithlatelanchiantheihnalai,hmunhimchina\angchuananlothlira,anlo\etuartuarmaia.
AuaithlazingahchuanRamdinanleiathlengthlahmasabera,alouaichholehnghala.Ramdinaanhlinnahruivuantutechuanamahkhaisilovin,anhruivawnchuamartawkinanpawtchhoz>la.RamdinalouaichhochuMalsawmanarawnumchhoveleha.Anpiaha\angalothlirtuhmeichhenaupanghochuanan\anz^wngtechuanhmingakovinanlofuihtuartuara.
Anlochhuakchho\eptihahRamdinachuMalsawmachuanarawnlehpelchhova.AhnungberahDuhkimaalothlengchhovebawka.Malsawmachua\hiantechuananlokuahlaihlaiha,anhlimtlangngangmai.
AdawtlehahchuanDinsangalehJohny-alehRemsiamaanuaithlavethunga.Angaitebawkinhmeichhehochuanan\anzawngtechuanloauva.Anlozuangtawrtawrhlawma.Annipathumchuanleichuanthlengthlarualhlemaia.AnuaichhohlehlamahchuanDinsangachuanhmaahruaichhotaa.Mahse,Remsiamanenchuanfitkhatvelbakinaninthlaulo.
|hahnemngaitakinanuaichhova,anhahtawhngangmaia.Thathlahnachianitawhsilo.Johny-achuachanvevelauaichhohchuan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 42 ~
achautawhlutuka,thahruianeitawhnganglova,avawnnachuathlahtahlawlmaia,a\hiantechuanhnehtakinanlokhaia,auaithennalhnalha.InelnachuDinsangalehRemsiamainkarchauhanita.
RemsiamachuanDinsangachuaumchhovez>la,ahnaihhrethreta.Fit15velchiahuaichhohturalaawmtihahchuananinrualrengtawha.Anuaichhoz>la,atawpanthleng\eptihahchuanDinsangachuanthatawpchhuahtakmeuhvinahanbeileha.FitkhatvellekinRemsiamachuapellehtheihrama.Ahanchhuakchhochuachaulutuka,tlangchungzawlph<lzingahchuanamuhlehlea.A\hiantechuananrawnchibainaknaka.
Johny-aerawhchuSirRamlawmahovindimtakinankhaichhova.Hruizenuaithlavuanchungthochuanhimtakinankhaichhuaktaa.
Mipanaupangdangtepawhchuaninelz>la.Atirauaithlavengamlemlotepawhkhaan\hianteanuaithlaktaksupsupahchuanaph<rph<rahan\anga.Hmeichhenaupanghotepawhchuanuaithlakveanchakkhawpmaia.Mahse,anhawnaturkawngathuithamdeuhavangintlailutukanhlauva,khamloangrengtakchunginRei>kkhawlamanpanthlatazawka.
Rei>kkhawchuanchunglamakhualzintetlawhturaansiam,Mizokhuaanzuthlenchuananchuannabuspawhkhaalodingrengtawha.Anchawpaiteanlachhuaka,puartakinaneia.
ChulaihmunahchuanhmanlaiMizokhuaangtakhiandina.Zawlb<klehlalintepawhawmvethlapa.SirRamlawmachuannaupanghochuzawlb<klampanchuanahruaia.Zawlb<ktuala\angchuanthlanglamanhanthlirthlaa,lalinte,minaraninlehlalupainniawmtaktechualointlarthlathluaia.SirRamlawmachuan,“Hmanlaichuanzawlb<kahhianhmeichhiarengrengluhphalanilova,vabihd>kd>kpawhphalanilo.Mahse,hmanlaianitawhlobawka,vawiinahhichuanhmeichhehopawhzawlb<kahluhkanphalsakvemaiangcheu.Mipahokhanremintiem?”ahantia.Mipanaupanghochuan,“Remtie,”anlotia.|henkhatchuannuichunghian,“Remtilo,”anlotia.Anhlimtlanghlea. Zawlb<kchhungathilawmchihranghrangchuSirRamlawmachuanahrilhfiaha,nguntakinanngaithlaa.Âwkpak^te,dawv^nte,tapchep
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 43 ~
s<ttelehbahz^rtechuamalt>t>inahrilhfiahveka.Zawlb<kbawhbelahtechuanahanbawhliamtirvelchhina.
AchhungathilawmahrilhkimhnuchuanmipanaupanghochuMizoinbuandaninahaninbuantirleha.Anrilaihlaihmaia.A\henchuanMizoinbuanchuanhrethiammanglova,antumpuitechukeuhthlukph>tantuma.SirRamlawmachuan,“Inkeuhthl<kturanilo.Inchawik^ntumturalawm.Inphawitumrawhu,”ahantilehlauhlauh\hina.
Chutiang chuanDinsanga te sikul, pawl 7 zirlaite chuan anzirtirtutenenhunhlimawmtakhmanginRei>kkhuachuanchhuahsantaa.Ailawngkhuaanthlenchuanbuschuantidingleha,MissZothanichuan,“PawlruklamainzirtawhPasal\haKhuangcherachanchinaKhuangcherap<kawmnakhuakhaheihiania.Pukchhungahanluhvechhinrengrengpawhachakawmkhawpmaia;mahse,khuaatlaideuhhlektawha,kanl<ttawhlomaianga,kallehhunahluhngeingeikantumdawnniaaw,”atia.Khuangcherap<kluhnalehalochhuahnakua,ahletchuanhanenlehhrama.LungawitaklehmanhlatitakinAizawllamanpanlehtaa.
Thu har hrilh fiahna
chuanchung – Khuaemawramemawkh^mte,kotena\henhranchuan,achunglamhl^wmchuchuan chung anti.
sials$r – Savachikhat,mulamchi.tohl^wt – Lungpuiemaw,kh^memaw,tlangemawpohbiklai
hi.bawhbel – Zawlb<khianluhnakawngkapuianeilova,aluhk^
a\angaachhungluhnaturahthingpumliantawktak,achunglamthinthlengvelasangahav^ngtluaninankhama,chuchubawhbel anti.Achhungalutturapiangchuananbawhliam\hina,abelhn<mhlurh\hin.Bawhbelhipawmpualtipawhanawm.
s<t – Mizoinchungsanglaiberathingtlawnkham(tl<ng)dotubanhis<t ani.
tapcheps<t – Zawlb<kchhuatameian tuah \hinna tap sir tawntawnas<tdingtechutap chep s<t anti.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 44 ~
bahz^r/dawv^n – Zawlb<kkawmch^rlamahchuanav^ngtluaninhlamkhataiazaudeuhvinchhuata\angahniakkhatvelasanginchhuatsangbikansiama.Chumichhuatsangbikzawngchubahz^r antia,dawv^n antibawk.
Tin,lalinahte,thangchhuahpainahtepawhkawmcharlamachhuatsangbikansiamchubahz^r/dawv^n antivebawk.
^wkpak^ – Zawlb<kbahz^rzawnbangchuchhuata\angab^nchenvelasangahabanchhunglamahanpinga,achung lamzawngchuabanpawn lamahanpingthunga.Banghm^wrveveink^rchuav^ngtluanina^wnga,chumi^wngchu^wkpak^antiani.
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Dinsangakhaanuthuawihtakanitihengtinngealolan? (aw) DinsangalehRopuiakhanaupangtlawmngaitakniinihriaem?
Achhanhansawiteh. (b) Rei>ktlanglungtohl^wta\hutnakhuarkalhkhaengtialoawm
nge? (ch) Zawlb<k chhungahkhanmipanaupanghokha engtin nge an
infiam?
2. Hengtehitawifeldeuhvinhansawiteh. (a) ChhawrpialtlanghuaihovinRei>khuaihothahchimihvekan
tumdankha. (aw) Tlawngnuarloawmchhankha. (b) Rei>ktlangkhamanaupanghointihsiakdankha.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 45 ~
3. Henghmanghiansentencehansiamteh. (a) thlasikrimnam (aw) mitezaingai (b) khawtawntirh (ch) nisatuarsual (d) chutihlauhchu (e) thlahtahlawl
4. AlehAW athuinmilthaizawmla,hrilhfiahvevebawkangche. A AW ritsak ph<r
thlasik kh$n
thatho dawm
chelh \antir
tawntirh khawvawt
5. Hengthutihdanglam(modifiedform)hmanghianthuphuahteh. (a) din (aw) chhoh (b) chetsual (ch) innghah (d) nawrh (e) inthlauh
6. Inzirlaiazawlb<kchhungathilchihranghranghminglolangtehiengngenihanzawngchhuaktehu.
(a) ^wkpak^ (aw) dawv^n (b) tapcheps<t (ch) bahz^r (d) bawhbel
7. ‘Lehl^nginRei>ktlangah’ tihzirlaiz<lzuihiankhawihmunemawberaikaltawhnachanchintawifellehngaihnawmtakinziahhantumvetehle.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 46 ~
8. SirRamlawmakhan,‘Hmanlaichuanzawlb<kahhianhmeichhiarengrengluhphalanilova,vabihdekdekpawhphalanilo,’tiinasawia.Engvanginngehmeichhiatekhazawlb<kahluhanphalveloh?Inrindanhansawihotehu.
9. Aremchandananginpawlahin\henula,ahnuaiamihihansawihotehu.Insawihonachufeltakaziakin,inzavaiahriattheihturininchhiarchhuakdawnnia.
TunahhianMizoramchhungahmunhmingthangtakpakhattlawhturnitaula.Khawihmunngetlawhinchak?Engvangatlawhchakngeinnih?Engtinngehuninhmanang?
Project
10. Inzirlaibuinzawlb<kchhungaawmthilchihranghrangchanchinasawitezirchiannaneitehu.
Heng ^wkpak^ te, dawv^n te, bahz^r te, tapchep s<t te lehbawhbel te hi eng nge an nih zawng chhuak ula; a lem ziakin anchanchinziakz>langcheu.
Inreporthranghrangtechulakhawmula;\haintihanginthutl<knasiaminfinalreportsiamrawhu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 47 ~
ZIRLAI 9
PRONOUN
Pronounchuhming (noun) aiawha thu hman hi ani.
Thukansawiemaw,kanziahemawanounchungchangkansawihianhming(noun)chusawinawnsawinawnalo\ul\hina;sawinawnfongailoturinahmingaiawhturchuanthuhmanturbikaawma,chungthuhmanturbiktechuanipronoun antihchu.
Afiahlehzualtheihnan–‘Lalaa lokala,a tihturtea tihzawhhnuinahawlehta’tihahhianLalaaiawhathuhman(pronoun)hihmangtaloilachuan‘LalaLalalokala,LalatihturteLalantihzawhhnuinLalahawlehta’tihangaianga,abuaithlakhledawnani.Chuvangin,Lala(noun)aiawhathuhmana ziakdumbikzawnghipronounchuani.
Pronounchuchihranghrangah\henania,amalmalinlosawiila.
1. Personal pronoun:Personalpronounchumihringaiawhathuhmantehiani.
Personalpronounchuchithumah\henanileha.Achithumaiawha thuhmante chu singular number-ah lehplural number-ah ainanglova.Thiltitu(subject)-ahlehtuartu(object)-ahaladanglamlehbawk.
Tichuan,personalpronounan\hendanleha\henhranghrangathuanhmantechuhenghiani.
(i) First person:Firstpersonchuthusawitu/titu/neitumihringhiani.
Aaiawhathukanhmantechusingular-ahte,plural-ahte,subject-ahtelehobject-ahtelotarlangila.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 48 ~
Subject Object Singular ka,keima,kei, mi,min,kei, keimah,keiman. keimah.
Plural kan,keinin, min,keini, keimahni, kan,keimahni. keini,keimahnin.
(ii) Second person:Secondpersonchuthusawituinabiaka,athusawilongaithlatumihringhiani.
Secondpersonaiawhathuhmantechusingular,plural,subjectlehobject-ahhenghiani.
Subject Object Singular i,nang,nangmah, i,nang,nangmah, nangin,nangma, che,la. nangman.
Plural in,nangni,nangnin, in,nangni, nangmahni,nangmahnin. nangmahni. cheu,ula.
(iii) Third person:Thirdpersonchuthusawituinachanchinasawimihringemawthildangemawhiani.
Thirdpersonaiawhathuhmantechusingular,plural,subjectlehobject-ahhenghiani.
Subject Object Singular a,ani,amah, a,ani,amah. ama,anin,aman.
Plural an,anmahni, an,anmahni, anni,annin. anni.
Note: Mihring ni lovah chuan a, an tih a ni vek mai.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 49 ~
2. Demonstrative pronoun:Demonstrativepronounchuhmingaiawhakawhhmuhnathuhman\hintehiani.
Entir nan: Hei hi emniizawnizawnchu? Kha kha animawihmant^kzawk? S^wng saw minhanpelawkteh. Ch<ng chu khawiahngeindaht^k?
Demonstrativepronounatanathuhman\hintechuhenghiani.
Singular Plural heihi h>nghi chuchu ch<ngchu khikhi kh$ngkhi khakha kh^ngkha khukhu kh<ngkhu sawsaw s^wngsaw
3. Emphatic pronoun:Emphaticpronounchupersonalpronounlehachungchanguardeuhvasawina\awngkaminkawphiani.
Entir nan: Nang ber hiinikaramngaihchuni. Kei deuh hianasinngaiche. Amah ngat lochukanbeduhlo.
Hetiangapersonalpronounnena\awngkamhmankawp\hintechu:
chauh chiah >m ngawt ngei angiang hial lehz>l mawlh riak tak takngial tehlul teivet ve zet tihangchitehiani.
4. Interrogative pronoun:Interrogativepronounchuzawhnasiamnanahmingaiawhathukanhmantehiani.
Entir nan: Eng nge ineisupsup? Khawii hi nge kan\hutnaturchu? Lokallehturachutu nge?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 50 ~
Hetiangatanathukanhman\hintechu: enga?engmaw? khawiihinge/maw? tunge/tumaw? khawiikhange/maw? aengbernge/maw? khawiikhinge/maw? tuhnenahnge/maw? khawiikhunge/maw? tutange/maw? khawiisawnge/maw? tihangchitehiani.
5. Indefinite pronoun:Indefinitepronounchumihringemawthildangemawtihbikchiahneilovahmingaiawhasawinathuhiani.
Entir nan: Inahtu mah anawmlo. |henkhat chuanzaithiamhle. A dang hanzawnglehteh.
Hetiangatanahman\hinthutechu: adang aeng? atuber? aengamah \henkhat aengapawh tuemaw atuapawh tumah aengvevepawh tihangchitehiani.
TIH TURTE
1. Hengpronoun-tehiaentirnahansawiteh. (a) personalpronoun (aw) demonstrativepronoun (b) emphaticpronoun (ch) interrogativepronoun (d) indefinitepronoun
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 51 ~
2. Ahnuaiathuhinguntakinhanchhiartehle.
HmanlaihianMediaramaRageskhuaahIsraelmiGabaela-techhungkuahianawma.AnfanuSarichuahmela\ha>m>mmaia,tlangvaltamtakinnupuiahanh>l\hina.Tlangvalpakhatnenchuananinneia.Nimahsela,aninneihzanchuananmuthmainapasalchuramhuaiinatihlumtamaia.Ahnuahchuanmidanginarawnneileha,chupawhchuramhuaichuanatihlumleha.Chutiangchuanapasalpasarihtechuaninneihzanahramhuaichuanatihlumz>la,Sarichunulaalanitafana.
NakinahchuanNinevikhuaaIsraeltlangvalpakhatTobiahialokala,Sariahanhmuhchuanaduhhlemaia,nupuianeihatumtaa.Mahse,apasalpasarihteanthiz>ltihahanhriatchuanthihvemaiahlauva,ainngaihtuahbuaitahlemaia.Nimahsela,a\hianvantirhkohRaphaelanathlamuana,neingeiturinafuiha;thiltihdanturahrilhveka.Aninneitaa.
AninneihzanchuanTobiachuSaripindanahchuanavaluta.Raphaelanahrilhsadiamavanginaipteasanghathinlehlungadahchuaphawrha,rimtuih^lkhukchiaichiaichungahchuanahanth>na,sangharimchuanramhuaichuaurchhuaktaa,atlanchhetadaiha.TobialehSarichuan\awng\aia,hlimtakinanmutaa.
SaripachuanTobiachuramhuaichuana tihlumlehngeiinaringa,achhiahhlawhtechuazanazanin thl^na laihtira.An laihzawhchuanramhuaichuanalotihlumtawhngetawhlotihenturinchhiahhlawhpakhatatira.Avaenchuanalotihlumawz^wnglova.Anvaichuanhlimtakinanawmtaa.
(a) Hethuahhianpersonalpronounthirdpersonthumalengemawz^taawma,chungchuhanzawngchhuakteh.
(i) Singularnumber–36 (ii) Pluralnumber–15
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 52 ~
(aw) Hethua\angbawkhianahnuaiatarlantehizawngchhuakbawkrawh.
(i) Propernoun (ii) Commonnoun (iii) Masculinegender (iv) Femininegender
3. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Personalpronounchu___________hiani. (aw) ‘Anmahni’tihhi__________person__________numberani. (b) Kawhhmuhnathutehi___________ani. (ch) Firstpersonchu___________hiani. (d) Zawhnaatanathuhmantehi___________ani.
4. Hengthutehiengpronounngeannihziakrawh. aengamah tunge nangmah khakha ani aengbernge?
5. Pawlrukanumberinzirkhailahrerengem?Hengthutehisingularnumber-ahlehpluralnumber-ahthliarhrangrawh.
(a) pahnihkhat (aw) mal (b) i (ch) pariat (d) nangmah (e) \henkhat
6. Hengpersonalpronoun-tehiengpersonlehengnumberngeannihziakrawh.
(a) keiman (aw) annin (b) ula (ch) che (d) a
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 53 ~
7. Hengrannunghmingtehithiamtaklehrangtakaziahtheihtumrawh. hnawmtinphurinu thiamthainumawngtawlh kawngkawrawi ketaminu vangvatsai\ial khawmualkaikuang
8. AhnuaiathukimlohiMizo\awngziahdanlehhmandandiktakintikimrawh.
Inziahzawhahaawmziazirtirtuinsawifiahse,nguntakininlongaithladawnnia.
Activity
9. Hethuhinalhtakinvawi5ziak\heuhrawhu. Inziahzinganalhintihberber5thlangchhuakula;Classroom-ahin
t^rdawnnia.
Chapo hi thil ^tthlak a ni a, inngaihtlawm erawh chu fak hlawhna a ni.Inngai hlu apiang an tlawm ang a,inngaitlawm chu chawimawiin an awm ang.
a chhun a
a a var
a kawi a
a a pang
a zawng a
a a zar
a dik a
a rim a
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 54 ~
ZIRLAI 10
ZÛK LEH HMUAM
Mizopilehputehunahkhachuanmitinmaihianmeianzua.Mipainvaib>lanzua,hmeichhiaintuib<ranzuthunga.Antuib<rz<ktuialchuanhmuam\hina.Chuvangin,moanneihdawntehiantuib<rzutheitakannihchuananduhsawt\hin.
BritishSawrkarinMizoramanawphnuahkuait>teanzuvea.Lehkhaanneih theihchinah tlangvalin lehkhazialz<kanchingchhova.Japanrallenhmaa\anginsikretz<kanchingzuileha.Kum1970chhovela\angkhankh^wlhmangatuib<ralsiamchuhmuamkanchingleha.Tunahchuansahdahte,khainitelehthilchihranghrangtehmuamkanchingin,kuhvate,zardate,tirangatelehshikhartechenineichingkan\hahnemtahlea.Hengtaksatana\halo,kanz<k,kanhmuamlehkanei\hinzawngzawngtehi‘z<k leh hmuam’kantihchuani.
Hengz<klehhmuamchitehitumahina\hatnasawituranhrelo.Azu\hinlehahmuam\hintepawhhiana\hatvangnilovinrilru thunun loh vang lehkam hlei vangin kanzuinkanhmuamvemaimaiani.Naupanlailehnulâttlangvallaiinmi’nantihavanginhantihchhinvekanchaka,kanhantichhina,t<rp^ianihvekhlawmavanginat<rchuanhnaathawka,rilruahachâma.Kantinawnzeuhzeuhva,kanlochingdawklaktamai\hinani.Simtheilokhawpakanchindawklakchinahchuanngawlveikanlonita.Tumnataktakneilotepheichuankansimtheilohlenta\hina,damchhunginabawihahkantânghlenta\hinani.
Z<klehhmuamhian\hatlohnaangahhlemai.A\hatlohnaberchuhriselnaatichhiahiani.Z<klehhmuamakanhmanchir>ngr>nghichuaengapawhhikantaksatana\halovek.Taksaanatnaathlentheihzingapawilehlangs^rzualtechu–cancerte,lungn^te,chuap\halote,TBte,thisens^ngte,luhaite,pumpuin^te,rilpânte,hrawkn^teania.Natnanarandeuhpheichusawisenpawhanilo.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 55 ~
Naupailaiaz<klehhmuaminsumlohhiannautechungahthil\halotamtakathlenthei.Chuvangin,fahris>ltakneihduhchuanz<klehhmuamhitihhleklohturani.Naupanlaia\angngeiativengailonihhiathianghlimina\haber.
Z<klehhmuaminmihringtaksaanatnaathlen\hinkansawitekhithlengâwmr>ngaloni.Vaihloahhianmihringtaksatanat<rhlauhawmchi50velzetaawma,chungzingalangsarzualtechu–nicotineantih,t<rhlauhawm, chhawhchhi fangkhat tia lekpawhei chuan thihpui theih te,carbonmonoxideantih,boruakangahîpluhtheihchit<r,thisenaoxygentitl>mtheichite,ammoniaantih,>kinsilfainanlehleichisiamnanteaanhmandamdawichaktakte,bombhlauhawmchisiamnaaantelh\hincyanidete,sazut<raantelh\hinarsenicteania,adangpawhalatammai.Chungchumeizu\hinlehtuib<rhmuam\hintechuankantaksaahhiankanchh>kkhawmz>ltihnaani.Kanz<knasatdanngaihtuahchuankanlathitamloz^wkani.
Gutkhalamchiheng–zarda,tirangalehshikharpawhhivaihloa\angasiamthoania,engengemawanpawlha;eifochuankal(kidney)lehzunkawngnatnab^kahmipat theih lohna tepawhaawmtir theia,a\halohle.Ganjaz<khianthluakakhawihnasabera,âtphahaawla,âtlohpawhinhriatrengnaatichaklonasaa,lehkhathiamtheihlohnaani.
Amaherawhchu,hengz<klehhmuam\hatlohnatehivawilehkhatalolangnghalthutanilova.Chuvangchuannaupangleh\halaideuhtechuananhrethiamlova,pawitaktakahanngailomai\hin.Upatdeuhhnuaa\hatlohnainchh>kkhawmalolanchhuahhunaherawhchuannaupanlailehnulâttlangvallaiaapawiloemawtiains<mnachanganlohrelokhaaninchhirinpawianti>m>mz>l.
Z<k leh hmuam \hat lohna dang, ho angreng taka lang,ngaimawhawmtaknibawksichuamawilohiani.Mizingaz<klehhmuamtihchinhiamawilova,azahthl^k.Azahthl^ktihnachangkanhriatlohchuankanmiziaahniamhletihnaani.Amawiloringawtpawhanilo,arimteachhiaa,a\awpa,atenawmbawk.Kalkhawmnahmuntehimidangtenenakaninzahtawnnalehinpawisaknakanlantir\<lnahmunberania.Mimitmeivenfoturani.Nundanmawingaisangachangkanchhohz>lkantumchuanchangkannanenainkalhtlatz<klehhmuamhikantihlohtawpangaiani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 56 ~
Z<klehhmuam\hat lohnadangtheihnghilhhleklohatana\hachuintlak ralnaanihiani.Z<klehhmuamatanakansumlehp^ikankhawhralnasatziahisawipawhzahthl^kkhawpania,Mizovinz<klehhmuamatanakans>nralhithlatinchengnuai500aiatamatlinghialani.
Pawisathar\hataktakhihmuamhuhila,sehsawmz>lila,makkanti\heuhvang.Zanotete,sangnotetehinawhalhinhâlila,alhralz>lmaisela,âtthlâkkantingawtang.Mahse,thlatininchengnuai500kansehsawma,kanhâlral\hinanihsichu!Kanlasehsawminkanlahalralzuiz>langngebansanz^ikanrelvetawhang?
Tun a\angakum sawmhnih sawmthuma ral hun chuan \hian\hatechuan,“Inmoturhiz<klehhmuamtihchinganitlatmaineilehlomairawhu,”antianga.Mifimkhurdeuhtechuanpalaitirhhmain,“Z<klehhmuamahafihlimmeuhmaw?”anti\hinang.
Thu pawimawhte
dawklak h$p ins<m inpawisak mitmei intlakral palai inchh>k ngaimawh kamhlei fihlim ngawlvei
TIH TURTE
1. Heng\awngkamtehizirrawh. (a) dawklak - zawngchhang,tihleh\hinchâkz>l (aw) kamhlei - hmawmsawmngaina,chawniloeimaimai
chiains<mtheilo (b) intlakral - thilhomaimaiasumhmangral\hin (ch) ngawlvei - chinghlen,tilovaawmtheitawhlo
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 57 ~
2. Z<klehhmuamchingtenanchinchhanberengngeni?
3. Vaihlovat<rchihranghrangawmtehansawiteh.
4. Tiranga\hatlohnatekhaengengtenge?
5. Hengthutehiaziahdandikinziakrawh. hreawm sahngal tukhum thuawi uihawm chanchinthar enge nitin
6. Hmuamchuamodifiedform-ahasipeldanglamlovinarikdanchauhadanglama,hmuamkantia.Chutiangaasipeldanglamlothumalalamrikdanchauhdanglam10hanzawngchhuakteh.
