186

Kumtluang - Mizoram

  • Upload
    others

  • View
    14

  • Download
    1

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Kumtluang - Mizoram
Page 2: Kumtluang - Mizoram
Page 3: Kumtluang - Mizoram

Kumtluang BUSARIHNA

STATECOUNCILOFEDUCATIONALRESEARCHANDTRAININGMIZORAM:AIZAWL

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 4: Kumtluang - Mizoram

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 5: Kumtluang - Mizoram

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 6: Kumtluang - Mizoram

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 7: Kumtluang - Mizoram

THUHMAHRUAI

SCERTchuanMizoramazirnachangtlungleh\haaawmtheihnaturahmaalakmekrenglaiinRTEAct,2009chuanmawhphurhnathararawnpea.MizoramElementaryEducationtanazirlaibithliahturlehzirturduangturlehzirlaitezirthiamchinlehanhmasawnnaendikdanturteduangturinAcademicAuthorityatanaruatani.HengkanmawhphurhnatihlawhtlingturakanhmalaknaatanElementaryschool-ahzirlaibutharbuatsaihani.

RTEActlehNationalCurriculumFramework2005tengaihpawimawhhre reng chunga zirlai bute taima taka buatsaihtu, mi thiam leh kathawhpuite chungah lawm thu ka sawi a. Kum 2020 – 21 a\ang khanEnergized textbook hman\anania.Hengtextbook-ahtehianQR code(Quick Response Code)dahannia.Heihizirtirnapuituturani.

Class I–VIIIzirlainaupangtehman turzirlaibutehika thawhpuizirtirtutelehzirlainaupangtehmanturinlungawitaklehchhuangtakinkahlana.Abuatsaihtutennaupangtetanazirnuamzawngtakturaanbuatsaihtechu,zirlaitennuamtitakaanzirngeikabeisei.

LALDAWNGLIANI CHAWNGTHUDirector,SCERTMizoram:Aizawl

Aizawl25th Nov., 2020

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 8: Kumtluang - Mizoram

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 9: Kumtluang - Mizoram

ZIRTIRNA KALPUI DAN TUR

Mizo \awngkanzirtirna chuana zirtunaupangte chuMizo \awngathusawihranghranganngaihthlaktehrethiama,anmahnipawhina\ulnahmunathuawmzeneilehfiahtakasawitheiturte,Mizo\awngalehkhaziakchhiardiktheiturlehathilhmuhlehtawnhriattechhiartlakaziakchhuakthiamturakaihhruaiatuma.|awngzirthiamnaatanapawimawhskillpalitebakahhianmahniinenkawltheihna(lifeskill)te,ngaihhlutturdikte,tunlaihunathiamnatemanphaasiama,midangtenenachenhothiamnateanmahniahtuhngeituranibawk.Chuvanginhengtehitihpui\hinaduhawmhle:

1. MiddleSchoolapawlrukzirchhuaktechuanpawlsarihzirturaMizo\awnganthiamturanganrawnthiamchhuakemtihloenfiahphawtapawimawhhleani.Naupangteentrylevelhriathiananzirturahnasatakinapuitheiang.

2. Naupangte chu thu ngaihthlak thiamtir a pawimawha,Mizo\awngathusawingaihthlak turchihranghrang–mi thusawi(\hiantethusawi)TV/Radio-athusawilehchhiarritechhawpsaka, hre thiamin an ngaithla em tih ngaihven tur a ni.An thungaihthlak te chu sawi chhawntir emaw, zawhnahmanga andawnsawnthiamdanhriattumbawknise.

3. Naupangtintechuanduhzawnglehmamawhsawichhuahnahunsiamsak\hinturania,ahunlehhmunazirathusawidananthiamtheihnankaihhruaianngai.Mimalinemaw,akawpinemaw,ahuhovinemawthusawinahunremchangatansawihonahunte,inbiaknahunte,titinahunte,mihmaathusawinahunte,lemchanhmanga\awngnahunlehanthilhmuhlehanthiltawnhriattesawichhawnna(report)huntebuatsaih\hinturani.

4. Naupangtechulehkhachhiarthiamtaklehchhiarpeihtakannihangaia.Tunlaiahpheichuanlehkhachhiaranngainatnan\anlakangaizualhleani.ChuvanginMizo\awngchhiaranthiama,lehkhachhiaranchin\hannanchhiarturtamtawkhluisakturani.Naupangtechulehkhachhiartur\habakahantuiz^wng^wmngaihtuahsak a \ul a; chuvangin library changtlung takneihtepawhtuma\ha.Lehkhahiarilehrilovachhiarthiama\ulveveavanginarilovachhiarhunlehariachhiarhunsiama\ha.Zirtirtuinemaw,naupangv>kinemawachhiardandika

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 10: Kumtluang - Mizoram

chhiarhmasak(modelreading)phawta\ulchangaawm.Chutilopawhinanchhiarlongaihthlaka,achhiardandikkawhhmuhlehpawhasawttho.

5. Naupangtenziakanthiamngeingeiangaia;mahsethuziakthiamtaknihhithilawlaianihlohavangintih\hananeiha,mahnianinsitnalehlehkhaziahanhuphurhnabo\hakkhawpaziahtamtirangai.Naupangtelehkhaziahangangchungaihhlutsaka,ziakzelturafuihbakahanthuziakapiangtechutarchhuahsak\hinturani.Pawlsarihnaupangtechuanhawrawppuilehpunctuationdikthawkhattakinanhmangthiamtawhturangaihania,classroomchhunglehpawnahthupuithlansahmangemaw,anthilhmuhlehhriatchanchinemawteziahtirnise.HengnaupangtekutchhuakhianPortfolio-ahfel takavawntirnise;aremchandanaphochhuahsaka,annulehpatehmuhtir\hinnibawkse.

6. NaupangtenMizo\awngthumaltamtawkanthiama\ula,anthumalzirteanhmanthiama\ulbawk.Mizo\awngzirnuamantihtheihnanthumallehsentencehmangainfiamna(languagegames)chihranghrangteneihpui\hinnise.Hetianginfiamnahmanghianspellingte,lamdandikteazirtheiha,thumaltamtakanhriatbelhinahmannapawhanzirnghaltheibawk.Mizo\awnghiamuanga,medialamathawkturtetanpheichuann^ltak lehrangtaka\awngthiamapawimawhzual>m>mani.Quiz,extemporelehdebatehmanglehin\awngransiakhmangteinbahlolehn^ltaka\awngazirtheih.

7. Naupangten\awnganthiamnaturchuanremchannaanneihtamangaia,hmunhranghrangtlawhpuite,michihranghrangkawmnahunte,anthilhmuhlehhriatansawichh^wnnahunlehziakareport-nahuntesiamsakturani.NaupangtintechuanDiary-te,ScrapBook-te,NoteBooklehPortfolio-teanneih\heuha\ula,chuchuenfelhunsiamsaklehendik\hinturani.

8. |awngthiamnaatanhianatirainkaihhruainaapawimawh>m>ma, chhuizuinaapawimawhhlebawk rualinmahnia inzirchhunzawmhithiamtaktaknaberchuanihavanginnaupangtechuzirnahmanraw\ulangangtekhawnkhawmtirnise.Milembu, chanchinbu, zirlai bu leh thu ziak chi hranghrangte kenkhawmtira,avawn\hatlehngaihtuahbelhpawhtihtira,hman

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 11: Kumtluang - Mizoram

dawnalakchhuahte,adah\hatlehtethlenginanmahnikutadaha\ha.

9. |awngthiamturinclassroomchhungmaiatawklova;hmundangtlawha(fieldtrip)thilthlengchanchintechhuichiangturazawhnazawhte,zawhbelhnate,chhannachhinchhiahte,vawn\hattethiamaanchin\hannankaihhruaiturani.Anthilhmuhlehhriat,anchhinchhiahtechumahniinringtawktakaansawichhawnemaw,anziakchhuahtheihnanakaihhruaibakahLifeskilltepawhzirchhuahpuitumnise.

10. Textbook chhung leh pawnami hmanga lemchan (role play,skitlehdramaetc.)hmanginthiltamtakanthiamchhuahturabeiseiteanzirtheianga,anthiamlehthiamlohpawhaendiknghaltheihang.

11. Naupangtehianachinchhuaka\awnganthiamtheihnanhla(poetry) leh thu (prose) lehgrammarhmangaanzirangaia.Hlainzeiziaaneihranga,thuinkalhmanganeibawka,chungchugrammarhmangahriatnghehtira\ula.Chuvanginhlatephuahtira,sentencetesiamtira, thutephuahtir\hinturani.Chunghlalehthuanphuaha\angchuangrammarpawhzirtirtelzela\ha.Chubakahahranpapawhinzirtirbawkturani.

TEHNA

MizoramahchuanMizonaupangtenMizo\awnghianhman\heuhva,anzirvekbawkavanginanthiamthawkhat\heuhvinkanhriaanimaitheia,amaherawhchumihnehtheilehngaihawmtakathusawithiamlehmichhiarch^kngeiturathilziakthiamantlemviaulawisihiMizo\awngkanzirdanmainilo;kanendik(evaluate)\hindaninazirlohvanganihhmelhlemai.

Sawit^kangkhan\awngthiamlehthiamlohdanenfiahturchuannaupangtean\awnglaitaklehanthilziahangangteendiknghalzela\ula.Zirtirlailehzirhopuipahin\awngthiamnaskillpali–ngaihthlak,sawi,chhiarlehziakanthiamdanchuendikvek\hina\ulhlebawk.Angaihthlakchuahrethiamemtihte,asawichuanawmziaaneiinasawidanadikemtihte,chhiardandikinachhiaremtihtelehaziakdikemtihteenfiahturchuankh>ktheihanilova,zirtirlaim>katihnghala\ul.Tin,abuchhungthuhriatnamainilovinMizo\awnganhmanthiamnaturinanhmasawndankawnghranghranginenfiahreng\hinturanibawk.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 12: Kumtluang - Mizoram

1) Oral/Class Test:Zirtirlailehzirtirzawhvelehnaupangtechuk^achhangemaw,ziakinemawtestnghalzelturani.Zirtirnaleh evaluationhikalkawp reng sela, zir paha endik a, endikpahazirnghalzellehr<tnawnpui\hinturani.Hetiangatihhianzirlaiteaninthlahdahhmanlochangnilovinanthiamthartehmanchhuahna(practice)remchanganneia,asawtbik>m>mani.

2) Unit Test:Class-azirtirpahatestnghalzelbakahzirlaihlawm(unit)khatzirzawhapianginennawnnanipahfawmintest\hinbawkturani.Naupangteanthiamtawhsaennawnnaremchanglehanthiambellohlaitehmuchhuakathiamchiantirturinunittestneihpui\hinturani.

3) Assignment/Practical/Project Work:Anzirlainenainkungkaihthiltihturhranghrangsiamsak\hina,endikturani.Anthiamchhuahtehmannaremchanglehthiambelhturaanmahningeiinanzawnchhuaha,anzirthiamturchianph^kt^wkmilapek\hinbawkturani.Hemiatanhianzirlaibuchh<ngamichauhnilo,midangter^wnaanzawnchhuahlehtihtheihthiltepawhtihtir\hinnise.

4) Remedial Teaching:Thiamchhuahngeiturabeiseiteanthiamlohchuanzirnawnpuilehturania.Zirtirdantethlakdanglaminan thiamngei theihna tura r<t nawnpui leh tih tur tam tawksiamsaka,naupangdangtelehnulehpatepawhhmang\angkaiaremchannasiamapawimawhhle.Remedialteachingpekzawhahanhmasawndanendikleh\hinturani.

|awngzirtirnalehendiknaahhianasawiselz^wngringawtnilova,antuinaturz^wngakaihhruaiahl^wka,anph^kt^wkangzelad^wmchhohlehhlawhtlinnahmuhtir(fak\hin)apawimawh>m>mani.Tin,naupangtechuanevaluationsheetemaw,testbookemawneiveksela;anmahniintehvetheiturakaihhruainise.Naupangtedinhmunchuanmahnilehannulehpatehnenahhriattira,sawipui\hinnibawkse.Antih\hatahfaka,hmasawnanngaihnalaikawhhmuh\hina\ha.Annulehpatepawhanfatedinhmunhrilhhriata,anchaklohnalailehpuihtheihdantursawipuia\hahlebawk.

MiddleSchool,pawlngaa\angapawlriatahchuanhengtehnahmanrua,Oraltest-te,Writtentest-telehObservationhmangteateh\hinturania;athiamlodeuhtechur<tnawnpuileh\hinturani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 13: Kumtluang - Mizoram

Assignment/home-workhipawlngaahchuannikhatahminute18velaantihzawhtheihturangpek\hina;karkhatchhungindarkarhnihawhvelturanihlaiinPawlruka\angapawlriatahthungchuannikhatahdarkarkhatvel,karkhatchhungindarkarnga/rukvelaantihzawhtheihturangchinchauhpek\hinturanithung.

Middleschoolzirlainaupangtechuankumtininprojectworkanneive\hinanga,PawlngaahProjectpathum,pawlrukchinahchuanprojectpalitaltingeiturabeiseianni.

Hengtehnahranghrangtestte,observationte,assignment-telehprojectwork-tea\anghianthiamchhuahturabeiseite(expectedlearningoutcomes)antihtheihlehtheihlohdanlochhinchhiaha,feltakarecorda,asawifiahnanenresultsiam\hinturani.Naupangharsatnaneilehhnufumdeuhtechuabikaennawnpuiemaw,groupworkangaathiamdeuhtenenainkawptiremawa\anpui\hinturani.

PAWL VII

Pawl VII zirlaiten an thiam ngei tura beiseite chu hengte hi a ni:

1. Ngaihthlak thiam (Listening):

(i) Milehkhachhiarlehthusawianngaihthlakin\awngkammawilehdikteanhrethiamang.

(ii) Mithuchhamlehhlathuhrilanngaihthlakinadiklehdikloanhrehrangthiamang.

2. |awng thiam (Speaking):

(i) Inbiakna\awngkamhawihhawmteanhmangthiamang.

(ii) N^ltaklehdiktakinthuansawithiamvetawhang.

(iii) Pawlaiawhemawmimalhminginemawmamawhlehdilnathuansawithiamang.

(iv) Ahunlehahmunazira\awngkamhmanturanhrehranginanhmangthiamang.

(v) Zawhna an z^wt thiaminmi zawhnamumal takin an chhangthiamang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 14: Kumtluang - Mizoram

3. Chhiar thiam (Reading):

(i) Hlathualamdanturdiktakinhlathuanchhiarthiamang.

(ii) Ngaihnawmtakinthawnthuanchhiarrithiamang.

(iii) Thuziakatlangpuihrekhawpinanchhiarthiamanga,chhiarpuataatumlamhawihrekhawpinanchhiarthiamang.

(iv) Lehkhachhiaranching\hangintuinaanneiang.

(v) Ziahzawmtur\henkhatin,tilehtih,intilehintihbakahsuffixatanahman\hinthutelehziahzawmlohturengemawchenanhmangthiamang.

(v) |awngkamhmandik loh \henkhat an zir ang a, dik takin anhmangtheiang.

4. Ziah thiam (Writing):

(i) Thuanziahinziakzawmputlovaparagraph-a\hendananthiamang.

(ii) Thupuithlansahmanginessayawlsamdeuhanziakthiamang.

(iii) Mi thusawi leh inkawmho thusawi tlangpui ziakin an lochhinchhiahtheiang.

(iv) Mizothufingleh\awngupatamtawktakanhmangthiamtawhang.

(v) Ziahzawmturlehzawmlohturengemawzatanhriainanhmangthiamtawhang.

(vi) Inbiakna(dialogue)apunctuationdikinanziaktheiang.

(vii) Hlathutluangtlamdeuhthutlangpui(centralidea/summary)anziakthiamang.

5. Grammar:

PartsofSpeechzingaengemawzat(e.g:PronounlehAdjective\henhranghrangte)chipchiarzawkinanzirbelhlehanga,anhretamdeuhtawhang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 15: Kumtluang - Mizoram

6. Mizo Nunphung:

i) MizonunphunglehziaranganhriatbelhzelnanlehinzirtirnateanhriatnanMizothawnthute,pasal\hachanchinte,Mizothilleh\awngteanziranga,chutiangngaihhlutnalamahchuanhmaansawnang.

ii) Mahni kea ding thei turin Life Skill an zir ang a, an damkhawchhuahnaturinthil\halolakainvendananthiamsawtang.

7. Thumal hriat (Vocabulary):

Mizo\awngthumal3000talanhriaanga,anhmangthiamang.Thumalhriattam\ulnalehahmannachihranghrangtehriain\awngkauchhehdikanhmang\hangang.

TEHNA (EVALUATION)

Pawlsarih-ahchuanOral,Written,Observationhmangteatehturania.Assignment/homeworkhinikhatahdarkarkhatvelaantihzawhtheihturangpek\hinturani.Projectpalititurabeiseianni.Hengtehnatea\anghianthiamchhuahturabeiseite(expectedlearningoutcomes)antihtheihchinlehtheihlohdanlochhinchiahturani.Observationa\angte,test-naa\angte,assignmentlehprojectantihnaa\angtehiannaupangtedinhmunchuasawifiahnanenresultsiamnise.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 16: Kumtluang - Mizoram

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 17: Kumtluang - Mizoram

THU AWMTE

Bung Zirlai Thupui Phek

I 1. Hlausuhkaawmpuiche–KHB. No. 435 1

2. Ziahzawmturlehzawmlohtur 4

II 3 Esopathawnthufing–

Merkuria leh thingkittu 10

Berampu leh Chinghne thu 12

4. Rinawmna 15

III 5. Nungcha–R.C. Thanga 18

6. Sichangneii 23

7. |awngupa 33

IV 8. Lehl^nginRei>ktlangah–Darrokima 37

9. Pronoun 47

10. Z<klehhmuam 54

V 11. Virthlilengvel–V. Hawlla 59

12. Inbuan 62

13. Mizoramhikanramani–Darchhawna 69

VI 14. |awngkamhmandikloh\henkhatte 74

15. Chawimawitlaknaupang 78

16. Kanramnuamah–Rokunga 84

VII 17. Duhthlanna 88

18. Taitesena 92

19. Mizorimawihmanruate 98

VIII 20. Babulonmihausaberchu 104

21. Chh<rasanghavua– Lalmama 114

22. Rualbanlote\hian 117

IX 23. Adjective 123

24. Vawiin–Sangzuala pa 128

25. Rinawmberlawmmandawngtu 132

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 18: Kumtluang - Mizoram

X 26. Mizoram–Lalsangzuali Sailo 137

27. Hriatpuia–H. Lalrindika 140

28. Siamturemruat–C. Lalkhawliana 150

29. Liandova-teunau 153

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 19: Kumtluang - Mizoram

~ 1 ~

ZIRLAI 1

HLAU SUH KA AWMPUI CHEKHB. No. 435

1. “Hlausuh,kaawmpuiche,” Rangka>ngz^mhian, Ropuichungsi^rang Kakawngarawn>n. Zankhawdurhnuaiahpawh Hetiamthua>ng; ‘Kakalsanlovangche, Maliniawmlo’ng’ati.

Malinkaawmlo’ng, Kahn>nahaawm; Amanminawmpuiatiamsi, Mahriakinkaawmngailo’ng.

2. Kanv>lrosepangparleh Liliparanchuai; Leini>ngralhunin, Thangvan>ngriiriai; Isua,Saronparmawi, Vullaiachullo; Isua,chungl<mlaini, Malinminkalsanlovang.

3. Hmatianghmuhl^wklohkawng, Hlauhawmahnaithei; AhnaizawkChhandamtu’n, “Thlamuangrawh,”minti. Khua\h^ls$rvat>ang, Lunglaikalawmta, Hliminkazaiz>lang, “Minkalsanlovang,”tiin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 20: Kumtluang - Mizoram

~ 2 ~

Hla thu har hrilh fiahna

rangka>ngz^m – rangkachakangmaia>ngmawiLalIsua leini>ngralhun – nitl^khnu,ni>ngaliamhnu chungl<mlaini – niangachunglamaawmrenglehuaptu lunglai – thinlung mahriakin – mahnit>chauhvin

TIH TURTE

1. Hehlainsawiatumberniaihriatparagraphhnihinhanziakteh.

2. Henghiaawmziasawifiahrawh. si^r hmatiang tiamthu s$rva thangvan

3. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Thangvan>ng______________. (aw) Isua,______________laini. (b) Maliniawm______________ati. (ch) Ropuichung______________ang.

4. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Zankhawdurhnuaipawha>ngtheithutiamchuengngeni? (aw) Leiniengralhunathangvana>ntheihchhanengngeni? (b) |h^llaiasavat>angmaiahehlaphuahturilrualolawmlehtheih

chhanhiengbernge?

5. Hehlaahhian‘riiriai’tihkanhmua,hemiangchihiMizo\awngahhiantamtakaawma,ihriattheihz^tz^thanziakchhuakteh.

6. Hmatiangtihanga‘lam’sawinatianga tawpchiaentirnabakahparukalaawma,hanziakchhuakteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 21: Kumtluang - Mizoram

~ 3 ~

7. Mizo\awngahhianmodifiedform-a,asipelpawhdanglamngailo,alamrikdanpawhdanglamlo–‘chhuk’tihangchihitamtakaawma,ihriattheihapianghanziakchhuakteh.

8. Ahnuaiathutlarlihihl^ahhansiamteh. |hian \ha tak ka hmu ta, Khawlai kan leng d<n \hin, Sikulah te kan kal a, |hiante nen hla kan sa ho \hin.

Activity

9. Mihringtehianhlauhz^wngkannei\heuhva;kanhlauhz^wngerawhainangvekkherlo.

Naupangpakhatlodingchhuakse,ahlauhz^wngsawise.Midanginahlauhnatihrehdanturniaanhriatthurawnlopese.Naupangdanginsawivein,insawichh^wkz>lula,chuchuloziak\heuhangcheu.

Hlauh z^wng Hlauh tihreh dan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 22: Kumtluang - Mizoram

~ 4 ~

ZIRLAI 2

ZIAH ZAWM TUR LEH ZAWM LOH TUR

Mizo\awngkanziahinzawmturchungchangakawngrosuberchuprefixlehsuffixani.Prefixchuthumalhmalamahmantelchiania,suffixchuthumaltawplamazawmchiani.

Prefix-ahman\hinthutechu–inte,ti te,tihte,intite,intihteani.Ahmandanchuhetianghiani.

in: inbia inchei induh inen infiam inngeih inh^u inkh>l inl^wm inman innei inpe inring ins< in\hen in<m inv>ng inz^p

ti leh tih: tibo - tihbo tichiang - tihchian tifel - tihfel tiher - tihher tikal - tihkal timawi - tihmawi tin>m - tihn>m tipung - tihpun tiro - tihro tisual - tihsual tithi - tihthih ti\o - tih\o tiv^r - tihv^r tizum - tihzum

inti leh intih: intibo - intihbo intich>r - intihch>r intihria - intihhriat

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 23: Kumtluang - Mizoram

~ 5 ~

intimangang - intihmangan intinula - intihnul^t intipachang - intihpachan intiremhria - intihremhriat intitlawmngai - intihtlawmngaih inti\ap - intih\ah intivengva - intihvengvat intizak - intihzah

Suffixatanahman\hinthutechu–a, ah, awm, ho, in, mawh, na, pui, sak, san, te, thlak, tir, tulehziatehiania.Ahmandanentirnalosiamila.Hawrawphrawbikaziahapianghisuffixchuani.Hetiangchihichua hmaa thunen zawm z>l \hin turani.

Aizawlaawmkani.Kum12-aupakanitawh.Sikulahkakaldawn.Delhi-ahkalakallo.Inkhelhachakawmhlemai.Thiltihbochuuiawmduhtakani.Naupanghoaninfiam.Lala-teholuiahankal.Thlengkhatuiintleuhfairawh.Sakeiinsakhiaseh.Lalizawngatihmawhemmai.Mi\awngmawhtakchubiakanhrehawm.Zirtamhithiamnaani.Eiturzawrhnadawraawmem?Minkalpuiverawhaw.Athilkenkhalaksak rawh.Minchhuahsandawnemni?I\hiante vakorawh.Akhawngaihthl^kmangeaw.I\hikhaminloawrhtir teh.Endiktuchuzirtirtuani.Tlaitla>ngmawiziasawentehu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 24: Kumtluang - Mizoram

~ 6 ~

Hengkansawit^k,suffixatanahmantehiahmannakansawit^kangchinilovahchuanthumaldinanniveka,anmaldinnachi-ahchuanahmaathunenzawmlovaahrangaziah\hinturanithung.Chungchupawlsangzawkahinlazirzuilehang.

Tunahthu\henkhat,ahmaathunenaziahzawmlohtur,a hranga ziah turchitetl>mlosawilehila.

1) dan: ‘Dan’hiahmaathunenzawmlovaahrangaziahz>lturani. Entir nan: IndiaDanpui MizoDan awmdan chetdan duhdan endan ngaihdan hriatdan kaldan pawmdan rindan sawidan tihdan zawhdan

2) nge:Zawhna\awngkamatanakanhman\hin‘nge’hiahmaathunenzawmlohz>lturani.

Entir nan: engnge engahnge enginnge engtinnge engvanginnge khawiahnge khawiatange khawiinge nange tunge tuinnge tutenge tutehonge

3) tin: ‘Tin’r>ngr>ngchuahmaathunenziahzawmlohz>lturani. Entir nan: ramtin khawtin chitin mitin kumtin thlatin k^rtin nitin darkartin minittin intin pawltin ketin kuttin savawmtin

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 25: Kumtluang - Mizoram

~ 7 ~

TIH TURTE

1. Ahnuaiathutehidiktakinziahzawmturteziahzawmrawh. (a) Mazikinasanaatibova. (aw) Liananatuarchuaintipachangkhawpmai. (b) Nizanakainkhelenchuahmuhnawmhlemai. (ch) Tuivawtinachakawmhlemai. (d) Ka\hiannubazarahkakalpui. (e) Siamate\hianhochuanintifinghlawmtehmaiania. (f) Thiamnate,finnatehiahlu>m>m. (g) Kanzirtirtuchuakhawngaihthlaklutuk.

2. Nguntakinchhiarla,Mizo\awngziahdandiktakinziakangche. Lalpa chuan finna in lei lung a din a, Hriatna in van te a ti nghet a; A thiamna in tuifinriat te a sah a, Chh<m te chuan dai a far tir a. Ka fapa, i mit a ta kian tir suh la, Fin na leh ngaihruat thiam na dik tak chu vawng tlat rawh; I nun na a t^n nun na a ni ang a, I ngh^wng a tan khawngaih na. Ti chuan i kawng ah him tak in i kal ang a, I ke a pe tek lo vang.

3. Ahnuaiathuahhianziahzawmturziahzawmlohlehzawmlohturzawmapiangteahnuaiahrinrawh.

Kan hrisel chuan kan nun a hlim in a z^ng khai ang a; kan \hang \ha in kan inti hlim thei zawk ngei ang tih ka ring. Nang engnge i ngaih ve dan? Han sawi vela, i ngaihdan ka hre chak teh ania.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 26: Kumtluang - Mizoram

~ 8 ~

4. Hemiteinbiaknahichhiartehu. Chhuani : Dari,Hmingikhanipenkhaapelettacheem?

Dari : Peletlo,katiboatitlata.Atihbokaringlodeuhva.

Chhuani : Katiboatihkaringrenga.

Dari : Anihleh,ininbiakkhanengtinngeasawi?

ChhuanilehDari-teinbiaknachhunzawmturhianthuhanphuahzawmtehu.

5. Inchhiarsiakila. Tui in inin, in in ina in in in inin, in in inin in in mai rawh u.

Activity

6. IMizozirlaibuhihanenchiangla,ahnuaiakaihhruainamilhianachanchinparagraphhnihtalinhanziakteh.

Abuhming Phekzat Asiamtu Zirlaiawmzat Chhutkum Zirlaiizirch^kber Engvanginngezirich^k?

___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 27: Kumtluang - Mizoram

~ 9 ~

7. Inzirlaibuinziahzawmturlehziahzawmlohturasawitehiinhriatdiksiaktehu.

Atihdantur • Group-ahin\henula,inintihsiakdawnnia. • Groupmember zinga pakhat \heuh thlang chhuak ula din

chhuahtirhlawmangcheu. • Chungthlanchhuahtechuanzirlaibuaziahzawmturlehzawm

lohturtechuainchhawkinsawise. • Groupmemberdangindingchhuakinlochhangse,adikapiangin

pointkhathmuz>lse.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 28: Kumtluang - Mizoram

~ 10 ~

ZIRLAI 3

ESOPA THAWNTHU FING

1. MERKURIA LEH THINGKITTU

Thingkittupakhathianluikamahhianthingakita,ahreipuichutuiahchuanatitlatahlauhmaia.Pawiti>m>mhianluikamahchuana\hunguitarengmaia.Tin,chuluisiamtuMerkuriachuanalungngaihchhantechuahriatinakhawngaiha,a rawnpana.Tin, tuiahchuanahan liluha,rangkachakhreihiarawnlachhuaka,“Heihiemniihreipuichu?”tiinaz^wta.Thingkittuchuan,“Nilo,”atia.Tin,Merkuriachualiluhleha,tangkarawhreiahanphawrhchhuaka.Thingkittuchuan,“Kataanilo,”atileha.Avawithumnaahchuanchupahreipuihlohngeichuarawnphawrhtaa,“Khazetkhaanikatachu,”atia.Thingkittuchuanatangeiahmuhlehavanginalawm>m>mmaia.ChuparinawmzialehdikziaahmuhchuanMerkuriachualawm>m>ma,hreipuidangpahnihpawhchulawmmanahapetaa.

Chumichua\hiantehn>nahakala,chungthilchuahrilhhlawma.Anzingapakhatchuanchutiangvanneihnachuhmuhvengeiatumtaa.Chutichuan,chumihmunahv>kchuanthingkihtum^wmtakinavakalvea,

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 29: Kumtluang - Mizoram

~ 11 ~

ahreichutuiahchuanahanthlauhluia,luikamahchuanamenderveta\euhmaia.Merkuriachuahmaangbawkkhanalokalleha,tuiahchuanahanliluha,rangkachakhreiarawnphawrhchhuaka,ahlohvachuemnitihaz^wta,“Nie,khachiahkhaani,”atithuaia,hanlakmaihiatuma.Nimahsela,azahtheihlohzialehad^wttheihziaahmuhinMerkuriachuanchuhreichupekahn>kinamahreipuingeipawhchuachharsakduhtalova.

TIH TURTE

1. Hezirlaiinaminzirtiratumpointpawimawhtaktakpathumhanziakteh.

2. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) luikamah (aw) rangkachakhrei (b) lawmman (ch) vanneihna (d) zaktheilo (e) rinawm (f) duh^m (g) chharsak

3. Thingkittukhamirinawmtakngeniaihriatmirinawmlo?

4. Merkuriakhanengangmingeaduhsakaihriat?

5. Dawtsawilehrinawmlohpawizialantirturthawnthutawihanphuahteh.(Thumal100velin)

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 30: Kumtluang - Mizoram

~ 12 ~

6. Akar^wlahdahkhatrawh. (a) Pawiti>m>mhianluikamahchuana______nguitarengmaia. (aw) Rangkachak___________hiahanlachhuaka. (b) Merkuriachua liluh leha,___________hreia rawnphawrh

chhuaka.Thingkittuchuan,“Kataanilo,”atileha. (ch) Avawithumnaahchuanchupa___________hlohngeichua

rawnphawrhtaa. (d) Hreipuidang___________pawhchulawmmanahapetaa. (e) Luikamahchuana___________veta\euhmaia. (f) Merkuria chuan chu___________ chu pek ahn>kin ama

___________ngeipawhchua___________duhtalova.

7. Ahmannasawirawhu. hreipui ngh^wngkawl favah tungchaw hachhek h^it>

2. BERAMPU LEH CHINGHNE THU

Vawikhatchuchinghnechal lian takpakhathianberampuinaberamrualav>nlaihiavahmua.Anzingahchuansehtumhleklovinaawmvetamaia.Beramsehtumasihallokaltechua<ma,anmahnivengtuangmaiinakhawsataa.Berampuinchinghnech>tdanahmuhchuanchutiaaberamtezingaaawmvechupawiatil>mlova.Chutiangchuanchinghniachuberamrualzingahchuanaawmvetarenga.Berampuinahnawhbolohavangchuanberamtepawhchuanchinghniachuann>ls^wtvetaviaumaia.

Nikhatchuberampuchudamdawileiturakhawpuiaakalalongaitatlatmaia.Aberamtechuloenkawltuturtumahanawmsilova.Akallotheibawksilo.Akaldawnchuanaberamtechuchinghnekutahchuanahnutchhiahtaringawtmaia.Ramsadanglehrukrulakahtelovenghimturinachaha,akaltaa.

Nimahsela,akalliamchauhtihahchuanchinghniachuanatanahunremchanglothlengtachuchuhinberamtechuasehtanghauhnghauhmaia,tamtakasehhlumtaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 31: Kumtluang - Mizoram

~ 13 ~

Atuklehahchuanberampuchukhawpuia\angchuanalohawa,chinghniachualoawmtawhhleklomaia.Aberamhuangchuahanena,chhiarkherlohpawhinchinghniachuantamtakasehtihahremaia,athib^ngtepawhchuhliamtuarteanloawmnuala.

Berampuchuanthilawmdanahanhriatchuanpawiti>m>min,“Kavahan^tak>m!Engatingekaberamtechuanr^lberchinghnekutakadaht^kmaikhale?”atia,achektatlawktlawkmaia.

TIH TURTE

1. Hezirlaihianminzirtiratumberengngeniaihriathanziakteh.

2. Beramtamtakthihnaahkhanchinghniainngemawhphura,berampuzawkin?

3. Hengthumalhmanghianthawnthungaihnawmtakhanphuahveteh. sihal, chinghnia, beram, hliam, hnutchhiah, lo kal, tlan, seh, tuar,

berampu, lian, enkawltu, ramsa, dai hnai

4. I\hianirin>m>mkhanlophatsantacheselaengtinngeitihang?Ingaihdansentence4talinhanziakteh.

5. Hengthuawmziahi\awngkamdanginhandahteh. chal beramrual n>l enkawltu hnutchhiah r^l

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 32: Kumtluang - Mizoram

~ 14 ~

6. Sawihotur:– Chinghnia leh sihal in hmu tawh em?A danglamna leh an

nungchangtesawihotehu.– Beramlehkeldanglamnalehan\angkainatesawihorawhu.

Activity

7. Hmelmaleh\hian\hadanglamnatilangturinlemhanchangchhintehu.|umkhatahnaupangpathumz>linchangse.

Pakhatna – Berampulemah Pahnihna – Chinghnelemah Pathumna – Beramlemah

8. Anchanchinkhaikhintehu.

Beram Chinghnia

Anpianhmang

Aneiduhz^wng

Annunphung

Aninannalai

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 33: Kumtluang - Mizoram

~ 15 ~

ZIRLAI 4

RINAWMNAC. Chhuanvawra

1. Rinawmnahiengngeni? Thildiklotihduhlohna, Adikhaiderduhlohna, Adiktakduhnaani.

2. Diknapawhchuengngeni? Nilolehd^wtduhlohna, Anilopawmduhlohna, Anichiahduhnaani.

3. Thianghlimpawhhiengngeni? Bawlhhlawhlehbâltellohi, Atakpawlhtuawmlohi, Ataklehdikhiani.

4. Rinawmnachuthianghlimna, Rinawmnachudikduhna; Rinawmnachutakduhna; Thianghlim,diklehtakduhna.

5. Diktakatichurinawm, Thianghlimtakatirinawm; Pathianduhz^wngarinawm, Chuchuanimirinawm.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 34: Kumtluang - Mizoram

~ 16 ~

TIH TURTE

1. Hehlathulaimu(centralidea)hihanziakchhuakteh.

2. Hehlathutlangpui(summary)hihanziakteh.

3. A^wltehidahkhatrawh. (a) ___________takatichurinawm. (aw) Adik________________duhlohna. (b) Niloleh_______________duhlohna. (ch) Bawlhhlawhleh_______________tellohi. (d) ___________duhz^wngarinawm.

4. Hehlahienlovasawitheiturinvawngrawhu.

5. Hengthutehiathuephanziakteh. (a) bawlhhlawhna _______________ (aw) sualna _______________ (b) chapona _______________ (ch) rinawmna _______________ (d) remna _______________ (e) huaina _______________ (f) hlimna _______________

6. Hengthumalhmanghiansentencehansiamteh. (a) haider___________________________________________ (aw) bâl ___________________________________________ (b) dik ___________________________________________ (ch) d^wt ___________________________________________

7. H>ngthutehiengtinngekansawi\hin? (a) pawlhtuawmlo – (aw) adiktakduhtu – (b) d^wtduhlohna –

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 35: Kumtluang - Mizoram

~ 17 ~

(ch) b^lawmlo – (d) diktakati\hin –

8. Adikitihlehdikloitihsawila;adik/dikloitihchhansawibawkteh.

9. Rinawmnaturatana\haleh\haloaawmtheiangem?Henghiengngeingaihdan?

» Rinawmtakad^wt\antlat. » Vuaktuarkhawpathudik\an. » |hiantethurukz>psak. » Thudikthuppui.

