Prof.dr. Myrvete Badivuku-Pantina

Lenda: KRIZAT EKONOMIKE

Ligj. 6

Sistemi monetar nderkombetar SMN paraqet mekanizmin institucional me

te cilin jane te rregulluara pagesat nderkombetare, levizja e kapitalit dhe menyra e caktimit te kurseve devizore

SMN ka ndryshuar gjate historise ashtu siç jane ndryshuar marredheniet ekonomike dhe politike

Ne kuader te SMN shqyrtohen sistemi i standardit te arit, sistemi i Bretonvudsit dhe i Unionit Monetra te BE-se

Sistemi i standardit te arit Sistemi i standardit te arit ka funksionuar prej

viteve te 70-ta te shek.19 deri ne vitin 1914 Ne kete periudhe nuk ka ekzistuar

bashkepunimi monetar ngase shtetet nuk kane hequr dore nga sovraniteti nacional dhe nuk kane treguar gatishmeri qe t’i pranojne rregullat nderkombetare

Me vone kur jane krijuar kushtet ek. dhe politike ka ardhur deri te bashkepunimi nderkombetar monetar dhe themelimi i sistemit ne baze institucionale

Paraja metalike Ne fillim argjendi e pastaj edhe ari jane perdore

si mjet pagese Metalet me se 4000 vjet jane perdor si mjet

pagese per shkak te cilesive te tyre (te qendrueshem, pak shpenzohen gjate perdorimit, lehte ruhen)

Statusi monetar i bimetalizmit ne te cilin qarkullimi monetar eshte bazuar ne te dy metalet-argjend dhe ari-ka funksionuar deri ne vitin 1870

Ari e merr rolin dominant ne shekullin e 19, ne te cilin fillojne te qarkullojne edhe parate leter

Bankënotat Nuk i kane emetuar bankat shteterore, por se

pari i kane emetuar bankat afariste Bankënota ishte vertetim i shkruar me te cilin

pruresit i eshte paguar sasia e caktuar e metaleve te çmueshme - argjend ose ari

Bankënotat kishin mbulesen ne ari, me vone bankat private duke pare se pagesat me bankenota po qarkullojne ne mes te tregtareve pa u shderruar ne para metalike kane filluar te emetojne bankenota me shume se qe ishte vlera e arit te deponuar, qysh atehere eshte paraqitur kriza bankare

Parate leter Te emetuara ne valuta te ndryshme i kane

shtyre nga qarkullimi parate metalike, me ç’rast ka lind nevoja qe ne mes te tyre te caktohet kursi i kembimit

Ky ishte kursi devozor i standardit te arit Per te caktuar kursin devizor ne mes te

valutave te cilat kishin mbulese ne ari ishte e mjaftueshme qe te krahasohen perqindja e prerjes se njesive monetare (parase), ose sa njesi te valutave kembehen per nje once ari (1once ari=31,1 gram ari)

Standardi klasik i arit ka perfunduar me shperthimin e Luftes se Pare Boterore (1914)

Shtetet jane pergatitur per lufte dhe i kane braktisur parimet e standardit te arit

Dampingu valutor ose depreciacioni, paraqitet si nje metode e renies se vleres se valutes nacionale me qellim te rritjes artificiale te aftesise konkurruese te eksportit

Sistemi i shufrave te arit eshte bazuar ne ate se shteti eshte obliguar t’iu shet personave shufren e tere te arit (12,5 kg), ndersa per shume me te vogla shteti nuk kishte obligime

Sistemi i ‘shufrës – ar’ varej nga vullneti politik i qeverive të shteteve të ndryshme që të respektojnë rregullat e funksionimit të tij si dhe mundësitë e tyre financiare dhe ekonomike për të aplikuar atë

Anglia me monedhën e saj nuk kishin mundesi të luanin kët rol pas luftës se parë botërore

Fuqia tjetër ekonomike e dalur në skenë, SHBA, nuk ishin gati të merrnin këtë përgjegjësi

Humbjet kolosale njerëzore e materiale me efektin e tyre shkatërrues në ekonomitë e vendeve ndërluftuese rezultuan me borxhe publike të mëdha, sasi të zvogëluara ari në shumicën e këtyre shteteve kështu që monedhat kryesore në qarkullim u bënë të pakonvertueshme.

Kriza ekonomike boterore 1929-33 ishte fundi i standardit te arit

ShBA, me shkalle te larte te depresionit ne ekonomi, me shkaterrimin e burses se New Yorkut, e kane humbur besimin ne standardin e arit

Poashtu, Britania e Madhe, perkunder perpjekjeve per ta mbrojtur funten, nuk ka mundur te ndal renien e rezervave te arit, funtes i bie vlera dhe braktiset pariteti i arit

Belgjika, Franca, Italia, Holanda, Polonia, Zvicra jane munduar te ruajne standardin e arit, por nuk kane pasur sukses

Shkëmbimet tregtare u kufizuan vetëm në zonat ku përdorej e njëjta monedhë duke provokuar një ngushtim të flukseve financiare ndërkombëtare, limituar investimet dhe aktivitetin ekonomik ndërkombëtar.