Entir nan: Tuikahmuam Katuihmuam kalem
7. ‘Lei’ tihhinounhlirpathumaawma, apathuminziakchhuak la,sentence-ahhansiamteh.
Activity
8. Zuklehhmuamti\hininihchuanahnuaiathutarlan(i)-nahiziakchhuakla,titawhloturaiintiamtheihchuanahnuaiahihmingziakangche.Tin,zuklehhmuamlatingailoinihchuan(ii)-nahiziakchhuakla,ahnuaiahihmingziakbawkangche.
(i) Vawiina\anghianz<klehhmuam,engchimahkatilehtawhngailovang.
Date ..................... Hming ................................... (ii) Z<klehhmuam,engchimahhikativengailovang.
Date ..................... Hming ...................................
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 58 ~
9. Group3-ahin\henulaz<klehhmuamchungchangahriat\ulintihtehmanginpostersiamrawhu.Groupkhatinmeizial;grouphnihnainganjalehgroupdangingutkha–t<rapaite,taksatanaapawitheihdante,pawisas>n\ulz^ttezawngchhuakula,alemnennalhtakinduangangcheu.
10. Hengnaupangtethusawihingaihtuahmahtehu.Anduhz^wngthlantheihnahunp>kannia.
Mipahnihz>linkawpinzawhnalehchhannahmanginduhthlannahunhmangula;ahnuaiakawhhmuhnaangdeuhhianinbiaknahunhmangangcheu.
Shikhar nge i duh chana ro?
Chana chu a sak em mai, shikhar ka duh.
Kei chu shikhar ka ei ngai lo, chana ka duh,
ka lawm e.
Naupang pakhatna Naupang pahnihna
Zuklehhmuamitichhintawnem?
_________________________
_________________________
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 59 ~
ZIRLAI 11
VIRTHLI LENG VELV. Hawlla
1. Chhaklehthlang,chhimlehhm^rramah, Virthlial>ngv>l; R<ninchh<ngah,thangvansangah, Tuipuichungah,khawmualramtinah.
Thinglenbuangz^r, Suanglungpuichhip, Virthlil>nna; AwZoramhithlifiml>nna.
2. Thlangkawrthliin,zo,phai,siahthing, Achh>mherliaie; Thingtinl^manganherliaie, Di,ruang,ph^ihmunanl^mherliaie.
3. Tuipuif^wnv>linchhawkangin, Ar<mv>l\hine, Hringmithinlaianghawrd$me, Hnuail>ng,chungl>ngthinlaianghawrd$m.
4. K^wlvirthlingeihiruangdamna, Chhun,zantinhianin, Chungt<rnithlansachh>mdaia’n, Zal>ngzawngtenngaihab^ngtheilo.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 60 ~
Thu har hrilh fiahna
r<n – in,chennain thangvan – van,vansangboruak thinglenbuang – thingkung siahthing – thingkung thlangkawrthli – kawrruamlama\angathlirawntleh/thaw inchhawk – tuifawnintanbungnghuatnghuat nghawrdim – nghawrnghing,thinti\hawng ruang – phairuang(chang2) kawlvirthli – thli,thlifim ruangdamna – taksatihahdamtu(chang4)
TIH TURTE
1. Henghlathuhmanghianhlatlarkhatz>lhanphuahveteh. (a) virthli (aw) inchhawk (b) siahthing (ch) hringmi (d) ruang (e) r<m
2. Ahnuaiahlathutehi\awngkampangngaiinhandahteh. (a) Thingtinl^manganherliaie, Di,ruang,ph^ihmunanlamherliaie. (aw) Hringmithinlaianghawrd$me, Hnuaileng,chunglengthinlaianghawrd$m. (b) Chungturnithlansachhemdaia’n, Zalengzawngtenngaihabangtheilo.
3. Hehlahianvirthlichukhawiahtengel>ngv>lniaasawi?
4. Hehlainthli\angkainaasawihranghrangtekhahanziakchhuakteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 61 ~
5. Ahnuaiathutehihlathuinhandahteh. (a) khawchhaklam (aw) khawthlanglam (b) chhimlam (ch) hmarlam (d) lungpui (e) van
6. A^wllaihiMizo\awnghmandandiktakinhandahkhatteh. (a) Thlipuialotleha,a___________abalanginkantlanchhia. (aw) Hawpkhawptharturchuanasura___________hnuaiarimtaka
thawhangai. (b) Hnathawhhonarengrengaha__________ataia\an\hintura
ni. (ch) Computerhichua___________anawkatamlutuka,amika
___________pawhkahrelo. (d) Inkhawmpuiahchuanakhuala___________inkanzinuainuai
mai.
Activity
7. Thlifimhimihringtelehthlai,thilnungtanaa\angkainasawihoula,thlipuihlauhawmtheihziapawhsawihonibawkse.
8. Hengthinghiihretawhngaiem?Ilahriatlohchuanengangthingngeanihinzirtirtuzawtfiahula,lehkhapuanahchhinchhiahangcheu. thingpawnchhia thinguihahni pasaltakaza zairum archangk^wm
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 62 ~
ZIRLAI 12
INBUAN
Khawvela hnam tin hian infiamhi kan ngaina \heuh va, uarbiklehngaihsanbikpawhkanneihlawma.Hmasanga\anginGreekmitepawhinthuitaktakintlansiakte,inchaitelehinhnekte,zuanlamaintihhlimteanuar>m>ma.OlympicGamepawhhiGreek-hoculturea\angarawnin\anniinansawi\hin.India,Pakistan,SriLankabakahramhranghrangtencrickethianngaisanginandahchungnunghlea.Khawchhaklamramtechuantabletenniste,badmintonte,taekwondotelehkungfuteanuarhlethunga.Football,volleyballlehlawntennisngaisang>m>mramanawmbawka.AmericalehWalesramtechuanAmericanfootballlehrugbyantihmai,balltungchiinchuhlehinnekainnawrluihluihainfiamchuanngaisanginhmuhnawmanti>m>mthungani.
Infiamhimintihlimtupawimawhtakanihb^kahinpumkhatnalehin\hian\hatnathlentupawimawhtakani.Chuvangin,khawvelpumhuap
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 63 ~
te,rambialkhathuaptelehchuaiazimz^wkdeuhhuapainfiamnahmangainelnabuatsaihani\hina,mitenanhlutinandahpawimawh>m>m\hin.
Mizotepawhhihmanlaia\angtawhainfiamuarlehintihhlimngainatakkannia.Hmeichhenaupangteaninkawibaha,mipanaupangteaninhnawka,zanahpawntovinaninbihruksiaka,anrilelu\hin.Puitlingtepawhaninsuknawra,aninchaibawk\hin.Mizoteinfiamnazingalarlehhmuhnawmbererawhchuinbuan hianiawme.Mizotenzawlb<kanneiha\anga1940bawrvelthlengkhachuantlangvalhotechuzantinzawlb<kahaninbuantihtheihani.Mizoinbuandanangainbuanve\hinhihnamdangzingahantamvakawmlove.
Infiamnadangangbawkininbuanhianchin\anhunlehhmunte,achingchhuaktutechututengeannihhriatanilo.Titi-ahchuanhmanlaihianlalpakhataawma,chuchuanaina\hiata,abanzingapakhatchuphawiharlehnghettlatbikhiaawma.In\hiattutezingahchuanpalianlehchakdeuhmaipahnihhianawma.Pakhatzawkchuanbanchuphawitumintheihtawpa\anginahanbeifatfatmaia,aphawitheitaawzawnglomaia.Apakhatdangchuantheihtawpa\anlainahanbeiveleha,aphawichhuaktamaia.Banphawituchuan,“Iphawizawhlohkaphawitheia,kachakzawkani,”tiinaphawitheilozawkchuauankhuma.Anichuanchutiauankhumchualoduhbikawzawnglomaia,“Ichakzawkbiknaaawmchuanglove,kasawinghinsaiphawimaianie,”ativethunga.Tichuan,chakzawknihinchuhchuananinhnialtachiammaia.Mitechuan,“Chakzawkzawnnanbaninpawmangbawkkhaninpawmulainphawik^nhantumtehu,”antia.Tichuan,inphawik^ntumchuan\ananhanladuntaa,mahse,chakz^wkawmlovainhneht^wkin\hatakinhnaanthawktlanglehtaa.
Hmanlaiupatesawidanchuanthilinmillehintluktawkhi‘ainbuan’tihani\hina.Nikhuaaloreideuhhnuahhetiangainbanphawihi‘inbuan’tihalonizuitaz>lani.Inbuanhihuhozingamipahnihchakzawkzawngainfiamainelnaania.Mianinbuanrengrengin\umthumaninbuan\hina,chutachaktluanemaw,\umhnihchakz^wkemawchuchakapuananni\hin.Ankhingpuitekepahnihtik^ngtheizawktuchuchakzawkanni;achangchuananinpawtthlua,antaksadungzuiakeleisilovaanintl<kpuitheihchuan‘zui’antia,apawtthlutuzawkchuchakapuanannibawk\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 64 ~
Inbuanhialochhuahtirhchuankutainpawmainphawik^nmaiani\hina;hunlokalz>lahkawngapuannghettakavenapuanrinchhanainbuanchuaremchangz^wktihanlohretaa;tichuan,tunthlengakanlahmant^kz>langhiank^wngapuansuihinanloinbuantaani.
Inbuanturtechuanpuanhleitlingdeuhankawngahnghettakav>tinansuihvevea.Ankutveilaminankhingpuitezakhnuaiazeninan\hiantek^wnghnunglamapuanvehahchuannghettakinanvavuana.Ankutdinglaminankhingpuitek^wnghmalamdulz^wnvelpuanvehahbawkchuanandawmbawka.Chutiainchelhtlatchungchuan‘aw,aw,aw,’tiinvawithumainchh^wna,antihvevehnuchuan\ananhanladuntaa.Indaikhalhtumaankechhepvelchuanb^nbuldinglamkarawnga\angchuannguntakainbihinaninv>nga.Athiamzawkchuanadaikhalhlehngenge\hin.Chakdaninangraurauvahchuaninbuanthiamlehthiamlochuinthlautakani.Inlenhleihlehinchakhleihtakkarahpawhinbuanthiamtakchutharumanamnulmaimaitheihannimanglo.Anindaikhalhfuhtawhvekvekchuanmahniaialianlehchakzawkpawhanphawikangchiangtheihle\hinani.Chutiangainbuanchaklehthiamtechuanngaihsanpawhanhlawhhle\hin.
Zawlb<kahaninbuanber\hina,zantintihtheihdeuhthawaninbuan\hin.Mikhualtlangvalzawlb<kariakanawmpheichuanbuanlohvinanchhuahngailo.Anmikhualbuantawhchuduhpawhanduhsaka,puantepawhanthuah\hin.Zawlb<kahhiantlangvalchauhlopawhpatlingzawlb<kariaktawhlotepawhaninbuanfo\hin.Tin,thingnawifawmnaupangtepawhzawlb<kahhianinbuananzirtirbawk\hinani.Zawlb<kahchauhlopawhl^wmhotehial^wml^wminaninchova,kawtchhuahahanfehkalturinnghakkhawmtehianinbuanfo\hinani.
Hmanlaipawhinkhawdangahteanzinvefo\hina.Chutiangaanzinnaahdamlovaanvathiht^kmaichangaawm\hin.Hetianghunahhianmitthichhungtehrilhturinzualkoanintirvat\hina.Avathihnakhuatechuanaz^wnnaturhl^ng\hataklehrinawmtakinansiama,az^wnturinkhawchhunga\halaizawngzawngtethawkchhuakinmitthichuankhawlampaninhmanhmawhtakinankalpuita\hinani.Zualkothuanhriatinmitthichhungtepawhchuanlainateleh\hian\hateanpunkhawm\hina.Ankhawmitepawhintlangauteautirinatamtheiangberinkhawrhchhuakinramriaruanglolachhawngturinanchhuaksungsung\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 65 ~
Ruang z^wntute chuan ramri pel rawka z^wn an tuma, a lohmuaktutelamchuanchutiangchuanremtibiksilova;tichuan,aninnawrtawna,anmiz^wnchuinchuhinaninphekbeihtachiam\hinani.Kawngthlanglamahteinn>kthlainaninthehthladuaiduai\hina;chutiangaaninbeihnahmunchuapehun\hinani.Aninbeihnalamahchuananpilhphengphunga,thenkhathliamnadeuhtuartepawhanawmfo\hin.Chutiangamiruangz^wnanhaninchuhchiamchu‘miz^wninchuh’antiani.
Tuiburhmuamdachhungvelaninchuhhnuchuanvalupain,“Khaile,nauteu,kaninfiamnachuiduht^wktawhangu,atumahmahchakzawkkanawmchuanglove,kaninhnehtawkanie,ruangchuiinhlanfeltawhangule,”ahantia.Valupathuchuzahtakinanz^wmtlangdiala.|hataklehfeltakaruangchuinhl^ninmahnikhawlamveveanpanta\hinani.
Achangchuananmiruangz^wnchuremchanglaianghatinankhawtlangvalchakveveteaninbuanhmasaktirchangaawmbawk\hin.Ankhingpuitepuanvendawmpahaandulvuna\h^mrupahinnatakinanpumahannawra,anbuanatenanphawik^nmaitheihlohnanhniamtaka\anginanmawngantipohva,ankezungpuiteaninrahbehsakbawka,chutiangainbuanchu‘inkhualbuan’antia.Inbuanafet takainbuanchinganawm\hina,chutiangmichumitenanbuanhrehdeuh\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 66 ~
Zawlb<kaloawmt^klohhnuahchuaninbuannathamchhuatzawllehremchangdangaawmt^klohavanginthlanlaihnahiinbuannahmunlartakanitaa.Hmakanlosawnt^kz>lhnuahhichuanhnamlehsawrkarnipawimawhlawmnilehintihsiaknahuntehiinbuannahunlehhmunahkanhmangtachauhani.
Thu pawimawhte
hleitling namn<l hl^nginsuknawr inchhawn indaikhalhzualko inphawi kawtchhuah
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Infiamhiengngeapawimawhna? (aw) Inzirlaibuin‘inbuan’atihleh‘zui’atihhiengngeaawmzia? (b) Inbuanturteinthuamdanhansawiteh. (ch) Tutengeinbuananzirtir\hin? (d) ‘Inkhualbuan’chuengngeni? (e) HmanlailehtunlaiaMizoteinbuan\hinnahmunkhahansawi
teh. (f) Anmikhualbuanteduhsaknaanlantirdankhaengngeni?
2. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Hmeichhenaupangtean____________a,mipanaupangtean
____________ \hin.Puitling tepawhan____________a, an____________bawk\hin.
(aw)Mizoteinfiamnazingalarlehhmuhnawmberchu__________hiani.
(b) Mizotenzawlb<kanneiha\anga________bawrvelthlengzantindeuhthawaninbuan\hin.
(ch) Inbanphawihi_____________anti. (d) Miruangz^wnaninchuhchiamhi__________anti.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 67 ~
3. Hengthueptehihanziakteh. (a) chungnung (aw) ngaisang (b) phawi (ch) suih (d) hniam (e) zim
4. Hengthuhmanghiansentencehanphuahteh. (a) inel (aw) zualko (b) intihz^m (ch) inthlau
5. Mizoinfiamnainhriatapianghanziakchhuaktehule.
6. AbuchhungthuenlovinahnuaiathutehiMizo\awngziahdanturdiktakinhanziakchhuakteh.khawvel hnam tin hian in fiam hi kan ngai na theuh a uar bik leh ngaih san bik pawh kan nei hlawm india ram hian cricket a dah chung nung hle khaw chhak lam ram te chuan tabletennis te kungfu te an uar hle thung america leh wales ramte chuan american football leh rugby te an ngai sang. in fiam hi min ti hlim tu pawi mawh tak ani bawk.
7. Ahnuaiathulehahrilhfiahnahihrerengturinvawngla,ainhmehturtakinsentencesiamnanhmangangche.
ahnukhawi – ahnuhnung bawrhs^wm – hrisello,damhleitheilo bengkhawn – ngaihsak,ngaihven chaltawh – int^wkthut,inhmuthut hnawhsarum – tichawpch<kch<k,hmanhmawhtakatirum
rum kamram – eimaimaithil
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 68 ~
8. Ramhranghrangininfiamnangainatzualbikannei\heuhva.Hengramtehianenginfiamnangeanngainata,anuarber?
Indiaramin – Greeceramin – Japanramin – Chinaramin – Americaramin – Englandramin – Pakistanramin –
9. Ahnuaiadarrikdana\anghiandarawmdanturniaihriatdaninalemhanziakteh.
Dararibelbel
Dararibalbal
Dararibulbul
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 69 ~
ZIRLAI 13
MIZORAM HI KA RAM A NIDarchhawna
Mizoramhikaramania,heilohiramdangkaneilo.Karamneihchhunhikaduatthiamlehkanihlawhanianga;kaduatthiamloherawhchuankavanduaianimai.Karamhikahmangaihloanihchuan,ramdangmichuminhmangaihsakturchuankabeiseitheilovang.Biblechuan,“LeichungzawngzawngaawmturinbulhmunkhatvekinhnamtinPathianinasiama,antanhunbitearuata,anawmnaritepawhakhamsaka...”atia.Hnamtintechurambikneiinminsiama,mahniram\heuhcheia,tihmasawna,enkawlturabeiseikanni.Keimahavanginkaramchuazal>ninazal>nlotheia.Ahming\hatleh\hatlohnaahmawhkaphurthuihleani.Ramhmangaihtuniainngai,aramtanathawk\hapeihlolehtihmingchhetuz^wkkanihchuankarawkani. Ramneitukanihavanginkaramrawngchukabawlturani.Hm>lma lakahkahumanga; sualnachihranghrangina tihhmingchhiatphallovinsualchukadovang.Karamchhungthil\hatech>nringawtlovin,venhimhnakathawkanga.Thil\hachutihpunz>lkatumanga,a\haloerawhchutihkiankatumang.Ramrawngbawlnaatanrinawmnalehdiknahihmanraw\angkaiahneihkatumtlatanga.Taihm^knalehthawhrimnachuramhmasawnnakakalpuiz>ltheihn^nthlahthlamkaphalhauhlovang.Kahna\hatakakathawha,kachhungkuaeilehb^raintodelhtura\hahnemngaitakakatihturkahlenz>ltheihchuan,karamrawngchuhlimtakinkabawltheiang.Thatchhialehzawmth^wtehianmahnikutkeinandingzolo\hina;midangtez^rzotumngawtanungtehimidingchhuakzoloannifo.
Rinawmnahiramrawngbawlnaatanapawimawh>m>mmai.Kanhnathawhah, thil tihah leh thusawiahkan rinawma \<l.Rinawm loteinhumhimnahidawtsawianifova.Dawtpakhatindawtdangahringch^wk,phatmara\<l\hinavangin.Diknaakadintlatchuanhlauhturaawmlo,atawpahchuanhnehnakachangngenge.Ramhmangaihtuchumidangtetanmalsawmnathlentuani\hin.Midangte\anpuituchuanahlohngailo.L^kaiinp>kinlukhawnganeiz^wk,tihhiatakinachangngeiang.Rinawmlotakakhawlkh^wmchu,alothl^wninaluangrallehfo.Kuttlinglovachh>k
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 70 ~
kh^wmtuthilneihchuah<tmaiani.Kathinlunglehkathilneihtehimirinawmlokakawltirphallo.Inp>knainkathilneihchuhumkatumanga,midangtanainphalnaininlehlobenbelkatumang.Mitechunga\hatnalehinsenralnachuhlohnanilovin,malsawmnaachhanl>tnaahkangaiang.
Duhamnahinuntikhawlotuania,tawktarhitawmtak,hnaihlohhimsiani.Chutichuan,hengthilpathum-rinawmna,thawhrimnalehdiknatehinunkaihruaituatanakahmanhian,karamhmangaihnakawngahkakekachhepsuallovahkainngai.
Kachennakhawvel,karamhivenginkahumhalhtlatturani.Sualnachihranghrang,karamr<ntutehikadol>tangai.Zulehdrugs,mipathmeichhiatnahmankhawloh,auchuakaeilehin,incheinaleh\<ltaknilovasumkhawhraltehiramhmangaihtuchuanahawisanangai.Suallehthil\halohitlanchhiatsanmaiat^wklova,dovahneha\<l.R<kr<k,nunrawnlehdanpawisaklohnahianhnamhm>latichhiaa,hmasawnnaadala,rampumhmaiatim^wk.Azualz>lpheichuanbeidawnnachirhd<mahhnamnunatipilmaiang.
Chhodeuhmahse,a\halamkawngzawhz>l turinmitechuhruaiturinkakekapenz>langa;atlaballaiapiangthuam\haturintheihtawpkachhuahang.
Karamhikahmangaiha,ngawtehitichereulovinaremchannalai laiah thingphunka uar ang a, thing lehmaute hi kannunna atan anpawimawhziamitekahrilhve\hinang.Ramngawte,ramsate,mihringtehinunnaatankaninmamawhtawnvekanitihthuhisawidarh\<lkatihle.
Luiasanghalehthilnungdangtehit<rlehpuaktheichihranghrangatihhlumkaphallo.Ngawtehiluitechawmtuania,kanduatangai.Kanramlei\haluangralmaimaiturhivenhimkaduha;\hangtharloawmz>lturtetanvawn\hatkatumani.Chaktakarambuaturhiv>n\<lkatia,buhlehb^lalohl^wktheihn^nramleilunghihumhalhz>la\<linkahria.
Ramzal>nna leh hming \hatna hi a luahtute kutah a innghatthuihlea.Ramdangmitetan\hian\hanihapawimawh.Chutiangminiturchuaninpumkhatna\haneiha\<lhleani.Khualehtui\hanihhiramhmangaihnadiknihnaania;sawrkarinminbeiseinarengrengchurinawm
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 71 ~
takatihhlawhtlinkatumz>lang.Chhiatni\hatniakhawtl^ngminbeiseinapawhkatheihtawpintihhlawhtlinkatumang.
Inelnakhawvelahkanch>nga,kawngengkimahathiamlehtheiandingchang.Zirlaikania,exam-naapassngawrngawrat^wklotihkahria.Ramhmangaihtukaniha,ramrawngbawlturkanihchuantaimaz^wkaziraexam-naahlawhtlinna\hazawkkachanhiraminminbeiseiani.Kathiamnalehkafinnatehikaram,Mizoramtanhmangturinkainbuatsaihz>langa.Kahlawhtlinnarahtêltuturchukaramhianiang.Midangtehithilmintihsakturinkabeiseilova.Karamlehachhungach>ngtetananunlehanmamawhphuhr<ksakhikatumberlehkanunchhanchuani.Karaminminkohnaapiangachh^ntheihhikatumlehkalawmnaberturani.
Thu har hrilh fiahna
rawk – thilneihlaksak thlahthlam – ngaihsaklo mahnikutke – mahnichaknalehtheihna lukh^wng – hl^wkna,atawpahl^wkna alothl^wn – athl^wnin kuttlinglo – diktakathawhchhuahnilo h<t – eitl^kloh,chhia b>ngbel – insaaawmnghet tawktarh – tih$tawmna kechhepsuallo – kaldikz>lrih uchuak – ^wmtawkaianasa hmaitim^wk – hmingtichhia,timualpho chirhd<m – chirhd<pd<mnasa tlabal – chhia,achhelai rambua – thlawhbua,thinglehmauawmmumallohna dingchang – hlawhtling,dingchhuak phuhru – hnawh,ping;mamawhtihsak phuhr<ksak – hnawhkhahsak
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 72 ~
TIH TURTE
1. Hengtehihanchhangteh. (a) Tutengemahnikutkeadingzolo? (aw) Ramrawktukannihtheihdankhaengngenihansawiteh. (b) Ramhmasawnnakalpuianihz>ltheihnanatihturatihkhaeng
ngeni? (ch) Hethuziaktuin‘sawidarh\ulkatihle’atihkhaengthunge? (d) Nunkaihruaituatanathilpathumhmanturtekhaengtenge? (e) Ramhmangaihtuinahawisanturthilpalitekhasawirawh. (f) Hnamhm>ltichhetuthilpathumatihtekhahansawiteh.
2. Hezirlaiahhianthuamodifiedform-ahmanaawmnuala.Ahnuaiathutehichutiangchichuani.Hengthutehiathupangngai(rootform)azawnahhanziakz>lteh.
tihhmingchhiat – din – tihpun – l^k – tihkian – neih – tihhlum – p>k – hming\hat – phat – phuhr<k – thawh – nunr^wn – chh^n –3. Hengthuhmanghiansentencesiamrawh. nihlawh hlen humhalh thuam \hangthar chhiatni
4. A^wlahhiandahkhatrawh. (a) Thil\hachu______________z>lkatumang. (aw) Duh^mnahinun______________ani. (b) Suallehthil\halohi______________a\ul. (ch) Ngawtehiram______________ania. (d) Mizoramlohi______________kaneilo.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 73 ~
5. Mithusawian\awngkamngaiangchiahaziahhiDirectSpeechantia. Entir nan:Siamachuan,“Duha,insikulchunuamitiem?”atia,tih
angchihi.
Tin,mi thusawichuasawi tumsawi thosi,a \awngkamherdanglamasawilehhiIndirectSpeechantithung.Entirnanathungaikhihmanglehila:SiamanDuhachuansikulnuamatihlehtihlohazawta,tihanithungang.
Tichuan,hengahnuaiasentence-tehiIndirectSpeech-ahletrawhle.