10. Sawihotehu. D^wt reng reng sawi duh lova thu dik \an bur mai hian eng nge a rah

chhuaha in rin?

Rinmawna chu Dik Dik lo A chhan

Diklotakatihduhlohnaani

D^wtvarsawithiamhiani

Bawlhhlawhlehb^ltellohiani

Failehthianghlimhiani

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 36: Kumtluang - Mizoram

~ 18 ~

ZIRLAI 5

NUNGCHAR.C. Thanga

Dr. Sangi : NungchahiSap\awngchuan‘Wildlife’antia.Khawvelathilnunglianbera\angamitahmuhthamlohpawhahuamvekani.Daktawrkazirlaianungchachanchinkanzirtekhangaihnawmdeuhasin.Inngaithladuhangem?

Z>la : Ngaithladuhea.Nungchatihchuthilnungzawngzawngsawinamawni?

Dr. Sangi : Nungchachu thilnung,chesawntheichihianibera.Thingte,mautelehhnimtehithilnunganniven^a,anchesawntheilova,nungchaannivelo.Tin,mihringranvulhchihinungcha(wildlife)hianahuamvelobawk.

Nghaka : PiSangiziranghikazirch^kvez^wngtakani.PiSang,khawvelanungchalianberleht>berengngeni?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 37: Kumtluang - Mizoram

~ 19 ~

Dr. Sangi : Nungchazingalianberchutuiach>ngchiBlueWhaleantihhiania,feet110-asei,quintal1300-aritanithei.Kum90damtheiasawiani.

Nghaka : Alonimaw?Anihlehrannungt>berchuengngeni?

Dr. Sangi : Mitlâwngahmuhtheihlohlehenlennachauhvahmuhtheiht>bertechunatnahrik(bacteria)kantihhiania.T.B.hrikchumitahmuhthamanilova,enlenna\hatakinahmuhtheihchauhani.Heiaiat>lehchhawngpawhhithilnungalaawmcheumai.

Z>la : PiSang,saihialianberinkaringa,ivasawivelove?

Dr. Sangi : BlueWhalekan sawikha sai aia lian a ni a, tuifinriatach>ngannia.Khawmualach>ngchi-aherawhchuansaihialianbera.SaiahpawhAfricansaihialianbera,kg7,000-aritanitheiani.

Nghaka : Kei chu a ‘ber’ z>lhi ngaihnawmka tih z^wngani a.Ramsachakberlehcherangbertepawhminhanhrilhlamawle.

Dr. Sangi : Tlanchaklamtehhiaharkhawpmaia.Keite(cheetah)hikhawmualachakberania,darkarkhatahkm105atlanthei.Sakeibakneiinsaasehdawnaatlanchaktheihzawngrecordchudarkarkhatahkm80ani.Sazuklamchihohidarkarkhatahkm89antl^ntheia.

Hnapkhâwnhidarkarkhatahkm0.05ankaltheia,aaiamuangzawkchuArmyAntantia,darkarkhatahkm0.032chauhatlantheiani.

Thl^wktheichi-ahpawhmungek(peregrinefalcon)hiachakbera,abirchakz^wngchudarkarkhatahkm298ani.

Sanghazingachakbersailfishchudarkarkhatahkm110-achakintuiahatlengtheiani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 38: Kumtluang - Mizoram

~ 20 ~

Ostrichlehsazupuitlanchaktheihdanchudarkarkhatahkm72ani.

Nghaka : Hansawiz>lteh,avangaihnawmve.

Z>la : Nghakahi,a‘ber’angchichauhhingaihnawmitiemawni?Ramsatepawimawhnalehsawrkarpawhinahumhalhdantesawiila,a\angkaizawklo’ngmaw?

Dr. Sangi : Ningawtmai.Nungchar>ngr>ng,alianat>inPathiansiamvekani.Tunaapawimawhnakanlahriatlohpawhkanhrechhuakz>lang.

Nghaka : Apawimawhnaihriattechuminhanhrilhvela.

Dr. Sangi : Ramsatehisaheleichite,hnimlehthlaihnaheichite,thingraheichiteannibera.Saeichitehianineichhawngnasakhawpa.Sazuhir<linaeia,r<lkham<inaeia,m<khasafiainaeia,safiakhasakeitenaneileha,kansawiveksenglovang.

Z>la : Nungchaitihtamtaktehimihringtanhiananhnawksaka,anhlauhawmsia,ramhnuaiakalantinuamlokatikhawpasin.

Dr. Sangi : Ihrethiamlomaimaianihchu.Rannungtetel lohianmihringtandamngaihnaaawmbiklo.Kaninringtawn\heuhva.Khuaihikhawvela\anghianthibotavekselaanthihhnuahmihringhikumlivelkanlanungtheianganti.Thlairahtheihnahikhuaivangania.Khuaiinbâwmloselavaimimhiapumtheidawnlova,theidangpawharahtamtheilovang.

Mulukawlhte,cho^ktehibawlhhlawhthianfaituannia.Ranthisateanloeifaiz>la.Hril>ngturtehianv>ngvea.Savatehianthlaieichhetukh^ute,pangangteanloeive\hinavanginthinglehthlaitealohriselphahbawk\hinani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 39: Kumtluang - Mizoram

~ 21 ~

Changpâtinleichhungrilakuaanhreuhhianleiati\haa,leichhungahtuilehboruakaluhtira,a\angkaihle.

Nungchatellohianmihringtedamkhawchhuahtheihanilotihsawrkarinahriatavanginramsatihhlumaphallova.Nungchanghaisakpawhkhapani.IndiarampumhuapinNungchaHumhalhnaDan(WildlifeProtectionAct,1972)hmanm>kani.

Thu pawimawhte

nungcha enlenna lehchhawng hreuh chhungril humhalh hnawksak inringtawn

TIHTURTE

1. Dr.Sangi,Z>lalehNghaka-telemahchangula.Zirlaihihanchhiarvetehu.

2. Ramsalehrandanglamnasawila,entirnapebawkangche.

3. Engsatelehengrannungtengeineitawnkimchangdeuhvinziakrawh.

4. Changp^tlehsavate\angkainakhatawifeltakinhanziakteh.

5. Mihringtetanakhuai\angkainaihriatdaninhanziakteh.

6. Nungchatihsawifiahla,nungchahming10ziakrawh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 40: Kumtluang - Mizoram

~ 22 ~

7. Hengthueptehihanziakteh. Entir nan: vanduai – vannei kh^t - ________________________________________ khawng - ________________________________________ m^m - ________________________________________ bial - ________________________________________ arh - ________________________________________ danglam - ________________________________________ huphurh - ________________________________________ langs^r - ________________________________________

neinung - ________________________________________ suih - ________________________________________

8. Hengthuawmziahihrilhfiahla,anpawimawhnasawibawkangche. rannung ran ramsa humhalh

9. Paragraph hnih velin ‘Dampa Sanctuary’ tlawh tura bus-a in kalchanchinhengpointhmanghianziakula;induhzawngpointdangziahbelhbawkangcheu.

• Darkarthumzetkal • Bus\^wngtawhtak • |hutpuifeltak • Ahmunthlen • Dampachanchin • Thilhmuhte • Hawnkawng

Activity

10. “Nungchatetellochuanmihringtehidamkhawchhuahtheihanilo”tihthupuihmanghianinhnialfiamna(debate)neitehu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 41: Kumtluang - Mizoram

~ 23 ~

ZIRLAI 6

SICHANGNEII

Hmanlaihianparawlpakhathiaawma,t<ktinhianzingtakahtuiachawiziah\hina.Nimahsela,tuikhurathlenhmachuanatuichawiturchuanlotihnutsakfomaia,atinutulahchuahretheisilova.Pitarpakhathian,“Keichuituichawiturtinutuhikahriaasin,Sichangneii-teunauannia,vanlama\angkhiananlothl^wkthlaa,anrawninbuala,antinu\hinani;chângla,imantheihchuaninupuiahneila,anhmela\hasia,atihchikhawpang.Amaherawhchu,imandawnpawhinanhnunglama\anginmantumangche,chutilozawngan\hatnainaênangchia,imanfuhtheilovang,”atia.

At<kzingahchuankhuanhmasaa\anginachângtaa.Sichangneii-teunauchuanlothl^wkthlaa,anhaninbualdawntaa,anhmelchuaênhianaêngphungmaia.Sawisetsetlochuananhmalama\angchuanabawhrawka,abawh\helha,vanlamahanthlawhbosantaa.At<klehahchuanachângleha,chumi\umchuananhnunglama\anginaveha,auz^wkSichangneiichuamantaa.Inahahruaihawa,athlalehachangchuapawhsaka,phulrawtheiahakhunga,rappuichungsangahathukrutadaihmaia;tichuan,aninneitaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 42: Kumtluang - Mizoram

~ 24 ~

Nikhuaaloreia,fapaduhawmtakleh\hataktakparukanneia.AnhmingchuChhintheiate,Kaptheiate,Haitheiate,Dotheiate,Entheiateannia,anaupangberchuTlengparelaantia.Annupachuanlohiannei\hina;mahse,anfatemipahlirannia,anchhangazingsia,arualchuananfehdunthei\hinlova,anfatechuaninawmchh^wk\hina.Anpainaaawmnichuanannuchangkhaaphawrha,atawntir\heuhva,anlamsiausiau\hina,anhlimthei>m>ma.Annuinaaawmnichuanengmahtilovinanawma,anngui>m>ma,anhlimtheive\hinlova.AnnaupangberTlengparelachuan,“Kanu,kapainawmnichuanenglochangkantawna,kanlamsiausiauva,kanhlimviau\hinasin,”atitaa.

Anpakhan,“Innuhnenahchuansawir>ngr>ngsuhangcheu,”tiaahrilhavanginautechuanz>pantumaansawiduhloania,Tlengparelanasawit^kmaipawhkhanannuhnenahchuan,“Mawia,d^wtania,”anlotisapsapa.Annuchuan,Tlengparelahnenahchuan,“Khawiahngeipachuanchuenglochangtechuadah?”atia,az^wta.Tlengparelachuan,“Rappuichungsangarawtheichhungahkhianadah,”atia.Annuchuan,“Hanlateh,”atia;Tlengparelachuanahanlataa.Achanglehathlatechuahaninvuaha,kawngkaahchuanahanfuthurha,“Fateu,kamawiem?”ahantia,afaupatechuan,“Mawilo,izahpuiawmroh,mi’nanhmur>ur>uangche,lol<trawh,”antisapsapa,Tlengparelaerawhchuan,“Mawia,kanuimawingawtania,”atia.Luhkapuitlangbanahchuanavasawtkailehthurha,“Fateu,kamawiem?”ahantileha;autechuan,“Mawilo,mawilo,lolutthuairawh,”antilehsapsapa;mahse,Tlengparelabawkchuan,“Mawia,kanu,imawie,”atileha.Chuta\angchuan,vanlamahathlawhkaisantadaihmaia.

Tlailamahchuananpafehchualohawa,“Fateu,khawngeinnu?”ahantia,annihochuanthilawmziachuanhanhrilha.Anichuan,“Chutichuinnumahawmtawhhleilo,vanahkalawnvemaidawn,”atitaa.Tlengparelabawkchuan,“Kapahanlawnchhinteh,”atia.Apachuvanaalawntumnalamahachesualpalha,athitaa.Anunauchuananvakvaitaa.

Anmangangchuan,“Enthei,nanghanenteh,kannuawmnaihmutheiem?”antia.Entheiachuanahanenvangvanga,anubuhd>nglaichuahanhmua.Tichuan,Kaptheiachuananusumkotlangahchuanthalchuahankapburtachata,anuchuanalohmua,ahruihrualazukthl^ka,tahchuan,anuaikaitahlawma.Annuinahchuan,papakhatanmahnihaw>m>mtu,hringeihialoawmvea,ahochuanlov^tturinankaltaa.Hringeipa

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 43: Kumtluang - Mizoram

~ 25 ~

chuananvaiathingkihkhungadelhhlumtirveknaremchangangaihtuaha,thinglianpuihitluleklekinareklâwka,chawf^kalohuna,chumithingtluleklekhnuaiahchuanchawaf^kpuitaa.Anhanei\andawnchauhva,hringeipachuan,“Tikhanloeirawhu,tahkhiankahankallawkange,”atia,anchhakathingchuahanch>kthlutamaia.Chutiathinglotlutamaichu,“Dothei,dorawh,”antia.Dotheiachuanadova,Haitheianah^ikianga;tichuan,thilovinanloawmhlawma.Hringeipachuan,“E,nauteu,inthivekta’ngkatiasinle,”atia.Annihochuan,“Kanthiduhphiangsennang,ng<msekpawreuro-pa,”antia.

Nidangahchuan,chupachuananunauzachuanloh^lturinahruailehtaa.Loanthlenchuanvahchaplaitakahchuan,“Hetahhianchawlof^kula,lomawngluiahkhuanchak^itekazukkhawrhanga,kalokallehhmachuanloawmrengangcheu,”atia,akalsantaa.Lomawngathlenvelehchuanlochuah^ltahluahmaia.Chuvelehannihochuanmanganga,“Haithei,hairawh,Haithei,hairawh,”antia,Haitheiachuanvahchapchuzaufeahanh^ifaia,leiah^ikhuara,anluta,Chhintheianachhintaa.AkanzawhhnuchuanHringeipachukângv^rahchuanalochhova.Fanghmirbukangv^ptechu,“Henghianluruhkângv^paniang,”atia,ahmawmchhozohzohva.Annihochuhimtakinanlo\hufarsia,azahz>lchuan,“Nauteu,inlahimmaw?Inkânghlumvektaemawkatiasinle,”atia.Annihochuan,“Kankânghlumduhnangmaw,ng<msekpawreuro-pa,”antia.Tichuan,inaanh^wnchuanthilawmziazawngzawngchuannuchuanhrilha,anichuan,“Hemihihringeiania,alatihluminalaeitaktakangcheutihahlauhawmani.Chuvangin,leilamahzukhawlehtaula,mualsarihahsathangzukkamangcheu,”atia;tichuan,anchhuklehtaa.

Anchhuk thlakhnuchuanannu thuangchuanmualsarihahchuanthangchuankamtaa.An^wktheiviaumaia,satinrenghian^wk\hina,emp^ihiananphur\euh\euhmaia.Vawikhatchuansaphurhawchuleikapuiahan\hukhawma,“Kannulehkanpateeivehleihlohvah,”antia;aninsawilungl>nga,chunglamannuawmnalamchuanhanthlira,chutihlaitakchuanannuchuanfav^iarawnleihbawhlauhva,anmitatideltavekmaia.Mitdelchungchuanansathangchuanvaen\hina,an^wk\euh\euhva,phurhturhiananinsemchh^wka,aninsemlaichuanchawmnuhianalovadawhve\hina,ansemvefomaia.Anchanturz^thichanglovinaninhretadeuhfomaia,Tlengparelachuan,“Keimankasemvetawhange,”atia,ahansemvetaa.AnkutanhandawhkhaTlengparelachuan,“Heitukut

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 44: Kumtluang - Mizoram

~ 26 ~

nge?”atiz>la,annichuanansawiz>la,aparuknachu,“Heitukutnge?”ahantileha,tuma’n‘kakut’antiht^klohavangin,Tlengparelachuanamanbeta,apawmnawlnawla,lungpuiahchuanakeuhtachawrhmaia,athluakapersawkmaia;athluakperchuanTlengparelamittakahapera,alov^rtarerea,mitv^rnaanitihahretaa,amitahchuanahanhnawiha,av^rtavekmaia.Aunautemitahpawhchuanahnawih\heuhva;tichuan,anmitalovarlehtavekmaiani.

Chutachinchuloanneivetaa,hlothlovinanriaka,thl^mahchawaninchhumchh^wk\hina.AnupaberKaptheiachuanachhumhmasabera.Thl^mahchuanchawachhumhmintadiamtihvelehchuanchawmnualokala,“Kapthei,ichawngeiphalnangmah?”arawntia.Kaptheiachuan,“Mahniaichuan,chawle,”atia,chawchuapetaa.Aunauteanlohawchuanchawchuchhumchawpanngh^klehtaa.Chutiangchuanunauparuktechuanantia,chawchunghahchawpangaiziahmaia.Tlengparelachuathinurviautawhmaia;mahse,“Ilahrevemaiang,”antihsanmai\hina.

AhnuhnungberahchuanTlengparelachuanahanchhumvetaa,achawchhumpahchuanbawmr^ngliantakmaihiataha.Chawmnuchualokalvetangeia,“Tlengparel,ichawngeiphalnangmah?”ahantia.Tlengparelachuan,“Mahniaichuanchawle,”atia.Chawmnuchuanhaneimaihiatuma;mahse,Tlengparelachuan,“Alahminlove,lol>ng\hurihrawh,”atia.ChawmnuchuTlengparelab^wmtahnakiangahchuanalo\hua,“Khaengturnge?”atia.Tlengparelachuan,“Arpalianpuimai,nangmahtiatlaimaihikanneia,chumib^wmturchuania,nangilenchuankanarpapawhalengang,hanl<tchhinteh,”atia.Chawmnuchual<tchhintarohva,chuvelehchuanTlengparelachuanachilhtatlatmaia,“Tihianinahkahawnangchea,naupanginankhawihvirhuaihuaimaiangchele,”atia.Chawmnuchuanahlauva,“Tlengparel,kaintlanange,”atia.Anichuan,“Enginmaw?”atia.Chawmnuchuan,“Chem,invaiainkim,hreipuiinvaiainkim,feiinvaiainkim,tuthlawhinvaiainkim,silaiinvaiainkim,nupuiinvaiainkim,sialinvaiainkimin,”atia.Tlengparelachuan,“Awle,minpenghalvekrawh,”atia.Chawmnuchuanadangzawngchuapenghala,“Sialerawhchunakinahrawnlaangche,”atia.

Aunautechutlaiahchuananlohawa,“Chawhminsaineitheibikemawchu?”antia,anichuan,“Theiangchu,”atia.Annichuan,“Anihlehieianguhmiang,”antia.Tlengparelachuan,“Chaweingeinduh,chem

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 45: Kumtluang - Mizoram

~ 27 ~

insem?”atia;aunautechuan,“Insemturmahaawmchuancheminsemle,”antia.Tlengparelachuanchemchuahansem\heuhva.“Chawieitawhangule,”anhantileha,anichuan,“Chaweingeinduh,tuthlawhinsem?”atileha.Annichuan,“Insemturmahaawmchuantuthlawhinsemle,”antileha.Anichuanahansemlehtadiala.Chutiangchuan,“Chaweingeinduh,hreipuiinsem?Chawngeinduh,feiinsem?Chaweingeinduh,silaiinsem?Chawngeinduh,nupuiinsem?”atitaz>la,annihochuaninsemanthlangz>la;tichuan,chaweihmachuananhaninsemzotaveka.Tlengparelachuanamanupuiturchuahmaiahnawihh^nga,aninsemzawhchuan,“Tunupuinge\haberihanphihfaihlawmtehangu,”atia,anhanphihfaichuanTlengparelanupuichua\habera.Aunautehnenahchuan,“Chawmnuinhengzawngzawnghiminpekania,‘Sialpawhnakinahlalaangcheu,’atia,”atia.

Nakinahchuananvaiinselaturchuanankallehtaveka,ankalhlanchuanankawmchhakahchawmnuchuanmeihawlarawnrawha,annupuiteinaawmhohnenahchuan,“Tuiminhanpetehu,”atia.Aupabernupuichuantuichuahanpea,aloeitamaia.“Minhanpelehrawhu,”atileha,anhanpeleha,aloeilehtamaia.Chutiangchuananvaichuanaeitaa.Tlengparelanupuierawhchuanauveilaitakania,nauchuahanhringthlahlawla,theilehtheilochuantuichuahanpevea,akutahalomana,ainlamahahruaihawtadaihbikmaia,ainahaawmpuitaa.Afahrinhlimhlawlakalsant^kkhachuengemawtitiinalot^ltleivetheia,enkawltupawhawmmanglovinaloseilianvetheitamaia.

Alopuitlinchuan,“Kapatehiantangkaph>kkhattalanneilawmmawnichuaw?Kanuzawngakalkaduha,kenatankaduhmangea,”atia;azawngazawnga,dawhthl>nghnuaiahhiantangkaph>kkhatchuachhartaa.Tichuan,akaltaa.Khawpakhathiavathlenga,anlalchuan,“Fahraht>,khawngeinihdawn?”alotia.Anichuan,“Fahraht>techuleh!‘Sazu-ahchangrawh,’tihthiamawmmawkazawngdawn,”atia.Lalchuan,“Kalotihangchechu,”atia;lalchutangkaph>kkhatakenkhaapea,“Sazu-ahchangrawh,”atia,Fahraht>achusazu-ahchuanachangtaa,lalintangkaadahnakhaaenrua,th<lmawngahdahinahmua,zanahchuanth<lmawngchuarekrua,atangkaph>kkhatchuaruchhuaklehtaa.

Tin,at<kahchuankhawdangahavakalleha,lalinahv>kavathlengleha,lalchuan,“Fahrahtê,khawngeikaldawn?”alotileha,anichuan,“Fahraht>techuleh!‘Khawim<ahchangrawh’tihthiamawmmaw

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 46: Kumtluang - Mizoram

~ 28 ~

kazawngdawn,”atia.Lalchuan,“Kalotihangchechu,”atia.Tichuan,lalhnenahchuantangkaph>kkhatchuapea,lalchuan,“Khawim<ahchangrawh,”ahantia,achangtaa,bepuipar techuahantlana.Lal tangkadahnakhaaenthlaa,th<lmawngahadaha.Z^nahchuansazu-ahachanga,th<lmawngchuarekpawpa,aruchhuaklehtaa.At<klehahchuankhawpakhatahhianavakalleha,lalinahbawkavathlengleha,lalchuan,“Fahrahtê,khawngeikaldawn?”alotileha.Anichuan,“Fahrahtêtechuleh!‘Nauduhawmpuiahchangrawh’tihthiamawmmawkazawngdawn,”atia.Lalchuan,“Kalotihsakangchechu,”atia.“Nauduhawmpuiahchangrawh,”ahantia;nauduhawmpuiahachanglehtaa.Tangkaph>kkhatchuapea,adahnaaenthlaa,zanahsazu-ahachanga,aruchhuaklehtaa.Tichuan,amahlehamahkha‘Changrawh’aintitheitaz>la;tichuan,anutekhawlamzawngakalchuatumtaa.

At<kkhuaalovara,“Khawim<ahchangrawh,”atia,khawim<ahachanga,anutekhawlamahchuanathl^wktavangvanga.Anuteinavathl^wkthlengchumihringahachanga,anunenchuananhaninhmua,ahaninsawia,aninhretaa.Anuhnenahchuan,“Kanu,nakinahchawmnuhnenahchuan,‘Siamtuinhrilhanghmiang’tila,‘Nangmansawihmasarawh’atihchuan,‘Keikasiamtuchuluianghal>nghiani’tiangche,”atia.Tin,anichuanuchuanathukrutaa.Nakinahchuanchawmnuchualohawa,anuchuan,“Kanawmdunreitaviaumaia,siamtuinhrilhanghmiang,”atia.Chawmnuchuan,“Nangmansawihmasarawh,”atia.Fahrahtêanuchuan,“Keikasiamtuchuluianghal>ngania,nangasiamtuengngeni?”atia.Chawmnuchuan,“Keikasiamtuchuchungapârvathlasenani,”atia.

At<kahchuan,chawmnuchusanghasawisaturinluiahakaltaa,sanghachuahmetângchawpchawpmaia;tichuan,tuiahchuanadahlehtamaia.Fahraht>akhakhawim<ahachanga,chawmnuthiltihzawngzawngkhaaenthlaz>la,amahchawmnualothlenhmainathl^wkhawthuaia,anuhnenahchuan,“Chawmnuinvawiinchusanghaasawisaa,ahmetângchawpchawpmaia;chuvangin,alohawhunahchuan,“Vawiinchuengtiziaemawnikaâwmteana\h<mmaia,vuakhrepangmaiinkasil>m<mmaia,’lotiangche,”atia.Tichuan,tlaiahchuanchawmnuchualohawa,Fahraht>anuchuan,“Vawiinchuengtiziaemawni,kaâwmteana\h<mmaia,vuakhrepangmaiinkasil>m<mmaia,ahrehawmkhawpmai,”alotia.Chawmnuchuansanghakhaasiamtudikahangaihphaha,alawmrilruviauva.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 47: Kumtluang - Mizoram

~ 29 ~

At<kahchuan,Fahraht>achuchawmnusiamtu,chungap^rvathlasensawisaktumchuanakalvetaa.Khawim<ahachanga,athl^wktavangvanga,vanchungkhuaaanlalpakawtahchuannaupangduhawmpuiahahanchanga,ahanawmtaa;chulalchup^rvathlasenkawltuchuania.Lalchuannauchuahmuhvelehankhuatechuaz^wta,“Heihitunaungeni,rawnen\heuhrawhu,”atia.Anvaen\heuhva;mahse,tumankanauaniantisilova.Chuvangchuan,lalchuan,“Anihlohlehkafaahawmrawhse,”atia,faatananeitaa.Nakindeuhhnuchuananfachharchuan,lalnuhnenahchuan,“Kanu,art>kachaihduh,”atia.Anhanchaihtira,reilot>ahchuan,“Khau,kachaihningtawhe,”atia;apelehtaa.At<kahchuan,“Kanu,artuikakhâlduh,”atileha,anhankhalhtirleha;mahse,reilodeuhhnuahchua,“Khau,kakhâlningtawhe,”atilehtamaia.Atuklehahchuan,“Kanu,parvathlasenkakhâlduh,”ahantileha,anuchun,“A,heizawngkhâllove,inîsiamtuania,itin^ange,”atia.Mahse,anichuan,“Katinalovang,”atia;ahankhalhtirlehtaa.Reivaklovahchuan,“Kakhâlningtawhe,”atia,apelehtamaia.

At<kkhuachualovara,p^rvathlasenbawkchukhalhangenleha,ankhalhtirlehtaa.Tahchuan,Fahraht>achuanp^rvathlasenchuamanutaktaktekhawlamahchuanathlawhpuitadaihmaia.Aninchungahchuanazuk\uma,anuakova,“Kanu,lochhuakteh,”atia.Mahse,chawmnuchuanachhuahkhalha,p^rvathlasenFahraht>akenahanhmua,athinur>m>mtamaia.Fahraht>anulochhuakvenenchuananinsualtachiammaia.Anuchuan,“Tait>,kahnehdawnlo,athlapakhatkhaulhtliakrawh,”atia,ahanulhtliaka.Anhaninsualleha,alahnehtachuanglova,“Kalahnehlove,athlalehlamulhtliaklehrawh,”atileha,ahanulhtliakleha.Alahnehtalocheuva,“Akh<pruhkhingkhatkhaulhtliakrawh,”atileha,ahanulhtliakleha.Alahnehtalocheuva,“Akh<pruhlehlamtitliaklehrawh,”atia,ahantitliaklehtaa.Mahse,aluinalanawrtach<kch<ka,alahnehtaktaktheichuanglova,“Kahnehtheichuanglove,aringruhkha\huaichhummairawh,”atia,aringruhchuahan\huaichhumleha,chawmnuchuathitaa.Tichuan,annufachuanthlamuangtakinanawmduntheitaani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 48: Kumtluang - Mizoram

~ 30 ~

Thu pawimawhte

khuanhmasa – ^rhikhawvardawnahvawihnihankhuang\hina,ahmasaz^wkchukhuanhmasaantiani

rapchung – tapchhakathukchungabuhh^kronaansiamhi

ph<lrawthei – ph<lruahirawchikhatania,ach^ngink^rthildahtheihnaatanaansiamhitheiani

chang – arpalehsavameiangchihi sum – thingkerkhuar,sukabuhh<mandennahi hringei – mihringangnisi,mihringsaeihmang vahchap – loatanathinglehmauteanvahthl<klah^l

lohhi hlothlo – lovabuhlehthlaidiptuhnimtihfaihi thl^m – lovachawlhnanlehriahnanaint>ansak\hin

hi khawim< – khuaichikhat,seph<ngtiavel,thl^wkrivung

vung\hinhi chawmnu – ph<ngchikhatluidungakhawsa\hinhi dawhthl>ng – tapk^wm,chhuatlamami,ahnuaikawrawng

hi

TIH TURTE

1. Akar^wltehidahkhatrawh. (a) Keichuituichawitur___________kahriaasin. (aw) Chawf^kalohuna,chawa___________taa. (b) Ansaphurhawchu____________an\hukhawma. (ch) Sialerawhchu_____________rawnlaangche. (d) Enkawltuawmlovinalo____________vetheitamaia.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 49: Kumtluang - Mizoram

~ 31 ~

2. Hengzawhnatehichhangteh. (a) ParawlkhanengtinngeSichangneiiaman? (aw) Chhintheiateunaukhaengtinngevanahanlawn? (b) Fahraht>akhanengtinngep^rvathlasenkhaaneihtheih? (ch) Engtinngechawmnukhaathih?

3. Tusawilehtuhnenasawinge? (a) Chutilozawngan\hatina>nangchia,imanfuhtheilovang. (aw) Englochangkantawna,kanlamsiausiauva,kanhlimviau

\hinasin. (b) Rappuichungsangarawtheichhungahkhianadah. (ch) Tikhanloeirawhu,tahkhiankahankallawkange. (d) Kanthiduhphiangsennang,ngumsekpawreuro-pa.

4. Tlengparelachanchinsawila;a^tnalailehafinnalaisawiz>lbawkangche.

5. ‘Hreipui’hiMizoinchhungahmanrawchikhatani.Mizoinchhungahmanrawdangihriatapianghanziakteh.

6. Hengthuhmanghiansentencesiamrawh. (a) sawisetsetlochuan:_________________________________ (aw) zahpuiawmroh:_____________________________________ (b) rappuichungs^ngah:___________________________________ (ch) chhangzing:________________________________________

Tlangparela chanchin A ^tna lai A finna lai

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 50: Kumtluang - Mizoram

~ 32 ~

7. Inzirlaibuahhianheng\awngkamtehiaawma,adverbanihlawma.Apiahahhianhetiangchi\awngkamhiadangpahnih\heuhziakrawh.

r>ur>u ........................ ........................ >m<m ........................ ........................ sapsap ........................ ........................ siausiau ........................ ........................ vangvang ........................ ........................

8. Ziakdikrawh: khuait> - khuaipui - khuaifung - khuaichhur - khuaibel - khuaitairek - khuaivah - khuaidang - khuaisanghar - khuaichhunmu - khuainghal - khuaithlar -

9. Tlengparela-teunauzaselaturaankalkhaengtinngeanawmt^kz>l?Irindaninhanchhangteh.

Activity

10. Sichangneiithawnthuahringeipakhatungeaniha,Sichangneiiinaaawmvechhankhainrindaninhansawihotehu.

11. Miparukz>linp^wlahin\henula,Sichangneiifate6lemahchanginanthusawisawichhawng\heuhse.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 51: Kumtluang - Mizoram

~ 33 ~

ZIRLAI 7

|AWNG UPA

1. a ruh langin: Chiangtawk,fiahtawk,pehh>lawmmiahlovasawi.

Sentence: Thil r>ng r>ng a ruh langa sawi z>l tum hi a \ha lo.

2. b>l chhung sa: Thilengemawneihngeiturangaihtheihtawhsawina.

Sentence: I lehkha zir dan ngaihtuah hi chuan pawl sawn te chu b>l chhung sa anga ngaih theih a ni e.

3. beng sika ngaihtuah: Nguntak/uluktakangaihtuah. Sentence: He thu hi beng sika ngaihtuah a ngai a ni.

4. chang>la s^wi bel ang: Beitheilo,inzawmturainmiltheilo. Sentence: Mawian Thangi a ngaizawng ve chu

chang>la sawi bel ang mai a ni, a lo ngaizawng ve duh d>r lo.

5. chh<l khat kual: Nupakhathrinzawngzawng. Sentence: Chh<l khat kual rau rau pawh hi a lo inan

loh theih khawp mai.

6. chhung tlai: Vawikhatchaweiachhungkaweikhawp/khamkhawp.

Sentence: Ka pa len d>ng chuan chhung tlai zet chu a rawn man.

7. fanghma no ei: Pekkirlehtawhlohturapawisaemawthildangemawathl^wnadawn.

Sentence: Ka puin pawisa tam tak a dawng a, fanghma no eia ka ei atan cheng sang hnih min pe.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 52: Kumtluang - Mizoram

~ 34 ~

8. nghawng: Kutzung\anghm^wra\angatehab^nlehlamkiuthleng.

Sentence: I mau rawn put kha hlam leh nghawngin tan rawh.

9. hnung lama mit nei ang: Mifimkhur,thuhnud^wnthiamlehinvengthiam.

Sentence: Tunlai chu nun fimkhur a ngai, hnung lama mit nei ang rana awm a \ul a ni.

10. intuithlar: Inchhungkhatnatitawp,inmihran. Sentence: Mahni hringtute nen >m chuan an intuithlar

ngai lo ve.

11. khuangcher bo: Chinhriatlohvabohlenvangvang. Sentence: Kan bawng pakhat chu a khuangcher bo

hmiah mai.

12. laiking fa neih: Faneiveduahangaihsaklehsilo. Sentence: Tunlai chu laiking fa neiha fa nei ve mai

mai an tam ta.

13. awmni kham: Mitthi emaw, pawimawh dang emawkhawtlanghuapaawmavangahnathawktura feh chhuak lova ina awmvek ni; akhuaaawmnitihnaani.

Sentence: Vawiin chu mitthi an awm avangin awmni kan kham .

14. arpa chan lai: Chan\hatlai. Sentence: Infiamnaah arpa chan laiin an b^ng daih

ngai lo.

15. khuavang ri kham sa: Tlangdungemaw,kawremaw inrina turremchangawmsahi.

Sentence: Kan huan inri nan chuan khuavang ri kham sa kawrt> saw i hmang mai ang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 53: Kumtluang - Mizoram

~ 35 ~

TIH TURTE

1. Akar^wlahhianhandahkhatteh. (a) Thilrengreng___________sawiz>ltumhia\halo. (aw) Sangaramvakchuan___________zetchuarawnhawne. (b) Lianachuainvengthiamkhawpmai___________maiani. (ch) Kanthungaihtuahhoturhichuapawimawhsia,___________

angaiani. (d) Zirinenhianinhmelainanglolutuka,___________innitiha

hriatlohkhawpmai.

2. Inzirlaiamiangnilo,nangmangaihtuahnahmanginahnuaia\awngupatehmanghiansentencehansiamteh.

(a) khuangcherbo (aw) b>lchhungsa (b) laikingfaneih (ch) chang>las^wibel (d) fanghmanoei

3. Hethuhia\ulnalaia\awngupahmanginziak\harawh.

“|hiante nena intihhlim hi a nuam a. Mahse, \hiante sawmna zawng zawngah ngun taka ngaihtuah a, thuthl<kna siam \hin tur a ni. Sikul naupang leh thawh \hat peih loh chu a inhmeh reng reng lo. Zirtirtute thu awiha kum tir a\anga \ha taka lehkha zir chuan kum tawpa result \ha chu neih ngei tura ngaih a ni. Nu leh paten pocket money min pek chu kan pe kir leh tawh lo mai \hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 54: Kumtluang - Mizoram

~ 36 ~

4. Kanvengahleiaminnasakhawpmaia,akhawn^wtinkanhnatlangsuausuaumai.Mitamtakchuantaimak>m>mlaiin\henkhatlup^nhnathawhtawklahbolo;kandaihzaikhawpmai.Aruhlanginhansawitamaiila;\henkhattehichuhnatlangvelosehnaas^wtzawkngeiang.Midangtetihbuaichinganawma,fiamthualop^wttlingtlavemaiteanawmbawk.A\hentehichuanngaihtuahawmvekhawpmai,anthawhchhuaheiturnitase,chhungtlaianhawnlomaitheiani.

Achungathuahkhian\awngupaihmuhapiangtethlangchhuakangche.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 55: Kumtluang - Mizoram

~ 37 ~

ZIRLAI 8

LEHLANGIN REIEK TLANGAH Darrokima

Thlasikrimanam\antawha,khuachuathianginboruakanuamtawkhlemaia.Dinsangachuthathotakinsikullampaninakala,ahantl^nlehauhauh\hina.ChuminichuananzirtirtutenenRei>ktlangalawnantuma,arilruchuphurnainakhata.