Në fundin e luftës se dytë botërore, saktësisht në korrik të vitit 1944, SHBA, organizuan një konferencë botërore, me qëllim të arritjes se‚krijimit të sistemit monetar të aftë që të garantonte rregulla solide për rindërtimin dhe zhvillimin ekonomik të botës se lirë duke i bërë SHBA dhe dollarin bazat e arkitekturës së re ekonomike botërore’,

Në kohën kur po bëhej ky propozim, ekonomia amerikane doli nga lufta si ekonomia më e fortë e botës.

SHBA dispononin pjesën më të madhe të kapitaleve botërore dhe dominonin më tregtinë ndërkombëtare duke prodhuar mbi 50% të sasisë se qymyrit dhe elektricitetit

Prodhimi industrial në vitin 1945 ishte dyfishuar në krahasim me vitin 1939, madje disponohej me rreth 70% të naftës në botë dhe për më tëpër SHBA zotëronin rreth 2/3 të rezervave të arit të botës.

Themelimi i Fondit Monetar Nderkombetar Si baze per themelimin e SMN kane

sherbyer dy plane:- Plani i Kejnsit dhe- Plani i Uajtit

Plani i Kejnsit mbronte interesat e Britanise se Madhe dhe ishte kunder vlefshmerise se arit dhe per aplikimin e kufizimeve devizore dhe per emisionin e nje njesie monetare “bankor”, e cila do ta kishte te caktuar kursin ne ari dhe ne valuta tjera

Plani i Uajtit Ishte per organizimin e sistemit monetar, i cili

do t’i mbronte interesat e SHBA, ishte per arin si baze e sistemit monetar, per kurse devozore fikse, kunder kufizemeve devizore etj.

Pas marreveshjes ne mes te sHBA dhe te Britanise se Madhe eshte perpiluar plani I perbashket per çështjet monetare nderkombetare, me ç’rast eshte hedhur poshte plani anglez, kurse me disa modifikime eshte pranuar Plani i Uajtit

Me iniciativen e e Kombeve te Bashkuara eshte mbajtur Konferenca Monetare dhe financiare ne korrik te vitit 1944 ne Breton Vuds ne SHBA (44 shtete)

Qellimi i kesaj konference ishte qe te organizoje dhe te rregulloje problemet nderkombetare monetare dhe financiare pas Lluftes se Dyte Boterore

Ne konference eshte arritur marreveshja per themelimin e dy institucioneve monetare dhe financiare: FMN dhe Banka Nderkombetare per Rindertim dhe Zhvillim

Sistemi monetar nderkombetar i Breton-Vudsit - eshte baze e sistemit monetar pas Luftes se Dyte Boterore, i cili konsiderohet si sistem monetar universal monetar boteror, sepse me kete sistem jane te perfshira shumica e shteteve te botes

Sistemi monetar nderkombetar i Breton-Vudsit, pervec arit, rezerve monetare e konsideron edhe dollarin amerikan

Rezervat monetare ose likuiditeti nderkombetar sherbejne per keto qellime:

1. Si burim i mjeteve per financimin e perkohshem te deficitit ne bilancin e pagesave dhe

2. Per mbajtjen e kurseve devizore stabile ne kufijte e caktuar te paritetit, me ane te intervenimit te Bankes Qendrore ne tregun devizor

Sipas metodologjise se FMN ne rezervat monetrae ose ne likuiditetin nderkombetar te shteteve anetare i numerojme keto kategori:

1. rezervat ne forme te arit monetar

2. devizat konvertibile ne forme te kerkesave

3. pozicioni rezerve ne FMN perfshijne aktiven ne ari dhe ne deviza te FMN, te cilen e kane shtetet anetare dhe

4. te drejtat speciale te tirazhit - DST(Special Drawing Rights)

Te drejtat speciale te tirazhit - DST(Special Drawing Rights) Jane krijuar per te rritur likuiditetin

nderkombetar dhe te sherbejne si baze per shprehjen e kurseve devizore te valutave te shteteve anetare te fMN

DST nuk jane para nderkombetare, sepse FMN nuk ben kurrefare emisioni te parase, por nuk jane as kredi, sepse nuk kane cilesine e kthimit

Mund te thuhet se jane te drejta te cilat jane te regjistruara ne librat e FMN, me te cilat mund te blihen mjetet nderkombetare te pagimit, perkatesisht valuta konvertibile dhe se pervec rezervave te tjera monetare (arit, devizave) jane forme e rezervave monetare nderkombetare.

Vlera e njesise se DST ne fillim ishte e barabarte me vleren e dollarit te sHBA (0,888671 gram ari te paster)

Prej vitit 1974 vlera e DST eshte caktuar ne baze te vleres se “shportes se valutave”

Prej vitit 1999 ne shporten e valutave marrin pjese vetem 4 valuta: dollari 44%, euro 34%, jeni 11% dhe funta 11%

Kursi i DST per cdo dite ndryshon varesisht nga ndryshimet e kurseve te valutave qe e perbejne shporten e valutave

Mendohet se DST nuk kane patur sukses qe te rritin likuiditetin nderkombetar dhe te zevendesojne dollarin si mjet pagese ne afarizmin nderkombetar, por sot jane rezerva monetare nderkombetare e klases se pare dhe baze e sistemit te FMN