(a) Mawiichuan.“Dingi,chawieidawnem?”atia. (aw) Lianichuan,“Lawmi,kanualohawvetawhem?”atia. (b) Rinachuan,“Awia,iexamchuiti\haem?”atia. (ch) RemachuanK^wngachu,“Sikulchawlhhunahinkhuaah
ihawdawnem?”atia. (d) Apachuan,“Thana,inzirtirtuinahremcheelo?”atia. (e) Dawngichuan,“Didin,zaninahlolengrawhaw,”atia.
Activity
6. HezirlaihiMizo\awngsentencemawitaktakawm\euhnaania.Mawitakathuphuahinthiamtheihnanhmeichhialehmipainainchh^wkinparagraphkhatz>lininchhiarchh^wkrawhu.Chumihnuahmahniinariinchhiarleh\heuhrawhu.
7. Hethuhinalhtakinvawihnihziakrawh. Mizoram hi ka ram a ni a, hei lo hi ram dang ka nei lo. Ram neitu
ka nih avangin ka ram rawng chu ka b^wl tur a ni. Ram rawngbawl nan chuan rinawmna hi a pawimawh >m >m a. Duh^mna hi min tikhawlotu a ni a, rinawmna, dikna leh thawh rimna nen a inkalh tlat. Sual leh thil \ha lo hi tlanchhiatsan mai a tawk lo va, dova hneh a \ul. Khua leh tui \ha nih hi ram hmangaihna dik a ni. Theih tawp chhuahin kan ram tan ka nung ang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 74 ~
ZIRLAI 14
|AWNGKAM HMAN DIK LOH |HENKHAT TE
1. n^nah, t^nah: N^n lehahte,t^nlehahtehihmankawpchianilo.Entir n^nah, chawhmeh at^nahtihtehihmangawmvemahse,\awngdikanilo.Ahhiat^ntihnaania;n^nhina at^ntihnaanibawka;n^n leht^n tihthumalahhianahbelha\ultawhlo.
2. dawhah: I dawhah ka sawi ve angtilovinI dawtah ka sawi ve angtihturani.
3. i lo.....ila: Hla i lo sailatilovinHla i lo sa ang utihturani.I lokantihtawhchuanang u-inazuiangai.Mipakhat emaw,pahnih emawchauhkannihchuanang hmiangahmantheih.Tui chu i lo in ang hmiang.I lotihlehilatihhihmankawplohturani.
4. han bân phar: Tunlaihianmi\henkhatinHan bân phar teh utihanching;Mizo\awngdikloani.Bân han phar teh utihz^wkturani.
5. ‘che’ dahna hmun: Mizo\awngahchuanchedahnahmunhitihdiklohaawlhle.Ka koh che loh chuan lo kal suhtihadiklova;ka koh loh che chuan lo kal suhtihturani.Verblehcheinkarahhianthutamtakpawhaawmthei.Ka pe lo tawp mai tur che asin. Ka pe che lo tawp mai tur asintihadiklo.
6. alaw: I lo kal reng alaw?tilovinI lo kal reng elo?tihturani.I lo kal reng alo?tihchualaziaawmhreta;\awng\hapangngaiahchuanelohmanturani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 75 ~
7. angin: YMA angin, kohhran angin, mi mal angin, pawl angintihaiah....hminginemawinemawtihmaiz^wktur.YMA angin hma kan latilovinYMA-in hma kan laemawYMA hmingin hma kan laemawtihmaia\hazawk.Kohhran ang te, mi mal ang tein min lo \awng\aipui dawn niatilovinKohhran leh mi malin min lo \awng\aipui dawn niatihmaiafuhzawk.
8. chein: Mal min sawm tur chein kan dil a chetihahhian‘che’hia\ullo.Chechumidangkabiakakhaania;malsawmtuturchukabiakakhaanibawksia;Mal min sawm turin kan dil a chetihatawk.
9. sam m>t: Mizomipainluanm>t\hina;hmeichhiainsamantan\hin.Sam m>ttihhiadiklova,lu m>ttihturani.
10. tarmit bun: Tarmithibunchianilova,vuahchiani.Nghawngachinchunglamahengmahkanbunngailova;kut lehkehmawr lamdeuhvahchauhkanbun\hin.Chuvangin,tarmit buntihadiklova,tarmit vuahtihturani.
11. ha sil: ‘Ha ka sil’ ti lovin ‘Ha ka n^wt’ tih \hin turani.Halem,lakthl^ktheihchuasiltheiha;hapangngaikachhungainvuahchukansilngailo,kann^wt\hinani.
12. hetiang ang: Hetiangtihhiheti angtihnaania,angbelhleha\ul tawhlo;hetiang ang tihnaanidawntlat.Chuvangin,hetiangtihz>lturani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 76 ~
TIH TURTE
1. Ahnuaiathuhiadiklolaisiam\harawh. (a) Mawiansamamehtir. (aw) Kanvengalothianghlimtheihn^nYMAanginhmaanla\hin. (b) Kapachuantarmitbunlovinlehkhaachhiartheilo. (ch) Tunahchuanhlailosaila. (d) Lianadawhahthukasawiang. (e) Hm^nahhetiangangpheikhawkhikaneitawh.
2. A hnuaia thu hi ngun takin chhiar la, \awngkamdik lo lai thlangchhuakin,\awngkamdiktakinhanziakchhawngteh.
Mihringte hian hriselna atanah chaw \ha kan mamawh a. Entir nan: bawnghnute te, thlai hnah te hi ei tam a \ha hle a. Hetiang ang thil \ha kan ei tam chuan kan lo chak ang a, kan dam rei dawn a ni. Chaw \ha kan ei theih nan chuan chhungkua ang pawhin hma lak a ngai a. Ei leh in tur kan thlan uluk hle a ngai a ni.
3. |awngkamdikzawkzawnahthairawh.
(a) Mawiinhaasil. Mawiinhaan^wt.
(aw) Invaiinhanbanphartehu. Invaiinbanhanphartehu.
(b) Ilolengalaw? Ilolengelo?
(ch) Kalaksakchelohchuana\halo. Kalaksaklohchechuana\halo.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 77 ~
4. Ingaihdandiktakinhanchhangteh. (a) |awngkamdiktakathusawikherhi\ulitiem? (aw) |awngkamhmandandiklohisiam\hatiduhem? (b) Adiklobansana,adikzawkhmangturinmidangtefuihhi\ul
itiem? (ch) |awngkamdiktakhmangturinzirtirnaidawngtawhem?
(d) Mi \awngdik lo, adik zawk lo sawikherhi engnge i ngaihdan?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 78 ~
ZIRLAI 15
CHAWIMAWI TLAK NAUPANG
SouthAmerica khawmualpuiaPeru ramkhawpakhatahhianPuCarlosVidal-atechhungkuahianchenga.AnupuihmingchuHannahVidalania,fapaduhawmtaklehfeldeuhmaianneia,ahmingchuMarcosVidalani.PuCarlosVidal-ahipa \haangreng tak,kawmnuamtak,mithilphallehuineilemlohiania.Pathianmalsawmnapawhandawngnasain,buhlehthlaidangpawhantharhlawkviau\hina.Amaherawhchu,PuCarlosVidal-achuanthilchin\han,\halodeuhmai,bansanhleihtheihlohaneia,chuchuinlehkhadenapawisakhelhani.Hetiangapawisakhelhachinavanghiananchhungkawkhawsakpawhinaharsatphahnasainankawrawkphahhlenghengheani.
|umkhatchuanpawisakhelhnaaha\hiantenapawisazawngzawnganmanzawhsaktawhsia,manletsaktuminb^naduhtlatlova,amanletsaktheibawksilova.Atawpahpheichuananleiletchuadahkhamtahiala.Mahse,anhaninkhelhzuilehpawhchuanachaktheichuangtarengrenglova.Anchhungkawinnghahnaberanleiletchuach^nhlenphahtanghenghea.Hetiangdinhmunaandintakahchuanarilruhahlehmangangchuz<inahatl^ktaa.Arilrubuailehphurritchhawktuniangaiinz<chuaintavakvakmaia.Ataksahriselnachuannasatakinatlakhniamphaha.T<kkhatchuanupuiPiHannah-ichuananpachukaihthawhahantuma,ahansawil^wpl^wpa,akaithozotarengrenglova.ChutiangchuanPuCarlosVidal-akhawvelnunchualotawptaani.
Aninnghahvenaberanpaaloboralt^kahchuanPiHannah-itenufachuanrilruabuairuhlemaia.‘Engkawngngekanzawht^kang’tiaaninngaihtuahbuai>m>mlaichuananchennaa\angachhimthlanglamhlafeahchuanmileiletenkawlturaawmthuan\henawmtea\angchuananhretahlauhmaia.Annufachuananinr^wna,chuleiletenkawlchuantan\haberinanhriaa.Chuleiletenkawlturchuananawmnachuchhuahsaninanp>mchhuaktaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 79 ~
HetihhunlaihianMarcosVidal-apawhtlangvalkum20zetalonivetawha.Apaachh<na,ahleitlingin,tlangvalinkhaithlithlerhthlawrh,darpharhhlai\hatak,hmel\haangrengtakania.Annufachuanrimtaklehtaimatakathawkinleiletchuanenkawla.Ramneitutechuananbuhtharzatvechuhauhmahse,annufaaintunnunnakhawpanthawkchhuaka,hlimtakinchuhmunahchuananchengvea.Anawmnaa\angahlalot>ahchuanleiletsiamaeizawngvethoPuGonzalez-atechhungkuaanawmvebawka.PuGonzalez-achuanfanuhmel\halehfeldeuhmaihianeia,ahmingchuMaryGonzalezania.Annichhungkawhnihhileiletsiamaeizawngveveannihavanginanintlawhpawhfova.MarcoslehMarytepahnihpawhchuinhmufoannihavanginaninngainadunviaua,inneihhialduhinMarynulehparemtihnangeichuananinneitaa.
Marcos-atenupachuanfapaduhawmtakmaipahnihGonzaloVidal-a lehHernendezVidal-aanneia.AntetzualdeuhlaichuananpiHannahVidal-ichuanhmangaihlehduattakaenkawlinaawm\hina.Sikulkalrualanlonihchuananawmnaa\angakm3-ahla,sikulhnaiberahchuananluhtirvetaa.PuMarcos-alehPiMary-tenupachuananfatepahnihsikulkalturchut<ktininanluchungakutnghata\awng\aiinanthlahliamziah\hina.Tumahinkalsanlova,inkaichungakaldunz>lturlehharsatnalehtawhsualantawhpawhainphatsanlovainpuitawnz>lturinanchahmawlhmawlh\hina.Achhanchuanawmnaa\angamotorkawngpuichukm2laiahlaanihbakahankalkawngsirvelhichirhd<mlehdilhluiteania.Dilahchuankhawvelar<llianlehchakberchianacondaaawm\hina,anranvulhkelte,beramtelehvaraktealaksakfova,anniunaupawhchualokhawihvemaianhlaubawkani.
|umkhat chuHernandez-a chuanhomeworka tih theihnghilhpalhhlauhmaia.Anzirtirtuchuanhomeworkatihlohavangchuansikulb^nhnuahdarkarkhataiareideuhaawmhnufualtira.AuGonzaloVidal-achuanpawnlamahalonghakrana.Anaualochhuahchuankhuapawhatlaifutawhmaia.Hmanhmawhtakinanhawdunlehtahnakhnakmaia.Ankalkawngadilhluihl^wntawhanthlenmeuhchuannipawhalotlasuarsuartawha.Chutiainkairialrialaankallaichuandilhluituilatlingpuaua\angchuananacondalianzetmai,ft12velzetaseichuarawntlengchhuakz<lz<lmaia.Hernandez-angalrekahtakchuanarawnhapthutmaia,nghettakasehinalochhuahnatuiahchuanhnuhluhtuminabeichiammaia.Anunauchuantheihtawpchhuahalobeiletvein\ananlolavebawka.Auchuananauchunghet
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 80 ~
takavuanin,kawngsirathingpakhatlok<rchuavuantlatbawka.R<lchuankechuanantlawhsawksawka;mahse,r<lpuichuanathlahduhmaibiksilova.Gonzalo-achuananauhnenahchuan,“Hmanraw\halehhriamhreiengmahkanneisilova,hethingz^rhilovuantlatla,kabag-acompasshika’nlachhuakange,lozamrengrengsuh,”tiinanauchua\awngthlamuana.Tichuan,compasschurawnphawrhchhuakinr<lpuilulehnghawngvelahchuanachhunvakvaka.Vanneihasiaminamitahachhunfuhtahlauhmaia.ChuvelehanatilutukchuanHernandez-akeasehpawhchurangtakathlahintuiahchuanatalluttabutbutmaia,hmuhzuiturawmlovinapilbotaa.
Gonzalo-achuananaukehliamathisenlochhuak\uam\uamtechuhrufaiinarawmawlinatuama,athiamanganginabuaipuia.Gonzalo-achuananaukehliamchuas^rh<laiainthlenpuithuaichu\haberinahriaa.Anauchuapawbahlata,akalpuitaa.Chutihlaitakchuananhawtlaingaihtuahaanmahnirawnlamtumalokal,anpachuralhlavaklovahanvahmua.Anpahmelanhmuchuanthlamuangsuaisuaia,anlawmlutukchuanmittuiatlazawihzawihmaia.Apachuanrawnkuahin,antawhsualtawhdanchanchintechuazawta.Annichuan\awngkhurdatdatchungchuananhrilha.Anpachuananmanganturzialehanthlaphanturziaangaihtuahchuanakhawngaih>m>ma,lainatlehhmangaihtakinanunauchuakuaha,“Fapahuaisenlehthuawihtheitakkaloneicheuhikavalawmem!”ati
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 81 ~
a.Hernandez-achuduattaklehdimtakapuaininlamanpantaa.Ahliamtechuuluktakinanenkawla,aruhteatliahlemlohavanginadamfelvelehtathuaia.Chutiatawhsualantawha\angchuanPuMarcos-achuanafatesikulkallamlehhawlamchuahruaitaziaha.Apainahruaichinahchuantawhsualant^wklehtangailo.
Hemiteunautawhsual tawhdanlehhuaisentakaaninchhanchhuahdantechuchulaikhawchhehvelahchuana thangchhuakthuaia.Anzirtirtutebengpawhathlengnghala.AnprincipalchuanGonzalo-anr<lhlauhawmtak,anacondalakaanauHernandezachhanchhuahthuchusawrkarhotutehnenahziakinathlena.Sawrkarlampawhinkumtinanaupanghuaisenchungchuangtehnenaanlopek\hinlawmmandawngtlakahGonzalo-achuanngaia.ChumikumvekchuanGonzaloVidal-ahnenahchuanNaupangHuaisenChawimawinaTangkapuilehsumfai\hahnemtakchusawrkarinahlantaani.
Thu har hrilh fiahna
kawrawk - inchhungbungrualehkhawsaknaengmahneimumallo
dahkham - pawisapekturneihlohvangaaaiathildangdah
intlawhpawh - inlenpawh,intlawhtawn hleitling - lian,hrawl hluihl^wn - hmanduhtawhloh,hnawlhnu,dah\^wl as^rh<lai - a\antir,atirt>,ahlimchh^wng
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 82 ~
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) CarlosVidal-athilchin\halokhaengngeni?Anchhungkaw
harsatnathlentuanihdankhahansawiteh. (aw) CarlosVidal-athihdanlehathihchhankhahansawiteh. (b) PuCarlosVidal-anunaentawntlaklehentawntlaklohitihte
hansawiteh. (ch) Lawmmandawngtukhatungeni?Engvangadawngngeanih?
2. Gonzalo-ateunauhawtlaichhankhaengngeni?
3. Mizorama r<l awmhming i hriat apiang te sawi la, eng r<l ngehlauhawmbersawibawkangche.
4. Hengthutehiaawmziasawifiahla,sentencesiamnanhmangbawkrawh.
rialrial z<lz<l \uam\uam datdat suarsuar
5. Henghihrerengturinchhiarrawh. • Lawmmanlehthilpekkandawnr>ngr>ngin‘kalawme’tih
\hinturani.
• Mi\anpuingaikanhmuhintlawmngaihchhuaha\anpui\hinturani.
• Kantanaanhlutziahrerenginnulehpatezaha,anthungaihpawimawh\hintur.
• Failehthianghlimhiahluinavaropuiem.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 83 ~
6. GonzaloVidal-akhananaununnaachhanvangaalawmnangenasaairinchawimawinatangkapuiadawnvangaalawmna?Irinzawkchhansawifiahangche.
Activity
7. Lemchangveila. Mipa naupang pakhat kha r<l lemah chang se, mi dang pahnihte
chu Gonzalo-a leh Hernandez-a lemah chang se.
Naupang dangte pawh chutiang deuh chuan sakei lemah te, savawm lemah te inchan chh^wk se. An hram dan leh tih dan tur ni awma in hriatin chang ula. Insehtir emaw, inhruaitir emaw, inpuaktir emaw a changtu duh dan z>lin ti rawh u.
8. PuCarlosVidal-achuanthilchin\halodeuhmaianeia;chuchuanchhungkuapawhinantl^kchhiatphahtaanihkha.Chuathilchin\halochuatlaihmainlosimtahlauhsechuanpemangailomaiturkhaania.Khatihhunahkhanloawmvetanila,simtirturinipuitheiangem?Engtinngeitihang?Thilchin\halodangtesimturatihtheihniaihriattesawibawkrawh.
Thil chin \ha lo Sim tura hma l^k theih dan
PuCarlosVidal-apawisakhelhchin
Zu/drugngawlveite
Lehkhazirthatchhiat
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 84 ~
ZIRLAI 16
KAN RAM NUAMAH Rokunga
1. KanZoramnuamlehmawi, Mihrângpianna; Achultawhhnuhrânghlui, Sakhming\hakha. Antlawmngaihlehanhuainate, Pialleikarathâmhnukha, Parinlovullehse, Kanramnuamah.
2. Zotuithiang,luangz>lla, Kawrv^ichhunrawh; Sakhmingmawichulhnukha, Luanpuiz>lrawh. Ramtin,kiltinthangkhâwkangche, Hringnghiall>ntuchhâwlhnuaia’n, |hatnalosangz>lse, Kanramnuamah.
3. Rinawmlehhuainahi, Achultheilo; Mahnihmasiallohhi, Amawiberfo. Chutinkanramahzungkaise, |hanglianz>lasangzualin, Angeltenv>nghimse, Kanramnuamah.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 85 ~
4. AwZoram,nghilhlola, Ihming\hazawng; HarhinZoram,thola, Insiamverawh. Chhuihthangvalrual,l>ngrualteu, Dansualthimchuvaikiangru, Tin,kanzal>ntawhang, Kanramnuamah.
Thu har hrilh fiahna
mihr^ng – mihuaisen,pasal\ha th^m – bo,ral,awmtawhlo. pialleikara – leihnuaia,thlanchhunga kawrvai – vai,khawthlangvai,vairam sakhming – hming l>ntu – ramngaw chhuihthangval – tlangval nghilh – theihnghilh
TIH TURTE
1. Henghlathuhmanghianhlatlarkhatz>lhanphuahveteh. (a) kawrvai (aw) l>ntu (b) piallei (ch) chh^wl (d) sakhming (e) chhuihthangval
2. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Tlawmngaihnaawmziahansawiteh. (aw) HlaphuahtuinZotuithiangawmdanturaaduhtekhahansawi
teh. (b) Hlaphuahtuin‘a chul thei lo’atihleh‘a mawi ber fo’atihte
khahanziakteh. (ch) HehlaphuahtuhianengtiturinngePathianadil?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 86 ~
3. Hlaphuahtuin‘dan sual thim’atihhiengtihnangeniang?Innulehpatelehupadeuhtez^wtula,sikulahsawiholehrawhu.
4. Hengthuawmziahidictionaryemaw,innulehpateemawrawninhanziaktehu.
(a) hringnghial ................ (aw) hr^nghlui ............... (b) khuandim ................ (ch) darfeng ................
5. Hengthutehiatihdanglamna(modifiedform)inhandahteh. (a) \ha ................ (aw) v>ng ............... (b) nuam ................ (ch) l>ng ...............
6. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) rinawmna (aw) huaina (b) hring (ch) mahnihmasialna (d) chul (e) zal>n (f) zungkai (g) th^mral (ng) vaikiang
7. Insiam -Hethua‘in’hithuhmabetania,in hmangathuawmtheidangsawmaiatlemlohanziakchhuakteh.
entir nan:inchai (a) ............................... (aw) .............................. (b) ............................... (ch) ............................... (d) ............................... (e) ............................... (f) ............................... (g) ............................... (ng) ............................... (h) ...............................
8. MizoramhinuamitihchhanlehnuamloitihchhanMizo\awngziahdandiktakinhanziakteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 87 ~
9. Henghihlathuinhandahteh. taksa– l< – sam – hm>l– b^n – mit – mittui– ke –
10. VAI tihthumalawmzehranghrangneitezawngchhuakla,atihfiahnansentencesiamnghalbawkrawh.
11. HengVai\awng(Hindi)Mizo\awngakanhmanzuitakmai,ahranpaahmingakanneihsilohtarlanb^khihanziahchhunzawmteh. barasaheb – bawrhsap chabi – chabi tala – tala bazar – bazar chuna – chinai channa – chana moja – mawza chartin – chartin charchar – charchar chini – chini© SCERT M
IZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 88 ~
ZIRLAI 17
DUHTHLANNA
Kamuttui>m>mlaichuan,“Inakang!Thor’u,thor’u,”tihth^wmchuanmin\h^wngharhthutmaia.Kachhungtechuanlophebuainasatawhkhermai.Kanuchu,“Mama,Mami,tlanchhuakthuair’u,”tiinaloauch>lch<lbawka.Khuma\angchuankaletthlatawpa,khumbulakakawrchukahasawksawka,kabulakanaumuchuarizainenkapawmlawka,kutlehlamapheikhawkkhaichuankatl^nchhuakvetaa.Kanaulehkathilkendangtechukanubulahkavanghatsawksawka,bungrawchuhturchuankatlanlutlehtaa.Kanuchuan,“Imamawhturngaihtuahla,chungchauhchulaangche,avaiinilaveksengdawnsilo,”tiinminrawnauzui\^wk\^wka.
Inchhungahchuankavaluta,meikhuchualonasatawhhlemai.Ka’ndingr>nr^wna,engngekal^kangtihkangaihtuahani.Mahse,hmanhmawhdeuhchuankahmuhhmasaksaklehlakawlsamapiangchukalazungzunga,katlanchhuahpuilehtaa.Kanubulahchuankavavawmhnawka,thildanglalehturchuanmeikhukarahkatlanlutlehtaa.Meikhuchuanasatawh>m>ma,th^wkaharsafutawhmaibawksia;kal^ktheihtheihchukafawmkhawmzungzunga,katlanchhuahpuilehtaa;hnunglamahmeiinminrawnhliauzuaizuaitawha,pawnakanutebulahchuankathilpawmkhawmnenchuankalirchhuakhlawlmaia.
Kanuchuan,“Mamakhawimawengtengeil^kkhawmairawnpawmchhuahle?”atia.Hengtehikal^kchhuahtechuani. Rizailehlukham Zirlaibulehnotebu Meizial\awnkhat Inkhualtelemna Pheikhawkkhinglehlam Remotecontrol Chanchinbuhlui Schooluniform Bawlhhlawhbawmchhin Pawnchhet>l
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 89 ~
Milembu Thingpuidawr‘menu’ Kanuchuan,“Mama,imamawhtamtakilakhawma;mahseimamawhbernilo,atellovaiawmtheihturtepawhilanualanihhi.Hengithilngainat\hin\henkhatinkhualtelemnate,milembute,menute,meizialtelehbawlhhlawhbawmchhintehiengatingeil^kminhanhrilhfiahteh,”atia.Chhanngaihnatakpawhkahrelova,chh^ntumak^ka nzuauzuaulaitakchuanka\hangharhtaa.Kamumangalonirengmaichukalawmkhermai. Vanduaithilthuahinink^ngpalhtahlauhse,engtengeichuhhmasakang?Imamawhlehmamawhlemlohturtehanziakchhuakveteh.
Imamawhpanga Iduhzawngpanga ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________
Kamumangmaktakmaichukangaihtuahchhunzawmtaz>la.Kaninakanhluahhluahlaikhankabungrawduhz^wnglehngainatz^wngb^kahkahmuhhmasaklehremchangapiangkavaihmahmiahhmiahmaitihkahrechhuaktaa.Tichuan,kathilhlutz^wngtamtakzingahchuankamamawhdiktaklehkatana\haturngeitechuthliarhrankatumtaa.Inkhualtelemnalehmilembutechukangainahlea,restaurantchangkangtakachawlha,thiltuitaktakeipawhkach^kz^wngtakani.Mahse,kahunlehpawisaneihvechhunchhuntekhawhralnanchuanauiawmkatikhawpmai.Tunhunakamamawhberberannihauhlova,aaiamamawhtamtakkaneitihkangaihtuaha.Kaduhz^wnglehitz^wngtehikamamawhemawkalotifo\hinani.
Imamawhlehduhz^wng/itz^wngithliarhrangthiamtawhangem?