Ansikulavathlenchuana\hiantechuanloawmnaknaktawha.A\henchuankalnaturbuschhungahanlor^kch>lch<la.Dinsangapawhchuanabagchuadahlutvenghala.Anzirtirtupa,SirRamlawmachuan,“Khaile,kankimtawhanilo’mni?Kankaltheitawhem?”arawntilauhlauhva.Naupanghochuanankimtawhthuanlohrilha.Driverchuanbuschuatinunga,Aizawla\angakhawthlanglampang,kilometre30velahlaaawm,Rei>ktlanglehachhehvelahunhmangturinantlanliamtaa.

ThuitawktakantlanhnuchuananthlanghladeuhtakaTlawngluiluangchuanzuhmua.Anaur^ihr^ihhlawma.Reilot>ahTlawngluichuanthlengthlaa,leianzawhlaichuannaupanghochutukverhahandakchhuaksapsapa.Anhnuaialuituiluangph<lbulhbulhmaichuhmuhnawmtitakinanthlira.Leianzawhchhuahchuanandinga,zunramthiarturinanchhuksapsapa.A\henchuanthlateanlolanaknakbawka.

Zingdar9:30velahAilawngkhuaanthlengchhova.Ailawngkhawtawntirhahchuanandinga.MissZothanialodinga,“Hetahhiankanchhukanga,heta\anghiankeinRei>ktlangkanpanchhodawna.Thilritsakdeuhkhaengmahkengloula.Tuisikleheiturzangkhaideuhchauhkhakengr’uaw.Akawnghiathuivedeuhhleka,ininkenrihchuaninchaumaiang.Bushichualovatlantlanganga,Rei>kkhuaahminlonghakdawnani,”ahantia.Naupanghochuaninsiamsangsanga.Busa\angchuananchhuk\ak\aka. Ailawngkhuaa\angaRei>ktlangpanchhohnaahchuananinzuichhodiahdiaha.Thlasikrimanamtawhbawka,nichua\ang\haangrenghlemaia.Anzingahchuankalchaktheilodeuhteanawmavanginchu

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 56: Kumtluang - Mizoram

~ 38 ~

mitezaingaideuhtakchuananzirtirtutechuanankalpuia.Mipanaupang\henkhaterawhchuanchauvetheiloemawtihmaiturhiananliamzungzungmaia.Kawngchhovahtechuananin<ma,anaur^ihr^ihmaia.Nuamantihletihhairualanilo.

Achangchuankawngsirathingbukahtechuananlolawna,thingzarahtechuanbankualinanin<ma.Chauawmhmelrengrenganawmlo.Dinsangapawhchuannuamatihlemaia.Mahse,anuthuchahahrerenga,chetsualtheihnaturawmchi-ahchuanakalduhlova,zirtirtutehmuhphaklohvahlalutukalohankalsanpawhduhlovin,zirtirtutehmuhphakdeuhz>lahakalhramhrama.

Naupangpahnihnisatuarsual,chaudeuhhlekanawmavanginanzirtirtutechuanakh^ttawkinanchawlhpuileh\hina.Chuchuankalatisawtloangrengviaumaia.ChungnaupangpahnihteipteahchuDinsangaleha\hianpaRopuiachuananahchh^wka.

DarkarkhatlehachanvevelankalhnuchuanRei>ktlangph<lchuanhanhmuphaktaa.Mipanaupangkalchakf^ltepheichuanaph<lhmunchuthuitakanlohanlutchhotawhnghenghea.Chutiaph<llolangtaruihchuanatithathozuala.Hlimtakaauchunginmipanaupanghochuantlanchhozawtzawta.Hmeichhe\henkhatpawhchuan\ech>lch<la.

AhnuhnungberakalSirRamlawma-tehovintlangchhipanhanthlenchhohvemeuhchuanmipanaupang\henkhatchuhlafefeahanlovakdarhhmantawha.Anhaninaukhawma.Tlangchhipzawlhmunnuamtakahchuanan\hukhawma.AnhmaahchuanSirRamlawmalehMissZothanichuandinga,SirRamlawmachuan,“Vawiinahhiankanclass-hohikanvanneihlemaia.Naupanghopawhinthuinawihtlanga,Missnenpawhhiankanlawmviauani.Hei,inhmuveka.Kh^mhiasanghlawm>m>ma,tlakpalhhlauhchuanthihmaitheihnavekania.Tumahkhamahnithuinakohmawrtaktakahlovakalmiahlohturani.Inelnakanneihturkhahrerengula,hlimtakahunhmankantumdawnniaaw,”ahantia.Naupanghochuan,“Yessir,”anlotirual\hapa.

SirRamlawmachuananpiahdeuh lung tohl^wta \hutna remfahranmai,khuardeuhkalhchuahankawka,“Sawlaiamawnginnghahnaniawmtak,khuarkalhsawinhmuem?Rei>ktlanghuailalnu,Khawluahlali

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 57: Kumtluang - Mizoram

~ 39 ~

\hutna\hinanihsaw.|huvengaminawmangemle?”ahantia.Naupanghochuan>deuhdiala.Hmeichhenaupang\henkhatpheichuhlauhmeltakhiananchekdeuhtlaktlaka.

Mipanaupangpahnihchuanb^npharin,“Kangame,”antia.SirRamlawmachuan,“E...!Inhuaihlemaia.Mahse,lova\hutaktakmiahsuaw.Chetsualpalhchuanchutihlauhchuanimai.Anihleh,khulaialuipuiluangkawinguaikhuinhmuem?”ahantia.Naupanghochuanakawhnalamchuanensapsapa.

SirRamlawmachuan,“Khukhunichinakanluik^n,Tlawngluithokhaania.Khulaithlangdeuhvaaluankawinasatnalaikhu‘Tlawngnuar’antia.Khu‘Tlawngnuar’khuanchanchinngaihnawmtakaneinghengheasin,”atia.Naupanghochuanhriatchianch^khmeltakhiananzirtirtupachungawirenginanen\hapa.

Chutia an ngawih \hap lai chuanDinsanga a lo ding a, “Sir,Tlawngnuartihchuengngeaawmzia?”arawntia.SirRamlawmachuan,“HmanlaichuanRei>ktlanghuaihiKhawluahlaliania,hotamtakaneia.Chutih lai chuanTlawng lui khu a rawn luang thla a,Rei>k tlang lehW.Lungdartlanginkarkawnz^llaideuhahkhuanluantlangatuma.Rei>ktlanglalchuanalophalhauhlomaia,adangtatlatmaia.Tlawngluichuanuartaa,tunaaluandanangkhuanarawnluangkawitanguaimaia.Chuvangin,khulaikhu‘Tlawngnuar’antihphahtaani,”atia.

Naupangpakhatchuan,“Sir,tlanghuaitihchuengngeaawmzia?”arawntiveleha.SirRamlawmachuan,“Hmanlaichuantlanglehluite,thingtechenhianchenchilhtulehvengtu,huaineiinanngai\hina.Chutiangatlangchenchilhturamhuaiemaw,thlarauemawchutlanghuaiemaw,tlanglalemawantimai\hin.Rei>ktlanghuailehChhawrpialtlanghuaiindothupheichuMizothawnthuaboruakaindonachanchinngaihnawmberpawlaninghengheasin,”atia.Naupanghochuan,“Sir,hansawiteh,”anlotinaknaka.

SirRamlawmachuan, “Rei>k tlanghuai lehChhawrpial tlanghuaihiinhawtakannia.VawikhatchutunakanawmnathlangkhamhnuaiahkhuanRei>ktlanghuaihochuanchawnganch>na,anlammupmupmaia.ChutihlaichuanChhawrpialtlanghuaihochuanlungadelhhlumtirvektumin,heihelailungkhiruahhikarthlakanlotuma,h>manlothlakmupmupmai

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 58: Kumtluang - Mizoram

~ 40 ~

a.Rei>ktlanghuaiholahchuanengmahanhresilova.VanneihthlaktakinchutiaChhawrpialhuaiinlungadelhhlumtirvektumaanbeilaichuKhuangkhaitlanghuaiinanlohmua.Rei>ktlanghuailalnuKhawluahlalichuanzuhrilhtaa.ChuvelehRei>ktlanghuaihochusialsirahanchanga,chaktaktakinanthlawkchhuaka,vanboruakahkhiananindotachiammaiani.

“Chumi\umaanindochuaninthatnasakhawpa,thisentechuasurhianasursungsunganibermaia.AnindonasatbernalaichukhulaiTlawngnuarchungzawnkhuania.Thisenbawnasalutukchuanluituizawngzawngtekhuatisenph<tmaia.AtawpatawpahchuanRei>ktlanghuaichuanchaktaa.Mahse,khulaianindonasatnalehthisenbuaktamnalai,Tlawngnuarantiht^katuikhukumtinhian,\h^llaiinthisenanghianasentaph<t\hinani.

ChutianasatakaanindonaahchuanRei>ktlanghuai lalfanuhmel\ha>m>mmai,Ngaiteiipawhatelvea,ahuaiseninr^lpawhathattamhlea.Mahse,athizingaha\angvehlauhmaia.Khawluahlalichuanafanuchuangaithei>m>ma,alunglengchusawlailungtohl^wt,nichinakakawhhmuhcheuahkhana\hu\hina,amawngthl^pawhalalankalhsaw,”ahantidapdapa.

Naupanghochuanngaihnawmtitakinanlongaithlaa.Tlawngnuarlamchuahanthlirthlaleha,hmuhnawmthartariauhiananhrianiturani,anenvawngvawnghlawma. Rei>ktlanglalchanchinteansawizawhahchuanSirRamlawmachuanmipanaupangliandeuhhochuthingbung\hadeuhazawntira.Thingbungpathumchukh^mkoa\angahlavaklovahchuannghettakinakh>ngb<ra.“Khaile,kanhruizenkenkharawnlalehr’ule,”ahantilauhlauha.Mipanaupanghochuanrangtakinanrawnlaa.Athingkhenb<rahchuanhruizenchunghettakinathlunga,ahmawrlehlamchukh^mahchuanauaithlaktira.Ahmawrchuankh^mhnuaileiremchinchuazuthlengphakveka.

Hruizen t> deuh pathuma la chhuak leh a.Mipa naupanghohnenahchuan,“Tunahchuaninelnakan\antawhang.Kh^mahhianininuaithlaksiakanga,hruizent>zawkhianink^wngahkanhlinganga,kanlovengtlatangcheu.Tungekh^mhnuaileiremchinkhuzuthlenga,lothlengchholehhmasaberkanendawnani.MissZothanikhansanaloensela,tu

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 59: Kumtluang - Mizoram

~ 41 ~

ngehunhmangreiloberkanenang,”atia.Naupanghochulawminanaudardara.Hmeichhenaupang\henkhaterawhchuan,“Awi,keichukaduhteuhlomai,kahlaulutuk,”antia,hnunglamahantlanchanchana.

SirRamlawmachuan,“Tutengeuaithlahmasadawnle?”ahantia.Mipanaupangliandeuhpathumchuanlopenchhuaka.Ank^wngahnghettakinanthlunga,auaithlaveloturmipanaupangdangzawngchuanhruizenchuanlovuana.Naupangpathumchukh^mauaithlamaiturinaninringtawha. SirRamlawmachuan‘khat,hnih,thum’ahanchhiara.Mipanaupangpathumchukh^mahruizen inkhai thlaahchuananuai thla taa.Naupangdangzawngchuanantawlhthlakangz>lathlahdulthlaz>lchungin,anmahnianhlinnahruizenchuanlovengvethunga.Auaithlatenanvawnnaanthlahpalhpawhakhainghalnawlhtheiturinaninringrana.

SirRamlawmachuanhmeichhenaupanghochukohnaihdeuha\angaanloenaremtilova.Anpiahhladeuhtak,auaithlatelanchiantheihnalai,hmunhimchina\angchuananlothlira,anlo\etuartuarmaia.

AuaithlazingahchuanRamdinanleiathlengthlahmasabera,alouaichholehnghala.Ramdinaanhlinnahruivuantutechuanamahkhaisilovin,anhruivawnchuamartawkinanpawtchhoz>la.RamdinalouaichhochuMalsawmanarawnumchhoveleha.Anpiaha\angalothlirtuhmeichhenaupanghochuanan\anz^wngtechuanhmingakovinanlofuihtuartuara.

Anlochhuakchho\eptihahRamdinachuMalsawmachuanarawnlehpelchhova.AhnungberahDuhkimaalothlengchhovebawka.Malsawmachua\hiantechuananlokuahlaihlaiha,anhlimtlangngangmai.

AdawtlehahchuanDinsangalehJohny-alehRemsiamaanuaithlavethunga.Angaitebawkinhmeichhehochuanan\anzawngtechuanloauva.Anlozuangtawrtawrhlawma.Annipathumchuanleichuanthlengthlarualhlemaia.AnuaichhohlehlamahchuanDinsangachuanhmaahruaichhotaa.Mahse,Remsiamanenchuanfitkhatvelbakinaninthlaulo.

|hahnemngaitakinanuaichhova,anhahtawhngangmaia.Thathlahnachianitawhsilo.Johny-achuachanvevelauaichhohchuan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 60: Kumtluang - Mizoram

~ 42 ~

achautawhlutuka,thahruianeitawhnganglova,avawnnachuathlahtahlawlmaia,a\hiantechuanhnehtakinanlokhaia,auaithennalhnalha.InelnachuDinsangalehRemsiamainkarchauhanita.

RemsiamachuanDinsangachuaumchhovez>la,ahnaihhrethreta.Fit15velchiahuaichhohturalaawmtihahchuananinrualrengtawha.Anuaichhoz>la,atawpanthleng\eptihahchuanDinsangachuanthatawpchhuahtakmeuhvinahanbeileha.FitkhatvellekinRemsiamachuapellehtheihrama.Ahanchhuakchhochuachaulutuka,tlangchungzawlph<lzingahchuanamuhlehlea.A\hiantechuananrawnchibainaknaka.

Johny-aerawhchuSirRamlawmahovindimtakinankhaichhova.Hruizenuaithlavuanchungthochuanhimtakinankhaichhuaktaa.

Mipanaupangdangtepawhchuaninelz>la.Atirauaithlavengamlemlotepawhkhaan\hianteanuaithlaktaksupsupahchuanaph<rph<rahan\anga.Hmeichhenaupanghotepawhchuanuaithlakveanchakkhawpmaia.Mahse,anhawnaturkawngathuithamdeuhavangintlailutukanhlauva,khamloangrengtakchunginRei>kkhawlamanpanthlatazawka.

Rei>kkhawchuanchunglamakhualzintetlawhturaansiam,Mizokhuaanzuthlenchuananchuannabuspawhkhaalodingrengtawha.Anchawpaiteanlachhuaka,puartakinaneia.

ChulaihmunahchuanhmanlaiMizokhuaangtakhiandina.Zawlb<klehlalintepawhawmvethlapa.SirRamlawmachuannaupanghochuzawlb<klampanchuanahruaia.Zawlb<ktuala\angchuanthlanglamanhanthlirthlaa,lalinte,minaraninlehlalupainniawmtaktechualointlarthlathluaia.SirRamlawmachuan,“Hmanlaichuanzawlb<kahhianhmeichhiarengrengluhphalanilova,vabihd>kd>kpawhphalanilo.Mahse,hmanlaianitawhlobawka,vawiinahhichuanhmeichhehopawhzawlb<kahluhkanphalsakvemaiangcheu.Mipahokhanremintiem?”ahantia.Mipanaupanghochuan,“Remtie,”anlotia.|henkhatchuannuichunghian,“Remtilo,”anlotia.Anhlimtlanghlea. Zawlb<kchhungathilawmchihranghrangchuSirRamlawmachuanahrilhfiaha,nguntakinanngaithlaa.Âwkpak^te,dawv^nte,tapchep

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 61: Kumtluang - Mizoram

~ 43 ~

s<ttelehbahz^rtechuamalt>t>inahrilhfiahveka.Zawlb<kbawhbelahtechuanahanbawhliamtirvelchhina.

AchhungathilawmahrilhkimhnuchuanmipanaupanghochuMizoinbuandaninahaninbuantirleha.Anrilaihlaihmaia.A\henchuanMizoinbuanchuanhrethiammanglova,antumpuitechukeuhthlukph>tantuma.SirRamlawmachuan,“Inkeuhthl<kturanilo.Inchawik^ntumturalawm.Inphawitumrawhu,”ahantilehlauhlauh\hina.

Chutiang chuanDinsanga te sikul, pawl 7 zirlaite chuan anzirtirtutenenhunhlimawmtakhmanginRei>kkhuachuanchhuahsantaa.Ailawngkhuaanthlenchuanbuschuantidingleha,MissZothanichuan,“PawlruklamainzirtawhPasal\haKhuangcherachanchinaKhuangcherap<kawmnakhuakhaheihiania.Pukchhungahanluhvechhinrengrengpawhachakawmkhawpmaia;mahse,khuaatlaideuhhlektawha,kanl<ttawhlomaianga,kallehhunahluhngeingeikantumdawnniaaw,”atia.Khuangcherap<kluhnalehalochhuahnakua,ahletchuanhanenlehhrama.LungawitaklehmanhlatitakinAizawllamanpanlehtaa.

Thu har hrilh fiahna

chuanchung – Khuaemawramemawkh^mte,kotena\henhranchuan,achunglamhl^wmchuchuan chung anti.

sials$r – Savachikhat,mulamchi.tohl^wt – Lungpuiemaw,kh^memaw,tlangemawpohbiklai

hi.bawhbel – Zawlb<khianluhnakawngkapuianeilova,aluhk^

a\angaachhungluhnaturahthingpumliantawktak,achunglamthinthlengvelasangahav^ngtluaninankhama,chuchubawhbel anti.Achhungalutturapiangchuananbawhliam\hina,abelhn<mhlurh\hin.Bawhbelhipawmpualtipawhanawm.

s<t – Mizoinchungsanglaiberathingtlawnkham(tl<ng)dotubanhis<t ani.

tapcheps<t – Zawlb<kchhuatameian tuah \hinna tap sir tawntawnas<tdingtechutap chep s<t anti.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 62: Kumtluang - Mizoram

~ 44 ~

bahz^r/dawv^n – Zawlb<kkawmch^rlamahchuanav^ngtluaninhlamkhataiazaudeuhvinchhuata\angahniakkhatvelasanginchhuatsangbikansiama.Chumichhuatsangbikzawngchubahz^r antia,dawv^n antibawk.

Tin,lalinahte,thangchhuahpainahtepawhkawmcharlamachhuatsangbikansiamchubahz^r/dawv^n antivebawk.

^wkpak^ – Zawlb<kbahz^rzawnbangchuchhuata\angab^nchenvelasangahabanchhunglamahanpinga,achung lamzawngchuabanpawn lamahanpingthunga.Banghm^wrveveink^rchuav^ngtluanina^wnga,chumi^wngchu^wkpak^antiani.

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Dinsangakhaanuthuawihtakanitihengtinngealolan? (aw) DinsangalehRopuiakhanaupangtlawmngaitakniinihriaem?

Achhanhansawiteh. (b) Rei>ktlanglungtohl^wta\hutnakhuarkalhkhaengtialoawm

nge? (ch) Zawlb<k chhungahkhanmipanaupanghokha engtin nge an

infiam?

2. Hengtehitawifeldeuhvinhansawiteh. (a) ChhawrpialtlanghuaihovinRei>khuaihothahchimihvekan

tumdankha. (aw) Tlawngnuarloawmchhankha. (b) Rei>ktlangkhamanaupanghointihsiakdankha.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 63: Kumtluang - Mizoram

~ 45 ~

3. Henghmanghiansentencehansiamteh. (a) thlasikrimnam (aw) mitezaingai (b) khawtawntirh (ch) nisatuarsual (d) chutihlauhchu (e) thlahtahlawl

4. AlehAW athuinmilthaizawmla,hrilhfiahvevebawkangche. A AW ritsak ph<r

thlasik kh$n

thatho dawm

chelh \antir

tawntirh khawvawt

5. Hengthutihdanglam(modifiedform)hmanghianthuphuahteh. (a) din (aw) chhoh (b) chetsual (ch) innghah (d) nawrh (e) inthlauh

6. Inzirlaiazawlb<kchhungathilchihranghranghminglolangtehiengngenihanzawngchhuaktehu.

(a) ^wkpak^ (aw) dawv^n (b) tapcheps<t (ch) bahz^r (d) bawhbel

7. ‘Lehl^nginRei>ktlangah’ tihzirlaiz<lzuihiankhawihmunemawberaikaltawhnachanchintawifellehngaihnawmtakinziahhantumvetehle.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 64: Kumtluang - Mizoram

~ 46 ~

8. SirRamlawmakhan,‘Hmanlaichuanzawlb<kahhianhmeichhiarengrengluhphalanilova,vabihdekdekpawhphalanilo,’tiinasawia.Engvanginngehmeichhiatekhazawlb<kahluhanphalveloh?Inrindanhansawihotehu.

9. Aremchandananginpawlahin\henula,ahnuaiamihihansawihotehu.Insawihonachufeltakaziakin,inzavaiahriattheihturininchhiarchhuakdawnnia.

TunahhianMizoramchhungahmunhmingthangtakpakhattlawhturnitaula.Khawihmunngetlawhinchak?Engvangatlawhchakngeinnih?Engtinngehuninhmanang?

Project

10. Inzirlaibuinzawlb<kchhungaawmthilchihranghrangchanchinasawitezirchiannaneitehu.

Heng ^wkpak^ te, dawv^n te, bahz^r te, tapchep s<t te lehbawhbel te hi eng nge an nih zawng chhuak ula; a lem ziakin anchanchinziakz>langcheu.

Inreporthranghrangtechulakhawmula;\haintihanginthutl<knasiaminfinalreportsiamrawhu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 65: Kumtluang - Mizoram

~ 47 ~

ZIRLAI 9

PRONOUN

Pronounchuhming (noun) aiawha thu hman hi ani.

Thukansawiemaw,kanziahemawanounchungchangkansawihianhming(noun)chusawinawnsawinawnalo\ul\hina;sawinawnfongailoturinahmingaiawhturchuanthuhmanturbikaawma,chungthuhmanturbiktechuanipronoun antihchu.

Afiahlehzualtheihnan–‘Lalaa lokala,a tihturtea tihzawhhnuinahawlehta’tihahhianLalaaiawhathuhman(pronoun)hihmangtaloilachuan‘LalaLalalokala,LalatihturteLalantihzawhhnuinLalahawlehta’tihangaianga,abuaithlakhledawnani.Chuvangin,Lala(noun)aiawhathuhmana ziakdumbikzawnghipronounchuani.

Pronounchuchihranghrangah\henania,amalmalinlosawiila.

1. Personal pronoun:Personalpronounchumihringaiawhathuhmantehiani.

Personalpronounchuchithumah\henanileha.Achithumaiawha thuhmante chu singular number-ah lehplural number-ah ainanglova.Thiltitu(subject)-ahlehtuartu(object)-ahaladanglamlehbawk.

Tichuan,personalpronounan\hendanleha\henhranghrangathuanhmantechuhenghiani.

(i) First person:Firstpersonchuthusawitu/titu/neitumihringhiani.

Aaiawhathukanhmantechusingular-ahte,plural-ahte,subject-ahtelehobject-ahtelotarlangila.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 66: Kumtluang - Mizoram

~ 48 ~

Subject Object Singular ka,keima,kei, mi,min,kei, keimah,keiman. keimah.

Plural kan,keinin, min,keini, keimahni, kan,keimahni. keini,keimahnin.

(ii) Second person:Secondpersonchuthusawituinabiaka,athusawilongaithlatumihringhiani.

Secondpersonaiawhathuhmantechusingular,plural,subjectlehobject-ahhenghiani.

Subject Object Singular i,nang,nangmah, i,nang,nangmah, nangin,nangma, che,la. nangman.

Plural in,nangni,nangnin, in,nangni, nangmahni,nangmahnin. nangmahni. cheu,ula.

(iii) Third person:Thirdpersonchuthusawituinachanchinasawimihringemawthildangemawhiani.

Thirdpersonaiawhathuhmantechusingular,plural,subjectlehobject-ahhenghiani.

Subject Object Singular a,ani,amah, a,ani,amah. ama,anin,aman.

Plural an,anmahni, an,anmahni, anni,annin. anni.

Note: Mihring ni lovah chuan a, an tih a ni vek mai.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 67: Kumtluang - Mizoram

~ 49 ~

2. Demonstrative pronoun:Demonstrativepronounchuhmingaiawhakawhhmuhnathuhman\hintehiani.

Entir nan: Hei hi emniizawnizawnchu? Kha kha animawihmant^kzawk? S^wng saw minhanpelawkteh. Ch<ng chu khawiahngeindaht^k?

Demonstrativepronounatanathuhman\hintechuhenghiani.

Singular Plural heihi h>nghi chuchu ch<ngchu khikhi kh$ngkhi khakha kh^ngkha khukhu kh<ngkhu sawsaw s^wngsaw

3. Emphatic pronoun:Emphaticpronounchupersonalpronounlehachungchanguardeuhvasawina\awngkaminkawphiani.

Entir nan: Nang ber hiinikaramngaihchuni. Kei deuh hianasinngaiche. Amah ngat lochukanbeduhlo.

Hetiangapersonalpronounnena\awngkamhmankawp\hintechu:

chauh chiah >m ngawt ngei angiang hial lehz>l mawlh riak tak takngial tehlul teivet ve zet tihangchitehiani.

4. Interrogative pronoun:Interrogativepronounchuzawhnasiamnanahmingaiawhathukanhmantehiani.

Entir nan: Eng nge ineisupsup? Khawii hi nge kan\hutnaturchu? Lokallehturachutu nge?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 68: Kumtluang - Mizoram

~ 50 ~

Hetiangatanathukanhman\hintechu: enga?engmaw? khawiihinge/maw? tunge/tumaw? khawiikhange/maw? aengbernge/maw? khawiikhinge/maw? tuhnenahnge/maw? khawiikhunge/maw? tutange/maw? khawiisawnge/maw? tihangchitehiani.

5. Indefinite pronoun:Indefinitepronounchumihringemawthildangemawtihbikchiahneilovahmingaiawhasawinathuhiani.

Entir nan: Inahtu mah anawmlo. |henkhat chuanzaithiamhle. A dang hanzawnglehteh.

Hetiangatanahman\hinthutechu: adang aeng? atuber? aengamah \henkhat aengapawh tuemaw atuapawh tumah aengvevepawh tihangchitehiani.

TIH TURTE

1. Hengpronoun-tehiaentirnahansawiteh. (a) personalpronoun (aw) demonstrativepronoun (b) emphaticpronoun (ch) interrogativepronoun (d) indefinitepronoun

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 69: Kumtluang - Mizoram

~ 51 ~

2. Ahnuaiathuhinguntakinhanchhiartehle.

HmanlaihianMediaramaRageskhuaahIsraelmiGabaela-techhungkuahianawma.AnfanuSarichuahmela\ha>m>mmaia,tlangvaltamtakinnupuiahanh>l\hina.Tlangvalpakhatnenchuananinneia.Nimahsela,aninneihzanchuananmuthmainapasalchuramhuaiinatihlumtamaia.Ahnuahchuanmidanginarawnneileha,chupawhchuramhuaichuanatihlumleha.Chutiangchuanapasalpasarihtechuaninneihzanahramhuaichuanatihlumz>la,Sarichunulaalanitafana.

NakinahchuanNinevikhuaaIsraeltlangvalpakhatTobiahialokala,Sariahanhmuhchuanaduhhlemaia,nupuianeihatumtaa.Mahse,apasalpasarihteanthiz>ltihahanhriatchuanthihvemaiahlauva,ainngaihtuahbuaitahlemaia.Nimahsela,a\hianvantirhkohRaphaelanathlamuana,neingeiturinafuiha;thiltihdanturahrilhveka.Aninneitaa.

AninneihzanchuanTobiachuSaripindanahchuanavaluta.Raphaelanahrilhsadiamavanginaipteasanghathinlehlungadahchuaphawrha,rimtuih^lkhukchiaichiaichungahchuanahanth>na,sangharimchuanramhuaichuaurchhuaktaa,atlanchhetadaiha.TobialehSarichuan\awng\aia,hlimtakinanmutaa.

SaripachuanTobiachuramhuaichuana tihlumlehngeiinaringa,achhiahhlawhtechuazanazanin thl^na laihtira.An laihzawhchuanramhuaichuanalotihlumtawhngetawhlotihenturinchhiahhlawhpakhatatira.Avaenchuanalotihlumawz^wnglova.Anvaichuanhlimtakinanawmtaa.

(a) Hethuahhianpersonalpronounthirdpersonthumalengemawz^taawma,chungchuhanzawngchhuakteh.

(i) Singularnumber–36 (ii) Pluralnumber–15

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 70: Kumtluang - Mizoram

~ 52 ~

(aw) Hethua\angbawkhianahnuaiatarlantehizawngchhuakbawkrawh.

(i) Propernoun (ii) Commonnoun (iii) Masculinegender (iv) Femininegender

3. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Personalpronounchu___________hiani. (aw) ‘Anmahni’tihhi__________person__________numberani. (b) Kawhhmuhnathutehi___________ani. (ch) Firstpersonchu___________hiani. (d) Zawhnaatanathuhmantehi___________ani.

4. Hengthutehiengpronounngeannihziakrawh. aengamah tunge nangmah khakha ani aengbernge?

5. Pawlrukanumberinzirkhailahrerengem?Hengthutehisingularnumber-ahlehpluralnumber-ahthliarhrangrawh.

(a) pahnihkhat (aw) mal (b) i (ch) pariat (d) nangmah (e) \henkhat

6. Hengpersonalpronoun-tehiengpersonlehengnumberngeannihziakrawh.

(a) keiman (aw) annin (b) ula (ch) che (d) a

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 71: Kumtluang - Mizoram

~ 53 ~

7. Hengrannunghmingtehithiamtaklehrangtakaziahtheihtumrawh. hnawmtinphurinu thiamthainumawngtawlh kawngkawrawi ketaminu vangvatsai\ial khawmualkaikuang

8. AhnuaiathukimlohiMizo\awngziahdanlehhmandandiktakintikimrawh.

Inziahzawhahaawmziazirtirtuinsawifiahse,nguntakininlongaithladawnnia.

Activity

9. Hethuhinalhtakinvawi5ziak\heuhrawhu. Inziahzinganalhintihberber5thlangchhuakula;Classroom-ahin

t^rdawnnia.

Chapo hi thil ^tthlak a ni a, inngaihtlawm erawh chu fak hlawhna a ni.Inngai hlu apiang an tlawm ang a,inngaitlawm chu chawimawiin an awm ang.

a chhun a

a a var

a kawi a

a a pang

a zawng a

a a zar

a dik a

a rim a

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 72: Kumtluang - Mizoram

~ 54 ~

ZIRLAI 10

ZÛK LEH HMUAM

Mizopilehputehunahkhachuanmitinmaihianmeianzua.Mipainvaib>lanzua,hmeichhiaintuib<ranzuthunga.Antuib<rz<ktuialchuanhmuam\hina.Chuvangin,moanneihdawntehiantuib<rzutheitakannihchuananduhsawt\hin.

BritishSawrkarinMizoramanawphnuahkuait>teanzuvea.Lehkhaanneih theihchinah tlangvalin lehkhazialz<kanchingchhova.Japanrallenhmaa\anginsikretz<kanchingzuileha.Kum1970chhovela\angkhankh^wlhmangatuib<ralsiamchuhmuamkanchingleha.Tunahchuansahdahte,khainitelehthilchihranghrangtehmuamkanchingin,kuhvate,zardate,tirangatelehshikhartechenineichingkan\hahnemtahlea.Hengtaksatana\halo,kanz<k,kanhmuamlehkanei\hinzawngzawngtehi‘z<k leh hmuam’kantihchuani.

Hengz<klehhmuamchitehitumahina\hatnasawituranhrelo.Azu\hinlehahmuam\hintepawhhiana\hatvangnilovinrilru thunun loh vang lehkam hlei vangin kanzuinkanhmuamvemaimaiani.Naupanlailehnulâttlangvallaiinmi’nantihavanginhantihchhinvekanchaka,kanhantichhina,t<rp^ianihvekhlawmavanginat<rchuanhnaathawka,rilruahachâma.Kantinawnzeuhzeuhva,kanlochingdawklaktamai\hinani.Simtheilokhawpakanchindawklakchinahchuanngawlveikanlonita.Tumnataktakneilotepheichuankansimtheilohlenta\hina,damchhunginabawihahkantânghlenta\hinani.

Z<klehhmuamhian\hatlohnaangahhlemai.A\hatlohnaberchuhriselnaatichhiahiani.Z<klehhmuamakanhmanchir>ngr>nghichuaengapawhhikantaksatana\halovek.Taksaanatnaathlentheihzingapawilehlangs^rzualtechu–cancerte,lungn^te,chuap\halote,TBte,thisens^ngte,luhaite,pumpuin^te,rilpânte,hrawkn^teania.Natnanarandeuhpheichusawisenpawhanilo.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 73: Kumtluang - Mizoram

~ 55 ~

Naupailaiaz<klehhmuaminsumlohhiannautechungahthil\halotamtakathlenthei.Chuvangin,fahris>ltakneihduhchuanz<klehhmuamhitihhleklohturani.Naupanlaia\angngeiativengailonihhiathianghlimina\haber.

Z<klehhmuaminmihringtaksaanatnaathlen\hinkansawitekhithlengâwmr>ngaloni.Vaihloahhianmihringtaksatanat<rhlauhawmchi50velzetaawma,chungzingalangsarzualtechu–nicotineantih,t<rhlauhawm, chhawhchhi fangkhat tia lekpawhei chuan thihpui theih te,carbonmonoxideantih,boruakangahîpluhtheihchit<r,thisenaoxygentitl>mtheichite,ammoniaantih,>kinsilfainanlehleichisiamnanteaanhmandamdawichaktakte,bombhlauhawmchisiamnaaantelh\hincyanidete,sazut<raantelh\hinarsenicteania,adangpawhalatammai.Chungchumeizu\hinlehtuib<rhmuam\hintechuankantaksaahhiankanchh>kkhawmz>ltihnaani.Kanz<knasatdanngaihtuahchuankanlathitamloz^wkani.

Gutkhalamchiheng–zarda,tirangalehshikharpawhhivaihloa\angasiamthoania,engengemawanpawlha;eifochuankal(kidney)lehzunkawngnatnab^kahmipat theih lohna tepawhaawmtir theia,a\halohle.Ganjaz<khianthluakakhawihnasabera,âtphahaawla,âtlohpawhinhriatrengnaatichaklonasaa,lehkhathiamtheihlohnaani.

Amaherawhchu,hengz<klehhmuam\hatlohnatehivawilehkhatalolangnghalthutanilova.Chuvangchuannaupangleh\halaideuhtechuananhrethiamlova,pawitaktakahanngailomai\hin.Upatdeuhhnuaa\hatlohnainchh>kkhawmalolanchhuahhunaherawhchuannaupanlailehnulâttlangvallaiaapawiloemawtiains<mnachanganlohrelokhaaninchhirinpawianti>m>mz>l.

Z<k leh hmuam \hat lohna dang, ho angreng taka lang,ngaimawhawmtaknibawksichuamawilohiani.Mizingaz<klehhmuamtihchinhiamawilova,azahthl^k.Azahthl^ktihnachangkanhriatlohchuankanmiziaahniamhletihnaani.Amawiloringawtpawhanilo,arimteachhiaa,a\awpa,atenawmbawk.Kalkhawmnahmuntehimidangtenenakaninzahtawnnalehinpawisaknakanlantir\<lnahmunberania.Mimitmeivenfoturani.Nundanmawingaisangachangkanchhohz>lkantumchuanchangkannanenainkalhtlatz<klehhmuamhikantihlohtawpangaiani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 74: Kumtluang - Mizoram

~ 56 ~

Z<klehhmuam\hat lohnadangtheihnghilhhleklohatana\hachuintlak ralnaanihiani.Z<klehhmuamatanakansumlehp^ikankhawhralnasatziahisawipawhzahthl^kkhawpania,Mizovinz<klehhmuamatanakans>nralhithlatinchengnuai500aiatamatlinghialani.

Pawisathar\hataktakhihmuamhuhila,sehsawmz>lila,makkanti\heuhvang.Zanotete,sangnotetehinawhalhinhâlila,alhralz>lmaisela,âtthlâkkantingawtang.Mahse,thlatininchengnuai500kansehsawma,kanhâlral\hinanihsichu!Kanlasehsawminkanlahalralzuiz>langngebansanz^ikanrelvetawhang?

Tun a\angakum sawmhnih sawmthuma ral hun chuan \hian\hatechuan,“Inmoturhiz<klehhmuamtihchinganitlatmaineilehlomairawhu,”antianga.Mifimkhurdeuhtechuanpalaitirhhmain,“Z<klehhmuamahafihlimmeuhmaw?”anti\hinang.