Inchhungkuainemaw,nangmahinemawharsatakathutl<knasiamngaidinhmunahindingtawhngaiem?Henghunahtehiankanmamawhlehitz^wngemaw,duhz^wngemawkanthliarhranthiamchuanthutl<knasiamkawngahmin\anpuingeiang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 90 ~
Kanchhungkuahihausatakkannilemlova,kapainminthihsantawhnain,nukalaneia,kapilehkanaupathumtenenkanchenghova,chhungkawhlimvetheitakkanni.Zirlaikania,\hianengemawzatkaneibawk.Infiamnuamkatia,sikulkalnuamkatibawka;kahmalamhunatanathilpawimawhturengtengeniangtiinkainngaihtuahfo\hin.Damreikaduhngeimaia,kalenhunahhna\havetakthawhkaladuhdawnbawka;kawppuineianupuineihtepawhkaladuhngeiang;kanupuinenchuaninlehlodintekanladuhdawnbawksia.Kahmalamhunkathlirchuantihturlehtihduhkangahhlemai.Mahse,hengkaduhthusamtihlawhtlingturhianengengemawinadalinati\huanawptheiangtihpawhkahria.Chungtechuengtengenitheiangtiinkangaihtuaha.Hriselna\hatakneihangaitihchuachiangmaia;meizialzuk,vaihlovasiamengengemawhmuamte,zuinte,drugstihtehianhriselnalehdamreinachuathlenlophawtmaia.Nungchang\halo,insualhr^tviaute,zulehdrugsruichungalirtheikhalhtehianhlawhtlinnachuminthlenlohlebawkang.
Kaduhthusamnunchuneitheiturinengngekamamawha,enginngedaltheiminhanngaihtuahpuiula,hanziakthlatehu.
Kaduhthusam: Kawngdaltu: ________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________
Hengkamamawhtetiturhianhuaisenangaikhawpang.|hiantekawmduhlohnihtepawhangaimaithei.|hianteanl>nhuaihuailaialehkhalozirbiktlattepawhangaimaithei.T.Venlehcomputerkhawihtlemtepawhangaimahna.Hehuaisennahiineitheiangem?Haninngaihtuahla,thutluknasiamangche.
Heihihanchhangtehu:–
Duhthusamthleniduh Huaisennaneihngaite 1)___________________ 1)_______________________ 2)___________________ 2)_______________________ 3)___________________ 3)_______________________
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 91 ~
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangteh. (a) Inakangtihthawmakaharhthutkhanengngekatlanchhuahpui? (aw) A\umhnihnaleh\umthumnaahengtengekal^kchhuah? (b) Kanuinkathill^kkhawmteaenchiankhanengtinngeasawi? (ch) Vanduaithl^k takin in in k^ngpalh ve ta se, eng nge i chuh
hmasakairin?
2. Hengthukimlotehitikimrawh. • Ink^ngth^wmchuanmin __________________________ • Kanaunenkanlirchhuak __________________________ • Imamawhtakithlangfuh __________________________ • Kaduhz^wnglehngainat __________________________ • Kanitz^wngapiangtehi __________________________
3. Andanglamnasawiteh. (a) duhz^wnglehitz^wng (aw) awhz^wnglehmamawh (b) duhthusamlehtumram (ch) tumruhnalehhuaisenna (d) \hahnemngaihnalehduhthawhna
4. Iduhzawkthlangrawh.• Mihlawhtlingnihngemil^rtaknih.• Film-achangtunihngeafilmsiamtunih.• Sakhawrawngbawltunihngeramhruaitunih.• Office-ahnathawhngezinveivah.• Chhungkawinhmangaihtaknihngechhungkawchangkangtak
nih.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 92 ~
ZIRLAI 18
TAITESENA
Taitesena lai ahhming chuR^lthatchhunga a ni a.Apa chuKhalhvungaania,anuchuDoviani.Kum1880-ahKhawrihnimkhuaahapianga,khawhranghrangaanpemkualhnuahSerhmunaanawmlaiinahmingalothangtaani.Hmanlaichuanmipanaupanghi‘Taitê’tiakoh\hinannia,anipawhhianaupanlaiinabiangataisenhlar\hina;chuvanginTaitesenatiinankotamaiani.Atlangvalhnuchuansapandeuh,ngolamdeuh,sarvengvawnghmelfeltakani.Mahse,huaisenahlehtlawmngaihahchuantluktuanv^nghlea,Mizorampumpuiahahmingalothangtahleani.
A tlawmngaih theihzia hi sawia ^wihawm loh a ni hial a ni.PuitlinginnaupangtirhanhrâtlutukavanginTaitesenachuzawlb<kbawhbelbulahadingrânmai\hina;naupangantirhveleh,“Katankalaawlsamz^wkhi,”atia,naupangchuakalkhalhz>lmai\hina.Taitesenaantiranitangawtz>lmaia,naupangtirhchhênchuansimphahdeuhtaani.
Nikhatchuanramvahnaahpapakhatin,“Helungchulungtâtahkavaduhem!”atia.Taitesenachuanar<kinchulungchuaaka;inahavapea,“Hei,ilungtâtduhkhakahawnsakcheasin!”atia.Chupachuanhrehawmatihlea,“Kaduhthuka’nsawisatliahvemaimaiasinmawle,”atia,azakhleanti. Anramvah\umdanglehahzankhatchuanhotupachuan,“Nakt<kahmehturkanneidawnlotawpmai;kanb<khmasabulalairawktumb<khalâknach^ngkanlohreloani,kahmehduhz^wngtakasinmawle,”atia.Taitesenachuananhotupathusawichuhrerengin,anmuthlaninlairawktumb<chualovalaa,alochhumhmindiama.Anhotupalothohnenahchuan,“Hei,kanb<khluibulalairawktumb<khakavalaa,tuk\huanhmehatankalosiamasin,”alotia.Anhotupachuan,“Duhahansawipawhkanilo,kakâakuaa,kasawivemaimaiasinmawle,”inthlahrungtakinativelehtaa.
Vawikhatchulalinakhawtlangvaltlawmngaiberhriataduha,zanreitawhahzualkokalnaturneiangainsawiinzawlbukahupapakhattirin
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 93 ~
avahrilha;mahse,tumahanchech^nglova;Taitesenaerawhchuainsiamnghala.Upachukalnaturaz^wta.Upachuanlalinpanmaiturinahrilha,lalinchuapantaa.Lalchuantlawmngaiberhriataduhvangatianihthualosawia;Taitesenaduhlochungz<aloinpuitheihr^ma.At<kahanlalchuantlangauaautira,“SerhmunzathumtlangvalzingahTaitesenanlalahmangaihbera,atlawmngaiberbawk,”tiinchawhmangawtaautirani.
Vawttuarpawhachhelin,tluklohrimanamani.Vawikhatchuzawlb<kchunganchihlaiinkhuaach>nga,thliv^wtatlehbawka,anvawttilutukchuantumananchihtheitalova.Taitesenaerawhchuanachihluitaz>lmaia.Khawvawtinahmethlummaiangtihhlauvintlangv^lintiamrualinanhanpawtthlatahialani.Thlasikkhawvawhlaipawhinzawlb<kbahz^rahamu\hina;tlangvalvawttiatho,meihantuah\hintehnenahchuan,“Inmuhiltheinange?Kabulahhianlomuveula,kapuanhikalozawnangcheu;kapuanhilumdeuhania,”ati\hin.Puanpakhatavenga,pakhatadungchhira;chuchuach>td^nkumkhuaani.
Natuarpawhachhelkhawpmai.Vawikhatchuramanchhuahdawninahnungzângahkhawihlipuiaveia;mahse,akalvethova,s<lsutuaha\angtheirengtho.Zanngalaianthanghnuahbawmrânginsar>panphurhawa.Kawtchhuahahanchhungtenanlochh^wkhlawma.TaitesenapawhchuanauKawlhnuaiinalohmuakvea;phuranhaninhlanchuanapânhnâilehbawmrânginchârchuanhmuhpuitaa.“Hetiangpânveichungas<lsutuaalo\angrengmaichuavamak>m!Natilopawhnise,akhuatetalsikveawmtak,”antia,makantihlebawkani.
|umkhatchuanramchhuahnaahanvalupachu tumpânginarawnphîntathutmaia.Atinalutuklon^a,insasengtheilovinasilhlemaia,\iauphovahan\hutpuia.Chutihlaichuantumpângchuanamivawrhchuarawnpanleha;antlandarhhakmaia.Valupachuan,“Keichukathidawntaanihhi,katlanvetheisilo,”atia.Taitesenaerawhchuatlanchhevemailo.Valupahnenahchuan,“Thiha\<lchuannangaiinkathihmasaang,katlanvedawnhlein>m,”atia;valupahmaahchuanadingranmaia.Tumpangchuanarawnbeipheia,Taitesenachuanabulhlamthumv>larawnthlenchuanachaldârahtakalokapa,atlutadermaia.Valupachualawm>m>ma.Chuta\angchuanTaitesenahuaiziachuhahipinasawi\hinani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 94 ~
Vawikhatchusakeikarankama,zanpawhalarei lotihahchuankarchuapertadurmaia.Karperthawmanhriatvelehpasal\hahochutlannghalinkarawmnahmunchuanthlengthuaia.Mahse,sakeichuhliamtuarathiphunginalobibohmana.Azanazanabeihzuichuhimt^wklovaanhriatavanginanhawsantariha.Atuk,tuk\huaneikhamahchuansakeihnuchuanchhuizuitaa.Thuivakloanchhuihnuchuanahnuchuar<lchukalonia.Pasal\hahmatawngakalhochusakeichuananrinlohnalama\anginarawnbeithutmaia;anzingapathumchuasehtakaumaia.Taitesenachuana\hiantechuchhaninsakeichuavasatthawihmaia;mahse,sakeihliamthinrimchuanamalpuilehadarahnatakinalosehsakvelehtabawksia.Serhmunkhawpasal\hapalitechuantlukhawmtaruihmaia.Ankaizarawnvengtutekhansakeichufeinenarualinanrawnbawhtahukmaia,sakeichualochautawhbawknen,anchhunhlumtheitaa.
Pasal\hapakhatchuachauh>mavanginanzawnhawa;midangpathumerawhchuanzawnanduhlohavanginankuahhawngtahlawma.Reilot>ahanthitahlawma.Taitesenachuathihhmachuanabiaktheihrenga,anu’navatlawha,“Tâit>,avana>mvemaw,”tiin\apchunginach<lach<la.Taitesenachuan,“Nalovekanu,kat>tlaiaminuiresankhaanaz^wk,”atihsanmaia.AnuhawnhnuchuanTaitesenachuan,“Hringtunukutchualovadambik>m!”atia.At<kchawhnuherahathizuivelehtaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 95 ~
Thu pawimawhte
sapan bawhbel pamhmai bahz^r s<lsutu ph$n chald^r \iaupho tluklohrimnam kaizaveng insaseng hahip
Hengthutehihrechiangturinzirrawhu.(a) laiahhming : Lai ahhming chunau lopiang a pian tirha
a hming atana an sak \hin hming hi a ni.|henkhat chuan an laihrui ah rual rual teinanhmingansa\hina;chuvangchuan‘laiahhming’antiani.
(aw) hnur<lchuk : Ramsahliaminabeituteloch^ntumaakalnasiremaw,chhakemawlamakirlehaaloch^nghi‘hnur<lchuk’antiani.Tunlaia‘ambush’kantihangdeuhhiani.
TIH TURTE
1. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Taitesenanuchu________ania,apachu________ani. (aw) Taitesenachu________khuaahkum________ahapiang. (b) Taitesenahmingthanlaichu____________awmlaiinani. (ch) Thlasikkhawvawhlaipawhinzawlb<k____ahamu\hin. (d) Nalove,kat>tlaiamin________khaanazawk. (e) Tumpânginvalupachuarawn_______tathuta. (f) Heikanb<khluibula__________khakavalaa. (g) Helungchu_________________kavaduh>m.
2. Taitesenatuarchhelzialannakawnghnihtalhansawitehu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 96 ~
3. InzirlaibuinTaitesenangaihsanawmnaasawitezingaropuiberniaihriatchiangtakinziakrawh.
4. ‘Laiahhming’tihhiengngeaawmzia?Taitesenalaiahhmingziakrawh.
5. Hengthuhmanghiansentencesiamrawh. dungchhir hahipin s<lsutu lairawktumb< tuk\huan tuarchhel
6. Hengthutehiaziahdandiklolaitidikrawh. (a) BiakinahPathiannitininkhawmtur. (aw)Engatingechutiangainlotihmai? (b) Iduhdanlehkangaihdanainanglotlatmai. (ch) Vawkinchutuktintihfaiturani. (d) Ininkhelenturinkalokal. (e) Mauhriamchuankhawilaiahngeaahche? (f) Lalahovinansawihoanihkha. (g) Tellobikchuaduhlovang.
8. Hengthutehiaanpuithudahrawh. hn<m khirh kh<m dawklak
\hui v<m zav^i zawmth^w
Activity
9. Taitesenalemahinchanchh^wkula;hengchanchinhiin\hiantehrilhangcheu.
• Lungt^tahhawnsakthu • Lairawktumbuvehthu • Khawihlipuiveithu • Tump^ngkahthu
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 97 ~
10. Lallemahchangula,lalinTaitesenatlawmngaihziaasawidanturniainhriatanginsawitehu.
11. Taitesenahunahkhanloawmvenitala;nanginengtinngeitihang?
TaitesenaNangni
: Katankalaawlsamzawkhi.
PapakhatTaitesenaNangni
:::
Helungchulungt^tahkavaduhem.Heiilungt^tduhkhakahawnsakcheasin.
Hotupa
Taitesena
Nangni
:
:
:
Kanb<khmasabulalairawktumbukhalaknachangkanhreloani.Heikanb<khluibulalairawktumbukhakavalaa,hmehatankasiamasin
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 98 ~
ZIRLAI 19
MIZO RIMAWI HMANRUATE
Mizotehianhmakhaws^nga\anginrimawihmanrualehkanhlatehikanloneitawha.Kanpilehputekhahmundangdangap>mkual\hinannia.Annitinhunhmannatamberchungawhnuailehluidungteania.Rannungchihranghranghr^mlehramsathawmte,thlifiminthilachhemriklehluituiluangriherhertechunitinaanrimawingaihthl^k\hinani.HengrimawitehianMizorilremzawngtakthlûkn>mf^nraihhiahringchhuakningeiturani.
Mizoterimawihichithumaha\henphawktheiha,chungtechu–vuakchite,hamchitelehhruineiteani.Hengtehichipchiarzawkinhansawiila:
1. VUAK CHITE: Rimawihmanruakanhmantamberchuavuakavuakchiania,
chungtechu–khuangchihranghrang,d^rchihranghrang,bengbung,sekilehtalhkuangteani.
(a) Khuang: Khuang hiMizote rimawi hmanrua, biak inainkhawmna,chailehpuipunnatinrengahmunpawimawhtakluah\hintuani.Khuangchihranghrangaawma.Chungtechu:
i) khuangpui ii) khuangtê iii) khuanglai iv) k^wlkhuangteanni.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 99 ~
(aw) Dâr: Mizote rimawihmanrawlangsar takdangchudârchihranghrangteani.Dârhichihrangpathumaawma,chungtechu–darkhuang,darbulehdarmangteani.D^rhiamanatamthama,hmanlaichuanminaranneihph^kanilo.Chuvangin,hausaktehnahmanrawpakhatani\hin.Manlehmualatanpawhhmanani.
(b) Bengbung: Bengbungchuthing,banrêktiatvelpathumemawpaliemaw,hankhawnarihranghrangsiamtheituraankerkhuardeuhhiani.
(ch) Talhkuang:Talhkuangsiamdanchubengbungsiamdanangdeuhani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 100 ~
(d) Seki: Sechalkikawrawngpahnih,azumlamavawnakhawnrikhirimawihmanrua,khawnrikchianivea.Anzaiinkhuangremnananhmanga,rimawidangchawihmawituatananhmangvebawk.
2 HAM CHI: Rimawihmanrua,ahamahamchipangalaiaawma,chungte
chu–rawchhem,tumph$t,maut^wtawr^wt,ph>nglâwng,buhkuang,hnahtumteani.
3. HRUI NEI CHI: HruineichirimawihmanruatehichithumchauhMizotehian
kanneia,chungtechu–\ing\ang,lemlawilehtuiûmdârteani.
IndopuiII-nahmadeuha\anginhruirukneihnamdang\ing\angalochhuaka.ChurimawichuMizotlangvaltenanngainâa,antumthiamvekemawtihturkhawpinal^rtaa.Mizokhawtlangnunahhmunpawimawhtakaloluahtaani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 101 ~
Mizote hi zai peih tak leh rimawi ngaina tak kan ni a.Kanhmingahpawhkhuangtihte,dar tihte,zaitihtelehrimawitihtekanpufurmai.Kan\awngkauchhehahchuan,“Khuanglovachaiang,”tihkanneia.Khuangtellovazailehlamchuahoveka,anuamtheilova,chumitehkhinchuanthiltihhonaatelâwmtaktellolehnuamlosawin^nkanhmang\hin.Heihianrimawikanngainatzialehrimawitellovakannunafamkimlohziaatilanghle.Kanlungngaihinkanzaia,kanhlimniahkanzaibawka.Kanhnathawhnaahkanzaia,fehkawngahpawhkanzaitho.Rimawilehzaikanngainatnahianhnamhlimtheitakahminsiamani.
Thu har hrilh fiahna
manlehmual : inneihnaman
ralluaih : Hmanlaichuanr^lanthahhianaluanhawna,anai(lawm)\hina,chumisawinachuani.
chawnlehl^m : Inlamathangchhuahturhianzulehsaaruaipui\hehavawikuatalkhawtlanghraiangaia,chungruai\hehchu‘chawng’ani.Chawngchumitininhlimtakinanchena,‘chawngchen’anti.Mianchawnchuanl^matelngei\hina,chuvangchuanchawnlehl^mtiinansawi\hin.
kûtnivângthla : Kûthun,k<thmannilehthlasawina.
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Mizotenrimawihmanruavuakchikanneihtekhahantarlangteh. (aw) Bengbunglehtalhkuanginannalehdanglamdanhansawiteh. (b) D^rchihranghrangtelehahmannasawirawh. (ch) Mizotenrimawihmanrua,hamchikanneihtekhahansawiteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 102 ~
(d) Mizotenrimawihmanrua,hruineichikanneihtekhaengtengeni?
(e) HmanlaiMizo\ing\anglehtunlai\ing\angdanglamnahansawiteh.
2. AdikzawnahDdahla,adiklozawnahXdahrawh. (a) Talhkuangchuthing,banrektiatvelkerkuakani. (aw) D^rrichithumriintawngchudarmanganti. (b) D^rhimanlehmualatanpawhhmanani. (ch) Tumphitchuburrehkuakhmangasiamani. (d) Lemlawihihmeichhiachauhvinantum\hin. (e) Buhkuanghiph>ngl^wngangdeuhani.
3. Henghmanghianthuhanphuahteh. ph>ngl^wng ________________ rawchhem ________________ buhkuang ________________
4. Risawinachihranghrangkanneia,inhriatapianghanziaktehu. Entir nan: ri her her
5. Hengthutehiaepthudanghandahteh. (a) phel : ____________________ (aw) p^wng : ____________________ (b) zawi : ____________________ (ch) hmanlai : ____________________ (d) sei : ____________________
6. Hengtehiatlukpuithudanghandahteh. (a) t>l : ____________________ (aw) vua : ____________________ (b) ngaina : ____________________ (ch) suih : ____________________
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 103 ~
7. Ziakchhuaktehu. (a) Mizorimawihmanruainhmuhtawhzawngzawng. (aw) Invengahanhmingarimawihmingtelzawngzawngtehming. Entirna:Khuangliana (b) Rimawiitumthiamte.
Activity
8. Mizorimawihmanruainhmuhtawhzawngzawnghanziaktehu.
9. Darbutumturaawmchuanintumsiakrawhu.
10. Mizorimawihmanrawleminduhapiangziakula,zirtirtuinbangahtarrawhse.
Project
11. Mizorimawihmanruainzirzawngzawngtekhazirchiangtehu.Group3-ahin\henula;hetianghian–
GroupI : Vuakchi GroupII : Hamchi GroupIII : Hruineichi
Grouptinamember-tenchaninseminachanchinkhawnkhawmula.Alemziakemaw,athlal^kemawinhmuhchuaninreport-ahbelangcheu.Tichuan,inreportchuclasshmaahinpholangdawnnia.
Ka lo beidawng ta, malin ka awm lo’ng, Min muantu zarah hnehtu ka ni.Ka zin kawng zawng zawngte Lal Krista nen chuanA hlimawm vek e, chhuk chho mah se;Rinawmin, thianghlimin, ngilneiin, dawhtheiin,Zaidam leh him takin ka zui dawn Lal Krista.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 104 ~
ZIRLAI 20
BABULON MI HAUSA BER CHU
Hmanlai hian Babulon-ahmi hausa hmingthang takmaiArkad-aantihhiaawma.Mithilphallehmi\anpuipeihtakanihnachuahmingthanpuinasa>m>ma.Mitetannasatakains>ngin,thilp>kkawngahmitemaktihkhawpainphalnimahse,ahausaknachuankiamlamaiinpunlamapantialtialzawkani.
|umkhatchuanaupan laiaa \hiantechua inahanva kal a,“Arkad,nangchuivanneibikngawtmai.Tunhmakhachuankanintluktlangdialdial\hinkhaania.Tunahzawng,keinikanintunnun\awk\awklaiinnangchuBabulonmihausaberilonitamaia.Keininkanchhungteeichawplehh^kthl^kturkanpektheih\awklaiin,nangerawhchuanthawmhnaw\haberberinbelineiturtuihnaitinrengieiiniina.Tunhmakhachuanhotupakhathnuaiahkanzirhova,zirnalehinfiamnalamahpawhithiamfalbikkanhrengailo.Kanhriatdanchuanrinawmnalehthawhrimlamthuahpawhkeiniaiaisanbiknapawhkanhrelova.Chutinisichuengvangakeinihetiakanawmlaiananginvanneihnavantlahantawngtamaibikngemawinihle?”antia.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 105 ~
ChutahArkad-achuan,“Kantleirawlchhuaha\angavanglaihunkanhmanliamtawhzawngzawngtekhahanchhutula,tunthlengpawhaeikhawp\^wk\^wkb^kinlahaichhuakzoloanihchuanhausakdankawnginlazirthiamloemaw,inngaihsaklohrimhrimemawaningeiang.‘Vanneihnavantla’intihhiinnghahnatlakanilova,tlakchhiatnathlentheituanizawkasin.Mahnidehchhuahnilohausaknachuanholamtakasumdehralmaimaipawitihlohnaahringtheia,chuchuanrilruatikhawlozovektheiani.Mi\henkhatthungerawhchukawmlutukinsums>nhlaurengrenginanawma,rukrulehthildanghlauhnainankhat\hin.Anunkhuaanawminringem?”atia.
A\hiantechuandikantia;tichuan,engtiangahetikhawpahausatamaingeanihleh,anunahlim>m>msidanchuhrilhturinanngena.Anichuanhetihianasawia,“Katleirawllaiakathilhmuhchian>m>mmaichu,hausaknahi‘thiltihtheihna’anitihhiani.Mihausachuanin\hataksainacheimawitheia,ramhlatakahteazintheibawk.MidanginPathiantanbiakinropuitakansaktheihphaha,incheinaduhangangainbeltheia,nuamachentheiani.
“Tichuan,hengthilhikahriatchuan,damchhungthil\hatehichanngeituminkabeivetehangkatia.Midangteawtathlirtumainibiklovin,hengthil\haruaikiltuahhiankainsiamtehangkatitaani.
“In hriat anginmi tlawm tak fapa, ro khawm tur nei lo,thiltihtheihnalehfinnanei\habikpawhnisilokanihmiauavangin,kaduhangneitheiturchuannasatakainzirkamamawhdawntihkahrechianga,hunpawhkamamawhtamngeiang.
“Hunthu-ahchuanmizawngzawnginkanhunneihhiainzat\heuhva.Zirnalamahchuankanzirtirtufingtakkhankawngpawimawhtakpahnihminhrilhtawha,‘kawngkhatchukanzirchhuahlehkanhriatakhaania,adanglehchukanhriatsahman\angkailehhmuhchhuahbelhz>lthiamhiani’atianilo’mnitakha?
“Chutichuan,mitehiengtinngetluchhemailovaanhausakrengtheihangtihhmuchhuakturleh,kahmuhchhuahhnuachukawngchuzawhvetheingeiturinkainbuatsaiha,chuhnachuthiamtakathawkturintumnakaneitatlatani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 106 ~
“Recordhall-ahziaktuhnakahmua,nitindarkartamtakthawkinhlumphekahthilkaker\hina.Thlatamtakrimtakinkathawka,kahlawhchhuaha\angchuanengmahkhawlkhawmkaneitheichuanglova.Kahlawhzawngzawngchuchawleinante,thawmhnawleinante,thawhlawmlehthildang\ulahteakalzolehveka.Mahse,katumruhnachuanminkalbosanchuanglo.
“NikhatchupawisapuktirtuAlgamish-achukhawpuihotuinahlokalin‘DanPakuana’copyarawnordera.Kahnenahchuan,‘Heihinihnihchhungakaneihngeia\ula,hehnahichumihunchhungaizawhhmanchuandartangkapahnihkapeangche,’mintia.
“|hahnemngaitakinchuhnachukathawktangarngara;mahse,danchuaseiemavanginkakerzohmantalova.Algamish-achuathinaurkhawpa,asalchuniilaminvawhialawme.Keichuan,‘Algamish,mihausatakinia.Engtinngekeihikahausakvetheihangtihminhrilhla,tichuan,zankhuainhehlumph>khikakeranga,zingnichhuahahchuankapeihhman>m>mang,’katia.
“Anichuanminnuiha,‘Mimaksaktakinihhimawle.Mahse,kanintiamahingaimaiang,’atia.Zankhuainkakera,k^wngkhamurhlehluhaib<rchungin,kamitinkhuaahmuhtheih\^wk\^wkchhungchuankathawktangatngata,zingnichhuahahchuankakerzotheitahrama.Algamish-ahnenah,‘Mintiamangkhanminhrilhrawhle,’katitaa.
“Zaidamtakintihianasawitaa,‘Kafapa,kanintiamnakhanangchuanitlaktaa,keipawhkaintiamangatlakveturinkainpeihe.Tarlamkanitawhbawka,ithilhriatduhhikahrilhangche;tarleichuan\awngach^k\hinania.Tleirawlinupahnenahthur^wnazawnchuankumtamtakfinnachuadawngthin.Mahse,tleirawlchuanathilhriatchuhmasanghunchauhvadikniaangaihthinavanginhlawkpuinanahmanglo.Nangerawhchuanheihihrerengangche,vawiinani>nghiipapianlaiani>ngbawkkhaania,itupahnuhnungberinmualaliamhnupawhala>ngrengturchuani.
‘Tleirawlngaihtuahnatechuvank^p>ngzuai\hintuarsithlawkangkhiania;mahse,upafinnachuarsinghettak,danglamchuanglova>ngreng,lawngpu-inakawngkawhhmuhtuatanarinngamangchuani.Ka
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 107 ~
thusawihinguntakinlochhinchhiahangche.Chutilochukahrilhturchediknatakchuimanlovanga,tlaivar\hakaihnathawhchuathl^wnmaiemawitipalhhlauhdahange,’atia.
“Tichuan,chikdeuhmaiinminena,awkihniamraih,fiahtakmaihian,‘Kathawhchhuahzawngzawngzingaa\henchukeimatanakavawnturanitihthutluknakasiamfelvelehhausaknakawngchukazawhfuhtaani.Nangpawhinchutiangchuantiveangche,’atia.Michhuntlangtheikhawpni^wmhialinminmelhzuia.
“Chuzawngchumaw?”katia.
“Beramvengtuthinlunghnuaihnungtakchuthlaksaka,pawisapuktirtheituthinlungachantirnanchuchuatawkani,”tiinminchhhanga.
“Mahse,kathawhchhuahzawngchukeimatanakavawnturanidawnlo’mni?”kahanti\alha.
“Ani chuan, ‘Teuh lomai.Thawmhnawzuartu ipe lo emni?Pheikhawksiamtuhnenahtepawhipeloemni?SumsenglovinBabulon-ahikhawsatheiemni?Thlahmasaaihlawhamiengzatngeitangkaipahlaawm?Kumhmasaamitekhakhawiahnge?Mizawngzawngipea,nangmahchauhiinpeveloanihhi.Midangtetanithawkrimaniberlo’mni?Ipuineiturlehsinturapekchedawngturinbawihahawmlawlawlaaniangchu.Ithawhchhuahzawngzawnga\angahmunsawma\henahmunkhatkhalovawng\hatatlatla,kumsawmchhunginengzatchiahngeineihtawhangle?’atia.Keichuan,‘Kumkhatchhungakathawhchhuahzat,’tiinkachhanga.
“Algamish-achuan, ‘Thudikchanve i sawianihchu. I sumkh^wlapiangchunangmatanahnathawkturaibawihania;isumkh^wlinpunganeihapiangpawhchunangmatanasumdangthawkchhuaktuvekannianga.Ihausaknaturchuanikh^wltekhanpunganneichhoz>langa,chungtechuaniduh>m>mhausaknachuanpedawnchealawm,’atitaa.
“Amahbawkchuan,‘Zanreitakthawhtirinkabumcheemawilotipalhange.Kathilpekhidawngsawngturafinnaineihchuanihlawhchualetsanginkapuntlukcheaniang.Ihlawhzingaa\henhinangmakawltur,italiauliauania.Engzatpawhhlawhlahmunsawma\henahmunkhat
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 108 ~
aiatlemichangturanilo.Nangmahhlawhinpehmasazet\hinla,ab^nga\anginthawhlawmthawhla,eilehinturteleila,abakchuanthawmhnawleichauhangche.
“Hausaknahithinganginachitereuhtea\angalo\hangchhoania.Dartangkaikhawltheihhmasakberchuihausaknathingrawn\hanglianturchichuani.Chuchichuituhranpohlehalochawrranganga,ich^wm\hatleha\hangchakmaiang,’atia.Hlumphekchualaa,akaltadaiha.Athilsawichunguntakinkangaihtuahzuia,hantihvechhinphawtchukatumtaa.
“Algamish-achukumkhathnuahchuanalokalleha,‘Nauva,kumkhatchhungchuanihlawhsawmapakhataiatlemloiinpetheitaem?’atia.‘Theie,hotupa,kainpetheie,’tiinphurtakinkachhanga.
“Anichuanhlimhmeltakin,‘A\hatchu,anihlehengahngeichantira?’atia.‘LeirawhchanzuartuAzmurahnenahlunghluvangchi-asumdawnnankape.Ahlawknakaninsemdawnani,’katia.‘Lunghluthu-ahengatingeleirawhchanzuartuthurawnizawmni?Ihausaknaturthingchuazungchawpinikaranihchu,’atia.Asawiangngeichuankach^ntaveka.Mahse,Algamish-anminr^wnangkhanhmunsawma\henahmunkhatchukakh^wllehtaa.
“Thla sawmpahnihhnuah chuanAlgamish-a chu a lokal leha,‘Kahmuhhnuchekhanhmasawnnaengngeineih?’mintia.‘Rinawmtakinkeimahhlawhkainpea,kasumkhawlchudarthirleinanphawsiamtuAgger-akakawltira,anichuanthlalidanz>lahapungminpe\hin,’katia.Anichuan,‘A\hatchu.Anihapungchuengahngeichan?’atia.‘Duhz^wngleinankahmang,’katia.Anichuanminnuiha,‘Isumkh^wlpungturieiz>lanihchu.Engtinngenangmatanahlawkpuiturpawisapungineihtheihang?’atia,minkalsanlehtaa.
“Kumhnihahmelhmulovakaawmhnuchuanalolangleha,‘Arkad,ithiltumhausaknachuitawngtaem?’atia.‘Kaduhangchiahchuanlatawnglove.Mahse,engemawtawkchukaneitawha,pungtepawhanrawnneia,apungtechuanpungdangansiamz>lasin,’tiinkachhanga.Anichuan,‘Arkad,izirlaitechuizirthiamkhawpmai.Ihlawhchhuahtheihaiatlemakhawsakizirthiamphawta,antawnhriata\angathur^wnpetheituche
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 109 ~
chauhr^wnturtihizirtawhbawka.Atawpahrangkachakchuannangmatanathawkchhuakturahmandanizirthiamtaanihchu.Sumdehchhuahdanizirthiamtawha,avawndanlehahmandantenen.Chuvangin,chanvopawimawhchangtlakini.Tarkalonitaa;kathilneihteatamsia,minenkawlsaktuturkamamawhani.Nippur-akaramivaenkawlduhchuankakawppuiahiawmanga,karamahchanvoineivedawnnia,’atia.
“Tichuan,Nippur-ahchuankakaltaa,ahmunzaupuimaichukavaawptaa.Katumruhemvanglehhausaknadankawngthumkavawnthiamavangina thilneihtechunasa takinka tipung taa.Tichuan,ka lohlawhtlingtahlea.Algamish-aathihchuanarokhawmtuahka\angvetanghengheani,”atia.
Arkad-anachanchinasawizawhchuana\hianpakhatchuan,“Algamish-aroikhawmchuivanneihlemai,”atia.Arkad-achuan,“KavanneihnaberchuAlgamish-akatawnhmaahlawhtlinch^knakaneihkhaani.Vanneihnahiainpeihlotetanchuandawnhartakaniasin,”atia.
A \hiandangpakhat chuan, “Anih lehnang angbawkakanhausaktheihnanengthurawnngeminpekang?”atia.
Arkad-achuan,“Algamish-afinnahichharveturinkar^wnache.‘Kathawhchhuaha\angahmunsawma\henahmunkhathikavawn\hatturani’tiveangche.Zingthawhhlimintila,chhunahte,tlaiahtelehzanahpawhtiangche.Nangmahiinhminhmachutiangche.Nangmatabikrochuanatihnawmziachechureiloteahihrenghalanga,apungz>lchuanatithathoangche.Tichuan,irohlutechumahnitanachakaikhawrhnanhmanthiamzirla,apungloawmz>ltepawhchutihpunbelhz>ldanngaihtuahrawh.Irohluchuabothlaumaimailohnanfimkhurtakatihpundanngaihtuahangche.Vawilehkhatatamtakpungturathlemnachuhlohnalehinchhirnathlentuanihavanginhnarphal\hinangche.Mifingter^wnla;nitinasumenkawlkawngamithiamtethurawnla\hinangche.
“Heleiaichenchhunghiannuamtakininunhmangla;alutukinthawkrimsuh.Khawltamluattumsuhla,hmunsawma\henahmunkhatikhawltheihtawkanihchuanlungawiangche.Ihmuhangmilinkhawsala,uikawmtaklehs>nhlaungawihngawihinawmsuhangche.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 110 ~
“Hengipawisaiptiruakmaitheilakainvennadamdawichisarihtehihrerengla,hmangnghalangche:-
Damdawi pakhatna: Ipawisaipchutikhatturinbeirawh.Pawisaipaikhungzingasawmapakuachauhhihmangangche.
Damdawi pahnihna: Isums>nnatitlemrawh.Isumsawmapakuaihmandanturruahmanfelthlapangche.
Damdawi pathumna: I sumkhawl sa chu tipung rawh. Ipawisaipahausaknatuihnaloluanglutz>lturinipawisatechupeipungrawh.
Damdawi palina: Irosumchuboloturinvawng\harawh. Sumlulehapungich^nlohnangeiturahchauhpeipungangche.
Damdawi pangana: Inluahmanasumtamtakis>nrallohnan,nangmapualininsarawh.
Damdawi parukna: Nakinhnuairetheihlohnansumhn^rturngaihtuahfelhmasarawh. Ichhungkawvenhimnaturlehmamawhtuaknaturinsumhn^rnghetsiamangche.
Damdawi pasarihna: Idinhmuntisangz>lturinbeirawh. Mahnitheihnatihpunte,fingzawkturazirte,themthiamzawkturabeihte,mahniinzahthiamminihtehia\ul.
“Khangkhaanie,thur^wnkapektheihcheuchu,”atia.
5
1
2
3
4
6
7
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 111 ~
TIH TURTE
1. Hethawnthuin‘vanneihnavantla’atihhiengangngeniaihriat?
2. EngvanginngeAlgamish-akhanArkad-akha,“Thudikchanveisawianihchu,”atih?
3. Inzirlaibuinhausaknalehthingchitereuht>atehkhindankhahansawiteh.
4. Algamish-anArkad-ahnenathilpekhlutakapekkhaengngenile?
5. HmanlaiMizotenhausalehneinungantihtekhaengangmitenge?
6. Pawisaipruakdamdawipasarihtekhaenlovasawitheiturinvawngrawh.
7. “Isumkhawlpungturieiz>lanihchu”tihhihansawizauteh.
8. Arkad-ana\hiantehnenaAlgamish-afinnachharturaathur^wntekhatawifeldeuhvinhansawiteh.
9. Ahnuaiathutehmanghianthuphuahrawh. (a) insumk^r : ___________________________________ (aw) haichhuak : ___________________________________ (b) ng>lnghet : ___________________________________ (ch) khawlkhawm : ___________________________________ (d) zankhuain : ___________________________________10. Hengthuawmziahi\awngkam danginhandahteh.
inpe – khawhral – dehchhuah – tam –
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 112 ~
zaidam – ph<r – tlem –
11. Hethuhinguntakinchhiarla,sumhmandan\halehkhawldan\haniaihriatkawngthumhansawiteh.
Sum(pawisa)hithawhchhuahlehl^kluhkanharsatviaulaiin\ulpawhnilemlovahmanchhuaherawhchukanawlsamlehviausi.Mamawhaiinduhz^wngleimaitekanchinga.Kanmamawhpawhnilemlo,kanhmuhfuhlehtawnremchansilhfenmawilehnalhniakanhriatleiringawtkanchingbawka;hmawmsawmleheibobarthilahsumkansengawlsamhlebawka;chutihlaiinchhungkawmamawhkanhmuhk^nfo\hin.
Kantaksatana\halo,z<klehhmuamahsumkanthehthangtamlutuka;hriselnaerawhkanngaihthahlehtlatsi.Sumngahlehhausakahluta,aropuiviaulaiin,\angkaitakahmantumnalehpeipunnakawngahkanmutthluklehtlatsichuanreiloteahkanhmabakchuretheihani.Chuvangin,mamawhdiktakasumhmanlehkanneihchhunangrenchemtakahmanhisumkhawlnachikhatanitihihrerengangu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 113 ~
12. Ahnuaiathumilinhethuleihlawnhitikimrawh.
1. Arkad-achumi_____________takania,midangte\anpuin^nsumtamtakaseng\hin.
2. _____________v^ngchi-asumdawnn^nAzmurahnenaasumpekchuatifuhlohlemai,ach^ntavekani.
3. Amahhimi_____________takanilohlauhva.Arilruchuanavehlechunginabeidawngduhlova;bula\an\halehngatani.
4. Azirlaichuharhle_____________tumruhnanenabei\ang\anga.
5. Atawpahchuanmihausabermailehmi_____________tlaktakalonitaani.
1 T L 2
4
3 U M
5 E N
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 114 ~
ZIRLAI 21
CHHÛRA SANGHA VUALalmama
1. HmakhawsangnghalêngdâwiChhûrbûrakha, Zaiinkahrildawne; Suihlungarualpuilenrualtezawngkha, Zamualanliamzota. Kirz^irêltheilo,liamz^irêltheilo, Chungtûranithlangtiangahaliamdawne; Vângkhawpui\umkawngzalam\huamluaiah, Sialangangiranti.
2. T<rnipuilenkâwlaliamdawnngeie, Tlaikhuaanguizota; Kirlehta’ngekeikasianglamrâwnah, Awimaw!kakalthiamlo. Hrailêngtelawmtur,lêngnghakahâwnlo, Chhimthlipuiiangth^ilunglianengtinhrângmaw? Vângkhawpêrpuidungrawntawnngamsilo, Daikâwmarawnhêle.
3. Khuafûrhâwktuithangvawkpuiruangbualna, Laichhuatrûninhnuaiah; Lênchâwmbêng\awkdângchawnbânavuane, “Chei,amahtunkhaia!” Miûtehmuhloh,mipatehmuhloh, Lêngnghahnehatuaipirperkatawngkeizawng; Hmuhkanuamngeiekath^inêmduaii, Hrailêngkatuaitezawng.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 115 ~
4. Chinlaikhâwmlenruallopungrûnlûmah, Tl^nghrâiarêlanti; Suihlungphâng\awkdângilozuangchhuakin, Pikhûpakaianti, Pikhûpngawirengrawh,pikhûpngawihlehle, Pikhûpngawila,\awkdângiatlânange; Hêmfungchawithinlaiv^iChhûrbûrakhan, Pikhûpakhâwngvûngûl.
Hla thu hrilh fiahna
hmakhawsang : hmanlai suihlungrualpui : thurualpui,lungrualpui \umkawngzalam\huam : kawngpeng\huam lênchâwm : khuang suihlungphâng : thlaphang tlanghrâirêl : tlangruaibuatsaihtum
TIH TURTE
1. Hehlathutlangpui(summary)hihanziakteh.2. Chhûrakhanengvanginngeanupuikhaahlauh>m>m?
3. Chhûrakhansanghaaiahengngeaman?
4. U\awk(chungû)tlanchhiakhaengtinngeChhûranatih?
5. HenghlathutehiMizo\awngtluangpangngaiindahrawh. thlangtiang _____________ ngir _____________ l>ngngha _____________ siang _____________ hrail>ng _____________ th^i _____________ h^wktui _____________ l^ichhuat _____________
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 116 ~
6. Henghlatlartehithupangngaiinhandahchhuakteh. (i) Suihlung a rualpui lenrualte zawng kha, Zamual an liam zo ta.
(ii) Hmuh ka nuam ngei e, ka thai nêm duaii, Hrailêng ka tuaite zawng.
(iii) Suihlung phâng \awkdângi lo zuang chhuakin, Pi khûp a kai an ti.
Activity
7. Chhûrasanghavuahiathawnthuinsawisiakrawhu.
8. Chhûraleminziahsiakrawhu.
9. Hehlahienlovasawitheiturinvawngrawhu.
10. Hengthuhmanghianthuhanphuahtehu.
hmakhawsang \umkawng lenrualte turnipui lunglian lengngha hraileng laichhuat lenk^wl
11. Hengthuhmandanhizirtehu. chh^mangz^l d^rangtawng dawiangdawm parangchul rialangdai sialangngir tuiangn>m
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 117 ~
ZIRLAI 22
RUALBANLOTE |HIAN
Hmeichhenaupangpakhat feldeuhhiaawma,ahmingchuRuth-iani.Ruth-ichunulehpathuawihtheitakania,lehkhapawhathiamthei>m>ma,kumngalekanihinziaklehchhiarathiamveka,amahangathiamchakhiantl>m>m>mani.Anzirtirtutepawhinmakantia,“Ruth-ihinaupangdanglamtakani,arilruchakzialehthilhriattheihziahiamaka,apuitlinhunahchuanmiropuitakalaningeiang,”anti\hin.Anzirtirtutethilsawitechunguntakinalongaithlakiauva,ahrereng\hinani.
NaupangfeltaklehthiamtheitakRuth-ichuvanduaithl^ktakinkhawsikpuiinadamlovakmaia,athimaid^wnemawantihmantawha;mahse,adamchhuaklehtaa.Chutachinahchuanaketeaz^wia,akaltheitalova.Akhuaaharthei>m>ma,sikulakaltehiachâka;mahse,akaltheitawhsilova.
AunaupaJim-achuanakhawngaih>m>ma,“Mami,kapuaangchea,sikulahikalangaw,”atia.Ruth-ichuanhlimtakin,“Aw,sikulahminhruaithuaithuairawh,”atia,aturtaseka.Tichuan,Jim-achuananauchuapuaa,sikulahchuanakalpuitaa.
Sikulanvathlenchuana\hiantechuanrawntlankhawmtuptupa,anchibaia,a\henineituranlopebawka,anhlim>m>ma.Anzirtirtutepawhinanhriatvelehanrawnchibaia,“Ruth-i,sikulilokallehtheichukanlawmhlemai,iawmlohchhungkhankankhuaaharlutuka,”antia,abiangahanrawnpiaia,a\heninanpawbawka.ChuminichuanRuth-ipawhahlim>m>mani.
AuJim-achuannitinsikulahadah\hina.Chhunchawlhlaitehianp^wnahapawmchhuaka,atitipuia.Ruth-ichuana\hiantehoinfiamchuathlira,telveach^kthei>m>m\hina.Hmeichhenaupang\henkhatchuabulahanlotlana,anrawnbiaa,anrawnkawmhlima;mahse,infiamanduhavanginantlansana,antheihnghilhlehmai\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 118 ~
AuchuanRuth-ichuchawlhchhungchuantihhlima\<linahriaa,ainfiampui\hina.|huchunginRuth-ichuanball-inbangchuavawma,alol>tchuaman\helhpawhinauchuanalochharsakz>l\hinani.Auchuanvuakfunghmangaballvuakteazirtira,anhlimvehle\hinani.
A\hiantepawhchuanRuth-in\huchungininfiamnahlimawmtaktakatitheitihanhmuhchuananlawmhlea,a\hutnabulahchuanatihtheihz^wngchiangchuananinfiamta\hina.|henkhatininfiamnachidanganrawtpawhin,“ChutiangchuRuth-inativetheilo,”antiz>la.Atihtheihz^wngchuph<rtakinantiho\hinani.
Chutiaainfiam\hina\angchuanzawizawiinRuth-ichuantihtheihaneitamtatulhtulha.Akepawhtl>mtl>mchuanachakvetatialtiala.Auleha\hiantechuachungaanfel>mavangchuanahlimvetheihleani.
Ansikulahchuannaupang\henkhatamahangaharsatnabikneianawmtihahriaa,\anpuiach^khle\hin.ChungzingapakhatchuGeorge-aani.George-achuarilruachaklo>m>ma.Hlathutehiahrerengtheilova.Ruth-inahanchhiarpawhhiantlarkhatpawhasawichhawngtheingailo.Ruth-ichuantheihtawpaahanbeihpuipawhchuanas^wttheilohlea,George-aa\anpuihleitheilochupawiatia,akhawngaih>m>m\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 119 ~
Ruth-ichukumkuaanihchuanapatensikuldangahanluhtira.Sikulakal\hinnahankalsanchuahrehhlen^a,ansikultharpawhchunuamatihlemai.Miangaakal\hattheihlohavanginnaupang\henkhatchuananendeuhh^h^\hina;mahse,reilotêahmaktitakaentutepawhinankawmngeihlehthuaia.
Ruth-i chuan an sikul tharah pawh chuan naupang \henkhat,harsatnabikneianawmvetihahrethuaia.Pakhatchuhmeichhenaupang,kutpiangsualania,ahmingchuAnn-iani.Ann-ikutchuadiklohavanginthilavuannghettheilova;chuvangin,tumahininfiampuianduhlova.Ruth-inenaninfiamduntheibera.Ruth-ichuatlantheilon^a,akutteahmangtheia;a\hiannuchuanakutteaduhanginhmangtheilomahse,chaktakinatlantheithunga;chuvangin,anpahnihchuanhlimtakinaninfiamvethei\hinani.
ChhiarkawphiRuth-ithiamz^wngtakania.Anclass-anaupang\henkhatchuananthiamtheilohlea.Mipanaupangpakhathianathiamtheilozuala,ahmingchuSamuel-aani.Nitinmaihianzirtirtutechuan,“Samuel,itisuallehta,ivatidiktheilove,”tiinanhau\hin.ChutiaSamuelaanhauchuRuth-ichuanalokhawngaih>m>ma,\anpuiatumtaa.Sikulchawlhl^wklaihianchhiarkawpalozirtirmalhmalh\hina.Mahse,Samuelachuarilruachaklolutuka;chuvangin,ahrehleitheilova.Ruth-ichuanarilrutihhlimatuma,“Samuel,pawitir>ngr>ngsuh,chhiarkawpchuthiamlomahla,kanclass-ahizaithiamberthoalawm,”tiinafak\hina.
Ruth-i chuanSamuela te,George-a te,Ann-i te leh naupang\henkhatharsatnabikneitechuahrerenga.Vawikhatchuapahnenah,“Kapakapuitlinhunahchuanzirtirtunihkaduhani;harsatnabikneinaupangtezirtirleh\anpuikach^ktlat.Keichuanchhiarkawpanchawhdiklohpawhinkahauvelovanga;anrilrutihhlimz>lkatumang,”atireuhva.Achhungtechuannuidardara.
Anuchuan,“A\hae,kanlahriaangchu.Hetiangnaupangchaklobiktezirtirhiaharsa>m>ma;mitamtakchuananpeihlova,anch^kngailo.Mahse,Mamihizawnganaupant>tlaia\anginmidanglamb$kania;hetiangarualbanlolehmivanduaite\anpuiachâkhiaropuingeimai.Lalpankawngalabuatsaihsak>m>mang,”atia.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 120 ~
Ruth-i chuan harsatna bik nei naupangte \anpui a tum chu atheihnghilhngair>ngr>nglo.Taimatakinlehkhaazirz>la,\hatakinB.A.apasstaa.B.A.apasshnuchuanchutiangnaupangteenkawllehzirtirdanchuazirlehtaa.Tichuan,aduhthusamangngeiinsikulzirtirtuaha\anga.Zirtirtuaa\anchhungchuannaupangrualbanlozatamtakaenkawla.NulehpatepawhinanfarualbanlotechuRuth-ienkawlturinasikulahanrawndahtaz>la.|anpuingainaupangtamtaka\anpuia;antanrimtakinathawk\hina.Miinahnathawhteanlohrezautaz>la,mingaihsanahlawhtahlea,amahsawinan,“Rualbanlote\hian”anti\hinani.
Thu pawimawhte
vanduaithl^k vuakfung beihpui chhiarkawp danglam duhthusam tulhtulh tialtial z^wi piai
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) EngvanginngeRuth-ikekhaaz^wi? (aw) Ruth-inharsatnaneinaupanga\anpuihmasakberkhatunge? (b) Ruth-ikhanSamuel-akhaengngeazirtir\hin? (ch) EngatingeRuth-ikha“Rualbanlote\hian”antih?
2. Rualbanlotihawmziahiihriatdaninhanziakteh.
3. Hengahnuaiamitehi\anpuidawnla,engmihinge\anpuiichakber?Engngeachhanhanziakteh.
(a) keb^i (aw) mitdel (b) bengngawng (ch) \awngtheilo (d) rilrulamarualbanlo
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 121 ~
4. Hethawnthuhihanphuahzawmteh. Khaw pakhatah hian mipa naupang harh tak hi a awm a, a hming chu
Lawia a ni. Rualbanlote hi a hmusit a, nuihza siam nan a hmang \hin a. Ni khat chu.........
5. Ahnuaiathulehahrilhfiahnahihrerengturinvawngla,sentencesiamnanihmangdawnnia.
thoth^ng\ha – \uan\ha,thiltinghalzungzung dimdawi – duattaklehfimkhurtakaenkawl duapkai – an>mzawka\ang,zawldawh ngurchuai – chemuang,\uanneilo mangnghilh – theihnghilh
6. Hethuhichhiarnawnchhiarnawnla,Mizo\awngkanhmandiklohfochhanniaihriatkawnghnihchauhziakangche.
Mahni hnama chiang apiangin \awng dik hman an ngai pawimawh \hin.
Mahni hnam \awng ngai nepa hmusittu chu hnam phatsantu a ni.