Thu pawimawhte

dawklak h$p ins<m inpawisak mitmei intlakral palai inchh>k ngaimawh kamhlei fihlim ngawlvei

TIH TURTE

1. Heng\awngkamtehizirrawh. (a) dawklak - zawngchhang,tihleh\hinchâkz>l (aw) kamhlei - hmawmsawmngaina,chawniloeimaimai

chiains<mtheilo (b) intlakral - thilhomaimaiasumhmangral\hin (ch) ngawlvei - chinghlen,tilovaawmtheitawhlo

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 75: Kumtluang - Mizoram

~ 57 ~

2. Z<klehhmuamchingtenanchinchhanberengngeni?

3. Vaihlovat<rchihranghrangawmtehansawiteh.

4. Tiranga\hatlohnatekhaengengtenge?

5. Hengthutehiaziahdandikinziakrawh. hreawm sahngal tukhum thuawi uihawm chanchinthar enge nitin

6. Hmuamchuamodifiedform-ahasipeldanglamlovinarikdanchauhadanglama,hmuamkantia.Chutiangaasipeldanglamlothumalalamrikdanchauhdanglam10hanzawngchhuakteh.

Entir nan: Tuikahmuam Katuihmuam kalem

7. ‘Lei’ tihhinounhlirpathumaawma, apathuminziakchhuak la,sentence-ahhansiamteh.

Activity

8. Zuklehhmuamti\hininihchuanahnuaiathutarlan(i)-nahiziakchhuakla,titawhloturaiintiamtheihchuanahnuaiahihmingziakangche.Tin,zuklehhmuamlatingailoinihchuan(ii)-nahiziakchhuakla,ahnuaiahihmingziakbawkangche.

(i) Vawiina\anghianz<klehhmuam,engchimahkatilehtawhngailovang.

Date ..................... Hming ................................... (ii) Z<klehhmuam,engchimahhikativengailovang.

Date ..................... Hming ...................................

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 76: Kumtluang - Mizoram

~ 58 ~

9. Group3-ahin\henulaz<klehhmuamchungchangahriat\ulintihtehmanginpostersiamrawhu.Groupkhatinmeizial;grouphnihnainganjalehgroupdangingutkha–t<rapaite,taksatanaapawitheihdante,pawisas>n\ulz^ttezawngchhuakula,alemnennalhtakinduangangcheu.

10. Hengnaupangtethusawihingaihtuahmahtehu.Anduhz^wngthlantheihnahunp>kannia.

Mipahnihz>linkawpinzawhnalehchhannahmanginduhthlannahunhmangula;ahnuaiakawhhmuhnaangdeuhhianinbiaknahunhmangangcheu.

Shikhar nge i duh chana ro?

Chana chu a sak em mai, shikhar ka duh.

Kei chu shikhar ka ei ngai lo, chana ka duh,

ka lawm e.

Naupang pakhatna Naupang pahnihna

Zuklehhmuamitichhintawnem?

_________________________

_________________________

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 77: Kumtluang - Mizoram

~ 59 ~

ZIRLAI 11

VIRTHLI LENG VELV. Hawlla

1. Chhaklehthlang,chhimlehhm^rramah, Virthlial>ngv>l; R<ninchh<ngah,thangvansangah, Tuipuichungah,khawmualramtinah.

Thinglenbuangz^r, Suanglungpuichhip, Virthlil>nna; AwZoramhithlifiml>nna.

2. Thlangkawrthliin,zo,phai,siahthing, Achh>mherliaie; Thingtinl^manganherliaie, Di,ruang,ph^ihmunanl^mherliaie.

3. Tuipuif^wnv>linchhawkangin, Ar<mv>l\hine, Hringmithinlaianghawrd$me, Hnuail>ng,chungl>ngthinlaianghawrd$m.

4. K^wlvirthlingeihiruangdamna, Chhun,zantinhianin, Chungt<rnithlansachh>mdaia’n, Zal>ngzawngtenngaihab^ngtheilo.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 78: Kumtluang - Mizoram

~ 60 ~

Thu har hrilh fiahna

r<n – in,chennain thangvan – van,vansangboruak thinglenbuang – thingkung siahthing – thingkung thlangkawrthli – kawrruamlama\angathlirawntleh/thaw inchhawk – tuifawnintanbungnghuatnghuat nghawrdim – nghawrnghing,thinti\hawng ruang – phairuang(chang2) kawlvirthli – thli,thlifim ruangdamna – taksatihahdamtu(chang4)

TIH TURTE

1. Henghlathuhmanghianhlatlarkhatz>lhanphuahveteh. (a) virthli (aw) inchhawk (b) siahthing (ch) hringmi (d) ruang (e) r<m

2. Ahnuaiahlathutehi\awngkampangngaiinhandahteh. (a) Thingtinl^manganherliaie, Di,ruang,ph^ihmunanlamherliaie. (aw) Hringmithinlaianghawrd$me, Hnuaileng,chunglengthinlaianghawrd$m. (b) Chungturnithlansachhemdaia’n, Zalengzawngtenngaihabangtheilo.

3. Hehlahianvirthlichukhawiahtengel>ngv>lniaasawi?

4. Hehlainthli\angkainaasawihranghrangtekhahanziakchhuakteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 79: Kumtluang - Mizoram

~ 61 ~

5. Ahnuaiathutehihlathuinhandahteh. (a) khawchhaklam (aw) khawthlanglam (b) chhimlam (ch) hmarlam (d) lungpui (e) van

6. A^wllaihiMizo\awnghmandandiktakinhandahkhatteh. (a) Thlipuialotleha,a___________abalanginkantlanchhia. (aw) Hawpkhawptharturchuanasura___________hnuaiarimtaka

thawhangai. (b) Hnathawhhonarengrengaha__________ataia\an\hintura

ni. (ch) Computerhichua___________anawkatamlutuka,amika

___________pawhkahrelo. (d) Inkhawmpuiahchuanakhuala___________inkanzinuainuai

mai.

Activity

7. Thlifimhimihringtelehthlai,thilnungtanaa\angkainasawihoula,thlipuihlauhawmtheihziapawhsawihonibawkse.

8. Hengthinghiihretawhngaiem?Ilahriatlohchuanengangthingngeanihinzirtirtuzawtfiahula,lehkhapuanahchhinchhiahangcheu. thingpawnchhia thinguihahni pasaltakaza zairum archangk^wm

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 80: Kumtluang - Mizoram

~ 62 ~

ZIRLAI 12

INBUAN

Khawvela hnam tin hian infiamhi kan ngaina \heuh va, uarbiklehngaihsanbikpawhkanneihlawma.Hmasanga\anginGreekmitepawhinthuitaktakintlansiakte,inchaitelehinhnekte,zuanlamaintihhlimteanuar>m>ma.OlympicGamepawhhiGreek-hoculturea\angarawnin\anniinansawi\hin.India,Pakistan,SriLankabakahramhranghrangtencrickethianngaisanginandahchungnunghlea.Khawchhaklamramtechuantabletenniste,badmintonte,taekwondotelehkungfuteanuarhlethunga.Football,volleyballlehlawntennisngaisang>m>mramanawmbawka.AmericalehWalesramtechuanAmericanfootballlehrugbyantihmai,balltungchiinchuhlehinnekainnawrluihluihainfiamchuanngaisanginhmuhnawmanti>m>mthungani.

Infiamhimintihlimtupawimawhtakanihb^kahinpumkhatnalehin\hian\hatnathlentupawimawhtakani.Chuvangin,khawvelpumhuap

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 81: Kumtluang - Mizoram

~ 63 ~

te,rambialkhathuaptelehchuaiazimz^wkdeuhhuapainfiamnahmangainelnabuatsaihani\hina,mitenanhlutinandahpawimawh>m>m\hin.

Mizotepawhhihmanlaia\angtawhainfiamuarlehintihhlimngainatakkannia.Hmeichhenaupangteaninkawibaha,mipanaupangteaninhnawka,zanahpawntovinaninbihruksiaka,anrilelu\hin.Puitlingtepawhaninsuknawra,aninchaibawk\hin.Mizoteinfiamnazingalarlehhmuhnawmbererawhchuinbuan hianiawme.Mizotenzawlb<kanneiha\anga1940bawrvelthlengkhachuantlangvalhotechuzantinzawlb<kahaninbuantihtheihani.Mizoinbuandanangainbuanve\hinhihnamdangzingahantamvakawmlove.

Infiamnadangangbawkininbuanhianchin\anhunlehhmunte,achingchhuaktutechututengeannihhriatanilo.Titi-ahchuanhmanlaihianlalpakhataawma,chuchuanaina\hiata,abanzingapakhatchuphawiharlehnghettlatbikhiaawma.In\hiattutezingahchuanpalianlehchakdeuhmaipahnihhianawma.Pakhatzawkchuanbanchuphawitumintheihtawpa\anginahanbeifatfatmaia,aphawitheitaawzawnglomaia.Apakhatdangchuantheihtawpa\anlainahanbeiveleha,aphawichhuaktamaia.Banphawituchuan,“Iphawizawhlohkaphawitheia,kachakzawkani,”tiinaphawitheilozawkchuauankhuma.Anichuanchutiauankhumchualoduhbikawzawnglomaia,“Ichakzawkbiknaaawmchuanglove,kasawinghinsaiphawimaianie,”ativethunga.Tichuan,chakzawknihinchuhchuananinhnialtachiammaia.Mitechuan,“Chakzawkzawnnanbaninpawmangbawkkhaninpawmulainphawik^nhantumtehu,”antia.Tichuan,inphawik^ntumchuan\ananhanladuntaa,mahse,chakz^wkawmlovainhneht^wkin\hatakinhnaanthawktlanglehtaa.

Hmanlaiupatesawidanchuanthilinmillehintluktawkhi‘ainbuan’tihani\hina.Nikhuaaloreideuhhnuahhetiangainbanphawihi‘inbuan’tihalonizuitaz>lani.Inbuanhihuhozingamipahnihchakzawkzawngainfiamainelnaania.Mianinbuanrengrengin\umthumaninbuan\hina,chutachaktluanemaw,\umhnihchakz^wkemawchuchakapuananni\hin.Ankhingpuitekepahnihtik^ngtheizawktuchuchakzawkanni;achangchuananinpawtthlua,antaksadungzuiakeleisilovaanintl<kpuitheihchuan‘zui’antia,apawtthlutuzawkchuchakapuanannibawk\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 82: Kumtluang - Mizoram

~ 64 ~

Inbuanhialochhuahtirhchuankutainpawmainphawik^nmaiani\hina;hunlokalz>lahkawngapuannghettakavenapuanrinchhanainbuanchuaremchangz^wktihanlohretaa;tichuan,tunthlengakanlahmant^kz>langhiank^wngapuansuihinanloinbuantaani.

Inbuanturtechuanpuanhleitlingdeuhankawngahnghettakav>tinansuihvevea.Ankutveilaminankhingpuitezakhnuaiazeninan\hiantek^wnghnunglamapuanvehahchuannghettakinanvavuana.Ankutdinglaminankhingpuitek^wnghmalamdulz^wnvelpuanvehahbawkchuanandawmbawka.Chutiainchelhtlatchungchuan‘aw,aw,aw,’tiinvawithumainchh^wna,antihvevehnuchuan\ananhanladuntaa.Indaikhalhtumaankechhepvelchuanb^nbuldinglamkarawnga\angchuannguntakainbihinaninv>nga.Athiamzawkchuanadaikhalhlehngenge\hin.Chakdaninangraurauvahchuaninbuanthiamlehthiamlochuinthlautakani.Inlenhleihlehinchakhleihtakkarahpawhinbuanthiamtakchutharumanamnulmaimaitheihannimanglo.Anindaikhalhfuhtawhvekvekchuanmahniaialianlehchakzawkpawhanphawikangchiangtheihle\hinani.Chutiangainbuanchaklehthiamtechuanngaihsanpawhanhlawhhle\hin.

Zawlb<kahaninbuanber\hina,zantintihtheihdeuhthawaninbuan\hin.Mikhualtlangvalzawlb<kariakanawmpheichuanbuanlohvinanchhuahngailo.Anmikhualbuantawhchuduhpawhanduhsaka,puantepawhanthuah\hin.Zawlb<kahhiantlangvalchauhlopawhpatlingzawlb<kariaktawhlotepawhaninbuanfo\hin.Tin,thingnawifawmnaupangtepawhzawlb<kahhianinbuananzirtirbawk\hinani.Zawlb<kahchauhlopawhl^wmhotehial^wml^wminaninchova,kawtchhuahahanfehkalturinnghakkhawmtehianinbuanfo\hinani.

Hmanlaipawhinkhawdangahteanzinvefo\hina.Chutiangaanzinnaahdamlovaanvathiht^kmaichangaawm\hin.Hetianghunahhianmitthichhungtehrilhturinzualkoanintirvat\hina.Avathihnakhuatechuanaz^wnnaturhl^ng\hataklehrinawmtakinansiama,az^wnturinkhawchhunga\halaizawngzawngtethawkchhuakinmitthichuankhawlampaninhmanhmawhtakinankalpuita\hinani.Zualkothuanhriatinmitthichhungtepawhchuanlainateleh\hian\hateanpunkhawm\hina.Ankhawmitepawhintlangauteautirinatamtheiangberinkhawrhchhuakinramriaruanglolachhawngturinanchhuaksungsung\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 83: Kumtluang - Mizoram

~ 65 ~

Ruang z^wntute chuan ramri pel rawka z^wn an tuma, a lohmuaktutelamchuanchutiangchuanremtibiksilova;tichuan,aninnawrtawna,anmiz^wnchuinchuhinaninphekbeihtachiam\hinani.Kawngthlanglamahteinn>kthlainaninthehthladuaiduai\hina;chutiangaaninbeihnahmunchuapehun\hinani.Aninbeihnalamahchuananpilhphengphunga,thenkhathliamnadeuhtuartepawhanawmfo\hin.Chutiangamiruangz^wnanhaninchuhchiamchu‘miz^wninchuh’antiani.

Tuiburhmuamdachhungvelaninchuhhnuchuanvalupain,“Khaile,nauteu,kaninfiamnachuiduht^wktawhangu,atumahmahchakzawkkanawmchuanglove,kaninhnehtawkanie,ruangchuiinhlanfeltawhangule,”ahantia.Valupathuchuzahtakinanz^wmtlangdiala.|hataklehfeltakaruangchuinhl^ninmahnikhawlamveveanpanta\hinani.

Achangchuananmiruangz^wnchuremchanglaianghatinankhawtlangvalchakveveteaninbuanhmasaktirchangaawmbawk\hin.Ankhingpuitepuanvendawmpahaandulvuna\h^mrupahinnatakinanpumahannawra,anbuanatenanphawik^nmaitheihlohnanhniamtaka\anginanmawngantipohva,ankezungpuiteaninrahbehsakbawka,chutiangainbuanchu‘inkhualbuan’antia.Inbuanafet takainbuanchinganawm\hina,chutiangmichumitenanbuanhrehdeuh\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 84: Kumtluang - Mizoram

~ 66 ~

Zawlb<kaloawmt^klohhnuahchuaninbuannathamchhuatzawllehremchangdangaawmt^klohavanginthlanlaihnahiinbuannahmunlartakanitaa.Hmakanlosawnt^kz>lhnuahhichuanhnamlehsawrkarnipawimawhlawmnilehintihsiaknahuntehiinbuannahunlehhmunahkanhmangtachauhani.

Thu pawimawhte

hleitling namn<l hl^nginsuknawr inchhawn indaikhalhzualko inphawi kawtchhuah

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Infiamhiengngeapawimawhna? (aw) Inzirlaibuin‘inbuan’atihleh‘zui’atihhiengngeaawmzia? (b) Inbuanturteinthuamdanhansawiteh. (ch) Tutengeinbuananzirtir\hin? (d) ‘Inkhualbuan’chuengngeni? (e) HmanlailehtunlaiaMizoteinbuan\hinnahmunkhahansawi

teh. (f) Anmikhualbuanteduhsaknaanlantirdankhaengngeni?

2. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Hmeichhenaupangtean____________a,mipanaupangtean

____________ \hin.Puitling tepawhan____________a, an____________bawk\hin.

(aw)Mizoteinfiamnazingalarlehhmuhnawmberchu__________hiani.

(b) Mizotenzawlb<kanneiha\anga________bawrvelthlengzantindeuhthawaninbuan\hin.

(ch) Inbanphawihi_____________anti. (d) Miruangz^wnaninchuhchiamhi__________anti.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 85: Kumtluang - Mizoram

~ 67 ~

3. Hengthueptehihanziakteh. (a) chungnung (aw) ngaisang (b) phawi (ch) suih (d) hniam (e) zim

4. Hengthuhmanghiansentencehanphuahteh. (a) inel (aw) zualko (b) intihz^m (ch) inthlau

5. Mizoinfiamnainhriatapianghanziakchhuaktehule.

6. AbuchhungthuenlovinahnuaiathutehiMizo\awngziahdanturdiktakinhanziakchhuakteh.khawvel hnam tin hian in fiam hi kan ngai na theuh a uar bik leh ngaih san bik pawh kan nei hlawm india ram hian cricket a dah chung nung hle khaw chhak lam ram te chuan tabletennis te kungfu te an uar hle thung america leh wales ramte chuan american football leh rugby te an ngai sang. in fiam hi min ti hlim tu pawi mawh tak ani bawk.

7. Ahnuaiathulehahrilhfiahnahihrerengturinvawngla,ainhmehturtakinsentencesiamnanhmangangche.

ahnukhawi – ahnuhnung bawrhs^wm – hrisello,damhleitheilo bengkhawn – ngaihsak,ngaihven chaltawh – int^wkthut,inhmuthut hnawhsarum – tichawpch<kch<k,hmanhmawhtakatirum

rum kamram – eimaimaithil

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 86: Kumtluang - Mizoram

~ 68 ~

8. Ramhranghrangininfiamnangainatzualbikannei\heuhva.Hengramtehianenginfiamnangeanngainata,anuarber?

Indiaramin – Greeceramin – Japanramin – Chinaramin – Americaramin – Englandramin – Pakistanramin –

9. Ahnuaiadarrikdana\anghiandarawmdanturniaihriatdaninalemhanziakteh.

Dararibelbel

Dararibalbal

Dararibulbul

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 87: Kumtluang - Mizoram

~ 69 ~

ZIRLAI 13

MIZORAM HI KA RAM A NIDarchhawna

Mizoramhikaramania,heilohiramdangkaneilo.Karamneihchhunhikaduatthiamlehkanihlawhanianga;kaduatthiamloherawhchuankavanduaianimai.Karamhikahmangaihloanihchuan,ramdangmichuminhmangaihsakturchuankabeiseitheilovang.Biblechuan,“LeichungzawngzawngaawmturinbulhmunkhatvekinhnamtinPathianinasiama,antanhunbitearuata,anawmnaritepawhakhamsaka...”atia.Hnamtintechurambikneiinminsiama,mahniram\heuhcheia,tihmasawna,enkawlturabeiseikanni.Keimahavanginkaramchuazal>ninazal>nlotheia.Ahming\hatleh\hatlohnaahmawhkaphurthuihleani.Ramhmangaihtuniainngai,aramtanathawk\hapeihlolehtihmingchhetuz^wkkanihchuankarawkani. Ramneitukanihavanginkaramrawngchukabawlturani.Hm>lma lakahkahumanga; sualnachihranghrangina tihhmingchhiatphallovinsualchukadovang.Karamchhungthil\hatech>nringawtlovin,venhimhnakathawkanga.Thil\hachutihpunz>lkatumanga,a\haloerawhchutihkiankatumang.Ramrawngbawlnaatanrinawmnalehdiknahihmanraw\angkaiahneihkatumtlatanga.Taihm^knalehthawhrimnachuramhmasawnnakakalpuiz>ltheihn^nthlahthlamkaphalhauhlovang.Kahna\hatakakathawha,kachhungkuaeilehb^raintodelhtura\hahnemngaitakakatihturkahlenz>ltheihchuan,karamrawngchuhlimtakinkabawltheiang.Thatchhialehzawmth^wtehianmahnikutkeinandingzolo\hina;midangtez^rzotumngawtanungtehimidingchhuakzoloannifo.

Rinawmnahiramrawngbawlnaatanapawimawh>m>mmai.Kanhnathawhah, thil tihah leh thusawiahkan rinawma \<l.Rinawm loteinhumhimnahidawtsawianifova.Dawtpakhatindawtdangahringch^wk,phatmara\<l\hinavangin.Diknaakadintlatchuanhlauhturaawmlo,atawpahchuanhnehnakachangngenge.Ramhmangaihtuchumidangtetanmalsawmnathlentuani\hin.Midangte\anpuituchuanahlohngailo.L^kaiinp>kinlukhawnganeiz^wk,tihhiatakinachangngeiang.Rinawmlotakakhawlkh^wmchu,alothl^wninaluangrallehfo.Kuttlinglovachh>k

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 88: Kumtluang - Mizoram

~ 70 ~

kh^wmtuthilneihchuah<tmaiani.Kathinlunglehkathilneihtehimirinawmlokakawltirphallo.Inp>knainkathilneihchuhumkatumanga,midangtanainphalnaininlehlobenbelkatumang.Mitechunga\hatnalehinsenralnachuhlohnanilovin,malsawmnaachhanl>tnaahkangaiang.

Duhamnahinuntikhawlotuania,tawktarhitawmtak,hnaihlohhimsiani.Chutichuan,hengthilpathum-rinawmna,thawhrimnalehdiknatehinunkaihruaituatanakahmanhian,karamhmangaihnakawngahkakekachhepsuallovahkainngai.

Kachennakhawvel,karamhivenginkahumhalhtlatturani.Sualnachihranghrang,karamr<ntutehikadol>tangai.Zulehdrugs,mipathmeichhiatnahmankhawloh,auchuakaeilehin,incheinaleh\<ltaknilovasumkhawhraltehiramhmangaihtuchuanahawisanangai.Suallehthil\halohitlanchhiatsanmaiat^wklova,dovahneha\<l.R<kr<k,nunrawnlehdanpawisaklohnahianhnamhm>latichhiaa,hmasawnnaadala,rampumhmaiatim^wk.Azualz>lpheichuanbeidawnnachirhd<mahhnamnunatipilmaiang.

Chhodeuhmahse,a\halamkawngzawhz>l turinmitechuhruaiturinkakekapenz>langa;atlaballaiapiangthuam\haturintheihtawpkachhuahang.

Karamhikahmangaiha,ngawtehitichereulovinaremchannalai laiah thingphunka uar ang a, thing lehmaute hi kannunna atan anpawimawhziamitekahrilhve\hinang.Ramngawte,ramsate,mihringtehinunnaatankaninmamawhtawnvekanitihthuhisawidarh\<lkatihle.

Luiasanghalehthilnungdangtehit<rlehpuaktheichihranghrangatihhlumkaphallo.Ngawtehiluitechawmtuania,kanduatangai.Kanramlei\haluangralmaimaiturhivenhimkaduha;\hangtharloawmz>lturtetanvawn\hatkatumani.Chaktakarambuaturhiv>n\<lkatia,buhlehb^lalohl^wktheihn^nramleilunghihumhalhz>la\<linkahria.

Ramzal>nna leh hming \hatna hi a luahtute kutah a innghatthuihlea.Ramdangmitetan\hian\hanihapawimawh.Chutiangminiturchuaninpumkhatna\haneiha\<lhleani.Khualehtui\hanihhiramhmangaihnadiknihnaania;sawrkarinminbeiseinarengrengchurinawm

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 89: Kumtluang - Mizoram

~ 71 ~

takatihhlawhtlinkatumz>lang.Chhiatni\hatniakhawtl^ngminbeiseinapawhkatheihtawpintihhlawhtlinkatumang.

Inelnakhawvelahkanch>nga,kawngengkimahathiamlehtheiandingchang.Zirlaikania,exam-naapassngawrngawrat^wklotihkahria.Ramhmangaihtukaniha,ramrawngbawlturkanihchuantaimaz^wkaziraexam-naahlawhtlinna\hazawkkachanhiraminminbeiseiani.Kathiamnalehkafinnatehikaram,Mizoramtanhmangturinkainbuatsaihz>langa.Kahlawhtlinnarahtêltuturchukaramhianiang.Midangtehithilmintihsakturinkabeiseilova.Karamlehachhungach>ngtetananunlehanmamawhphuhr<ksakhikatumberlehkanunchhanchuani.Karaminminkohnaapiangachh^ntheihhikatumlehkalawmnaberturani.

Thu har hrilh fiahna

rawk – thilneihlaksak thlahthlam – ngaihsaklo mahnikutke – mahnichaknalehtheihna lukh^wng – hl^wkna,atawpahl^wkna alothl^wn – athl^wnin kuttlinglo – diktakathawhchhuahnilo h<t – eitl^kloh,chhia b>ngbel – insaaawmnghet tawktarh – tih$tawmna kechhepsuallo – kaldikz>lrih uchuak – ^wmtawkaianasa hmaitim^wk – hmingtichhia,timualpho chirhd<m – chirhd<pd<mnasa tlabal – chhia,achhelai rambua – thlawhbua,thinglehmauawmmumallohna dingchang – hlawhtling,dingchhuak phuhru – hnawh,ping;mamawhtihsak phuhr<ksak – hnawhkhahsak

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 90: Kumtluang - Mizoram

~ 72 ~

TIH TURTE

1. Hengtehihanchhangteh. (a) Tutengemahnikutkeadingzolo? (aw) Ramrawktukannihtheihdankhaengngenihansawiteh. (b) Ramhmasawnnakalpuianihz>ltheihnanatihturatihkhaeng

ngeni? (ch) Hethuziaktuin‘sawidarh\ulkatihle’atihkhaengthunge? (d) Nunkaihruaituatanathilpathumhmanturtekhaengtenge? (e) Ramhmangaihtuinahawisanturthilpalitekhasawirawh. (f) Hnamhm>ltichhetuthilpathumatihtekhahansawiteh.

2. Hezirlaiahhianthuamodifiedform-ahmanaawmnuala.Ahnuaiathutehichutiangchichuani.Hengthutehiathupangngai(rootform)azawnahhanziakz>lteh.

tihhmingchhiat – din – tihpun – l^k – tihkian – neih – tihhlum – p>k – hming\hat – phat – phuhr<k – thawh – nunr^wn – chh^n –3. Hengthuhmanghiansentencesiamrawh. nihlawh hlen humhalh thuam \hangthar chhiatni

4. A^wlahhiandahkhatrawh. (a) Thil\hachu______________z>lkatumang. (aw) Duh^mnahinun______________ani. (b) Suallehthil\halohi______________a\ul. (ch) Ngawtehiram______________ania. (d) Mizoramlohi______________kaneilo.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 91: Kumtluang - Mizoram

~ 73 ~

5. Mithusawian\awngkamngaiangchiahaziahhiDirectSpeechantia. Entir nan:Siamachuan,“Duha,insikulchunuamitiem?”atia,tih

angchihi.

Tin,mi thusawichuasawi tumsawi thosi,a \awngkamherdanglamasawilehhiIndirectSpeechantithung.Entirnanathungaikhihmanglehila:SiamanDuhachuansikulnuamatihlehtihlohazawta,tihanithungang.

Tichuan,hengahnuaiasentence-tehiIndirectSpeech-ahletrawhle.

(a) Mawiichuan.“Dingi,chawieidawnem?”atia. (aw) Lianichuan,“Lawmi,kanualohawvetawhem?”atia. (b) Rinachuan,“Awia,iexamchuiti\haem?”atia. (ch) RemachuanK^wngachu,“Sikulchawlhhunahinkhuaah

ihawdawnem?”atia. (d) Apachuan,“Thana,inzirtirtuinahremcheelo?”atia. (e) Dawngichuan,“Didin,zaninahlolengrawhaw,”atia.

Activity

6. HezirlaihiMizo\awngsentencemawitaktakawm\euhnaania.Mawitakathuphuahinthiamtheihnanhmeichhialehmipainainchh^wkinparagraphkhatz>lininchhiarchh^wkrawhu.Chumihnuahmahniinariinchhiarleh\heuhrawhu.

7. Hethuhinalhtakinvawihnihziakrawh. Mizoram hi ka ram a ni a, hei lo hi ram dang ka nei lo. Ram neitu

ka nih avangin ka ram rawng chu ka b^wl tur a ni. Ram rawngbawl nan chuan rinawmna hi a pawimawh >m >m a. Duh^mna hi min tikhawlotu a ni a, rinawmna, dikna leh thawh rimna nen a inkalh tlat. Sual leh thil \ha lo hi tlanchhiatsan mai a tawk lo va, dova hneh a \ul. Khua leh tui \ha nih hi ram hmangaihna dik a ni. Theih tawp chhuahin kan ram tan ka nung ang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 92: Kumtluang - Mizoram

~ 74 ~

ZIRLAI 14

|AWNGKAM HMAN DIK LOH |HENKHAT TE

1. n^nah, t^nah: N^n lehahte,t^nlehahtehihmankawpchianilo.Entir n^nah, chawhmeh at^nahtihtehihmangawmvemahse,\awngdikanilo.Ahhiat^ntihnaania;n^nhina at^ntihnaanibawka;n^n leht^n tihthumalahhianahbelha\ultawhlo.

2. dawhah: I dawhah ka sawi ve angtilovinI dawtah ka sawi ve angtihturani.

3. i lo.....ila: Hla i lo sailatilovinHla i lo sa ang utihturani.I lokantihtawhchuanang u-inazuiangai.Mipakhat emaw,pahnih emawchauhkannihchuanang hmiangahmantheih.Tui chu i lo in ang hmiang.I lotihlehilatihhihmankawplohturani.

4. han bân phar: Tunlaihianmi\henkhatinHan bân phar teh utihanching;Mizo\awngdikloani.Bân han phar teh utihz^wkturani.

5. ‘che’ dahna hmun: Mizo\awngahchuanchedahnahmunhitihdiklohaawlhle.Ka koh che loh chuan lo kal suhtihadiklova;ka koh loh che chuan lo kal suhtihturani.Verblehcheinkarahhianthutamtakpawhaawmthei.Ka pe lo tawp mai tur che asin. Ka pe che lo tawp mai tur asintihadiklo.

6. alaw: I lo kal reng alaw?tilovinI lo kal reng elo?tihturani.I lo kal reng alo?tihchualaziaawmhreta;\awng\hapangngaiahchuanelohmanturani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 93: Kumtluang - Mizoram

~ 75 ~

7. angin: YMA angin, kohhran angin, mi mal angin, pawl angintihaiah....hminginemawinemawtihmaiz^wktur.YMA angin hma kan latilovinYMA-in hma kan laemawYMA hmingin hma kan laemawtihmaia\hazawk.Kohhran ang te, mi mal ang tein min lo \awng\aipui dawn niatilovinKohhran leh mi malin min lo \awng\aipui dawn niatihmaiafuhzawk.

8. chein: Mal min sawm tur chein kan dil a chetihahhian‘che’hia\ullo.Chechumidangkabiakakhaania;malsawmtuturchukabiakakhaanibawksia;Mal min sawm turin kan dil a chetihatawk.

9. sam m>t: Mizomipainluanm>t\hina;hmeichhiainsamantan\hin.Sam m>ttihhiadiklova,lu m>ttihturani.

10. tarmit bun: Tarmithibunchianilova,vuahchiani.Nghawngachinchunglamahengmahkanbunngailova;kut lehkehmawr lamdeuhvahchauhkanbun\hin.Chuvangin,tarmit buntihadiklova,tarmit vuahtihturani.

11. ha sil: ‘Ha ka sil’ ti lovin ‘Ha ka n^wt’ tih \hin turani.Halem,lakthl^ktheihchuasiltheiha;hapangngaikachhungainvuahchukansilngailo,kann^wt\hinani.

12. hetiang ang: Hetiangtihhiheti angtihnaania,angbelhleha\ul tawhlo;hetiang ang tihnaanidawntlat.Chuvangin,hetiangtihz>lturani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 94: Kumtluang - Mizoram

~ 76 ~

TIH TURTE

1. Ahnuaiathuhiadiklolaisiam\harawh. (a) Mawiansamamehtir. (aw) Kanvengalothianghlimtheihn^nYMAanginhmaanla\hin. (b) Kapachuantarmitbunlovinlehkhaachhiartheilo. (ch) Tunahchuanhlailosaila. (d) Lianadawhahthukasawiang. (e) Hm^nahhetiangangpheikhawkhikaneitawh.

2. A hnuaia thu hi ngun takin chhiar la, \awngkamdik lo lai thlangchhuakin,\awngkamdiktakinhanziakchhawngteh.

Mihringte hian hriselna atanah chaw \ha kan mamawh a. Entir nan: bawnghnute te, thlai hnah te hi ei tam a \ha hle a. Hetiang ang thil \ha kan ei tam chuan kan lo chak ang a, kan dam rei dawn a ni. Chaw \ha kan ei theih nan chuan chhungkua ang pawhin hma lak a ngai a. Ei leh in tur kan thlan uluk hle a ngai a ni.

3. |awngkamdikzawkzawnahthairawh.

(a) Mawiinhaasil. Mawiinhaan^wt.

(aw) Invaiinhanbanphartehu. Invaiinbanhanphartehu.

(b) Ilolengalaw? Ilolengelo?

(ch) Kalaksakchelohchuana\halo. Kalaksaklohchechuana\halo.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 95: Kumtluang - Mizoram

~ 77 ~

4. Ingaihdandiktakinhanchhangteh. (a) |awngkamdiktakathusawikherhi\ulitiem? (aw) |awngkamhmandandiklohisiam\hatiduhem? (b) Adiklobansana,adikzawkhmangturinmidangtefuihhi\ul

itiem? (ch) |awngkamdiktakhmangturinzirtirnaidawngtawhem?

(d) Mi \awngdik lo, adik zawk lo sawikherhi engnge i ngaihdan?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 96: Kumtluang - Mizoram

~ 78 ~

ZIRLAI 15

CHAWIMAWI TLAK NAUPANG

SouthAmerica khawmualpuiaPeru ramkhawpakhatahhianPuCarlosVidal-atechhungkuahianchenga.AnupuihmingchuHannahVidalania,fapaduhawmtaklehfeldeuhmaianneia,ahmingchuMarcosVidalani.PuCarlosVidal-ahipa \haangreng tak,kawmnuamtak,mithilphallehuineilemlohiania.Pathianmalsawmnapawhandawngnasain,buhlehthlaidangpawhantharhlawkviau\hina.Amaherawhchu,PuCarlosVidal-achuanthilchin\han,\halodeuhmai,bansanhleihtheihlohaneia,chuchuinlehkhadenapawisakhelhani.Hetiangapawisakhelhachinavanghiananchhungkawkhawsakpawhinaharsatphahnasainankawrawkphahhlenghengheani.

|umkhatchuanpawisakhelhnaaha\hiantenapawisazawngzawnganmanzawhsaktawhsia,manletsaktuminb^naduhtlatlova,amanletsaktheibawksilova.Atawpahpheichuananleiletchuadahkhamtahiala.Mahse,anhaninkhelhzuilehpawhchuanachaktheichuangtarengrenglova.Anchhungkawinnghahnaberanleiletchuach^nhlenphahtanghenghea.Hetiangdinhmunaandintakahchuanarilruhahlehmangangchuz<inahatl^ktaa.Arilrubuailehphurritchhawktuniangaiinz<chuaintavakvakmaia.Ataksahriselnachuannasatakinatlakhniamphaha.T<kkhatchuanupuiPiHannah-ichuananpachukaihthawhahantuma,ahansawil^wpl^wpa,akaithozotarengrenglova.ChutiangchuanPuCarlosVidal-akhawvelnunchualotawptaani.

Aninnghahvenaberanpaaloboralt^kahchuanPiHannah-itenufachuanrilruabuairuhlemaia.‘Engkawngngekanzawht^kang’tiaaninngaihtuahbuai>m>mlaichuananchennaa\angachhimthlanglamhlafeahchuanmileiletenkawlturaawmthuan\henawmtea\angchuananhretahlauhmaia.Annufachuananinr^wna,chuleiletenkawlchuantan\haberinanhriaa.Chuleiletenkawlturchuananawmnachuchhuahsaninanp>mchhuaktaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 97: Kumtluang - Mizoram

~ 79 ~

HetihhunlaihianMarcosVidal-apawhtlangvalkum20zetalonivetawha.Apaachh<na,ahleitlingin,tlangvalinkhaithlithlerhthlawrh,darpharhhlai\hatak,hmel\haangrengtakania.Annufachuanrimtaklehtaimatakathawkinleiletchuanenkawla.Ramneitutechuananbuhtharzatvechuhauhmahse,annufaaintunnunnakhawpanthawkchhuaka,hlimtakinchuhmunahchuananchengvea.Anawmnaa\angahlalot>ahchuanleiletsiamaeizawngvethoPuGonzalez-atechhungkuaanawmvebawka.PuGonzalez-achuanfanuhmel\halehfeldeuhmaihianeia,ahmingchuMaryGonzalezania.Annichhungkawhnihhileiletsiamaeizawngveveannihavanginanintlawhpawhfova.MarcoslehMarytepahnihpawhchuinhmufoannihavanginaninngainadunviaua,inneihhialduhinMarynulehparemtihnangeichuananinneitaa.

Marcos-atenupachuanfapaduhawmtakmaipahnihGonzaloVidal-a lehHernendezVidal-aanneia.AntetzualdeuhlaichuananpiHannahVidal-ichuanhmangaihlehduattakaenkawlinaawm\hina.Sikulkalrualanlonihchuananawmnaa\angakm3-ahla,sikulhnaiberahchuananluhtirvetaa.PuMarcos-alehPiMary-tenupachuananfatepahnihsikulkalturchut<ktininanluchungakutnghata\awng\aiinanthlahliamziah\hina.Tumahinkalsanlova,inkaichungakaldunz>lturlehharsatnalehtawhsualantawhpawhainphatsanlovainpuitawnz>lturinanchahmawlhmawlh\hina.Achhanchuanawmnaa\angamotorkawngpuichukm2laiahlaanihbakahankalkawngsirvelhichirhd<mlehdilhluiteania.Dilahchuankhawvelar<llianlehchakberchianacondaaawm\hina,anranvulhkelte,beramtelehvaraktealaksakfova,anniunaupawhchualokhawihvemaianhlaubawkani.

|umkhat chuHernandez-a chuanhomeworka tih theihnghilhpalhhlauhmaia.Anzirtirtuchuanhomeworkatihlohavangchuansikulb^nhnuahdarkarkhataiareideuhaawmhnufualtira.AuGonzaloVidal-achuanpawnlamahalonghakrana.Anaualochhuahchuankhuapawhatlaifutawhmaia.Hmanhmawhtakinanhawdunlehtahnakhnakmaia.Ankalkawngadilhluihl^wntawhanthlenmeuhchuannipawhalotlasuarsuartawha.Chutiainkairialrialaankallaichuandilhluituilatlingpuaua\angchuananacondalianzetmai,ft12velzetaseichuarawntlengchhuakz<lz<lmaia.Hernandez-angalrekahtakchuanarawnhapthutmaia,nghettakasehinalochhuahnatuiahchuanhnuhluhtuminabeichiammaia.Anunauchuantheihtawpchhuahalobeiletvein\ananlolavebawka.Auchuananauchunghet

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 98: Kumtluang - Mizoram

~ 80 ~

takavuanin,kawngsirathingpakhatlok<rchuavuantlatbawka.R<lchuankechuanantlawhsawksawka;mahse,r<lpuichuanathlahduhmaibiksilova.Gonzalo-achuananauhnenahchuan,“Hmanraw\halehhriamhreiengmahkanneisilova,hethingz^rhilovuantlatla,kabag-acompasshika’nlachhuakange,lozamrengrengsuh,”tiinanauchua\awngthlamuana.Tichuan,compasschurawnphawrhchhuakinr<lpuilulehnghawngvelahchuanachhunvakvaka.Vanneihasiaminamitahachhunfuhtahlauhmaia.ChuvelehanatilutukchuanHernandez-akeasehpawhchurangtakathlahintuiahchuanatalluttabutbutmaia,hmuhzuiturawmlovinapilbotaa.

Gonzalo-achuananaukehliamathisenlochhuak\uam\uamtechuhrufaiinarawmawlinatuama,athiamanganginabuaipuia.Gonzalo-achuananaukehliamchuas^rh<laiainthlenpuithuaichu\haberinahriaa.Anauchuapawbahlata,akalpuitaa.Chutihlaitakchuananhawtlaingaihtuahaanmahnirawnlamtumalokal,anpachuralhlavaklovahanvahmua.Anpahmelanhmuchuanthlamuangsuaisuaia,anlawmlutukchuanmittuiatlazawihzawihmaia.Apachuanrawnkuahin,antawhsualtawhdanchanchintechuazawta.Annichuan\awngkhurdatdatchungchuananhrilha.Anpachuananmanganturzialehanthlaphanturziaangaihtuahchuanakhawngaih>m>ma,lainatlehhmangaihtakinanunauchuakuaha,“Fapahuaisenlehthuawihtheitakkaloneicheuhikavalawmem!”ati

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 99: Kumtluang - Mizoram

~ 81 ~

a.Hernandez-achuduattaklehdimtakapuaininlamanpantaa.Ahliamtechuuluktakinanenkawla,aruhteatliahlemlohavanginadamfelvelehtathuaia.Chutiatawhsualantawha\angchuanPuMarcos-achuanafatesikulkallamlehhawlamchuahruaitaziaha.Apainahruaichinahchuantawhsualant^wklehtangailo.

Hemiteunautawhsual tawhdanlehhuaisentakaaninchhanchhuahdantechuchulaikhawchhehvelahchuana thangchhuakthuaia.Anzirtirtutebengpawhathlengnghala.AnprincipalchuanGonzalo-anr<lhlauhawmtak,anacondalakaanauHernandezachhanchhuahthuchusawrkarhotutehnenahziakinathlena.Sawrkarlampawhinkumtinanaupanghuaisenchungchuangtehnenaanlopek\hinlawmmandawngtlakahGonzalo-achuanngaia.ChumikumvekchuanGonzaloVidal-ahnenahchuanNaupangHuaisenChawimawinaTangkapuilehsumfai\hahnemtakchusawrkarinahlantaani.

Thu har hrilh fiahna

kawrawk - inchhungbungrualehkhawsaknaengmahneimumallo

dahkham - pawisapekturneihlohvangaaaiathildangdah

intlawhpawh - inlenpawh,intlawhtawn hleitling - lian,hrawl hluihl^wn - hmanduhtawhloh,hnawlhnu,dah\^wl as^rh<lai - a\antir,atirt>,ahlimchh^wng

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 100: Kumtluang - Mizoram

~ 82 ~

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) CarlosVidal-athilchin\halokhaengngeni?Anchhungkaw

harsatnathlentuanihdankhahansawiteh. (aw) CarlosVidal-athihdanlehathihchhankhahansawiteh. (b) PuCarlosVidal-anunaentawntlaklehentawntlaklohitihte

hansawiteh. (ch) Lawmmandawngtukhatungeni?Engvangadawngngeanih?

2. Gonzalo-ateunauhawtlaichhankhaengngeni?

3. Mizorama r<l awmhming i hriat apiang te sawi la, eng r<l ngehlauhawmbersawibawkangche.

4. Hengthutehiaawmziasawifiahla,sentencesiamnanhmangbawkrawh.

rialrial z<lz<l \uam\uam datdat suarsuar

5. Henghihrerengturinchhiarrawh. • Lawmmanlehthilpekkandawnr>ngr>ngin‘kalawme’tih

\hinturani.

• Mi\anpuingaikanhmuhintlawmngaihchhuaha\anpui\hinturani.

• Kantanaanhlutziahrerenginnulehpatezaha,anthungaihpawimawh\hintur.

• Failehthianghlimhiahluinavaropuiem.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 101: Kumtluang - Mizoram

~ 83 ~

6. GonzaloVidal-akhananaununnaachhanvangaalawmnangenasaairinchawimawinatangkapuiadawnvangaalawmna?Irinzawkchhansawifiahangche.

Activity

7. Lemchangveila. Mipa naupang pakhat kha r<l lemah chang se, mi dang pahnihte

chu Gonzalo-a leh Hernandez-a lemah chang se.

Naupang dangte pawh chutiang deuh chuan sakei lemah te, savawm lemah te inchan chh^wk se. An hram dan leh tih dan tur ni awma in hriatin chang ula. Insehtir emaw, inhruaitir emaw, inpuaktir emaw a changtu duh dan z>lin ti rawh u.

8. PuCarlosVidal-achuanthilchin\halodeuhmaianeia;chuchuanchhungkuapawhinantl^kchhiatphahtaanihkha.Chuathilchin\halochuatlaihmainlosimtahlauhsechuanpemangailomaiturkhaania.Khatihhunahkhanloawmvetanila,simtirturinipuitheiangem?Engtinngeitihang?Thilchin\halodangtesimturatihtheihniaihriattesawibawkrawh.

Thil chin \ha lo Sim tura hma l^k theih dan

PuCarlosVidal-apawisakhelhchin

Zu/drugngawlveite

Lehkhazirthatchhiat

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 102: Kumtluang - Mizoram

~ 84 ~

ZIRLAI 16

KAN RAM NUAMAH Rokunga

1. KanZoramnuamlehmawi, Mihrângpianna; Achultawhhnuhrânghlui, Sakhming\hakha. Antlawmngaihlehanhuainate, Pialleikarathâmhnukha, Parinlovullehse, Kanramnuamah.

2. Zotuithiang,luangz>lla, Kawrv^ichhunrawh; Sakhmingmawichulhnukha, Luanpuiz>lrawh. Ramtin,kiltinthangkhâwkangche, Hringnghiall>ntuchhâwlhnuaia’n, |hatnalosangz>lse, Kanramnuamah.

3. Rinawmlehhuainahi, Achultheilo; Mahnihmasiallohhi, Amawiberfo. Chutinkanramahzungkaise, |hanglianz>lasangzualin, Angeltenv>nghimse, Kanramnuamah.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 103: Kumtluang - Mizoram

~ 85 ~

4. AwZoram,nghilhlola, Ihming\hazawng; HarhinZoram,thola, Insiamverawh. Chhuihthangvalrual,l>ngrualteu, Dansualthimchuvaikiangru, Tin,kanzal>ntawhang, Kanramnuamah.

Thu har hrilh fiahna

mihr^ng – mihuaisen,pasal\ha th^m – bo,ral,awmtawhlo. pialleikara – leihnuaia,thlanchhunga kawrvai – vai,khawthlangvai,vairam sakhming – hming l>ntu – ramngaw chhuihthangval – tlangval nghilh – theihnghilh

TIH TURTE

1. Henghlathuhmanghianhlatlarkhatz>lhanphuahveteh. (a) kawrvai (aw) l>ntu (b) piallei (ch) chh^wl (d) sakhming (e) chhuihthangval

2. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Tlawmngaihnaawmziahansawiteh. (aw) HlaphuahtuinZotuithiangawmdanturaaduhtekhahansawi

teh. (b) Hlaphuahtuin‘a chul thei lo’atihleh‘a mawi ber fo’atihte

khahanziakteh. (ch) HehlaphuahtuhianengtiturinngePathianadil?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 104: Kumtluang - Mizoram

~ 86 ~

3. Hlaphuahtuin‘dan sual thim’atihhiengtihnangeniang?Innulehpatelehupadeuhtez^wtula,sikulahsawiholehrawhu.

4. Hengthuawmziahidictionaryemaw,innulehpateemawrawninhanziaktehu.

(a) hringnghial ................ (aw) hr^nghlui ............... (b) khuandim ................ (ch) darfeng ................

5. Hengthutehiatihdanglamna(modifiedform)inhandahteh. (a) \ha ................ (aw) v>ng ............... (b) nuam ................ (ch) l>ng ...............

6. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) rinawmna (aw) huaina (b) hring (ch) mahnihmasialna (d) chul (e) zal>n (f) zungkai (g) th^mral (ng) vaikiang

7. Insiam -Hethua‘in’hithuhmabetania,in hmangathuawmtheidangsawmaiatlemlohanziakchhuakteh.

entir nan:inchai (a) ............................... (aw) .............................. (b) ............................... (ch) ............................... (d) ............................... (e) ............................... (f) ............................... (g) ............................... (ng) ............................... (h) ...............................

8. MizoramhinuamitihchhanlehnuamloitihchhanMizo\awngziahdandiktakinhanziakteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 105: Kumtluang - Mizoram

~ 87 ~

9. Henghihlathuinhandahteh. taksa– l< – sam – hm>l– b^n – mit – mittui– ke –

10. VAI tihthumalawmzehranghrangneitezawngchhuakla,atihfiahnansentencesiamnghalbawkrawh.

11. HengVai\awng(Hindi)Mizo\awngakanhmanzuitakmai,ahranpaahmingakanneihsilohtarlanb^khihanziahchhunzawmteh. barasaheb – bawrhsap chabi – chabi tala – tala bazar – bazar chuna – chinai channa – chana moja – mawza chartin – chartin charchar – charchar chini – chini© SCERT M

IZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 106: Kumtluang - Mizoram

~ 88 ~

ZIRLAI 17

DUHTHLANNA

Kamuttui>m>mlaichuan,“Inakang!Thor’u,thor’u,”tihth^wmchuanmin\h^wngharhthutmaia.Kachhungtechuanlophebuainasatawhkhermai.Kanuchu,“Mama,Mami,tlanchhuakthuair’u,”tiinaloauch>lch<lbawka.Khuma\angchuankaletthlatawpa,khumbulakakawrchukahasawksawka,kabulakanaumuchuarizainenkapawmlawka,kutlehlamapheikhawkkhaichuankatl^nchhuakvetaa.Kanaulehkathilkendangtechukanubulahkavanghatsawksawka,bungrawchuhturchuankatlanlutlehtaa.Kanuchuan,“Imamawhturngaihtuahla,chungchauhchulaangche,avaiinilaveksengdawnsilo,”tiinminrawnauzui\^wk\^wka.

Inchhungahchuankavaluta,meikhuchualonasatawhhlemai.Ka’ndingr>nr^wna,engngekal^kangtihkangaihtuahani.Mahse,hmanhmawhdeuhchuankahmuhhmasaksaklehlakawlsamapiangchukalazungzunga,katlanchhuahpuilehtaa.Kanubulahchuankavavawmhnawka,thildanglalehturchuanmeikhukarahkatlanlutlehtaa.Meikhuchuanasatawh>m>ma,th^wkaharsafutawhmaibawksia;kal^ktheihtheihchukafawmkhawmzungzunga,katlanchhuahpuilehtaa;hnunglamahmeiinminrawnhliauzuaizuaitawha,pawnakanutebulahchuankathilpawmkhawmnenchuankalirchhuakhlawlmaia.

Kanuchuan,“Mamakhawimawengtengeil^kkhawmairawnpawmchhuahle?”atia.Hengtehikal^kchhuahtechuani. Rizailehlukham Zirlaibulehnotebu Meizial\awnkhat Inkhualtelemna Pheikhawkkhinglehlam Remotecontrol Chanchinbuhlui Schooluniform Bawlhhlawhbawmchhin Pawnchhet>l

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 107: Kumtluang - Mizoram

~ 89 ~

Milembu Thingpuidawr‘menu’ Kanuchuan,“Mama,imamawhtamtakilakhawma;mahseimamawhbernilo,atellovaiawmtheihturtepawhilanualanihhi.Hengithilngainat\hin\henkhatinkhualtelemnate,milembute,menute,meizialtelehbawlhhlawhbawmchhintehiengatingeil^kminhanhrilhfiahteh,”atia.Chhanngaihnatakpawhkahrelova,chh^ntumak^ka nzuauzuaulaitakchuanka\hangharhtaa.Kamumangalonirengmaichukalawmkhermai. Vanduaithilthuahinink^ngpalhtahlauhse,engtengeichuhhmasakang?Imamawhlehmamawhlemlohturtehanziakchhuakveteh.

Imamawhpanga Iduhzawngpanga ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________

Kamumangmaktakmaichukangaihtuahchhunzawmtaz>la.Kaninakanhluahhluahlaikhankabungrawduhz^wnglehngainatz^wngb^kahkahmuhhmasaklehremchangapiangkavaihmahmiahhmiahmaitihkahrechhuaktaa.Tichuan,kathilhlutz^wngtamtakzingahchuankamamawhdiktaklehkatana\haturngeitechuthliarhrankatumtaa.Inkhualtelemnalehmilembutechukangainahlea,restaurantchangkangtakachawlha,thiltuitaktakeipawhkach^kz^wngtakani.Mahse,kahunlehpawisaneihvechhunchhuntekhawhralnanchuanauiawmkatikhawpmai.Tunhunakamamawhberberannihauhlova,aaiamamawhtamtakkaneitihkangaihtuaha.Kaduhz^wnglehitz^wngtehikamamawhemawkalotifo\hinani.

Imamawhlehduhz^wng/itz^wngithliarhrangthiamtawhangem?

Inchhungkuainemaw,nangmahinemawharsatakathutl<knasiamngaidinhmunahindingtawhngaiem?Henghunahtehiankanmamawhlehitz^wngemaw,duhz^wngemawkanthliarhranthiamchuanthutl<knasiamkawngahmin\anpuingeiang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 108: Kumtluang - Mizoram

~ 90 ~

Kanchhungkuahihausatakkannilemlova,kapainminthihsantawhnain,nukalaneia,kapilehkanaupathumtenenkanchenghova,chhungkawhlimvetheitakkanni.Zirlaikania,\hianengemawzatkaneibawk.Infiamnuamkatia,sikulkalnuamkatibawka;kahmalamhunatanathilpawimawhturengtengeniangtiinkainngaihtuahfo\hin.Damreikaduhngeimaia,kalenhunahhna\havetakthawhkaladuhdawnbawka;kawppuineianupuineihtepawhkaladuhngeiang;kanupuinenchuaninlehlodintekanladuhdawnbawksia.Kahmalamhunkathlirchuantihturlehtihduhkangahhlemai.Mahse,hengkaduhthusamtihlawhtlingturhianengengemawinadalinati\huanawptheiangtihpawhkahria.Chungtechuengtengenitheiangtiinkangaihtuaha.Hriselna\hatakneihangaitihchuachiangmaia;meizialzuk,vaihlovasiamengengemawhmuamte,zuinte,drugstihtehianhriselnalehdamreinachuathlenlophawtmaia.Nungchang\halo,insualhr^tviaute,zulehdrugsruichungalirtheikhalhtehianhlawhtlinnachuminthlenlohlebawkang.

Kaduhthusamnunchuneitheiturinengngekamamawha,enginngedaltheiminhanngaihtuahpuiula,hanziakthlatehu.

Kaduhthusam: Kawngdaltu: ________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________

Hengkamamawhtetiturhianhuaisenangaikhawpang.|hiantekawmduhlohnihtepawhangaimaithei.|hianteanl>nhuaihuailaialehkhalozirbiktlattepawhangaimaithei.T.Venlehcomputerkhawihtlemtepawhangaimahna.Hehuaisennahiineitheiangem?Haninngaihtuahla,thutluknasiamangche.

Heihihanchhangtehu:–

Duhthusamthleniduh Huaisennaneihngaite 1)___________________ 1)_______________________ 2)___________________ 2)_______________________ 3)___________________ 3)_______________________

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 109: Kumtluang - Mizoram

~ 91 ~

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangteh. (a) Inakangtihthawmakaharhthutkhanengngekatlanchhuahpui? (aw) A\umhnihnaleh\umthumnaahengtengekal^kchhuah? (b) Kanuinkathill^kkhawmteaenchiankhanengtinngeasawi? (ch) Vanduaithl^k takin in in k^ngpalh ve ta se, eng nge i chuh

hmasakairin?

2. Hengthukimlotehitikimrawh. • Ink^ngth^wmchuanmin __________________________ • Kanaunenkanlirchhuak __________________________ • Imamawhtakithlangfuh __________________________ • Kaduhz^wnglehngainat __________________________ • Kanitz^wngapiangtehi __________________________

3. Andanglamnasawiteh. (a) duhz^wnglehitz^wng (aw) awhz^wnglehmamawh (b) duhthusamlehtumram (ch) tumruhnalehhuaisenna (d) \hahnemngaihnalehduhthawhna

4. Iduhzawkthlangrawh.• Mihlawhtlingnihngemil^rtaknih.• Film-achangtunihngeafilmsiamtunih.• Sakhawrawngbawltunihngeramhruaitunih.• Office-ahnathawhngezinveivah.• Chhungkawinhmangaihtaknihngechhungkawchangkangtak

nih.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 110: Kumtluang - Mizoram

~ 92 ~

ZIRLAI 18

TAITESENA

Taitesena lai ahhming chuR^lthatchhunga a ni a.Apa chuKhalhvungaania,anuchuDoviani.Kum1880-ahKhawrihnimkhuaahapianga,khawhranghrangaanpemkualhnuahSerhmunaanawmlaiinahmingalothangtaani.Hmanlaichuanmipanaupanghi‘Taitê’tiakoh\hinannia,anipawhhianaupanlaiinabiangataisenhlar\hina;chuvanginTaitesenatiinankotamaiani.Atlangvalhnuchuansapandeuh,ngolamdeuh,sarvengvawnghmelfeltakani.Mahse,huaisenahlehtlawmngaihahchuantluktuanv^nghlea,Mizorampumpuiahahmingalothangtahleani.

A tlawmngaih theihzia hi sawia ^wihawm loh a ni hial a ni.PuitlinginnaupangtirhanhrâtlutukavanginTaitesenachuzawlb<kbawhbelbulahadingrânmai\hina;naupangantirhveleh,“Katankalaawlsamz^wkhi,”atia,naupangchuakalkhalhz>lmai\hina.Taitesenaantiranitangawtz>lmaia,naupangtirhchhênchuansimphahdeuhtaani.

Nikhatchuanramvahnaahpapakhatin,“Helungchulungtâtahkavaduhem!”atia.Taitesenachuanar<kinchulungchuaaka;inahavapea,“Hei,ilungtâtduhkhakahawnsakcheasin!”atia.Chupachuanhrehawmatihlea,“Kaduhthuka’nsawisatliahvemaimaiasinmawle,”atia,azakhleanti. Anramvah\umdanglehahzankhatchuanhotupachuan,“Nakt<kahmehturkanneidawnlotawpmai;kanb<khmasabulalairawktumb<khalâknach^ngkanlohreloani,kahmehduhz^wngtakasinmawle,”atia.Taitesenachuananhotupathusawichuhrerengin,anmuthlaninlairawktumb<chualovalaa,alochhumhmindiama.Anhotupalothohnenahchuan,“Hei,kanb<khluibulalairawktumb<khakavalaa,tuk\huanhmehatankalosiamasin,”alotia.Anhotupachuan,“Duhahansawipawhkanilo,kakâakuaa,kasawivemaimaiasinmawle,”inthlahrungtakinativelehtaa.

Vawikhatchulalinakhawtlangvaltlawmngaiberhriataduha,zanreitawhahzualkokalnaturneiangainsawiinzawlbukahupapakhattirin

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 111: Kumtluang - Mizoram

~ 93 ~

avahrilha;mahse,tumahanchech^nglova;Taitesenaerawhchuainsiamnghala.Upachukalnaturaz^wta.Upachuanlalinpanmaiturinahrilha,lalinchuapantaa.Lalchuantlawmngaiberhriataduhvangatianihthualosawia;Taitesenaduhlochungz<aloinpuitheihr^ma.At<kahanlalchuantlangauaautira,“SerhmunzathumtlangvalzingahTaitesenanlalahmangaihbera,atlawmngaiberbawk,”tiinchawhmangawtaautirani.

Vawttuarpawhachhelin,tluklohrimanamani.Vawikhatchuzawlb<kchunganchihlaiinkhuaach>nga,thliv^wtatlehbawka,anvawttilutukchuantumananchihtheitalova.Taitesenaerawhchuanachihluitaz>lmaia.Khawvawtinahmethlummaiangtihhlauvintlangv^lintiamrualinanhanpawtthlatahialani.Thlasikkhawvawhlaipawhinzawlb<kbahz^rahamu\hina;tlangvalvawttiatho,meihantuah\hintehnenahchuan,“Inmuhiltheinange?Kabulahhianlomuveula,kapuanhikalozawnangcheu;kapuanhilumdeuhania,”ati\hin.Puanpakhatavenga,pakhatadungchhira;chuchuach>td^nkumkhuaani.

Natuarpawhachhelkhawpmai.Vawikhatchuramanchhuahdawninahnungzângahkhawihlipuiaveia;mahse,akalvethova,s<lsutuaha\angtheirengtho.Zanngalaianthanghnuahbawmrânginsar>panphurhawa.Kawtchhuahahanchhungtenanlochh^wkhlawma.TaitesenapawhchuanauKawlhnuaiinalohmuakvea;phuranhaninhlanchuanapânhnâilehbawmrânginchârchuanhmuhpuitaa.“Hetiangpânveichungas<lsutuaalo\angrengmaichuavamak>m!Natilopawhnise,akhuatetalsikveawmtak,”antia,makantihlebawkani.

|umkhatchuanramchhuahnaahanvalupachu tumpânginarawnphîntathutmaia.Atinalutuklon^a,insasengtheilovinasilhlemaia,\iauphovahan\hutpuia.Chutihlaichuantumpângchuanamivawrhchuarawnpanleha;antlandarhhakmaia.Valupachuan,“Keichukathidawntaanihhi,katlanvetheisilo,”atia.Taitesenaerawhchuatlanchhevemailo.Valupahnenahchuan,“Thiha\<lchuannangaiinkathihmasaang,katlanvedawnhlein>m,”atia;valupahmaahchuanadingranmaia.Tumpangchuanarawnbeipheia,Taitesenachuanabulhlamthumv>larawnthlenchuanachaldârahtakalokapa,atlutadermaia.Valupachualawm>m>ma.Chuta\angchuanTaitesenahuaiziachuhahipinasawi\hinani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 112: Kumtluang - Mizoram

~ 94 ~

Vawikhatchusakeikarankama,zanpawhalarei lotihahchuankarchuapertadurmaia.Karperthawmanhriatvelehpasal\hahochutlannghalinkarawmnahmunchuanthlengthuaia.Mahse,sakeichuhliamtuarathiphunginalobibohmana.Azanazanabeihzuichuhimt^wklovaanhriatavanginanhawsantariha.Atuk,tuk\huaneikhamahchuansakeihnuchuanchhuizuitaa.Thuivakloanchhuihnuchuanahnuchuar<lchukalonia.Pasal\hahmatawngakalhochusakeichuananrinlohnalama\anginarawnbeithutmaia;anzingapathumchuasehtakaumaia.Taitesenachuana\hiantechuchhaninsakeichuavasatthawihmaia;mahse,sakeihliamthinrimchuanamalpuilehadarahnatakinalosehsakvelehtabawksia.Serhmunkhawpasal\hapalitechuantlukhawmtaruihmaia.Ankaizarawnvengtutekhansakeichufeinenarualinanrawnbawhtahukmaia,sakeichualochautawhbawknen,anchhunhlumtheitaa.

Pasal\hapakhatchuachauh>mavanginanzawnhawa;midangpathumerawhchuanzawnanduhlohavanginankuahhawngtahlawma.Reilot>ahanthitahlawma.Taitesenachuathihhmachuanabiaktheihrenga,anu’navatlawha,“Tâit>,avana>mvemaw,”tiin\apchunginach<lach<la.Taitesenachuan,“Nalovekanu,kat>tlaiaminuiresankhaanaz^wk,”atihsanmaia.AnuhawnhnuchuanTaitesenachuan,“Hringtunukutchualovadambik>m!”atia.At<kchawhnuherahathizuivelehtaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 113: Kumtluang - Mizoram

~ 95 ~

Thu pawimawhte

sapan bawhbel pamhmai bahz^r s<lsutu ph$n chald^r \iaupho tluklohrimnam kaizaveng insaseng hahip

Hengthutehihrechiangturinzirrawhu.(a) laiahhming : Lai ahhming chunau lopiang a pian tirha

a hming atana an sak \hin hming hi a ni.|henkhat chuan an laihrui ah rual rual teinanhmingansa\hina;chuvangchuan‘laiahhming’antiani.

(aw) hnur<lchuk : Ramsahliaminabeituteloch^ntumaakalnasiremaw,chhakemawlamakirlehaaloch^nghi‘hnur<lchuk’antiani.Tunlaia‘ambush’kantihangdeuhhiani.

TIH TURTE

1. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Taitesenanuchu________ania,apachu________ani. (aw) Taitesenachu________khuaahkum________ahapiang. (b) Taitesenahmingthanlaichu____________awmlaiinani. (ch) Thlasikkhawvawhlaipawhinzawlb<k____ahamu\hin. (d) Nalove,kat>tlaiamin________khaanazawk. (e) Tumpânginvalupachuarawn_______tathuta. (f) Heikanb<khluibula__________khakavalaa. (g) Helungchu_________________kavaduh>m.

2. Taitesenatuarchhelzialannakawnghnihtalhansawitehu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 114: Kumtluang - Mizoram

~ 96 ~

3. InzirlaibuinTaitesenangaihsanawmnaasawitezingaropuiberniaihriatchiangtakinziakrawh.

4. ‘Laiahhming’tihhiengngeaawmzia?Taitesenalaiahhmingziakrawh.

5. Hengthuhmanghiansentencesiamrawh. dungchhir hahipin s<lsutu lairawktumb< tuk\huan tuarchhel

6. Hengthutehiaziahdandiklolaitidikrawh. (a) BiakinahPathiannitininkhawmtur. (aw)Engatingechutiangainlotihmai? (b) Iduhdanlehkangaihdanainanglotlatmai. (ch) Vawkinchutuktintihfaiturani. (d) Ininkhelenturinkalokal. (e) Mauhriamchuankhawilaiahngeaahche? (f) Lalahovinansawihoanihkha. (g) Tellobikchuaduhlovang.

8. Hengthutehiaanpuithudahrawh. hn<m khirh kh<m dawklak

\hui v<m zav^i zawmth^w

Activity

9. Taitesenalemahinchanchh^wkula;hengchanchinhiin\hiantehrilhangcheu.

• Lungt^tahhawnsakthu • Lairawktumbuvehthu • Khawihlipuiveithu • Tump^ngkahthu

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 115: Kumtluang - Mizoram

~ 97 ~

10. Lallemahchangula,lalinTaitesenatlawmngaihziaasawidanturniainhriatanginsawitehu.

11. Taitesenahunahkhanloawmvenitala;nanginengtinngeitihang?

TaitesenaNangni

: Katankalaawlsamzawkhi.

PapakhatTaitesenaNangni

:::

Helungchulungt^tahkavaduhem.Heiilungt^tduhkhakahawnsakcheasin.

Hotupa

Taitesena

Nangni

:

:

:

Kanb<khmasabulalairawktumbukhalaknachangkanhreloani.Heikanb<khluibulalairawktumbukhakavalaa,hmehatankasiamasin

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 116: Kumtluang - Mizoram

~ 98 ~

ZIRLAI 19

MIZO RIMAWI HMANRUATE

Mizotehianhmakhaws^nga\anginrimawihmanrualehkanhlatehikanloneitawha.Kanpilehputekhahmundangdangap>mkual\hinannia.Annitinhunhmannatamberchungawhnuailehluidungteania.Rannungchihranghranghr^mlehramsathawmte,thlifiminthilachhemriklehluituiluangriherhertechunitinaanrimawingaihthl^k\hinani.HengrimawitehianMizorilremzawngtakthlûkn>mf^nraihhiahringchhuakningeiturani.

Mizoterimawihichithumaha\henphawktheiha,chungtechu–vuakchite,hamchitelehhruineiteani.Hengtehichipchiarzawkinhansawiila:

1. VUAK CHITE: Rimawihmanruakanhmantamberchuavuakavuakchiania,

chungtechu–khuangchihranghrang,d^rchihranghrang,bengbung,sekilehtalhkuangteani.

(a) Khuang: Khuang hiMizote rimawi hmanrua, biak inainkhawmna,chailehpuipunnatinrengahmunpawimawhtakluah\hintuani.Khuangchihranghrangaawma.Chungtechu:

i) khuangpui ii) khuangtê iii) khuanglai iv) k^wlkhuangteanni.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 117: Kumtluang - Mizoram

~ 99 ~

(aw) Dâr: Mizote rimawihmanrawlangsar takdangchudârchihranghrangteani.Dârhichihrangpathumaawma,chungtechu–darkhuang,darbulehdarmangteani.D^rhiamanatamthama,hmanlaichuanminaranneihph^kanilo.Chuvangin,hausaktehnahmanrawpakhatani\hin.Manlehmualatanpawhhmanani.

(b) Bengbung: Bengbungchuthing,banrêktiatvelpathumemawpaliemaw,hankhawnarihranghrangsiamtheituraankerkhuardeuhhiani.

(ch) Talhkuang:Talhkuangsiamdanchubengbungsiamdanangdeuhani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 118: Kumtluang - Mizoram

~ 100 ~

(d) Seki: Sechalkikawrawngpahnih,azumlamavawnakhawnrikhirimawihmanrua,khawnrikchianivea.Anzaiinkhuangremnananhmanga,rimawidangchawihmawituatananhmangvebawk.

2 HAM CHI: Rimawihmanrua,ahamahamchipangalaiaawma,chungte

chu–rawchhem,tumph$t,maut^wtawr^wt,ph>nglâwng,buhkuang,hnahtumteani.

3. HRUI NEI CHI: HruineichirimawihmanruatehichithumchauhMizotehian

kanneia,chungtechu–\ing\ang,lemlawilehtuiûmdârteani.

IndopuiII-nahmadeuha\anginhruirukneihnamdang\ing\angalochhuaka.ChurimawichuMizotlangvaltenanngainâa,antumthiamvekemawtihturkhawpinal^rtaa.Mizokhawtlangnunahhmunpawimawhtakaloluahtaani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 119: Kumtluang - Mizoram

~ 101 ~

Mizote hi zai peih tak leh rimawi ngaina tak kan ni a.Kanhmingahpawhkhuangtihte,dar tihte,zaitihtelehrimawitihtekanpufurmai.Kan\awngkauchhehahchuan,“Khuanglovachaiang,”tihkanneia.Khuangtellovazailehlamchuahoveka,anuamtheilova,chumitehkhinchuanthiltihhonaatelâwmtaktellolehnuamlosawin^nkanhmang\hin.Heihianrimawikanngainatzialehrimawitellovakannunafamkimlohziaatilanghle.Kanlungngaihinkanzaia,kanhlimniahkanzaibawka.Kanhnathawhnaahkanzaia,fehkawngahpawhkanzaitho.Rimawilehzaikanngainatnahianhnamhlimtheitakahminsiamani.

Thu har hrilh fiahna

manlehmual : inneihnaman

ralluaih : Hmanlaichuanr^lanthahhianaluanhawna,anai(lawm)\hina,chumisawinachuani.

chawnlehl^m : Inlamathangchhuahturhianzulehsaaruaipui\hehavawikuatalkhawtlanghraiangaia,chungruai\hehchu‘chawng’ani.Chawngchumitininhlimtakinanchena,‘chawngchen’anti.Mianchawnchuanl^matelngei\hina,chuvangchuanchawnlehl^mtiinansawi\hin.

kûtnivângthla : Kûthun,k<thmannilehthlasawina.

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Mizotenrimawihmanruavuakchikanneihtekhahantarlangteh. (aw) Bengbunglehtalhkuanginannalehdanglamdanhansawiteh. (b) D^rchihranghrangtelehahmannasawirawh. (ch) Mizotenrimawihmanrua,hamchikanneihtekhahansawiteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 120: Kumtluang - Mizoram

~ 102 ~

(d) Mizotenrimawihmanrua,hruineichikanneihtekhaengtengeni?

(e) HmanlaiMizo\ing\anglehtunlai\ing\angdanglamnahansawiteh.

2. AdikzawnahDdahla,adiklozawnahXdahrawh. (a) Talhkuangchuthing,banrektiatvelkerkuakani. (aw) D^rrichithumriintawngchudarmanganti. (b) D^rhimanlehmualatanpawhhmanani. (ch) Tumphitchuburrehkuakhmangasiamani. (d) Lemlawihihmeichhiachauhvinantum\hin. (e) Buhkuanghiph>ngl^wngangdeuhani.

3. Henghmanghianthuhanphuahteh. ph>ngl^wng ________________ rawchhem ________________ buhkuang ________________

4. Risawinachihranghrangkanneia,inhriatapianghanziaktehu. Entir nan: ri her her

5. Hengthutehiaepthudanghandahteh. (a) phel : ____________________ (aw) p^wng : ____________________ (b) zawi : ____________________ (ch) hmanlai : ____________________ (d) sei : ____________________

6. Hengtehiatlukpuithudanghandahteh. (a) t>l : ____________________ (aw) vua : ____________________ (b) ngaina : ____________________ (ch) suih : ____________________

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 121: Kumtluang - Mizoram

~ 103 ~

7. Ziakchhuaktehu. (a) Mizorimawihmanruainhmuhtawhzawngzawng. (aw) Invengahanhmingarimawihmingtelzawngzawngtehming. Entirna:Khuangliana (b) Rimawiitumthiamte.

Activity

8. Mizorimawihmanruainhmuhtawhzawngzawnghanziaktehu.

9. Darbutumturaawmchuanintumsiakrawhu.

10. Mizorimawihmanrawleminduhapiangziakula,zirtirtuinbangahtarrawhse.

Project

11. Mizorimawihmanruainzirzawngzawngtekhazirchiangtehu.Group3-ahin\henula;hetianghian–

GroupI : Vuakchi GroupII : Hamchi GroupIII : Hruineichi

Grouptinamember-tenchaninseminachanchinkhawnkhawmula.Alemziakemaw,athlal^kemawinhmuhchuaninreport-ahbelangcheu.Tichuan,inreportchuclasshmaahinpholangdawnnia.