Mahni hnam \awng dik lo tak taka hman pawisa lotu chu hnam hmelma a ni.
|awng dik tak hmanga ziak \hintu chu ram leh hnam humhalhtu a ni.
Mahni hnam \awng dik taka hman leh ziah \hin hi khua leh tui nihna neitute mawhphurhna a ni.
7. Rualbanloniaihriathansawiteh. (a) Mitetihangtiveduhmiahlo. (aw) Sikulnaupangkebai. (b) Mahniathawmhnawsufaitheilo. (ch) Thileiahmuichiplovatepchuapchuap. (d) Wheelchairhmanganitinsikulkal\hin. (e) Nulehpatenhomeworkantihsak\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 122 ~
Activity
8. Ahnuaiathuangz>lhianalemhanziakteh.
Ruahasursengseng
Ruahasurbuanbuan
Thliatlehhumhummai
9. Sawikhawmvetehu.» Ruth-ichuanapuitlinhnuahzirtirtunihaharsatnabikneinaupangte
haulovazirtirleh\anpuiaduhthuapaahrilha.Nangnininpuitlinhnuahengminihngeinduha,engtihngeinch^k?
Project 10. Rualbanlo leh rualbanloni l>m lo tan lehharsatna t^wktekarkhat
chhungai\anpuidanhanziakteh.Thawh\annia\anga\aninZirtawpnithlengnitinai\anpuidanichhinchhiahz>langa,iziakthladawnnia.Tichuan,ireportchuthehlutla,portfolio-ahkawl\haangche.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 123 ~
ZIRLAI 23
ADJECTIVE
Adjective chu noun leh pronoun hrilh fiahtu a ni.Nounchuhmingania;mihringte,thilnungdangte,hmuntelehthildangtehmingzawngzawnghinounchuani.Pronounchunounaiawhathuhmanhiania.Thukansawiemaw,kanziahemawanounsawinawnsawinawnngailoturaaaiawhathukanhman\hintehianitihkanzirtawha.Heng–ka, kan, i, in, a, an, kei, keimah, keini, keimahni, nang, nangmah, nangni, nangmahni, ani, amah, anni, anmahni tihangtehiani.
Hengnounlehpronoun-tehiengkawngemawtalasawifiah\<lhunaloawm\hina;chutianghunaasawifiahn^nathukanhman\hintechutunahkanzirlehdawna,chuchuadjectivechuani.
Adjectivethumalinnounahrilhfiahdanchu–Kawrv^rahatitaila,‘kawr’chunounania,engangkawrngeanihtichiangtuchu‘var’hiania;tichuan,‘kawr’hrilhfiahtu‘v^r’hiadjectivechuani.
Adjective-inpronounahrilhfiahdanchu–Tlangvalpakhatalokala,asangkhermaititaila,‘sang’hmachiaha‘a’hitlangvalaiawhathuhman(pronoun)ania,‘sang’hianahrilhfiaha;pronoun‘a’hrilhfiahtu‘sang’hiadjectivechuani.Engangmingeanihtihkawngkhatinatifiaha,asangtihminhrilhani.
Adjective chi hrang hrangte: Adjectivechuchihrangpangaahan\hena,amalmalinlosawiila.
(1) Adjective of quality: Heihiannounlehpronounchuengchingeaniha,engangziangeaputasawifiahani.
Entir nan: Kekawrdum kalei. Mingilnei takani.
HengadumbikaziahtehiAdjectivesofqualitychuanni a.Hetiangatanathuhman\hintechu–var,sen,hring,pawl,eng,buang,
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 124 ~
\ial,lian,t>,\ha,sual,\halo,mawi,nalh,sei,tawi,sang,hniam,hla,hnai,chum,ria,huaisen,dawih,taima,thatchhia,nuam,hrehawm,hlim,lungngai,lum,v^wt,pan,chhah,zim,zau,\hazawk,\haber,hluiber,tharzawk,duhawmzawk,tihangchitehiani.
(2) Adjectives of quantity: Adjectivesofquantityatanathuhmantechuannounlehpronounchuazatchiahsawilovinatamlamasawi\hin.
Entir nan: Mitam tak anpungkhawm. B^wngeng emaw zatantalh. Lal\henkhat chuanfinghle.
Hengtamtak,engemawzat,\henkhattehiAdjectivesofquantitychuani.
Adjectiveofquantityatanathuhman\hintechu-tam,tamtak,tl>m, tl>mte, \hahnem,v>l,azatvevel,pumpui,pahnihkhat,palipanga,sawmhnihsawmthum,tlemaz^wngtihangchitehiani.
(3) Adjectives of number:Adjectivesofnumberchuannounlehpronounchuazatchiahsawiinahrilhfiah\hin.AdjectiveofnumberhiNumeralAdjectivetipawhinansawibawk.
Entir nan: Naupangpahnih lokalrawhse. Isuanmisang nga ahrai. Indiahiramlianpasarihna ani.
Heng–pahnih,sangnga,pasarihnatihtehiAdjectiveofnumberchuani.
Hetiangchithudangtechu-hmasaber,tawpber,hnuhnungber,pakhatna,sawm,za,sang,sing,nuairiat,vaibelchhelitihangchitehiani.
(4) Demonstrative adjective:Demonstrative adjective chuannoun lehpronounchuak^wkinakawhhmuh\hin.
Entir nan: He thuhi thunamailotakani. Chu khuachu khawtetakt>ani. Kha nulakha analhhlemai. Khi tlangkhi avasangve.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 125 ~
Khu lairuamkhu arama\hathmel. Saw huansaw tuhuanngeni?
AziakdumbiktehiDemonstrativeadjectivechuanni.
(5) Possessive adjective: Noun \henkhat leh personal pronoun-te hiadjectiveangahmantheihaawm;chutiangchichupossesiveadjectiveanti.Nounnisi,possessiveadjectiveatanahmantechu:
HeihiLala lehkhabuani. Kanu kawranihkha. Zova inchuanuamhlemai.
Personalpronounthumalpossesiveadjectiveatanahmante: Heihikan inani. Khakhanangmahni dawrelo? An khuachuavazawlnuamve. Kan ramhiramnuamani. In vengchuafaihlemai.
Hengsentencezingapakhatnaa‘Lala’hinounnimahse,lehkhabuneitutichiangtuanihavanginadjectiveania;chutiangchuanahnuaiasentence-a‘kan’tihhipronounnimahse,‘in’neitutihchiannnathuanihavanginadjectiveanginkanhmanga.Hetianganounemaw,pronounemawhminglehaaiawhtihchiannanakanhmanhipossesiveadjectivechuani.
TIH TURTE
1. Hengadjectivehmanghiansentencesiamrawh. hring zawngzawng sangber lianzawk
\ial pan pumpui pahnihkhat nuai sawmpakhat
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 126 ~
2. Hengsentence-aadumbiktehiengadjectivengeannihziakrawh. Entir nan: He bushi tutange? He.......hi =Demonstrativeadjective. (a) He penhi tutange? (aw) Kan khawsakdanhiachangkangtawh. (b) IndiaPrimeMinisterhmasa berchuJawaharlalNehru-aani. (ch) D^wrtlemaz^wngchuaawm. (d) An khuaahkalakallo. (e) Thlatinin tuibillkanpe. (f) Midawihzep chuanthihhmainanthianthi\hin. (g) Kanpawlahzirlaisawm hnih kanawm. (ng) Ipa lehkhaturkathawnangche. (h) Saw tlangsaw avahringve.
3. Hengthutehialamrikdanturdiktakinchhiarrawh. (a) Kapainakaawmturhiinhreloemni? (aw) Kanupuanlehkapakawrkhaphorawh. (ch) KapuVawmatuianihkhaid^wtngamlehd^wtrawh. (d) Thangahlaphuahkhaamawihlemai. (e) IsuaKristapahmingihriaem? (f) Lalanunuhialadamem? (g) Khawtlanglunglenhlaminhanhrilhteh. (h) Apa\hianpa\henawmteanni.
4. Hengthua\anghianadjectiveatanahmanthuihmuhapianglachhuakla,ziakz>lrawh.
(a) Bawngpuidumalokal. (aw) Aizawlahbiakinlianatamta. (b) Biakinchunghiahringdeuhvekmai. (ch) Serthlumkhaalianlianthlangrawh. (d) Inpawlahlutrawhu. (e) Mizoramahminuaisawmpakhatlaikanawmta. (f) KuminchuMBBSzirduhan\hahnemhle. (g) Athawnthupumpuiihrechhuakem?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 127 ~
(ng) VanapaHall-ahankalkhawm. (h) Kanexam-ahpalinakani.
5. A^wlahhiandahkhatrawh. (a) Adjectivechu___________hrilhfiahtuani. (aw) Azatchiahsawinahi______________ani. (b) Pronounchu_______________hmanhiani. (ch) Kawhhmuhtuadjectivehi___________________ani.
6. AdjectiveofquantitylehAdjectiveofnumberinannalehinanlohnalaisawivevela,entirnaperawh.
7. Adjective tel lovin thu sentence5phuah la, chung sentence-te chuadjectivetelinahnuaiahziaklehvekrawh.
8. Noun(hming)\henkhatchunounv>ksawifiahtuatanadjectiveanginkanhmangbawk\hin.
Entir nan: Puan pheikhawk ka bun. Thir lukhum a nei. Savun kawnghren ka lei.
Hengsentence-apheikhawktifiahtuchu‘puan’ania.lukhumtifiahtuchu‘thir’anibawka;tin,kawnghrentifiahtuchu‘savun’anibawka.Nounsawifiahtuaan\anavanginadjectivedinhmunahandingani.
Hetiangchiihriatapianghanziakveteh.
9. Abuamiangnilovinhengadjectivechihrangpangatetanhianentirnasiamverawh.
• Adjectivesofquality • Adjectivesofquantity • Adjectivesofnumber • Demonstrativeadjective • Possesiveadjective
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 128 ~
ZIRLAI 24
VAWIIN Sangzuala pa
Ziaktupakhatchuanvawiinpawimawhziahi,“Nimintananaktukemaw,naktuktananiminemawringawtanilova,niminthawhrahlehnaktukawmdanturhriltuani,”tiangdeuhvinaziaka.Ni,vawiinhiapawimawh>m>ma;apawimawhziahihrekauhila,ahmandanahhianfimkhurthiamtawkchauhilachuan,thilanihnihanihzawhtawhainchhirlehna–“Kumraltazawngzawngtekhakohkirtheihnisela,”kantihvawngvawng\hinnatehichuaawmdawnhauhloalonirengmai.
Haptakarkhatchhunghiannihnihz>lchuangaihakanngaihtuahhahngaihauhlo,rilrutihbuainanakanhman\ulhauhlotakmeuhaawma;chumiapakhatzawkchuNIMINani.Kanthiltihsualzawngzawnglehkanrilruhahnate,kanhrehawmnalehkantuarnate,kanthawipiknalehkanrumnazawngzawngte,atihakantihpalhtecheninniminchuanmualaliampuita.Omaran,“Lungchhiraluaithlin<lchungpawhinngaiinaumahla,anliamzota,”atihangchiahhiania,khawvelmittuizawngzawnglehsumlehpaizawngzawngpawhinniminchuaaukirzotawhlo.Niminchukanthuhnuaiahaawmtawhlova,chuvanginniminakanthiltihtawhkhachuengtikawngmahinkans<tlehtheitawhlova,kan\awngtawhhnuzawngzawngtepawhchutuibawhnuangchauhania,kanr<tlehtheitawhrengrenglo.Chatuankawngkharpaninniminchuanminliamsantawha,enganganasapawhinaumahilakanauhkirzawhdawntawhchuanlohavanginingaihtuahduhtinglomaitehang.Aliamliaminloliammaimaitehse.
Nidangpakhat,rilrutihhahnanakanhman\ulhauhlobawkchuNAKTUKani.Naktuknichuenganginngealochhuahdawnkanhrer>ngr>nglo.Lawmnangemirawnthlendawna,lungngaihnatihhriatnachutinh^ngtiatpawhkanneilo.Naktuknichuachhuakdawntihzawngkanhrenameuhmai;amaherawhchu,hlimnaropuitaknenngealochhuahanga,chhumdumchhahpuinentihchukanhriatlohmiauavanginrilrutihhahnanakanlohmana\ulhauhlo.Naktukchukankutahalaawmrihloani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 129 ~
Tichuan,nikhatchauhkanrilrukansennaturlehkanngaihtuahtaktakngaichuaawmtaa,chuchuVAWIINani.Mihringtehian\ullovarilrusena,thil\ullolungkhamkanchinavanghiankannunhikanti-haha,mahnilehmahniphurritkaninsiamchawp\hinani.Miropuitaktakte,mifingtaktakte,miawmkhauhpuipuitepawhhiphurritthuahthum–niminphurritlehvawiinphurritlehnaktukphurritphurkawpvekzoanawmngailo.Mihringtehiankanvawiinphurritbakaphurritchihnih–niminphurritlehnaktukphurritkaninphurhchawptir\hinavanghianani,kannguiakanchauh\hinni.Niminakanthiltihsualavangainchhirnalehpawitihnate,naktukakanchungathillothleng‘maithei’hlauhhlawpnahianmintichi-aia,kawngminbotir\hinani.Mi\henkhat,\ulhauhlovarilrusenchiamchiamchingmitelehmidawihzepzual,niminaanthillotihsualavangatawpintaiawmleklovainchhira,naktukaanchungaharsatnalothlengturlosuangtuahl^wkvakvaka,chungharsatnatechumihringinachangchuankantawhturrenganihhrengamlokhawpadawihzeptechuananmahninunnahialtepawhanladuhmai\hin.Chungtetanchuankhawvelhi\ahlehha\hialnaramtakzetani.
Chuvangin,mihringtenakandamchhunga ‘indona’kan tawn\hinahhianvawiinatanchauhdawngila:‘hmelma’kaninsiamtamlutuka,niminlehnaktukchukanbeihtelchuankantuarhauhlovangtihhrerengila.“Nikhatatannikhathrehawmat^wk,”tihhrerenginvawiinatanchauhhrehawmchutuarila,abakchuphurritengmahiinbelbelhhauhsuhangu.Kankutaawm,kanngaihtuah\ultaktakchu“vawiin”chiahhianie.LalIsuangeipawhin,“Nikhatatannikhathrehawmat^wk,”atianihkha.Nikhatatanphurritthuahthum,niminphurritlehvawiinphurritlehnaktukphurritphurhkantummauhchuan^tmaitepawhahlauhawmalawmle!
Thu pawimawhte
thawipik thawhrah thuhnuai suangtuah mauh lungkham awmkhauh phurrit tawpintai chi-ai inchhirna hlauhlawp
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 130 ~
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Phurritthuahthumchuengtengeni? (aw) Rilrutihbuainanakanhman,\ulhauhlothilpahnihchuengnge
ni? (b) Rilrutihhahnana“naktuk”hmana\ullohchhanhansawiteh. (ch) Nikhatchauhrilrukansennaturchuengninge? (d) ‘Vawiin’tihziaktuin“mintichi-aiakawngminbotirtu”atihkha
engngeni?
2. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. lungkham _________________________________________ suangtuah _________________________________________ thawipik _________________________________________ tawpintai _________________________________________
3. HenghlathutehiMizo\awngpangngaiinhandahteh. lungchhir luaithlinul d^wnkir thlafamchang rauthla
4. Mizo\awngahunsawinaihriatapianghanziakchhuakteh. entir nan – nimin
5. ‘Naktiplehnakthai’hienghunsawinangenia,‘vawiin’pawimawhnaleh\hatnaihriatdaninhanziakteh.
7. AhnuaiathutehiMizo\awngziahdandiktakinhanziak\hateh. (a) Vawiinzanahkalolengang. (aw) Tlaichaweikhamahlokalrawh. (b) Tunkumchutheihtawpchhuahinlehkhakazirang. (ch) Chhunchaweiahuntae.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 131 ~
8. Ahnuaiasentencetina\anghianhunsawinathuhanthlangchhuakteh. (a) Sikulkaltlaisuhangche. (aw) Ivathohmave. (b) Sikulkanbangchiah. (ch) Lolengfoangche. (d) Lehkhakazirm>k. (e) Achangchanginakhuaasik.
Activity
9. Mipathuminthlangchhuakula;niminahte,vawiinahtelehnaktukahtechantirrawhu.Hmaipianhmanginlehkhakhawngchepthlaula,chutahchuanannihna\heuhziakangcheu.Asirhnihahrekpawpula;hruiinhlingangcheu.Tichuan,anchanchininsawichh^wksela;midangininduhduhinz^wtdawnnia.
10. Ahnuaia thla hming zawnahhian kualkhung chhungaMizote thlahmingvuahdannenainmilremla,Mizotethlahmingvuahchhanniairindanziakbawkangche.
(Pawltlak thla, |au thla, Ram tuk thla, |omir thla, Kuangchawi thla, Vau thla)
Vawiina tih tur naktuka tihah kh>k suh
NIMIN VAWIIN NAKTUK
Thla hming (Eng.) Mizo thla hming An vuah chhan
December
February
May
October
April
March
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 132 ~
ZIRLAI 25
RINAWM BER LAWMMAN DAWNGTU
Sikul \henkhat chuan an zirlai zinga fai ber lawmman te,nungchang\haberlawmmanteansiama.Zirtirtutenkumtluaninanzirlaitenungchangchuanchhinchhiahrurenga,kumtawpainkhawmahlawmmandawngtuchuanpuanga,lawmmanchuansem\hin.Tun\umamihichurinawmberlawmmandawngtuchanchinani.Khawpakhatahhianhmeichhenaupangfeldeuhhiaawma,ahmingchuMadiniania,hmelfeltaklehthuawihtheitakania.Zingahathova,hmunaphiatfaia,anueirawngbawltea\anpui\hina.Anulehpatenanfehhlanatihturanchahtehi\hatakinatiz>l\hina.An\henawmtepawhin,“Madinitakhichuaw,afelmange,atihturtehipuitlingangmaiin\hatakinativekz>la,”anti\hin.
Amaherawhchu,Madini-techhungkuahianretheih>mavanginthawmhnaw\hapawhhâkturaneivelova.Naupang\henkhattechuananhmusitdeuh\hinani.Eitur\haanneihlohavanginachêr>m>ma.Chutihn^kalaichuanadamlova,sikulpawhnithumlaiakaltheitalova.
AhnudeuhvahchuananHeadmasterchuannaupangrinawmdeuhhriataduhavanginsikulkalkawngahchuanpawisachenghnihhiakhâtt^wkinathlauhluia.Avaiinsawmlaiathlauhva.Tutengechhartihhriattuminaloenthlarurenga.
Naupang\henkhatchuananpawisachharchumihmuhhlauvinanakruvata.|henkhatchuanchithlummumleinananhmanga,an\hiantenenaneinghala.Naupangpahnihchiahinanzirtirtutehnenahanpawisachharchuanpea;chumitechuMadinilehSangateanni.
NikhatchuHeadmasterchuankawngdanginnaupangrinawmzawnnaaneileha.Amikhualpahnenahchengzaapea,“Sikulkalkawngahlodingla,naupanglokaltehnenah,‘Hechengzanotehiithlauhpalhanilomaw?’lotiz>langche,”atia.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 133 ~
Headmasterhrilhangchuanamikhualpachusikulkalkawngahchuanalodinga.Mipanaupangpalihianlokal\h^m\h^ma.Anzingapakhathnenahchuan,“Heihiiiptea\anginatlaanilomaw?Ipawisaaniem?”alotia.Chunaupangchuan,“Kalawme,”atia,l^ktuminabana.Mahse,mikhualpachuan,“Ivazaktheilove,heihiipawisaanilo,”atia,naupangchuazaka,asen\^wn\^wnmaia.
Nakinahchuannaupangpathumhianlokalveleha,mikhualpachuanangaichiahinalotileha.Naupanghochuaninenhrekhreka,aninberua,anhanindapv>la.Pakhatchuan,“E,kataanihhi,”atia,l^katuma.Chumitepawhchumikhualpachuanahauhrepa,zaktakinankallehtaa.Naupangdanglokaltepawhchualotiz>la,naupang\henkhatchuan,“Kataanilon^a,Headmasterhnenahkalopeange,”tiinfelhmeltakaneihr<kantuma.
NakinahchuanMadinichuhmanhmawhtakina lokalhlawkhlawka.Thlengsillehhmunphiahfaizawngzawngatihvek\hinavanginsikul chu \an hun dawnah a thleng hman ve chauh \hin a ni.Madininmikhualpadinnahmunapelchiahtihchuanatihdanpangngaiin,“Mamilodingteh,heiipawisaaniang,”alotileha.Madinichuan,“Kapawisaanilokapu,”atia,kallehmaiatuma.Mikhualpachuanarilruinnaupangrinawmkatawngdawntaatia,ahlimhlemaia.Madinihnenahchuan,“Iiptea\angngeihianatlainkahria,itaaningeiang,”atileha.Mahse,Madinichuan,“Kapawisaanilokapu,keinichukanretheia,hetiangz^tz^tpawisap^iturpawhkanneilo,”atileha.Mikhualpachuan,“Mami,naupangrinawmtakini,khawngaihtakinihmingminhrilhtheiem?”atia.Anichuan“Madinikani”atia.Sikullampanchuanhmanhmawhtakinakallehtaa.
Mikhualpachuannaupangtealotihdanlehnaupangtechhandanzawngzawngte,naupangrinawmMadinichhandantechuHeadmasterahrilhveka.Headmasterchuankumtawpdawnainthlahnainkhawmahchuannaupangrinawmberlawmmanchusematumtaa.“Zirtirtulehzirlaiduhtakteu,kanzirlaizinganaupangrinawmberhriattumin\umhnihkabeia.Kanzirlaitehinaupangfeltaktakinnihlawma;mahse,naupangrinawmberkazawnnaahchuanMadinihihelawmmandawngtl^kberniinkahriaa.HetangkafaiRs.1,000/-hinaupangrinawmberlawmmanatanMadini,ClassVIIzirlaihnenahhianhlankaduhani,”ahantia.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 134 ~
Zirtirtulehzirlaitechuankutanbenghluahhluaha.Madinichuanabeiseir>ngr>nglohlawmmanadawngturchualawmhlea;mahse,azakdeuhbawka,asen\^wn\^wnmaia.Chutihlaichuannaupang\henkhatvethungchuanrinawmlohziaaninhrechhuaka,ar<kinaninsiknawknawkbawka.
Headmaster chuan, “Khai le,Madini kha lo chhuak sela, alawmmanhirawndawngrawhse,”atia.Madinilokallailehalawmmandawnlaitechuankutanlobengdurdura,\henkhatchuandawhkananbenga,ch^nglotumtawkanawmbawka,anlawmpuihlemai.Anvaichuanamiziaanhrechiangbawka,chulawmmanchudawng wmr>ngniinanhriaa,anitsikhauhloani.
LawmmanapekzawhchuanHeadmasterchuanabulahadintira,ab^nahavuana,“Madinihilehkhapawhathiamtheia;Pathiana\iha,arinawmbawka;Pathianchuannaupangrinawmtechuatheihnghilhngailo.Madinipawhhimiropuitakalaniangtihkaring.Midangpawhnaupangfellehrinawmtaktakinawma,kalawmhlemai.Madinianghianengkimahrinawmtakanunhmanintumdawnnia,”tiinzirlaitechuafuihhlawmani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 135 ~
Thu pawimawhte
enthla hrekhrek inthlahna \^wn\^wn insik nawknawk fuih n^kalai
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Headmaster-innaupangrinawmhriatn^nahmasaz^wkaheng
ngeatih? (aw) Mikhualpainnaupangrinawmfiahn^nengthilngeatih? (b) MadinikhaarinawmanitihHeadmaster-inengtinngeahriat
theih? (ch) Headmaster-inenghunahngerinawmberlawmmankhaMadini
hnenahahlan?Engzatngeapek? (d) LawmmanapekzawhaHeadmasterthusawikhahanziakteh.
2. Engtinngemirinawmlehrinawmlokanhriattheihanga,mirinawmniturinengthilngetihngaia,engthilngetihtawhlohturniang?
3. Sikulahemaw,khawlaiahemawpawisachhartala,engtinngeitihangtihlehpawisatibotala,engtiatihturngetihngaihtuahhotehu.
4. Pakhatchauhthlanturnisehengahnuaiamiengthilberhingeithlanang?Engngeachhan?
(a) hmel\hatak (aw) lehkhathiamtheitak (b) rinawmtak (ch) hlimtheitak (d) hausatak (e) zaithiamtak
5. Hengthupuihmanghianessaytawit>hanziaktehu. (a) Thuawihna (aw) Thianghlimna
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 136 ~
6. Hengahnuaiathuhmanghiansentencehansiamteh. (a) hlawkhlawk (aw) \h^m\h^m (b) \^wn\^wn (ch) nawknawk
7. Hengtehianrinawmngerinawmlosawila;anrinawm/rinawmlohchhansawibawkangche.
8. Hengmitehianawmdanlehanrilruputhmangniaihriathansawiteh. ♦ Mirinawm ♦ Mitaima ♦ Midepde ♦ Mithatchhia ♦ Mingil ♦ Mingilnei
9. Hengmitehn>nahhianzawhnahansiamteh. (a) D^wtsawihmangtak;mahse,rinawmtakainsawihn>nah. (aw) Mirinawmtak;mahse,inngaitlawmtakhn>nah. (b) Mizakzumtak;\hiantezingainkiltawihtlat\hinhn>nah. (ch) Mihlimtheitak;mahse,\ahbelhdeuhhn>nah.
Nihna Rinawm (lo) An rinawm/rinawm loh dan
Dawtsawi
Thudik\an
Thuz>p
Mithilla
Thilchharz>pru
Diktakasawi
Phamar
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 137 ~
ZIRLAI 26
MIZORAMLalsangzuali Sailo
1. Imawichuange,awZoramnuam, Partinthangsirvanungchaten, Anb^wmhlimtenfakzaisain, Damlaipialralitlingngeie.
Kach^winangchezaiv^wrsiauvin, Hmatiangs^wninvulz>langche; Thiamtinr>nglehduhsaknate, Itanchauhaw,itanchauhaw.
2. Kanvanneie,Zofal>ngte, Isiklehsa,Zotuithiangnen; D^wiangdawminihrailengten, Ipartl^ninl>nlaikanch>n.
3. Hrilzotheir>nganawmlo’nge, Duhais^mtlangrammawir>nghi; Anthlirninglo,kawrvailianpawn, Annuam,ans^m,r<nremvehi.
4. Hlimlehlawminzaiv^wrila, Nunr^wn,hlemhl>t,hnamhm>lm^te, Khawngaih,hmangaihin<mbose, Kanparchhuakang,rualzawngkh<min.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 138 ~
TIH TURTE
1. HehlahiMizohlachhiardanturtakinchhiar\hinrawhu.
2. Hehlasiamtuin‘Hrilzotheir>nganawmlo’nge,’atihkhaengbernge?
3. Hehlaa‘Damlaipialralitlingngeie,’atihhianengngesawiatum?
4. Hehlaphuahtuin‘Khawngaih,hmangaihin<mbose,’atihhiengngea<mboturchu?
5. Henghlathutehihanhrilhfiahteh. (a) ch^wi (aw) d^wiangdawm (b) Zotuithiang (ch) l>nlai (d) hrail>ng
6. Hmatianghihmalamtihnaania,hengthutehiengtinngehlathuahidahang?
(a) chhaklam (aw) hm^rlam (b) chhimlam (ch) thlanglam (d) hnulam,hunkaltawh (e) sirlam
7. Hehlahiathutlangpui(substance)hanziakteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 139 ~
8. Hehlachang2-nahithupangngaiinhandahteh.
Kan vannei e, Zofa l>ngte, I sik leh sa, Zo tui thiang nen; D^wi ang dawmin i hrailengten, I par tl^nin l>nlai kan ch>n.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 140 ~
ZIRLAI 27
HRIATPUIAH. Lalrindika
(Lemchan tawi)A changtute
Hriatpuia : Naupangfel,lehkhazirtaimaPuKhuma : HriatpuiapaPiSangi : HriatpuianuMuantea : Hriatpuia\hianpaKimtea : Hriatpuia\hianpaNubawihi : ZirtirtuPuKapa : HeadmasterPuRina : IAS
Lan - I
Hriatpuia-te inHriatpuianlehkhaazira,a\hianteanlokala,ballankenga,inkhelh
thawmhnawanhaa.
Muantea : Hriatpui,lehkhaivazirreive!
Hriatpuia : Nia,kanhomeworkhikalathiamlova.
Kimtea : Keipawhkalathiamlova;mahse,infiamkachaktawhsia,kainfiamphawtdawn,hawhHriatpuilokalvela.
Hriatpuia : HomeworkkathiamlohchuanMiss-tenminhauvang.
Kimtea : Zanmutdawnahkan \awng\ai ang a,Pathianinmin\anpuimaidawnalawm.
Hriatpuia : Pathianchuanhomeworkthiamlohimin\anpuiduhthodawnemni?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 141 ~
Muantea : ‘Pathianchuan\awng\ainaachhang\hin’antialawm,anutenminhrilh\hina,hawhHriatpuilokalverawh.(Hriatpuiachuinfiamturchuanakalvetaa)
Lan - II
Sikul class room HriatpuiachuanMiss-inadintira.
MissNubawihi : Hriatpui,dingrawhle,homeworkithiamem!(Hriatpuiachuangawirenga)Hriatpui,sawirawh.
Hriatpuia : Missminngaidamrawh.Kazir\halolutuka,kathiamlova.
MissNubawihi : Lo kal rawh le!Ka hremdawn che! (Hriatpuia chuhlauthawngtakinMissbulahchuanakala,adingkh<rhlawkhlawka,Misschuanahrema,Hriatpuiachuanhrehawmatihlea.)
Hriatpuia : Miss,ka\hianten\awng\ai ila,Miss-inminngaidamtheiangantia.
MissNubawihi : Lehkhazir\hapeihlochuMisslehPathianinanngaidamngailo.I\hiantechututenge?
Hriatpuia : KimtealehMuantea.
MissNubawihi : Kimtea lehMuantea-te han ding teh u. (Kimtea lehMuanteachuandinga)Homeworkinthiamem?
Kimtea : Awthiame,Miss.
MissNubawihi : Hriatpuidawtisawianimaw?I\hiantechuananthiamvekhi.
Hriatpuia : Aih,Missdawtkasawilo.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 142 ~
MissNubawihi : Midangzawngchuinhawtheianga,Hriatpuiachuahawvethei lovanga,amahinhomeworkzir rawhse.(Naupanghochuanhawtaveka,Hriatpuiachuanamahin homework a zir a, naupanghovin pawn lama\anginanen\hupa,Hriatpuiachuanhrehawmati>m>mmaia,amittuiatlazawihzawiha,athiamhnuahMisshmaahasawia,ahawvetaa)
Lan - III
Hriatpuia-te inHriatpuianuPiSanginthingpuiasiamm>ka,Hriatpuiaalohawa,a
mittuiahruzauhzauhva.
PiSangi : Hriatpui,i\apelo?
Hriatpuia : Ka nu!Niminah homework ka zir laiin ka \hianteninfiamangantitlata,lehkhazirkangaikatihpawhinminsawmtlata.
PiSangi : Chuvangchuanmawi\ah?
Hriatpuia : Homeworkkathiamlova,Miss-inminhrema.
PiSangi : Niminai\hiantenansawmlaichechuanengatingeminhrilhloh,nulehpathuiawihlohvanginanhremcheanihchu.
Hriatpuia : Kanuhomeworkkathiamlohvangalawmminhrem.
PiSangi : Hriatpui,i\hiantethuiawihvanginiinfiama,homeworkithiamlohphahanihchu.
Hriatpuia : Kanu,ka\hiantehiansualtiraw.
PiSangi : Suallove,nangmathiamlohzawkalawm.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 143 ~
Hriatpuia : Kanu,kathiamlohanilo,ka\hiantenminsawmvangalawm.
PiSangi : I\hiantenlehkhazirhunlaiainfiamturaansawmlaichekhannulehpainkanphallehphallohminz^wtlova,nulehpathulovinnangmathuaikalvanginitidikloani.
Hriatpuia : Kanu,minngaidamangcheaw.Inthukaawihtawhang.
PiSangi : Hriatpui,ivafelem!Kangaidamangche.(Hriatpuiapaalohawa)
PuKhuma : Hriatpui,vawiinahengngeinzir?
Hriatpuia : Kanuzawtrawh.(Hriatpuiachupindanahaluttadaiha)
PuKhuma : Hriatpui,lochhuakrawh,nangmahalawmkazawhche.(Hriatpuiachualochhuaka)
PiSangi : Hriatpuisawivekrawh.
Hriatpuia : Homeworkkathiamlova,Miss-inminhrema.
PuKhuma : Lalhriatpui,hremingaianimaw!(PuKhumachuanhmawlhalaa)
Hriatpuia : Kapa,ka\hiantenminbuma.
PuKhuma : |hiantebumtheihaiawmchuanitidiklotihnaanihchu.
Hriatpuia : Kapa,kasualloka\hianteansualz^wkalawm;lehkhakazirlaiininfiamturinminsawmanihkha.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 144 ~
PuKhuma : Nulehpahnenahminhrilhlohvanginitidikloanihchu,nulehpahnenathilhrilhvek\hinlohinaupangsualanni.
Hriatpuia : Kapa,minngaidamrawhkatitawhlovang.
PuKhuma : A\hatchu.
Hriatpuia : Kapa,\awng\ainahiPathianinachhangvek\hinem?
PuKhuma : Taimatakalehkhazir\hintehiPathianina\anpui\hina,an\awng\ainaachhang\hin;zirsilova\awng\airingawt\hintehia\anpuingailo,an\awng\ainaachhangngailo.(Hriatpuia\hianteanlokala)
Muantea : Hriatpui,infiamlehila.
Kimtea : Balltharkaneia.
Hriatpuia : Kapa,kainfiamtheiangem?
PuKhuma : Tlaidarlilehachanveahiinfiamdawnnia.
Hriatpuia : Muante,minkalsanmair’u,darthumchauhalanisia,lehkhakazirdawn.(A\hiantechuanankalsantaa,Hriatpuiachuanlehkhaazira)
Lan - IV
Sikul class roomNaupanghoanbengchhengnuainuaia,MissNubawihialol<ta.
Naupangho : Goodmorning,Miss.
MissNubawihi : Goodmorning,\hur’ule,niminakanhomeworkkhakazawtdawncheua,inthiamvekem?Zirtirtutenmeetingkanneidawna,homeworkinthiamchuaninbangtheiang.(Hriatpuiaalodinga)
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 145 ~
Hriatpuia : Miss,kathiamzohmanlova.
MissNubawihi : Izirlolehpekanimaw?
Hriatpuia : Misskazira,kathiamkimhmanlova.
MissNubawihi : Midangzawngchuhawula,Hriatpuiahianamahinzirlehrawhse.(naupanghochuanchhuakhamhama,Hriatpuiachuamahchauhvinclass-ahchuana\hua,anhomeworkchuazira,amittuiatlaa,athiamvelehMisshmaahasawia,ahawvetheitaa)
Lan - V
Hriatpuia-te inHriatpuianulehpainTVanloena,Hriatpuiaalohawa.
PuKhuma : Hriatpuii\hianteanbannaareitawhsia,ivalohawharbikve,ilengkawianimaw?
Hriatpuia : Kapa,kalengkawilo.
PuKhuma : Dawtsawisuh,hremingaianimaw!
Hriatpuia : Kapa,homeworkkathiamkimloleha,minhrema.
PiSangi : Niminahkhanizir\hahlesia,Hriatpuiavamakve!(Hriatpuiamittuichuatlataa)
Hriatpuia : Kanu,kazirnasathosia,ka\hiantechuantl>mt>anzira,anthiamthobawksia.
PuKhuma : Hriatpui,ilazirnasatawkloanihchu,nangchunasatakazirturaPathianinasiaminia,izirnasatphawtchuaninpawlahathiamberiningeingeiang.
Hriatpuia : Kapa,malsawmnakadawngloaniang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 146 ~
PuKhuma : Hriatpui,malsawmnahidilchhuahturanilova,thawhchhuah tura Pathian siam a ni a,malsawmna hmukhawpinilazirnasatawkloanihhi,lehkhazirnasaapianginanthiama,malsawmnaanzirchhuaka,anhlawhtling\hin.PawisapawhhidilchhuahturnilovinthawhchhuahturaPathiansiamania.Chuvangin,nasatakinlehkhazirla,malsawmnaizirchhuakang.
Hriatpuia : Kapa,lehkhakazirdawn.
PuKhuma : Awle,vazirrawh(Hriatpuiachuanlehkhaazirmalhmalha)
Lan - VI
Sikul hall-ahNaupangzawngzawnglehzirtirtuanawmkimveka,khuallianah
PuRinaIASansawma.
Headmaster : Vawiinahhianfinalresultkanpuangdawna,subjectzawngzawngafullmarkhmuvekkansikulhiankanneihlauhmaia,chunaupangchuathiam>mavanginsawrkarinB.A.apassthlenginscholarshipapedawna,sikulpawhinvawiinahhiankanchawimawidawnani.(Naupanghochuanhawikualvakvaka,aninberusepsepa)
Muantea : Keimahkanimaitheiani.
Kimtea : Keimahkanihkaring.
Hriatpuia : Nia,inpahnihininnihkaring.(AnheadmasterchuanHriatpuiachuarawnkotaa)
Headmaster : Hriatpuia,dingrawhle.(Hriatpuiachuakhurhlawkhlawka)Hetahlokalrawhle.(Hriatpuiachumuangt>t>inakala,MissNubawihinarawnkaitaa)Hriatpuiahiinhmuvekem?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 147 ~
Naupangho : Aw.
Headmaster : Kan sikulanaupang thiamber a nihhi. (Naupanghochuanmak an ti lutuk a, an ngawi ta \hupmai a,Hriatpuiapawhchuanmakatilutuka,ahawiahawia)Subjectzawngzawngahfullmarkahmuveka,fullmarkahmuhchhanhansawitehse.
Hriatpuia : Kapain,“Lehkhazirnasaapianginmalsawmnaanzirchhuaka,anthiam\hina,anhlawhtling\hin.Lehkhahiatirahtumananthiamnghallova,zirnasaapianginanthiammaiani,”tiinminhrilha,nasatakakazirvangani.(Kutanbengdurdura)
Headmaster : I\hu\naahva\hulehtawhrawhle.TunahkankhuallianPuRinaIASthusawiturinilosawmang.(Naupanghochuankutanbenga)
PuRinaIAS : IASkanihtheihchhankahrilhangcheu,naupangkanihlaichuanhomeworkkathiamlohavanginminhrem\hina,ka\ap\hinani.Mahse,Hriatpuiasawiangkhan“Lehkhazirnasaapianginmalsawmnaanzirchhuaka,anthiam\hina,anhlawhtling\hin.Lehkhahiatirahtumananthiamnghallova,zirnasaapianginanthiammaiani,”tiinzirtirtutenminhrilha,nasatakakaziravanginkathiamtaani.(kutanbengdurdura)Tichuan,naupanlaiahomeworkthiamlohvangahrem\hinkh^nlehkhakazirnasatavanginmalsawmnakazirchhuaka,Indiasawrkarahnalianbertezingamikathawktheitaanihhi.(Naupanghochuankutanbengdurdura)Tl>mt>zirathiammai\hintehianrilruchakvangania;mahsela,nasatakaanzirlohchuananhlawhchham\hina;chuvangin,zirnasaula,inhlawhtlinganga,inramlehPathianinachawimawiangcheu.Kalawme.(Kutanbengdurdura)
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 148 ~
Headmaster : PuRinaIASchungahkanlawme.“Lehkhazirnasaapianginmalsawmnaanzirchhuaka,lehkhaanthiama,anhlawhtling\hinsia!Chuvangin,lehkhahiatirahtuman an thiamnghal bik lo va, ka zir nasa ang a,Hriatpuiaanginkathiamvemaiang”tizawngbanpharr’ule.(Naupanghochuanbananphartaveka,nasatakalehkhazirantumruhtahlemaia)
Thu pawimawhte
hlauthawng kh<rhlawkhlawk hrehawm malsawmna thawhchhuah hlawhtling khuallian hlawhchham chawimawi
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangteh. (a) HriatpuialehkhazirlaikhaMuantealehKimtea-tekhanengti
turinngeansawm? (aw) EngvanginngeMiss-inHriatpuiaahrem? (b) EngatingePiSanginHriatpuiasualatih? (ch) Pawisahidilchhuahturngethawhchhuahtur?
2. Inngaihdansawi\heuhtehu. (a) KimtealehMuantea-tenhomeworkthiamziahsiaexam-naaan
tih\hattheihlohchhan. (aw) HriatpuiahomeworktiloMiss-inahremchhan. (b) Lehkhazirnasa>m>m;mahse,malsawmnadawngloanawm
angem?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 149 ~
3. Henghitusawilehtuhnenasawinge? (a) “Nia,kanhomeworkhikalathiamlova.” Sawitu___________ Sawina___________ (aw) “Lehkhazir\hapeihlochuMisslehPathianinanngaidamngai
lo.” Sawitu___________ Sawina___________ (b) “|hiantebumtheihaiawmchuanitidikloanihchu.” Sawitu___________ Sawina___________ (ch) “Balltharkaneia.” Sawitu___________ Sawina___________ (d) “Kansikulanaupangthiamberanihhi.” Sawitu___________ Sawina___________
4. Ilehkhazir\hindantlangpuiziakla,malsawmnadawngngeitura\anil^kdanturhanziakchhuakteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 150 ~
ZIRLAI 28
SIAMTU REMRUATC. Lalkhawliana
1. Siamtu’nleiv^nasiamin, Lum,v^wt,>ng,thim,s<rlehsa, Hrehawmlehnuamengkimar>lfel. Athilsiamleihringfaten, HrelovinSiamturemruat, Engkantingekanlos>lfo?
Huninherz>lahleihringnunpawh, F<rleh\h^l,siklehsainthl^kkarah, Chhiatni,\hatniaawm, Chhungtinanhlimrenglo, Parrimtuiberanchuai, Kanin\henb^nglo.
2. Tichuanmawlunglairilah, D^wnch^nginhrethiamimaw, Kanhringnunsakhmelh^iangchultur, Mahsemaw,engkantihang? EngkimSiamturemruata’n, Nunginkanchemaialoni.
Hla thu hrilh fiahna
hringfate – mihringtechhiatni – thihni,vanduainalothlenni\hatni – inneihnite,thillawmnitelunglairil – thinlungchhungrilbersakhmel – hm>l,hmai
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 151 ~
s>l – sawis>lchuai – mawinareh,chul,chhiahringnun – Mihringnunsawinavehrimhrim,hlathuahman
aniber.
TIH TURTE
1. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Engkantingekanlo_____________fo? (aw) Leihringnunpawh_____________inthlakkarah. (b) Chhungtinan_____________renglo. (ch) Lunglairilah_____________changinhrethiamimaw? (d) Siamturemruata’n_____________kanchemaialoni.
2. ‘Siamturemruat’tihhlahianengngetihlanatumberniaihriathansawiteh.
3. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) F<rleh\h^lhianengchinngeahuamveve? (aw) Kumkhatahunpuipalitehminglehanhuamchinthlahanziak
teh. (b) ‘Mahsemawengkantihang?’tihhianlungawithlakz^nlohthil
engngeasawi? (ch) Siamtuthilsiamzingahsawiselturihriaem?Hretala,aaia\ha
zawkchuengngeniang?
4. Henghihansawiteh. (a) ‘Siamtu remruat’ tih hla phuahtuin Pathian thilsiam inthlak
danglam\hinatihtechu. (aw) Siamturemruatkansawiselfochhanchuengngeni? (b) ChhiatniaY.M.A.pawimawhna. (ch) Furleh\h^lhienghunalothleng\hinngeanih?Furleh\h^l
hunathiltharloawm\hinihriattehansawiteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 152 ~
5. Khawlum>m>mnihian‘alum’tihsawinaniveksi,\awngkamhranghrangkanhmang\hina;chungchungaihtuahla,ihriatapiangziakrawh.
6. “Thute,hlatekanvawnhiziakziakilavawnnghehaawl”antia.Hehlahiinvawnhnuahziakchhuakforawhu.
7. Hengahnuaiathutehiasipel inang, inzawmlehinzawmlotehianawmzehranganneia,anawmzediktaktilangtheiturinsentencesiamnanhmangrawh.
pachhia pachhia nimahsela nimahsela ani ani aman aman ^npai anpai
8. “Sawihonaatel\hinhithilsawidanzirnana\ha”anti\hin.Invaiinemaw,agroup-ain\heninemaw‘Mizoramsiklehsachungchang’hansawihotehu.
Activity
9. Hehlahivawngula,sawirualsawirualrawhu.Athl<kinhriatchuansakpawhsasarawhu.
10. Hehlahia\obula\angachhuiinhrilhfiahrawh. Dawn changin hre thiam i maw, Kan hringnun sakhmel hai ang chul tur.
11. Hengahnuaiathutehihlathuinhandahteh. lei – van – ruah – pangpar – sawisel – in\hen –
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 153 ~
ZIRLAI 29
LIANDOVA-TE UNAU
LiandovalehTuaisialahiunauannia,aupazawkchuLiandovaani.Annuhovinanhmeithaia,anrethei>m>mmaia.Chutihn^kalaichuanannuchuanpasaldanganeihsantadaihmaia,Liandova-teunauchuanlungngai>m>mmaia,an\apan\apmaia.AnukaldawnchuanLiandovachuan,“Kanukalsuh,ikalinkeiniunauhiengtinngekanloawmang?Ril\aminkanthimaiangasin,engmahthawktheipawhkannisilova,”atia.Anuchuan,“Inawmawmininawmanga,inthangthangnaahinthanganga,nangnipahnihvangapasalneihlohkaduhhlein>m,”atia,akalsanluitaa.
Nimahsela,\ah\ahinengmahas^wtsilova,atawpahchuanLiandovachuanarilruatikhauhva,“TirawhTuaisial,\ap\aptawhsuh,eiturzawna\ulani.Miinainhlawhnakanzawnlohlehbahr^tallaihturani,”atia;tichuan,anvakvai\anchuanitarengmaia.Achanginbahrateanlai\hina,achanginmiinahaninhlawh\hina,Liandovachuanamaeikhawpchukhawiahpawhavahlawhtheiz>la;mahse,Tuaisialachuk>pangaisia,chuchumitechuananawihsilova,anauchuabuaipui>m>mmaia.Bahrateanlaihlahhianmihriamhreilehmihmanruatehawhchawpa\<lsi\hina,anthilhawhmanahchuananbahralaihsatechuanchhuhsakleh\euhsi\hina.Tuaisialachuanengmahalativethammangsilova,anunaukhamkhawppawhchuanchanglehsi\hinlova;chutichuan,retheitaklehchawkawpuarpawheiturneilochuananawm\hina.
Liandovachumibuhv>ngturlehsev>ngturtehianavainhlawh\hina,amaeikhawpbalhiahlawh\hina.Tuaisialachuanakalnaapiangahchuanazuivez>l\hina;chutiazanriaheihunamiinachawei turaakalapianghianLiandovachuanTuaisialachuinhnuailamahaluhtira,“Tikhan,inhnuaiahkhanngawirengins<tâwngzâwnahloawmla,b^lkarawnthl^k\hinanga,chuchuiloeivez>ldawnnia,”atia.Chutiaatihlohchuanmiinanunaueiturchuanpephalsilova;nimahsela,Liandovachuananauchuakhawngaih>m>mmaisia,aeiturhmuhangapiangchuapevez>llotheisilova.Vawikhatchuchutiab^laninrawlr<k\hinchuTuaisialachualongampatadeuhva,aâsia,“Kau,alianliankhahanthl^krawh,”atitarohva,chu
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 154 ~
velehaneitutechuananhretaa,Liandovachuanhauhrepa,“B^lihehkantih\hinhi,inauilorawlr<kzukniale,nangnihrawkphirkanchawmpeihlocheu,chhuakhmanhmawhrawhu,”antia;anhnawtchhuaktanghala.
ChutiangchuanLiandovachuanhrawkhlawhnadangazawngz>l a;mahse,Tuaisiala a k>p tih anhriat veleh ahnawng leh \hin a.Miramchhuahnaahtehianankalvea,mihnunganzuive\hina;mahse,chungahchuananhlawhtlinchangpawhinaruhkawl,atiawmmanghleilochauhtehianchantawkani\hina.MiinchutiaaruhkawlanpekkhawmtechuLiandovachuanankawmcharpapuichhungahakhungkhawmz>l\hina.Nikhuaaloreia,anlofelvetialtiala.Nikhatchueituranneitawhsilova,inhlawhnaremchanganhmusilova;anvakanvaka,anvahnalamahchuanmimfangkhathiLiandovachuanahanchhara,anlawm>m>ma,anunauchuananinpheltaa.Tuaisialalahchuaril\amtehianauhnenahchawangena,a\aplehmai\hina,aâbawka,anaupangbawka,auchuatimangangthei>m>mmai\hina.ChutichungchuanLiandovachuanTuaisialachua\awngthlamuan\hina.“Tuaisial,lungngaimatache,zângkhuaalabungbutheiani.ChungaPathianinbawkkhupinminenrengalawm,”ativeireuh\hina.
VawikhatchuLiandovachumibuhv>nginainhlawha,abuhv>npahchuansaihlumhiahrualahruala,asaihlumahchuanbuhhumchuahrualhnanz>la;tichuan,buhhumn>nahrualsaihlumtamtakchuanei\euhva.Lovahalohuna,mitlangkawngbul,kawtchhuahbulahchuanLiandovachuanpipuasuihtaa.Mifehkalturlehhawnglamteanchawla,pipu-ahchuananuai\hina,chutiaanuaihlanchuanLiandovachuananhreipuilehchemtechualohmanga,chumibulv>lchulovahav^tve\hina.Sawntlung\huamthumlehav>lzimt>chualov^tvetheitaa.NakinahchuanbuhtuhalohunchuanLiandovachuanasaihlumbuhhumn>naahrualbelhbawmsakhasawntlungpangahtechuanaperhbeikhattaveka.Chungchuahunahchuana\ovea,a\hahlemainghenghea.Tin,pipukhaalasuihtarenga,chutauaiapiangtuthlawhchuahmanga,athlozovetheilehtaa.
Nikhatchuanthlawhlaiaanawmlaichuancho^khianr<larawnpua,anthlawhlaiahchuanalothl^wka,chuchuLiandova-teunauchuananhanhmua,anloauvaka,cho^kchuanathlauhtaa.Anvachhara,khuavangr<lalonia,hnahthialinanf<na,thl^mliangahchuananzeptamaia.Chutachinahchuankhuavangpitart>(Fapit>antihbawk)hiananawmlohhlanchuanbuhchangrumlehsahiLiandova-teunautanchuanalo
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 155 ~
chhumsaklehdiam\hina.Angaihnar>ngr>nganhretheitalova,chutiabuhchangrumlehsahminsaloawmlehmai\hinchumidahaniangtihteanhlauva,eipawhanei\hangamthinlova;mahse,aloawmfoavangchuaneichuaneiz>lthova.