Ka lo beidawng ta, malin ka awm lo’ng, Min muantu zarah hnehtu ka ni.Ka zin kawng zawng zawngte Lal Krista nen chuanA hlimawm vek e, chhuk chho mah se;Rinawmin, thianghlimin, ngilneiin, dawhtheiin,Zaidam leh him takin ka zui dawn Lal Krista.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 122: Kumtluang - Mizoram

~ 104 ~

ZIRLAI 20

BABULON MI HAUSA BER CHU

Hmanlai hian Babulon-ahmi hausa hmingthang takmaiArkad-aantihhiaawma.Mithilphallehmi\anpuipeihtakanihnachuahmingthanpuinasa>m>ma.Mitetannasatakains>ngin,thilp>kkawngahmitemaktihkhawpainphalnimahse,ahausaknachuankiamlamaiinpunlamapantialtialzawkani.

|umkhatchuanaupan laiaa \hiantechua inahanva kal a,“Arkad,nangchuivanneibikngawtmai.Tunhmakhachuankanintluktlangdialdial\hinkhaania.Tunahzawng,keinikanintunnun\awk\awklaiinnangchuBabulonmihausaberilonitamaia.Keininkanchhungteeichawplehh^kthl^kturkanpektheih\awklaiin,nangerawhchuanthawmhnaw\haberberinbelineiturtuihnaitinrengieiiniina.Tunhmakhachuanhotupakhathnuaiahkanzirhova,zirnalehinfiamnalamahpawhithiamfalbikkanhrengailo.Kanhriatdanchuanrinawmnalehthawhrimlamthuahpawhkeiniaiaisanbiknapawhkanhrelova.Chutinisichuengvangakeinihetiakanawmlaiananginvanneihnavantlahantawngtamaibikngemawinihle?”antia.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 123: Kumtluang - Mizoram

~ 105 ~

ChutahArkad-achuan,“Kantleirawlchhuaha\angavanglaihunkanhmanliamtawhzawngzawngtekhahanchhutula,tunthlengpawhaeikhawp\^wk\^wkb^kinlahaichhuakzoloanihchuanhausakdankawnginlazirthiamloemaw,inngaihsaklohrimhrimemawaningeiang.‘Vanneihnavantla’intihhiinnghahnatlakanilova,tlakchhiatnathlentheituanizawkasin.Mahnidehchhuahnilohausaknachuanholamtakasumdehralmaimaipawitihlohnaahringtheia,chuchuanrilruatikhawlozovektheiani.Mi\henkhatthungerawhchukawmlutukinsums>nhlaurengrenginanawma,rukrulehthildanghlauhnainankhat\hin.Anunkhuaanawminringem?”atia.

A\hiantechuandikantia;tichuan,engtiangahetikhawpahausatamaingeanihleh,anunahlim>m>msidanchuhrilhturinanngena.Anichuanhetihianasawia,“Katleirawllaiakathilhmuhchian>m>mmaichu,hausaknahi‘thiltihtheihna’anitihhiani.Mihausachuanin\hataksainacheimawitheia,ramhlatakahteazintheibawk.MidanginPathiantanbiakinropuitakansaktheihphaha,incheinaduhangangainbeltheia,nuamachentheiani.

“Tichuan,hengthilhikahriatchuan,damchhungthil\hatehichanngeituminkabeivetehangkatia.Midangteawtathlirtumainibiklovin,hengthil\haruaikiltuahhiankainsiamtehangkatitaani.

“In hriat anginmi tlawm tak fapa, ro khawm tur nei lo,thiltihtheihnalehfinnanei\habikpawhnisilokanihmiauavangin,kaduhangneitheiturchuannasatakainzirkamamawhdawntihkahrechianga,hunpawhkamamawhtamngeiang.

“Hunthu-ahchuanmizawngzawnginkanhunneihhiainzat\heuhva.Zirnalamahchuankanzirtirtufingtakkhankawngpawimawhtakpahnihminhrilhtawha,‘kawngkhatchukanzirchhuahlehkanhriatakhaania,adanglehchukanhriatsahman\angkailehhmuhchhuahbelhz>lthiamhiani’atianilo’mnitakha?

“Chutichuan,mitehiengtinngetluchhemailovaanhausakrengtheihangtihhmuchhuakturleh,kahmuhchhuahhnuachukawngchuzawhvetheingeiturinkainbuatsaiha,chuhnachuthiamtakathawkturintumnakaneitatlatani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 124: Kumtluang - Mizoram

~ 106 ~

“Recordhall-ahziaktuhnakahmua,nitindarkartamtakthawkinhlumphekahthilkaker\hina.Thlatamtakrimtakinkathawka,kahlawhchhuaha\angchuanengmahkhawlkhawmkaneitheichuanglova.Kahlawhzawngzawngchuchawleinante,thawmhnawleinante,thawhlawmlehthildang\ulahteakalzolehveka.Mahse,katumruhnachuanminkalbosanchuanglo.

“NikhatchupawisapuktirtuAlgamish-achukhawpuihotuinahlokalin‘DanPakuana’copyarawnordera.Kahnenahchuan,‘Heihinihnihchhungakaneihngeia\ula,hehnahichumihunchhungaizawhhmanchuandartangkapahnihkapeangche,’mintia.

“|hahnemngaitakinchuhnachukathawktangarngara;mahse,danchuaseiemavanginkakerzohmantalova.Algamish-achuathinaurkhawpa,asalchuniilaminvawhialawme.Keichuan,‘Algamish,mihausatakinia.Engtinngekeihikahausakvetheihangtihminhrilhla,tichuan,zankhuainhehlumph>khikakeranga,zingnichhuahahchuankapeihhman>m>mang,’katia.

“Anichuanminnuiha,‘Mimaksaktakinihhimawle.Mahse,kanintiamahingaimaiang,’atia.Zankhuainkakera,k^wngkhamurhlehluhaib<rchungin,kamitinkhuaahmuhtheih\^wk\^wkchhungchuankathawktangatngata,zingnichhuahahchuankakerzotheitahrama.Algamish-ahnenah,‘Mintiamangkhanminhrilhrawhle,’katitaa.

“Zaidamtakintihianasawitaa,‘Kafapa,kanintiamnakhanangchuanitlaktaa,keipawhkaintiamangatlakveturinkainpeihe.Tarlamkanitawhbawka,ithilhriatduhhikahrilhangche;tarleichuan\awngach^k\hinania.Tleirawlinupahnenahthur^wnazawnchuankumtamtakfinnachuadawngthin.Mahse,tleirawlchuanathilhriatchuhmasanghunchauhvadikniaangaihthinavanginhlawkpuinanahmanglo.Nangerawhchuanheihihrerengangche,vawiinani>nghiipapianlaiani>ngbawkkhaania,itupahnuhnungberinmualaliamhnupawhala>ngrengturchuani.

‘Tleirawlngaihtuahnatechuvank^p>ngzuai\hintuarsithlawkangkhiania;mahse,upafinnachuarsinghettak,danglamchuanglova>ngreng,lawngpu-inakawngkawhhmuhtuatanarinngamangchuani.Ka

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 125: Kumtluang - Mizoram

~ 107 ~

thusawihinguntakinlochhinchhiahangche.Chutilochukahrilhturchediknatakchuimanlovanga,tlaivar\hakaihnathawhchuathl^wnmaiemawitipalhhlauhdahange,’atia.

“Tichuan,chikdeuhmaiinminena,awkihniamraih,fiahtakmaihian,‘Kathawhchhuahzawngzawngzingaa\henchukeimatanakavawnturanitihthutluknakasiamfelvelehhausaknakawngchukazawhfuhtaani.Nangpawhinchutiangchuantiveangche,’atia.Michhuntlangtheikhawpni^wmhialinminmelhzuia.

“Chuzawngchumaw?”katia.

“Beramvengtuthinlunghnuaihnungtakchuthlaksaka,pawisapuktirtheituthinlungachantirnanchuchuatawkani,”tiinminchhhanga.

“Mahse,kathawhchhuahzawngchukeimatanakavawnturanidawnlo’mni?”kahanti\alha.

“Ani chuan, ‘Teuh lomai.Thawmhnawzuartu ipe lo emni?Pheikhawksiamtuhnenahtepawhipeloemni?SumsenglovinBabulon-ahikhawsatheiemni?Thlahmasaaihlawhamiengzatngeitangkaipahlaawm?Kumhmasaamitekhakhawiahnge?Mizawngzawngipea,nangmahchauhiinpeveloanihhi.Midangtetanithawkrimaniberlo’mni?Ipuineiturlehsinturapekchedawngturinbawihahawmlawlawlaaniangchu.Ithawhchhuahzawngzawnga\angahmunsawma\henahmunkhatkhalovawng\hatatlatla,kumsawmchhunginengzatchiahngeineihtawhangle?’atia.Keichuan,‘Kumkhatchhungakathawhchhuahzat,’tiinkachhanga.

“Algamish-achuan, ‘Thudikchanve i sawianihchu. I sumkh^wlapiangchunangmatanahnathawkturaibawihania;isumkh^wlinpunganeihapiangpawhchunangmatanasumdangthawkchhuaktuvekannianga.Ihausaknaturchuanikh^wltekhanpunganneichhoz>langa,chungtechuaniduh>m>mhausaknachuanpedawnchealawm,’atitaa.

“Amahbawkchuan,‘Zanreitakthawhtirinkabumcheemawilotipalhange.Kathilpekhidawngsawngturafinnaineihchuanihlawhchualetsanginkapuntlukcheaniang.Ihlawhzingaa\henhinangmakawltur,italiauliauania.Engzatpawhhlawhlahmunsawma\henahmunkhat

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 126: Kumtluang - Mizoram

~ 108 ~

aiatlemichangturanilo.Nangmahhlawhinpehmasazet\hinla,ab^nga\anginthawhlawmthawhla,eilehinturteleila,abakchuanthawmhnawleichauhangche.

“Hausaknahithinganginachitereuhtea\angalo\hangchhoania.Dartangkaikhawltheihhmasakberchuihausaknathingrawn\hanglianturchichuani.Chuchichuituhranpohlehalochawrranganga,ich^wm\hatleha\hangchakmaiang,’atia.Hlumphekchualaa,akaltadaiha.Athilsawichunguntakinkangaihtuahzuia,hantihvechhinphawtchukatumtaa.

“Algamish-achukumkhathnuahchuanalokalleha,‘Nauva,kumkhatchhungchuanihlawhsawmapakhataiatlemloiinpetheitaem?’atia.‘Theie,hotupa,kainpetheie,’tiinphurtakinkachhanga.

“Anichuanhlimhmeltakin,‘A\hatchu,anihlehengahngeichantira?’atia.‘LeirawhchanzuartuAzmurahnenahlunghluvangchi-asumdawnnankape.Ahlawknakaninsemdawnani,’katia.‘Lunghluthu-ahengatingeleirawhchanzuartuthurawnizawmni?Ihausaknaturthingchuazungchawpinikaranihchu,’atia.Asawiangngeichuankach^ntaveka.Mahse,Algamish-anminr^wnangkhanhmunsawma\henahmunkhatchukakh^wllehtaa.

“Thla sawmpahnihhnuah chuanAlgamish-a chu a lokal leha,‘Kahmuhhnuchekhanhmasawnnaengngeineih?’mintia.‘Rinawmtakinkeimahhlawhkainpea,kasumkhawlchudarthirleinanphawsiamtuAgger-akakawltira,anichuanthlalidanz>lahapungminpe\hin,’katia.Anichuan,‘A\hatchu.Anihapungchuengahngeichan?’atia.‘Duhz^wngleinankahmang,’katia.Anichuanminnuiha,‘Isumkh^wlpungturieiz>lanihchu.Engtinngenangmatanahlawkpuiturpawisapungineihtheihang?’atia,minkalsanlehtaa.

“Kumhnihahmelhmulovakaawmhnuchuanalolangleha,‘Arkad,ithiltumhausaknachuitawngtaem?’atia.‘Kaduhangchiahchuanlatawnglove.Mahse,engemawtawkchukaneitawha,pungtepawhanrawnneia,apungtechuanpungdangansiamz>lasin,’tiinkachhanga.Anichuan,‘Arkad,izirlaitechuizirthiamkhawpmai.Ihlawhchhuahtheihaiatlemakhawsakizirthiamphawta,antawnhriata\angathur^wnpetheituche

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 127: Kumtluang - Mizoram

~ 109 ~

chauhr^wnturtihizirtawhbawka.Atawpahrangkachakchuannangmatanathawkchhuakturahmandanizirthiamtaanihchu.Sumdehchhuahdanizirthiamtawha,avawndanlehahmandantenen.Chuvangin,chanvopawimawhchangtlakini.Tarkalonitaa;kathilneihteatamsia,minenkawlsaktuturkamamawhani.Nippur-akaramivaenkawlduhchuankakawppuiahiawmanga,karamahchanvoineivedawnnia,’atia.

“Tichuan,Nippur-ahchuankakaltaa,ahmunzaupuimaichukavaawptaa.Katumruhemvanglehhausaknadankawngthumkavawnthiamavangina thilneihtechunasa takinka tipung taa.Tichuan,ka lohlawhtlingtahlea.Algamish-aathihchuanarokhawmtuahka\angvetanghengheani,”atia.

Arkad-anachanchinasawizawhchuana\hianpakhatchuan,“Algamish-aroikhawmchuivanneihlemai,”atia.Arkad-achuan,“KavanneihnaberchuAlgamish-akatawnhmaahlawhtlinch^knakaneihkhaani.Vanneihnahiainpeihlotetanchuandawnhartakaniasin,”atia.

A \hiandangpakhat chuan, “Anih lehnang angbawkakanhausaktheihnanengthurawnngeminpekang?”atia.

Arkad-achuan,“Algamish-afinnahichharveturinkar^wnache.‘Kathawhchhuaha\angahmunsawma\henahmunkhathikavawn\hatturani’tiveangche.Zingthawhhlimintila,chhunahte,tlaiahtelehzanahpawhtiangche.Nangmahiinhminhmachutiangche.Nangmatabikrochuanatihnawmziachechureiloteahihrenghalanga,apungz>lchuanatithathoangche.Tichuan,irohlutechumahnitanachakaikhawrhnanhmanthiamzirla,apungloawmz>ltepawhchutihpunbelhz>ldanngaihtuahrawh.Irohluchuabothlaumaimailohnanfimkhurtakatihpundanngaihtuahangche.Vawilehkhatatamtakpungturathlemnachuhlohnalehinchhirnathlentuanihavanginhnarphal\hinangche.Mifingter^wnla;nitinasumenkawlkawngamithiamtethurawnla\hinangche.

“Heleiaichenchhunghiannuamtakininunhmangla;alutukinthawkrimsuh.Khawltamluattumsuhla,hmunsawma\henahmunkhatikhawltheihtawkanihchuanlungawiangche.Ihmuhangmilinkhawsala,uikawmtaklehs>nhlaungawihngawihinawmsuhangche.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 128: Kumtluang - Mizoram

~ 110 ~

“Hengipawisaiptiruakmaitheilakainvennadamdawichisarihtehihrerengla,hmangnghalangche:-

Damdawi pakhatna: Ipawisaipchutikhatturinbeirawh.Pawisaipaikhungzingasawmapakuachauhhihmangangche.

Damdawi pahnihna: Isums>nnatitlemrawh.Isumsawmapakuaihmandanturruahmanfelthlapangche.

Damdawi pathumna: I sumkhawl sa chu tipung rawh. Ipawisaipahausaknatuihnaloluanglutz>lturinipawisatechupeipungrawh.

Damdawi palina: Irosumchuboloturinvawng\harawh. Sumlulehapungich^nlohnangeiturahchauhpeipungangche.

Damdawi pangana: Inluahmanasumtamtakis>nrallohnan,nangmapualininsarawh.

Damdawi parukna: Nakinhnuairetheihlohnansumhn^rturngaihtuahfelhmasarawh. Ichhungkawvenhimnaturlehmamawhtuaknaturinsumhn^rnghetsiamangche.

Damdawi pasarihna: Idinhmuntisangz>lturinbeirawh. Mahnitheihnatihpunte,fingzawkturazirte,themthiamzawkturabeihte,mahniinzahthiamminihtehia\ul.

“Khangkhaanie,thur^wnkapektheihcheuchu,”atia.

5

1

2

3

4

6

7

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 129: Kumtluang - Mizoram

~ 111 ~

TIH TURTE

1. Hethawnthuin‘vanneihnavantla’atihhiengangngeniaihriat?

2. EngvanginngeAlgamish-akhanArkad-akha,“Thudikchanveisawianihchu,”atih?

3. Inzirlaibuinhausaknalehthingchitereuht>atehkhindankhahansawiteh.

4. Algamish-anArkad-ahnenathilpekhlutakapekkhaengngenile?

5. HmanlaiMizotenhausalehneinungantihtekhaengangmitenge?

6. Pawisaipruakdamdawipasarihtekhaenlovasawitheiturinvawngrawh.

7. “Isumkhawlpungturieiz>lanihchu”tihhihansawizauteh.

8. Arkad-ana\hiantehnenaAlgamish-afinnachharturaathur^wntekhatawifeldeuhvinhansawiteh.

9. Ahnuaiathutehmanghianthuphuahrawh. (a) insumk^r : ___________________________________ (aw) haichhuak : ___________________________________ (b) ng>lnghet : ___________________________________ (ch) khawlkhawm : ___________________________________ (d) zankhuain : ___________________________________10. Hengthuawmziahi\awngkam danginhandahteh.

inpe – khawhral – dehchhuah – tam –

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 130: Kumtluang - Mizoram

~ 112 ~

zaidam – ph<r – tlem –

11. Hethuhinguntakinchhiarla,sumhmandan\halehkhawldan\haniaihriatkawngthumhansawiteh.

Sum(pawisa)hithawhchhuahlehl^kluhkanharsatviaulaiin\ulpawhnilemlovahmanchhuaherawhchukanawlsamlehviausi.Mamawhaiinduhz^wngleimaitekanchinga.Kanmamawhpawhnilemlo,kanhmuhfuhlehtawnremchansilhfenmawilehnalhniakanhriatleiringawtkanchingbawka;hmawmsawmleheibobarthilahsumkansengawlsamhlebawka;chutihlaiinchhungkawmamawhkanhmuhk^nfo\hin.

Kantaksatana\halo,z<klehhmuamahsumkanthehthangtamlutuka;hriselnaerawhkanngaihthahlehtlatsi.Sumngahlehhausakahluta,aropuiviaulaiin,\angkaitakahmantumnalehpeipunnakawngahkanmutthluklehtlatsichuanreiloteahkanhmabakchuretheihani.Chuvangin,mamawhdiktakasumhmanlehkanneihchhunangrenchemtakahmanhisumkhawlnachikhatanitihihrerengangu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 131: Kumtluang - Mizoram

~ 113 ~

12. Ahnuaiathumilinhethuleihlawnhitikimrawh.

1. Arkad-achumi_____________takania,midangte\anpuin^nsumtamtakaseng\hin.

2. _____________v^ngchi-asumdawnn^nAzmurahnenaasumpekchuatifuhlohlemai,ach^ntavekani.

3. Amahhimi_____________takanilohlauhva.Arilruchuanavehlechunginabeidawngduhlova;bula\an\halehngatani.

4. Azirlaichuharhle_____________tumruhnanenabei\ang\anga.

5. Atawpahchuanmihausabermailehmi_____________tlaktakalonitaani.

1 T L 2

4

3 U M

5 E N

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 132: Kumtluang - Mizoram

~ 114 ~

ZIRLAI 21

CHHÛRA SANGHA VUALalmama

1. HmakhawsangnghalêngdâwiChhûrbûrakha, Zaiinkahrildawne; Suihlungarualpuilenrualtezawngkha, Zamualanliamzota. Kirz^irêltheilo,liamz^irêltheilo, Chungtûranithlangtiangahaliamdawne; Vângkhawpui\umkawngzalam\huamluaiah, Sialangangiranti.

2. T<rnipuilenkâwlaliamdawnngeie, Tlaikhuaanguizota; Kirlehta’ngekeikasianglamrâwnah, Awimaw!kakalthiamlo. Hrailêngtelawmtur,lêngnghakahâwnlo, Chhimthlipuiiangth^ilunglianengtinhrângmaw? Vângkhawpêrpuidungrawntawnngamsilo, Daikâwmarawnhêle.

3. Khuafûrhâwktuithangvawkpuiruangbualna, Laichhuatrûninhnuaiah; Lênchâwmbêng\awkdângchawnbânavuane, “Chei,amahtunkhaia!” Miûtehmuhloh,mipatehmuhloh, Lêngnghahnehatuaipirperkatawngkeizawng; Hmuhkanuamngeiekath^inêmduaii, Hrailêngkatuaitezawng.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 133: Kumtluang - Mizoram

~ 115 ~

4. Chinlaikhâwmlenruallopungrûnlûmah, Tl^nghrâiarêlanti; Suihlungphâng\awkdângilozuangchhuakin, Pikhûpakaianti, Pikhûpngawirengrawh,pikhûpngawihlehle, Pikhûpngawila,\awkdângiatlânange; Hêmfungchawithinlaiv^iChhûrbûrakhan, Pikhûpakhâwngvûngûl.

Hla thu hrilh fiahna

hmakhawsang : hmanlai suihlungrualpui : thurualpui,lungrualpui \umkawngzalam\huam : kawngpeng\huam lênchâwm : khuang suihlungphâng : thlaphang tlanghrâirêl : tlangruaibuatsaihtum

TIH TURTE

1. Hehlathutlangpui(summary)hihanziakteh.2. Chhûrakhanengvanginngeanupuikhaahlauh>m>m?

3. Chhûrakhansanghaaiahengngeaman?

4. U\awk(chungû)tlanchhiakhaengtinngeChhûranatih?

5. HenghlathutehiMizo\awngtluangpangngaiindahrawh. thlangtiang _____________ ngir _____________ l>ngngha _____________ siang _____________ hrail>ng _____________ th^i _____________ h^wktui _____________ l^ichhuat _____________

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 134: Kumtluang - Mizoram

~ 116 ~

6. Henghlatlartehithupangngaiinhandahchhuakteh. (i) Suihlung a rualpui lenrualte zawng kha, Zamual an liam zo ta.

(ii) Hmuh ka nuam ngei e, ka thai nêm duaii, Hrailêng ka tuaite zawng.

(iii) Suihlung phâng \awkdângi lo zuang chhuakin, Pi khûp a kai an ti.

Activity

7. Chhûrasanghavuahiathawnthuinsawisiakrawhu.

8. Chhûraleminziahsiakrawhu.

9. Hehlahienlovasawitheiturinvawngrawhu.

10. Hengthuhmanghianthuhanphuahtehu.

hmakhawsang \umkawng lenrualte turnipui lunglian lengngha hraileng laichhuat lenk^wl

11. Hengthuhmandanhizirtehu. chh^mangz^l d^rangtawng dawiangdawm parangchul rialangdai sialangngir tuiangn>m

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 135: Kumtluang - Mizoram

~ 117 ~

ZIRLAI 22

RUALBANLOTE |HIAN

Hmeichhenaupangpakhat feldeuhhiaawma,ahmingchuRuth-iani.Ruth-ichunulehpathuawihtheitakania,lehkhapawhathiamthei>m>ma,kumngalekanihinziaklehchhiarathiamveka,amahangathiamchakhiantl>m>m>mani.Anzirtirtutepawhinmakantia,“Ruth-ihinaupangdanglamtakani,arilruchakzialehthilhriattheihziahiamaka,apuitlinhunahchuanmiropuitakalaningeiang,”anti\hin.Anzirtirtutethilsawitechunguntakinalongaithlakiauva,ahrereng\hinani.

NaupangfeltaklehthiamtheitakRuth-ichuvanduaithl^ktakinkhawsikpuiinadamlovakmaia,athimaid^wnemawantihmantawha;mahse,adamchhuaklehtaa.Chutachinahchuanaketeaz^wia,akaltheitalova.Akhuaaharthei>m>ma,sikulakaltehiachâka;mahse,akaltheitawhsilova.

AunaupaJim-achuanakhawngaih>m>ma,“Mami,kapuaangchea,sikulahikalangaw,”atia.Ruth-ichuanhlimtakin,“Aw,sikulahminhruaithuaithuairawh,”atia,aturtaseka.Tichuan,Jim-achuananauchuapuaa,sikulahchuanakalpuitaa.

Sikulanvathlenchuana\hiantechuanrawntlankhawmtuptupa,anchibaia,a\henineituranlopebawka,anhlim>m>ma.Anzirtirtutepawhinanhriatvelehanrawnchibaia,“Ruth-i,sikulilokallehtheichukanlawmhlemai,iawmlohchhungkhankankhuaaharlutuka,”antia,abiangahanrawnpiaia,a\heninanpawbawka.ChuminichuanRuth-ipawhahlim>m>mani.

AuJim-achuannitinsikulahadah\hina.Chhunchawlhlaitehianp^wnahapawmchhuaka,atitipuia.Ruth-ichuana\hiantehoinfiamchuathlira,telveach^kthei>m>m\hina.Hmeichhenaupang\henkhatchuabulahanlotlana,anrawnbiaa,anrawnkawmhlima;mahse,infiamanduhavanginantlansana,antheihnghilhlehmai\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 136: Kumtluang - Mizoram

~ 118 ~

AuchuanRuth-ichuchawlhchhungchuantihhlima\<linahriaa,ainfiampui\hina.|huchunginRuth-ichuanball-inbangchuavawma,alol>tchuaman\helhpawhinauchuanalochharsakz>l\hinani.Auchuanvuakfunghmangaballvuakteazirtira,anhlimvehle\hinani.

A\hiantepawhchuanRuth-in\huchungininfiamnahlimawmtaktakatitheitihanhmuhchuananlawmhlea,a\hutnabulahchuanatihtheihz^wngchiangchuananinfiamta\hina.|henkhatininfiamnachidanganrawtpawhin,“ChutiangchuRuth-inativetheilo,”antiz>la.Atihtheihz^wngchuph<rtakinantiho\hinani.

Chutiaainfiam\hina\angchuanzawizawiinRuth-ichuantihtheihaneitamtatulhtulha.Akepawhtl>mtl>mchuanachakvetatialtiala.Auleha\hiantechuachungaanfel>mavangchuanahlimvetheihleani.

Ansikulahchuannaupang\henkhatamahangaharsatnabikneianawmtihahriaa,\anpuiach^khle\hin.ChungzingapakhatchuGeorge-aani.George-achuarilruachaklo>m>ma.Hlathutehiahrerengtheilova.Ruth-inahanchhiarpawhhiantlarkhatpawhasawichhawngtheingailo.Ruth-ichuantheihtawpaahanbeihpuipawhchuanas^wttheilohlea,George-aa\anpuihleitheilochupawiatia,akhawngaih>m>m\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 137: Kumtluang - Mizoram

~ 119 ~

Ruth-ichukumkuaanihchuanapatensikuldangahanluhtira.Sikulakal\hinnahankalsanchuahrehhlen^a,ansikultharpawhchunuamatihlemai.Miangaakal\hattheihlohavanginnaupang\henkhatchuananendeuhh^h^\hina;mahse,reilotêahmaktitakaentutepawhinankawmngeihlehthuaia.

Ruth-i chuan an sikul tharah pawh chuan naupang \henkhat,harsatnabikneianawmvetihahrethuaia.Pakhatchuhmeichhenaupang,kutpiangsualania,ahmingchuAnn-iani.Ann-ikutchuadiklohavanginthilavuannghettheilova;chuvangin,tumahininfiampuianduhlova.Ruth-inenaninfiamduntheibera.Ruth-ichuatlantheilon^a,akutteahmangtheia;a\hiannuchuanakutteaduhanginhmangtheilomahse,chaktakinatlantheithunga;chuvangin,anpahnihchuanhlimtakinaninfiamvethei\hinani.

ChhiarkawphiRuth-ithiamz^wngtakania.Anclass-anaupang\henkhatchuananthiamtheilohlea.Mipanaupangpakhathianathiamtheilozuala,ahmingchuSamuel-aani.Nitinmaihianzirtirtutechuan,“Samuel,itisuallehta,ivatidiktheilove,”tiinanhau\hin.ChutiaSamuelaanhauchuRuth-ichuanalokhawngaih>m>ma,\anpuiatumtaa.Sikulchawlhl^wklaihianchhiarkawpalozirtirmalhmalh\hina.Mahse,Samuelachuarilruachaklolutuka;chuvangin,ahrehleitheilova.Ruth-ichuanarilrutihhlimatuma,“Samuel,pawitir>ngr>ngsuh,chhiarkawpchuthiamlomahla,kanclass-ahizaithiamberthoalawm,”tiinafak\hina.

Ruth-i chuanSamuela te,George-a te,Ann-i te leh naupang\henkhatharsatnabikneitechuahrerenga.Vawikhatchuapahnenah,“Kapakapuitlinhunahchuanzirtirtunihkaduhani;harsatnabikneinaupangtezirtirleh\anpuikach^ktlat.Keichuanchhiarkawpanchawhdiklohpawhinkahauvelovanga;anrilrutihhlimz>lkatumang,”atireuhva.Achhungtechuannuidardara.

Anuchuan,“A\hae,kanlahriaangchu.Hetiangnaupangchaklobiktezirtirhiaharsa>m>ma;mitamtakchuananpeihlova,anch^kngailo.Mahse,Mamihizawnganaupant>tlaia\anginmidanglamb$kania;hetiangarualbanlolehmivanduaite\anpuiachâkhiaropuingeimai.Lalpankawngalabuatsaihsak>m>mang,”atia.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 138: Kumtluang - Mizoram

~ 120 ~

Ruth-i chuan harsatna bik nei naupangte \anpui a tum chu atheihnghilhngair>ngr>nglo.Taimatakinlehkhaazirz>la,\hatakinB.A.apasstaa.B.A.apasshnuchuanchutiangnaupangteenkawllehzirtirdanchuazirlehtaa.Tichuan,aduhthusamangngeiinsikulzirtirtuaha\anga.Zirtirtuaa\anchhungchuannaupangrualbanlozatamtakaenkawla.NulehpatepawhinanfarualbanlotechuRuth-ienkawlturinasikulahanrawndahtaz>la.|anpuingainaupangtamtaka\anpuia;antanrimtakinathawk\hina.Miinahnathawhteanlohrezautaz>la,mingaihsanahlawhtahlea,amahsawinan,“Rualbanlote\hian”anti\hinani.

Thu pawimawhte

vanduaithl^k vuakfung beihpui chhiarkawp danglam duhthusam tulhtulh tialtial z^wi piai

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) EngvanginngeRuth-ikekhaaz^wi? (aw) Ruth-inharsatnaneinaupanga\anpuihmasakberkhatunge? (b) Ruth-ikhanSamuel-akhaengngeazirtir\hin? (ch) EngatingeRuth-ikha“Rualbanlote\hian”antih?

2. Rualbanlotihawmziahiihriatdaninhanziakteh.

3. Hengahnuaiamitehi\anpuidawnla,engmihinge\anpuiichakber?Engngeachhanhanziakteh.

(a) keb^i (aw) mitdel (b) bengngawng (ch) \awngtheilo (d) rilrulamarualbanlo

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 139: Kumtluang - Mizoram

~ 121 ~

4. Hethawnthuhihanphuahzawmteh. Khaw pakhatah hian mipa naupang harh tak hi a awm a, a hming chu

Lawia a ni. Rualbanlote hi a hmusit a, nuihza siam nan a hmang \hin a. Ni khat chu.........

5. Ahnuaiathulehahrilhfiahnahihrerengturinvawngla,sentencesiamnanihmangdawnnia.

thoth^ng\ha – \uan\ha,thiltinghalzungzung dimdawi – duattaklehfimkhurtakaenkawl duapkai – an>mzawka\ang,zawldawh ngurchuai – chemuang,\uanneilo mangnghilh – theihnghilh

6. Hethuhichhiarnawnchhiarnawnla,Mizo\awngkanhmandiklohfochhanniaihriatkawnghnihchauhziakangche.

Mahni hnama chiang apiangin \awng dik hman an ngai pawimawh \hin.

Mahni hnam \awng ngai nepa hmusittu chu hnam phatsantu a ni.

Mahni hnam \awng dik lo tak taka hman pawisa lotu chu hnam hmelma a ni.

|awng dik tak hmanga ziak \hintu chu ram leh hnam humhalhtu a ni.

Mahni hnam \awng dik taka hman leh ziah \hin hi khua leh tui nihna neitute mawhphurhna a ni.

7. Rualbanloniaihriathansawiteh. (a) Mitetihangtiveduhmiahlo. (aw) Sikulnaupangkebai. (b) Mahniathawmhnawsufaitheilo. (ch) Thileiahmuichiplovatepchuapchuap. (d) Wheelchairhmanganitinsikulkal\hin. (e) Nulehpatenhomeworkantihsak\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 140: Kumtluang - Mizoram

~ 122 ~

Activity

8. Ahnuaiathuangz>lhianalemhanziakteh.

Ruahasursengseng

Ruahasurbuanbuan

Thliatlehhumhummai

9. Sawikhawmvetehu.» Ruth-ichuanapuitlinhnuahzirtirtunihaharsatnabikneinaupangte

haulovazirtirleh\anpuiaduhthuapaahrilha.Nangnininpuitlinhnuahengminihngeinduha,engtihngeinch^k?

Project 10. Rualbanlo leh rualbanloni l>m lo tan lehharsatna t^wktekarkhat

chhungai\anpuidanhanziakteh.Thawh\annia\anga\aninZirtawpnithlengnitinai\anpuidanichhinchhiahz>langa,iziakthladawnnia.Tichuan,ireportchuthehlutla,portfolio-ahkawl\haangche.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 141: Kumtluang - Mizoram

~ 123 ~

ZIRLAI 23

ADJECTIVE

Adjective chu noun leh pronoun hrilh fiahtu a ni.Nounchuhmingania;mihringte,thilnungdangte,hmuntelehthildangtehmingzawngzawnghinounchuani.Pronounchunounaiawhathuhmanhiania.Thukansawiemaw,kanziahemawanounsawinawnsawinawnngailoturaaaiawhathukanhman\hintehianitihkanzirtawha.Heng–ka, kan, i, in, a, an, kei, keimah, keini, keimahni, nang, nangmah, nangni, nangmahni, ani, amah, anni, anmahni tihangtehiani.

Hengnounlehpronoun-tehiengkawngemawtalasawifiah\<lhunaloawm\hina;chutianghunaasawifiahn^nathukanhman\hintechutunahkanzirlehdawna,chuchuadjectivechuani.

Adjectivethumalinnounahrilhfiahdanchu–Kawrv^rahatitaila,‘kawr’chunounania,engangkawrngeanihtichiangtuchu‘var’hiania;tichuan,‘kawr’hrilhfiahtu‘v^r’hiadjectivechuani.

Adjective-inpronounahrilhfiahdanchu–Tlangvalpakhatalokala,asangkhermaititaila,‘sang’hmachiaha‘a’hitlangvalaiawhathuhman(pronoun)ania,‘sang’hianahrilhfiaha;pronoun‘a’hrilhfiahtu‘sang’hiadjectivechuani.Engangmingeanihtihkawngkhatinatifiaha,asangtihminhrilhani.

Adjective chi hrang hrangte: Adjectivechuchihrangpangaahan\hena,amalmalinlosawiila.

(1) Adjective of quality: Heihiannounlehpronounchuengchingeaniha,engangziangeaputasawifiahani.

Entir nan: Kekawrdum kalei. Mingilnei takani.

HengadumbikaziahtehiAdjectivesofqualitychuanni a.Hetiangatanathuhman\hintechu–var,sen,hring,pawl,eng,buang,

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 142: Kumtluang - Mizoram

~ 124 ~

\ial,lian,t>,\ha,sual,\halo,mawi,nalh,sei,tawi,sang,hniam,hla,hnai,chum,ria,huaisen,dawih,taima,thatchhia,nuam,hrehawm,hlim,lungngai,lum,v^wt,pan,chhah,zim,zau,\hazawk,\haber,hluiber,tharzawk,duhawmzawk,tihangchitehiani.

(2) Adjectives of quantity: Adjectivesofquantityatanathuhmantechuannounlehpronounchuazatchiahsawilovinatamlamasawi\hin.

Entir nan: Mitam tak anpungkhawm. B^wngeng emaw zatantalh. Lal\henkhat chuanfinghle.

Hengtamtak,engemawzat,\henkhattehiAdjectivesofquantitychuani.

Adjectiveofquantityatanathuhman\hintechu-tam,tamtak,tl>m, tl>mte, \hahnem,v>l,azatvevel,pumpui,pahnihkhat,palipanga,sawmhnihsawmthum,tlemaz^wngtihangchitehiani.

(3) Adjectives of number:Adjectivesofnumberchuannounlehpronounchuazatchiahsawiinahrilhfiah\hin.AdjectiveofnumberhiNumeralAdjectivetipawhinansawibawk.

Entir nan: Naupangpahnih lokalrawhse. Isuanmisang nga ahrai. Indiahiramlianpasarihna ani.

Heng–pahnih,sangnga,pasarihnatihtehiAdjectiveofnumberchuani.

Hetiangchithudangtechu-hmasaber,tawpber,hnuhnungber,pakhatna,sawm,za,sang,sing,nuairiat,vaibelchhelitihangchitehiani.

(4) Demonstrative adjective:Demonstrative adjective chuannoun lehpronounchuak^wkinakawhhmuh\hin.

Entir nan: He thuhi thunamailotakani. Chu khuachu khawtetakt>ani. Kha nulakha analhhlemai. Khi tlangkhi avasangve.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 143: Kumtluang - Mizoram

~ 125 ~

Khu lairuamkhu arama\hathmel. Saw huansaw tuhuanngeni?

AziakdumbiktehiDemonstrativeadjectivechuanni.

(5) Possessive adjective: Noun \henkhat leh personal pronoun-te hiadjectiveangahmantheihaawm;chutiangchichupossesiveadjectiveanti.Nounnisi,possessiveadjectiveatanahmantechu:

HeihiLala lehkhabuani. Kanu kawranihkha. Zova inchuanuamhlemai.

Personalpronounthumalpossesiveadjectiveatanahmante: Heihikan inani. Khakhanangmahni dawrelo? An khuachuavazawlnuamve. Kan ramhiramnuamani. In vengchuafaihlemai.

Hengsentencezingapakhatnaa‘Lala’hinounnimahse,lehkhabuneitutichiangtuanihavanginadjectiveania;chutiangchuanahnuaiasentence-a‘kan’tihhipronounnimahse,‘in’neitutihchiannnathuanihavanginadjectiveanginkanhmanga.Hetianganounemaw,pronounemawhminglehaaiawhtihchiannanakanhmanhipossesiveadjectivechuani.

TIH TURTE

1. Hengadjectivehmanghiansentencesiamrawh. hring zawngzawng sangber lianzawk

\ial pan pumpui pahnihkhat nuai sawmpakhat

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 144: Kumtluang - Mizoram

~ 126 ~

2. Hengsentence-aadumbiktehiengadjectivengeannihziakrawh. Entir nan: He bushi tutange? He.......hi =Demonstrativeadjective. (a) He penhi tutange? (aw) Kan khawsakdanhiachangkangtawh. (b) IndiaPrimeMinisterhmasa berchuJawaharlalNehru-aani. (ch) D^wrtlemaz^wngchuaawm. (d) An khuaahkalakallo. (e) Thlatinin tuibillkanpe. (f) Midawihzep chuanthihhmainanthianthi\hin. (g) Kanpawlahzirlaisawm hnih kanawm. (ng) Ipa lehkhaturkathawnangche. (h) Saw tlangsaw avahringve.

3. Hengthutehialamrikdanturdiktakinchhiarrawh. (a) Kapainakaawmturhiinhreloemni? (aw) Kanupuanlehkapakawrkhaphorawh. (ch) KapuVawmatuianihkhaid^wtngamlehd^wtrawh. (d) Thangahlaphuahkhaamawihlemai. (e) IsuaKristapahmingihriaem? (f) Lalanunuhialadamem? (g) Khawtlanglunglenhlaminhanhrilhteh. (h) Apa\hianpa\henawmteanni.

4. Hengthua\anghianadjectiveatanahmanthuihmuhapianglachhuakla,ziakz>lrawh.

(a) Bawngpuidumalokal. (aw) Aizawlahbiakinlianatamta. (b) Biakinchunghiahringdeuhvekmai. (ch) Serthlumkhaalianlianthlangrawh. (d) Inpawlahlutrawhu. (e) Mizoramahminuaisawmpakhatlaikanawmta. (f) KuminchuMBBSzirduhan\hahnemhle. (g) Athawnthupumpuiihrechhuakem?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 145: Kumtluang - Mizoram

~ 127 ~

(ng) VanapaHall-ahankalkhawm. (h) Kanexam-ahpalinakani.

5. A^wlahhiandahkhatrawh. (a) Adjectivechu___________hrilhfiahtuani. (aw) Azatchiahsawinahi______________ani. (b) Pronounchu_______________hmanhiani. (ch) Kawhhmuhtuadjectivehi___________________ani.

6. AdjectiveofquantitylehAdjectiveofnumberinannalehinanlohnalaisawivevela,entirnaperawh.

7. Adjective tel lovin thu sentence5phuah la, chung sentence-te chuadjectivetelinahnuaiahziaklehvekrawh.

8. Noun(hming)\henkhatchunounv>ksawifiahtuatanadjectiveanginkanhmangbawk\hin.

Entir nan: Puan pheikhawk ka bun. Thir lukhum a nei. Savun kawnghren ka lei.

Hengsentence-apheikhawktifiahtuchu‘puan’ania.lukhumtifiahtuchu‘thir’anibawka;tin,kawnghrentifiahtuchu‘savun’anibawka.Nounsawifiahtuaan\anavanginadjectivedinhmunahandingani.

Hetiangchiihriatapianghanziakveteh.

9. Abuamiangnilovinhengadjectivechihrangpangatetanhianentirnasiamverawh.

• Adjectivesofquality • Adjectivesofquantity • Adjectivesofnumber • Demonstrativeadjective • Possesiveadjective

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 146: Kumtluang - Mizoram

~ 128 ~

ZIRLAI 24

VAWIIN Sangzuala pa

Ziaktupakhatchuanvawiinpawimawhziahi,“Nimintananaktukemaw,naktuktananiminemawringawtanilova,niminthawhrahlehnaktukawmdanturhriltuani,”tiangdeuhvinaziaka.Ni,vawiinhiapawimawh>m>ma;apawimawhziahihrekauhila,ahmandanahhianfimkhurthiamtawkchauhilachuan,thilanihnihanihzawhtawhainchhirlehna–“Kumraltazawngzawngtekhakohkirtheihnisela,”kantihvawngvawng\hinnatehichuaawmdawnhauhloalonirengmai.

Haptakarkhatchhunghiannihnihz>lchuangaihakanngaihtuahhahngaihauhlo,rilrutihbuainanakanhman\ulhauhlotakmeuhaawma;chumiapakhatzawkchuNIMINani.Kanthiltihsualzawngzawnglehkanrilruhahnate,kanhrehawmnalehkantuarnate,kanthawipiknalehkanrumnazawngzawngte,atihakantihpalhtecheninniminchuanmualaliampuita.Omaran,“Lungchhiraluaithlin<lchungpawhinngaiinaumahla,anliamzota,”atihangchiahhiania,khawvelmittuizawngzawnglehsumlehpaizawngzawngpawhinniminchuaaukirzotawhlo.Niminchukanthuhnuaiahaawmtawhlova,chuvanginniminakanthiltihtawhkhachuengtikawngmahinkans<tlehtheitawhlova,kan\awngtawhhnuzawngzawngtepawhchutuibawhnuangchauhania,kanr<tlehtheitawhrengrenglo.Chatuankawngkharpaninniminchuanminliamsantawha,enganganasapawhinaumahilakanauhkirzawhdawntawhchuanlohavanginingaihtuahduhtinglomaitehang.Aliamliaminloliammaimaitehse.

Nidangpakhat,rilrutihhahnanakanhman\ulhauhlobawkchuNAKTUKani.Naktuknichuenganginngealochhuahdawnkanhrer>ngr>nglo.Lawmnangemirawnthlendawna,lungngaihnatihhriatnachutinh^ngtiatpawhkanneilo.Naktuknichuachhuakdawntihzawngkanhrenameuhmai;amaherawhchu,hlimnaropuitaknenngealochhuahanga,chhumdumchhahpuinentihchukanhriatlohmiauavanginrilrutihhahnanakanlohmana\ulhauhlo.Naktukchukankutahalaawmrihloani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 147: Kumtluang - Mizoram

~ 129 ~

Tichuan,nikhatchauhkanrilrukansennaturlehkanngaihtuahtaktakngaichuaawmtaa,chuchuVAWIINani.Mihringtehian\ullovarilrusena,thil\ullolungkhamkanchinavanghiankannunhikanti-haha,mahnilehmahniphurritkaninsiamchawp\hinani.Miropuitaktakte,mifingtaktakte,miawmkhauhpuipuitepawhhiphurritthuahthum–niminphurritlehvawiinphurritlehnaktukphurritphurkawpvekzoanawmngailo.Mihringtehiankanvawiinphurritbakaphurritchihnih–niminphurritlehnaktukphurritkaninphurhchawptir\hinavanghianani,kannguiakanchauh\hinni.Niminakanthiltihsualavangainchhirnalehpawitihnate,naktukakanchungathillothleng‘maithei’hlauhhlawpnahianmintichi-aia,kawngminbotir\hinani.Mi\henkhat,\ulhauhlovarilrusenchiamchiamchingmitelehmidawihzepzual,niminaanthillotihsualavangatawpintaiawmleklovainchhira,naktukaanchungaharsatnalothlengturlosuangtuahl^wkvakvaka,chungharsatnatechumihringinachangchuankantawhturrenganihhrengamlokhawpadawihzeptechuananmahninunnahialtepawhanladuhmai\hin.Chungtetanchuankhawvelhi\ahlehha\hialnaramtakzetani.

Chuvangin,mihringtenakandamchhunga ‘indona’kan tawn\hinahhianvawiinatanchauhdawngila:‘hmelma’kaninsiamtamlutuka,niminlehnaktukchukanbeihtelchuankantuarhauhlovangtihhrerengila.“Nikhatatannikhathrehawmat^wk,”tihhrerenginvawiinatanchauhhrehawmchutuarila,abakchuphurritengmahiinbelbelhhauhsuhangu.Kankutaawm,kanngaihtuah\ultaktakchu“vawiin”chiahhianie.LalIsuangeipawhin,“Nikhatatannikhathrehawmat^wk,”atianihkha.Nikhatatanphurritthuahthum,niminphurritlehvawiinphurritlehnaktukphurritphurhkantummauhchuan^tmaitepawhahlauhawmalawmle!

Thu pawimawhte

thawipik thawhrah thuhnuai suangtuah mauh lungkham awmkhauh phurrit tawpintai chi-ai inchhirna hlauhlawp

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 148: Kumtluang - Mizoram

~ 130 ~

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Phurritthuahthumchuengtengeni? (aw) Rilrutihbuainanakanhman,\ulhauhlothilpahnihchuengnge

ni? (b) Rilrutihhahnana“naktuk”hmana\ullohchhanhansawiteh. (ch) Nikhatchauhrilrukansennaturchuengninge? (d) ‘Vawiin’tihziaktuin“mintichi-aiakawngminbotirtu”atihkha

engngeni?

2. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. lungkham _________________________________________ suangtuah _________________________________________ thawipik _________________________________________ tawpintai _________________________________________

3. HenghlathutehiMizo\awngpangngaiinhandahteh. lungchhir luaithlinul d^wnkir thlafamchang rauthla

4. Mizo\awngahunsawinaihriatapianghanziakchhuakteh. entir nan – nimin

5. ‘Naktiplehnakthai’hienghunsawinangenia,‘vawiin’pawimawhnaleh\hatnaihriatdaninhanziakteh.

7. AhnuaiathutehiMizo\awngziahdandiktakinhanziak\hateh. (a) Vawiinzanahkalolengang. (aw) Tlaichaweikhamahlokalrawh. (b) Tunkumchutheihtawpchhuahinlehkhakazirang. (ch) Chhunchaweiahuntae.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 149: Kumtluang - Mizoram

~ 131 ~

8. Ahnuaiasentencetina\anghianhunsawinathuhanthlangchhuakteh. (a) Sikulkaltlaisuhangche. (aw) Ivathohmave. (b) Sikulkanbangchiah. (ch) Lolengfoangche. (d) Lehkhakazirm>k. (e) Achangchanginakhuaasik.

Activity

9. Mipathuminthlangchhuakula;niminahte,vawiinahtelehnaktukahtechantirrawhu.Hmaipianhmanginlehkhakhawngchepthlaula,chutahchuanannihna\heuhziakangcheu.Asirhnihahrekpawpula;hruiinhlingangcheu.Tichuan,anchanchininsawichh^wksela;midangininduhduhinz^wtdawnnia.

10. Ahnuaia thla hming zawnahhian kualkhung chhungaMizote thlahmingvuahdannenainmilremla,Mizotethlahmingvuahchhanniairindanziakbawkangche.

(Pawltlak thla, |au thla, Ram tuk thla, |omir thla, Kuangchawi thla, Vau thla)

Vawiina tih tur naktuka tihah kh>k suh

NIMIN VAWIIN NAKTUK

Thla hming (Eng.) Mizo thla hming An vuah chhan

December

February

May

October

April

March

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 150: Kumtluang - Mizoram

~ 132 ~

ZIRLAI 25

RINAWM BER LAWMMAN DAWNGTU

Sikul \henkhat chuan an zirlai zinga fai ber lawmman te,nungchang\haberlawmmanteansiama.Zirtirtutenkumtluaninanzirlaitenungchangchuanchhinchhiahrurenga,kumtawpainkhawmahlawmmandawngtuchuanpuanga,lawmmanchuansem\hin.Tun\umamihichurinawmberlawmmandawngtuchanchinani.Khawpakhatahhianhmeichhenaupangfeldeuhhiaawma,ahmingchuMadiniania,hmelfeltaklehthuawihtheitakania.Zingahathova,hmunaphiatfaia,anueirawngbawltea\anpui\hina.Anulehpatenanfehhlanatihturanchahtehi\hatakinatiz>l\hina.An\henawmtepawhin,“Madinitakhichuaw,afelmange,atihturtehipuitlingangmaiin\hatakinativekz>la,”anti\hin.

Amaherawhchu,Madini-techhungkuahianretheih>mavanginthawmhnaw\hapawhhâkturaneivelova.Naupang\henkhattechuananhmusitdeuh\hinani.Eitur\haanneihlohavanginachêr>m>ma.Chutihn^kalaichuanadamlova,sikulpawhnithumlaiakaltheitalova.

AhnudeuhvahchuananHeadmasterchuannaupangrinawmdeuhhriataduhavanginsikulkalkawngahchuanpawisachenghnihhiakhâtt^wkinathlauhluia.Avaiinsawmlaiathlauhva.Tutengechhartihhriattuminaloenthlarurenga.

Naupang\henkhatchuananpawisachharchumihmuhhlauvinanakruvata.|henkhatchuanchithlummumleinananhmanga,an\hiantenenaneinghala.Naupangpahnihchiahinanzirtirtutehnenahanpawisachharchuanpea;chumitechuMadinilehSangateanni.

NikhatchuHeadmasterchuankawngdanginnaupangrinawmzawnnaaneileha.Amikhualpahnenahchengzaapea,“Sikulkalkawngahlodingla,naupanglokaltehnenah,‘Hechengzanotehiithlauhpalhanilomaw?’lotiz>langche,”atia.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 151: Kumtluang - Mizoram

~ 133 ~

Headmasterhrilhangchuanamikhualpachusikulkalkawngahchuanalodinga.Mipanaupangpalihianlokal\h^m\h^ma.Anzingapakhathnenahchuan,“Heihiiiptea\anginatlaanilomaw?Ipawisaaniem?”alotia.Chunaupangchuan,“Kalawme,”atia,l^ktuminabana.Mahse,mikhualpachuan,“Ivazaktheilove,heihiipawisaanilo,”atia,naupangchuazaka,asen\^wn\^wnmaia.

Nakinahchuannaupangpathumhianlokalveleha,mikhualpachuanangaichiahinalotileha.Naupanghochuaninenhrekhreka,aninberua,anhanindapv>la.Pakhatchuan,“E,kataanihhi,”atia,l^katuma.Chumitepawhchumikhualpachuanahauhrepa,zaktakinankallehtaa.Naupangdanglokaltepawhchualotiz>la,naupang\henkhatchuan,“Kataanilon^a,Headmasterhnenahkalopeange,”tiinfelhmeltakaneihr<kantuma.

NakinahchuanMadinichuhmanhmawhtakina lokalhlawkhlawka.Thlengsillehhmunphiahfaizawngzawngatihvek\hinavanginsikul chu \an hun dawnah a thleng hman ve chauh \hin a ni.Madininmikhualpadinnahmunapelchiahtihchuanatihdanpangngaiin,“Mamilodingteh,heiipawisaaniang,”alotileha.Madinichuan,“Kapawisaanilokapu,”atia,kallehmaiatuma.Mikhualpachuanarilruinnaupangrinawmkatawngdawntaatia,ahlimhlemaia.Madinihnenahchuan,“Iiptea\angngeihianatlainkahria,itaaningeiang,”atileha.Mahse,Madinichuan,“Kapawisaanilokapu,keinichukanretheia,hetiangz^tz^tpawisap^iturpawhkanneilo,”atileha.Mikhualpachuan,“Mami,naupangrinawmtakini,khawngaihtakinihmingminhrilhtheiem?”atia.Anichuan“Madinikani”atia.Sikullampanchuanhmanhmawhtakinakallehtaa.

Mikhualpachuannaupangtealotihdanlehnaupangtechhandanzawngzawngte,naupangrinawmMadinichhandantechuHeadmasterahrilhveka.Headmasterchuankumtawpdawnainthlahnainkhawmahchuannaupangrinawmberlawmmanchusematumtaa.“Zirtirtulehzirlaiduhtakteu,kanzirlaizinganaupangrinawmberhriattumin\umhnihkabeia.Kanzirlaitehinaupangfeltaktakinnihlawma;mahse,naupangrinawmberkazawnnaahchuanMadinihihelawmmandawngtl^kberniinkahriaa.HetangkafaiRs.1,000/-hinaupangrinawmberlawmmanatanMadini,ClassVIIzirlaihnenahhianhlankaduhani,”ahantia.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 152: Kumtluang - Mizoram

~ 134 ~

Zirtirtulehzirlaitechuankutanbenghluahhluaha.Madinichuanabeiseir>ngr>nglohlawmmanadawngturchualawmhlea;mahse,azakdeuhbawka,asen\^wn\^wnmaia.Chutihlaichuannaupang\henkhatvethungchuanrinawmlohziaaninhrechhuaka,ar<kinaninsiknawknawkbawka.

Headmaster chuan, “Khai le,Madini kha lo chhuak sela, alawmmanhirawndawngrawhse,”atia.Madinilokallailehalawmmandawnlaitechuankutanlobengdurdura,\henkhatchuandawhkananbenga,ch^nglotumtawkanawmbawka,anlawmpuihlemai.Anvaichuanamiziaanhrechiangbawka,chulawmmanchudawng wmr>ngniinanhriaa,anitsikhauhloani.

LawmmanapekzawhchuanHeadmasterchuanabulahadintira,ab^nahavuana,“Madinihilehkhapawhathiamtheia;Pathiana\iha,arinawmbawka;Pathianchuannaupangrinawmtechuatheihnghilhngailo.Madinipawhhimiropuitakalaniangtihkaring.Midangpawhnaupangfellehrinawmtaktakinawma,kalawmhlemai.Madinianghianengkimahrinawmtakanunhmanintumdawnnia,”tiinzirlaitechuafuihhlawmani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 153: Kumtluang - Mizoram

~ 135 ~

Thu pawimawhte

enthla hrekhrek inthlahna \^wn\^wn insik nawknawk fuih n^kalai

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) Headmaster-innaupangrinawmhriatn^nahmasaz^wkaheng

ngeatih? (aw) Mikhualpainnaupangrinawmfiahn^nengthilngeatih? (b) MadinikhaarinawmanitihHeadmaster-inengtinngeahriat

theih? (ch) Headmaster-inenghunahngerinawmberlawmmankhaMadini

hnenahahlan?Engzatngeapek? (d) LawmmanapekzawhaHeadmasterthusawikhahanziakteh.

2. Engtinngemirinawmlehrinawmlokanhriattheihanga,mirinawmniturinengthilngetihngaia,engthilngetihtawhlohturniang?

3. Sikulahemaw,khawlaiahemawpawisachhartala,engtinngeitihangtihlehpawisatibotala,engtiatihturngetihngaihtuahhotehu.

4. Pakhatchauhthlanturnisehengahnuaiamiengthilberhingeithlanang?Engngeachhan?

(a) hmel\hatak (aw) lehkhathiamtheitak (b) rinawmtak (ch) hlimtheitak (d) hausatak (e) zaithiamtak

5. Hengthupuihmanghianessaytawit>hanziaktehu. (a) Thuawihna (aw) Thianghlimna

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 154: Kumtluang - Mizoram

~ 136 ~

6. Hengahnuaiathuhmanghiansentencehansiamteh. (a) hlawkhlawk (aw) \h^m\h^m (b) \^wn\^wn (ch) nawknawk

7. Hengtehianrinawmngerinawmlosawila;anrinawm/rinawmlohchhansawibawkangche.

8. Hengmitehianawmdanlehanrilruputhmangniaihriathansawiteh. ♦ Mirinawm ♦ Mitaima ♦ Midepde ♦ Mithatchhia ♦ Mingil ♦ Mingilnei

9. Hengmitehn>nahhianzawhnahansiamteh. (a) D^wtsawihmangtak;mahse,rinawmtakainsawihn>nah. (aw) Mirinawmtak;mahse,inngaitlawmtakhn>nah. (b) Mizakzumtak;\hiantezingainkiltawihtlat\hinhn>nah. (ch) Mihlimtheitak;mahse,\ahbelhdeuhhn>nah.

Nihna Rinawm (lo) An rinawm/rinawm loh dan

Dawtsawi

Thudik\an

Thuz>p

Mithilla

Thilchharz>pru

Diktakasawi

Phamar

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 155: Kumtluang - Mizoram

~ 137 ~

ZIRLAI 26

MIZORAMLalsangzuali Sailo

1. Imawichuange,awZoramnuam, Partinthangsirvanungchaten, Anb^wmhlimtenfakzaisain, Damlaipialralitlingngeie.

Kach^winangchezaiv^wrsiauvin, Hmatiangs^wninvulz>langche; Thiamtinr>nglehduhsaknate, Itanchauhaw,itanchauhaw.

2. Kanvanneie,Zofal>ngte, Isiklehsa,Zotuithiangnen; D^wiangdawminihrailengten, Ipartl^ninl>nlaikanch>n.

3. Hrilzotheir>nganawmlo’nge, Duhais^mtlangrammawir>nghi; Anthlirninglo,kawrvailianpawn, Annuam,ans^m,r<nremvehi.

4. Hlimlehlawminzaiv^wrila, Nunr^wn,hlemhl>t,hnamhm>lm^te, Khawngaih,hmangaihin<mbose, Kanparchhuakang,rualzawngkh<min.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 156: Kumtluang - Mizoram

~ 138 ~

TIH TURTE

1. HehlahiMizohlachhiardanturtakinchhiar\hinrawhu.

2. Hehlasiamtuin‘Hrilzotheir>nganawmlo’nge,’atihkhaengbernge?

3. Hehlaa‘Damlaipialralitlingngeie,’atihhianengngesawiatum?

4. Hehlaphuahtuin‘Khawngaih,hmangaihin<mbose,’atihhiengngea<mboturchu?

5. Henghlathutehihanhrilhfiahteh. (a) ch^wi (aw) d^wiangdawm (b) Zotuithiang (ch) l>nlai (d) hrail>ng

6. Hmatianghihmalamtihnaania,hengthutehiengtinngehlathuahidahang?

(a) chhaklam (aw) hm^rlam (b) chhimlam (ch) thlanglam (d) hnulam,hunkaltawh (e) sirlam

7. Hehlahiathutlangpui(substance)hanziakteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 157: Kumtluang - Mizoram

~ 139 ~

8. Hehlachang2-nahithupangngaiinhandahteh.

Kan vannei e, Zofa l>ngte, I sik leh sa, Zo tui thiang nen; D^wi ang dawmin i hrailengten, I par tl^nin l>nlai kan ch>n.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 158: Kumtluang - Mizoram

~ 140 ~

ZIRLAI 27

HRIATPUIAH. Lalrindika

(Lemchan tawi)A changtute

Hriatpuia : Naupangfel,lehkhazirtaimaPuKhuma : HriatpuiapaPiSangi : HriatpuianuMuantea : Hriatpuia\hianpaKimtea : Hriatpuia\hianpaNubawihi : ZirtirtuPuKapa : HeadmasterPuRina : IAS

Lan - I

Hriatpuia-te inHriatpuianlehkhaazira,a\hianteanlokala,ballankenga,inkhelh

thawmhnawanhaa.

Muantea : Hriatpui,lehkhaivazirreive!

Hriatpuia : Nia,kanhomeworkhikalathiamlova.

Kimtea : Keipawhkalathiamlova;mahse,infiamkachaktawhsia,kainfiamphawtdawn,hawhHriatpuilokalvela.

Hriatpuia : HomeworkkathiamlohchuanMiss-tenminhauvang.

Kimtea : Zanmutdawnahkan \awng\ai ang a,Pathianinmin\anpuimaidawnalawm.

Hriatpuia : Pathianchuanhomeworkthiamlohimin\anpuiduhthodawnemni?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 159: Kumtluang - Mizoram

~ 141 ~

Muantea : ‘Pathianchuan\awng\ainaachhang\hin’antialawm,anutenminhrilh\hina,hawhHriatpuilokalverawh.(Hriatpuiachuinfiamturchuanakalvetaa)

Lan - II

Sikul class room HriatpuiachuanMiss-inadintira.

MissNubawihi : Hriatpui,dingrawhle,homeworkithiamem!(Hriatpuiachuangawirenga)Hriatpui,sawirawh.

Hriatpuia : Missminngaidamrawh.Kazir\halolutuka,kathiamlova.

MissNubawihi : Lo kal rawh le!Ka hremdawn che! (Hriatpuia chuhlauthawngtakinMissbulahchuanakala,adingkh<rhlawkhlawka,Misschuanahrema,Hriatpuiachuanhrehawmatihlea.)

Hriatpuia : Miss,ka\hianten\awng\ai ila,Miss-inminngaidamtheiangantia.

MissNubawihi : Lehkhazir\hapeihlochuMisslehPathianinanngaidamngailo.I\hiantechututenge?

Hriatpuia : KimtealehMuantea.

MissNubawihi : Kimtea lehMuantea-te han ding teh u. (Kimtea lehMuanteachuandinga)Homeworkinthiamem?

Kimtea : Awthiame,Miss.

MissNubawihi : Hriatpuidawtisawianimaw?I\hiantechuananthiamvekhi.

Hriatpuia : Aih,Missdawtkasawilo.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 160: Kumtluang - Mizoram

~ 142 ~

MissNubawihi : Midangzawngchuinhawtheianga,Hriatpuiachuahawvethei lovanga,amahinhomeworkzir rawhse.(Naupanghochuanhawtaveka,Hriatpuiachuanamahin homework a zir a, naupanghovin pawn lama\anginanen\hupa,Hriatpuiachuanhrehawmati>m>mmaia,amittuiatlazawihzawiha,athiamhnuahMisshmaahasawia,ahawvetaa)

Lan - III

Hriatpuia-te inHriatpuianuPiSanginthingpuiasiamm>ka,Hriatpuiaalohawa,a

mittuiahruzauhzauhva.

PiSangi : Hriatpui,i\apelo?

Hriatpuia : Ka nu!Niminah homework ka zir laiin ka \hianteninfiamangantitlata,lehkhazirkangaikatihpawhinminsawmtlata.

PiSangi : Chuvangchuanmawi\ah?

Hriatpuia : Homeworkkathiamlova,Miss-inminhrema.

PiSangi : Niminai\hiantenansawmlaichechuanengatingeminhrilhloh,nulehpathuiawihlohvanginanhremcheanihchu.

Hriatpuia : Kanuhomeworkkathiamlohvangalawmminhrem.

PiSangi : Hriatpui,i\hiantethuiawihvanginiinfiama,homeworkithiamlohphahanihchu.

Hriatpuia : Kanu,ka\hiantehiansualtiraw.

PiSangi : Suallove,nangmathiamlohzawkalawm.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 161: Kumtluang - Mizoram

~ 143 ~

Hriatpuia : Kanu,kathiamlohanilo,ka\hiantenminsawmvangalawm.

PiSangi : I\hiantenlehkhazirhunlaiainfiamturaansawmlaichekhannulehpainkanphallehphallohminz^wtlova,nulehpathulovinnangmathuaikalvanginitidikloani.

Hriatpuia : Kanu,minngaidamangcheaw.Inthukaawihtawhang.

PiSangi : Hriatpui,ivafelem!Kangaidamangche.(Hriatpuiapaalohawa)

PuKhuma : Hriatpui,vawiinahengngeinzir?

Hriatpuia : Kanuzawtrawh.(Hriatpuiachupindanahaluttadaiha)

PuKhuma : Hriatpui,lochhuakrawh,nangmahalawmkazawhche.(Hriatpuiachualochhuaka)

PiSangi : Hriatpuisawivekrawh.

Hriatpuia : Homeworkkathiamlova,Miss-inminhrema.

PuKhuma : Lalhriatpui,hremingaianimaw!(PuKhumachuanhmawlhalaa)

Hriatpuia : Kapa,ka\hiantenminbuma.

PuKhuma : |hiantebumtheihaiawmchuanitidiklotihnaanihchu.

Hriatpuia : Kapa,kasualloka\hianteansualz^wkalawm;lehkhakazirlaiininfiamturinminsawmanihkha.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 162: Kumtluang - Mizoram

~ 144 ~

PuKhuma : Nulehpahnenahminhrilhlohvanginitidikloanihchu,nulehpahnenathilhrilhvek\hinlohinaupangsualanni.

Hriatpuia : Kapa,minngaidamrawhkatitawhlovang.

PuKhuma : A\hatchu.

Hriatpuia : Kapa,\awng\ainahiPathianinachhangvek\hinem?

PuKhuma : Taimatakalehkhazir\hintehiPathianina\anpui\hina,an\awng\ainaachhang\hin;zirsilova\awng\airingawt\hintehia\anpuingailo,an\awng\ainaachhangngailo.(Hriatpuia\hianteanlokala)

Muantea : Hriatpui,infiamlehila.

Kimtea : Balltharkaneia.

Hriatpuia : Kapa,kainfiamtheiangem?

PuKhuma : Tlaidarlilehachanveahiinfiamdawnnia.

Hriatpuia : Muante,minkalsanmair’u,darthumchauhalanisia,lehkhakazirdawn.(A\hiantechuanankalsantaa,Hriatpuiachuanlehkhaazira)

Lan - IV

Sikul class roomNaupanghoanbengchhengnuainuaia,MissNubawihialol<ta.

Naupangho : Goodmorning,Miss.

MissNubawihi : Goodmorning,\hur’ule,niminakanhomeworkkhakazawtdawncheua,inthiamvekem?Zirtirtutenmeetingkanneidawna,homeworkinthiamchuaninbangtheiang.(Hriatpuiaalodinga)

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 163: Kumtluang - Mizoram

~ 145 ~

Hriatpuia : Miss,kathiamzohmanlova.

MissNubawihi : Izirlolehpekanimaw?

Hriatpuia : Misskazira,kathiamkimhmanlova.

MissNubawihi : Midangzawngchuhawula,Hriatpuiahianamahinzirlehrawhse.(naupanghochuanchhuakhamhama,Hriatpuiachuamahchauhvinclass-ahchuana\hua,anhomeworkchuazira,amittuiatlaa,athiamvelehMisshmaahasawia,ahawvetheitaa)

Lan - V

Hriatpuia-te inHriatpuianulehpainTVanloena,Hriatpuiaalohawa.

PuKhuma : Hriatpuii\hianteanbannaareitawhsia,ivalohawharbikve,ilengkawianimaw?

Hriatpuia : Kapa,kalengkawilo.

PuKhuma : Dawtsawisuh,hremingaianimaw!

Hriatpuia : Kapa,homeworkkathiamkimloleha,minhrema.

PiSangi : Niminahkhanizir\hahlesia,Hriatpuiavamakve!(Hriatpuiamittuichuatlataa)

Hriatpuia : Kanu,kazirnasathosia,ka\hiantechuantl>mt>anzira,anthiamthobawksia.

PuKhuma : Hriatpui,ilazirnasatawkloanihchu,nangchunasatakazirturaPathianinasiaminia,izirnasatphawtchuaninpawlahathiamberiningeingeiang.

Hriatpuia : Kapa,malsawmnakadawngloaniang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 164: Kumtluang - Mizoram

~ 146 ~

PuKhuma : Hriatpui,malsawmnahidilchhuahturanilova,thawhchhuah tura Pathian siam a ni a,malsawmna hmukhawpinilazirnasatawkloanihhi,lehkhazirnasaapianginanthiama,malsawmnaanzirchhuaka,anhlawhtling\hin.PawisapawhhidilchhuahturnilovinthawhchhuahturaPathiansiamania.Chuvangin,nasatakinlehkhazirla,malsawmnaizirchhuakang.

Hriatpuia : Kapa,lehkhakazirdawn.

PuKhuma : Awle,vazirrawh(Hriatpuiachuanlehkhaazirmalhmalha)

Lan - VI

Sikul hall-ahNaupangzawngzawnglehzirtirtuanawmkimveka,khuallianah

PuRinaIASansawma.

Headmaster : Vawiinahhianfinalresultkanpuangdawna,subjectzawngzawngafullmarkhmuvekkansikulhiankanneihlauhmaia,chunaupangchuathiam>mavanginsawrkarinB.A.apassthlenginscholarshipapedawna,sikulpawhinvawiinahhiankanchawimawidawnani.(Naupanghochuanhawikualvakvaka,aninberusepsepa)

Muantea : Keimahkanimaitheiani.

Kimtea : Keimahkanihkaring.

Hriatpuia : Nia,inpahnihininnihkaring.(AnheadmasterchuanHriatpuiachuarawnkotaa)

Headmaster : Hriatpuia,dingrawhle.(Hriatpuiachuakhurhlawkhlawka)Hetahlokalrawhle.(Hriatpuiachumuangt>t>inakala,MissNubawihinarawnkaitaa)Hriatpuiahiinhmuvekem?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 165: Kumtluang - Mizoram

~ 147 ~

Naupangho : Aw.

Headmaster : Kan sikulanaupang thiamber a nihhi. (Naupanghochuanmak an ti lutuk a, an ngawi ta \hupmai a,Hriatpuiapawhchuanmakatilutuka,ahawiahawia)Subjectzawngzawngahfullmarkahmuveka,fullmarkahmuhchhanhansawitehse.

Hriatpuia : Kapain,“Lehkhazirnasaapianginmalsawmnaanzirchhuaka,anthiam\hina,anhlawhtling\hin.Lehkhahiatirahtumananthiamnghallova,zirnasaapianginanthiammaiani,”tiinminhrilha,nasatakakazirvangani.(Kutanbengdurdura)

Headmaster : I\hu\naahva\hulehtawhrawhle.TunahkankhuallianPuRinaIASthusawiturinilosawmang.(Naupanghochuankutanbenga)

PuRinaIAS : IASkanihtheihchhankahrilhangcheu,naupangkanihlaichuanhomeworkkathiamlohavanginminhrem\hina,ka\ap\hinani.Mahse,Hriatpuiasawiangkhan“Lehkhazirnasaapianginmalsawmnaanzirchhuaka,anthiam\hina,anhlawhtling\hin.Lehkhahiatirahtumananthiamnghallova,zirnasaapianginanthiammaiani,”tiinzirtirtutenminhrilha,nasatakakaziravanginkathiamtaani.(kutanbengdurdura)Tichuan,naupanlaiahomeworkthiamlohvangahrem\hinkh^nlehkhakazirnasatavanginmalsawmnakazirchhuaka,Indiasawrkarahnalianbertezingamikathawktheitaanihhi.(Naupanghochuankutanbengdurdura)Tl>mt>zirathiammai\hintehianrilruchakvangania;mahsela,nasatakaanzirlohchuananhlawhchham\hina;chuvangin,zirnasaula,inhlawhtlinganga,inramlehPathianinachawimawiangcheu.Kalawme.(Kutanbengdurdura)

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 166: Kumtluang - Mizoram

~ 148 ~

Headmaster : PuRinaIASchungahkanlawme.“Lehkhazirnasaapianginmalsawmnaanzirchhuaka,lehkhaanthiama,anhlawhtling\hinsia!Chuvangin,lehkhahiatirahtuman an thiamnghal bik lo va, ka zir nasa ang a,Hriatpuiaanginkathiamvemaiang”tizawngbanpharr’ule.(Naupanghochuanbananphartaveka,nasatakalehkhazirantumruhtahlemaia)

Thu pawimawhte

hlauthawng kh<rhlawkhlawk hrehawm malsawmna thawhchhuah hlawhtling khuallian hlawhchham chawimawi

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangteh. (a) HriatpuialehkhazirlaikhaMuantealehKimtea-tekhanengti

turinngeansawm? (aw) EngvanginngeMiss-inHriatpuiaahrem? (b) EngatingePiSanginHriatpuiasualatih? (ch) Pawisahidilchhuahturngethawhchhuahtur?

2. Inngaihdansawi\heuhtehu. (a) KimtealehMuantea-tenhomeworkthiamziahsiaexam-naaan

tih\hattheihlohchhan. (aw) HriatpuiahomeworktiloMiss-inahremchhan. (b) Lehkhazirnasa>m>m;mahse,malsawmnadawngloanawm

angem?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 167: Kumtluang - Mizoram

~ 149 ~

3. Henghitusawilehtuhnenasawinge? (a) “Nia,kanhomeworkhikalathiamlova.” Sawitu___________ Sawina___________ (aw) “Lehkhazir\hapeihlochuMisslehPathianinanngaidamngai

lo.” Sawitu___________ Sawina___________ (b) “|hiantebumtheihaiawmchuanitidikloanihchu.” Sawitu___________ Sawina___________ (ch) “Balltharkaneia.” Sawitu___________ Sawina___________ (d) “Kansikulanaupangthiamberanihhi.” Sawitu___________ Sawina___________

4. Ilehkhazir\hindantlangpuiziakla,malsawmnadawngngeitura\anil^kdanturhanziakchhuakteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 168: Kumtluang - Mizoram

~ 150 ~

ZIRLAI 28

SIAMTU REMRUATC. Lalkhawliana

1. Siamtu’nleiv^nasiamin, Lum,v^wt,>ng,thim,s<rlehsa, Hrehawmlehnuamengkimar>lfel. Athilsiamleihringfaten, HrelovinSiamturemruat, Engkantingekanlos>lfo?

Huninherz>lahleihringnunpawh, F<rleh\h^l,siklehsainthl^kkarah, Chhiatni,\hatniaawm, Chhungtinanhlimrenglo, Parrimtuiberanchuai, Kanin\henb^nglo.

2. Tichuanmawlunglairilah, D^wnch^nginhrethiamimaw, Kanhringnunsakhmelh^iangchultur, Mahsemaw,engkantihang? EngkimSiamturemruata’n, Nunginkanchemaialoni.

Hla thu hrilh fiahna

hringfate – mihringtechhiatni – thihni,vanduainalothlenni\hatni – inneihnite,thillawmnitelunglairil – thinlungchhungrilbersakhmel – hm>l,hmai

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 169: Kumtluang - Mizoram

~ 151 ~

s>l – sawis>lchuai – mawinareh,chul,chhiahringnun – Mihringnunsawinavehrimhrim,hlathuahman

aniber.

TIH TURTE

1. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Engkantingekanlo_____________fo? (aw) Leihringnunpawh_____________inthlakkarah. (b) Chhungtinan_____________renglo. (ch) Lunglairilah_____________changinhrethiamimaw? (d) Siamturemruata’n_____________kanchemaialoni.

2. ‘Siamturemruat’tihhlahianengngetihlanatumberniaihriathansawiteh.

3. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) F<rleh\h^lhianengchinngeahuamveve? (aw) Kumkhatahunpuipalitehminglehanhuamchinthlahanziak

teh. (b) ‘Mahsemawengkantihang?’tihhianlungawithlakz^nlohthil

engngeasawi? (ch) Siamtuthilsiamzingahsawiselturihriaem?Hretala,aaia\ha

zawkchuengngeniang?

4. Henghihansawiteh. (a) ‘Siamtu remruat’ tih hla phuahtuin Pathian thilsiam inthlak

danglam\hinatihtechu. (aw) Siamturemruatkansawiselfochhanchuengngeni? (b) ChhiatniaY.M.A.pawimawhna. (ch) Furleh\h^lhienghunalothleng\hinngeanih?Furleh\h^l

hunathiltharloawm\hinihriattehansawiteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 170: Kumtluang - Mizoram

~ 152 ~

5. Khawlum>m>mnihian‘alum’tihsawinaniveksi,\awngkamhranghrangkanhmang\hina;chungchungaihtuahla,ihriatapiangziakrawh.

6. “Thute,hlatekanvawnhiziakziakilavawnnghehaawl”antia.Hehlahiinvawnhnuahziakchhuakforawhu.

7. Hengahnuaiathutehiasipel inang, inzawmlehinzawmlotehianawmzehranganneia,anawmzediktaktilangtheiturinsentencesiamnanhmangrawh.

pachhia pachhia nimahsela nimahsela ani ani aman aman ^npai anpai

8. “Sawihonaatel\hinhithilsawidanzirnana\ha”anti\hin.Invaiinemaw,agroup-ain\heninemaw‘Mizoramsiklehsachungchang’hansawihotehu.

Activity

9. Hehlahivawngula,sawirualsawirualrawhu.Athl<kinhriatchuansakpawhsasarawhu.

10. Hehlahia\obula\angachhuiinhrilhfiahrawh. Dawn changin hre thiam i maw, Kan hringnun sakhmel hai ang chul tur.

11. Hengahnuaiathutehihlathuinhandahteh. lei – van – ruah – pangpar – sawisel – in\hen –

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 171: Kumtluang - Mizoram

~ 153 ~

ZIRLAI 29

LIANDOVA-TE UNAU

LiandovalehTuaisialahiunauannia,aupazawkchuLiandovaani.Annuhovinanhmeithaia,anrethei>m>mmaia.Chutihn^kalaichuanannuchuanpasaldanganeihsantadaihmaia,Liandova-teunauchuanlungngai>m>mmaia,an\apan\apmaia.AnukaldawnchuanLiandovachuan,“Kanukalsuh,ikalinkeiniunauhiengtinngekanloawmang?Ril\aminkanthimaiangasin,engmahthawktheipawhkannisilova,”atia.Anuchuan,“Inawmawmininawmanga,inthangthangnaahinthanganga,nangnipahnihvangapasalneihlohkaduhhlein>m,”atia,akalsanluitaa.

Nimahsela,\ah\ahinengmahas^wtsilova,atawpahchuanLiandovachuanarilruatikhauhva,“TirawhTuaisial,\ap\aptawhsuh,eiturzawna\ulani.Miinainhlawhnakanzawnlohlehbahr^tallaihturani,”atia;tichuan,anvakvai\anchuanitarengmaia.Achanginbahrateanlai\hina,achanginmiinahaninhlawh\hina,Liandovachuanamaeikhawpchukhawiahpawhavahlawhtheiz>la;mahse,Tuaisialachuk>pangaisia,chuchumitechuananawihsilova,anauchuabuaipui>m>mmaia.Bahrateanlaihlahhianmihriamhreilehmihmanruatehawhchawpa\<lsi\hina,anthilhawhmanahchuananbahralaihsatechuanchhuhsakleh\euhsi\hina.Tuaisialachuanengmahalativethammangsilova,anunaukhamkhawppawhchuanchanglehsi\hinlova;chutichuan,retheitaklehchawkawpuarpawheiturneilochuananawm\hina.

Liandovachumibuhv>ngturlehsev>ngturtehianavainhlawh\hina,amaeikhawpbalhiahlawh\hina.Tuaisialachuanakalnaapiangahchuanazuivez>l\hina;chutiazanriaheihunamiinachawei turaakalapianghianLiandovachuanTuaisialachuinhnuailamahaluhtira,“Tikhan,inhnuaiahkhanngawirengins<tâwngzâwnahloawmla,b^lkarawnthl^k\hinanga,chuchuiloeivez>ldawnnia,”atia.Chutiaatihlohchuanmiinanunaueiturchuanpephalsilova;nimahsela,Liandovachuananauchuakhawngaih>m>mmaisia,aeiturhmuhangapiangchuapevez>llotheisilova.Vawikhatchuchutiab^laninrawlr<k\hinchuTuaisialachualongampatadeuhva,aâsia,“Kau,alianliankhahanthl^krawh,”atitarohva,chu

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 172: Kumtluang - Mizoram

~ 154 ~

velehaneitutechuananhretaa,Liandovachuanhauhrepa,“B^lihehkantih\hinhi,inauilorawlr<kzukniale,nangnihrawkphirkanchawmpeihlocheu,chhuakhmanhmawhrawhu,”antia;anhnawtchhuaktanghala.

ChutiangchuanLiandovachuanhrawkhlawhnadangazawngz>l a;mahse,Tuaisiala a k>p tih anhriat veleh ahnawng leh \hin a.Miramchhuahnaahtehianankalvea,mihnunganzuive\hina;mahse,chungahchuananhlawhtlinchangpawhinaruhkawl,atiawmmanghleilochauhtehianchantawkani\hina.MiinchutiaaruhkawlanpekkhawmtechuLiandovachuanankawmcharpapuichhungahakhungkhawmz>l\hina.Nikhuaaloreia,anlofelvetialtiala.Nikhatchueituranneitawhsilova,inhlawhnaremchanganhmusilova;anvakanvaka,anvahnalamahchuanmimfangkhathiLiandovachuanahanchhara,anlawm>m>ma,anunauchuananinpheltaa.Tuaisialalahchuaril\amtehianauhnenahchawangena,a\aplehmai\hina,aâbawka,anaupangbawka,auchuatimangangthei>m>mmai\hina.ChutichungchuanLiandovachuanTuaisialachua\awngthlamuan\hina.“Tuaisial,lungngaimatache,zângkhuaalabungbutheiani.ChungaPathianinbawkkhupinminenrengalawm,”ativeireuh\hina.

VawikhatchuLiandovachumibuhv>nginainhlawha,abuhv>npahchuansaihlumhiahrualahruala,asaihlumahchuanbuhhumchuahrualhnanz>la;tichuan,buhhumn>nahrualsaihlumtamtakchuanei\euhva.Lovahalohuna,mitlangkawngbul,kawtchhuahbulahchuanLiandovachuanpipuasuihtaa.Mifehkalturlehhawnglamteanchawla,pipu-ahchuananuai\hina,chutiaanuaihlanchuanLiandovachuananhreipuilehchemtechualohmanga,chumibulv>lchulovahav^tve\hina.Sawntlung\huamthumlehav>lzimt>chualov^tvetheitaa.NakinahchuanbuhtuhalohunchuanLiandovachuanasaihlumbuhhumn>naahrualbelhbawmsakhasawntlungpangahtechuanaperhbeikhattaveka.Chungchuahunahchuana\ovea,a\hahlemainghenghea.Tin,pipukhaalasuihtarenga,chutauaiapiangtuthlawhchuahmanga,athlozovetheilehtaa.

Nikhatchuanthlawhlaiaanawmlaichuancho^khianr<larawnpua,anthlawhlaiahchuanalothl^wka,chuchuLiandova-teunauchuananhanhmua,anloauvaka,cho^kchuanathlauhtaa.Anvachhara,khuavangr<lalonia,hnahthialinanf<na,thl^mliangahchuananzeptamaia.Chutachinahchuankhuavangpitart>(Fapit>antihbawk)hiananawmlohhlanchuanbuhchangrumlehsahiLiandova-teunautanchuanalo

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 173: Kumtluang - Mizoram

~ 155 ~

chhumsaklehdiam\hina.Angaihnar>ngr>nganhretheitalova,chutiabuhchangrumlehsahminsaloawmlehmai\hinchumidahaniangtihteanhlauva,eipawhanei\hangamthinlova;mahse,aloawmfoavangchuaneichuaneiz>lthova.

Nakinahchuananchânga,anenthlataa,pitartehialokala,rawngchuabawllehtamelhmelha,atihzawhvelehchuananmantaa.“Nangmahhiinimawnitinakantanaeiturminlosiamsak\hinhini,engtiziangenile?”antia.Anichuan,“Hmanniacho^kputrûlinauhthlâkkhakafaania,inlochhanchhuaka,puantharininlotuamluma,damtakinkahmuleha,kalawm>m>ma;chuvangin,intanathil\hatihvekaduha,ineiturhikarawnsiamsak\hincheuanihhi,”atia.Liandova-teunauchuananhnenaawmahanngena;mahse,khuavangpitarchuan,“Inhnenahzawngkaawmtheilovang;amaherawhchu,minngaihchangapianginminlamula,‘Kapitêkhakavangai>mâw,’hantiula,nangmahni\anpuiturinkalokalz>lang,”atia,akalsantaa.

|umkhat chuLiandova-te unau chuan ankhuate ramchhuakhnunganzuivea.Chumi\umchuankalkawngahchuansaph^iliandeuhmaialoinkhamzuahmaia,thingtuluangemawantia,ankânz>lmaia.AhnuhnungberahchuanTuaisialachuanarawnkanvea,chehruthianahriaa,ahanennguna,amitkhapfukhiahanhmulehtangh^la,ahlauva,atlana,auhnenahchuan,“Kanthingtuluangkânkhanmitaneia,ch>tpawhachehrutasin,”atia.“Awihlohlohtur,khawiathingtuluangmahinmitneihach>tlêklohtur,sawir>ngr>ngsuh,ngawimaimairawh,”atia.LiandovachuanTuaisialachuakhapa,Liandovachuansaph^ianiharingngh^lmaia;mahse,asa\haminpevelehchuangawmsilovatirilruinanaukhakhapaduhania,z>pbopuimaiatuma,an\hiantekhananhriatchuanthahaasachananduhngeidawninahrebawksia.

Nakinahchuananch^wla,an\hukhawma,tahchuanTuaisialachuanathilhmuhlehhriatkhamakatideuhva,asawichhuaklehtamaia.“Nichinakanthingtuluangkânkhanmitaneia,”ahantia,aûchuanalochhangthuaia,“Dâwtdâwtanihchu,khawiathingtuluangmahinmitvaneihlêklohtur,iâtvanganihrohchu,”tihpahhianTuaisialachuahansikruhlawka.AniTuaisialapuichuan,‘Kauhianminkhapaduhanihhi’tihnach^ngpawhhreheklo,“Awih-aha,engngemawminsihrawkchule,mitchuaneingatniamawle,ch>tpawhachetheiasin,kaâtvanganiteuhlo

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 174: Kumtluang - Mizoram

~ 156 ~

>mmai,”atia,alo\angtakhukhua.An\hiantechuananhanzawtchiangtaa,saph^ianihanringtaa.

Liandovahlauhangngeichuan,“Hawhu,vaenilasaphaialonihtaktakchuankanchannghalanga,alonihlohlehTuaisialahikanvêlhrepdawnnia,”antitaa.Liandovachualungawilohlemaia,alotlengbotawhtepawhanimaitheiatihte,Tuaisialatantechuanahlauhpuibawksia.Nimahsela,ahmunanvathlenchuanalolaawmrenga;tichuan,anthata,anchantaa.Liandovahlauhangngeikhanasa\hachuanniunauchuanpevephaltalongeibawka.Apumpuileharilb^wrchuanpea“Khakhainchant^wkanihkha,luimawnglamahtlanthlarawhu,inuihe,”antia.Luimawnglamahchuananinhn<kthlatahnakhnaka.Liandovachuanretheihiainti>m>mmaia,alungachhiaa,a\apa\apmaia,Tuaisialaerawhchuanretheitihainhrevesilova.Ansachanaitechuasachhiaanitihpawhahrebawksilova,ahlimdeuhfumaia.

Ansapumpuichutlahthichuanazukzai\hina,arirêtrêta.Auhnenahchuan,“Kau,\ap\aptehsuh,chuengemawnikazairirêtrêtania,dâraniawme,”ati\hina.Liandovachuan,“Khawiadârmahkhatahawmlohtur,iâtvangvekanihhi,”atia;alungawitheilohlemaia.Nimahsela,Tuaisiala chuan a zai ngutnguta,atawpahchuanazai\ettahlawlmaia,achhungahchuan\hilehd^rhlirmaialoawmtaktaka.Azairikr>tr>t\hinkhad^rtl^ngalonia; tichuan, an \hiantehmuhkhaanhlauvelehthunga,luimawnglehzualchuanpanpuileh ta sauh sauhmai a.Ansaphai thahkha sumdawngSingaia,mihausatakmaidawlhtualonia;tichuan,Liandova-teunauchuan\hilehd^rchuanngahta>m>mmaia.And^rtechuantapkâwmankera,tahchuananthukrutaveka,an\hitechuanthûlahchuanakhat\euhvinanbengbawka;mahse,tumahinanthilneihchuanhrelova,anniunauchuengmahneiloangmaiaawminaninzeprutlata,chutilochuanmiinanchhuhsakmaiangtihtepawhanhlaubawkani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 175: Kumtluang - Mizoram

~ 157 ~

Tin,buhsengalohuna,Liandova-teunauchuanthlâmahanvakala,Liandovachualungl>ngviaumaia,“Kapitêkhakavangaiêmveaw,”ahantia.Vaua\anginkhuavângpitart>khaalochhuaka,anhnenahchuanalokala,“Engngeinduhle?”arawntia.Liandovachuan,“A,heibuhsengtealohuntaa,kanbuhtehiminsengpuilakantianie,engmahhriamhreilehhmanrawdangpawhkanneisilova,”atia.Khuavângpitart>chuan,“Awle,anihtakchu,nakt<kahbuhsengpuiahakhuainmisawmula,inbuhsengnahmaahchuankalolâmanga;tichuan,inbuhchunil>ngasengturaawmmaidawnnia.Amaherawhchu,nangniunauchuanminnuihhleksuhangcheu,chutilochuinbuhsengturaawmlomaiang,”atia.“Awle,”antia,akhuachuanbuhsengpuiahansawmtaa.

Anbuhsengnichuannupuipuitehian,“Liandova-teunaulo,ârhmaitialektechunauchawhmuamchungpawhinkansengzolawkmaiangchu,”antia.Nauchawhmuamchungtechuananlothawka,anhansengtaa.Ankhuavângpitart>khaanhmabâkahchuanalolâma,alosuhliauhliaurenga,chutihchhungzawngchuanansengzotheitalova,nunauchawhmuamtechuanannauchawhmuamtechuanchhaktaz>lzulmaia.Nakinahchuan,nitechualothlanghertabawiha,khuachualotl^ilamtaa,Tuaisialabuhsengningchuan,“Kapitêreuhchue,”atia,ahannuihtaa.Chuvelehchuananbuhsengturzawngzawngchuaawmloduaktamaia,anzochuanitaa.Liandova-teunauchuanbuhchuankumkhateizetanneivetaa.Anlaretheihlechunginvanneihnaengemawchuandawngvetazeuhzeuhva.

Tin, vawi khat chu lal ropui takmai, Lersia leh a hote chuLiandova-teawmnakhuaahchuananlozina.AnlalberLersiachuankhuaanthlendawnchuan,‘Miinminhre tehr>ngemaw,’a tia,kâng\hâiinainvawvualvakmaia,phârangmaihianapawhruahmaia;chutichungchuankhuachuahanl<ttaa.Liandova-teunauawmnakhuaamitechuanLersiathlenchuch^k\heuhmahse,tumanhresiheklo.Lersiaanimahnatiinahotezawkchu,“Nangkainahlothlengrawh,”antia,ankaidarhzotaa,anlalberchuachuangtarengmaia.Liandova-teunauchuanLersiachuanhankaivetaa,“Kapu,kaninahlothlengrawhkhai,eiturengmahzawngkanneilon^a,kanmeilumtalzukaiverawhkhai,”antia.Lersiaanitihpawhanhrebikhauhlova,aniLersiachuan,“Awle,avalawmawmvele,eiturzawnglungngaisuhu,keimankaneie,”atia,azuil<ttaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 176: Kumtluang - Mizoram

~ 158 ~

InchhunganthlenchuanLersiachuanazupengchuahanphawrha,“Kazuhiintehukhai,”atia.Liandova-teunauchuahanintira,alothlum>m>mmaia,Tuaisialapuichuangawivungvunga,“A,avathlum>m!Lersiakawmch^rzuantihpawhhetiloliamhianathlumbiklovang,”atitarohva.Anmikhualpachuan,“KeimahhiLersiachukanihhi,pawnahsawnvachhuakla,‘Lersiakanthlenge’vatirawh,”atia.Liandovachuanafiamthuemawatia;mahse,alonilova,Tuaisialachuanluhkatlangs^ngahchuanavadinga,“Lersiakanthlenge,”atia,avaautavaka.

Nakinahchuan,mitechuan lokala,Lersiachuanvakaia,“Hawh,kaninahlothlengrawh,^rkatalhangche,hemitezawnganmichhe>ma,eiturpawhanneihlohhi,”teantia.A\henin,“Vawkkatalhangche,”teantia,anrawnsawmlehhuaihuaia.Nimahsela,tukohnamahchuaz^wmduhtawhlova,“Keiniputuzahikaninph<t^wkanie,”atia.ZanriahahchuanamahLersiachawf<nlehsaf<ntechuaneia,at<kthlengaaneiturchualoneia.LersiachawaneichuanTuaisialachuantuiatikhawpa,ahanb^rapianghian,“Avatuitehlulem!vantechupîtdawrtialekinanikahmuhni,”atiroh\hina.

Nakinahchuananhawdawntaa,LersiachuanLiandovahnenahchuan,“Inchungahkalawm>m>mmaia,kakhuaahlokalula,sialkalopuichhuahangcheu,”atitaa.Tichuan,Liandova-teunauchuanLersiachuanzuihawtaa,ainahchuananthlengvethunga,eitur\hataktaklehtuitaktakaeitira,nuamanti>m>mmaia.

Liandova-teunauchuanhawnalohundawntaa,LiandovachuLersiakawmchhakhmeithaiinahchuanahanl>nga,“Kapi,heiLersiahian,‘Sialkapuichhuahangcheu,’atia,aseengkhungemaw\haberdawnle?”tiinahanr^wna.Chuhmeithaichuan,“E,Tâit>,minrâwnnach^ngihriachuifinghlemaia.TumanLersiasechi\haberanhreloasin,ahreberkaniang,minrâwnfuhhleani.Sepalianpuipuilehsepuilianpuipuiasehuangahanawmkhupanga,chungchuhlingduhhleklola,ahnuhnungberahkelpatiatlekfav^izingahhanchilula,alothovetarhtarhanga,chuchuhlingangcheu,chuchuasechi\haber,thlakipanoneitheichuani,”atia.Liandovachuan,“Awle,”atia,ahretar^na.Anhawndawnt<kchuanLersiachuanLiandovahnenahchuan,“Khukasehuangchhungaseawmzingamikhuinduhberzukhlingrawhule,”atia,aluhkaahchuana\huv<nga,aenverenga.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 177: Kumtluang - Mizoram

~ 159 ~

Liandovachuanhruialaa,sekawngkaahchuanalochânga,Tuaisialachuavakhalhchhuahtirtaa.SepalianpuipuitechuTuaisialachuanaduhkhawpmaia,“Kau,khakhalohlingrawh,khakhalohlingrawh,”atichulmaia.AniLiandovalahchuan,“Kahlin\helh,”ati\hina,achhuahz>la,ahlingfuhduhhleklomaia.Ahnuhnungberahchuanapachalliandeuhmaialaawma,Tuaisialachuan,“Kau,heihichulohlingtawhngeingeirawh,adangaawmtawhhlekloania,”atia,ahankhalhruauruaumaia.Sehuangkawngkaahnaihdeuhvelehchuan,“Kau,hlingrawh,kau,hlingrawh,”atia.Tuaisialachuarâkchûlmaia,Liandovachuanmuangchanghian,“Akhaih,kahlin\helh,”atilehtaa;tahchuan,Tuaisialachua\aptaa,“Kauzawng,isual>mmai,ihlingfuhduhlova,adangpawhaawmtawhsilo,”atia,a\app<rmaia.

Liandovachuan,“Tuaisial,lungngaimatache,keiniunauphutawkzawngkhanglaifav^ikhahanchillaaloawmlehmaitaveang,”atia.Tuaisialachuanbeiseitawhlochunghianahanchila,sepuikelpuitiatlekchualolaawma,alothotarhtarha,chuchuLiandovachuanahlingtaa.Tuaisialalungchuaawilo>m>mmaia,“Kauzawng,alian\ha\haihlingduhlova,achheberilohlinga,”atia,aphunnungnungmaia.Mahse,Liandovachuanathlema,“Nilove,keinizawngmichhiakannihhi,alianpuipuikanphuhlein>m,heihikanphut^wkchauhaniz^wke,”atihpuia,ankaia,ankaltaa.

Lersiachuan,“Kha,kasechi\haberinlataania,pathianinmalasawmdawncheunia,”atia.Liandovafinziachumakatia,aenzuivawngvawnga,ankalliamtaa.Lersiasechi\haanl^kchuankhuaahpawhankail<tlova,tumahmuhlohvinramhnuaisihzautakahhianandaha,anhungtlata,tumansialanneitihpawhanhrelova.ThlatinhianLiandovachuananauTuaisialachuseenturchuanatir\hina,ansialchuannotehialoneitharziahmaia.SenotetharapiangchuTuaisialachuansakhiemawatia,ahawhnuhianauhnenahahrilha,“Iekau,kansehuangahkhansakhialoawmvereuhva,azuangzekzekmai,”ati\hina.Auchuan,“Duhlehloawmvemaimairawhse,”atihsan\hina.ReivaklochhunginLiandova-teunauchuansialchuanngahta>m>mmaia.

Chutichuan,Liandova-teunauchuar<kchuananhausata>m>mmaia;mahse,tumananhausakziapawhchuanlahrelova.Achangchanghianand^rneihkhaantum\hina,mitechuanand^rtumrichuan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 178: Kumtluang - Mizoram

~ 160 ~

hriaa,anlokala,kawngkaa\anghian,

“Liando-te unau unau, D^r zeng nge in tum in tum?”

antia,anrawnz^wt\hina;anniunauchuanandârchuanthukrulehthuaia,burchhiahianvawbelbela,

“D^r zeng mah kan tum lo ve, Liando bur chhe tê kan tum kan tum,”

tiinanlochhang\hina.

Nikhuaaloreia,Liandovapawhchualotlangvalvetaa.AnhausakdanchuanlalfanuTuaichawngichuanarukinalohrevekmaia.Chuvangchuan,Liandovachuangaizawngtaa,pasalaneihahaduhtaviaumaia.Tuaichawngichuahmel\ha>m>mmaia,anulehapapawhchuananchhuang>m>mmaibawka.Anlalpachuan,“KafanuTuaichawngihiapasalduhberkakhawtlangvalzingamikathlantirdawnani,tlangvalzawngzawnghnatl^nginkalvekturani.Kawtchhuahahanlohawlamchuapasalduhberchualok^wkanga,puanrinalopeang,”atia.Anniruatahchuantlangvalzawngzawngchuantihnalamahchuanankalveka.Liandova-teunaupawhchuan,“Misahmimtipuarahpawhikalvemaimaianghmiang,”antia;ankalvetaa.

Tl^i lamah chuan Tuaichawngi chu a nu leh pate nenkawtchhuahah chuan an lo awm a, an khawupate pawh an awmkhupbawka.Tlangvalhochuanlohawzungzunga.Tuaichawngichukawngsirahchuanalodingrenga.Ankhawmi\hafatelehtlangvalhmel\hapuipuitechuanlokalzungzungmaia;mahse,Tuaichawngichuantumahaloûksâkhleklomaia.AtawpahchuanahnuhnungberahLiandova-teunauchuanlokalvehn^hn^a,“Heihikapasalturduhberchuani,”atia;apuanrinkenchuapetaa.ChuvelehchuanTuaichawngipachuathinaurta>m>mmaia,aânga,“Kakhawmi\hafatelehtlangv^ldangheizozaizingahhiankakhawmichheberlehretheibermawithlanchu!Tuaichawng, iham\ha lovange,”a tia;akawhnakutzungchalchuatansaktaa.Tichuan,TuaichawngichuapateinlampawhahawngamtalochuanLiandovanenchuananinzuihawtaa,aninneitaa.Tuaichawngi

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 179: Kumtluang - Mizoram

~ 161 ~

pachuanTuaichawngimanahchuan,“Sial,kasehuangsudarhkhawpleh\hikatlangbânuaitliakzominpeturani,”tiinLiandovahnenahchuanaphûttaa.

Tichuan,Liandova-teunauchuanTuaichawngimanchuanp>kalo\<ltaa.Nimahsela,an\hineihzawngzawngkhathillohvekanisia,thilnaturlapawhanneisilova.Tuaichawngichuananuhnenahlatuiahandila,“Liandova-teunaupuana\etnasa>mmaia,a\huin^nlatuiminlopetache,kanu,”atia.Anuchuan,latuipakhathialopea;mahse,chuchuanadaihteuhsilova,nitinchuanadilziahmaia,anuchuan,“Engahngemawihmanzawhzaile?”alotia.Tuaichawngichuan,“A,kanu,anpuanalochhenasa>malawmmawle,”atia.Nimahsela,anuchuanaringhlela,avabihthlaa.TuaichawngichuanLiandova-teunaupuanchhiaawzâwngalo\huilova,\hiathilaloniz^wka.Athilsachutamtakmaialoinbângngh<ktawhmaia,alathillehturchuthlangr^ahhianalolav<mth<rmaibawka.ChutachinchuTuaichawnginuchua lawmrilru taviaumaia,Tuaichawnginlatuiavadillehtechuanuilotakinalopea,“Adaihlohlehhanlamlehz>lrawhawChêmtê,”ati\hina.

An\hithilchutamt^wkaanhriatvelehTuaichawngipahnenahan kalpui ta a.Tuaichawngi pa tlangbânah chuan an b^ng an b^ng a, ahnuhnungberahchuan\hipuihruifualdelhdawlhhiLiandovachuanahanb^nglehhnawkmaia,auaitliaktaa,tawkantitaa.Tin,chumizawhahchuansialchupeklehturalonitaa,ankhawtlangvalfeldeuhdeuhchuTuaisialanahruaia,ramhnuaiaansehuangamichuanzukkhalhchhuaktadumdummaia,Tuaichawngipa sehuangahchuanankhalh lutzungzungmaia,anluttamtafetihhnuahchuanaluthnuhnungbertilahchuanTuaisialansairawkherhinahanperhpawpmaia,chuchuanaphinbuaia,Tuaichawngipasehuangchuansudarhtavekmaia;tichuan,Liandova-teunauchuanTuaichawngimanchuantl^ktaa.

LiandovalehTuaichawngichuaninduh>m>ma,hlimtaklehlawmtakinanawmd<nz>la.Kumthumaninneihhnuahchuanfapa\hatakmaianrawnneia,anlawm>m>mmaia.Tahchuan,khuangchawianlotumtaa,anlainazawngzawnghlataktakamiteanchahkhawmveka.Liandovanupawhkhaanchahvea.Ankhuangchawinaturchuhlimtakinanbuatsaihz>la,akhawmipuichuanhlim>m>mmaia.Antihpui

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 180: Kumtluang - Mizoram

~ 162 ~

ni,khuanghl^ngchungaLiandova-techhunganchuannichualothlengtaa.Ruaitechumizawngzawnginan\heha.

TlaiahchuanLiandova-te chhungchukhuanghlângchungahchuananchuanga,mitechuananzâwna,ans>pvuhvuhmaia.Tuaichawngichuan\hitechuavawrhurura,aninchuhhuaihuaimaia;tin,akutzungchal,apatanbulhsakkhaavilika,apahnenahchuan,“Enteh,kapa,kakutmitansakhi,”atia;alekvahvahmaia,apachuahrilhaiinazakdeuhhlemaia.NakinahchuanLiandovachuanankawmch^rbangl^ichhungapapuia,asaruhkawldahkhawm,anretheihlaiamipekkhawmkhaavalachhuaka,muallaiahchuanachhungtar<ihmaia,“Hei,kanretheihlaiainsamihlehkhawmkhaanihhi,”atia;mitechuzakinanhawzotaa.

Tin,anuanchahkhaankhuangchawi\iakhnunithumniinalothlengvechauhva,Liandova-teinchulalinangmai,seipuimaihialonisia,chhiahhlawhtelahanngahbawksia,anukhaalutzaka,kai\>nahchuanadingrenga.Chhiahhlawhtechuan,“Kapi,lolutrawh,”antia,ankailuttaa.Anichuan,Liandova-teunaueiatantiin,laikingrepte,vaimimpulungtelehb^ltehiaphurveiûma,chungtechuaphawrhzaka,chhiahhlawhhochuananphawrhsaka,andah\haa.Nireilot>chauhachâma,ahawlehdawntaa,ankhuangchawinasesarêptechuanphurhtir\euhmaia;tin,amathilrawnphurhtekhaanphurhtirlehveka,“Keinizawnginkhangkhakaneiduhlove,nangmanhawnlehzawkrawh,”antia,tichuanakaltaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 181: Kumtluang - Mizoram

~ 163 ~

Ahaw tur chu kawtchhuahahdingin a han hawi let a, “Aw,Liandova-teunauhetitakmaiaanloropuitachu!”atia,azaklutukchuamitsulha,atlutawpa,athichuanitarengmaia.

Liandova-teunauerawhkhachuhlimtaklehnuamsatakinanawmtaani,antialawm.LiandovananretheihvanglaitakaanauTuaisialaa\awngthlamuanna,“Tuaisial,lungngaimatache,zângkhuaalabungbutheiani.ChungaPathianinbawkkhupinminenrengalawm,”atihchualothlengtaani.Tin,nikhuaaloreia,Tuaichawnginulehpatekhakhawhranahanpema,anlotartahlea.LiandovalehTuaichawngichuzinturinansawma,anfatenenanzukzina.AnkallamchuanRunluichuandaikaitheia,Tuaichawngipakhuachudamtakinanthlenga,aninhmukhawmchuanhlim>m>ma,reit^wktakanchâma.Nakinahchuananhawnalohuntaa,anhawlamchuanRunluichualoliantachiama,andaikainapangngaiahchuanandailaiinTuaichawngichutuiinalataa.

Thu pawimawhte

z^ngkhua – arsi chi khat, hm^r arsi vela her \hin (greatbear)

liang – inah te, thl^mah te in chung do tura banchhaklehbanthlanghmawrathinganphuarkhampheihi.

puichhuah – ranvulhpunturaanuduhsaktakaathl^wnainpekhi.

thlakip – thlatin zengmah – engmah sahm$m – iptechikhat,savunipt> latui – lakaihahmuithalalazaiinhl<mhi. khuanghl^ng – khuangchawini-achhungkawnubermualaan

z^wnaans>pk^nnahl^nghi.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 182: Kumtluang - Mizoram

~ 164 ~

TIH TURTE

1. Hengtehizirrawh. (a) khuavang : HmanlaiaMizovinPathianan lahriathmaa

mihringsiamtulehhumhimtuthlarauniaanngaihani.Mimalmalinkhuavangneihrang\heuhvinanring.

(aw) sih : Ramhnuaiatuihnakanglotuialdeuhleploputchhuak,sialtelehramsatenantlan\hin.

(b) hnahthial : Hnahchikhat,akuangkutzung\angtiavel,ahnahft.2zetasei,ft.1velahlai,thilf<nnana\hatak,ramhnuailehluikamvelaawm\hin.

(ch) kai\>n : Tuala\angasumhmunkaichhohnaturaawihdeuhhlekathingpumdawhhi.

(d) leikapui : Tual thlanglamabanlehzahranneia thingemawmauemawhmangaandawhkanhi.|huthonante,thilphonante,nilumainanteanhmang\hin.Luhkapuitihnenthuhmunani.A\henerawhchuankawtlamhmunremchanglaiahandawhve\hin.

(e) puanrin : Hmeichhepuan,puanngoemaw,puan\ialemawahm^wrlamveveaatimawituratahrînhiani.Arinnanlarawngdangtepawhanhmangbawk.

(f) mîm : Lova chin chi thlai chi khat, hnah tung seideuh,akungvaimimkungangdeuh,a l>ravuichhuak,arahfangwheatangdeuh,aaialianhretsi.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 183: Kumtluang - Mizoram

~ 165 ~

2. Hengzawhnatehichhangteh. (a) LiandovanTuaisialakhaengtinngeafuih? (aw) Thingtuluangmitneikhaengngelonita? (b) Mitend^rtumrianhriatkhanengtinngeantih? (ch) Eng vangin ngeTuaichawnginLiandova kha pasalah neih a

duh?

3. Liandova-teunaukharetheitakaanvahvaihchhanniaihriathansawiteh.

4. Liandova-teunauhitunlaiminitasela,enganginngeanawmang?Inrindanhansawitehu.

5. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Ikalinkeini________engtinngekanloawmang? (aw) Inauilo________\hinzukniale. (b) Hnahthialinanfûna,thlâm________anzepa. (ch) Tuaisialachu________ahchuanavadinga. (d) Apachuan,“Tuaichawng,i________lovange,”atia.

6. Hengthuhmanghiansentencesiamrawh. thingtuluang,kâng\hai,mitsulh,hling\helh,thlawhlai,kawmch^r.

7. ‘Zângkhuapawhalabungbumahna’tihhiaawmziachiangtakinsawila,sentencesiamn^nhmangrawh.

8. Hengthumaltehiamodifiedformziakhlawmrawh. neilo,vakvai,ngamp^,thlo,authla,tlinglo,hmanrua,inhn<kthla.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 184: Kumtluang - Mizoram

~ 166 ~

9. Hengthutehiaziahdandiklolaiziakdikrawh. (a) Engtinngeiloawmtâk? (aw) Zuninahngeikaldawnekinah? (b) Kahriatdanchuanitihdanadiklo. (ch) Katheilovangkatilovang. (d) Nitinchanchinbutuktinkanhmu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Page 185: Kumtluang - Mizoram
Page 186: Kumtluang - Mizoram