Nakinahchuananchânga,anenthlataa,pitartehialokala,rawngchuabawllehtamelhmelha,atihzawhvelehchuananmantaa.“Nangmahhiinimawnitinakantanaeiturminlosiamsak\hinhini,engtiziangenile?”antia.Anichuan,“Hmanniacho^kputrûlinauhthlâkkhakafaania,inlochhanchhuaka,puantharininlotuamluma,damtakinkahmuleha,kalawm>m>ma;chuvangin,intanathil\hatihvekaduha,ineiturhikarawnsiamsak\hincheuanihhi,”atia.Liandova-teunauchuananhnenaawmahanngena;mahse,khuavangpitarchuan,“Inhnenahzawngkaawmtheilovang;amaherawhchu,minngaihchangapianginminlamula,‘Kapitêkhakavangai>mâw,’hantiula,nangmahni\anpuiturinkalokalz>lang,”atia,akalsantaa.
|umkhat chuLiandova-te unau chuan ankhuate ramchhuakhnunganzuivea.Chumi\umchuankalkawngahchuansaph^iliandeuhmaialoinkhamzuahmaia,thingtuluangemawantia,ankânz>lmaia.AhnuhnungberahchuanTuaisialachuanarawnkanvea,chehruthianahriaa,ahanennguna,amitkhapfukhiahanhmulehtangh^la,ahlauva,atlana,auhnenahchuan,“Kanthingtuluangkânkhanmitaneia,ch>tpawhachehrutasin,”atia.“Awihlohlohtur,khawiathingtuluangmahinmitneihach>tlêklohtur,sawir>ngr>ngsuh,ngawimaimairawh,”atia.LiandovachuanTuaisialachuakhapa,Liandovachuansaph^ianiharingngh^lmaia;mahse,asa\haminpevelehchuangawmsilovatirilruinanaukhakhapaduhania,z>pbopuimaiatuma,an\hiantekhananhriatchuanthahaasachananduhngeidawninahrebawksia.
Nakinahchuananch^wla,an\hukhawma,tahchuanTuaisialachuanathilhmuhlehhriatkhamakatideuhva,asawichhuaklehtamaia.“Nichinakanthingtuluangkânkhanmitaneia,”ahantia,aûchuanalochhangthuaia,“Dâwtdâwtanihchu,khawiathingtuluangmahinmitvaneihlêklohtur,iâtvanganihrohchu,”tihpahhianTuaisialachuahansikruhlawka.AniTuaisialapuichuan,‘Kauhianminkhapaduhanihhi’tihnach^ngpawhhreheklo,“Awih-aha,engngemawminsihrawkchule,mitchuaneingatniamawle,ch>tpawhachetheiasin,kaâtvanganiteuhlo
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 156 ~
>mmai,”atia,alo\angtakhukhua.An\hiantechuananhanzawtchiangtaa,saph^ianihanringtaa.
Liandovahlauhangngeichuan,“Hawhu,vaenilasaphaialonihtaktakchuankanchannghalanga,alonihlohlehTuaisialahikanvêlhrepdawnnia,”antitaa.Liandovachualungawilohlemaia,alotlengbotawhtepawhanimaitheiatihte,Tuaisialatantechuanahlauhpuibawksia.Nimahsela,ahmunanvathlenchuanalolaawmrenga;tichuan,anthata,anchantaa.Liandovahlauhangngeikhanasa\hachuanniunauchuanpevephaltalongeibawka.Apumpuileharilb^wrchuanpea“Khakhainchant^wkanihkha,luimawnglamahtlanthlarawhu,inuihe,”antia.Luimawnglamahchuananinhn<kthlatahnakhnaka.Liandovachuanretheihiainti>m>mmaia,alungachhiaa,a\apa\apmaia,Tuaisialaerawhchuanretheitihainhrevesilova.Ansachanaitechuasachhiaanitihpawhahrebawksilova,ahlimdeuhfumaia.
Ansapumpuichutlahthichuanazukzai\hina,arirêtrêta.Auhnenahchuan,“Kau,\ap\aptehsuh,chuengemawnikazairirêtrêtania,dâraniawme,”ati\hina.Liandovachuan,“Khawiadârmahkhatahawmlohtur,iâtvangvekanihhi,”atia;alungawitheilohlemaia.Nimahsela,Tuaisiala chuan a zai ngutnguta,atawpahchuanazai\ettahlawlmaia,achhungahchuan\hilehd^rhlirmaialoawmtaktaka.Azairikr>tr>t\hinkhad^rtl^ngalonia; tichuan, an \hiantehmuhkhaanhlauvelehthunga,luimawnglehzualchuanpanpuileh ta sauh sauhmai a.Ansaphai thahkha sumdawngSingaia,mihausatakmaidawlhtualonia;tichuan,Liandova-teunauchuan\hilehd^rchuanngahta>m>mmaia.And^rtechuantapkâwmankera,tahchuananthukrutaveka,an\hitechuanthûlahchuanakhat\euhvinanbengbawka;mahse,tumahinanthilneihchuanhrelova,anniunauchuengmahneiloangmaiaawminaninzeprutlata,chutilochuanmiinanchhuhsakmaiangtihtepawhanhlaubawkani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 157 ~
Tin,buhsengalohuna,Liandova-teunauchuanthlâmahanvakala,Liandovachualungl>ngviaumaia,“Kapitêkhakavangaiêmveaw,”ahantia.Vaua\anginkhuavângpitart>khaalochhuaka,anhnenahchuanalokala,“Engngeinduhle?”arawntia.Liandovachuan,“A,heibuhsengtealohuntaa,kanbuhtehiminsengpuilakantianie,engmahhriamhreilehhmanrawdangpawhkanneisilova,”atia.Khuavângpitart>chuan,“Awle,anihtakchu,nakt<kahbuhsengpuiahakhuainmisawmula,inbuhsengnahmaahchuankalolâmanga;tichuan,inbuhchunil>ngasengturaawmmaidawnnia.Amaherawhchu,nangniunauchuanminnuihhleksuhangcheu,chutilochuinbuhsengturaawmlomaiang,”atia.“Awle,”antia,akhuachuanbuhsengpuiahansawmtaa.
Anbuhsengnichuannupuipuitehian,“Liandova-teunaulo,ârhmaitialektechunauchawhmuamchungpawhinkansengzolawkmaiangchu,”antia.Nauchawhmuamchungtechuananlothawka,anhansengtaa.Ankhuavângpitart>khaanhmabâkahchuanalolâma,alosuhliauhliaurenga,chutihchhungzawngchuanansengzotheitalova,nunauchawhmuamtechuanannauchawhmuamtechuanchhaktaz>lzulmaia.Nakinahchuan,nitechualothlanghertabawiha,khuachualotl^ilamtaa,Tuaisialabuhsengningchuan,“Kapitêreuhchue,”atia,ahannuihtaa.Chuvelehchuananbuhsengturzawngzawngchuaawmloduaktamaia,anzochuanitaa.Liandova-teunauchuanbuhchuankumkhateizetanneivetaa.Anlaretheihlechunginvanneihnaengemawchuandawngvetazeuhzeuhva.
Tin, vawi khat chu lal ropui takmai, Lersia leh a hote chuLiandova-teawmnakhuaahchuananlozina.AnlalberLersiachuankhuaanthlendawnchuan,‘Miinminhre tehr>ngemaw,’a tia,kâng\hâiinainvawvualvakmaia,phârangmaihianapawhruahmaia;chutichungchuankhuachuahanl<ttaa.Liandova-teunauawmnakhuaamitechuanLersiathlenchuch^k\heuhmahse,tumanhresiheklo.Lersiaanimahnatiinahotezawkchu,“Nangkainahlothlengrawh,”antia,ankaidarhzotaa,anlalberchuachuangtarengmaia.Liandova-teunauchuanLersiachuanhankaivetaa,“Kapu,kaninahlothlengrawhkhai,eiturengmahzawngkanneilon^a,kanmeilumtalzukaiverawhkhai,”antia.Lersiaanitihpawhanhrebikhauhlova,aniLersiachuan,“Awle,avalawmawmvele,eiturzawnglungngaisuhu,keimankaneie,”atia,azuil<ttaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 158 ~
InchhunganthlenchuanLersiachuanazupengchuahanphawrha,“Kazuhiintehukhai,”atia.Liandova-teunauchuahanintira,alothlum>m>mmaia,Tuaisialapuichuangawivungvunga,“A,avathlum>m!Lersiakawmch^rzuantihpawhhetiloliamhianathlumbiklovang,”atitarohva.Anmikhualpachuan,“KeimahhiLersiachukanihhi,pawnahsawnvachhuakla,‘Lersiakanthlenge’vatirawh,”atia.Liandovachuanafiamthuemawatia;mahse,alonilova,Tuaisialachuanluhkatlangs^ngahchuanavadinga,“Lersiakanthlenge,”atia,avaautavaka.
Nakinahchuan,mitechuan lokala,Lersiachuanvakaia,“Hawh,kaninahlothlengrawh,^rkatalhangche,hemitezawnganmichhe>ma,eiturpawhanneihlohhi,”teantia.A\henin,“Vawkkatalhangche,”teantia,anrawnsawmlehhuaihuaia.Nimahsela,tukohnamahchuaz^wmduhtawhlova,“Keiniputuzahikaninph<t^wkanie,”atia.ZanriahahchuanamahLersiachawf<nlehsaf<ntechuaneia,at<kthlengaaneiturchualoneia.LersiachawaneichuanTuaisialachuantuiatikhawpa,ahanb^rapianghian,“Avatuitehlulem!vantechupîtdawrtialekinanikahmuhni,”atiroh\hina.
Nakinahchuananhawdawntaa,LersiachuanLiandovahnenahchuan,“Inchungahkalawm>m>mmaia,kakhuaahlokalula,sialkalopuichhuahangcheu,”atitaa.Tichuan,Liandova-teunauchuanLersiachuanzuihawtaa,ainahchuananthlengvethunga,eitur\hataktaklehtuitaktakaeitira,nuamanti>m>mmaia.
Liandova-teunauchuanhawnalohundawntaa,LiandovachuLersiakawmchhakhmeithaiinahchuanahanl>nga,“Kapi,heiLersiahian,‘Sialkapuichhuahangcheu,’atia,aseengkhungemaw\haberdawnle?”tiinahanr^wna.Chuhmeithaichuan,“E,Tâit>,minrâwnnach^ngihriachuifinghlemaia.TumanLersiasechi\haberanhreloasin,ahreberkaniang,minrâwnfuhhleani.Sepalianpuipuilehsepuilianpuipuiasehuangahanawmkhupanga,chungchuhlingduhhleklola,ahnuhnungberahkelpatiatlekfav^izingahhanchilula,alothovetarhtarhanga,chuchuhlingangcheu,chuchuasechi\haber,thlakipanoneitheichuani,”atia.Liandovachuan,“Awle,”atia,ahretar^na.Anhawndawnt<kchuanLersiachuanLiandovahnenahchuan,“Khukasehuangchhungaseawmzingamikhuinduhberzukhlingrawhule,”atia,aluhkaahchuana\huv<nga,aenverenga.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 159 ~
Liandovachuanhruialaa,sekawngkaahchuanalochânga,Tuaisialachuavakhalhchhuahtirtaa.SepalianpuipuitechuTuaisialachuanaduhkhawpmaia,“Kau,khakhalohlingrawh,khakhalohlingrawh,”atichulmaia.AniLiandovalahchuan,“Kahlin\helh,”ati\hina,achhuahz>la,ahlingfuhduhhleklomaia.Ahnuhnungberahchuanapachalliandeuhmaialaawma,Tuaisialachuan,“Kau,heihichulohlingtawhngeingeirawh,adangaawmtawhhlekloania,”atia,ahankhalhruauruaumaia.Sehuangkawngkaahnaihdeuhvelehchuan,“Kau,hlingrawh,kau,hlingrawh,”atia.Tuaisialachuarâkchûlmaia,Liandovachuanmuangchanghian,“Akhaih,kahlin\helh,”atilehtaa;tahchuan,Tuaisialachua\aptaa,“Kauzawng,isual>mmai,ihlingfuhduhlova,adangpawhaawmtawhsilo,”atia,a\app<rmaia.
Liandovachuan,“Tuaisial,lungngaimatache,keiniunauphutawkzawngkhanglaifav^ikhahanchillaaloawmlehmaitaveang,”atia.Tuaisialachuanbeiseitawhlochunghianahanchila,sepuikelpuitiatlekchualolaawma,alothotarhtarha,chuchuLiandovachuanahlingtaa.Tuaisialalungchuaawilo>m>mmaia,“Kauzawng,alian\ha\haihlingduhlova,achheberilohlinga,”atia,aphunnungnungmaia.Mahse,Liandovachuanathlema,“Nilove,keinizawngmichhiakannihhi,alianpuipuikanphuhlein>m,heihikanphut^wkchauhaniz^wke,”atihpuia,ankaia,ankaltaa.
Lersiachuan,“Kha,kasechi\haberinlataania,pathianinmalasawmdawncheunia,”atia.Liandovafinziachumakatia,aenzuivawngvawnga,ankalliamtaa.Lersiasechi\haanl^kchuankhuaahpawhankail<tlova,tumahmuhlohvinramhnuaisihzautakahhianandaha,anhungtlata,tumansialanneitihpawhanhrelova.ThlatinhianLiandovachuananauTuaisialachuseenturchuanatir\hina,ansialchuannotehialoneitharziahmaia.SenotetharapiangchuTuaisialachuansakhiemawatia,ahawhnuhianauhnenahahrilha,“Iekau,kansehuangahkhansakhialoawmvereuhva,azuangzekzekmai,”ati\hina.Auchuan,“Duhlehloawmvemaimairawhse,”atihsan\hina.ReivaklochhunginLiandova-teunauchuansialchuanngahta>m>mmaia.
Chutichuan,Liandova-teunauchuar<kchuananhausata>m>mmaia;mahse,tumananhausakziapawhchuanlahrelova.Achangchanghianand^rneihkhaantum\hina,mitechuanand^rtumrichuan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 160 ~
hriaa,anlokala,kawngkaa\anghian,
“Liando-te unau unau, D^r zeng nge in tum in tum?”
antia,anrawnz^wt\hina;anniunauchuanandârchuanthukrulehthuaia,burchhiahianvawbelbela,
“D^r zeng mah kan tum lo ve, Liando bur chhe tê kan tum kan tum,”
tiinanlochhang\hina.
Nikhuaaloreia,Liandovapawhchualotlangvalvetaa.AnhausakdanchuanlalfanuTuaichawngichuanarukinalohrevekmaia.Chuvangchuan,Liandovachuangaizawngtaa,pasalaneihahaduhtaviaumaia.Tuaichawngichuahmel\ha>m>mmaia,anulehapapawhchuananchhuang>m>mmaibawka.Anlalpachuan,“KafanuTuaichawngihiapasalduhberkakhawtlangvalzingamikathlantirdawnani,tlangvalzawngzawnghnatl^nginkalvekturani.Kawtchhuahahanlohawlamchuapasalduhberchualok^wkanga,puanrinalopeang,”atia.Anniruatahchuantlangvalzawngzawngchuantihnalamahchuanankalveka.Liandova-teunaupawhchuan,“Misahmimtipuarahpawhikalvemaimaianghmiang,”antia;ankalvetaa.
Tl^i lamah chuan Tuaichawngi chu a nu leh pate nenkawtchhuahah chuan an lo awm a, an khawupate pawh an awmkhupbawka.Tlangvalhochuanlohawzungzunga.Tuaichawngichukawngsirahchuanalodingrenga.Ankhawmi\hafatelehtlangvalhmel\hapuipuitechuanlokalzungzungmaia;mahse,Tuaichawngichuantumahaloûksâkhleklomaia.AtawpahchuanahnuhnungberahLiandova-teunauchuanlokalvehn^hn^a,“Heihikapasalturduhberchuani,”atia;apuanrinkenchuapetaa.ChuvelehchuanTuaichawngipachuathinaurta>m>mmaia,aânga,“Kakhawmi\hafatelehtlangv^ldangheizozaizingahhiankakhawmichheberlehretheibermawithlanchu!Tuaichawng, iham\ha lovange,”a tia;akawhnakutzungchalchuatansaktaa.Tichuan,TuaichawngichuapateinlampawhahawngamtalochuanLiandovanenchuananinzuihawtaa,aninneitaa.Tuaichawngi
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 161 ~
pachuanTuaichawngimanahchuan,“Sial,kasehuangsudarhkhawpleh\hikatlangbânuaitliakzominpeturani,”tiinLiandovahnenahchuanaphûttaa.
Tichuan,Liandova-teunauchuanTuaichawngimanchuanp>kalo\<ltaa.Nimahsela,an\hineihzawngzawngkhathillohvekanisia,thilnaturlapawhanneisilova.Tuaichawngichuananuhnenahlatuiahandila,“Liandova-teunaupuana\etnasa>mmaia,a\huin^nlatuiminlopetache,kanu,”atia.Anuchuan,latuipakhathialopea;mahse,chuchuanadaihteuhsilova,nitinchuanadilziahmaia,anuchuan,“Engahngemawihmanzawhzaile?”alotia.Tuaichawngichuan,“A,kanu,anpuanalochhenasa>malawmmawle,”atia.Nimahsela,anuchuanaringhlela,avabihthlaa.TuaichawngichuanLiandova-teunaupuanchhiaawzâwngalo\huilova,\hiathilaloniz^wka.Athilsachutamtakmaialoinbângngh<ktawhmaia,alathillehturchuthlangr^ahhianalolav<mth<rmaibawka.ChutachinchuTuaichawnginuchua lawmrilru taviaumaia,Tuaichawnginlatuiavadillehtechuanuilotakinalopea,“Adaihlohlehhanlamlehz>lrawhawChêmtê,”ati\hina.
An\hithilchutamt^wkaanhriatvelehTuaichawngipahnenahan kalpui ta a.Tuaichawngi pa tlangbânah chuan an b^ng an b^ng a, ahnuhnungberahchuan\hipuihruifualdelhdawlhhiLiandovachuanahanb^nglehhnawkmaia,auaitliaktaa,tawkantitaa.Tin,chumizawhahchuansialchupeklehturalonitaa,ankhawtlangvalfeldeuhdeuhchuTuaisialanahruaia,ramhnuaiaansehuangamichuanzukkhalhchhuaktadumdummaia,Tuaichawngipa sehuangahchuanankhalh lutzungzungmaia,anluttamtafetihhnuahchuanaluthnuhnungbertilahchuanTuaisialansairawkherhinahanperhpawpmaia,chuchuanaphinbuaia,Tuaichawngipasehuangchuansudarhtavekmaia;tichuan,Liandova-teunauchuanTuaichawngimanchuantl^ktaa.
LiandovalehTuaichawngichuaninduh>m>ma,hlimtaklehlawmtakinanawmd<nz>la.Kumthumaninneihhnuahchuanfapa\hatakmaianrawnneia,anlawm>m>mmaia.Tahchuan,khuangchawianlotumtaa,anlainazawngzawnghlataktakamiteanchahkhawmveka.Liandovanupawhkhaanchahvea.Ankhuangchawinaturchuhlimtakinanbuatsaihz>la,akhawmipuichuanhlim>m>mmaia.Antihpui
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 162 ~
ni,khuanghl^ngchungaLiandova-techhunganchuannichualothlengtaa.Ruaitechumizawngzawnginan\heha.
TlaiahchuanLiandova-te chhungchukhuanghlângchungahchuananchuanga,mitechuananzâwna,ans>pvuhvuhmaia.Tuaichawngichuan\hitechuavawrhurura,aninchuhhuaihuaimaia;tin,akutzungchal,apatanbulhsakkhaavilika,apahnenahchuan,“Enteh,kapa,kakutmitansakhi,”atia;alekvahvahmaia,apachuahrilhaiinazakdeuhhlemaia.NakinahchuanLiandovachuanankawmch^rbangl^ichhungapapuia,asaruhkawldahkhawm,anretheihlaiamipekkhawmkhaavalachhuaka,muallaiahchuanachhungtar<ihmaia,“Hei,kanretheihlaiainsamihlehkhawmkhaanihhi,”atia;mitechuzakinanhawzotaa.
Tin,anuanchahkhaankhuangchawi\iakhnunithumniinalothlengvechauhva,Liandova-teinchulalinangmai,seipuimaihialonisia,chhiahhlawhtelahanngahbawksia,anukhaalutzaka,kai\>nahchuanadingrenga.Chhiahhlawhtechuan,“Kapi,lolutrawh,”antia,ankailuttaa.Anichuan,Liandova-teunaueiatantiin,laikingrepte,vaimimpulungtelehb^ltehiaphurveiûma,chungtechuaphawrhzaka,chhiahhlawhhochuananphawrhsaka,andah\haa.Nireilot>chauhachâma,ahawlehdawntaa,ankhuangchawinasesarêptechuanphurhtir\euhmaia;tin,amathilrawnphurhtekhaanphurhtirlehveka,“Keinizawnginkhangkhakaneiduhlove,nangmanhawnlehzawkrawh,”antia,tichuanakaltaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 163 ~
Ahaw tur chu kawtchhuahahdingin a han hawi let a, “Aw,Liandova-teunauhetitakmaiaanloropuitachu!”atia,azaklutukchuamitsulha,atlutawpa,athichuanitarengmaia.
Liandova-teunauerawhkhachuhlimtaklehnuamsatakinanawmtaani,antialawm.LiandovananretheihvanglaitakaanauTuaisialaa\awngthlamuanna,“Tuaisial,lungngaimatache,zângkhuaalabungbutheiani.ChungaPathianinbawkkhupinminenrengalawm,”atihchualothlengtaani.Tin,nikhuaaloreia,Tuaichawnginulehpatekhakhawhranahanpema,anlotartahlea.LiandovalehTuaichawngichuzinturinansawma,anfatenenanzukzina.AnkallamchuanRunluichuandaikaitheia,Tuaichawngipakhuachudamtakinanthlenga,aninhmukhawmchuanhlim>m>ma,reit^wktakanchâma.Nakinahchuananhawnalohuntaa,anhawlamchuanRunluichualoliantachiama,andaikainapangngaiahchuanandailaiinTuaichawngichutuiinalataa.
Thu pawimawhte
z^ngkhua – arsi chi khat, hm^r arsi vela her \hin (greatbear)
liang – inah te, thl^mah te in chung do tura banchhaklehbanthlanghmawrathinganphuarkhampheihi.
puichhuah – ranvulhpunturaanuduhsaktakaathl^wnainpekhi.
thlakip – thlatin zengmah – engmah sahm$m – iptechikhat,savunipt> latui – lakaihahmuithalalazaiinhl<mhi. khuanghl^ng – khuangchawini-achhungkawnubermualaan
z^wnaans>pk^nnahl^nghi.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 164 ~
TIH TURTE
1. Hengtehizirrawh. (a) khuavang : HmanlaiaMizovinPathianan lahriathmaa
mihringsiamtulehhumhimtuthlarauniaanngaihani.Mimalmalinkhuavangneihrang\heuhvinanring.
(aw) sih : Ramhnuaiatuihnakanglotuialdeuhleploputchhuak,sialtelehramsatenantlan\hin.
(b) hnahthial : Hnahchikhat,akuangkutzung\angtiavel,ahnahft.2zetasei,ft.1velahlai,thilf<nnana\hatak,ramhnuailehluikamvelaawm\hin.
(ch) kai\>n : Tuala\angasumhmunkaichhohnaturaawihdeuhhlekathingpumdawhhi.
(d) leikapui : Tual thlanglamabanlehzahranneia thingemawmauemawhmangaandawhkanhi.|huthonante,thilphonante,nilumainanteanhmang\hin.Luhkapuitihnenthuhmunani.A\henerawhchuankawtlamhmunremchanglaiahandawhve\hin.
(e) puanrin : Hmeichhepuan,puanngoemaw,puan\ialemawahm^wrlamveveaatimawituratahrînhiani.Arinnanlarawngdangtepawhanhmangbawk.
(f) mîm : Lova chin chi thlai chi khat, hnah tung seideuh,akungvaimimkungangdeuh,a l>ravuichhuak,arahfangwheatangdeuh,aaialianhretsi.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 165 ~
2. Hengzawhnatehichhangteh. (a) LiandovanTuaisialakhaengtinngeafuih? (aw) Thingtuluangmitneikhaengngelonita? (b) Mitend^rtumrianhriatkhanengtinngeantih? (ch) Eng vangin ngeTuaichawnginLiandova kha pasalah neih a
duh?
3. Liandova-teunaukharetheitakaanvahvaihchhanniaihriathansawiteh.
4. Liandova-teunauhitunlaiminitasela,enganginngeanawmang?Inrindanhansawitehu.
5. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Ikalinkeini________engtinngekanloawmang? (aw) Inauilo________\hinzukniale. (b) Hnahthialinanfûna,thlâm________anzepa. (ch) Tuaisialachu________ahchuanavadinga. (d) Apachuan,“Tuaichawng,i________lovange,”atia.
6. Hengthuhmanghiansentencesiamrawh. thingtuluang,kâng\hai,mitsulh,hling\helh,thlawhlai,kawmch^r.
7. ‘Zângkhuapawhalabungbumahna’tihhiaawmziachiangtakinsawila,sentencesiamn^nhmangrawh.
8. Hengthumaltehiamodifiedformziakhlawmrawh. neilo,vakvai,ngamp^,thlo,authla,tlinglo,hmanrua,inhn<kthla.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
~ 166 ~
9. Hengthutehiaziahdandiklolaiziakdikrawh. (a) Engtinngeiloawmtâk? (aw) Zuninahngeikaldawnekinah? (b) Kahriatdanchuanitihdanadiklo. (ch) Katheilovangkatilovang. (d) Nitinchanchinbutuktinkanhmu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed